Full text of "Theologische studiën"

See other formats

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves bef ore it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at |http : //books . google . com/

AHbnyA I

,!*'■

'Vju^X.crrl.X'KKl^ y

.f>o ^'^ y-^"^ Ux^^

©arbarö ©ibinttg .Srijool

ANDOVER-HARVARD THEOLOGIOAL LIBRARY

MDCCCCX

CAMBRIDGE, MASSACHUSETTS

BOUGHT FROM THE FUND
GIVKN IN MEMORY OF

RUSHTON DASHWOOD BURR

Divinity School, Class of 1852
The gift of Mrs. Burr

Digitized by

Google

Digitized by

Google

Il|e0l0gi0cl|e Ituètëm

TIJDSCHRIFT

ONDER REDACTIE

VAN

Dr. F. E. DA.UBA.NTON, Dr. F. VAN GHEËL GiLDEMEESTEH,
Dr. A. J. Th. JONKER, en Dr. C. H. VAN RHUN.

TWAALFDE JAARGANG.

>€55=Aig:5:g>OO^S:55£Atf^^^

Uteboht, — KiMivK & Zoov. — 1894.

Digitized by LjOOQ IC

AinJOTER-HARVARD
ilBOLOQICAL liBRARY

FEB 1 5 1915

TïARVA.Pn
j PiviKiTY School

I N H O r D.

Bit.

J. M. S. Baljon, Het Evangelie van Petrus 1

J. M. S. Bal JOH, De Openbaring van Petras 35

Boekbeoordeelingen 49

Dr. G. Wildeboer, De Letterkunde des Ouden Yerbondf naar de tqdsorde
van haar ontstaan, door H. Zeydner.

J. M. S. Ba^on, Inleiding op de Boeken des Nieuwen Yerbonds, hoofd-
^k^Ö^ bewerkt taviar bet „tjdbrbuch der Einleitnng in das Neue Testament*^
van Dr. B. Weiëé, door C. H. van Rhgn.

A. Klopper, Der Brief des Apostels Paulus an die Philipper, door G. H.
van Rhijn.

Theod. 2^bn, Skizzen aus dem Leben der Alten Rirche, Erlangen 1894 ,
door G. H. van Rh\jn.

Inhoud van Tijdschriften 85

A. Ybbkoüw, Christus beteekenis voor de hedendaagsche God»
'geleerdheid (I) 89

Boekbeoordeelingen 182

Sociale Moraal in preek en schets van Paul Walther. Vertaald door
S. Ulfers, door A. J. Th. Jonker.

Eene belangryke apologie van de Christelgk Wereldbeschouwing, door
H. Bavinck.

F. E. DaubantoB, Yma. . 153

Artur Schopenhauer. De vier Hoeksteenen der wereld en haar Bouw-
meester.

Darwin en Schopenhauer. Natuurkunde en Bovennatuurkunde door Dr.
H. M. Duparc.

Seved Ribbing. Met wie mag men trouwen?

Gisbertus Yoetius door A. G. Duker. Jeugd en Academiejaren, 1589—1611.

Ernst Wilhelm Hengstenberg. Sein Leben und Wirken nach gedruckten
und ungei^rückten Qüeïló'n dargéltèlt Vön Johannes Baéhtóanti. Nach J.
Bachmann's Tode dargestellt von Th. Schmalenbach.

Tempi passati (1840 A 1858). Nouvelle édition par Ad. Schaeffer.

Digitized by

Google

Bit.

De christelijke G'eloolTslèer. Handboek voor Middelbaar Oudë^i^ijs en
ëi^én onderzoek door Br. J. J. van Toorenénbei geA. 2é uitgave.

Het onderwas in de Zeèékundè van Prof. Abraham Koenen door H. IJ.
Groenewegen.

De Bijbel Toor kinderen door J. H. Gunning JHz. Afl. 1.

Leitfaden für den Religionsunterricht in der Fortbildungsschule , zugleich
ein Hilfsbuch für den Coufirmandenuuterricht und die kirchlichen Kate-
chismusunterredungen , auch für Leitér von Jünglingsvereinen. Auf Yer-
anlassung hérausigegèben ton Dr. Eilist Siedel. Zweite Auflage

Onze plichten, door J Th. de Visser.

Offener Brief an den hochwürdigsten Bischof von Trier, Herrn D. Korum
von Willibald Beyslag.

Bescheid an den bischöÜichen Seminar-professor in Trier, Herrn Dr.
Ëinig, in Sachen meines offehen Briefes an Hérrii Bischof Di. Kot*um,
von Willibald Beyslag.

Inhoud van Tijdschriften 176

A. YtïtKOirw, Christus t/n de Ohristeliike €k>dgeleerd-

heid. (II) 181

F. £. Daubaitton, De Jongste Kederlandsclie Vertaling

Yan Het Nieuwe Testament 231

Boëkbeoordéelittgen 277

Het Herstel van Israël in het Perzische l^ijdvak, eéné studie van JDr.
W. H. Kosters, door G, Wildeboer.

The Triple Tradition of the Exodus, by Benj. \V. Bacon, door G.
Wildeboer

A. J. Th. Jonker j De beteekenis van de nieuwste beschou-
wingen over erfelijkheid en toerekènbaarheid YO<Mr den
die^tor Tati fa^ Bt^geliei . ^ ..;;... . 291

H. Ernst, Is het woord XuTpov (Matth. 20: 28) in jüH-

dischen of ethischen zin te y^staaHp $23

fi. H. YAK LBWWftir, „Ststoria réVetatVEmifi*' of ^l%cN>logia
biblica"P (Éen èHci/dapai^f^ch tfa&g^stuk) ..... 348

Èbekbeoordeelingen dsS

Gesammelte Abhandlungen zur biblischen Wissenschaft von Dr. Abra-
ham Kuenen. Aus dem HoUandischen übersetzt von R. Budde. door J. J.
P. Valeton Jr.

Handkommentar z. Alten Testament. In Verbindung mit anderen Fach-
gelehrten herausgegeben von I>. W. Nowack.

Friedrich Spitta, Zur Geschichte und Litteratur des Urchristenthums,
Erster Band, door C. H. van Rbyn.

Rritisch-exegetischer Kommentar über das Neue Testament begründet
von H. A. W. Meyer.

Das Johannes-Evangelium. Achtste Aufl. neu bearbeilet von Dr. B. Weiss.

Digitized by

Google

!▼ INHOUD.

Bic.

Die Briefe Pauli au Timotheua uud Tilus. Neu bearbeitet von Dr. B.
Weiss. Sechtsle, Aufl. besorgt vou Lic. Joh. Weiss., door C. H. vau Rhijn.

J. A. C. van Leeuwen, De. Joodsche achtergrond van den Brief aan de
Romeinen, door C. H. van Rhijn.

Inhoud van Tijdschriften , . . 388

J. M. S. Baljok, De brief \kn Jakobus 393

G. W. Stemler, Het verba^d van 1 Petr. 3:8—9:6. . 409
Qt. W. Stbmlër, De rentmeester en aijn heer. Luk.

16:1—9 ' . 414

F. E. Daübanton, Varia . . . . . . . . . . . ,. 301

. Biblische unci .Kirph^nhiatorisphe, Studiën von O. Zöckler.

Die Jugend Ziuz^ndoris . im Lichte,; ganz neuer Quellen vqn Encomaf
Ernst von Natzmer.

Die theologische Einzelschule im Verhaltniss zur ^vaugelischen Èirche.
Ausschnitte aus der Geschichte der neuesten Theologie. Mit besondere
Rücksicht auf die jungritschl'sche Schule und die Streitigkeiten ueber das
liturgische Bekenntniss von Friedrich Nippold. 2 B.

Uitlegkundige Wenken. Korte aanteekeningen op den brief van den
Apostel Paulus aan de Ephesiêrs (1S92); op de brieven van den Apostel
Paulus aan Timotheüs (1893) door Dr. A. H. De Hartog.

Der Weg zur ewigen Jugend. Lebensweisheit für Jünglinge. Auf Ver-
langen in Druck gegeben von Dr. Ernst Siedel, Pfarrer em. Zwreite Auflage.
Verlag von Justus Naumann's BucHhahdlung (L. Ungelenck).

, Nachklange £|us dem Heiligthum. Predigien ueber die Evangeliën des
Kirchenjahres in der Kirche zu Tharandt gehalten und auf Verlangen in
Druck gegeben von Dr. Ernst Siedel.

De Rum-Serams op Nieuw-Guiuea of het Hinduisme in het Oosten van
onzen Archipel door Dr. D. W. Horst.

Iets over de pauselijke transsubstantiatién door een onpartijdig Anti-
Pausgezinde.

Twintig Koralen van J. S. Bach voor gemengd koor, orgel of piano.

KoUewijn's Algemeene Wereldgeschiedenis voor Huis en School

Berenice. Historische roman uit den t\jd van de verwoesting van Jeru-
zalem. Naar het Duitsch van Vollratt Schumacher door Dr. A. Halberstadt

Inhoud van Tydschriften 426

Digitized by LjOOQ IC

Het Eyangelie Tan Petrus.

In de „Mémoires publiés par les membres de la mission
archéologique frangaise au Caire t. IX , fase. I (Paris , Leroux
1892) gaf W. Bouriant een handschrift uit, dat in den winter
van 1886, 1887 door Fransche oudheidkundigen bij hunne
opgravingen te Akhmim, het vroegere Panopolis in Opper-
Egypte, in het graf van eenen Eoptischen monnik was ge-
vonden. Deze codex, van perkament vervaardigd, bevatte
een fragment van het evangelie van Petrus, een stuk van
Petrus' openbaring , een vijfde gedeelte van het boek Henoch
in den Griekschen tekst en eindelijk twee bladzijden, die
een fragment behelzen van een martjrium van den heiligen
Julianus. Oeze codex, volgens het oordeel van V. Gebhardt
uit de 8® eeuw na Christus afkomstig, wordt tegenwoordig
in het museum te Gizeh bij Cairo bewaard. De uitgaaf van
Bouriant was niet nauwkeurig. De transscriptie had nauw-
keuriger kunnen zijn. Veel bijzonders deelde hij over den
gevonden schat niet mede. Klaarblijkelijk wilde de Egypto-
loog Bouriant het nader onderzoek van den codex aan
Theologen overlaten. Eene uitgaaf in lichtdruk van den ge-
noemden codex op 34 platen kwam in de pas aangehaalde
„Mémoires etc." uit in 1893. De titel luidt: „Répróduction
en héliogravure du manuscrit d'Énoch et des écrits attribués
a saint Pierre, avec introduction de M. A. Lods." Van de
hand van den Berlijnschen geleerde O. V. Gebhardt kwam
uit „Das Evangelium und die Apokalypse des Petrus. Die
neuentdeckten Bruchstttcke nach einer Photographie der

Digitized by

Google

Handschrift zu Gizeh in Lichtdruck herausgegeben'', Leipzig
Hinrichsche Buchhandlung , 1893.

Niet zoodra was de codex bekend geworden, of tal yan
geleerden onderzocht den inhoud zeer nauwkeurig en gaf
hem uit. Vooral moeten hier genoemd worden Hamack,
die eerst in de Koninklijke Pruisische Akademie van Weten-
schappen te Berlijn over de Petrusfragmenten sprak in de
zittingen van 3 en 10 Nov. 1892 en die daarna in de „Texte
und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Lite-
ratur" uitgaf ,,B^u<^bstücke des Eyangeliums und der Apoka-
lypse des Petrus", waarvan kort na het verschijnen eene
tweede en vermeerderde uitgaaf in 1893 uitkwam. Harnack
geeft daarin den tekst en de vertaling van het evangelie en
de openbaring van Petrus met belangrijke opmerkingen en
toevoegsels ter verklaring van den tekst en ter bepaling van
plaats en tijd van vervaardiging. Vooral staat Harnack stil
bij de kwestie, of het Petrus-evangelie het evangelie is, dat
Justinus Martyr, dat de Didascalia en de Didache gebruikten
en welke verhouding bestaat tusschen het evangelie van Petrus
en de canonieke evangeliën. Harnack hield het evangelie
van Petrus voor jonger dan onze canonieke evangeliën en
meende, dat de schrijver bekend was met het evangelie van
Markus , ook met het daarvan verloren gegane slot Al stohd
ons evangelie het dichtst bij Mattheüs, daarom is niet zeker,
dat het het evangelie van Mattheüs heeft gekend.

Misschien vulde Petrus een bericht aan, mede door Mat-
theüs geraadpleegd. In dezelfde verhouding zal Petrus tegen-
over Lukas gestaan hebben. Mogelijk is, dat Petrus het
vierde evangelie gekend heeft. Doch met zekerheid valt
dienaangaande niets te beslissen. De pericoop over de over-
spelige vrouw zou uit het evangelie van Petrus in het evan-
gelie van Johannes gekomen zijn.

Interessant is eveneens de uitgaaf van het evangelie en de
Apocalypse van Petrus door Robinson en James , twee ge-
leerden te Cambridge. Hun boek draagt dit opschrift: „The
gospel according to Peter and the Revelation of Peter. Two
lectures on the newly recovered fragments together with the

Digitized by

Google

Greek texts (London, C. J. Clay and Sons 1892). Eene
tweede uitgaaf van dit werk, ook nog in 1892 verschenen,
is geheel aan de eerste gelijk. Deze Ëngelsche geleerden
slaan de waarde van ons evangelie voor de kennis van het
oudste Christendom niet hoog aan en meenen , dat uit het
evangelie van Petrus blijkt, hoe vrij men in het begin der
tweede eeuw deze evangeliën gebruikte , ze besnoeide of ver-
meerderde , al naardat het den bewerker geschikt voorkwam.

De uitgever van den lichtdruk in de „Memoires publiés
par les membres etc", A. Lods , had reeds in 1892 een boek
geschreven „Evangelii secundum Petrum et Petri Apocalyp-
seos quae supersunt ad fidem codicis in Aegypto nuper
inventi, cum latina versione et dissertatione critica" (Parisiis
apud E. Leroux), welk boek later omgewerkt werd in
„L'Evangile et l'Apocalypse de Pierre'* par A. Lods, 1893.
Zeer uitvoerig vermeldt Lods wat de oude getuigen over dit
geschrift berichten. Volgens dezen geleerde kent Petrus
Markus en Mattheüs en neemt van hen over. Bij Lukas
denkt hij aan eene gemeenschappelijke bron. Johannes zou
door Petrus niet nagevolgd zijn. Ook in ons vaderland trok-
ken het evangelie en de apocalypse van Petrus spoedig de
aandacht van velen. Dr. W. H. van de Sande Bakhuyzen
sprak over het fragment van het evangelie van Petrus in de
Koninklijke Akademie van Wetenschappen van 1893 en gaf
zijne studie uit in de verslagen en mededeelingen dier Aka-
demie. Dr. V. d. S. B. bestrijdt het docetisch karakter, dat
sommigen aan het evangelie van Petrus toekennen. Hij vindt
niet onaannemelijk, dat Petrus Mattheüs, Markus en Johannes
gekend heeft. Daarenboven evenwel zou Petrus uit andere
bronnen geput hebben. Dr. V. d. S. B. geeft den tekst
met verbeteringen uit.

Dr. W. Francken (Geloof en Vrijheid, 1893, 2) vertaalt het
evangelie van Petrus en wijst op de hooge waarde onzer canonieke
evangeliën boven een evangelie van Petrus. Hij vermeldt met
instemming het gevoelen van een scherpzinnig theoloog, dat
het evangelie van Petrus een namaaksel zou zijn van iemand ,
die in de oudheid wel van een evangelie van Petrus gespro-

Digitized by LjOOQ IC

ken vond, maar het nergens ontdekte. Dr. Francken ver-
werpt dus de identiteit van ons evangelie met de gegevens
dienaangaande van de Christelijke oudheid. Dr. Maronier
onderhield de lezers van de „Hervorming" over de Petrus-
fragmenten in de nommers van 11, 18 en 25 Februari 1893.
Bij de firma Brill te liciden bezorgde Prof. Van Manen eene
uitgaaf van het evangelie van Petrus en in de afleveringen
van Mei, Juli en September van het Theologisch Tijdschrift
van 1893 sprak Prof. Van Manen zeer uitvoerig over de
literatuur over zijn onderwerp, over de uitwendigen getuigen
van het evangelie van Petrus en over den inhoud, welken hij
zelfstandig en onafhankelijk van de canonieke evangeliën
aan zijne kritiek onderwierp. Volgens den Leidschen Hoogl.
is het fragment van het evangelie van Petrus van groote
waarde en brengt ons dichter dan de canonieke evangeliën
bij het oudste evangelie, waarvan deze boeken, ja rijkere <en
schoonere, maar toch jongere bewerkingen zijn. Voor onze
kennis van het oudste evangelie heeft het zeer groote waarde,
èn om hetgeen wij daaruit ons hier voorgelegd zien, èn om
de wenken ons tevens stilzwijgend gegeven, waardoor wij
ons niet zonder vrucht zullen kunnen laten leiden bij het zoo
mogelijk verder opsporen van den inhoud dier merkwaardige
oorkonden, waarop volgende schrijvers van evangeliën heb-
ben voortgebouwd. Het kruiswoord , dat Petrus vermeldt ,
)5 ióvx/zlg f40v VI ivvxf^k f40v xxTiK£i\l/ig /zs zou Petrus in eenen
ouderen en meer oorspronkelijken vorm bewaard hebben dan
Mattheüs (27 : 46 êsé fjt^ov isé (j^ou) en Markus (15 : 34 o ésic
fjLov o isóc [jLOv) en de sterfdag van Jezus zou volgens Petrus
niet Vrijdag, maar Donderdag geweest zijn, wat volgens
Prof. Van Manen ook juister is dan de gegevens der canonieke
evangeliën, die trouwens sporen genoeg van de oude over-
levering aangaande Jezus' sterfdag bewaard zouden hebben.
Onze geleerde hecht er groote waarde aan, dat Petrus bijna
altijd van „den Heer" spreekt, wanneer hij Jezus bedoelt.
Slechts viermaal wordt Jezus bij Petrus Zoon Gods genoemd ,
nooit J&ius of Christus y ook niet Zoon des menschen. Dit
laatste kan ons niet verbazen , daar volgens Prof. Van Manen

Digitized by

Google

en diens leerling Dr. H. L. Oort (De uitdrukking o vloc; tou
ivipooTTov in het N. T., Leiden, E. J. Brill 1893) Jezus zich
nooit Zoon des menschen genoemd heeft en deze uitdrukking
eerst door de apocalyptische letterkunde in de evangelie-
geschiedenis gekomen is. De benaming de Heer is volgens
Prof. Van Manen ook oorspronkelijker dan de benamingen
van Jezus in onze canonieke evangeliën. Petrus gebruikte,
naar het schijnt, een Hebreeuwsch evangelie, hetzij in den
oorspronkelijken tekst, hetzij in eene Grieksche vertaling,
waarbij het niet noodzakelijk is te denken aan eene woorde-
lijke overzetting. In ieder geval was deze bewerking van het
oude „evangelie" eene andere dan die het gemeenschappelijk
uitgangspunt van onze Nieuw-Testamentische evangeliën, met
name van de synoptische heeten mag , al wijst deze zoo goed
als gene terug op hetzelfde oorspronkelijke werk. De hoofd-
bestanddeelen van dat oudste evangelie zouden geweest zijn
Jezus' komst, lijden en opstanding en zouden een stichtelijk
leerstellig en niet een geschiedkundig karakter hebben ge-
dragen. Justinus heeft volgens Van Manen het evangelie
van Petrus gekend en gebruikt (bl. 55Ö). Van de Didache
is het zeer waarschijnlijk. Bij Ignatius is het nauwelijks
twijfelachtig, of hij heeft onzen Petrus gekend en gebruikt.
Polycarpus beriep zich in zijn begeleidend schrijven aan de
Filippiërs op onze canonieke evangeliën en heeft zich mis-
schien ook bij voorkeur aan Petrus gehouden. Barnabas
(bl. 557) heeft zijne kennis van de evangeliegeschiedenis, zoo
niet uitsluitend, dan toch doorloopend en bij voorkeur uit
het evangelie van Petrus geput. Wat betreft Clemens Ro-
manus als schrijver van den eersten brief aan de Korinthiërs ,
kan slechts de mogelijkheid eener gelijke verhouding worden
erkend. De vraag, of Aristides in zijne Pleitrede van ons
evangelie gebruik heeft gemaakt, kan niet met beslistheid
worden beantwoord. Hier geldt een „Non liquet" (bl. 559).
Verwantschap ontdekte Prof. Van Manen ook tusschen Petrus
en het door „Paulus" gebruikte evangelie (bl. 559 , 560) , ja
zelfs ziet hij overeenstemming tusschen Petrus en Johannes,
den schrijver der Openbaring. Ons evangelie beeft ook blijk-

Digitized by

Google

baar te Rossus in Gilicië (zie Easebius, H. E. YI, 16) en in
Egypte, waar de codex geyonden werd , vele lezers geyonden.

Dr. Rovers schreef een artikel over het evangelie van
Petrus, getiteld „Eene nieuwe ontdekking" (Bibl voor Mod.
Theol. en Lett. XDI (1893), bl. 605—620.

De laatste theologische verhandeling over ons evangelie,
die door een in Nederland werkzaam theoloog geschreven
werd, was die van den Amsterdamschen HoogL Yölter,
„Petrusevangelium oder Aegypterevangelium? Eine Frage be-
züglich des neuentdeckten Evangelienfragments", uitgegeven
te Tübingen 1893. Deze Hoogl. houdt het evangeUe voor
eene bewerking van een oorspronkelijk geschrift Het oor-
spronkelijke zou docetisch en tamelijk oud zijn, geschreven
in eenen tijd , toen onze evangeliën nog geen autoriteit had-
den. De schrijver wil een zelfstandig verhaal geven. Hij
laat weg wat in de canonieke evangeUën staat en geeft veel
wat eene ontwikkeling is van enkele in onze evangeliën be-
waarde trekken. Völter ziet in het oorspronkelijk evangelie
van Petrus twee bedoelingen of „tendenzen" 1« de anti-
Judaïstische , derhalve de nationale en 2^ de apologetische,
Jezus als den Zoon van God aan te wijzen , waarvoor bijzonder
docetische trekken dienen. Juist omdat Jezus niet in staat
was te lijden, heeft Hij zichzelven als Zoon van God ge-
openbaard. Met Zahn vat Yölter het drenken als vergiftiging
op en verklaart ivBXvicpévi van den terugkeer der goddelijke
lifvxfjLn; naar den hemel. Vss. 6 enz. bij het verhaal van de
bespotting van Jezus zou „Sapientia" 2, 10 etc. den schrijver
voor oogen gestaan hebben en (rvpufiev zou overeenkomstig
KccTCiivvx(rTêvffooiu,€v Sap. 2 : 10 beteekenen: laat ons met geweld
nemen. De latere toevoegsels (3, 5», 11 — 13, 21 — 24, 36,
37b, 39 — 42, 52 — 54, 56^) zouden eene andere Christologie
openbaren. In vss. 36 enz. ziet Völter modalistisch monar-
chianisme. Bamabas en 2 Glem., die beiden volgens Völter
uit Egypte afkomstig zijn, zouden het evangelie van Petrus
gekend hebben. Onder de argumenten voor de eenheid van
bet evangelie van Petrus en het evangelie der Egyptenaren

Digitized by

Google

is het belangrijkste, door Völter van Zahn overgenomen, dat
het gesprek van Jezus met Salome, dat volgens Clemens
Alexandrinus in het evangelie der Egyptenaren stond, ook
in het evangelie van Petrus gestaan heeft (S. 40 u. s. w.).

Terecht heeft men gezegd, dat aan de echtheid van het
evangelie van Petrus (en wij voegen er aan toe ook aan de
echtheid der openbaring van Petrus) niet getwijfeld kan
worden. Men bedoelt daarmee niet, dat evangelie en open-
baring het werk van den apostel Petrus zelven zouden zijn,
want dit zal wel in niemands gedachten opkomen , maar dat
evangelie en openbaring van Petrus de geschriften zijn, waar-
van in de Christelijke oudheid gesproken wordt. In eenen
brief van Serapion, die 191 — 213 bisschop te Antiochië was,
bewaard bij Eusebius (H. E. VI, 12) en gericht aan do
gemeente te Rossus, eene stad der Ciliciërs, zooals Hiërony-
mus vermeldt, niet ver van Antiochië gelegen, schrijft de
bisschop, dat hij eerst verlof gegeven heeft dat boek te
lezen, maar dat hij nu vernomen hebbende, dat zijne woor-
den tot kettersche denkbeelden aanleiding gegeven hebben ,
zich haasten zal om te komen (77rovM(ru ttxXiv ysvhixi Tpèg
if.u,c6c^ co(TT£ , £iê\(poi , TTpotr^oicxTs fis sv Txxei), Daarop volgt bij
Eusebius (in de door mij gebruikte uitgaaf, die van Schwegler
C 12, 5,6) eene onduidelijke redeneeriüg. Serapion heeft het
daar over de ketterij van Marcianus (Marcion ?) en schrijft,
dat hij het evangelie van menschen , die het docetisme toege-
daan waren, geleend heeft en bevonden heeft, dat het meeste,
wat daarin voorkomt, met de ware leer overeenstemt, uit-
gezonderd sommige stukken.

Niet onmogelijk is, dat de brief aan de gemeente te
Rossus met Tpo(rioKXTé fis êv txxsi eindigt en dat het volgende
uit eenen anderen brief afkomstig en gericht is tegen het
docetisme van het evangelie van Marcion. Vgl. ook Dr. V.
d. Sande Bakhuyzen bl. 339 en Prof. Van Manen bl. 381 enz,

Origenes spreekt in zijne commentaar op Mattheüs (ed.
de la Rue III, p. 462) van datzelfde evangelie. Hij schrijft
bij de verklaring van Mt, 13 : 55, dat sommigen, uitgaande

Digitized by

Google

van de overlevering van het evangelie, dat naar Petros heet,
beweren, dat de broeders van Jezus zoons van Jozef uit een
vroeger huwelijk geweest zijn. Ook volgens de gegevens van
Origenes zou dus het evangelie van Petrus een docetisch
karakter gedragen hebben.

Eusebius verhaalt nog (H. K Hl, 3, 2 en 25, 6), dat
het naar Petrus genoemde evangelie niet onder de echte
boeken opgenomen is, daar niemand van de |vroegere of
latere schrijvers het gebruikt heeft. Hiëronymus (De vir.
ill. c. 2, opp. ed. Vallars. vol. II, p. 814) geeft eene lijst
op van geschriften , welke ten onrechte den naam van Petrus
dragen, nl. de Handelingen, het evangelie, de prediking
(xiipvyfAx), de openbaring en het oordeel van Petrus (judi-
cium Petri). Eene nadere beschrijving van het evangelie
vinden wij evenmin bij Origenes als bij Hiëronymus. Theo-
doretus noemt het evangelie (Haer. fab. H, 2), maar heeft
het waarschijnlijk evenmin gekend. Volgens hem werd het
evangelie gebruikt door Nazareeërs, die Joden waren, daar
zij Christus als een rechtvaardig mensch eerden. In het
„Decretum Gelasii de libris recipiendis et non recipiendis"
(zie Credner, Zur Geschichte des Eanons, S. 151 — 289)
wordt het genoemd onder de scripta apocrypha. Ook wordt
het evangelie van Petrus vermeld in de Kerkgeschiedenis van
Nicephorus Gallistus , die hoewel eerst in de 14® eeuw samen-
gesteld, op berichten en bescheiden uit zeer ouden tijd rust
De uitwendige getuigen en gegevens aangaande de openba-
ring van Petrus noemen wij later bij dat boek. Wij houden
ons hier vooreerst met het evangelie van Petrus bezig.

Alvorens verder te gaan, geef ik eerst den tekst van het
evangelie van Petrus met eene vertaling en later den tekst
van de Openbaring van Petrus met daarbij behoorende
vertaling.

'Ek tov KccTi UiTfiOv sv»yyBXlou.
Mt. 27 : 24. t(5v) Ve ^lou^xicav oiüsiq êi/lyj^xro rxg x^^P^ ^^^^

Digitized by

Google

*Hpefii}i^ oifii Tt^ 1) (T)av Kptruv xvrov, x{x) fivi) *)

(iov^viêévTUv (xuToJv) vl\pxffécct dviff(7))iu Uet^^xTog,

Lk« 23 : 11. 2. xa) tóts ksXsvsi 'Hpcpiijg o 0»7iXi\ji 7r»p{»Xvi)fi^'

êijv»l 3) rèv xóptoVf cIttoóv xiroig on "Ovot hiXeuva

2^ 'larijKst ii 6K6Ï 'lao-ijicï) i 0lkog UetXiTOv kcc)

rou Kvpiov KoCi eïiag on arccupd^êtu *) ocvrov [/.éXKouviv

Ij^dsv Trpig ïlst^ctrov ytou ^T^fre rh vufAX tov Kvplou

Lk. 23 : 7. Trpog rxCpviv. 4. x«) i TleiXSiToq 7rifjL\pctg ^rpoq 'Hp^Jjfv

^Tvitrey xvtov t3 (ru,ux, 5. xot) o 'Hpq)iiig ÜCp^ ' 'ASf^^l

Uêi^iTS fJ Kx) fAvi Tiq avTOv ifirvixet^ fifJLslq xvrhv

iéxTTTOfisv , iTTs) xx) (Tifi^xTov fV/^fiSo'Xf/ ^). ysypxTTTxt

Lk. 23 : 54. ^o^p èv r^ véf^cp !j?,tov f4,ii ivvxi stt) Trs^ovsu/ziucp ^

Ef. 4 : 26. Kx) Trxpi^coKsv xvrèv r^ ^xf Trpo fiixg tuv x^ufAuv ^

Joh. 19 : 31. TJfö" köpTVJ? XVTUV.

30. O/ is KxfióvTsi; TOV xvpiov oiêouu xuTèv rpixov'
Tsg Kx) €\eyov ' ZópufASv ^) rbu vthv rou êeov ê^ou^ixv

i) Waarschijnlijk moeten wij ovié n^ lezen. Duidelijk is het niet.
Olfitf^ of obiUlQ lezen Bouriant, Bensley Lods, Y. d. S. Bakhuyzen. Vol-
gens V. Manen (bl. 570) staat oh^é rtQ niet vast.

2) Keu fjL^ met Y. Manen, Bennett, Lods. Bouriant leest Koi rüv of
KuiTTêp. Harnack heeft kou flovXtfé, uhrüv, Y. d. S. B. laat drukken Kxi
/3oüAifö. De tekst van Harnack en Y. d. S. B. is blijkbaar onjuist.

3) •JFupaktiii^^veit. Zoo vullen Bouriant, Y. Gebhardt, Harnack, Y. d.
S. B. aan. Y. Manen (bl. 390) sluit zich bij Manchot aan , die Protest. Kir-
chenz 1893, No. 6, op Justinus uijrov vapfréfiifmtro 0/ 'jrpto'fi^Ttpot roÜ
XceoG vfjtóiv x»t oi iepeiQ (Dial. 40) wijst en hier frupafesfi^^^vut leest.
Bouriant beroept zich voor zijne conjectuur op Mt. 27 : 27 en Joh. 19 : 16.

4) De tekst is onduidelijk. Blass wil o'ruvp&o'ut. Ook o'ravpfo'Kttv zou
kunnen worden toegelaten, indien niet vss. 10, 52, 56 voor vretvpuvstv
getuigden.

5) Yolgens Y. Manen (bl. 391) zijn de woorden «9r«? kxI (r&fi^arov tirt^utrutt
ecne ingeslopen kantteekening. Zij zouden den samenhang verbreken, die
wijst op de noodzakelijkheid der begrafenis vóór zonsondergang, omdat de
wet verbiedt de voltrekking van het vonnis langer te doen duren. Die
bepaling geldt voor eiken dag en niet alleen met het oog op den Sabbat.
Zij zouden in strijd zijn met hetgeen volgens Y. Manen in vs. 27 aan-
gaande den sterfdag des Heeren te lezen staat. De sterfdag zou een Don-
derdag en niet een Yrijdag zijn.

6) Y. Gebhardt leest o-öpofAtv. Harris gist 2ép«/it«v , Zahn eifpuyLtv^ Manchot
xvp&fitv (feiérlich in Herrschaft einführen>, Bennett 6viJtSfitv (let us make

Digitized by

Google

Joh. 19 : 10. aÖTOv i^x^K/ksq. 7. kcCi Top^tipctv xutov vëpti0a^ov

Mk. 15 : 17. Kx) iicxêiactv oturov im x,ot6i'ip»v Kphsag XkywTsg '

Joh. 19 : 13. AiKcticog Kpïve , fiotviXsv tov 'ivpstviX. 8. xxl rt^

ccÖTuv èvs^Koov (rT6(pxvov imvitvov ïttiiuv éV/ rij^

K€^»^>ig TOV Kvplov 9. Koi sTspot êffToÏTêg svéimjov

Mt. 26 : 67. xvtov raïg i^eai kou &XXoi rig (n»yóv»q ctinov

Joh. 19 : 34. spiTtivav , sTspot Kx^Jcficfi hvwov avrhv xcti rive^

ctuTOv ifji^xo-Tt^ov kéyovreg' TxvTi/i rg t/acJI Ttfiijffco^

fisv riv vlov Tou êsov,

41^. K») vivsynov 3üö KXKoipyovg kou iarxvpu^xv
xui fAso-ov xvTUV TOV Kvptov' ocvrèg Sf itrióvx ug
fA)jiévx TTÓvov 1) èxoav. 1 1 koCi otb &pioov»v ^) tov
ffTXvpov 3) è7riypx\pxu on OvTog éVr/v o fixviXshg
TOU 'iffpxij^. 12 Kx) TsieiKÓTsg tx av^ifAXTx sfi-
Lk. 23 : 39 Trpoffêêv xutov hstAêpivxvTO kx) Xxxf^v i^xXov «V
enz. xifTOÏg. 13. Eig Si Tig tuu KXKOvpyoov sKsivuv mei-
hcrev *) xitTohg xkycov ' *Hf4,€Ïg hx tx kxkx x èTTOivi-

(TXfJLSV OVTOC TTSTTÓvixfABV ^ OUTOg 3f «"«T^p yBVOfJLSVOg

TÜv xyêpuTTuv tI jJS/xj^ö'fv vfMig\ 14. Kx) xyxvxKTyi"
Joh. 19 : 32. (rxvTsg stt' xvt^ èKsKsv^xv ïvx f4.i1 vKêPiOKOTniê^ ,
OTToog (3x^xvt^ófA€vog x%o6xvifi ^).

51^. ^HV is fA6ff)i/z(3pix , kx) ^KÓtOC KXT6(rX6 TTXVXV

T\jv 'louixixr Kxi èdopv^ovvTO kx) ^yuvicav (ji^vittots o
vihiog ISy STTStiii hi l^y' yéypxTTTXi (yxp) ^) xvToTg

augry or provoke) vel a-ravpiSfisv^ V. d. Sande Bakhuyzen schrijft eVpuijav,
maar verklaart zoowel in de tekst als in de aanteekeuingen No. 6, dat het
geen zin geeft. Hij behandelt daar de verschillende conjecturen, maar
komt tot geen conclusie. Met Van Manen (bl. 570) ben ik van gevoelen,
dat o'^pufiev hier nog den besten zin geeft. Men kan vertalen: ,,Laat ons
bespotten", waarvoor anders wel Bma-vpetv gebezigd wordt. Vgl. Justinus,
Ap. I, 35 Biaa-^povTS^ avrhv ÏKA^tvetv It/ fii^fiaro^. De kruisiging komt eerst
later en daarom kan vreivpQiisv hem geheel niet voldoen.

1) fMf^èv tFÓvov Zahu, iivi^h 'éiMFOvov Bennett.

2) St/ iSpêua-uv Diels ap. Harn. Hrt (Bouriant) vel Hrt (Bensley) tupêu-
ffuv cod.

3) 9Tavp&v cod. 4> èvtf^tio'sv cod. 5) éirodAfot cod.

6) ydp ontbreekt in de cod. V. Manen (bl. 412, 413) laat hfrsi$ii'éTt'é^ti'
yiypeiirrm uhrcft^* ifMov fiii iüvat sTt TC^vci/ficv^ weg. Nicholson en Bennett

Digitized by

Google

Joh. 19:28/ 9a/ov fiil iïjuxt è'Trï 'TreCpovevfiiuc^. 16. kxI rtg xvtuv
29. eÏTTêv' ïlorhxTê xirh xoxitv fier» S^ovg' kx) xspi-

(FCtVTêg iTTÓTKrXV. 17. Kx) iTT^IJpCOa'XV TTXVTX KX)

IrgKêlcQO'xu KXTx Tijg K€0xX}jg xvtuv tx xfAxprij-
Joh. 18:36. fixrx. 18. TrsptiipxovTO SI ttoX^o) (istx Kvxvcov vö-
fit^ovTsg OTi vi^ B7TIV *). 19. Kxi i Kvptog xvsfiiyiVB
Xkyav' *H iuvxfitq fjLOV y vi ióvxfitg fiou ^) xxTiXetifxg
fif xx) êÏTTav xvê^ijCpêij. 20. Kx) xörfj (r^) aptf ^)
hv^xyif rh KXTX'Trérxvfix tov vxov tvh ^Upovvx-
Joh. 20:25. XvifA sig 3vo. 6^^ Kx) tóts X7ré(r7rxffxv Tovg viXovg
xTrh Tav ;^f/p«v rou Kvplov kx) lê^KXv xöriv èv) rïjg
yviq. Kx) jj yij TTXfTX ivshijj kx) 0ól3og fjJyxg
iyévsro. 22. tóts {o) vi\m ï^x/z\p€ *) kx) svpiéii apx

hebben dit erkend voor yéypotxrcu — «-«0. Deze toelichting van den ver-
dachten angst of strijd zou duidelijk van vs. 5 afkomstig z^jn. Volgens
V. Manen schreeuwden de Joden, opdat de zon niet mocht ondergaan, d. i.
zij beijverden zich om door schreeuwen en schieten de zou. die zij door
booze machten vervolgd waanden, te hulp te komen. Zij zouden niet ge-
schreeuwd hebben uit vrees, dat de zon mocht ondergaan, terw\ji een
veroordeelde nog aan het hout hing. Dan toch zouden de Joden aan dt
drie gekruisigden hebben moeten denken en waren de Joden bang geweest,
dat Jezus te lang zou leven, dan hadden immers de hier „bevelende" Joden
Hem eenen genadeslag kunnen geven.

1) De codex heeft la-rtv ta-dt verbeterd in ha^tv iTia-eivTO. De afschrijver
was na emv in de war. Mogelijk stond er oorspronkelijk 9rt v^{ 'éveo'fv
of iyévero. Wellicht schreef een kantteekenaar ter verklaring van 'éxtffgv
op den rand lo-r/v. Een ander nam êa-nv in den tekst op en zoo ontstond
ia-Ttv 'é^evev^ waarna een ander ï^reo-fv in Itco-^to veranderde. Lods liet
als tekst drukken hrt v6\ ia-rtv km ivgxéa'eevTO (Pendant que c*était la nuit
et ils se mettaient a table). V. Gebhardt leest ivê'jruóvuvTO (z\j begaven
zich ter ruste), wat evenwel midden op den dag vreemd geweest zou zijn.
Bouriant had geschreven Ier tv h^réo'eivTo. Harnack voegde daarna kx^ vóór
iTFicavro in. Hobinson stelde 'évêcdv n voor, waaraan ook Lods eerst zijn
zegel hechtte. V. d. Sande Bakhuyzen (bl. 356) merkte terecht op, dat
het harde i^io-avro, eich Heien veUlen, zich nederUgden hier niet past. Liever
las hij 6iFu6veivT0 of ivtxaéa-xvro. Manchet giste irpéffotvro, Hilgenfeld
gxa/aavTOy Redpath è^fvTxvro, Bennett Yvu lai xée-otvro,

2) V. Gebhardt leest de tweede maal ^ èóvufiiQ. Mij komt met Harnack
en V. d. Sande Bakhuyzen voor, dat t^uv ook de tweede maal niet mag
ontbreken.

3) Harnack leest utfrÜQ tïJ< SpotQ. Volgens van Manen (bl. 571) kan de
wijziging etifvf rf üp^, hoewel niet volstrekt noodzakel\jk, worden toegelaten.

4) V. d. S. B. stelt voor róre 6 ifxtof MKctfi^ê, Volgens V. Manen (bl.

Digitized by

Google

A/irjf. 23. ix^fi^^^v 3i ol 'IöüJjwö/ koi) hidicaai r^
'luaijCp Th ffufix avTOVf 7va cturi tóipjj, iTretiii iex-

Mk. 15 : 46. Kuptov ÏKovvb xa) êvelKtjvs vivióvi koii ei^yocysv slg

Joh. 19:41. *liiov tx^ov KaKoufievov K^vov 'itfO'if^.

7^*». TÓTs ol ^lovlaïoi Ka) ol irpsvfivTspoi kxi ol
lepsT^ yvivTsg oiov kxkóv kxvTOÏg i7roiti(Txv vip^ayro
KÓTTTStrBxi Kx) Xsyeiv ' Oux) rxU xjzxprlxtg vifim '

Lk. 23 : 48. tiyyi^sv >5 Kphn; kx) ri TsXog 'lepou^xkilj». 26. iyoo
is (JL6TX Tuv irxipoiv [jlov i\u7rovf4}ju ^ kx) TSTpoofAévot
KXTx hxvotxv iKpv(Sófuêx. ê^viTOUfiêix yxp vtt' xötuv
ut; KXKOvpyoi kx) u; riv vxov teXovrst; ifiTpyifTxt. 27
fTr) 3é TOUTOi^ 7rx(Fiv hyi7Ts6ofJLBV kx) sKxês^ófJieix

Joh. 20 : 26. TrsviodvTs^ kx) KXxiovrsq vukto^ kx) ^fiépxg sug tgv
(rx(3i3xT0u.

Mt. 27 : 63. 8^. ZvvxxiivTSi; is ol ypxiAfAxrslg kx) ^xpi7xlot

etc. kx) 7rp€ff(3lJT€p0t VpOq XXKViKOVg XK0V7XVTêq 071 O ?*XOg

Lk. 23 : 48. XTxg yoyyv^si kx) kótttstxi tx vTiiitj PiéyovTsg OTt
El T^ &XVXTCO xvTOv TxvTX TX fiiytffTX (DifASÏx yé-
yoyav Hsts ottóvov 1) ÜKXióg èvrtv , 29. è^ol3iiê}j(rxv ')
kx) Jj'/iêov Trphg Ilst^xTov hófisvot xutou kx) XéyovTsg •
30. Uxpxiog vifMv vTpxTiéTxg ïvx 0uKa^oofisy to
(AvyjfjLX XVTOV stt) Tpsïg ^fi{ipxg)y (jlvittotb sKdévTsg
ol fjixêijTx) XVTOV K\éifja)(Ttv xvtSv y Kx) v7ro>,xfi\i O kaog

392) is de verandering niet strikt noodzakelijk, daar 9a/oc veel meer voor-
komt waar wij ó 9a/oc zouden verwachten (zie Mt. 13:6, Lk. '21:25,
1 Kor. 15 : 41) , terwijl in het N. T. A^ftTf/v wel en &vetX&ii%9iv niet be-
kend is.

1) Hamack, v. Gebhardt, Diels schrijven éróvov. Swete laat xóvov weg
en Nicholson schrapt Hrt als een glos voor het gebruikelijke tfóo-ov. V. Manen
(bl. 392) behoudt 2/n feóvov en liri staat hier dan voor onzen dubbelen
punt (zie Lk. 24 : 39, Joh. 7 : 52). Voor tfóo'ov wijst hij naar feóo'ov Hvtcri^
Hoever is het? (Xenophon, Cyr. 6, 3, 10).

2) In de lichtdruk-uitgaaf, door Y. Gebhardt gegeven , staat na i^o/^^difo-ov
niet oi 'jrpBtr^órtpoL Hamack evenwel schrijft wel oi Ttpsv^^rêpot. V. d. S. B.
schrapt o/ ^pea-fiónpot. Hij schrijft bl. 357 : „Het is een zeer gewoon ver-
schijnsel in Hss. van het N. T., dat als een werkwoord een weinig van
zijn onderwerp of voorwerp afstaat, er door afschrijvers nog eens een
onderwerp of voorwerp wordt bijgevoegd."

Digitized by

Google

on ix vsKfuv ivhTvi^ xxi Troiiiaafftv ijfitv xxxa. 31.
*0 il ïleiXiro^ TrxpxiiiooKev xvToïg TleTpivtov rhv
KSVTvplavx [JLSTct (TTpxTiaTuv ^vXijvsiv rh ri^ov.
Kxi VVV xxnoU yi>^^ov Tcpsv^vrspot xx) ypxfifzxTsïg
btt) rè fAvïjfjtx. 32. Kx) xuKbxvrsg Xliov fiiyxv (jutx
Tov xsvTvpimog xxi tuu VTpxTiuTuv ifiou 1) 'TrivTsg
ói IvTsg sxéï iitjxxv STn rg éiip^ tov fivyifAxrog. 33.
Kx\ iTTsxpKTXv Itttx (T^Ppxyïixq xx) (Txvivffv êxeï ^ij-
^xvTsq è<pvKx^xv. 93*. irpoalxq 31 iTri^d^xovrog tov
(rx(30XTOv viXisv ox^og xx) *\spovvxXvifJt, xxi Tijg tts-
Mt. 28 : 1. pix^pov 7vx 1iy]vt to fjLVijfjtsTou h^pxyifffiivov, 35. T$
Sf vvxt) $ èiri^avKev jj xvpixxvi ^vXxavóvrtav Tav (TTpx^
TiuTuv ivx ivo ivo ^) xxTX0povpxv , fiê'yx^ij 0uvii
iyivcTO èv ry ovpxvSi, 36. xoti sliov xvotx^évTxg Tovg
ovpx[v)ovg xx) ivo xvipxg xxTsXióvTxg êxsïêêv tto^v
^iyyog Sx^vTxg xx) êyyhxvrxg t^ Tx:pcfi, 37. i ie
Küog èxelvog o fie^XijfAévog btt) t^ 6vp^ x0' sxvtov
xvXitjds)g xvex^P^^^ Trxpx f^ipog xx) i TX0og ijvolypj
xx) xfj(/pÓTspoi ói vexvhxot eWij^iiov, l(fi^. ïiivTsg ovv
oi jTpXTtuTXt ixeïvot 8) s^vttvkïxv tIv xevTvploiVX xx)
TOvg 7rp€(r(3vTipovg Trxpijfrxv yxp xxt xvto) ^vXxv-
ffovTsg *). 39. Kx) ê^ij}^ovfiévuv xvtuv x sJiov ttxXiv
opuffiv i^€?.öovTxg XTTO TOV TX(pov Tpslg xvipxg , xx)
TOvg ivo TOV hx vjTopêovvTxg xx) (TTXvpov ixoKov-

1) Beuuet ziet b\i,9^ met een vérdacht oog aan. Vgl. evenwel Joh. ^0 : 4.
Over de gissingen van Bennett om te lezen tq^ Kgvrvp/uvo^ kou r&v arpa-
riur&v 'évroiv ófioV met weglating van Kxrd of fAerA, en die van Manchot
(S. 165, 177) om de woorden fierk roü Kevrvpfuvoq Kot t&¥ vrpotTmTÜv
te houden voor eene ingeslopen kautteekeniug bij het oorspronkelijke óiioH
vgl. V. Manen bl. 392, 393, die deze gissingen terecht verwerpt.

2) V. Manen laat in zijne uitgaaf het tweede i6o weg. "Wij kunnen het
ook gevoegelijk missen.

3) V. Manen (bl. 393) verwerpt op goede gronden het voorstel van V. d.
S. B. om SKe/vov^ te lezen.

4) Volgens V. Manen (bl. 393) is de toelichting xup^vetv . . . ^vKiwovn^
niet oorspronkelijk als overbodig na het medegedeelde in vss. 31—33,
als op zich zelf niet juist, daar de mannen sliepen in de tent en als in
strijd met den inhoud der eerste woorden van vs. 39.

Digitized by

Google

toüvr» otvroïq. 40. Kot) tw fih iiio ripf xi^aXitv
Xapovvav fjUxpt rov oöpxvov, rov *) )2 ;t£/;ay«yöy-
fiivov v'TT* otinuv vvspfixlvouaxv tovq oipavoig. 41. xa)
^cavijg ^kovov h Tm oipctvav \syo\kyig' ^Kijpu^ccg
1 Petr.3: 19. toï? Koifiafiivotg. 42. Kx) xncxKOvi ^ i^KOViro chri rov
fTTccvpov, Tè N«/. 1148. (TvvetTKiirroyTO ouv «AAjjAö/^
iKêïvot iireXielv kx) h^xviaxi txutx t^ Ilf/Air^.

, 44. Kx) hl hxvooufisvoov xurav (pxlvomxi irxXiv xuot»

X^ivrsq 6i oipxvdi kx) ivtpairóg rtg kxt€^6uv kcu
êheXtoóv êU ro fivijfix.

45. TxvTX ïióvreg oï 'jrep) rhv xevTvplmx vuKrig
hTTSvaxv Tphg Ilei/MTOv x^évrs^ rdv rx^ ov è^Xxff-
ffovp Kx) i^tjyijffxvTO TXVTX XTTsp sJioVf xyGovtavTeg ^)
(AsyiKcag nx) Uyorreg' 'AXijêug viig iiv ieov. 46. «tö-
KptSslg o Ilst^XTog i(pff "Eru Kxéxpstia tov xTfixTog

Mt. 27 : 24. tov vku tov Ssov, vfiTv ♦) ü tovto üo^êv, 47. ehx
TrpovsXÓóvTsg TrivTeg liiovTO xvtov xx) irxpeKx^ovv ^)

K€?i£V<rXt T^ KSVTVplaVl kx) T07g ffTpXTttüTXtg (JLvfisv) *)

eliTih X eliov. 48. ^vfjUpipet yxp^ Cpxaiv, iifuv
i(pMiffXi (JtsyhTviv xfAXprlxv IfjtTrpoaSev tov êeóv kx)
fjfM èfA7r€ff€Ïv elg x^^P^ '^ov kxov Tap ^lovixim kx)

1) Redpath leest hier den Ace. rdv I) %ff/p«y«yo^fiffvoy ihr' avrSv iftf^
0eiho¥rct.

2) Dr. V. d. S. B. heeft bezwaar tegen ^TetKoif vs. 42, als nergens ge-
bruikt in den zin van antwoord ^ waarom hij aanbeveelt ixoii = verkondi-
ging, stem. Maar — zegt terecht V. Manen, bl. 393 — het gebruik van
i^xKoóetv voor cmtwoordên , en van 6 vvanovég voor itmand^ die iets vtm een
ander gehoord heeft ^ kan geacht worden den weg te hebben gebaand voor
ó^»KO^ in den zin van antwoord ^ terv^l ixoif toch eigeniyk ook niet deze
beteekenis heeft.

3) V. Manen (bl. 394) vindt u-jrttvi&vrê^ foutief, maar iymUivTê^ te ver
gezocht, terw\jl het voor de hand liggende ixetviSivTiq volgens hem eenen
goeden zin heeft.

4) De Hs8. lezen ^fuv.

5) nat xapêHAhowt Harnack en anderen. Het Hs. heeft neuiFtp txa^ovv.

6) ijuiisvf. Zoo Zahn, V. Herwerden, V. d. S. B. Harnack leest fmèév en
V. Manen eveneens. V. Manen beroept er zich op, dat /jmiév dikwijls als
bijwoord vóór «<t<7v en andere werkwoorden staat. Zie Mk. 1 : 4i, Lk.
4 : 35 enz.

Digitized by

Google

Xiêccffêijvxi. 49. sKiXêvvBv oSv 3 rif/A^ro^ r^ Kivru-
ptuvt Kot róïg (rrpctTiarat^ finjih sWeiv.

12^0. '^Opépov. 1) Sè Tijg Kvpt»Kiig Mxpiafi if
MxyixXvivviy ficctiirptx tov Kvpiov — ^(Sovfiiwj *)

Joh. 19:38. hx Toug 'lovixlovg, i^rf/S^ i^xéyovro óvi Tïjg ópyijg
oifK ivoiiivsv 8) sTf) r^ fjtviljfjLxrt *) tov Kvplou siaisvxv

Joh. 19 : 40. 'jroiBÏy xl yvvxÏKsg M Tolg xTroivii^Kovffi roïg xyxvu-
(üvoig xvTxïg ^). 51. Xx(3ovffX (isS* êxvrijg ro^
^Ixxg ^Xiêu iTTt rè fiwjfiiïov S'ttou vjv reOetg, 52. kx)
ècpo^óivTO fih liaxTiv «üt«^ oi 'lovixïot kx) lA^yöv'
£/ kx) fiii iv iKeivifi t$ vK^ip^ i êffrxvpdöri üwiitii'

fABV KXXVVXI kx) KÓ\}^X(rêxt, K&U ^) VVV èir) TOV (AVVI'

Mk. 16 : 3. fJLXTog xvtóv TroDjtrafisv taDt«. 53. Tig ii xvoKuXhet
vifjuv kx) 7) TOV xliov Tèv TtêivTX stt) Tijg itjpxg
TOV (ivmAsiov^ 7vx ehsxéovffxt TTxpxKxSefféafisv' xvt^
kx) TTOtijiroofAsv Tx è^siKÓf/,evx \ 54. fJt>tyxg yxp fjv i
\liog, kx) 0o(3ovfi€éx fAvi Ttg lifjtxg U^, kx) eï fiii
ivvxfiséXy K&v im Tijg évpxg fixXoufMv x 0épof^€v
€}g fjf^vijfioffvviiv xvTOVj Khxvvoifjt^v kx) K0\pèf^6x ^)
sug 6\êcofjL€v sU Th oJkov vi(jf,m.

Luk. 24 : 2. 13^^, Kx) èxsKiovtrxi ^) svpov tov tx^ov jfv^yy^i-

1) Het Hs. leert èpQov, MceyèaXtvti,

2) V. Manen schrijft bl. 394: Vóór ^ofiovfiévii met Hobinson 9t<$, met
Blass Brt, of met Bakhuyzen ff te schrijven, dan wel met Harnack achter
hy^9 in te lasschen: sv r$ ^fiép^ i hffravpudn 6 K^ptOQ^ of met Bennett èi
achter XMfiotvu^ zou overweging verdienen, indien men langs één dezer
wegen vss. 50, 51 in den gewonen zin goed leesbaar kon maken en indien
niet veeleer moest worden erkend: De moeilgkheden, die zich hier voordoen,
ujn een gevolg van overnemen van woorden uit verschillende berichten.

3) ovK STofiia'ev. roG Toiïïa-ctt Usener bij Harnack.

4) Y. d. S. B. wil ten onrechte fiw^iiari in cuyuiTt veranderen. Iets moet
gedaan worden aan of by het graf, niet aan het lichaam des Heeren.

5) Het Hs. heeft uhroig^ dat stellig bedorven is. V. Manen (bl. 394)
leest uurüv.

6) V. Manen (bl. 571) leest tuu vOv.

7) Volgens V. Manen (bl. 571) is tca/ overbodig.
B) Het Hs. heeft 'rXavo'Ofiiv xxt Ko^ofju6u^

9) Harnack leest ivgAéoGo'cct , wat V. d. S. B. met toejuiching van V.
Manen verandert in lTfAd-öo-«/, zooals volgens V. Gebhardt de codex ook
leest. Naber gist irapeXêoVo'ai.

Digitized by

Google

vov K»i Trpocre^tovacu TTxpixfApav iKsT, km ipavnf ixêT

Joh. 20 : 5. Tivct viavhuov xaSs^éfievov {iv) (jUvcp rou ri^w apaJov

Koii veptfie^XnfjUvov oTöAèv XxfivpoTiTviv ^ iarn; I0jf

xvrouq* 56. T/ ix6»rs\ rlvx ^^tot^; fi^n Th (ttxv'

pcüSivrx sKehov\ iviaTfi kou iTrij^Sêv' êi ii fiii

TTtaTêóêTSf TTxpxKu^xre Kot 1hT€ ^) xiv TÓTToy svSx

hêtro, Sti oök he^riv ivivTvi yxp k») i7ffj?^êev BKei

Stsv xTTêVTaAJi. 57. rrfrf al ywxÏKsq 0ol3fits7(rat

?0yyoy. 1458, "^Hv 5^ reXstjToda ijfiipx rav d^vfiop

Lk. 23 : 48. Kx) voXXol rtvsg i^ijpxovTO inrovTpé^vTêg eU rovg

olKOug xvTuv Tijg hprijg voAj^xfJiiv^g. 59. ^[islg Vi

61 iuisfia fAxêyjrx) rov Kuplov sK^xlofASv kx) iKuTroi-

fjisix ^) Kx) 6KX(TTog KoTToifiivog hx ri vvfi^xv

Lk. 24 : 14. XTTriXXAyvi sig rh oJkov xxnóv. 60. iyoa il ZifAoov

Joh. 21 : 2. Uérpog kx) *AvSpéxg o xie\(póg fAOV Xx^évrsg ^fiav

enz. Tx Xlvx i7ni?iixfA6u sig r^v 6xKow<rxv. kx) iju abv

Mk. 2 : 14. ^fuv Asusig o tov *AA(p«/öy, ov Kiipiog^). . . Cetera

desunt.

Ik geef van den voorafgaauden Griekschen tekst de vol-
gende HoUandsche vertaling:

Van het evangelie van Petrus.

1. Van de Joden evenwel wiesch niemand zich de handen
ook niet Herodes noch een van zijne rechters, en toen zij
zich niet wilden wasschen, stond Pilatus op 2. En toen
beveelt Herodes de koning, da;t de Heer aangegrepen zou
worden, tot hen zeggende: Wat ik u beval met Hem te
doen, doet dat.

2^. Daar stond Jozef de vriend van Pilatus en van den
Heer en wetende, dat zij Hem zouden kruisigen, kwam hij

1) Y. Manen (bl. 571) vraagt: Heeft het N. T. wel V^ar«, waarom moet
het dan hier wijken voor V^erj? Hetzelfde geldt voor 'évrty (vgl. Mk. 15 : 6)
tegenover "évto-rtv vs. 56.

2) V. d. S. B. leest met Van Herwerden waarschijnlijk met het oog op
vss. 52, 54 hKOTTTÓfitêcc. Zie V. Manen bl. 394.

3) Robinson stelt voor ^ Kvptog.

Digitized by

Google

tot t^ilatus en vroeg het lichaam des Heeren ter begrafenis^
4. En PilatuS; tot Herodes zendende, vroeg zijn lichaam 5
en Herodes zeide: ,, Broeder Pilatus! ook indien niemand om
Hem verzocht had, zouden wij Hem begraven , daar ook
de Sabbat aanlicht. Want er staat in de wet geschreven,
dat de zon niet mag ondergaan over eenen gedoode." En
hij gaf Hem aan het volk vóór den eersten dag der onge-
zuurde broeden van hun feest.

3^ Zij nu den Heer genomen hebbende, stietten Hem al
loopende en zeiden : „Laat ons den Zoon van God bespotten ,
macht over Hem verkregen hebbende." 7. En zij deden Hem
eeu purperen kleed aan en zetten Hem op den rechterstoel
zeggende: Oordeel rechtvaardige koning Israels! 8. En een
van hen bracht een doornen kroon en zette die op het hoofd
des Heeren 9 en anderen staande spuwden Hem in de oogen
en anderen sloegen Hem op de kinnebakken. Anderen sta-
ken Hem met een riet en sommigen geeselden Hem, zeggende:
Laat ons met die eer den Zoon Gods eeren!

410 En zij brachten twee misdadigers en kruisigden den
Heer in het midden van hen. Hij zelf zweeg alsof Hij geen
pijn had. IL En toen zij het kruis opgericht hadden,
schreven zij er op: Deze is de koning Israels. 12. En de
kleederen voor Hem gelegd hebbende, verdeelden zij die en
zij wierpen het lot daarover. 13. En een van die misda-
digers beschimpte hen zeggende: „Wij lijden alzoo om der
wille van het kwaad, dat wij deden, maar deze, die de
redder der menschen geworden is, wat deed Hij u voor kwaad ?"
14. En boos op Hem wordende bevalen zij, dat van Hem
de beenen niet gebroken zouden worden , opdat Hij onder
hevige pijnen sterven zou.

ö^^. Het was nu middag en duisternis bedekte geheel
Judea. En zij werden onrustig en beangst, dat de zon was
ondergegaan, terwijl Hij nog leefde; want er staat geschre-
ven, dat de zon niet mag ondergaan over eenen gedoode.

16. En een hunner zeide: Geeft Hem gal met azijn te drin-
ken en die gemengd hebbende, gaven zij Hem te drinken.

17. En zij vervulden allen en maakten hunne zonden over

Digitized by

Google

hun hoofd vol. 18. Ëd velen liepen met lampen ronc!,
meeLende, dat het nacht was. 19. En de Heer riep met
groote stem, zeggende: Mijne kracht! mijne kracht! gij liet
mij in de steek. En dat gezegd hebbende, werd Hij opge-
nomen. 20. En in dat uur scheurde het voorhangsel des
tempels van Jeruzalem in tweeën 21 en toen trokken zij de
nagelen uit de handen des Heeren en legden Hem op den
grond. En de geheele aarde beefde en groote vrees ont-
stond. 22. Toen scheen de zon weder en het was de negende
ure. 23. De Joden nu verheugden zich en hebben aan Jozef
Zijn lichaam gegeven, opdat hij dat begraven zou, daar hij
gezien had hoeveel goed Hij deed. 24. Den Heer genomen
hebbende, wiesch hij Hem en wikkelde Hem in linnen en
bracht Hem in zijn eigen graf^ den tuin van Jozef ge-
naamd.

7^5, Xoen bemerkten de Joden en de oudsten en de pries-
ters hoedanig kwaad zij over zichzelven brachten en begon-
nen zich op de borst te slaan en te zeggen : Wee over onze
zonden! Het oordeel en het einde van Jeruzalem zijn nabij
gekomen. 26. Ik nu met mijne makkers werd bedroefd en
gewond in het hart (gemoed), verborgen wij ons. Want wg
werden door hen gezocht als kwaaddoeners en alsof wij den
tempel wilden verbranden. 27. Over dit alles nu vastten
wij en zaten neder treurende en weenende des nachts en des
daags tot den Sabbat.

8^3. De Schriftgeleerden en de Farizeeërs en de oudsten
kwamen bij elkander en hoerende , daf het geheele volk morde
en zich op de borst sloeg , zeggende : Indien door zijnen dood
die zeer groote teekenen gebeurd zijn, ziet hoe rechtvaardig
Hij is! 29 werden zij bevreesd en kwamen tot Pilatus hem
verzoekende en zeggende: 30 Geef ons soldaten, opdat wij
zijn graf drie dagen bewaken, opdat niet zijne leerlingen
Hem stelen en het volk geloove, dat Hij uit de dooden op-
gestaan is en zij ons kwaad doen. 31. En Pilatus heeft
hun Petronius den centurio met soldaten gegeven om het
graf te bewaken. En met hen kwamen oudsten en schrift-
geleerden tot het graf. 32. En eenen groeten steen gewen-

Digitized by

Google

teid hebbende met den centurio en de soldaten, plaatsteü
aJlen tezamen, die daar waren, hem voor de deur van het
graf 33 en deden er zeven zegels op en daar een tent op-
slaande, hielden zij de wacht. 93*. Des morgens vroeg, toen
de Sabbat aanlichtte, kwam eene menigte van Jeruzalem
en van den omtrek, opdat zij het verzegelde graf zouden
zien.

35. In den nacht nu, waarin de dag des Heeren aan-
Uchtte, terwijl de soldaten met hun tweeën de wacht hiel-
den, klonk (werd) eene sterke stem in den hemel 36. en
zij zagen de hemelen geopend en twee mannen daar neder-
dalen met eenen helderen glans en het graf naderen. 37. Die
steen, die voor de deur gezet was, bewoog zich vanzelven
en ging voor een gedeelte op zijde en het graf werd geopend
en de beide jongelingen gingen er in. lO^s. Die soldaten
dan, dat ziende, maakten den centurio en de oudsten wak-
ker — want ook dezen waren daar op de wacht — 39 en
terwijl zij verhaalden wat !^ij gezien hadden, zagen zij
wederom uit het graf drie mannen komen en de twee hiel-r
den den derde opgericht en het kruis volgde hen 40. en
van de twee (zagen zij) het hoofd, reikende tot aan den
hemel en van hem, die door hen bij de hand geleid werd,
(het hoofd) uitstekende boven de hemelen. 41. En zij hoorden
eene stem uit de hemelen, die zeide: Prediktet gij den gestor-
venen? 42. En het antwoord werd van het kruis gehoord:
Ja. 11*3. Zij nu overlegden met elkander heen te gaan en
dat aan Pilatus te openbaren. 44. En toen zij nog over-
legden, vertoonden zich wederom de hemelen geopend en
een mensch nederdalend en in het graf ingaand. 45. Zij,
die bij den centurio waren, dat gezien hebbende, haastten
zich des nachts tot Pilatus, het graf verlatende, dat zij be-
waakten en legden alles uit wat zij zagen , zeer beangst
zijnde en zeggende: Waarlijk! Hij was Gods Zoon. 46.
Hlatus antwoordde en zeide : Ik ben rein van het bloed van
Gods Zoon, maar aan u heeft dat zoo goed gedacht. 43. Allen
vervolgens tot hem komende , baden hem en verzochten hem
den centurio en den soldaten te bevelen, aan niemand te

Digitized by

Google

2Ö

teggen wat zij zagen. 48. Want het is ons beter, zeiden zij,
aan eene zeer groote zoude voor God schuldig te staan en
niet te vallen in de handen van het volk der Joden en ge-
steenigd te worden. 49. Pilatus dan beval den centurio en
den soldaten niets te zeggen.

12^^. Vroeg op den dag des Heeren nam Maria Magda-
lena, leerling des Heeren, die uit vrees voor ^ de Joden,
daar zij van toorn gloeiden, niet bij het graf des Heeren
gestaan had, wat de vrouwen aan de gestorvenen, die zij lief-
hadden, gewoon waren te doen, 51 hare vriendinnen met
zich en ging naar het graf, waar Hij gelegd was. 52. En
Aj vreesden, dat de Joden haar zouden zien en zeiden:
Indien wij ook niet op dien dag, waarop Hij gekruisigd
werd, konden weenen en rouw bedrijven, laten wij dat dan
nu bij zijn graf doen. 53. Maar wie zal voor ons den steen
afwentelen, die voor de deur van het graf gelegd is, opdat
wij binnen komende, ons bij Hem nederzetten en doen wat
wij schuldig zijn? 54. Want groot was de steen en wij
vreezen, dat iemand ons ziet. En indien wij het niet kun-
nen, laten Mj dan maar op de deur leggen wat wij tot zijne
gedachtenis brengen. Laten wij weenen en rouw bedrijven
totdat wij komen in ons huis!

13^^. En er heen gegaan zijnde, vonden zij het graf
geopend en er bij gekomen, bukten zij en zagen daar een
zeker jongeling zitten midden in het graf, schoon en bekleed
met een zeer blinkend kleed, die tot haar zeide 56: Waartoe
kwaamt gij? Wien zoekt gij? Toch niet hem, die gekruisigd is?
Hij stond op en ging heen. En indien gij het niet gelooft,
bukt en ziet de plaats waar Hij lag, dat Hij er niet in is,
want Hij stond op en ging daar heen waarvan hij uitgezon-
den was. 57. Toen vluchtten de vrouwen bevreesd weg.

14^^. Het was de laatste dag van het feest der ongezuurde
brooden en velen gingen uit (de stad) terugkeerende naar
hunne huizen, daar het feest geëindigd was. 59. En wij,
de twaalf leerlingen des Heeren, weenden en waren bedroefd
en een ieder bedroefd, wegens hetgeen gebeurd was, ging
heen naar zijn huis. 60. Maar ik Simon Petrus en Andreas

Digitized by

Google

mijn broeder, onze netten genomen hebbende, gingen heen
naar de zee. En Levi, de zoon van Alfeüs, was bij ons,
dien de Heer .... cetera desunt.

Het geheele fragment vers voor vers na te gaan, is over
bodig na het werk van anderen, b. v. van Harnack en
Van Manen. De lezer zelf zal ook gemakkelijk door eigen
onderzoek de particularia van ons evangelie vinden. Slechts
bij enkele hoofdzaken willen wij kort stilstaan. Eene vraag
van beteekenis, welke zeer verschillend beantwoord is, luidt
aldus: Wat is het doorgaand karakter, wat is de geest van
ons evangelie? Is het docetisch, zooals de oude getuigen
(zie bl. 7, 8) ons doen vermoeden of zijn deze oude getuigen
verkeerd ingelicht? V. d. S. Bakhuyzen en V. Manen ont-
kennen het docetisch karakter, Harnack, Zahn (Das Evan-
gelium des Petrus, 1893, S. 36—38), Völter (Petrusevan-
gelium oder Aegypterevangelium , 1893, S. 22), zijn van het
tegenovergestelde gevoelen. Ik sluit mij bij de laatsten aan.

Terecht wijst Völter er op, hoe het evangelie van Petrus
poogt, Jezus als den Zoon Gods voor te stellen in zijn ver-
heven karakter. In de beschrijving van Jezus' lijden, ster-
ven, opstanding gaat het hierin boven de canonieke evan-
geliën uit. Hoeveel overeenstemming men tusschen canonieke
evangeliën en ons evangelie ontdekke, ons Petrus-evangelie
lijdt aan tastbare overdrijving en staat zoowel uit aesthetisch
als uit historisch oogpunt verre bij onze canonieke evan-
geliën achter. Hoe men dit op bijna ieder punt ontkennen
kan, zooals Prof. Van Manen doet, is mij een raadsel.
Zonder twijfel is ons evangelie docetisch. Ik zal daarvoor de
gronden noemen. Vs. 10 lezen wij, dat Jezus na de kruisi-
ging zweeg, alsof Hij geen pijn gevoelde («^ .^j^Sèv ttöW ?%«i/).
In de canonieke evangeliën zegt Jezus ook niet veel aan het
kruis, maar Hij klaagt daar toch, wat zeer natuurlijk is,
over Godverlatenheid en over dorst (Mt. 27 : 46, Mk. 15: 34,
Joh. 19 : 28). Bij Mattheüs en Markus (26 : 63 en 14 : 61)
zwijgt Jezus tegenover valsche beschuldigingen , maar hier is
het geheel anders. We zouden zeggen, het zwijgen is hier

Digitized by

Google

zoo doelloos 9 zoo onnut, zoo onhistorisch en met opzet hier
overgebracht. De schrijver wilde Jezas laten zwijgen aan het
kruis, om aan te toonen, dat Hij boven het Igden verheven
was en als Zone Gods er niets van gevoelen kon. De aateur
heeft gedacht aan Jez. 53 : 7 en zooals uit het gebruik van
vévoq duidelijk blijkt , aan Jez. 53 : 4 volgens de LXX. Ook
het drenken van Jezus (vs. 16) wijst op denzelfden gedachien-
gang. Jezus krijgt geen wijn met gal gemengd (Mt 27 : 43)
of gemyrrhden wijn (Mk. 15: 23), eenen verdoovenden drank,
maar gal met azijn, waarbij wij aan een soort vergif te
denken hebben. Zie voor deze beteekenis van x^^^ LXX
Deut. 29: 18, Jer. 8: 14, Job 20: 15. Op het zondige van
dat drenken van Jezus wijst Petrus vs. 17 en dat de drank
zijn doel niet miste, zien wij uit vs. 19. Spoedig na den
giftdrank stierf Jezus. Maar dit is het afwijkende van de
voorstelling der canonieke evangeliën, welke ook hier weder
eenvoudiger, natuurlijker en historischer is; men gaf volgens
Petrus Jezus niet uit medelijden te drinken , om Hem in het
lijden wat te helpen. Jezus klaagde niet over lijden of dorst.
De drank was een giftdrank , gegeven uit vrees , dat de zon zou
ondergaan , terwijl Jezus nog leefde (vs. 15). Het duidelijkst
springt het docetisch karakter in het oog vs. 19 : kx) o KÓpm
ivs^óvitTs Pjyoov' ij iiivxfjtig fiov^ ^ ivvxfiig fiov xarixeixltig fi€,
Koï ehoóv avê}i)iCpê}j, Ook hier weder geen klacht zooals in
de bekende klacht der canonieke evangeliën over godverla-
tenheid, maar het constateeren van een feit Ook hier is
de voorstelling blqkbaar door den schrijver om zijn dogma-
tisch doel gealtereerd. Een kruislijder klaagt, maar consta-
teert geen feiten. Na den drank zou Jezus spoedig sterven.
Zijne kracht, zijn geest ^ bepaald zijn Heilige Geest zou Hem
begeven. Die goddelijke kracht kon niet aan den dood on-
derworpen zijn. Deze verliet Jezus en toen kon Hij sterven.
De vreemde uitdrukking xvs^cpd}^, hij werd opgenomen, vs.
19 van Jezus' sterven kan dan ook alleen verklaard worden
uit den terugkeer van de geestelijke kracht naar God. De
verandering van isé izov, êsé (jlov ivccti (jls èytcxrixtireg (Mt.
27 : 46) in fi ióvxf^lg (jlou xrA. is ook op taalkundige gronden

Digitized by

Google

wel te verklaren. Volgens Field luidt Ps. 22 : 2 bij Aquila
^X^P^ i^öy, hx^pi A4öy . . . ., waarbij Field opmerkt: „Sic Ms.
et Euseb. IJemonstr. p. 494, qui addit: ri V oiicpi^sg ia-riv
lo'X^^ f^ov hx^Q aöy." Nehemia 5 : 5 vertaalt b« door iuvxfiig,
Vgl. ook de LXX bij Gen. 31 : 29 en Deut. 28 : 32. De
evangelist Petrus haalde het Psalmwoord öf vrij naar Aquila
aan öf hij vertaalde, onafhankelijk van eenen voorganger
)}A5/ door iuvafjdig f4,ov, Deissmann bij Harnack, S. 65, zegt:
„Dass der Verfasser unbefangen ióva,uig fjLov eingesetzt habe,
ist ganz unwahrscheinlich." Zie over vs. 19 Harnack, S.
64—66.

Welke verheven Christologische gedachten onze schrijver
had, blijkt ook uit het vervolg. Ook nadat Jezus gestorven
is, spreekt hij van den Heer (vs. 21). De geheele aarde
beefde, toen men Jezus' lichaam op den grond legde. Al
had dus de hoogere kracht Hem verlaten, ook zijn lichaam,
zijne meiischelijke kracht was van een verheven, eenige be-
teekenis. De bewaking van het graf is bij Petrus grootscher
en eervoller dan in de canonieke evangeliën. Van Jezus'
opstanding geeft Petrus eene wonderlijke, overdreven voor-
stelling , die verre afsteekt bij de meer sobere , en eenvoudige
van onze N. T.ische evangeliën. Ook hier staan m. i. onze
N. T.ische evangeliën dichter bij de werkelijkheid dan Petrus.
Twee engelen wekten Jezus op. Hunne hoofden reikten tot
aan den hemel en dat van den opgestane stak nog boven
de hemelen uit (bl. 40). Voorwaar eene potsierlijke voor-
stelling! Het is alsof de opgestane een herstellende is (vs.
40). De Heer kan naar den aard zijner verheven persoon*
lijkheid niet in het graf gerust hebben. Hij moest ook naar
de bekende voorstelling van 1 Petr. den dooden in de onder-
wereld het evangelie gepredikt hebben. Op de vraag van
de stem uit den hemel, of de Heer werkelijk den dooden
gepredikt had, antwoordt het kruis, dat achter hem aan-
kwam (vs. 40). Dit kruis moet zeker een beeld van Jezus'
menschheid zijn De opgestane kan zelf nog niet spreken.
Daarom antwoordt het kruis. Jezus is na zijn dood volko-
men gescheiden van zijne menschheid. Die menschheid , dat

Digitized by

Google

vleesch volgt Hem op eenen afstand. Völter ziet (S. 24) in
deze trekken van den opgestanen Heer monarchiaansch-
modalistische trekken en wil ze als latere toevoegsels uit den
tekst verwijderen. Ik kan de hypothese van de omwerking
van ons evangelie , door Völter voorgestaan , evenmin als het
voorstel van Manchot (Protestant. Kirchenz. '93, N® 8), om
twee redacties van het evangelie van Petrus aan te nemen,
gelukkig vinden. Maar, zooals gezegd is, heeft m. i. Völter
hierin gelijk , dat de Christologische ideeën van dit evangelie
verre boven die der canonieke evangeliën uitgaan en doce-
tisme verraden. Ons resiütaat is, dat de oude overlevering
dienaangaande gelijk heeft

Een V tweede punt van gewicht is de verhouding van ons
evangelie tot de canonieke evangeliën. Er is merkwaardige
overeenkomst, maar ook groot verschil. De meeste over-
eenkomst vinden wij met Mattheüs en Markus, minder met
Lukas en zeer weinig met Johannes. We volgen kort ons
evangelie op den voet. We zien 1 : 7 overeenstemming met
Markus 15 : 17 {7rop:pvpxv xvrlv TrepiifixXov). 24. elki^^B viviSvi
doet denken aan Mk. 15 : 46. Bij vs. 27 vergelijke men Mk.
16: 10 {TTsuêoyvTS^ Koii ycKoLiovTsq) Toïg fiST* avTOv yevofiivoig Tsvêov(nv
mi J6^oitov<ny; 37 en 55 wordt vêavhxoc van de engelen
gezegd, die na de opstanding verschijnen (Mk. 16 : 5). Vs.
44 komt een enkele engel (vgl. Mt.) in het graf (vgl.^ Lk. en
Joh.) om vervolgens aan de vrouwen te verschijnen. Zie ook
Mk. 16 : 5. Vs. 51 herinnert Ji^êsv stt) rh fji^viifisToy aan Mk.
16 : 2, maar ook aan Lk. 24 : 1. 53. Mk. 16 : 3 en 54
{fjLiyxq y»p viv b ^iSog) = Mk. 16 : 4. 55 [vsotvhuov icxêêi^ófisvov

.... KX) TTSpi^S^XVjfJLivOV GT0XV\V XXfJLTrpOTXT^V = ML 16 ! 5. 57

0o(3ri6€T(rxi eCpvyov = Mk. 16:8. 60 Asvitc o tov *A^0xlou
wordt alleen genoemd Mk. 2 : 14 (en Lk. 5 : 27 , 29 zonder
den naam Alfeüs). Ook spreekt Markus evenals ons evangelie
van den centurio (Mk. 15 : 39, 44, 45). Ons evangelie
onderstelt, dat Pilatus zich de handen gewasschen heeft (1 =
Mt. 27:24, vgl. Didasc. V, 19, p. 320, Resch. S. 409).
Pe aanbieding van den gemyrrhden wijn (16) = Mk. 15 : 36

Digitized by

Google

evenals Mt. 27 : 48. Maar de drank is hier eene nieuwe
wreedheid (ygl. TertuU. De spectaculis 30). Het is eene soort
vergif; zie bl. 22. Hij schreeuwde zeggende (ivs^ómê ktym
vinden wij ook Mt. 27 : 46. Dat de aarde beefde (21), lezen
wij ook Mt. 27 : 51. Volgens vs. 24 evenals volgens Mt.
27 : 60 behoorde het graf aan Jozef van Arimathea. Het
woord ricpog (24) vinden wij in het lijdensverhaal alleen nog
Mt. 27 : 61, 64, 66, 28 : 1. Vss. 28, 29 hebben zeer dui-
delijke trekken van overeenstemming met Mt 27 ; 62. Vs. 30
doet denken aan Mt. 27 : 64. Evenals bij Mt geeft Pilatus
gehoor aan den wensch der Joden betreffende de bewaking
van het graf. Er bestaat ook verschil tusschen Petrus en
Mt Volgens Petrus zijn de Joden getuigen van Jezus' op-
standing en vragen Pilatus, dat hij den Joden het stilzwijgen
oplegge. Ook verklaart Petrus, dat de steen door de Joden
gelegd is en niet door Jozef, zooals Mt. (27 : 60) en Mk.
(15 : 46) willen. De beschrijving van de opstanding is bij
Petrus grootscher dan bij Mt. De engelen (Mt. één engel)
komen met schitterende kleederen van den hemel, de steen
valt weg (36, 37, 44 = Mt 28:2, 3). Jezus vertoont zich
in Galilea (60) aan de discipelen evenals bij Mt De ver-
* gelijking tusschen Petrus en Lukas geeft minder resultaten.
Evenals Lk. 23:7 (vgl. Hand. 4:27, Justin. Apol. I, 40,
Dial. 103) komt Herodes in het proces van Jezus tusschen
beiden, maar Petrus (1 — 5) geeft hem eene andere rol. De
moordenaar aan Jezus' rechterzijde spreekt bij Petrus en
Lukas, maar bij Petrus richt hij zich tot het volk. Bij
Petrus ontbreekt de bede van den moordenaar evenals de
belofte des Heeren. De klaagtonen der Joden (25) gelijken
op Lk. 23:48. De uitroep van het volk, vs. 28, doet den-
ken aan dien van den centurio Lk. 23 : 47.

Bij Lk. (23:54) en Petrus staat, dat de Sabbat begon
aan te Uchten. Volgens Lk. 24 : 4 (Joh. 20 : 12) zagen de
vi'ouwen twee engelen, volgens Petrus (Mt. en Mk.) één engel.
Even te voren verhaalt Petrus, dat twee engelen den opge-
stanen Christus vergezelden.

Evenals Johannes (18 : 28 enz.) stelt Petrus den dood van

Digitized by

Google

Jezus op den avond vóór de ongezuurde broeden , 14 Nisan ,
en niet 15 Nisan, zooals de synoptici doen. Petrus spreekt
evenals bet vierde evangelie van de Joden, maar Petras is
hun bepaald vijandig. Niet Pilatus, maar Herodes en z^ne
rechters veroordeelen Jezus. De rechters weigeren zich de
handen te wasschen. Pilatus zit op den rechterstoel = Joh.
19 : 13. Evenals bij Johannes (19 : 31) mag Jezus' lichaam
niet op Sabbatdag aan het kruishout blijven hangen. Bij
Petrus evenwel rust dit op de uitlegging van eenen tekst
(Deut. 21:22, 23), bij Johannes is het eene kwestie van
welvoeglijkheid. Bij Petrus worden Jezus' beenen niet ge-
broken, opdat Hij in zijne smarten sterven mocht, bg Jo-
hannes wordt dit anders gemotiveerd (19:31 — 33). Zoowel
bij Petrus als Johannes worden spijkers in Jezus' voeten ge-
slagen. Dit is evenwel niets bijzonders, daar de kruisiging
algemeen bekend was. VgL Lucanus 6, 547, Socrates, H.
E. 1, 17, Ign. ad Smyrn. 1,2, Mart. Polyc. 14, 1. Petrus
spreekt niet van spijkers in Jezus' voeten zooals b. v. Justi-
nus Martyr (Dial. c. Tryphone 97) en TertuU. (Mare 3, 19).
De plaats, waar Jezus begraven werd, is bij Petrus en Jo-
hannes een xyj^roc. Petrus noemt hem een tuin van Jozef,
en Johannes zegt, dat men Jezus begraaft in eenen tuin,
dicht bij de plaats, waar Hij gekruisigd was. Wegens- de
voorbereiding voor den Sabbat was haast noodig. Dat de
tuin van Jozef is , zegt Johannes niet. Petrus verhaalt even-
als Johannes van eene verschijning van Jezus aan de zee,
maar Johannes noemt noch Andreas noch Levi onder de
makkers van Petrus. Mijn resultaat is, dat ik wel geneigd
ben, bekendheid van Petrus met Mt. en Mk. aan te nemen,
maar dat onzeker is , of Petrus ook Lk. en Joh. gebruikt heeft.
Zahn (Das Evangelium des Petrus, S. 38 u. s. w.) is van
gevoelen, dat Petrus de vier canonieke evangeliën gekend
heeft. Met velen meen ik , dat wij dit niet zoo zeker kunnen
en mogen vaststellen. Wel heeft Petrus andere, niet cano-
nieke evangeliën gebezigd. Hij heeft zoovele bijzonderheden
en eigenaardigheden, dat wij hem niet alleen uit Mt. en Mk.
kunnen verklaren. Petrus heeft zeker op grond van eigen

Digitized by

Google

gegevens een zelfstandig evangelie willen vormen. Van zijne
bronnen zal hij een zeer vrij gebruik gemaakt hebben. Zonder
twijfel was zijne verhouding tegenover de Joden eene vijan-
dige. In strijd met de meer historische voorstelling van onze
canonieke evangeliën , dat de Joden wel de aanklagers , maar
de Romeinen, bepaald de Romeinsche landvoogd, de uitvoer-
ders van Jezus' dood waren, werpt Petrus alle schuld op de
Joden. De Joden treden bij liem als de handelende perso-
nen op. Zij vellen de beslissing. Pilatus bekleedt eene on-
dergeschikte rol (vs. 46b).

Heeft Justinus Martyr ons Petrus-evangelie gekend ? Behoort
het misschien tot de i7rofAV}i,uov€UfA»T» , door Justinus als zijne
bron genoemd? Tot dusver is deze kwestie het grondigst
behandeld door Hamack (S. 38—40) en Manchet (Protest.
Kirchenz. 1893, W 6). Reeds Credner (Beitrage zur Einl.
in dier Bibl. Schriften, Bd. 1 1832) had er op gewe-
zen, dat onder de iTrofiv^fzovsveixrx^ welke Justinus Martyr
noemt, een evangelie van Petrus kan behooren. Mij komt
voor, dat de uitkomst deze hypothese schitterend gerecht-
vaardigd heeft. Allereerst is de overeenkomst treffend tus-
schen het begin van het fragment en Apol. I, 40, 25 (ed.
van Krüger), waar Justinus schrijft: Kx) Troóg fitfvvst tijv ys-
yevii/xévijv 'ïlpiiov tov 0x<riXécag 'lou^alcav kx) xvrav llovixioiv kx)
WiXxTOu TOV v,u€Tspov Ttxp xxiTOÏq ysvoy^kvoxj sTrirpÓTrow (tvv toï^

XUTOV ffTpXTlUTXl^ KXTX TOV XpitTTOV VVvéX£V7tV, Zulk CCne VVvk'

K6V(Tig hebben onze canonieke evangeliën niet, maar alleen
het evangelie van Petrus. Vooral opmerkelijk vind ik Apol.
I» 35, waar Justinus schrijft: hx^vpovreg xvtov sKxêtaxv stt)
l^vifAXTog Kx) eiTov' Kphov vifjuv. De drie hier genoemde bij-
zonderheden van Jezus' lijdensgeschiedenis komen alleen voor

in ons evangelie vss. 6 etc, 7vpa(Mv tov vm tov êsov

sKx$i(rxv XVTOV èm KxSéipxv Kpl^eag XéyovTsc' itKxioog xphe^ (ix-
(n\€v TOV 'iffpxijK. De uitdrukking Xxxi^iv ^xKXovTeg (Dial. 97)
herinnert ons aan vs. 12 van het ev. van Petrus {Xxxf^ov
i0x>,ov fV' xvToïc). Onze canonieke evangeliën spreken van
JcAiJpoy ^xKKsiv. De trek, dat Jezus gebonden i^ehf/^ivov) door
Pilatus naar Herodes gezonden werd, welken Justinus Dial.

Digitized by

Google

103 meedeelt, komt nergens in onze canonieke evangeliën
voor. Met het oog op het voorafgaande is niet onwaar-
schijnlijk, dat Justinus deze bijzonderheid aan Petras ont-
leend beeft, misschien wel aan het gedeelte, dat onmiddellijk
aan ons fragment voorafgaat. We lezen bij Justinus (ApoL
I, 50, 5): fJiêTx ovv ri o'rxvpaSijvxt xurov kx) oï yvoopi/zoi ctvrov
TrivTsi; ivivryi^xv , ipwi^xfjuvoi xvrév (vgl. Dial. 106), wat wel
overeenstemt met vss. 26, 27, 59 van ons evangelie van
Petrus. Dial. 108 doet denken aan Mattheüs, maar niet
minder aan ons evangelie. We lezen Dial. 108 : ^hj(rov ....
OU (TTXvpcao'xuTcou yjfzoóv ^ cl fJLxè^TCU xvTOv JtXeypxyTS^ xvtov XTri

TOU (JLVVIfJLXTOC VVKTÓ^ , VTrÓêeV KXTSTéêtl X0ij>,Caê€); XTTO TOU ffTXU'

pou^ TTXxvSöai Tov? xvêpdTTOvc hsyovre^ iytjyipêxi xvrbv sk vsicpav.
Van ons evangelie herinneren wij ons hier vs. 30. Evenals
in ons evangelie wordt de Herodes, die Jezus deed lijden,
hij Justinus 103 koning genoemd. Vreemd is, dat Justinus,
die Dial. 73 van de prediking van Jezus in de onderwereld
afweet, niets van Petrus' evangelie vermeldt. Wel beschul-
digt Justinus (Ie Joden, dat zij plaatsen van het Oude Testa-
ment, die op Christus wijzen, uitschrappen en daaronder
eene plaats van Jeremia, die op de nederdaling ter helle
gewezen zou hebben. Men kan met het oog hierop de vraag
doen: Heeft Justinus het evangelie van Petrus in den vorm
gekend, waarin wij het bezitten? Zahn (S. 66 flf.) ontkent
iedere betrekking tusschen Petrus en Justinus. Onder de
x7rofivy,fiovs'jfjt,xTx van Justinus verstaat Zahn het evangelie
van Markus. Zie zijn werk Gesch. d. Kanons, I, 509 — 516.
Het komt mij voor, dat Harnack bewezen heeft, dat het
evangelie van Petrus eene bron der Didascalia geweest is
(zie Harnack, Bruckstücke des Evang. und der Apoc. des
Petrus, S. 49). Zelfs Zahn stemt dit toe. Aan het door
Harnack gezegde heb ik niets toe te voegen.

Nu wij weten , dat het evangelie van Petrus een docetisch
karakter had , en bekend was b. v. aan Justinus Martyr en
gebruikt is in de Didascalia; dat het waarschijnlijk een paar
onzer canonieke evangeliën onderstelt, hebben wij den weg

Digitized by

Google

gebaand voor de beantwoording ?an de vraag , waar en wan-»
neer ons evangelie geschreven is. We hebben tusschen twee
verschillende gevoelens te kiezen. Het eerste is, dat het in
Syrië y bepaald in den omtrek van of te Antiochië is ont-
staan. Een zeer nauwgezet onderzoek dienaangaande heeft
Zahn ingesteld (S. 70 ff.)* ^^^ ^^^^ ^^9 ^^^ ^^ doceten van
Antiochië het omstreeks 200 gebruikten. Van Antiochië
kwam ons evangelie zeker naar Bhossus. Origenes was niet
meer te Alexandrië^ maar vooral in Palestina werkzaam,
toen hij in zijnen commentaar op Mattheüs het evangelie van
Petrus vermeldde. De Didascalia, waarin van het evangelie
van Petrus gebruik gemaakt wordt, zijn waarschijnlijk in de
nabijheid van of te Antiochië omstreeks den tijd van Origenes
ontstaan. Opmerkelijk is, dat in den tijd der kruistochten
Christenen uit de nabijheid van Antiochië er zich op be-
roemden, dat zij een evangelie van Petrus bezaten. Ook de
naam van den centurio Petronius — volgens een andere over-
levering heette hij Longinus — wijst misschien op Antiochië
en herinnert aan Petronius, den praeses van Syrië in den
tijd van Caligula (vgl. Schürer, Gesch. des Jüd. Volkes I,
270, 421 — 424). In onderscheiding van den woesten keizer
was Petronius een bezonnen en welwillend man geweest.
Wanneer reeds Justinus, wiens letterkundige werkzaamheid
in het midden der tweede eeuw valt — men stelt de eerste
apologie ongoveer 138 — ons evangelie kent, moet het om-
streeks het begin der tweede eeuw ontstaan zijn. Ons evan-
gelie is wel docetisch, maar het heeft niet het plompe do-
cetisme van de Valentianen , van een Marcion of een Basilides.
Men stelle het dus niet te laat zooals b. v. Zahn (S. 75),
die het^ omstreeks 140 of 150 laat ontstaan. Mij dunkt,
ons evangelie is geschreven, voordat Cassianus, door Clemens
van Alexandrië de vader van het docetisme van Antiochië
genoemd (0 Tijg hycvitrecoq s^xpx^'^)^ optrad. Het dateert uit
eenen tijd , toen het docetisme zich nog niet als eene bepaalde
ketterij vertoonde , maar toen het in de lucht zat. Nu kunnen
wij begrijpen (zie bl. 7), dat Serapion de lectuur van ons
evangehe eerst toestond, maar later toen hij bemerkte; dat

Digitized by

Google

3Ó

het tot ketterijen aanleiding gaf, de lezing daarvan ver*
bood.

Prof. Völter heeft in zijne reeds genoemde brochure op
Egypte als vaderland van ons evangelie gewezen. Ons evan-
gelie, hetzij dan in zijnen tegenwoordigen, hetzij in eenen
anderen vorm zou het evangelie der Egyptenaren zijn , waar-
van de oudheid melding maakt. Hij beroept er zich op, dat
ons evangelie gebruikt zou zijn door „Barnabas'' en 2 Clem.,
die volgens hem beiden in Egypte ontstaan zijn. Reeds Prof.
Van Manen (bl. 556, 557) had er op gewezen, dat Bamabas
zijne kennis van de evangeliegeschiedenis , zoo niet uitsluitend
dan toch doorloopend en in de eerste plaats uit het evangelie
van Petrus putte.

Y. Manen spreekt (bl. 557, 558) over 1 Clem. en beweert,
dat slechts de mogelijkheid eener zoodanige verhouding bij
1 Clem. aangenomen kan worden. Ik moet eerlijk bekennen,
dat na herhaalde overweging van het door Prof. Völter en
V. Manen op dit punt geschrevene, hun betoog geene diepen
indruk op mij gemaakt heeft. Ik kan althans aan Prof. Völter
niet toegeven, dat de onderstelde afhankelijkheid van Bar-
nabas en Clem. 2 van ons evangelie, iets voor zijne hypothese
aangaande de origine van ons evangelie getuigen zou.

Het sterkste argument, door Völter voor zijne hypothese
aangaande den oorsprong van ons evangelie aangevoerd, is
door hem van Zahn oviTgenomen. Zahn en Völter beweren,
dat het gesprek van Jezus met Salome ^), waarvan volgens
Clemens Alexandrinus (Stromateis III, 6 ed. Potter, p. 531)
de Encratieten een verkeerd gebruik maakten, en dat vol-

1) Volgens Clemens (Stromateis III, 45, 92) heeft Cassianus het gesprek
aldus medegedeeld: Salomo vraagt den Heer: fiéxp' ^^' êévaroQ ïo'x^o'tt;
-waarop de Heer antwoordt: t^éxpti &v CfUtQ ai ywalxsQ riKTnrt, Op de
verdere vraag van Salomo, wanneer dit geschieden zal, antwoordt de Heer:
^irav rh t^q etïo'x^v^Q 'évivfjta trarvia'nre^ Kca Brctv yév^rat^ rk ivo %v Keu rh
Upftv fur^ r{fc dif Ac/ff c oVre Upptv oVn ê^Xv. Slechts de eerste vraag en het
antwoord komen voor in het citaat der Valentinianen Epit. es Theodoto
67. Zie Zahn S. 74, Gesch. des Kanons II, 632—641, 750) en Völter (S.
39 u. s. w.).

Digitized by

Google

gens Clemens misschien door hen aan het evangelie der
Egyptenaren ontleend zou zijn, ook gestaan heeft in het
evangelie van Petrus. Dit laatste vermoeden rust hierop,
dat Julius Cassianus, aan wiens geschrift 'jcsp) èyKpxTsictg ^
Tsp) suvovxi^ti Clemens Alexandrinus zijne opmerking aan-
gaande de Ëncratieten ontleende , dien Clemens den vader
van het docetisme noemde, te Antiochiê leefde, waar vol-
gens Eusebius (H. E. VI, 12) het evangelie van Petrus door
de doceten gebruikt werd. Yölter verklaart nu , dat evangelie
van Petrus of der Egyptenaren in de oudheid twee bena-
mingen zijn van één geschrift. Ook deze grond van Völter
lijkt mij niet afdoende. Ik vind het zeer vreemd, dat een
evangelie, waarin Petrus sprekend optreedt, dat een evan-
gelie van Petrus zou zijn, in de oudheid onder den weinig
zeggenden, geographischen naam „der Egyptenaren" aange-
haald zou zijn. Hoe kwam men in Egypte aan Petrus?
Bestond daarvoor eene bijzondere aanleiding?

Wij willen nog eene bijzonderheid aanstippen , die ons niet
van belang ontbloot schijnt. We bedoelen den sterfdag van
Jezus. Volgens V. Manen (bl. 391, 402, 424, 425) was
die sterfdag volgens Petrus een Donderdag en niet een Vrijdag.
Upo [jLixc Tav d^rifjLuv (vs. 5) zou beteekenen : één dag vóór de
Azyma, die geacht werden te beginnen 14Nisan, m. a. w. 13
Nisan. Iemand, die de Azyma, naar oude gewoonte, plaatste
op 15 — 21 Nisan, en alzoo met den „dag vóór de Azyma"
U Nisan bejioelde, zou dit stellig anders uitgedrukt en
geschreven hebben iv rqü 'Tritrxx of sv rg iifJi^spof. tov Trd^x^'
Is Jezus 13 Nisan gestorven, dan verklaart zich het be-
spotten, kruisigen en begraven van Jezus beter dan dat
wij dat alles 14 Nisan moeten stellen, den dag, waarop
's avonds het Paaschlam moest worden gegeten (bl. 402).
V. Manen vindt van die overlevering, Jezus gestorven 13
Nisan, ook sporen in de canonieke evangeliën (bl. 424 — 430).
De uitdrukkingen hcc rplcov ii,uspav Mt. 26 : 61 , Mk. 14 : 58
en iv Tpicrh mépxi^ Mt. 27:40, Mk. 15:29, Joh. 2:19,20
zouden allen op eeuen Donderdag als sterfdag van Jezus wijzen.

Digitized by

Google

Ik kan niet inzien , dat V. Manen de teksten juist inter-
preteert en houd mij aan de gangbare verklaring, dat Jezus
op Vrijdag gestorven is. De uitdrukkingen iix rpiu¥ ^pupuj
en 51/ rpKrh ijfiipaic worden gewoonlijk zóó verklaard, dat
naar de wijze der Joodsche telling de dag, vanwaar af men
rekent, er bij geteld wordt. Wij zouden zeggen: Jezus was
twee dagen in het graf, maar de Jood, die den Vrijdag als
den eersten dag telde, sprak van drie dagen. Het zou wel
vreemd zijn, dat de synoptici, die deze oude overlevering
volgens Van Manen behielden en omwerkten , niet gevoelden ,
dat zij hier met zichzelven in strijd kwamen, wanneer zij
Jezus 14 Nisan eerst den Paaschmaaltijd lieten houden. Die
Paaschmaaltijd weerspreekt den door V. Manen aangenomen
sterfdag toch wel ten duidelijkste.

Met Harnack, (S. 24), Lods (p. 69), V. Soden (Zeitschrift
für Theologie und Kirche van Grottschick, 1893, S. 70) en
Francken (bl. 205) meen ik, dat Ttpè fjLiig ruv i^ófJLuv vs.
5 beteekent: één dag vóór de ongezuurde broeden, d. i. de 14
Nisan , de dag , waarop het paaschlam geslacht en *s avonds
gegeten moest worden. Het feest der ongezuurde brooden,
dat 7 dagen duurde, begon 15 Nisan. Zie Ezod. 12:6 — 17,
Lev. 23 : 5—8, Num. 28 : 16—17, Jos. Ant Hl, 10, 5. Ons
evangelie wijst zelf duidelijk op Vrijdag als Jezus' sterfdag
met de woorden vs. 5^ sTii kx) (rci(2(2xTov êTnCpd^Kei. Herodes
zegt hier tot Pilatus , dat Jezus begraven moest worden , daar
zijn lijk volgens de Joodsche wet niet mag blijven hangen
totdat de Sabbat aanbreekt. Natuurlijk heeft Prof. Van Manen
op deze woorden ook wel gelet, doch hij verwijdert ze bl.
391 als onecht uit den tekst. Hij zegt: „Zij verbreken den
samenhang, die wijst op de noodzakelijkheid der begrafenis
vóór zonsondergang, omdat de wet verbiedt, de voltrekking
van het vonnis langer te doen duren. Die bepaling geldt
voor eiken dag en niet alleen met het oog op den Sabbat.''
Prof. Van Manen ziet over 't hoofd , dat volgens vs. 5 wel
degelijk in de wet geschreven staat, dat de zon niet mag
ondergaan over een ter dood gebrachte vóór den eersten dag
der ongezuurde broeden , en niet eenvoudig dat iemand vóór

Digitized by

Google

zonsondergai^ begraven moet worden. ^Etts) k») <rci0(ixTÓif
sTTicpéfnisi past dus in het verband zeer goed en noemt niet
eene andere reden naast de aan de wet ontleende, maar
dezelfde reden. Eene andere kwestie ia, dat de aan de wet
ontleende reden niet met zooveel woorden in de wet staat.
Deut. 21 :22, waaraan hier zeker gedacht is (vgl. Joz. 10: 27),
wordt alleen aan de begrafenis vóór zonsondergang en niet
bepaald aan den Sabbat gedacht. Hèt beroep op de wet
baat dus, strikt genomen, Herodes niet. Doch dat is niet
onze zaak, maar de zaak van den schrijver van het evan-
gelie van Petrus. Een feit is, dat ook Joh. 19 : 31 bijzondere
voorzorg genomen wordt, dat de lichamen der kruiselingen
niet op den Sabbat bleven hangen, daar de dag van dien
Sabbat groot was. Het is duidelijk, dat wanneer btcs) kx)
(ri^(3xTov iTTiCpiiTicsi echt is, met de echtheid de geheele
hypothese van Van Manen aangaande den sterfdag van Jezus
vervalt.

Wij moeten volmondig erkennen, dat het vasten en treuren
des nachts en des daags tot den Sabbat (vs. 27, zie V.
Manen bl. 423) vreemd zou zijn, wanneer dit vasten en
treuren eerst na Jezus' dood begonnen was. De sterfdag
van Jezus zou dan niet Vrijdag, maar Donderdag geweest
zijn. Niets weerhoudt ons evenwel met Harnack (S. 28)
aan te nemen , dat de jongeren volgens de voorstelling der
canonieke evangeliën zich van af Donderdag avond , toen
Jezus gevangen genomen was, schuil hielden en bedroefd
waren en vastten. Het „dag en nacht" komt dan volkomen
tot zijn recht. Niet alleen uit vs. 27, maar uit het geheele
fragment blijkt, dat de schrijver niet bijzonder geoefend was
en dat hij zijne stof niet genoegzaam beheerschte. Ook ^ uit
VS. 34 zien wij onwedersprekelijk , dat volgens ons fragment
Jezus' sterfdag een Vrijdag was. Na Jezus' dood vroeg men
aan Pilatus om eene wacht. Het graf werd verzegeld en des
morgens vroeg, toen de Sabbat aanbrak, kwam een menigte
volks van Jeruzalem om het verzegelde graf te bezien. Vol-
gens de voorstelling van het fragment is tusschen het bezoek
aan het graf en Jezus' begrafenis niet veel tijd verloopeiï.

Digitized by LjOOQIC

tiet volk, dat Jezus bad zien lijden en ster?en, was nieuws-
gierig, waar men Hem gelegd had en hoe het graf bewaakt
werd. Zoo spoedig mogelijk — dit ligt in den aard der
zaak — wilde bet aan zijne nieuwsgierigheid voldoen.

Het fragment van het evangelie van Petrus geeft tot
meerdere opmerkingen aanleiding. Doch wij gaven wat in
onze oogen bet belangrijkste was. Zooals gezegd is , was bet
ons niet om eenen doorloopenden commentaar op dat evan-
gelie te doen. Daar gelaten , dat ons bestek bet geven van
zulk eenen commentaar verbood, zouden wij na de studiën
van Harnack en V. Manen een overtollig werk verrichten.
Wij zijn van plan in een volgend stuk iets over de open-
baring van Petrus te zeggen.

Almeloo, Jan. 1894. J. M. S. Baljon.

Digitized by

Google

Be Openbaring van Petrus.

EK TH2 AnOKAATYEflS TOT HETPOT.

Mt 24 : 24. 1. IIoAAo/ i? xvtuv hovrxi \p€uio7rpo(pyJTcct , kxï

Siobg Kx) iiyfiXTX ttoikIx» Tijg x'^ruXelag ^iix-

Mt 13 : 22. ^ov(Ttu. 2. êxsïvoi is ub) tj}^ iTToaXeixg yevJja-ovTXi,

JoIl 17 : 22. 3. Ka) tÓts IX£U(tstoi o êshg stt) rovg TTKTTOug f4,ou

2Thes.2:3. rovg Tsivmrxq xx) h\poóv{rxg) kx) ê^itSof^évoug kx)

Mt 5:6. iv TovTcp r9 0lcp txq \pvx^g èxvToóv ioMficü^ovTxg kx)

•2Th. 1:6, 7. Kptvsï rohg uïoug Tijg xvofilxg.

Mt. 26:30, 2*. Kx) TTpotrisig o Kvpiog 6(p^' *^Aycafjtsv slg rè

45. Mk. 6 : Spog , 6v^a(isè{x), 5. xTrspxóf^svot 3f f4>6T' xvtov

46.Lk.9:28. ^f4.€7g ol iuisKX f4,{x)ê(vj)Tx) êhijêiifjLSv OTrag Sf/Jj;

^//Jv hx Tuv xS6^<puu ^fiuv {tuv) iixxluv TUV i^fA-

SóvTuv X7rè Tov KÓfffioVy hx UufjLev ttotxItoI em rviv

fiop(pijv Kxi ixptrvivxvTsg TTxpxêxp^vvafAsv kx) Tovg

XKOvovTxg iifim xvêpèTroug. 3^. {K)x) evxof^^vuv

vj/zav x{(l>vü3) cp{xiv)ovTXi Syö xvipsg èo'TUTêg ïfiTrpoo'êsv

TOV KVploU^ TTpèg 0{vg) OVK shuVVldvKlBV XVTl(i^i\pXL

7. i^^pix)^'^^ 7^P ^^^ '^^^ S^soag xvtuv XKTig ^)
ug vikIov XXI (pcoTSivèv Jjv xv(tuv to) SviufJLX OTTOTOV

Mt. 17:2, o(y)ii7roT€ i(pixX(i,hg xvipoü7r{ov sJ^sv' oifii yx)p fTTÓ(ix

28:3. 1 Kor. ^óvxtxi i^yiyi^i^xvixi Jj K{xp'Six i7rivo}j(rx)t '^) Thvió^xv

2:9. }jy (ê)v€iélüVTO kx) Th KxX{Kog Tijg i^)saig xvtoóv.

8. oug lióvTsg iêxf^^uêy,fA6v' tx fAêu yxp fTÓaiiXTX

1) Het Hs. heeft ixTtv.

1) itTtvo^veu Lods (zie vs. 30), iK^pAvat James, yv&vcu Haruack.

Digitized by

Google

Mt. 28 : 3. xinruv Ijv Ksvaórspx ttx^; X^^^^^ **' ipvépórepx
Trxvrhq póSov, 9. JuvêKixpxTO 31 to ipvêphv aitrav
T^ >,£VKu , KCLi aTT^uc oif ivvxfiai i^^yvivxoiou Tö

KXXhO^ XVTÖÓV, 10. IfTf yxp KÓfl}1 XUTOV öüAlf ijv
KX) XvêiipX KX) êTTlTTpiTTOVffX XÖtÜV T^ T€ TpOji^Cfi

Kx) ufioi:; uffJTsps) (rrè^xvoq ix vxpiov^TXX^o; tts-
Pred. 1:8. 7r>^tyfjUvo; kx) TrornKm xvioóv i} ooaTrsp Jptg iv iépr

TOtXVrij VIV XVTUV VI eVTTpSTTStX,

Hand. 3:11. 4i*. ''ÏSoutsc ovv xvtoóv rJ xiAAö^ Ïxêxfi0oi ya-
yójiXiJLSv TTpog xvTOvg y sTTstih x^yoi è^xyvifrxv, 12.

Open. 7:13. Kxi Trpo^eXdoav t^ Kuplcp sJttov Tiveg sï^h oSrot; 13.
Xéyet fAor OvtoI slaiv ol xieX^o) öfiav ol iixxtoi uv
YidaXvifTXTs {tx)(; (lopcpxg lHeïv. 14. Kxyii i^v xifT^*
Kx) TTOv 6171 TivTsg ot Hkxioi if Trótóg ifTTiv i oum

Mk. 10 : 30. h ^ mi rxuTiiv ?%övt£^ t^v ió^xv ;

5^5. Kx) i xiiptog I3«?i fioi (iiyi<rrov x^P^v SKrèg
tov{t)ov tou KÓfffMv viripXxiiirpov r^ (purl^ kx) rèv
xépx rhv èKBt XKTmv ^kIov KXTXkxfixófisvov ^ kx) rijv

1 Petr. 1:3; yijv xvTijv xvêouaxv xfAxpxvTOt; ivdetn kou xpufiirav

5 : 4. TT^ijpii kx) (puTuv svxvêoóv kx) x^êxpruv kx) Kxpirov

sif^oyijfiivov ^epóvruv, 16. tovoutov Sf }jv Tb ivSog

dg ^) kx) è^* ^ficig êKSïSev cpipevixi. 17. dl Yb

Mt. 22 : 30. óiKviTopeg tou tóttov iKshou ivhivfiivot vitrxv hlvfix

Mk. 12:25. xyyi^cov ^aTsivav^ kx) ofiotov vfv Th hüvfjiM xutSsv
T)ft x^P^ xifTuv, 18. iyysXoi. Yê TrepléTpsxov xvrohg

èKeÏ76, 19. Ulj II ^V jj 3^?^ '^^^ ^Xf/ ÓiKViTÓpoWf
kx) (11^ (pOOVÏj Th KUpiOV óshv XVêV^fMVV ^) êv^pxt'

vófMvot èv êKslvcp T^ TÓTTcp. 20. kiysi fffjuv i Kvpiog*
OuTÓg ioTiv i TÓwog Tm xpxtBpicov vfiSv ToóviiKouav
xySpÓTreau. 6^^. Éliov Sf kx) sTBpov tóxov kxtxv-

TlKphq èKslvOU XVXf^ijpÓTXTOV ^) Kx) JjV tÓtTO^ KOK^x)'

7€cagj kx) 01 KOXa^ófievoi €K6Ï kx) oi KO?Ji^ovTêg iy-
yiXoi fFKOTsivhv sJxov xötuv (tö) evivfix (cf. supra

\) &Qi Usener voegt hvyc^y in.

2) èvtv^fAovv en ecvi^ corr. cod. ivrft/^if/tiow Preuschen b\i Hamack.

3) aifxt^^p^'''»'rov Blass. acifxt^^P^^'''U¥ cod. «w%f*if^fiv rtvctv Diels, ctttxfi'iipév
Harnack, auxt^^lfi^y ^^^» Jame«.

Digitized by

Google

VS. 7: ivisivfA6vx cod.) kxt» Tèv iépct tov tóttou.

Mt. 21 : 32. 722. Kal rivsg Jivxv sksï sk t?^ yA^cö-jf^ KpsfAcifievor
ovTOi ie Ji(TXv dl (3^x(r0)ifAouvT6g r^i/ oiov rüg itKXto-
(TÓvfi^^ Kx) virUsiTO xvTOÏg irüp ^Ksyifisvov xx)
xoXxl^ov xvTotig.

8^3. K^) \lfivii Tig Jjv fieyxXyj 'TST^iipafiiv^ ffop-

Open. 19:20. 0épov ^Xeyofzivov ^ sv ^ Ji^xv xvêpooTrol Tivsg xtto-
(TTpi^ovTsc T^v iiiixiO(T6wjVy Kxi vTTsKStvTO xuToTg xyysXot
(ix7xvi(TTxl 1). 9^. Ji7xv 31 nx) xXXot , ytJv{x)ÏKeg

1 Petr. 3:3. (t)«ï/ TrKoKXfjLuv è^vipTyjfisvxi xvuTépu tou (3op0ipo(u)

iK6lv{0ü) TOV XVXTTXCp/^Ji^OVTOg' ^) xvT(xi) SI fi^xv 5)

XI TTohg fioix^lxv KOfTfziiêêïffxr ol il 7VfifJLi'y{ivT)sg

xiiTuv T^ (iiX7(Jt,XTt Tijg fjiotx^lxg Ik toóv Tróioóv {^trxv)

jc[pêfiXfj(,€voi *) k]x) Txg Ki^xKxg sïxov iv tu ^op~

(3óp{ep Kx)] $[wvg fj(,syiKi(i) ^) txeyor Ovk iTTivTevofJUV ^)

iX€Vff€ffêxt slg TOUTOv Tèv tÓttov,

10^2. Kx) Tovg ^covéïg lfi>.sicov kx) Tovg ffuveiiórxg

Mt. 7 : 14, xvTOÏg 0e(3xijfiivovg h tivi TéTTcp Têê^ifif^iucp kx) tts-

Sap. Sal. 'JTK^poofiévCfi spttstoóv Troutjpuv kx) 7r\ij<rffOfiivovg vtto

XVI : 5, Tuv êtjpluv sKslvcüv kx) oÏjtu ffTps^ofiévoug bk€Ï iv Tjj

KO^xffet SKsiviu, vTTeKsivTO Sf xÖTOÏg ^K&XtjKsg uo'Trep

Mk. 9 : 44. vs^iKxi (TKÓTOvg, xi ie \pvx^) tuv 7re0ovevfiivcov

e^TUffxt kx) iC^opmxi tvjv KÓkxviv eKeivuv tuv (poviav

♦ÏAfyöV 'O Seig, iiKxix vou j} Kplvig,

11^. UK^viov ie TOU tÓttov eKeivou eJiov eTepov
tÓttov Te6\tfAfi{iv)ov êv (c5) o \xoap kx) j} iv^aiix tuv
KO^k^ofiéyuv KXTi^peg kx) mTrep Kifivm fylvtTO iKeï.
KXKeï iKxêijVTO yvvxlKeg ïx^vffxi tov I%«p« f^^XP'
t(uv) Tpxx^^i^sv), kx) ivTiKphg xvtuv ttoKXo) irou'
Sfi?, o^lTive)g iapoi êT{l)KT0VTO, Kxêiifievoi H^^xiov.
• kx) TpoijpxovTG ê^ xv[Tav] (pxóy{eg) Trupèg kx) ri^
yvvxÏKxg l7rX}j(r7ov kxtx tu(v) è^xXfmv. xvtxi iè

1) fiao'etvtrretf en fianvreti corr. cod.
2). ex ava^ corr. cod. 3> $y cod.

4) Hpêiiétiuvot xa/ James, ivctKpttAAfuyot Harnack.

5) Lods heeft ifph^ «^AAi^Aovc i. p. v. kcü ^«y$ ttty&X\i,

6) Harnack leest l^/a-rfi/ov.

Digitized by

Google

Wijsh. v: Sal. 12^7. k«) 'kspoi (ivipeg) x») yuvx7x{€(;) (pkeyó-
XII 9 5. (Asvoi ijtrav fiixp^ tou ^fiivoug ctvruv ko.) 0€0}^fiivot
èv TÓ'TCCfi SKoreiv^ kou fixaTt^éfisvoi iirh wevfMTUV
Tcov^pZy KOLi MtófAevot ri v'KK&y^a xrjch <rxa?iiixoiv
cacotfiiiTav' ovrot 31 Jj^ctv oi itd^ocufTeg rov^ iixcUou^
mi TrxpxSóvTs^ xurotig. 13^. Ka) 'jrknivlw iKêivuv
TciXiv yxjvouKS^ kcu avipeq fiaa-dfievoi xvrav tx ;^f /Aif

KX) KOXa^ÓfieVOt K») TTSTTVpOSpUvOV ffli}ipOV KCtTX TUV

i^êaXpuóv XaiA^avovTsq* ovrot ii iaav oi I3\aa'0fi(iili'
Hand. 19:9. aavTsg kx) xxKug eïiróvreg rijv Süv rijg hxatoffómig.
Open.l6:10. 142ö. Kx) KXTxvTtxpv roórav ixxot wi\tv avipeg
xx) yuvxÏKsq Txg y>M(Tvaq xvtov fixaufievot xx) vvp
^K£'yó(iey{p)y Ix^vTsg iv ry (nifAXTi. ovrot 31 Jifrxv
oi \p6viofJuipTvpsg.

1580. Kx) êv hêp(p Ttv) TÓTTcp ;^iA/xf^ Jj^xv i^ii-
Têpoi ^t^uv xx) TTxvrhg i^sXlvxov^ Tsmjpcofuvot ^ xx)
Jak. 2 : 2. yvvxlxeg xx) xv^psg ^xk}i ^vTrxpa êvieivpUvot exv-
Xlovro i'jr* xvtuv xokxl^ófievot. ovrot 3i ^ffxv oi 'ttXov-
Tovvreq xx) t$ tAöut^ xvrav wsvotdórsg xx) fiij
è?^Siia'XVT€g 3p(pxvovg xx) %i}paj^, «AA* ifisXvifrxvreq
Tijg êvToXïjg tov Ósov,

16^^ '£y 3f iripf ^Ifivyi fisyxX^ vsv^tipcofiiv^
TTvov 1) xx) xHfiXTog xx) fiopfiópov xva^iovTog /oDf-
X6t(Txy xv^peg xx) yvvxïxsg fiixp^ yovxrav, övTOt Vs
vi^xv oi ixut^ovT€g xx) ccTrxtTOvvrsg róxovg tÓxoqv.

1732. ''AXXot xvipeg xx) yvvouxsg xto xptifivou
(jLeyixov xxTXffTp€(pofievot ijpxovTO xxtco xx) 'tcxXiv

VjXXVVOVTO VTTO TUV STTtXetflévUV XVxffijVXt XVOQ iTl TOV

Open.l4:ll. xpijfivov xx) xxTstrTpéCpovTo êxsïêev xxru , xx) i^ffvxi^v
Bom. 1:26,27. ovx eïxov x'tcI ravTvig Tijg xoXxtrecog. ovTOt 3è Jjtrxv
oi fitxvxvTsg rx ffdfiXTX hxvTuv dog ywxlxsg xvxvrps'
(pófisvor xi SI fA€T^ XVTUV yvvxTxeg, xvtxi ijaxv
xi ffuyxotfiTjêeJffxt xWrj^xtg dg xv xvijp Tphg yuvxixx,
33. Kx) TTxpx T$ xpijfiv^ êxslvcp TÓvog jfv 'ffvphg

\) ^vov Harnacl^. Trom cod. Jaroes gist T/o-o'irc hcü 6t/ov.

y Google

Digitized by ^

TTXelffTOv yifinv kccksJ iariiKetffxv ivipeg ornvig retlg
ïiixtg Z^P^^f ^oiyx ixvToTg ê7rot>j^»v ivr) dsov. K«'
T«p' iKsivoiq ivhpe; srspoi k») yuvxïxsg piffioug vwphg
ixovTsg Kx) iXXviXouq ruTTTOvrsg k») fJLniiiiroTs TCtvó-
fievot TÜig Toicctinig KoXi(T€ag. 20^*. Kx) erepot T«Aiv
iyyvg sKslvoov yuvxÏKeg jc») ivipsg (pXsyifAivoi kx)
ffrps^éfievot kx) myxvi^ófASVoi. oStoi ii Jjffxv di A0ivTsg
Mk. 7 : 8. T^v oiov roü 6sou .... cetera desunt.

VERTALING.

Van de Openbaring van Petrus.

1. Velen van hen zullen valsche profeten zijn en zullen
velerlei wegen en leeringen des verderfs leeren. 2. Zij even-
wel zullen zonen des verderfs worden. 3. En dan zal God
komen tot mijne geloovigen, de hoDgerenden en dorstenden
en de verdrukten en tot hen^ die in dit leven hunne zielen
beproeven en Hij zal de zonen der ongerechtigheid richten.
2*. En de Heer ging voort en zeide : „Laat ons op den berg
gaan, laat ons bidden P 5. Wij, de twaalf leerlingen, gingen
met Hem en vroegen , of Hij een van onze broederen , de
rechtvaardigen, zou toonen, die van de wereld waren heen-
gegaan, opdat wij zouden zien hoedanig zij zijn van gedaante
en wij, moed scheppend, ook de menschen, die onshooren,
bemoedigen kunnen. 6. En toen wij baden, verschenen
plotseling twee mannen, staande voor den Heer, tot wie wij
niet konden opzien, 7 want een straal als van de zon ging
van hun aangezicht uit en hun kleed was licht, hoedanig
nooit een oog des menschen zag; want geen mond kan uit-
spreken of een hart verstaan de heerl^'kheid , waarmee zij
bekleed waren en de schoonheid van hun aanblik. 8. Toen
wij ze zagen, ontzetten wij ons; want hunne lichamen waren
witter dan alle sneeuw en rooder dan elke roos. 9. Hun
rood was evenwel met het wit vermengd en in *t algemeen
kan ik hunne schoonheid niet verhalen; 10 want hun haar
was dik -en jeugdig en paste bij hun voorkomen en hunne

Digitized by

Google

schouders evenals een krans uit nardusbloemen en velerlei
bloemen geweven of evenals de regenboog in de lucht. Zoo-
danig was hunne bekoorlijkheid.

4^1. Toen wij dan hunne schoonheid zagen, ontzetten
wij ons over hen, omdat zij plotseling verschenen waren.

12. En ik kwam tot den Heer en zeide : „Wie z\jn dezen ?'*

13. Hij zeide mij: „Dat zijn mijne broeders, de rechtvaar^
digen, wier gedaante gij wildet zien." 14. En ik zeide tot
Hem: „En waar zijn alle rechtvaardigen of hoedanig is de
eeuw (aeon)^ waarin zij zijn, deze heerlijkheid bezittende?''
15. En de Heer toonde mij eene groote uitgestrektheid buiten
deze wereld, overvloeiend van licht en de lucht daar van de
stralen der zon verlicht en de aarde zelvegbloeiend van on-
verwelkelijke bloemen en vol van geuren en met heerlijk
bloeiende ; onverderfelijke en schoone vruchten voortbrengende
gewassen. 16. Zooveel waren de bloemen, dat (de geur)
vandaar tot ons doordrong. 17. De bewoners van die plaats
waren bekleed met een kleed van lichtgevende engelen en
faun kleed was aan die streek gelijk. 18. ^Engelen nu om-
zweefden hen daar. 19. Zoo was de heerlijkheid van hen,
die daar wonen en met één stem zongen zij luide ter eere
van den Heere God, zich verheugende in die plaats. 20.
De Heer zeide (zegt) tot ons: Dit is de plaats uwer hooge-
priesters, der rechtvaardige menschen.

21. Ik zag ook eene andere plaats tegenover gene zeer
woest, en het was eene plaats van straf en zij, die daar
gestraft worden en de strafiende engelen hadden hunne klee-
deren donker evenals de lucht van die plaats. 22. En som-
migen waren daar aan hunne tong opgehangen. Zij waren
bet, die den weg der gerechtigheid lasteren en onder hen
lag een lichtend en hen straffend vuur. 23. En er was een
groote, met brandend vuur gevulde poel, waarin sommige
menschen waren , die de gerechtigheid verdraaien en engelen
zaten als pijnigers bun op de hielen. 24. Er waren ook
anderen, vrouwen aan hare vlechten opgehangen boven dat
brandend vuil, dat boven haar uitspatte. Dat waren zij,
die zich tot echtbreuk versierd hadden. Zij nu, die zich

Digitized by

Google

met de besmetting van de echtbreuk bezoedeld hadden,
hingen aan hunne voeten en hadden het hoofd in het vuil
en |met eene groote stem zeiden zij: „Wij geloofden niet in
deze plaats te zullen komen".

25. En ik zag de moordenaars en hunne medeplichtigen ,
geworpen in eene zekere enge plaats, die vervuld was van
leelijke kruipende dieren en gepijnigd door die dieren en
zich alzoo daar wentelend onder die straf. Wormen als
wolken der duisternis zaten hun op ^e hielen. De zielen nu
van de gedooden stonden en zagen de straf van die moor-
denaars en zeiden: „o God! uw oordeel is rechtvaardig".

26. Dicht bij die plaats zag ik eene andere nauwe plaats ,
waarin het bloed en de stank der gestraften afvloeiden en
als een poel daar werd. En daarin zaten vrouwen, die het
bloed tot aan den hals hadden en tegenover haar zaten vele
kinderen, die ontijdig geboren waren en uit hen sprongen
stralen vuur en dezen ti'offen de vrouwen bij de oogen. Dezen
waren ^ die ongehuwd de kleinen voortgebracht en afgedre-
ven hadden.

27. En andere mannen en vrouwen stonden tot aan hun
middel in de vlammen en waren geworpen in eene donkere
plaats en gekweld door booze geesten en de ingewanden
werden verteerd door wormen, die niet sterven. Dezen waren,
die de rechtvaardigen vervolgden en ze overgaven. 28. En
dicht bij hen waren wederom vrouwen en mannen, die op
hunne lippen beten en gestraft wordende, kregen zij een
gloeiend ijzer op hunne oogen. Dezen waren de lasteraars
en zij, die kwaad spreken van den weg der gerechtigheid.
29. £n tegenover dezen waren wederom andere mannen en
vrouwen, die op hunne tongen beten en een brandend vuur
in den mond hadden. Dezen waren de valsche getuigen.

30. En in eene zekere andere plaats waren steenen,
scherper dan zwaarden en alle spiesen, gloeiend gemaakt
en vrouwen en mannen, gehuld in vuile kleederen, wentel-
den zich daarover, gestraft wordende. Dit waren de rijken,
die op hunnen rijkdom vertrouwden en zich niet ontfermden
over weezen en weduwen, maar het gebod Gods geminacht

Digitized by

Google

hadden. 31. In eenen anderen , grooten met etter, bloed en
kokend voil gevalden poel stonden mannen en ?roawen tot
de knieën. Dat waren zij, die geld voorschieten en interest
op interest eischen.

32. Andere mannen en vrouwen werden van eene hooge
steilte afgeworpen, kwamen naar beneden en werden door
hen, die hun op de hielen zaten, wederom aangezet naar
boven op de steilte te klimmen en werden vandaar naar
beneden gestort en hadden geen rast van deze pijniging.
Dat waren zij^ die hunne lichamen bevlekten, als vrouwen
met elkander omgaande. De vrouwen nu , die bij hen waren ,
waren zij, die bij elkander sliepen als een man met eene
vrouw. 33. En bij die steilte was eene plaats , met zeer veel
vuur gevuld. Ën daar stonden mannen , die met hunne han-
den voor zichzelven gesneden houtwerk in plaats van God
maakten. En bij hen waren andere mannen en vrouwen,
die roeden van vuur hadden en elkander sloegen en nooit
ophielden met die pijniging. 34. En wederom andere vrou-
wen en mannen waren bij hen, zich brandend, keerend en
badend. Dat waren zij , die den weg Gods verlaten ....
cetera desunt.

Het fragment der Apocalypse verplaatst ons midden in
eene apocalyptische toespraak van Jezus aan zijne leerlingen.
Jezus gaat met zijne leerlingen op eenen berg om te bidden
(VS. 4). VgL Mt. 17 : 1 enz. 2 Petr. 1 : 16 enz. Jezus voor-
spelt de komst van valsche profeten en valsche leeraars
(vgl. Mt. 24 : 24, Mk. 13 : 22) en wijst er op, dat God ver-
lossing zou teweegbrengen en de zonen der ongerechtigheid
zou richten (vs. 3). Jezus waarschuwt tegen het iiü^Ksiv
van ióyiJLXT» 'jFomXx (vs. 1). Het zijn waarschijnlijk bepaalde
gnostische leeringen, waaraan hier gedacht wordt. Hieruit
volgt, dat de Apocalypse niet bijzonder jong kan zijn. Mis-
schien dateert zij uit de eerste helft der tweede eeuw na Ghr.
We kunnen er hier wel bijvoegen , dat wegens groote overeen-

Digitized by

Google

stemming en yerwantschap met 2 Petr. en de Sibyllijnsche
boeken y die beiden waarschijnlijk in Egypte ontstonden,
niet onmogelijk is, dat deze Apocalypse in Egypte ontstond.
Dat het godsdienstig standpunt nog zeer Joodsch-Ghristelijk
is, blijkt o. a. reeds vs. 3, waar Christns zijne wederkomst
zeer Oud-Testamentisch beschrijft als de dag, waarop God
komt tot de zijnen. De benaming van de Christenen mijne
getrouwen is zeer vreemd (vs. 3). Aan de bergrede herin-
nert de beschrijving der Christenen door hongerenden en
dorstenden (vs. 3). Worden zij ook verdrukten {t\i0of/,ivovg)
gebeeten, dan wijst dit op vervolging. Misschien wordt ge-
dacht aan de vervolging van Trajanus. Het ioxifj^cH^etv van
VS. 3 is wellicht eene ascetische handeling. Vergelijking ver-
dient bij To^ ^^fux^ Icurruv ioKtfjta^ovreg (vs. 3) de Syr. Apoc. ,
welke Lagarde in het Grieksch vertaalde (c. 14, p. 14):

Op de apocalyptische toespraak volgen twee visioenen.
Het eerste geeft Jezus aan zijne twaalf jongeren , die vroegen ,
of de Heer hun den toestand der gezaligden toonen wilde,
opdat zijzelven moed zouden scheppen en anderen bij de
prediking ver^cwikken konden. Op hunne bede verschenen
plotseling twee mannen^ d. z. twee gezaligden. Wij denken
hier onwillekeurig aan de verschijning van Mozes en Elia
op den berg der verheerlijking. De twee mannen evenwel
worden hier niet met name genoemd. De beschrijving der
gezaligden is zeer opmerkenswaardig. We hebben hier een
der oudste beschrijvingen, hoe de eerste Christenen zich den
toestand der gezaligden dachten. Hunne kleederen waren
wit, hunne lichamen wit en rood. Hun voorkomen was
jeugdig en bekoorlijk. Bij de beschrijving van het paradijs
kan men vergelijken Act. Perpet. 11, Cypr. Ep. 10, 5, 1 Kor.
2 : 9 en 2 Kor. 3 : 13. Bij de nardusbloemen en de geuren
van vs. 10 zie Epist Lugd. bij Euseb. H. E. V, 1, 36 (ix
hx^ipuv yip ;^pa/cwJT«v kx) TrxvToiuv ivêuv hx 'TrXi^xvrsg (rri^
^xvov Trpoaiiveyxxv t^ vxrpl). Vss. 12 enz. spreekt Petrus
namens de apostelen. Vs. 13 is de benaming der Christenen
oi xis^cpo) vfMv 01 itKxtoi eene echte oud-Christelijke^ Het

Digitized by

Google

verband geeft duidelijk te kennen, dat een aeon van vs. 14
niet tijdelijk y maar plaatselijk opgevat moet worden. Het
paradijs, dat volgons vs. 15 buiten deze wereld gelegen is,
vloeit over van licht, bloemen en geuren, heerlijke gewassen.
De geur der bloemen was zóó sterk, dat hij tot de aarde
doordrong; oene voorstelling, welke meer voorkomt vooral
bij de martelaars. Zie Zeitschr. f. kirchengesch. Il, S. 291
flf. Ignat ad Ephes. 17 : 1, Acta Perpet. 13 (universi odore
inenarrabili alobamur), Cypr. ep. 77, 3 (naribus etiam fla-
grantes flores inposuisti). Bij de talrijkheid der vruchten
vergelijke men de Apocalypse van Baruch en de bekende
afschildering van Papias over de weelderigheid der wijn-
ranken in het Paradijs. Zie Ireneüs 5, 33, 3. De geza-
ligden worden vs. 20 genoemd uwe hoogepriesters (ipx^^P^^^) »
omdat zij voor de achtergeblevenen bidden. Dit is oene zeer
eigenaardige , bijzondere voorstelling. Ook Didache 13:3
worden de profeten hoogepriestors genoemd. In het N. T.
en bij Clemens (I, 40) is Christus de hoogepriester. We
wijzen nog eens op de oud-Ghristelijke benaming van de ge-
zaligden (vs. 19) T«j/ iiKxlm avêpccTruv. We kunnen het vol-
gend lijstje van oud-Christelijke, Joodsch-Christelijke qualifi-
caties opmaken: ol iUatot (vss. 5, 13, 14, 20, 27), iiiKxto<rvwi
(vss. 22, 23, 28), »5 oiog rijg hicxtotrvimc (vss. 22, 28), j} oSk
Tov êsov (vs. 34), èh) ryjq xTuXslag (vs. 1), jJ /vtöA^ toö êeov
(vs. 30), en ot vio) Tijg ivofiixg^ Ttjg i'TrosKslxg (vss. 2, 3). Oud-
christelijk is ook de beschrijving van de rijken , die op hunne
rijkdom vertrouwden, zich niet over weduwen en weezen
ontfermden en het gebod Gods minachtten (vs, 30, 31). Vgl.
Hermas, Sim. 1,8.

Van VS. 21 af begint de beschrijving van de hel, welke
niet Joodsch, maar Grieksch-orphisch is. Zie Plato, Polit.
614 B sqq., Gorgias 523 etc, Aristophanes , Ranae, vs. 145
etc. De straffen betreffen bijna aJle overtredingen van de
zedelijkheid. Al naar men wil, kan men 12 of 13 (daar 1
en 7 bijna idei)tisch zijn) klassen van zondaars onderscheiden.
Uit de aanhalingen bij Clemens Alexandrinus , welke wij later
noemen zullen, blijkt, dat oorspronkelijk nog meer klassen

Digitized by

Google

van zondaars in het fragment genoemd zijn. De lasteraars
van den weg der gerechtigheid (vs. 22), die aan hunne
tongen opgehangen waren , zijn spotters of misschien zij , die
voor de overheid hunne Christelijke overtuiging verloochenden.
Zij worden gestraft aan het lid, waarmee zij zondigden. De
overspelige vrouwen worden vs. 24 nog vóór de overspelige
mannen genoemd. De ontuchtige vrouw is dus nog slechter
dan de ontuchtige man. De versiering der Christelijke vrou-
wen {jcoafiyjdêïaxi) leidde zoo licht tot echtbreuk. VgL bij
mvfAxri 2 Petr. 2:20 en bij vs. 24 Clem. Alex. Eclog. 38,
die klaarblijkelijk aan vs. 24 denkt. VgL bij vs. 29 Herm.
Mand. VIII, 5, bij vs. 30 den brief van Jakobus en bij vs.
32 Bom. 1 : 26 etc. Bij (AtivxvTeg tx aufiarx êxurav vs. 32
zie Jud. 8 tripKx f^ixlvovffi. Vs. 33 is gedacht aan hen, die
afgodsbeelden vervaardigden en vs. 34 is niet duidelijk meer,
wie bedoeld zijn. Tijyctvi^siv vs. 34 komt ook voor Epist.
Lugd. bij Eusebius, H. E. V, 1, 38 T^yxvi^éfJt^v» TitrcófixTx^
VS. 56 rè Tvjyxvov.

Zeer opmerkelijk zijn de parallelen met den 2®^ brief van
Petrus en den brief van Judas. We kunnen op de volgende
plaatsen wijzen 2 Petr. 1:1, 16 — 18 , 19 (vgl. fragment vs.
21), 2 Petr. 2 : 1 (fragment 1 , 2 en 2 : 3, 3 : 7, 16), 2 Petr.
2:2 (fragment vs. 10, 21, 22, 28, 34), 2 Petr. 2:7 (frag-
ment 8 enz.), 2 Petr. 2:8 (fragment vs. 3), 2 Petr. 2:9
(fragment, vs. 21), 2 Petr. 2:10, 14, 17, 20 (fragment vs.
24, 30, 31, 32, 2 Petr. 2:22 (fragment vs. 23), 2 Petr.
3:2 (fragment vs. 30), 2 Petr. 3:7 (fragment vs. 22), 2 Petr.
3:11 (fragment vs. 57), 2 Petr. 3:12 (fragment vs. 2).
Uit den brief van Judas kan men aanhalen vss. 6, 7, 8,
10, 11, 12, 13.

Parallelen met onze Apocalypse vindt men in de Apoca-
lypse van Ezra (Tischendorf, Apocal. apocr. p. 24 etc.) en
van Paulus (c. 31 — 40). Overeenstemming vindt men ook
met het 2e boek der Sibyllijnsche boeken en den Pastor van
Hermas (vgl. de schildering van de verschillende klassen van
zondaars). Men deuke ook aan de Apocalypse van Baruch

Digitized by

Google

4ë

(ELH. 49 — 51), de Acta Perpetoae, de acta Thomae (eené
vrouw y door Thomas uit de dooden opgewekt , verhaalt wat
zij in de hel gezien heeft) , de Ascensio Jesajae en het schrgyen
van de gemeente ?an Lyon (Ëuseb. H. E. V, 1) en vooral aan
de geechiedenis van Barlaam en Josafat Eindelijk nog moeten
wij de aandacht vestigen op de uit het Syrisch in het Grieksch
vertaalde Apocalypse van Petrus en Johannes (zie Reliq. Jor.
antiq. 1856, p. 80 sq.). Misschien is die Apocalypse van
de Apocal3rpse van Petrus afhankelijk. Bunsen en Bobinson
hebben beweerd , dat in het fragment van het geschrift van
Hippolytus liep) vavróg de Apocalypse van Petrus gebruikt
is. Zie Lagarde y p. 68 sqq.. Hamack twijfelt. (S. 82). Zeer
uitvoerig hebben over de verwantschap tusschen de Apocalypse
van Petrus en andere geschriften gehandeld J. Armitage,
Bobinson en Montague, Bhodes James „The gospel accor-
ding to Peter and the revelation of Peter/' 1892 en Adolphe
Lods „L'évangile et Fapocalypse de Pierre/' 1893.

Voordat wij de uitwendige getuigen van de Apocalypse
van Petrus noemen, wijzen wg eerst op aanhalingen uit deze
apocalypse, die in ons fragment niet voorkomen. Glemens
Alex. Eclog. 48 zegt: AvtIk» è Ukpog êv t^ ^Awoxx^tAJ^st ^^iv
Ti fipé<pyi i^xiA^XoiiivTOL rvig ifislvovog hófuva fiolpctg (vel ö-tci-
pxg cod. Tslpa^), Glem. Alex. 1. c. 49 to ii yixot tu¥ yvvxt-
X6ÓV , péov C67rh Tav fix^Toóv xoCi 'Tnjyvipt.evov , (^Wv i ïlérpog h T\i
*A7roKa^v\pst, yevvijaei dnipla XsiFTOt axpjco^iy» xa) ivcLTpix^urra,
Ac auTo^ MTstrê/et. Glem. Eclog. 41 'H yp(x(pii (pff^t t» fipkp^
ri UTsthfT» T}ifi€\ovxv Trcipail^offtctt i'yyi^ep, iCp' ov 7rxihv&'
ffêxl Te K») aö^stv, Kx) laoyrccty ^Wv, u^ ol èicxTèv hSóv êvravóx
T/o-To/. Eclog 48 TcttJTX iyyéxtp TvnAsT^uxcfi TrxpxilioffiAt ^ Ivx
yvévecaq (isTXhxfiivTx T^g ifislvovoq tux^ fiovijc. Bij Methodius
herinnert het volgende aan onze Apocal3rpse: Sésv Ivi kx)
T^fAsXovxoKS xyyéXoig^ k&v ix fJLOtx^lxg «o-/, tx xTOTiKTÓfievx
iFxpoAiiovixi TxpstXijCpxfiev iv isoTTVêWToig ypifAfixa-iv. De hei-
densche schrijver zegt bij Macarias Magnus IV, 6 en 16:
^ yij Txpxmiaei irxvrxg t^ 6b^ {Kpivof^ivoug) , èv vi(i»ip^ Kpheag
fjUK^ouo'x Kx) xuTii Kplve^dxi ffvv Kx) Ta 'TTspikxoyTt oipxv^ en

Digitized by

Google

rVy 7 . xa) TotKiiaeTat vZfrx iwxfitg oipxvov Km êKi0iiffêT»t i
xfiTréXov Kx) iq tItttsi ^uXXx xvi avKijg.

De Apocalypse ?an Petrus komt ?oor in het fragment ?an
Muratoriy c. 16» waar men leest: „Et Potri apocalypsin
tantum recipimus, quam quidam ex nostris legi in ecclesia
nolunt." Eusebius (H. E. VI, 14, 1) verhaalt van Clemens
van Alexandrië^ dat hij in zijn groot werk de Hypotyposen
aanteekeningen maakte op de canonieko geschriften , fi^ii
Txq xyriXsyofiivxq '^•xpeXêav, rviv 'lovix Xsya kx) rxg Xoivx^
KxSoXtKxg ivKTtóXxg^ Tviv T6 'Qxpvx^x Kx) T^v Hhpov Xsyo^êv^v
xTOKxXuxptv. Eusebius zelf (H. E. III , 3 , 2) spreekt van een
xijpvyizx en eene xvoKxXu^ig Tiérpou^ die evenwel niet onder
de Katholieke geschriften zijn opgenomen {ovV oKag iv Kxto-
hiKxlg hfA,sv TTxpxhiofAêvx) ^ omdat zij geen voldoend gezag
hebben (SV/ fj^ijTs xpx»loov fj(.ilire tcóv kolS' vifjLxq rig iKKkm^tx^
ffTtxhq (Fuyypx^evg rxTg if xvtoóv ffWê^PW^TO (ixpruplxig). Sozo-
menus (1« helft der 5« eeuw) verhaalt, dat de ouden de
Apocalypse verwierpen en dat zij ééns per jaar op Vrijdag
gelezen werd door de menschen ter herinnering aan Jezus'
lijden. Rufinus (vertaling van Eusebius, H. E. VI , 12) be*
houdt de Apocalypse en laat de Katholieke brieven weg.
De lijst van Nicephorus .(850), geschreven te JjBruzalem,
geeft eene lijst van betwiste boeken en zegt: De Apocalypse
van Johannes heeft 1400 regels, de Apocalypse van Petrus
300, de brief van Barnabas 1360, het evangelie der He-
breërs 2200 regels. De codex Claromontanus, D op de
Paulinische brieven, bevat eene lijst boeken, waarop ook
de Apocalypse van Petrus voorkomt, die 270 regels groot
zou zijn.

Ons resultaat is derhalve, dat de Apocalypse van Petrus
te Rome gelezen is in de 2e eeuw> dat zij gebruikt werd in
Egypte en in Lycië. Tot de 5« eeuw werd zij in Palestina
bewaard en op goeden Vrijdag voorgelezen. Nog zeer laat
werd zij blijkens het HS. van Gizeh, dat uit de 9^ eeuw
dagteekent, in Egypte overgeschreven. Blijkbaar was de

Digitized by

Google

Apocalypse vakn ï^etras zeer popalair. E. Grabe gaf frag-
menten. Tan de Apocalypse in zijn ,,Spicilegiam^ 1» 74, Fa-
bricius voegde er eenige aanteekeningen bg in den codex
apocryphus N. T. 1 , 940. Hilgenfeld (Noram Testamentum
extra canonem receptam, IV, 74 (1866 en 1880) gaf ook
de gegevens, welke hij verzamelen kon. Zie verder Salmon
(Introdttction to the New Testament), Zahn (N. T. Kanon,
II, 810—820), Robinson (Passion of S. Perpetua, p. 37 — 43).

Met de Apocalypse van Johannes heeft de Apocalypse van
Petrus zeer weinig gemeen.

AlmeloOj Jan. 1894. J. M. S. Bauon.

Digitized by

Google

Boekbeooideelingen.

De Letterkunde des Ouden Verbonds naar
de tijdsêrde van haar ontstaan, door Dr.
G. WiLDBBOEB, hoogleeraar te Groningen.
Groningen. J. B. Wolters

Een uitnemend boek verscheen onder bovenstaanden titel.
Uitnemend, wanneer men in het oog houdt het doel, dat de
schrijver zich stelde. Hij zelf duidt dit doel met deze woor-
den aan: ..Inleidingen op het O. T. zijn er genoeg ^ maar
wat studenten noodig hebben en theologen, die zich niet
opzettelijk aan de O. T.ische studiën kunnen wijden ^ is
eene beschrijving van het kritisch onderzoek, een zoodanige
mededeeling der verkregene resultaten j die de beteekenis
daarvan in het licht stelt j en den weg doet kennen ^ waarop
deze resultaten zijn verkregen.'* En dit doel heeft hij gewis
bereikt.

De vraag kan natuurlijk gesteld worden: „Maar is dit
niet een gevaarlijk doel ? Is het niet wenschelijk , dat iedere
aanstaande theoloog het geheele critiesch onderzoek zelf
doormake aan de hand van ervaren leidslieden, liever dan
dat hem, zooals hier, de resultaten in beknopten vorm vóór
de oogen gelegd worden?'* — Wenschelijk? Gewis. Maar
mogelijk? Dat is een andere zaak. De studie der theologie
heeft zulk een groeten omvang verkregen, dat alleen enkele
genieën in al haar vakken even grondige kennis kunnen

Digitized by

Google

opdoen. En genieën ztjn nu eenmaal dun gezaaid onder de
menschen; dus ook onder de theologen. Een ieder godge-
leerde, die niet een genie is, zal daarom zich wel moeten
uitkiezen één of een paar lievelings?akken. Hiermede vervalt
vanzelf de gemaakte bedenking. Hoe voortreffelijk ook de
eisch des ideaals zij, deze lijdt schipbreuk op de klippen
der practijk. En nu heeft Dr. Wildeboer werkelijk voorzien
in een behoefte van hen, die geen vakgeleerden op O. T.iesch
gebied willen worden en niet met de zalfolie des genies
overgoten zijn.

Dat de rangschikking van de stof niet altijd even gemak-
kelijk viel, blijkt hier en daar. Doch dit kan nu eenmaal
niet anders, zoolang daar nog stukken des O. T; zijn,
omtrent welker ouderdom men nog niet onwederlegbare
zekerheid bezit of wellicht nooit zal kunnen verkrijgen. De
schrijver heeft gewis over het geheel het juiste getroffen,
en moge hg een enkele maal eenig boek of fragment ouder
achten dan anderen (ook mij) waarschijnlijk voorkomt, dit
schaadt nochtans aan de samenstelling van zijn boek
zóó weinig, dat de totaalindruk zoo goed als ongeschon-
den blijft.

„Waarom echter niet den ouden vorm van „Inleiding"
behouden? Men had dan het voordeel van alles bijeen te
hebben, wat over ieder afzonderlijk geschrift des O. T. te
zeggen valt.^' -^ Zóó kan men vragen. Maar deze wijze
van behandeling heeft gewis dit onmiskenbaar nadeel, dat
men geen behoorlijk overzicht verkrijgt van de geschiedenis
der O. T.iesche literatuur. Wil men bij het gebruik van
een „Inleiding" dit verkrijgen, dan moet men zelf datgene
bijeenzoeken , wat tot zulk een overzicht voeren kan. En
dit blijft wel bg de meesten achterwege. Daarentegen be-
handelt men de stof, zooals Dr. W. deed, en heeft men er
een goeden index bij , dan kost het zoo goed als geen moeite
te ontdekken, uit welke bestanddeelen het één of ander
boek des O. T. bestaat. De voordeelen van een Literatuur-
geschiedenis wegen ruimschoots op tegen die , welke de oude
vorm van „Inleiding" bood.

Digitized by

Google

Het spreekt ?an zelf, dat een student, die het O. T. tot
zijn hoofdvak van studie kiest, niet genoeg heeft aan Dr.
W.'s werk. Toch kan het hem zeer van nut zijn, omdat
het hem den weg wijst naar de voornaamste bronnen van
kennis op dit gebied, en hem doet zien, hoe de schrijver
van deze handleiding tot zijn slotsommen gekomen is.

„Zal dit boek óók overtuigend zijn voor de ouderen, die,
zonder eigen zelfstandig onderzoek zijn vastgeworteld in de
traditioneele beschouwingen omtrent het O. T., welke ons
de rabbijnen hebben overgeleverd?" — De schrijver koestert
hoop in dit opzicht. Ik voor mij meen echter, dat voor
zulken een historiesch-critiesche uiteenzetting van de lotge-
vallen des Israëlietieschen volks , van diens godsdienst en van
diens literatuur in één verband betere diensten bewijzen kan ;
iets, zooals Reuss geleverd heeft, echter zonder de gebre-
ken, aan het werk van Beuss klevend; wat echter gemakke-
lijker is opgegeven dan tot stand gebracht. Om het rechte
nut te hebben van Dr. W.'s boek, wordt bij den lezer
ondersteld een zekere mate van kennis, waardoor men de
traditioneele beschouwingen omtrent Israëls cultus, profe-
tisme, godsdienstige voorstellingen, enz. onhoudbaar heeft
leeren achten. Deze nu zal men wèl vinden bij studenten,
die aan de academie zijn gaan leeren, waarlijk ernst te
maken met de studie van het O. T. , en d&&rom zal dit boek
voor hen zeer vruchtbaar kunnen zijn. Daarentegen een
oningewijde of half-ingewijde in de methode en resultaten
der historiesch-critiesche school loopt gevaar, veel in dit
boek te onrechte voor ongegronde subjectieve meeningen en
hyper-critiek te houden — ook vaak gemakshalve — , nu
hem niet tegelijk op al wat ik zooeven noemde een blik
gegund wordt. Wij zagen nog onlangs hiervan een sterk
sprekend voorbeeld bij Dr. Bronsveld, toen hij schreef over
hetgeen hij bij W. gelezen had omtrent JoëFs profetie. Maar
nogmaals — zulk een yerbeterden Beuss te geven is een
reuzentaak. Toch kan Dr. W.'s werk ook voor de ouderen
een spoorslag worden, om ernstig kennis te nemen van de
onderzoekingen der historiesch-critiesche school, of om dit

Digitized by LjOOQ IC

beter en minder oppervlakkig te doen, dan bij sommigen
hunner tot dusver het geval was. MeyciXfj )} ixvièsi» %»)
vTTsptffx^^i' (3 Esra 4 : 41).

Eén opmerking moet mij nog uit de pen, voordat ik ga
wijzen op veel voortreflfelijks. Waarom heeft Dr. W. zich
bepaald bij de literatuur ^ cles. O. T.y en niet ook het
onkanonieke in zijn geschiedenis opgenomen? Zijn beschou-
wingen omtrent boeken als Esther, Prediker en Hooglied
getuigen genoegzaam, dat een bijzonder begrip van ,,kanon"
hem daarbij niet in den weg stond, gelijk wij trouwens reeds
vuisten uit zijn vroeger uitgekomen en herdrukte werk over
den kanon des O. T. Had hij kunnen besluiten, zijn arbeid
in die richting uit te breiden (tot op ongeveer de geboorte
van Christus), zijn boek zou déi.rdoor nog meer waard
zijn geworden. Immers verscheidene „apocriefen" staan in
geestelijk opzicht niet lager — enkele zelfs hooger — dan
de zooeven vermelde megillóth.

Doch ter zake. — Het boek heeft de goede eigenschap,
dat het den arbeid van de beste Fransche geleerden evenaart
in helderheid van stijl, levendigheid van voorstelling en
onderhoudendheid; en dat het tevens doet denken aan het
werk van de beste Duitsche geleerden, wat degelijkheid en
grondigheid betreft. Overlading vindt men, geloof ik, ner-
gens , en bijna immer is al te groote beknoptheid gelukkig
vermeden. Het laat geleidelijk de literariesche producten,
in het O. T. bewaard, voor onze oogen verschijnen naar den
ouderdom, dien de schrijver op grond van zelfstandig onder-
zoek daaraan meent te moeten toekennen. Hij laat het
geestelijk verband tusschen de verscheidene stukken eer voelen
dan dat hij dit opzettelijk aantoont; wat geheel volgens zijn
vastgesteld plan is^ om nl. af te snijden wat tot de geschie-
denis van het volk Israël en van zijn godsdienst behoort
Zijn beschrijvingen van sommige ^ geschriften zijn in één

i) Ik zou liever het woord „lÜercUuur'' gebruikt zien, DiettegeDStaande
het een woord van vreemden oorsprong is, omdat wij onder yfletterkwtde*'
meestal (en etymologiesch zeer juist) verstaan de de kennis van de lüeratwir
met wat daarbij behoort.

Digitized by

Google

woord voortreffelijk. Met korte trekken geeft hij b.v. een
zeer juiste karakteristiek van het z.g. Bondsboek, van Den-
teronomium en van den Priestercodex. Over zaken, die
nog meer nadere toetsing vereischen dan men er tot dusver
aan heeft kunnen geven, laat hij zich zeer voorzichtig uit
(zie b.v. op blz. 172 de vermelding van de „Gilgal"- en
„Mizpa-verhalen", door Budde aan J en E toegekend). Uit-
stekend is ook hetgeen hij zegt over het „ik" in de Psalmen
(blz. 462). Wel komt somtijds de apologeet voor de histo-
riesch-critiesche opvattingen krachtig aan het woord, en
spreekt deze uit vollen drang des gemoeds (zie b.v. blz. 184,
218, 229, 284, 378, 426/27). Maar — de gustibus non
est disputandum. Deze toch hangen innig samen met iemands
geheele wezen, en misten wij dat apologetiesche in Dr. W's.
boek, dan zouden wij wellicht gevaar loopen, dat in lateren
tijd de één of andere criticus zou trachten, hem dit werk
te ontzeggen juist op grond van dit gemis. (Hij vergeve
mij deze ondeugendheid. Deze hangt óók samen met het
wezen, gelijk hij weet)

Eén zaak is mij in Dr. W.'s. voorstelling bepaald duister.
(Het is hem tot lof, dat het maar één is). Op blz. 25 spreekt
de schrijver van dogmatiesche in tegenstelling met historiesche
critiek. Op blz. 24 noemt hij tegenover de dogmatiesche de
literariesche critiek. Het ligt zeker aan mij, dat ik niet
goed vat, tvat dogmatiesche critiek is. Ik zou liever datgene,
wat Dr. W. zóó noemt, a-priorisme heeten. Het merkwaar-
digste hierbij is wel dit: Zij, aan wie Dr. W. dogmatiesche
critiek verwijt, redeneeren zóó: Nog eeuwen na Moses vinden
wij in de oorkonden van die dagen een standpunt, lager
dan dat van den decaloog. Derhalve oordeelen wij, dat de
decaloog, die het stempel draagt der profetiesche predi-
king van lateren tijd, niet aan Moses moet worden toege-
schreven. — En Dr. W. schrapt uit den oorspronkelijken
decaloog het verbod van beeldendienst (zie blz. 23) , kennelijk
op grond van deze overweging: Nog eeuwen na Moses vinden
wij in de oorkonden van die dagen teraflm, keroebim, enz.
door de profeten van Jahweh vermeld zelfs zonder de minste

Digitized by

Google

afkeuring. Derhalve kan dat verbod van beeldendienst niet
tot den oorspronkelijken decaloog behoord hebben, en moet
dus niet worden toegekend aan Moses, den vervaardiger
van den Nehoest&n. — Welk principieel onderscheid nu tus-
schen deze twee redeneeringen valt op te merken, ontsnapt
aan mijn waarnemingsvermogen. Ik geloof ook niet, dat
zuiver literariesche critiek hier iets afdoends geven zaL
Elke critiek is in een zekere mate dogmatiesch. Immers bg
elk critiesch onderzoek dringt zich uit de massa der vaak
zeer tegenstrijdige gegevens beslist intuïtief een beeld voor
onzen geest op, dat ons voorkomt het beeld van het wezen
der zaak te zijn. Wij brengen dien indruk onder woorden.
Dit nu wordt voor ons een dogma, in het midden gelaten,
of het objectief waar dan wel valsch is. En nu gaan wij
met dit beeld voor oogen na, of ook alle kleine bijzonder-
heden, die wij tot dusver over het hoofd zagen, daarmede
stemmen, en zoo er zich voordoen, die niet daarmede stem-
men , gaan wg ons zelf rekenschap afvragen , hoe die strijdige
bijzonderheden kunnen ontstaan zijn. Gaan deze laatste te
zwaar wegen en laten zij zich niet brengen tot de hoogste
mate van onwaarschijnlijkheid, dan gaan wij onderzoeken,
of niet ons dogma, en verder of niet onze intuïtief verkregen
indruk van de zaak valsch is. Zoo zal dan elke wetenschap-
pelijke critiek op het O. T. in zich dragen een literariesche
een historiesch , een dogmatiesch , maar bovenal een intuïtief
bestanddeel. Alleen critiek, op a^priarisme gegrond, is
even als alle a -priorisme op dit gebied ten sterkste te ver-
oordeelen. Wie zou leeren: „Menschen, die hun tijd vooruit
zijn , of menschen , die van God een bijzonder inzicht hebben
gekregen in de dingen van zijn eeuwig koninkrijk, zijn
eenvoudig ondenkbaar. Derhalve kan Moses niet boven zijn
tijdgenooten gedaan hebben, en moeten wij hem alle be-
betrekking tot den decaloog ontzeggen'', — is eenvoudig een
onwetenschappelijk a-priorist. Een andere vraag is nog: „Staat
de decaloog, niet christelijk gekleurd, niet in het licht van
de z.g. hoofdsom der geboden (Matth. 22 : 37 — 40), maar
historiesch opgevat in den geest der groote profeten van

Digitized by

Google

Israël , werkelijk wel zoo bijzonder hoog , afgezien zijn mono-
theïsme? Staan niet de bekende geboden: „God lief te
hebben met geheel zijn hart*' enz.^ „Den naaste lief te hebben
als zichzelf' veel hooger dan de geheele decaloog ?" Wat mij
betreft; ik durf niet beslissen, uit welken tijd deze laatste,
ontdaan van zijn latere toevoegselen , dagteekent, al geloof
ik stellig, dat hij niet behoord heeft tot het zg. Bondsboek,
en twijfel ik met Budde er sterk aan, of hij wel ooit in J
gestaan heeft.

Om verder den geachten schrijver te doen zien, dat ik
zijn boek met de grootste belangstelling gelezen en bestu-
deerd heb, laat ik volgen enkele opmerkingen, waarmede
hij, zoo hij ze juist acht, rekening kan houden bij den
tweeden druk van zijn degelijk werk, welken het, even als
de „Geschiedenis van den kanon des O. T." deszelfden auteurs,
zeker wel beleven zal (zoo niet meer).

jyTaalverwantschap is niet altijd volksverwantschap*^ enz',
(biz. 9.) Jk zou willen vragen: Rekent de volkentafel in
Gen. 10 niet veeleer met geographiesche ligging dan met
volksverwantschap ? Elam en Loed behoorden tot het oudere
ras y dat in den grijzen voortijd de drager van de beschaving
was, toen de Semieten nog maar zwervende horden waren.
Dit oudere ras moest toch ergens ondergebracht worden, en
naar, zijn geographiesche ligging kwam het het best bij Sem.
De Foeniciërs hebben — dit wist men in de 8« eeuw v. Chr.
nog zeer goed — met de Filistijnen hun zetel in de Nyldelta
gehad, vóórdat zij in historieschen tijd heerschten aan
Kanaan's kust. Bovendien waren zij vijanden van Israël.
Niet bij Sem, maar bij Cham werden zij gevoegd. Egypte,
Israëls oude vijand, en zij behoorden bij elkander.

,jln de 8« eeuw vóór Chr. komt Israël met Assur in be-
trekking*' enz. (blz. 10). In de 9e eeuw reeds (858 v. Chr.)
werd Achab door Salmanasser II bij Karkar (of Karkór)
verslagen en zeer waarschijnlijk ook cijnsbaar aan Assyrië
gemaakt.

„Vijfde dynastie (4600—4450 v. Chr); 12« dynastie
(3450—3250)" (blz. 14). Vele Egyptologen stellen die veel

Digitized by

Google

later. B. y. Hommel: 5« dynastie „2950 en Yer?."; 12«
dynastie „2300—2100 (?)'' Dit zal wel meer der werkelgkheid
nabij komen dan die zeer boog opklimmende cgfers Tan
Egypte's bewonderaars in de 2^ macht

„Welker duur waarschijnlijk op twee eeuwen moet ge-
steld worden'' (bl. 33). De Richterentijd is zeker iets langer
geweest. De uittocht uit Egypte valt op zijn laatst ± 1320,
en Saul kan op zijn vroegst ± 1010 koning zgn geworden.
„t Kenmerkende*' (nl. van de mythe) „is de toekenning
van het beumste aan het onbewuste'' (blz. 66). ^Slechts de
„Drgcschichte" in Gen. 1 — 11 kan als tot de mythen behoo-
rende in aanmerking komen. Daarin is als zuiver mythisch
{d. w. z. als leer in den vorm van een verhaal) te beschaur
wen wat ons in de beide scheppingsverhalen {Gen, 2 : 4« ^
Gen. 2:4^ w,)^ en wat daarmede samenhangt ^ verhaald
wordt," Waar vinden wij nu in de beide scheppingsverhalen
toekenning van het bewuste aan het onbewuste? Dat is toch
het kenm>erk van de mythe volgens den schrijver. Of zijn
definitie van mythe behoeft herziening op het punt van het
kenmerkende. Of hij moet de scheppingsverhalen niet tot
de mythen rekenen. Tertium non datur.

„En later het verlangen naar die eenheid levendig ge-
houden" (blz. 78). De schrijver heeft recht , wanneer hij
zich kant tegen voorstellingen , die te kort doen aan het
besef van éénheid in afkomst , dat in Israëls stammen voor-
zeker gevonden werd. Maar toch stelt hij zich verder dat
besef van eenheid te sterk voor. De éénheid des volks,
onder Saul tot stand gebracht, toen Juda nog niet zooveel
beteekende als later, en onder David en Salomo in stand
gehouden, was toch eigenlijk maar een kunstmatige, gelijk
de geschiedenis duidelijk geleerd heeft; een eenheid in den
trant van die der 17 Vereenigde Nederlanden onder Karel V,
Filips II en Willem I. Het verlangen naar éénheid na de
scheuring vinden wij voor het eerst bij Juda, niet vroeger
dan na de vernietiging van het Noorderrijk, en op een
wijze, die den overblijfselen van dat rijk zeker niet begeerlijk
is voorgekomen. Josia behandelde hen als buit, niet als

Digitized by

Google

gelijkberechtigde stamverwanten. Nadat Sargon in 715 y
Chr. het onmiddelijk aan Juda grenzende gebied bevolkt
had met Mesopotamiesche bannelingen, is de reeds slechte
verstandhouding tusschen Noord- en Zuid-Israël er zeker niet
beter op geworden. Het verlangen naar een hereeniging
vinden wij nog ééns temg, maar al weder bij Juda, en
natuurlijk met de begeerte, dat die Noordelijke Israëlieten
zich mogen onderwerpen aan een Davids-zoon, Juda's wet-
tigen vorst. De vrijheidsoorlog onder de Makkabeeën werd
door Juda gestreden. Geen wonder, dat Galilea, een land
vol heidensche volkplantingen, nog in de dagen van Jezus
Christus in verachting was bij de Judeeërs , de „eoAte Israë-
lieten". Waar blijft nu die hooggeroemde eenheid? Meer
historiesch is het, dat er zich al zeer vroeg ttvee eenheden
in Israël gevormd hebben. In het Noorden groepeerden
zich de stammen rondom den ouden Josefstam, en Juda
bleef geïsoleerd. Later, toen Juda door David en Salomo
grootere beteekenis had gekregen, en Benjamin, zwaar
geteisterd y zich niet gaarne stelde onder de macht van den
bloeienden stam Efraïm^ vormden Juda en Benjamin ook
een eenheid, welker koningshuis alleen onder Josafat eenige
toenadering tot het Noordelijk broedervolk toonde, maar
die overigens steeds op gespannen voet was met het Tien-
stammenrijk, zoolang dit bestond. Dit moeten wij niet zoeken
weg te redeneeren aan de hand van een paar profetiesche
wenschen.

M'^ns (blz. 82). De oorsprong van deze benaming behoeft nog
niet een uitsluitend- Assyriesche te wezen. In het Assyriesch
is het substantief M'^ns nog niet aangetroffen, maar veelvuldig
komt in die taal voor het verbum Mns = (luid) spreken,
noemen , verkondigen. Daar nu het Aethiopiesch een verbum
nns == spreken heeft, kan zeer goed het Oer-semitiesch een
radix ns gehad hebben, die de beteekenis had van „luid de
stem verheffen" en, wat zijn beteekenis betreft, is blijven
voortleven in zooevengenoemde Assyriesche en Aethiopiesche
verba en Hebreeuwsch substantief, zander dat er in de
grondbeteekenis van 33 hoegenaamd iets van „ekstase" ligt

Digitized by

Google

,,Deuteronofnisch boek SamueV^ ,,Deuteronoiniesch" vinden
wij bij Dr, W. meer dan eens (blz. 95, 97, 98, 266 enz.),
waar m. i. ,,Deutet'onomistiesch'' beter gepast zou hebben.
„DeuteroDomiesch'' toch is „wat tot Deuteronomium behoort' i
„Deuteronomistiesch" is „wat in den trant en geest van
Deuteronomium geschreven werd". Zoo is „in Deuterono-
mischen geest" (blz. 266) goed gezegd; maar „Deuterono-
misch boek Samuel" (blz. 95) minder juist.

De verhalen over Elia en Elisa* (blz. 99). Deze — zegt
de geachte schr. — waren, wat haar kern betreft, reeds
voorhanden in de 9^ eeuw v. Chr., de eeuw, in welker 2©
helft Elisa* nog leefde. Het ware wenschelijk aan te duiden,
wat dan wel de oude historiesche kern van deze verhalen,
die zoo sterk de midr&strekken vertoonen, is, al kan men
den oudsten vorm moeielijk meer bepalen.

„iUim mag dit Israëlietisch recht Mozaïsch heeten*^ (blz.
103). Dr. Wildeboer laat te recht Israëls wetten in den loop
der eeuwen ontstaan. Hij erkent, dat de oudste oorkonden,
die wij over Moses hebben, dagteekenen, op haar vroegst,
uit de 9e eeuw vóór Chr. En Moses leefde in de 14« eeuw.
Wat weet men er dan van , of de één of andere wetsbepaling
reeds van Moses dagteekent of niet? De oorkonden maken
geen scheiding tusschen Mosaïesch en na-Mosaïesch. De
literariesche factor in de critiek staat hier machteloos. De
historiesche maakt er zich van af met een „non liquet."
De dogmatiesche zegt: „ik weet het niet". Dus — een
a-prioristiesch factortje heeft gefluisterd: „Er moet toch
vast en zeker wel wat van Moses zelf onder wezen. Moses
is immers in de oorkonden van 5 a 6 eeuwen na zijn dood
een wetgever."

„Daar het Bondsboek blijkens de wijze y waarop de Deu-
teronomist het gebruikt heeft ^ nooit officieel gezag heeft
bezeten^* (blz. 118). Ik zou liever zeggen: „de schrijver van
Deuteronomium's kern". Maar verder — een tamelijk ge-
waagde conclusie. Op blz. 119 zegt Dr. W. zelf, dat wij
alle reden hebben , om het z. g. Bondsboek voor Noord-
Israëlietiesch te houden. En de auteur van den kern van

Digitized by

Google

Deuteronomium was een Judeesch priester. Wat Josafat nu
met deze zaak al of niet te maken heeft > is niet duidelijk.
Maar dit is zeker: nu beide geschriften ieder tot een ander
volk en een andere periode behooren^ valt uit de wijze,
waarop Deuteronomium van het z. g. Bondsboek afwijkt , m. i.
niets af te leiden omtrent een niet gehad hebben van of&cieel
gezag door het laatste. Veeleer laat uit de omstandigheid,
dat het ons bewaard gebleven is in E , zich opmaken , dat het
toel degelijk eens officieel gezag bezeten heeft (Is het ook
wel juist, dat het z. g. Bondsboek de rechtsbeginselen van
woestijnbewoners weergeeft?) Op dezelfde wijze als hierboven
zou men er eveneens toe moeten besluiten, dat ook Deu-
teronomium nimmer officieel gezag heeft bezeten, want P.G.
doet met Deut, als Deut. met het z. g. Bondsboek. En uit
de geschiedenis weten wij beter. Mij dunkt, voorstellingen
omtrent wetboeken voor privaat gebruik moeten wij opgeven.
Al de ons bewaarde wetboeken, behalve het ontwerp van
Ezechiël, hebben eens kracht van wet gehad, maar aan
sommige bepalingen hield men zich al zeer spoedig niet,
omdat zij (men denke slechts aan het sabbats- en het
jubeljaar) onuitvoerbaar bleken te zijn.

Amos (blz. 129 vv.). Amos schreef volgens Dr. W. om-
streeks 760 V. Chr. Dit is onmogelijk. Toen zat AsoerdAnlloe
III nog op den Assyrieschen troon. Onder dezen (773 — 754)
en onder Asoernirari (754 — 745) verzwakte Assyrië zeer.
Amos kan eerst opgetreden zijn na de troonsverheffing van
Tiglathpileser III (Poeloe) in 745, en hoogst waarschijnlijk
na diens verovering van Babel (najaar van 745). Dus op
zijn vroegst in 744, en in allen gevalle vóór Tiglathpileser*s
krijgstocht tegen het Westen , die in 742 begon. De inleiding
van zijn boek geeft ons nog nader licht omtrent den tijd
van zijn schrijven. De man, die deze schreef, heeft minstens
het begin van den Syro-Efraïmietieschen oorlog (735 v. Chr.)
gekend, in welken de Filistijnen en Edomieten ook hun
deel van den buit wilden hebben (zie 2 Kron. 28 : 17 , 18,
wat toch niet per se ongeloofwaardig is, omdat het in
Kron. staat). Hij weet ook van een a"^n» n-ï^a (l • 9)i

Digitized by

Google

waaraan Tyrus eerst had deel genomen maar later zich ver-
raderlijk onttrokken.

In den oorlog van 742 — 740 was Azaria van Juda bond-
genoot van de koninkrijken in en omtrent den Libanon,
volgens bericht van Tiglathpileser-zelf (Schrader KAT*. 217 —
227). Omdat Amos 1 : 6—8 en 1 : 11, 12 van vgandelijk-
heden tegen Juda gewagen, zullen de vijandelijkheden van
Tyrus ,1:9 genoemd , zeker ook wel Juda gegolden hebben.
En zeer goed mogelijk is het, dat Pëkah en Rëstn Tyriesche
hulptroepen hebben gebruikt tegen Ah&z in 735. De schrijver
van Amos 1 en 2 kent ook den desolaten toestand van
Noord-Israël op godsdienstig gebied , welken Hosea zoo leven-
dig beschrijft, maar die in het eigenlijke boek Amos zelf
nog niet doorschemert (zie 2:7,8). [5 : 26 is te corrupt
om als bewijs te dienen voor afgoderij onder Jerobeam II].
Van de koningen van Damaskus worden alleen BehaJad en
Hazaël genoemd, en, vreemd genoeg, niets gemeld omtrent
Bêsin's aanval op Juda, die toch noch wat meer beteekende
dan B's en H's verwoesting van Gilead. Wat de Ammonieten
eigenlijk misdreven hebben, om hun gebied te vergrooten,
is raadselachtig (1 : 13), en wat de profetie tegen Juda
(2:4, 5) betreft, deze blijft mij, trots alle pogingen om ze
aan Amos toe te schrijven en ze schoon te wasschen van
Deuteronomistiesche kleur, te Deuteronomistiesch klinken,
om ze niet als ingevoegd te beschouwen.

Wat kan dus het geval geweest zijn? De symmetrie doet
dadelijk aan Amos zelf denken. Ware die niet zoo sterk,
ik zou geneigd zijn, Hst. 1 en 2 aan een redactor toe te
schrijven. De zaak kan zich evenwel zóó hebben toegedragen.
Na zijn verbanning uit zijn vaderland heeft de profeet in
Juda zijn redenen vrij op schrift weergegeven. Daarvan
maakten deel uit de korte profetieën tegen Damaskus
(1 : 3 — 5), tegen Ammon (1 : 13—15) en tegen Moab
(2:1—3), waarna hij de profetie tegen Israël (2:6 — 16)
liet volgen. Toen was Edom hem nog sympathiek als broe-
dervolk van Efraïm. Later kan nog zeer goed hij' zelf, of
anders één zijner vrienden, in denzelfden trant de profetieën

Digitized by

Google

tegen de Filistijnen (1 : 6 — 8), tegen Tyrus (1 : 9 — 10) en
tegen Edom (1 : 11 — 15) er hebben ingevoegd. ö"^niöbB n"^*iNiö
(1 : 8) klinkt al zeer zonderlinge vóór de veroveringstochten
van Tiglathpileser III, maar is zeer goed te verklaren, nadat
de Filistijnen de zware hand diens konings gevoeld hadden.
De overwinningen van Azaria op de Filistijnen (2 Kron. 26 : 6)
zijn gewis niet van dien aard geweest, om te kunnen spre-
ken van een n'>*^Niö {= overschot; niet = de overige nog
niet genoemde). De drie zooeven vermelde profetieën dragen
beslist een Judeesche kleur. Indien zij van Amos-zelf zijn,
was gewis de sympathie voor Edom in Thekoa* aanmerkelijk
bekoeld, en de sympathie voor Juda, des profeten tweede
vaderland, sterk toegenomen. Evenwel blijft de mogelijkheid
grooter, dat deze uitbreiding van de inleiding niet meer van
Amos' hand is, maar van één zijner geestverwanten uit het
jongere geslacht , een Judeeër , die even vóór of tijdens San-
herib's veldtocht van 701 het boek van den vereerden balling
uit het Noorden voor Juda bijwerkte , omdat het in die don-
kere dagen óók voor Zuid-Israël van onberekenbaar nut kon
zijn, nu Amos' bedreiging met Assyrië aan Efraïm werkelijk
vervuld was geworden. Het waren de dagen van Jesaja, en
daaruit laat zich gereedelijk verklaren, dat de omwerker
van 5:1,2 zich letterlijk aansluit aan Jesaja (6 : 13), en
in zijn omwerking van 6:1,2 kennis draagt van de ver-
woesting van Hamath in 720 en van Kalne in 710 (beide
door Sargon); ook van die van Gath (in 1 : 6—8 gemist
onder de Filistijnsche hoofdsteden). Deze omwerker gelooft,
in Ignrechte tegenstelling met Amos-zelf, niet aan de her-
stelling van Noord- Israël (zie 5 : 2). Van dezelfde hand kun-
nen eveneens zijn de ingevoegde vermeldingen van Bëêrsèba'
(5 : 5 en 8 : 14), die zoo hinderlijk de sterke symmetrie van
het oorspronkelijk boek verstoren. Dezelfde man leverde ons
waarschijnlijk het opschrift 1:1,2 (uitgenomen Ud&^i*^ p ,
dat zeker een naexiliesche geleerde opmerking is), en voegde
in Hst. 7 de levensbijzonderheden van Amos (vs 10 — 17)
in. — Later, in of veel waarschijnlijker nog na de bal-
lingschap, is het boek uitgebreid door toevoeging van het

Digitized by

Google

Messiaansche slot (9: 11 — 15), dat blijkens ts 11 en lÖ
den ondergang Tan het Davidiesche koningsgeslacht en
Juda's wegvoering achter zich heeft. (Let ook op ^mn,
Ys 11, in plaats van de oude schrijfwijze nrr, evenals Hosea
3 : 5). Noord-Israël heeft nooit veel opgehad met dit ko-
ningshuis. De Davidiesche heilsverwachting hebben wij be-
slist voor Judeesch te houden. Trouwens tijdens Amos* leven
regeerde Davids geslacht nog, en was het nog zóóver niet
gekomen, dat Isai's stam afgehouwen was. — Na-exiliesch
zijn, trots Euenen's poging om die verzen voor Amos te
behouden y ontwijfelbaar de glossen in Deutero-Jesajaanschen
trant (4 : 13; 5:8, 9; 9:5, 6). Heeft de bewerker uit
Hizkia's tijd gemeend uit 2 : 13 te moeten opmaken, dat
Amos een paar jaar vóór de groote aardbeving onder Azaria
schreef [deze heet in 1 : 1 al Uzzia; bg Tiglathpileser
(Schrader KAT» 217 vv.) heet hij nog (742— 740) Azaria],
de naexiliesche interpolator heeft de stoute beeldspraak van
8:8, waarmede de diepe verontwaardiging des lands over
de goddeloosheid der machthebbenden geteekend wordt, nl.
de ontroering der harten ^ in 9 : 5 en 6 omgeduid in een
aanroering van het land door Jahweh ^ en de golvende
onrust in een golven van den aardbodem. Bovendien deze
interpolatieën storen niet alleen in 5:8 en 9 beslist den
grammatieschen zin, maar tevens in alle drie de gevallen
werken zij storend op den geregelden gedachtengang. Zij
zijn geheel in den trant van de aanhalingen der latere
schriftgeleerden; alleen maar op den klank af (vgl. riM'-ip
4 : 12 met "^j^i vs 13; yiNb tr^an 5 : 7 met y"iÉ«n "^sb \>y ittö
VS 8; ö"^!aiö, y^É«, d% t^, enz. 9:2,3 met d"^73», y"iN, ö"^, araj
vs 5, 6). Wat men aanvoert voor de mogelijke echtheid van
deze verzen kan, dunkt mij, op den duur geen steek hou-
den. Het Deuteronomistiesch gekleurde stukske over Juda
(2:4, 5) kan des noods nog uit den tijd van ± 701, liever
nog uit de laatste dagen van Juda's koningschap dagteeke-
nen. Waarschijnlijker echter is het nog jonger.

Men ziet uit het bovenstaande, dat ik nog niet kan op-
geven de overtuiging , dat Amos geen geboren Judeeër , maar

Digitized by

Google

integendeel een geboren Noord-Israëliet is geweest van uit
den omtrek des groeten Earmels. Ondertusschen heb ik
nimmer beweerd, wat Dr. W. bij vergissing op blz. 132
omtrent mij verkeerdelijk vermeldt, nl. dat er ook in het
Tienstammenrijk een Thekoa' gelegen moet hebben. In 1886
stelde ik Araos voor als balling te Thekoa* in Juda. Dr. Oort,
die eerst een Thekoa* in Efraïm heeft willen aannemen,
verklaarde zich in 1891 voor dezelfde opvatting. De zaak
van Amos' Judeeërschap moet^ dunkt mij, toch niet zoo
bijzonder vast staan, als wij in aanmerking nemen, dat een
geleerde als Euenen dddrvoor óók meende te moeten aan-
voeren het verhaal van den profeet uit Juda in I Kon. 13;
let wel ! een stuk , uit een zeer jongen midr&s in Kon. inge-
voegd. Dit stuk ademt reeds den geest, waarvan wij in
Joh. 7 : 52 een uiting vinden. Al wat uit God is, moet uit

Juda komen. — Wat de uitdrukking -«yiöB ïiuibiö by

i3i"^U)N Nb rT3^:3'nN byi (1:3 verv.) in het verband met het-
geen dédrop onmiddelijk volgt beteekenen moet, is en blijft
mij duister, niettegenstaande alle geraadpleegde commen-
taren, enz. Wie ontsteekt een afdoend licht over den ge-
dachtengang bij deze uitdrukking?"

Hosea (blz. 142 verv.). „Het aannemen van een Judeesche
bewerking ook van Hosea's geschrift met Dr. W. voor over-
bodig houden , is mij onmogelijk. Ik meen , dat het gevoelen
in deze van Wellhausen , Stade en Oort ten slotte de bovenhand
zal behouden. Dat Dr. W. het aannemen van zulk een
bewerking voor Juda overbodig acht , is gegrond in zijn veel
te gunstige voorstelling omtrent de geestelijke betrekkingen
tusschen Noord- en Zuid-Israël, waarvan ik reeds hierboven
sprak. Eer dat wij een kwart eeuw verder zijn, zal die
Judeesche bewerking èn van Amos èn van Hosea ongetwij-
feld vast staan voor alle ernstige onderzoekers. Ik wensch
nog een stap verder te gaan, en te beweren, dat over 25
jaren de vraag, of Hosea werkelijk iets met zijn vrouw zal
hebben doorleefd, als de inleiding des hoeks vermeldt, dan
wèl, of de profeet zelf hier allegoriseert, haar beteekenis
verloren zal hebben. Men leze eens aandachtig Hst. 1 en

Digitized by

Google

2. Dan treft ons allereerst, dat de steeds zoo abrupt schrg-
yende Hosea hier zoo glad van stgl is geworden. Dit te
dekken met het verschil tosschen beschrijvenden en oreeren-
den stijl is slechts een noodschot Dan vrage men zich ook
af: Hoe kan een ijveraar voor den dienst van Jahweh-alleen,
als Hosea, het uitroeien van het huis van Omri door den
ijveraar voor Jahweh, Jehu, een bloedschuld noemen (1:4)?
Dit voegt veeleer in den mond eens Judeeërs, dew^'1 Jehu
óók het huis Davids zulk een geweldige wonde heeft toege-
bracht door de vermoording van Ahazia en diens broederen
(H Kon. 9 : 27, 10 : 13, 14). Hos. 1 : 7 kent niet slechts het
aftrekken der Assyriers in 701 van Jerusalem, maar 1 : 11
kent zelfs de ballingschap van 586 (zie "pfi^ p ib9,
St.vt. 1 : 11). Hos. 3 : 5 verwacht de herstelling van
de Davidiesche dynastie over geheel Israël d'<73*'n n-<^nMn
(een zeer na-exiliesch klinkende uitdrukking). Een nauw-
keurig onderzoek zal m. i bevestigen, dat 1 :2 — 2:22 en
3 : 5 behooren tot de Judeesche bewerking van het boek
[3:5 is misschien vrij jong: 'T'^ voor in, tenzij dit aan
een lateren afschrijver te wijten zou zijn, wat niet waar-
schijnlijk is, dewijl het ook in de Judeesche bewerking van
Amos (9:11) gevonden wordt]; dat 3:1—4 (behalve het
ingevoegde iiy, vs. 1) van Hosea zelf kan wezen; dat Hst
1 en 2 niets anders zijn dan een profetiesch zeer hoog
staand uitspinnen van de hoofdgedachte van 3:1 — 4. In
Hst. 1 en 2 kan misschien een allegorie van Hosea-zelf
borgen zijn , maar dan is die door een geestelijken zoon van
Ezechiël zóó breed uitgewerkt, dat men het origineel van
den kort en krachtig zich uitdrukkenden Hosea niet meer
herkennen kan. Opmerkelijk is ook , dat in 3 : 1 — 4 in den
l*** persoon gesproken wordt door den profeet, en in Hst 1
over hem geproken wordt in den 3^^ persoon, evenals in
Amos 7 : 10 verv. over Amos. Zie ik hierin juist , dan
moeten wij erkennen, dat wij van het huwelijksleven des
profeten niets weten , en dat hij priester zou zijn geweest ,
is in allen gevalle een bloot vermoeden zonder genoegzamen
grond. Verder — dat Hosea al zou begonnen zijn met profe-

Digitized by

Google

teeren in 755, berust op een verkeerde tijdrekening. Zijn
optreden valt na den dood van Zacharia (743) en vóór den
Syro-Efraïmietieschen krijg (735). Hst. 10 : 6 schijnt te doelen
op Menahem's onderwerping aan Tiglathpileser III in den
oorlog van 742 — 740 [In 738 vermeldt de laatste hem als
schatplichtig (zie Schrader KAT» 217 w.)]; Hst. 13:10, 11
op Sallum's korte regeering (743); terwijl Hst. 12:9. niet
al te lang na den val der Nimsiden uitgesproken kan zijn.
Ten slotte: Hosea behoeft Amos niet gelezen te hebben. Hij
kan zelf hem hebben gehoord of van den inhoud zijner
prediking hebben vernomen.

Elohist (blz. 162). y^Behoort v$. \^ er nog bij^ dan heeft
hij verhaald j dat de naam Jahve eigenlijk reeds bekend was,
doch hier een nieuwe beteekenis ontving'\ enz. Dit volgt
nog volslrekt niet uit vs. 15. De appositie bij „Jahweh"
kan even goed opgevat worden als : „dezelfde God , die zich
aan uw oudvaders openbaarde ^ zij het onder een anderen
naam^\ en dba^b heeft immers niet, evenmin als ^i "iib
terugwerkende kracht. Het is óók hier: ,,van nu tot in lengte
van dagen." — Verder lezen wij: „Wij mogen uit dit meer
theologisch nadenken wel reeds concludeeren dat E jonger is
dan Jy Op blz. 157: „Kt denzelfden tijd afkomstig'' Op
blz. 150: Ji + J3 „8e eeuw:' (Ji misschien ,,uit de 9® eeuti;.")
Op blz. 163 aansluiting bij Budde: J» ^^tusschen 850 en
700." Blz. 164: „rfe Elohist ongeveer 750 v. Chr. geschreven''
kennelijk goedgekeurd. Hier zijn de lijnen niet bijzonder
vast getrokken. Zij vragen een kleine retoucheering bij de
2« uitgave, welke Dr. Ws boek voorzeker wel beleven zal.

Richterenboek (blz. 173). De twee laatste volzinnen van
deze blz. lijden niet aan overgroote helderheid; wat des te
meer uitkomt, dewgl Dr. W. overigens zich overal door
groote helderheid en duidelijkheid onderscheidt.

Micha (blz. 180 verv.). De schrijver neigt naar de ge-
voelens van Dr. Pont en Dr. Elhorst in zake van Micha.
(Zie ook op blz. 53 Micha gerekend onder de profeten,
„die verwachten, dat Jahve door een anderen David zijn
volk zou ^redden en gelukkig maken".) M. i. blijft Stade's

Digitized by

Google

gevoelen; dat alleen Hsi 1 — 3 (uitgenomen 2:12 en 13)
van den profeet Micha afkomstig zijn, en al bet overige
exiliesch of na-eziliesch is, niettegenstaande de verschillende
bestrijdingen van dat gevoelen, nog steeds „als een rots in
bet midden der bruisende golven*' staan, al zegt men nog
niet „ja" en „amen" op al de argumenten van Stade, en
al moeten wij voorzeker in aanmerking nemen, wat W.
zegt over bet onderscheid tusscben uitgesproken en gesebre-
ven profetie.

Jesaja (blz. 189). Moeten wij wel Jes. 8:9 en 10 en
17:12 — 14 als afzonderlijke profetieën beschouwen? Zijn
het niet veeleer interpolatieën van latere hand?

,y Bevreemdend" acht de schr. bet (blz. 191), dat in Jes.
2 — 5 niet Assur, Israël en Damaskus met name genoemd
worden, terwijl toch de oorspronkelijke inleiding op Jesaja's
profetieën , waarvoor thands bijna algemeen Jes. 6 gehouden
wordt, beet te dagteekenen uit Azaria*s sterfjaar (735).
Maar was bet beslist noodig voor den profeet; die volken
met name te noemen? Schemert de gedachte, in Jes. 6:11,
12 uitgesproken, niet duidelijk door in Jes. 3 en 5, vooral
in 5 : 25: ïT'ntaa it niyi itiN aiö »b n»i bM? In 735 kon
Jesaja den 28-jarigen lichtzinnigen Achaz en den 17-jarigen
Hiskia nog wel „kinderen" noemen (3 : 12») , en dan doelt
de eerste toornuitbarsting van Jahweh op den Syro-Ëfraïmie-
tieschen krijg en het nog uitgestrekt blijven van Zijn hand
op onderdrukking door Assyrië. Maar is het zoo zeker, dat
deze Hst., indien zij van Jesaja-zelf zijn, tot diens eerste
periode behooren? Kunnen zij niet dagteekenen uit den
tijd, dat Manasse, bij Hiskia's dood in 698 eerst 12 jaar
oud, onder een regentschap stond? Toen óók kan de invloed
van vrouwen (3 : 12») groot geweest zijn. En dan spreekt
de profeet in 5 : 25 van de Assyriesche veldtochten onder
Sargon in 720, 715 en 711 en onder Sanherib in 701, daarbij
voegend, dat hij nieuwe invallen van Assurs kant verwacht.
In 5 : 25 worden de eerste slagen door Jahweh's hand als
reeds vrij zwaar geteekend. Al wat in Hst 2 — 5 gezegd
wordt van weelde en trotschbeid, onrechtvaardigheid, afgo-

Digitized by

Google

derij en waarzeggerij past even goed op de eerste jaren na
698 als op 735.

Karakteristiek is (op blz. 195) deze zinsnede: „Maar er
zal toch wel een woord van den profeet uit die booze dagen
bewaard zijn, en dan komt 10 : 5 — 11 zeer in aanmerking.''
Waarom kunnen Jesaja's woorden uit dien tijd niet verloren
zijn gegaan? Kalne werd eerst in 710 verwoest. Derhalve
voegt 10 : 5 — 11 veel beter in den tijd van Sanherib's veld-
tocht van 701.

^.Laatste woorden van Jesaja'' „tn Hst. 33". Zeer moet
ik betwijfelen , of de schr. hier wel juist ziet. naia^n» n'>'ip )V^
(vs. 20) zal Jesajaansch zijn en niet echt-naexiliesch ! (vgl.
nyitt bn»). Jerusalem een plaats der rivieren, van wijde
stroomen I Dat overtreft nog de verdubbeling van Ezechiëls
tempelbeek bij Zacharia. En ten slotte geen Davidszoon,
maar Jahweh-zelf Richter, Wetgever en Koning (vs 22)1
Het geheele Hst. heeft zulk een apocalyptiesch karakter,
dat men Kuenen's poging^ om daarin een uitwerking te
zien van echt Jesajaansche denkbeelden door iemand van
Jesaja's school, in ieder geval van vóór de ballingschap,
wel als mislukt moet beschouwen, en óók in deze Stade
gelijk geven.

Deuteronomium (blz. 217). Cheyne's voorstelling van een
priesterlijken en een profetieschen auteur van de Deuterono-
miesche thora is, dunkt mij, een wel wat te veel toegeven
aan zijn fantasie. De man, die 10:12 — 22 schreef, kan
zeer wel 23 : 3 — 8 en 20 : 17 geschreven hebben. Immers
de schrijver van 23 : 3 — 8 zondert in vs 7 en 8 de Edomieten
en Egyptenaren uit. Alleen tegen de Kanaanieten , Moabieten
en Ammonieten zal de vijandschap eeuwig zijn ; zoo rationeel
mogelijk op Israëlietiesch standpunt , want deze volken zaten
Israël in den weg in het beloofde land^ èn aan deze zijde
van den Jordaan èn in de steppen tusschen den Jabbok en
den Amon. De Egyptische en Edomietiesche vreemdelingen
verkeerden onder Israël zonder eenige aanspraak te maken
op grondgebied, waarop Israël recht meende te hebben.

Bij blz. 218/19 zou ik willen vragen: Is die overlevering

Digitized by LjOOQ IC

aangaande de instelling van een hooggerechtshof te Jerasalem
reeds door Josafat niet veeleer gegrond op Deuteronomium
(17 : 8 — 13), dat in de dagen van Josia iets nieuws invoerde:
zoowel concentratie van eeredieiist als concentratie van pries-
terlijk-burgerlijke rechtspraak? In Deut. 17:8 — 13 is m. L
geen spoor te vinden van iets, dat ons moet brengen tot de
slotsom: Toen dat geschreven werd, achtte men een hoog-
gerechtshof te Jerusalem reeds een oude instelling.

Omtrent het in het licht komen des kems van Deutero-
nomium (blz. 220) is nog een derde mogelijkheid aan te
nemen, en wel deze: Dat dit boek bij de herstelling door
Hilkia gevonden zal zijn, is niets dan een vermoeden, wel-
licht reeds een overlevering; in het eerste geval van den
exilieschen of na-exilieschen schrijver van Kon., in het laatste
van één zijner voorgangers; ontstaan eenvoudig uit de ge-
dachte: „Jerusalem's heiligdom kan toch vóór dien tijd niet
zonder de nu geldende geschreven thora geweest zijn/' Tns-
schen Josia*s hervorming en de beschrijving daarvan in
ons boek der Kon. , afgezien van de nog latere retoucheerin-
gen , liggen minstens ^j^ en hoogstens l^/^ eeuw. Dit vergete
men niet.

Jeremia (blz. 236). „Van nature weekhartig'' — „ccn
held des geloof s'' „Gegossen aus Erz, zerrinnend in Thranen!'
Zóó wordt Jeremia gekarakteriseerd. Daargelaten, of „ge-
gossen aus Erz" wel samen kan gaan met „van nature
weekhartig", vraag ik: fantaseert men niet te veel, met
Jeremia voor te stellen als zoo ;,weekhartig''? Het gaat er
m. i. mede als met Amos' „boerschheid". Eenmaal moet
maar iemand zoo iets gezegd hebben , dan gaat dit „van wege
de mooiigheid" als een loopend vuurtje verder. Op mij ten
minste maakt Jeremia meer den indruk van een man, die,
evenals Calvijn, van nature min of meer beschroomd was,
maar in het gevoel van zijn roeping de stoutmoedigsten van
nature somtijds kon overtreffen. Als hij oordeelen aankon-
digt , vinden wij wel hier en daar sporen van een mannelijk
medelijden met de kinderkens en jongelingen en vrouwen,
maar in het minst geen weekheid. Een weekhartig mensch

Digitized by

Google

zal in zulk een geval met zijn medelijdende woorden ver-
wijlen bij de ellende. Jeremia daarentegen doet het bij zijn
uitingen van deernis met een paar woorden af.

Samuel (blz. 280). Wellhausen's ^Text der Bmher Sa-
muelis^^ had naast Driver^s werk wel genoemd mogen worden.
Vóór-exiliesche Psalmen (blz. 309). Van deze zegt de
schr., dat zij „in den tempel te Bethel wel vrij ongeestelijk
zullen geweest zijn'\ met beroep op Amos 5:21 — 23. Maar
op deze plaats is , dunkt mij , alleen sprake van een onwaar
dienen van Jahweh, en dit immers kon samengaan met het
zingen of uitschreeuwen van de meest-geestelijke tempel-
liederen. Van den inhoud dier psalmen weten wij hoege-
naamd niets.

En verder (blz. 310) — zou het waar zijn, dat Ps. 24:
7 — 10 op de ark. van Jahweh slaat? Is het niet veeleer een
terugslag op Mal. 3:1^ en daarom een woord van betrek-
kelijk zeer jongen oorsprong? (Maleachi heeft in zijn 55 vss.
23 maal m»aar mïT«).

DeuterO'Jesaja. Iets meer over Jes. 63 — 66 (blz. 328/29
zou wenschelijk zijn geweest. Al ware het slechts de ver-
melding van Cheyne's opvatting omtrent den tijd van het
ontstaan dier Hst^^.

Dat het beeld der .jonkvrouw Israëls^^ reeds sedert Amos
gebruikelijk is geweest (blz. 332/33), kan, dunkt mij, niet
volgehouden worden. In Amos 5 : 2 hebben wij te doen met
de hand van iemand , die niet gelooft aan de herstelling van
Noord-Israël^ wat Amos wèl deed.

Op blz. 335 is „F. 2 — 12" kennelijk een vergissing , want
op blz. 334 wordt Hst. 12 gerekend tot de invoegselen van
na 536 v. Chr.

Zacharia (blz. 344). „Zijn heelden zijn gekunsteld^ en wij
kunnen niet mser zeggen wat werkelijk visioen en wat lit^
terarische inkleeding daarbij w." Dit ben ik niet eens met
den geeërden schr. Wij kunnen gerust een stap verder gaan
en zeggen: Al de profetiesche beschrijvingen van visioenen
in het O. T. zijn, zooals zij daar vóór ons liggen, literarie-
sche inkleeding. De oude vorm van het profetisme, visioenen

Digitized by

Google

zien 9 is in de profetiesche geschriften aangehouden, maar
de beschrijving van de visioenen draagt nitsluitend het ken-
merk 6f van gelijkenis 5f van allegorie 5f van woordspeling.
Hebben de profeten sedert de 8« eeuw werkeLgk visioenen
gehad y dan kunnen wij omtrent den aard daarvan niets
meer besluiten uit de beschrgving van de visioenen. Deze
is beslist kunst en geen natuur. Gansch opmerkelijk voor
de geschiedenis van het profetiesch visioen is zeker wel
Zach. 1:7,8: -^n»*! t »tt»b "b» niïT '^i rrïi "n5«a "«nn "ora
"nam rt^brt; een welsprekend getuigenis, dat de profeet
zelf het visioen als bloote inkleeding van Jahweh's woord
beschouwt (Let op: -^nKl 1ïD»b).

Klaagliederen. Dat alfabethiesche liederen zóó oud zouden
zijn, als Dr. W. hier (blz. 350) beweert omtrent de Klaag-
liederen, die dezen vorm hebben, kan ik niet toestemmen.
Dr. W. laat de vijf Klaagliederen alle reeds gedicht zgn vóór
516. In het ZfATW 1893 (blz. 111 vv.) betoogt S. A.
Fries te Upsala, die geneigd is Hst 1 — 3 des noods aan
Jeremia toe te schrijven, dat Hst. 4 en 5 uit den tijd der
Makkabeeën dagteekenen, wat hij met trekken uit de ge-
schiedenis tracht te staven. Reeds eenige jaren geleden ben
ik tot de overtuiging gekomen, dat geen der vijf Klaagliederen
zóó oud is, als men tot dusver bijna algemeen geloofd heefL
Hun plaats onder de ti'^^ind getuigt ook tegen grooten
ouderdom. Wij hebben ze m. i. te beschouwen als overblijf-
selen derzelfde soort van literatuur, waartoe ook de „Lofzang
van Hanna" (1 Sam. 2 : 1 vv.), het „Gebed van Hizkia" (Jes.
38 : 9 verv.), het „Gebed van Jona" (Jona 2), het „Gebed van
Manasse" en dat „der jongelingen in den oven" behooren,
en waarvan de oudste stukken zeker niet vóór 400 (eerder
later nog) en de jongste eerst na 150 v. Ghr. geschreven
zijn. De midraslm hebben zeker zich gretig op deze stukken
geworpen en die in zich opgenomen. Van d&&r, dat zij ons
bewaard zijn. Budde heeft gewis goed gezien , dat wij van den
in 2 Kron. 24:27 genoemden d'^sb^ïi "ito lölTO nog heel
wat in ons O. T. over hebben (vgl. 2 Kron. 13:22: «ito
ins^ M'^^^n). Dat de Klaagliederen niet zijn gevoegd bij het

Digitized by

Google

boek Jeremia zal zeker wel hieraan liggen , 5f dat men bij
het omwerken van dat boek in zijn tegenwoordigen vorm,
zich zeer goed vaQ den jongen oorsprong dier liederen be-
wust was, 5f dat zelfs het oudste van het vijftal óók toen
nog niet was gedicht. M. i. is niet alleen het derde ^ maar
zijn alle vijf te gekunsteld, om uit den tijd der ellende zelf
te wezen. Een overkropt gemoed zoekt toch waarlijk geen
a-b-c-vorm, om zich te luchten.

Samenstelling van den Hexateuch (blz. 379). Hierbij een
vraag: Is het zoo zeker, dat de Samaritanen van den be-
ginne af (5® eeuw) de geheele Thora hebben bezeten? Op
blz. 379 wordt dit ^teMigf verzekerd; ook op blz. 365, met
verwijzing naar des schrijvers „Gesch. van den kanon (blz.
106)". In deze laatste echter wordt op de bedoelde blz. het
onzeker genoemd , wanneer de Samaritanen de Thora hebben
overgenomen, en het overnemen 80 jaar vóór 333 slechts
waarschijnlijk geacht. Deze waarschijnlijkheid wordt ook
uitgesproken op blz. 381 van de „Letterk. des O. V." Dit
vereischt zeker eenige retoucheering bij den tweeden druk.

,,Deze priesterlijke redactor (Rp) moet zijn werk niet lang
na 494" (lees 444) verricht hebben.'' Zoo lezen wij op blz.
380. Dit acht ik niet zeer waarschijnlijk. In 444 bestond
JE + D als één geheel. Dit schijnt vrij wel zeker te zijn.
Maar nu zou men bijna geen beter middel hebben kunnen
bedenken, om aan het gezag van het nieuwe wetboek P
afbreuk te doen, dan om dit al spoedig na de invoering te
verbinden met de oudere wetgevende geschriften. Het gezag
van P moet wel al diep geworteld zijn geweest, vóórdat
men er aan dacht, van al de wetgevende geschriften (zoowel
de verouderde als het nog van kracht zijnde) één geheel
te maken.

Maleachi. „De laatste profeet des O. F." (blz. 390). Dit
zou ik niet gaarne onderschrijven. Want al mogen de jongere
boeken Joel, Jesaja 24 — 27 en Zacharia 9 — 14 eschatolo-
gieën zijn, en Jona een stichtelijk verhaal, toch waren dit
voortbrengselen van den profetieschen geest dier dagen , even
goed als het boek Daniël. Het^rofotisme verliep nu een-

Digitized by

Google

maal in eschatologie en apocalyptiek , en wij mogen toch niet
het karakteristieke van de „eigenlgke" profetie leggen allem
in de boetpredUong, gelijk blz. 408 geschiedt Maar dezen
maatstaf gemeten , zouden de boeken Obadja en Nahum ook
geen profetieën zijn.

Joel (blz. 398 very.)* Een sterk bewijs voor de jonkheid
van JoëFs profetie acht ik ook den geheelen geest yan het
boek. Zij, over wie het oordeel komt, zgn de Heidenen.
Dit is óók wel het geval bij Obadja en Nahum, maar bij
deze profeten zijn het concreete volken ^ en over Juda spreken
zij in het geheel niet. Joel doet dit laatste wel^ maar wat
is het eenige, waartoe Juda vermaand wordt? Vasten en
nog eens vasten. Slechts even een dieperen toon (2 : 13):
lyScheurt uw hart en niet uw kleederen, en bekeert u tot
Jahweh, uw God". Maar dit is ook alles, in gansch alge-
meene termen, en wordt gevolgd door een paar citaten. Men
hoort in bet minst niet, wat Juda eigenlijk misdreven heeft
Het isy alsof het zoo goed als geen schuld heeft, want men
kan even juist vertalen: ^ Wendt u tot Jahweh uw God."
En ten slotte wordt het volk toegeroepen: ^^Ik zal hun bloed
wreken , dat ik nog niet gewroken heb" (4 : 21) ['^rmp^ L pi. v.
Ti'^pï vgl. 2 Kon. 9:7, Deut 32 : 43]. Wel worden Egypte,
Edom en Jonië genoemd , maar als de aanval der Heidenen ge-
teekend wordt, weet men niet, aan toelke volken de profeet
denkt. Hij wil kennelijk geen namen noemen, zeker om des
gevaars wil. Hier hebben wij m. i. te doen met een voorloo-
per of met één der eersten van de Hasidlm , welker geestes-
richting, in den vrijheidskrijg nog verscherpt, ten slotte uit-
geloopen is in dan stroom van het latere Farizeïsme. Zeer
waarschijnlijk moet men het boek nog later stellen dan Dr.
Matthes deed. Hst. 3 : 4—6 en 19 kunnen zeer goed slaan
op de verovering van Jerusalem door het Egyptiesche leger
onder Scopas (omstr. 201), want opmerkelijk is het, dat
oiider de vijanden Syrië niet genoemd wordt De heerschende
partij der „zonen van Tobia" openden immers vrijwillig
Jerusalem's poorten voor Antiochus den Groote, nadat deze
Scopas bij Panion geheel verslagen had, en Antiochus be-

Digitized by

Google

wees den Judeeërs vele gunsten. De profeet smacht naar
het einde van zulk een vernedering , waarbij Jernsalem de
speelbal is der vreemdelingen (3:17^). Ik neig er toe, om
den tijd van zijn schrijven te bepalen op kort na 200 v.
Ghr. ; in ieder geval vóór de regeering van Seleucus Nicator.
Hij verwacht alles van de vervulling van Moses' wensch:
„Ochl dat al het volk profeten waren." Dat hij niet naar
de Wet verwijst, kan eenvoudig hierin liggen, dat onder
den hoogopriester Onias III, den ijveraar voor de Wet en
later den vriend der Hasidim, in Jerusalem een strenge
uitwendige nakoming van de Wet heerschende was bij de
groote meerderheid, die Josjf-ben-Tobia en zijn zonen niet
navolgde in hun wereldsch leven, al sloten zij zich in de
politiek bij hen aan om der rust en des vredes wil i). Dit
verklaart op de gemakkelijkste wijze het niet noemen van
volkszonden bij Juda. En wat betreft de afsluiting van den
bundel der d'<»"»a5, waarin Joel een plaats gevonden heeft,
deze hebben wij gewis later te stellen dan omstreeks 200.
Waarom Daniël er geen plaats in gevonden heeft, zal hier-
onder waarschijnlijk gemaakt worden. Ten slotte, dat de
taal van Joel veel zuiverder is dan die van Kron.-Esra-Ne-
hemia, zal wel hieraan liggen, dat Joel in plechtigen stijl
schrijft in navolging van de oudere geschriften , en de schrij-
ver van eerstgenoemd werk op populaire wijze de volkstaal
van zijn dagen bezigt.

Zacharia IX — XIV (blz. 412). In zake van den ouderdom
dezer profetie meen ik van den geachten schr. te moeten
afwijken. Hij sluit zich bij Stade aan in de verdediging
van haar éénheid. En dit is zeker juist gezien. Met Stade
plaatsts hij haar in ± 280 v. Chr. M, i. zoo ongeveer een
eeuw te vroeg. In de 3 herders (11:8) kan ik onmogelijk

1) Zóó naar de t^drekeniug van Hitzig. Volgens anderen stierf de vader
en voorganger van Onias III in 498, dus omstreeks den tijd, dat Joel kan
geschreven hebben. Doch dit verandert aan de zaak niet véél, daar
Simon II zeker geen anti-wetsman is geweest (anders zou Jezus Sirach
hem niet verheerlijkt hebben in zijn 50e Hst.), en bovendien Onias, kort
vóór zijns vaders dood, reeds grooten invloed k&n bezeten hebben.

Digitized by

Google

drie wereldrijken herkennen, maar wel de 3 hoornen van
Dan. 7 : 24, nl Seleucus Nicator, diens ongenoemden zoon
(zie het fragment 58 v. Johaunes v. Antiochië) ^) en Helio-
dorus. Antiochus Epifanes was in 176 op de thuisreis van
Rome te Athene, toen zijn broeder Seleucus Nicator door
Heliodorus vermoord werd. Hij spoedde zich naar Antiochië,
en liet ondertusschen den oudsten zoon zijns broeders , wiens
naam in het fragment van Johannes v. Antiochië niet ge-
noemd wordt, door Andronicus het leven benemen, nadat
met behulp van Eumenes van Pergamus en diens broeder
Attalus Heliodorus verslagen en omgebracht was. Daar het
allen schijn heeft, dat voor de troonsbeklimming van Antiochus
en het geheim verbond tegen Rome alles vooruit in gereed-
heid was gebracht door de saamgezworenen, kunnen zeer
wel èn Seleucus èn diens zoon èn Heliodorus binnen den
tijd van één maand gevallen zijn. Op deze drie, als Syrië-
sche afgodendienaars, past voorzeker vs SK Met het ver-
breken van den staf d^ï verbrak Jahweh zijn verbond.
Grieksche zeden werden ingevoerd na de afzetting van Onias
ni; priesters zelfs namen deel aan de kampspelen onder
Onias' onwaardigen broeder Jesua-Jason. De 30 zilverlingen,
die het loon voor Jahweh zijn en die maar in den tempel-
schat (lees latn^n i. pi. v. latrrt) moeten geworpen worden
(vs 13) y kunnen geweest zijn de schrale opbrengst der tem-
pelcollecte aan de hoofdpoort, nu de Griekschgezinden den
tempel lieten achterstaan bij het gymnasium en de vromen
in Israël den tempel vermeden, waar zulk een priesterschap
diende. Het verbond (vgl. ook Dan. 9 : 27 , waar het ge-
karakteriseerd wordt als nauw samenhangend met den tem-
peldienst) werd ten slotte geheel te niet gedaan door de
ontheiliging des tempels, door Antiochus Epifanes onderno-
men na zijn komst te Jerusalem. „Al deze volken" (vs 10)
kon de profeet zeggen, omdat hij gelooft aan het oudere
profetiesche woord, dat ééns de volken zullen komen te

1) By Muller Fra^/m. hitt. graee, IV 558. JËxc, VaHc, Maü p. 72 (uit
Diod. 29e B.). A. v. Gutschmid Ehein. Mus. XV. 2. 316.

Digitized by

Google

Jerusalem, om te aanbidden en Jahweh schatting te bren-
gen. Daarna wordt de staf d-^ban verbroken, en nu is het
gedaan met de broederschap tusschen Juda en Israël. Het
Noorden laat Juda alleen den vrijheidskrijg strijden. De
Samaritanen hebben hun tempel op Gerizim vrijwillig aan
Zeus gewijd, en de Israëlieten in Galilea en Perea zijn door
de Syriërs a^esneden van Juda en zeker niet met alle kracht
ijverend voor den dienst van Jahweh. In vs 11 vinden wij
de Hasidim geteekend als ü'^'^^y, hun lievelingsbenaming in
de Psalmen. Ook in 13 : 11, waar zij d'^iyiS heeten.

Na met de 3 verkeerde wereldlijke herders afgehandeld
te hebben, beschrijft de profeet den verkeerden geestelijken
herder (11 : 15 — 17), nl. Onias-Menelaüs , den Benjaminiet
(of Minjaminietieschen Leviet?), die den verraderlijken Jesua-
Jason op zijn beurt den voet gelicht en het hoogepriester-
schap gekocht had voor veel geld , dat hij uit de wijgeschen-
ken des tempels zich toeëigende. „Verlater van de kudde"
(11 : 17) heet hij, omdat hij meest in Antiochië vertoefde en
zijn broeder Lysimachus als plaatsvervangenden hoogepriester
had achtergelaten. Beide broeders vinden wij terug in 13 : 7
[lees met den MT -^yh; niet met Kuenen •^y'i; verder met som-
mige LXX-HSS {avToïf) hn*^^ ^naj]. Met diepe verachting roept
Jahweh: „Zwaard! ontwaak tegen mijn herder en tegen
dien man (dien dappere) van zijn geslacht (familie).'' Lysima-
chus werd dicht bij den tempelschat door het volk gedood
wegens den tempelroof zijns broeders. En in 12 : 10 verv.
vinden wij den moord vermeld, door Antiochus' gunsteling
Andronicus gepleegd op den rechtvaardigen balling Onias III
in 171, op aanstoken van den tempelberoover Onias-Mene-
laüs. [Lees rb» L pi v. -^bN. Al het overige is ook in den
3«n- pers. En let op üüs i. pi. v. MNI , dus : aandachtig
waarnemen, acht geven. Hier met de gedachte van: be-
seflfen wat men toch wel in hem verloren heeft; niet: den
gedoode zelf physiesch zien.] Hij wordt beweend door het
koninklijk geslacht (David), door het profetengeslacht (Nathan)
en door het priestergeslacht (Levi) met hun vrouwen, als
vertegenwoordigende het gansche Israël. In 14 : 1 , 2 zien

Digitized by

Google

wij de stad Jerusaletn in de handen der Syriërs, waarop
volgt de overwinning van Jahweh in apocalyptiesche trekken.
Dit wijst er ons op, dat Zach. 9 — 14 en het boek Daniël
ongeveer even oud zijn, nl. geschreven tusschen 167 en
165 V. Chr.

,Jn het Assyrisch beteekent masalu glinsteren'' (blz. 418).
Dit zij zoo, maar het Assyriesch kent toch óók b^Ta in de
beteekenis van gelijk zijn aan^ vgL b"»ti5n = gelijkheid y
gelijkenis, en bii5?n (stat. constr.) = evenals. Zouden niet b»»
= glinsteren, heerschen en b«» = gelijk zijn aan, gelijken
op twee verschillende stammen zijn^ die niets met elkander
hebben uit te staan, voor zoover wij kunnen nagaan?

Job (blz. 441). Als het waar is, dat de Elihu-redenen
van den schrijver-zelf van het boek Job afkomstig zijn en
deze redenen de slotsom geven van den dichter, dan is het
slot, waarin Jahweh-zelf sprekend wordt ingevoerd, verwij-
zende alleen naar Zijn ondoorgrondelijke souvereiniteit, al
bijzonder misplaatst. In Hst. 37 : 23, 24 zou dan de slot-
som zijn gegeven. Waarom dan nu dat slot verzwakt door
een antwoord van Jahweh, dat niet, zooals Elihu's ant-
woord, óók naar Gods rechtvaardigheid verwijst, doch alleen
maar Zijn almacht en ondoorgrondelijkheid doet opmerken?
Bovendien, als de dichter- zelf Elihu had ingevoerd, zou hij
toch wel in het verhalend gedeelte hem niet geheel en al
onvermeld hebben gelaten. Juist het onbevredigende van het
oorspronkelijk slot moet in lateren tijd geleid hebben tot het
inlasschen van de Elihu- redenen, die nu weder op haar
beurt ons, Christenen, niet kunnen bevredigen.

Psalmen (blz. 451/52). Zouden niet eerder al die op-
schriften met by, b», b en ook al de dergelijke zonder
voorzetsel het begin van bekende melodieën aanduiden , en
geen enkele een instrument of hoogte van stem aangeven?
En zou ook niet mny in Ps. 60 en 80 bij ys^^ en d-^siöid
behoorenP De Schr. vermeldt de verklaring van nbo als
•niöM nby»b ao = da capo. Deze is dunkt mij meer ver-
nuftig dan juist, want dat zou beteekenen: dè zanger heeft
nu van boven naar beneden op de bladzijde gezongen, nu

Digitized by

Google

moet hij van beneden naar boven gaan zingen. ^^D geeft
alleen met volgend imperfectum aan dit laatste de betee-
kenis van: wederom doen, doch zulk een imperf. ontbreekt
hier geheel. En bovendien, niet alleen zouden b voor "ob
en n voor "ttJn onduidelijk genoeg zijn, maar ook Th^^'nb is
altijd = naarhoven; nimmer = van boven af, i)

Kronieken. Op blz. 468 lezen wij, dat „de taar van Kron.
y^{in hetgeen de auteur zelf schreef) wel vrij zuiver Hebreeuwsch
is, maar toch een taalgebruik blijkt te zijn van iemand
voor wien het Hebreeuwsch een doode taal begon te worden.''
Het boek Kron.-Esra-Nehemia laat Dr. W. geschreven zijn
± 250 V. Chr. (blz. 465). Evenwel in dien tijd stond
Palestina nog onder de Egyptiesche koningen, en moge het
Arameesch toen al groote vorderingen hebben gemaakt in
Egypte's wingewest, zeker is deze taal toen nog wel niet
de volkstaal geweest, allerminst voor Juda en Jerusalem.
Immers meer dan 80 jaar later werden er nog boeken
in het Hebreeuwsch geschreven (Dan. en Zach. 9 — 14), en
deze toch niet uitsluitend voor de schriftgeleerden, maar
ook (en hoofdzakelijk) voor het volk. Op grond van het
gebruik maken van een Arameesch geschrift in Kron-Esra-
Neheraia (blz. 472/73), welk geschrift .^reeds bezield" is
„door de zucht om de Joden te verheerlijken/' zouden wij,
geloof ik, het samenstellen van het priesterlijk geschiedboek
nog wel een eeuw later moeten stellen. Die geslachtslijsten
toch in Kron. (11 geslachten na Zerubbabel en 6 hooge-
priesternamen) beteekenen voor het vaststellen van den tijd
des ontstaans van het boek hoegenaamd niets. De schrijver
copieerde hier oude bronnen, en deze gaven niet meer dan
wat daaruit afgeschreven werd. Al stond het op blz. 472
vermelde in die Arameesche bron op de rechte plaats, dan
is deze toch nog niet het getuigenis geweest yyOngeveer van
een tijdgenoot," want omstreeks 400 of 350 v. Chr. sprak

1) Eerder nog dan deze verklaring zou in aanmerking kunnen komen die
van Dalman: MbO = o-eA/c = ruimte tusschen twee regels. (LXX hA^aXyt.»)
[Th. Lit. Z. 1893 21. 518]. Jan. '94.

Digitized by

Google

en schreef men onder Israël zeker nog geen Axameesch.
Alleen wanneer wij aannemen, dat dit Arameesche geschrift
een vertaling is geweest van een veel onder Hebree nwsch, dat
verloren is gegaan en tijdens het schrijven van Eron-Esra-
Nehemia alleen nog maar in vertaling aanwezig was , zou het
geheele werk geschreven knnnen zijn omstreeks 250 v. Ghr.

Misschien hebben wij hier te doen met iets dergelijks als
bij Daniel (zie hieronder). Dat Zerah een "«tsd en niet een
'^iz$t0 zon geweest zijn (blz. 481) is een niet goed te kenren
gissing van Winckler. Men zie maar eens in 2 Kron.
14:10 — 14, welken weg de vluchtende indringer neemt
Juist den weg naar de landengte van Suez. Een Chaldeër
zou in het Filistijnsche gebied, waardóór de groote w^
van Mesopotamië naar Egypte liep, Noordwaarts en 'niet
Zuidwaarts gevlucht zijn, om zich niet voor goed den terug-
tocht afgesneden te zien.

Prediker (blz. 490). M. L neemt Dr. W. Dr. A. Pierson's
woorden wat te veel „au sérieux." Dr. A. P. bemint nu een-
maal het spelen met gedachten op zeer vernuftige wijze; (ge-
tuigen zijn boeken over Israël en over de profeten van Israël),
wat bij zijn groote geleerdheid gewis te betreuren valt.

Daniel (blz. 506). ,,De vraag: ,,van waar dit Arameesch?^'
is niet op te lossen ^^^ enz. Toch waag ik een gissing, die
voor mij de bezwaren oplost, en wel deze: Het boek Daniël
werd tusschen 167 en 105 v. Ghr. geschreven geheel in het
Hebreeuwsch. Al zeer vroeg ontstonden er één of meer
Arameesche vertalingen voor hen, die het Hebreeuwsch niet
al te best meer verstonden ^ nl. het volk buiten Juda's grond-
gebied. In de troebele tijden van den vrijheidsoorlog is
het Hebreeuwsche origineel op eenige bladen na verloren
geraakt en later aangevuld uit een Arameesche vertaling.
Toen werd , om den overgang van de ééne taal tot de andere
minder vreemd te maken , in 2 : 4 ingevoegd het woord
n'^Taifit. Daar met Hst. 8 een nieuw stuk begint, was hier
niet noodig een reden op te geven, waarom hetgeen volgt
weder Hebreeuwsch is. En dat Dan. 1 — 6 niet zou slaan
op de toestanden in 167 kan ik Meinhold niet toegeven.

Digitized by

Google

Beeds Dan. 1 is' een vermaning tegen het gebruik van „on-
reine^* spijzen , en Hst. 3 een krachtig protest tegen de aan-
bidding van beelden , beide zaken , waartoe Antiochus Epifanes
wilde dwingen. Hst, 5 is een waarschuwing voor koningen,
die het aan Jahweh geheiligde ontwijden. Hst. 6 een aan-
sporing tot het blijven bidden met het aangezicht naar den
tempel, al kon men dien, als ontwijd, niet meer betreden.
M. e. w. alles dingen, die volkomen terecht in den tijd van
Antiochus Epifanes zijn te plaatsen. Is het juist gezien, dat
het boek Daniël een tijdlang op het begin en het slot na
verloren is geweest, dan verklaart zich van zelf, waarom
het niet, even als Joel, Jona en Zach. 9 — 14, in den bundel
der D'^N'^aa is opgenomen geworden. —

De uitvoering van het boek is, zooals wij dat van den
Heer Wolters gewoon zijn, L e. w. keurig. Drukfouten,
welke niet van achteren zijn aangeteekend , heb ik niet veel
gevonden. Ziet hier die, op welke mijn oog bleef rusten:
blz. 122 r. 16 v. o. Ez. 22 : 28b, 29, lees Ex. 22 : 28b, 29.

„ 331 „ 8 „ b. Nabonida, „ Nabuna'id of

Nabonedus.
n 444.
„ Jehu.
„ jaarweken of
weken.

De geachte schr. ziet uit het bovenstaande, dat ik met
groote lust en zeer hooge waardeering zijn boek heb be-
studeerd. Moet ik nog één karakteristiek van zijn werk aan-
geven, dan is het: de Schr. is behoudend in den goeden zin
des woords , nl. niet gemakkelijk het oude opruimend voor iets
nieuws , maar daartoe gewillig overgaand , wanneer de feiten
niets aan duidelijkheid overlaten. Dus behoudend in den
zin, waarin zijn leermeester Kuenen óók behoudend was.
Dit ziet men duidelijk, wanneer hij tegenover de traditie
komt te staan. Men kan in dat geval tweederlei doen. Of
alleen maar vragen: Wat is de indruk, dien dit of dat feit
of geschrift op mij maakt, afgezien van alle traditie? — Of
vragen: Kan er ook in de traditie een element zijn, dat

380,,

ï>

0. 494,

445,,

»»

b. Jahve,

501.,

3 en

0. jaren,

Digrtized by

Google

ik kan gebruiken voor mijn onderzoek? — Tot dit laatste
neigt Dr. W. gewis. En het is goed> dat er zulke mannen
zijn. Zij bewaren tegen de uitspattingen van de andere zijde ,
al zullen zij op den duur niet alles kunnen handhayen, wat
zij als het resultaat van hun onderzoekingen in het licht
geven. Immers de wetenschap, óók de O. Tasche, schrijdt
steeds voorwaarts. En hiermede neem ik in dit tijdschrift
afscheid van Dr. Ws „Letterkunde des O. T." Hebbe het een
lang leven, en doe het dat nut, hetwelk het ongetwgfeld
stichten kan en stichten moet Ten slotte — zeer veel dank
aan den schr. voor het genot, dat mij zijn arbeid in zóó
ruime mate verschafte!

Vollenhovej Sept. 1893. H. Zetdneb.

Naschrift. Hos. 10 : 6 liet ik hierboven slaan op Mena-
hem 's onderwerping aan Assyrië, even vóór 740. Dit is
mogelijk. Maar bij nadere overweging komt het mij waar-
schijnlijker voor, dat 10 : 6 — 8 doelt op Tiglathpileser's inval
van 734, waarbij Pëkah gedood is. Dan dalen wij af tot
na den Syro^Efraïmietieschen oorlog, wat echter geen bezwaar
is voor hen , die een Judeesche bewerking van het boek aan-
nemen en meenen, dat de profeet-zelf niet van Juda gerept
heeft, dus ook niet noodig had den oorlog tegen Juda beslist
afkeurend te noemen. Toch vind ik een toespeling op dien
oorlog in 10 : 6^. Hij was de oorzaak van Assyrië's nieuwe
vijandelijkheden in 734. (Zie Schrader KAT» 754 w). 13: 10,
11 kan slaan op Pëkah's korte regeering (2 j. in pi. van
20 j.) [zie mijn Proeve eener synchron. tafel. Th. Stud. 1887,
N°. 1]. De beschrijving van den godsdienstigen toestand wijst
ons kennelijk op een periode van afval van de uitsluitend-
Jahweh- vereering, kort na den val der Nimsiden in 743,
tengevolge van de nederlagen, onder Menahem door Assyrie
toegebracht.

Jan. 1894. H. Z.

Digitized by

Google

Dr. J. M. S. Baljon, Inleiding op de
Boeken des Nieuwen Verbonds , hoofdzakelijk
bewerkt naar het „Lehrbuch der Einleitung
in das Neue Testament" van Dr. B. Weiss.
Utrecht. Kemink en Zoon. 1893.

Van de Leerboeken voor Inleiding op het Nieuwe Testa-
ment, welke in de laatste jaren in Duitschland het licht
zagen , hebben die van Weiss en Holtzmann wel den meesten
ingang gevonden. Van het eerste verscheen een 2^^ , van
het laatste een 3^^ druk. Prof. Holtzmann geeft vrij wel de
Tubingsche resultaten. Zijn boek doet denken aan een
expositie, waarop hoofd- en bijzaken met onbarmhartige
volledigheid uitgestald zijn. Prof. Weiss is behoudend, in
gezonden zin. In smaakvollen vorm geeft hij alleen het voor-
naamste. Zijn boek houdt het midden tusschen een Hand-
en een Leerboek.

Van deze Inleiding verscheen een HoUandsche uitgaaf in
de Godgeleerde Bibliotheek. De Redactie droeg de bewerking
op aan den Heer Dr. Baljon en had moeilijk een beter keus
kunnen doen. Ook in de Godgeleerde Bibliotheek is Dr.
Baljon een goede bekende. Eenige jaren geleden gaf hij een
vertaling van Tschackerts .^Evangelische Polemiek tegen de
Roomsche Kerk'' en voor de bewerking van Weiss was hij de
aangewezen man vanwege zijn grondige kennis van de stof.
Ook verblijd ik mij dat de Redactie geen zelfstandige Inlei-
ding heeft gegeven. Hiertoe is de tijd nog niet rijp. Aller-
minst in zake de Handelingen en Hoofdbrieven hebben wij
vaste resultaten en over den ouderlingen samenhang der
Evangeliën, waaromtrent meerdere vastheid bestond, hebben
Feine en Ewald onlangs nieuwe onderzoekingen geopend. Een
zelfstandige Inleiding is trouwens de vrucht van een leven.
De mannen van beteekenis ook op dit gebied hebben hunne
geschriften eerst op gevorderden leeftijd ter perse gelegd.

Het boek van Baljon is geen eenvoudige vertaling van dat

Digitized by

Google

yan Weiss. De geachte bewerker raadple^de ook de hand-
boeken Tan Hilgenfeld, Holtzmann, Reoss en Bleek-Mangold.
Soms (o. a. blz. 114) nam hij een aanteekening van Weiss
op in den tekst, wanneer zrj hier meer thuis behoorde dan
aan den voet der bladzijde. Elders (o. a. blz. 134) liet hij
de ondere geschriften weg en vermeldde in plaats daarvan
een nieuwere studie , waarin de oudere litteratuur opgenomen
en verwerkt is. Wanneer de opvatting van Weiss hem niet
bevredigde, heeft hij in plaats daarvan de zijne gegeven, in
den regel met vermelding van de gronden, waarop die rust
(blz. 150. 171). Inzonderheid verdient zijn boek aanbeveling
vanwege de wijze, waarop hij Weiss heeft aangevuld. Deze
Hoogleeraar pleegt niet kennis te nemen , althans niet melding
te maken van hetgeen op kritisch gebied in ons vaderland
omgaat; dientengevolge is zijn Inleiding onvolledig. Deze
leemte heeft Dr. Baljon voortreffelijk aangevuld, met waar-
deerende belangstelling het voornaamste vermeldende, dat
zoowel door de linker- als van de rechterzijde over het door
hem behandelde onderwerp geleverd is. Vooral het 2^^ en
3<ïe deel, de Geschiedenis van het ontstaan der N. T.ische
Schriften omvattende, heeft een aantal bladzijden van zijn
hand (150. 163. 239. 254. 255. 257. 277. 367. vv. 538. v.
559 e. a.), terwijl de Inleiding op Gal. voor een deel,
die op I en II Kor. (blz. 183) vv. geheel nieuw is. De be-
werking in haar geheel is zeer gelukkig geslaagd i). Alleen
heb ik mijzelven afgevraagd of een verkorting van Weiss
met aanvulling in den geest van B. niet doelmatiger geweest
was, althans voor studenten, van wie op het Candidaats-
examen niet meer geëischt wordt dan kennis van de Oud-
christelijke Letterkunde in hare hoofdtrekken. Ook begrijp
ik niet recht waarom Dr. B. van de indeeling van Weiss is
afgeweken. Het 2^* Deel, de Geschiedenis van het ontstaan
der N. T.ische Schriften, omvat niet alleen de Paulinische
Brieven ma^ar ook de Openbaring en de Algemeene Zend-

1> Bit. 1^ leze men voor Hand. 15, 24. vs. 23, blz. 171 voor Granke'
Franke, blz. 184 voor lijden, leiden.

Digitized by

Google

brieven, terwijl het 3d« Deel over de Historische Boeken
loopt alsof deze niet tot de N. Tasche geschriften behooren.
Mijn vriend Baljon beleve veel genoegen ook van dezen
arbeid en Prof. Weiss vinde daarin aanleiding, voortaan
kennis te nemen van onze HoUandsche theologie.

A. Klöppeb, Der Brief des Apostels Paulus
an die Philipper. Gotha 1893.

Dit boekske is de vrucht van een belofte. In zijn ver-
klaring van den brief aan de Kolossers i) beloofde Prof.
Klopper Kommentaren op de kleinere Paulinische Brieven.
Keeds gaf hij een Kommentaar op Eph., waarin de Hoog-
leeraar, op grond van den stijl en het leer begrip, dezen
brief aan Paulus ontzegde ^) , en nu onlangs verscheen zijn
verklaring van de „epistola de gaudio" (Blengel).

De pied de resistance is het 2de gedeelte^ de exegese van
den tekst. Zooals gewoonlijk in de Duitsche Kommentaren
gaat hieraan vooraf een korte bespreking van de Inleidings-
questiën. Deze methode is niet aan te bevelen. Afgezien van
de vraag of een dergelijke „Inleiding" in een Kommentaar
thuis behoort, geeft zij in den regel te weinig. Ik ben in
dit gevoelen versterkt door het geschrift van Prof. Klopper.
De auteur handhaaft de authentie met Schmidt en Brückner
tegen Holsten, Hoekstra e. a.; wat hij zegt over de stichting
der gemeente volgens Hand. XVI en hare vefdere lotgevallen,
over den toestand en de stemming, waarin Paulus verkeerde,
toen hij Phil. schreef, over den inhoud van den brief en de
bezwaren tegen de echtheid is degelijk en goed, maar vol-
ledig is het niet. Vooral in zake het laatste punt heeft
Klopper te veel verwezen naar doorluchtige voorgangers en
hetgeen hij zegt over de stemming van Paulus had grondiger
en dieper behandeld kunnen worden^ Intusschen is het

1) Vgl. mijne beoordeeling Theol. Studiën i885 Blz. 307 vv.

2) Der Brief an die Epheser. 1891,

Digitized by

Google

isagogische gedeelte niet hoofdzaak. Het boekske ^) is een
Kommentaar en geeft als zoodanig veel voortreffélijks. De
kracht van Klopper ligt in de exegese van den tekst Rastig
en grondig ontwikkelt hij de denkbeelden van Paolos. Hij
vermoeit niet met een kritiek van allerlei interpretaties en
geeft de woord-verklaring in den regel aan den voet der
bladzijde 9 waardoor het overzicht van den inhoud gemakke-
lijker wordt. Menige opmerking zult grj elders vruchteloos
zoeken: vgl. het onderscheid tusschen ^ijv en ^aii blz. 77,
de verklaring van den locus classicus H. II, 5 — 11 blz.
112—140, die van kÓT^og ^uijg blz. 153, van H. IH, 12 blz. 204.

Dr. Theod. ZahKi Skizzen aus dem Leben
der Alten Kirche. Erlangen 1894.

Onder dezen titel gaf Prof. Zahn zeven „penteekeningen"
uit het leven van de oude Kerk. Hare strekking is practisch;
alleen de achtergrond is zuiver wetenschappelijk. De rede over
de Zondagsrust, waarschijnlijk uit de 4de eeuw, en de Christe-
lijke gebeden, uit de jaren 90 — 170, geven aan het boekske
zelfs een eenigszins stichtelijk karakter. De schetsen zelve
handelen over: de aanbidding van Jezus in de Apostolische
eeuw, de sociale questie en de inwendige Zending volgens
den Brief van Jacobus, Slavernij en Christendom in de oude
wereld, Zendingsmethode in de Apostolische eeuw, Wereld-
verkeer en Kerk gedurende de eerste drie eeuwen, de Ge-
schiedenis van den Zondag vooral in de oude Kerk, Con-
stantijn de Groote en de Kerk. Ik las deze opstellen met
ingenomenheid. En naar ik veronderstel^ zullen zij ten onzent
veel belangstelling vinden. Wie onzer luistert niet wanneer
een man als Zahn de denkbeelden van de oude Kerk ont-
wikkelt over de vraagstukken van den dag: de zending, de
zondagsrust en de sociale questie?

Groningen y Januari 1894. C. H. van Rhijn.

1) 256 Blz. Prijs ƒ 2,90.

y Google

Digitized by ^

INHOUD VAN TIJDSCHRIFTEN.

P. E. H. Bodel Bienfait, Kerkelijke armyerzorging (Theol. Tijd-
schrift XXVII, 6).

G. A. Tan der Bragghen, Het boekje van Prof. de la Saussaye:
,,Zekerheid en Twgfel" (Geloof en Vrijheid XXVII, 4. 5).

A. van Doominck, De Simsonsagen, Kritische Studiën over
Kicht. XIV— XV (Theol. Tijdschrift XXVII, 6).

A. Drost Dz., De negende Continentale Zendingsconferentie te
Bremen (Mededeelingen vanwege het Nederlandsche Zendeling-
genootschap XXXVII, 3).

B. H. Drgber, Gedachten over het wonder, en vooral over de
wonderen van Jezus (Geloof en Vrijheid XXVII , 4. 5).

B. Fruin, De wederopluiking van het Katholicisme in Noord-
Nederland, omstreeks den aanvang der XVIIe eeew I (Gids
Januari).

M A. Gooszen, De blijvende waarde van de Heilige Schrift ook
voor den Christen en de Christeiyke gemeente onzer dagen
(Geloof en Vrijheid XX VH, 4. 5).

Z. B. Hoekzema, Een en ander over de toestanden in de Mina-
hassa (Mededeelingen vanwege het Nederlandsche Zendeling-
genootschap XXXVII, 3).

W. F. K. Klinkenberg, Objectief gezag (Geloof en Vrijheid
XXVII, 4. 5).

— Tweeërlei gaven, maar één geest (Geloof en Vrijheid XXVII ,
4. 5).

— Professor Blok en de Jezuïeten (Geloof en Vrijheid XXVII , 6).

— Rom. I, 4 (Geloof en Vrijheid XXVII, 6).

J. Kreemer, De Javaan en zijne hoenders (Mededeelingen van
wege het Nederlandsche Zendelinggenootschap XXXVII, 3).

W. Mallinckrodt , Bespiegelingen naar aanleiding van een woord
van een groot man (Geloof en Vrijheid XXVII , 4. 5).

C. J. van Paassen, Een tertium genus (Stemmen voor Waar-
heid en Vrede, December).

C. Poensen, Iets over de Javaansche desa (Mededeelingen van
wege het Nederlandsche Zendelinggenootschap XXXVII, 3).

— Welke beteekenis heeft de Genees- en Heelkunde in en voor
de Zending (Mededeelingen vanwege het Nederlandsche Zen-
delinggenootschap XXXVII, 3).

Digitized by

Google

475

M. A. N. Rovers, Ben nieuwe poging ter oplossing van het Sy-
noptisch probleem (Theol. Tgdschrift XXVII, 6).

— De invloed van Dionysius Areopagita (Theol. Tijdschrift
XXVII, 6).

W. Scheffer, Altruïstische moraal (Theol. Tijdschrift XXVH, 6).

F. W. Stutterheim, Juliana van Stolberg en haar Zoon Willem
de Zwijger (Stemmen voor Waarheid en Vrede, November).

S. D. van Veen, Een man die niet vergeten zal worden [Ds.
F. Daubanton] (Stemmen voor Waarheid en Vrede , December).

G. J. Weyland, De volheid des tijds (Stemmen voor Waarheid
Vrede, November).

G. Wildeboer, Iets over beginselen en resultaten van het histo-
risc(h-kritisch onderzoek des Ouden Verbonds (Stemmen voor
Waarheid en Vrede, November).

— Nog eens: de eerste verzen van Ps. XVI (Theol. Tijdschrift,
November).

E. M. van IJzendijk, Christendom en Mohammedanisme (Geloof
en Vrijheid XXVII, 6).

Buitenlandsche Tijdschriften.

P. Asmussen, Die Leastamme. Ein Beitrag zur Urgeschichte

Israels (Ztschr. f. wissensch. Theol. 36, II, 3, 1893, S.

378—415).
F. Blass, Die zwiefache Textüberlieferung in der Apostelge-

schichte (Theol. Stud. u. Krit. 1894, 1, S. 86—119).
K. Budde , Das Volkslied Israels im Munde der Propheten (Preus.

Jahrb. 1893, Sept., S. 460—483). Ersch. auch in The New

World 1893, march.
D. Chwolson, üeber das Datum im Evangelium MatthaiXXVI,

17: T^ SJ TrpcoTifi ruv xi^vjxcüv (Monatsschr. f. Gesch. u. Wis-
sensch. des Jüdenth. N. F. I, 12, Sept. 1893, S. 537—555).
Conrad, Das neunte u. das zehnte Gebot (Pastoralblatter f. Homil.,

Katech. u. Seelsorge XXXV, 7, April 1893, S. 361—364).
C. A. Cornelius, Der Besuch Calvin's bei der Herzogin Renata

von Ferrara im Jahr 1536 (Deutsche Ztschr. f. Geschichts-

wissensch. IX, 2, 1893, S. 203- -222).
Dalton, Calvins Bekehrung (Deutsch-evang. Blatter 1893, 8, S.

529—554).
J. Dometh, Die Stundisten in Russland (Protest. Kirchztg. 1893 ,

5, Sp. 111—113)
R Eckardt, Der religiöse Gehalt von Sacharja 9—14 (Ztschr.

f. Theol. u. Kirche 1893, 4 u. 5, S. 311—334).
L. Friedlaender , Die Christenvorfolgungen der römischen Kaiser

(Deutsche Rundschau 1893, Sept., S. 386-.-415).

Digitized by

Google

Gerber u. J. K. Zenner, Zu Gen. 6, 3 (Ztschr. f. kath. Theol.

1893, 4, S. 733—735)
R. F. Grau, Sem, Ham und Japhet (Der Beweis des Glaubens

1893, Juli, S. 249—264).

A. Hilgenfeld, Neue Streitfragen. Besprochen von A. H. 1. Jü-
dische u. christliche Nachstenliebe. 2. Die damonische Be-
sessenheit bei Marcus. 3. Zu dem griechischen Texte des
Hermas-Hirten (Ztsch. f. wissensch. Theol. 36, II, 3, 1893,
S, 416—441).

G. Kampffmeyer, Alte Namen im heutigen Palastina u. Syrien.
I. Namen des Alten Testaments (Ztschr. d. Deutsch. Palastina-
Vereins XVI, 1 u. 2, 1893, S. 1—71).

E. Eönig, Alttestamentliche Kritik u. Christenglaube [Schluss]
(Noue Jahrbücher f. deutsche Theol. II, 4, 1893, S. 485—528).

Th. Kolde, Zur Geschichte der Schmalkaldisohen A.rtikel (Theol.

Stud. u. Krit. 1894, 1, S. 157—160).
Kühl , Sfcellung u. Bedeutung des alttestamentlichen Gesetzes im

Zusammenhang der paulinischen Lehre (Theol. Stud. u. Krit.

1894, 1, S. 120—146).

J. Eunze, Das Petrusevangelium. I. (Neue Jahrbücher f. Deut-
sche Theol. II, 4, 1893, S. 583—604).

H. Ch. Lea, Die Inquisition v. Toledo von 1575—1610 (Ztschr.
f. Kirchengesch. XIV, l2, 1893, S. 193—201).

P. Lechler, Zur Theodicee. Eine Anmerkung zu A. Ritschls
Theologie (Theol. Stud. u. Krit. 1894, 1, S. 161—170).

F. Luther, Über das Verhaitnis zwischen Rechtfertigung u.
fleiligung nach Ritschl. 1 (Neue Kirchl. Ztschr. 1893, 9, S.
697—740).

F. Mühlau, Beitrage zur Palastinaliteratur im Anschluss an
Röhricht's Bibliotheca geographica Palaestinae (Ztschr. d.
Deutsch. Palaestina- Vereins XVI, 3, 1893, 8. 209—234).

A. Oppenrieder, In welchem Sinne fügt der Apostel Jakobus
seinem auf dem Apostelkonzile abgegebenen Gutachten die
Worte bei, welche wir Apg. 15, 21 lesen? (Der Beweis des
Glaubens 1893, Nov., S. 420—431; Dez., S. 462—475).

L. Riefs , Waren die Kinder Israël jemals in Aegypten ? (Preuss.
Jahrbücher 1893, Dez., S. 430-448).

B. Rinz, Albrecht Ritschls geschichtliche Studiën zur christli-
chen Lehre von Gott u. sein eigener Gottesbegriff (Ztschr. f.
kath. Theol. 1893, 4, S. 577—644).

O. Ritschl, Der geschichtliche Christus, der christliche Glaube

u. die theologische Wissenschaft Ztschr. f. Theol. u. Kirche

1893, 4 u. 5, S. 371—426).
F. W. E. Roth , Zur Geschichte der Wiedertaüfer zu Worms im

16. Jahrhundert (Mennonit. Blatter 1893, 14, S. 105—106).
J. W. Rothstein, tJber Habakuk Kap. 1 u. 2 (Theol. Stud. u.

Krit 1894, 1, S. 51—85).
A. Rüegg, Die Zuverlassigkeit unseres neutestamentiichen Schrift-

textes (Theol. Ztschr. aus der Schweiz 1893, 4, S. 193—210).

Digitized by

Google

C. Schick, Jerusalem nach Ps. 122, 3 (Ztschr. d. Deutsch. Pa-
laestina- Vereins XVI, 3, 1893, S. 206—208).

— On the site of Calvary. — The tombs of the propheta (Pa-
lestine Explor. Fond. Qoarterly statement 1893, jan. , p. 23—25:
april, p. 119-132).

H. Schmidt, Das VerhUltniss des Marcionitismus unserer Zeit
zum Begrif der Offenbarung (Neue Jahrbüoher f. dentsche
Theol. II, 4, 1893, S. 529—582).

P. W. Schmiedel, Glaube u. Dogma beim Apostel Paulus (Theol.
Ztschr. aus d. Schweiz 1893, 4, S. 211—230).

H. Schultz, Der Sittliche Begriff des Verdienstes u. seine An-
wendung auf das Verstandnis des Werkes Christi. Eine dog-
matische Frage vom ethischen Gesichtspunkt aus betrachtet
(Theol. Stud. u. Krit. 1894, 1, S. 7—50).

R. Seeberg, Das Martyrium des Apollonius (Neue Eirchl. Ztschr.
1893, 10, S. 836— 872i.

G. F. Spieker, The negativo criticism of the Old Testament
(The Lutheran Chnrch Review 1893, oct., p. 335—348).

H. O. Stölten , Zum Gedachtnis von R. A. Lipsios (Prot. Eirohztff .
1893, 34, Sp. 801-805).

J. J. P. Valeton Jr., Das Wort n"»'na bei den Propheten u. in
den Ketubim. — Resultat (Ztschr. f. d. alttestam. Wissensch.
XIII, 2, 1893, S. 245-279).

H. Vuilleumier, Les résultats des travaux les plus récents sur
l' Ancien Testament et leur influence sur Phistoire de la re-
ligiën et sur la dogmatique. II. (Revue de théol. et philos.
1893, 4, p. 303—337).

Wiesen , Die Gleichnisse vom verlomen Schaf u. vom verlomen
Groschen (Luk. 15, 1—10.) (Der Beweis des Glaubens 1893,
August, S. 285—300).

— Das Gleichnis von den beiden Sohnen. Luk. 15, IJ— 32 Der
Beweis des Glaubens 1893, Okt., S. 371—386).

— Das Gleichnis von reichen Mann. Luk. 16, 19 — 31 (Der Be-
weis des Glaubens 1893, Dez., 454—462).

Wohlenberg, Willkommene Zugestandnisse. Einige Bemerkun-
gen zu R. Stocks Galaterbrief (Neue Kirchl. Ztschr. 1893, 9,
S. 741-754).

E. Zittel, Ueber die Christenlehre (Prot. Kirchenztg. 1892, 34,
Sp 792-795).

O. Zöckler, f Rudolf Friedrich Grau. Erinnerungen an sein
Leben u. Charakteristik seiner Schriften [Mit portret] (Der
Beweis des Glaubens 1893, Okt, S. 857-371).

— Der Diaiog im Dienste der Apologetik. II. lm Mittelalter
(Der Beweis des Glaubens 1893, Aug , S. 301—315).

— Der Diaiog im Dienste der Apologetik (Der Beweis des Glau-
bens 1893, Sept., S. 331-349; Okt., S. 386—396).

Digitized I

y Google

Gillistas beteekenis Toor de hedendaagsche
Oodgalefirdlieid.

„The Place of Christ in modern Theology" is de titel
van een verleden zomer verschenen boek van den Oxford-
schen Hoogleeraar A. M. Fairbairn (sinds geruimen tijd geen
vreemdeling meer voor ons) dat, als referent zich niet be-
driegt, bestemd is de aandacht ook in Nederland tot zich
te trekken. De Auteur verstaat de kunst zijn onderwerp te
behandelen op eene wijze, die onweerstaanbaar boeit en zijn
boek tot een dier wetenschappelijke werken maakt welke
men niet gaarne uit de hand legt eer men het einde is te
weten gekomen. Wil men eene heldere, nauwkeurige dictie,
treffend juiste vergelijkingen in plastisch beeld of histori-
sche analogie, de gave van met een paar penseelstreken
deze of gene merkwaardige persoonlijkheid als in levenden
lijve voor oogen te stellen, van een geheel tijdvak, eene
geheele school, of geestesrichting te doen herleven, in 't kort
een dier theologische werken ^ die ^als in der tijd Bunsen's
„Gott in der Geschichte*' met literair genot worden gelezen,
men verschaffe zich dan dit werk. Hoe men ook over het
standpunt, door den Heer F. ingenomen denke, niemand
behoeft hier te vreezen voor het genre ennuyeux.

Doch de impulsie dit werk bij zijne landgenooten in te
leiden dankt referent minder aan den vorm, dan wel aan
den inhoud van het boek. De Auteur stelt zich met name
niets mioder ten doel dan aan te toonen dat onze tijd een
„terugkeer tot Christus*' is te noemen, en nu Hij jtls het

Digitized by

Google

ware weer werd „ontdekt" de Christelgke godgeleerdheid
welker eenige kenbron Hij eigenlijk is, in al hare vertak-
kingen — van theologie (in engeren zin), van anthropologie ,
van hamartologie , van soteriologie en ecclesiologie — in , 't
kort in geheel haren omvang zich kan en moet verjeugdigen
en hervormen.

Eene stelling als deze klinkt zeker niet alledaagsch , doch
loopt groot gevaar als men niet nauwkeurig zegt wat men
ermee bedoelt bloot te staan aan misverstand. Is onze tijd
tot Christus „teruggekeerd" in dien zin dat hij meer dan
een vorige zich onderscheidt door liefde tot Hem , door eene
op Hem gebouwde vaste geloofsovertuiging? De Auteur be-
neemt u al spoedig alle mogelijkheid van misverstand. Hij
zegt u, dat in liefde tot Christus en geloof in Hem volgens
hem de voorrang onzes tijds niet is gelegen. Integendeel ,
vorige eeuwen verheflfen zich in dit opzicht boven dezen tijd.
Doch wat hem kenmerkt en onderscheidt is hierin gelegen
dat hij beter dan de voorafgaande Hem kent, zooals Hij in
zijn leven was, en zooals Hij in de geschiedenis leefde.
Onder den invloed van den nu sedert eene halve eeuw ont-
waakten historischen zin is de vraag ontstaan naar den
Christus der historie, en al is het laatste woord in dezen
nog niet gesproken, Schrijver is van oordeel dat we zijne
tegenwoordigheid veel meer dan in vorige tijden het geval
kon wezen, gewaar kunnen worden als op de wijze der
Apostolische eeuw. Vroeger kon men tot Christus niet goed
anders komen dan door de kerk of wat zich daarbij kan laten
denken; nu kan en moet de omgekeerde richting worden
ingeslagen. Tot de kerk, met hare scholen, hare onder-
afdeelingen, hare verschillende conventies kome men door
den Persoon van Christus , Die het licht der wereld is.

£n eene tweede vraag ligt voor de hand bij het "aanhooren
dier stelling. Deze „terugkeer" tot Christus vooronderstelt
eene verwijdering van Hem. Wil dat nu zeggen, dat de
kerk en de theologie, dat het Christendom en de Christen-
heid in de vorige eeuwen in volslagen duisternis haren weg
2ocht en niets dan dwaling en onwaarheid ten antwoord had

Digitized by

Google

op de vraag: wat dunkt u van den Christus? Ook deze
bedenking wordt door den Schrijver uit den weg geruimd.
En hij doet het op eene wijze welke den lezer van het goed
recht zijner stelling overtuigt. Hij maakt een tocht met u
door alle Christeneeuwen — om u te doen zien , dat de ge-
schiedenis van Christelijk leven en denken niet dan eene
geschiedenis van afval en afdwaling is? Integendeel^ als iets
door hem duidelijk wordt het is dan dat ook in zoo menigen
donkeren tijd als de Christenheid doorleefde, de ster van
Christus invloed aan den nachtelijken hemel nooit geheel
kon worden verduisterd. Maar als gij vraagt, of de ge-
meente des Heeren , zoolang ze er was , wel ooit e«n zuivere
weerspiegeling was van Zijn Geest en leven, dan toont hij
u, dat de wereld onder den invloed van Zijn Geest aan den
klomp meels doen denken, waarin het zuurdeesem niet dan
langzaam en niet zonder zelf den invloed der aanraking met
het meel te ondergaan, zijn werk verricht. Er ie hier dus
tweeërlei; een organisme, dat de bron en de zetel is van
het leven, en eene omgeving ^ een milieu, waarin bel leven
bezielend , hervormend optreedt. Doch ook het milieu is niet
zonder groeten invloed. De menschen die Christen werden
of als zoodanig werden geboren zijn kinderen van bon tijd,
behebt met de eigenaardigheden van het volk, waartoe zij
behooren. Hun verleden, hunne denkwijze, hunne overleve-
vering, hunne gebruiken zijn in meerdere of mindere mate
van invloed op de gestalte, welke het Christelijk leven aan-
neemt, ja onder deze omstandigheden ligt het voor de band
mogelijk te achten dat het in meer dan éen opzicht eene
gestalte aanneemt, welke van het ideaal, 't welk C. ver-
persoonlijkt, misschien zeer verre is verwijderd.

De Heer F. is geen geestverwant van mannen als H. Spencer,
doch men ziet dat hij niet aarzelt de door dezen zoo op
den voorgrond geplaatste theorie der „evolutie" over te
nemen en toe te passen op een godgeleerd onderwerp en
haar op het veld zijner onderzoekingen als zijne „methode"
te bezigen. Zooals men van hem verwachten kon zijn ettelijke
bladzijden van zijn werk aan de poging gewijd om haar

Digitized by LjOOQ IC

goed recht aan te toonen en uiteen te zetten op welke «wet"
zij rust. Zij is een denkbeeld , zegt hij, dat in de lucht zit.
Darwin ontdekte haar niet Zij is zoo oad als de wijsbe-
geerte en de methode , waarvan ze zich min of meer bewust
zijn, van alle groote onderzoekers. De tegenwoordige |on-
derscheidt zich van den vorigen tijd in dit opzicht dan ook
alleen hierin dat zij meer algemeen, met meer bewustheid
wordt aangewend. Zij is 5f subjectief en dan eene methode
waardoor men iets tracht te begrijpen of te verklaren door
er de geschiedenis van na te gaan. Of ze is objectief en
dan een proces van voortgezette en natuurlijke verandering,
waarin iets zich bevindt en zich moet bevinden , zal het
kunnen bestaan. De twee groote factoren, die hier weder-
keerig op elkander inwerken, zijn het on/ant^me, waarin het
leven , en de omgeving welke op dat leven plastischen invloed
uitoefent. Toegepast op de geschiedenis der Christenheid wil
het zeggen: Het organisme is Christus, en de omgeving,
waarin Hij optrad was eene dubbele, 1^ de maatschappij,
waaraan Hij het aanzijn gaf, en 2^ de wereld, waarin deze
optrad. De maatschappij nu kon niet van stonde afaan de
getrouwe afdruk van zijn Wezen zijn. Maatschappij en
wereld hadden dan van stonde afaan eene geheel nieuwe
moeten wezen. De Joden, de Grieken, de Romeinen, die
leden der kerk werden, hadden dan al hunne eigenaardig-
heden moeten prijs geven. Was dit het geval? De Auteur
wordt thans onze leidsman op de paden der geschiedenis en
toont ons dat dit geenszins het geval is, dat zulke eigen-
aardigheden veeleer van beslissenden invloed zijn op den
gang van zaken. Er is zich in de wereld eene scheppende,
bezielende kracht gaan vertoonen, doch ook dit staat vast,
in welk eene gedaante zij zichtbaar wordt, hangt af van de
omgeving. Hieruit volgt, dat wat een Paus beslist, een
Concilie eens vast stelde, geene voor alle tijden verbindende
kracht maar slechts een tijdelijk en plaatselijk karakter heeft
en in hoe vroegeren tijd men zich bevindt, hoe meer die
waarheid toepasselijk is. De ontwikkeling der Christelijke
menschheid is het werk van vele eeuwen en vordert slechts

Digitized by

Google

langzaam. Over 't geheel kan men zeggen , dat het gods-
dienstig bewustzijn van onzen tijd minder heidensche en
meer christelijke bestanddeelen bevat dan het geval was
in de kerk der 2^ en 3^ Eeuw.

De Heer F. zegt over dit onderwerp nog veel meer, wat
verslaggever om zooveel mogelijk binnen de perken eener
boekaankondiging te blijven, hoe belangrijk het ook zij,
stilzwijgend , gelijk zooveel anders , voorbij gaat Noodig is
evenwel, zullen we samenstel, gedachtengang en inhoud
van het boek, eer we verder gaan, met een enkelen blik
kunnen overzien, dat de indeeling hier wordt opgegeven.
Het werk bestaat uit twee deelen. I is historisch-kritisch ,
beantwoordt de vraag: „Waaraan is het toe te schrijven dat
de theologie dikwijls, zelfs als zij bezig was G. te verkla-
ren (interpret) zich van Hem verwijderde?" en dan deze:
„Welke zijn de oorzaken van den hedendaagschen terugkeer
tot Hem?" Dit is de inhoud van het I^ Deel. U behandelt
evenzeer tweeërlei. Het eerste is: „welke verklaring (inter-
pretation) van Christus vindt men in de bronnen van het
Christendom, in het N. T.?", het andere: „Welke beteeketiis
heeft Hij voor de Theologie , als Hij , aldus geïnterpreteerd ,
ons voor oogen treedt ?*' Een wijd uitgestrekt veld van onder-
zoek is ons hiermee aangewezen. Beter dan een blik te
houden op het geheel van den tocht zal het referent mogelijk
wezen in den rijken voorraad van vruchten van onderzoek,
welke de Heer F. ons op onzen weg doet vinden, telkens
een enkelen greep te doen. Dit reeds is voldoende om het
degelijke en aantrekkelijke van het werk te doen uitkomen.

De moederkiem aller christelijke ontwikkeling is J. C.
Wie Hij is wordt later opzettelijk gezegd, doch het ideaal
dat Hij vertegenwoordigt sta hier op den voorgrond. Onder
het vele merkwaardige dat van Hem vermeld moet worden
behoort, dat Hij in het midden van een volk en van een
tijd, in welks cultus priester en offerande een hoofdrol ver-
vulde, eene gemeente in het leven riep uit leden bestaande
die zich zonen Gods voelden en dus de bemiddeling eener
priesterschap niet behoefden. Geen ander offer dan het

Digitized by

Google

dankoffer des harten. Geene symbolen , geene plechtigheden,
waaraan de toenadering tot God gebonden was. Of indien
er sprake ?an een priesterschap was, het was dan slechts in
collectieven zin als dat der geloovigen, vereenigd onder hun
Hoofd, die de eenige Hoogepriester is, verzoend door het
offer dat Hij eens bracht En hier geen God^ die verzoend
hoefde te worden naar de wijze van voorstelling, beiden van
Jood en Heiden, maar die zelf de verzoening te weeg had
gebracht voor zijne eer zoowel als voor de behoefte en zon-
den der menschen. Dat God Vader was, Zijn eigen Vader,
ziedaar de getuigenis van Jezus diepste bewustzijn, welke
telkens was gehoord, doch dat Vaderschap gunde Hij aan
alle menschen , gekomen als Hij was om zich eene gemeente
te stichten, welker leden zich als zonen Gods kenden en
elkander als broeders. Dit ideaal verscheen met C. in de
wereld. Hoe ging het deze bezielende kracht in de verschil-
lende omgevingen, waarmee zij in aanraking kwam? In hoe-
ver hadden de vormen, welke zij aannam en de elementen
welke z\j belichaamde , hun ontstaan te danken aan de imma-
nente wettön van haar eigen wezen of den invloed van het
milieu, waarin ze haar werk verrichtte?

De omgeving waarin het Christendom optrad was het
Jodendom. Van Joodsche afkomst was de Heer zelf. Hij
en de Apostelen bezigden de scholen , de synagogen tot pre-
diking van het Evangelie. En de bewoordingen zelve waarin
deze nieuwst\jding werd verkondigd — de termini technici
als (icifft^slcc Tou êsov^ of Toóv ovpotvav^ vófJLOt;, Tri^ug, xóyoq
enz. waren ontleend aan het Judaïsme van het vaderland of
der diaspora. Na eene generatie evenwel veranderde dit
alles. De tempel was van den aardbodem verdwenen. Paulus
had door zijn invloed den stroom der kerk in de bedding
der heidenen geleid, «n het Christendom stond daar nu als
iemand, die zijne moedertaal was vergeten en de taal had
aan te leeren van het nieuwe vaderland. De heiden werd
christen , doch kon den godsdienst niet opvatten in den geest
zijner eerste predikers, al begeerde hij ook nog zoo in over-
eenstemming te zijn met de apostelen. Hij bezag de nieuwe

Digitized by

Google

ideën met andere oogen dan Joden of Hellenisten gedaan
hadden. Van hunne grieksche filosofie en romeinscbe staats-
leer konden en wilden ze zich niet losmaken.

Ook in dit werk treft alweer de waarheid het oog, dat
er wat den christelijken geest betreft eene diepe klove gaapt
tusschen het naapostolisch tijdvak en dat van het ontstaan
der kerk. Het eerste volgt erop, maar blijkt niet eruit
voort te komen. Er komt geen enkel man in voor^ die op
godsdienstig gebied een autoriteit van aanbelang is en met
de mannen van een menschenleeftijd vroeger — •• met de
apostelen kunnen worden vergeleken. Wat we in de theologie
van dit tgdvak missen zijn de groote Johanneïsche en Pau-
linische opvattingen, de eenheid en samenhang der mensch-
heid, de tegenstelling van zonde en genade, van wet en
evangelie, van werken en geloof, van de beteekenis van den
Zoon voor den Vader, en van den Vader voor de wereld,
van het Woord van God en Zijn werk voor de menschen.
De godsdienstige gedachte is meer wettisch dan ethisch. Niet
op hart en geweten, op het verstand (de kennis) valt de
nadruk. De tegenstelUng met het Oude Testament gaat te
loor en gewijzigd komen de ceremoniële denkbeelden weer
tot gezag. Zelfs een Ireneus, die voor zijn tijd machtig was
in de schriften, in die van de apostelen was het slacht-
offer eener traditie welke zijn gezicht verzwakte en verdon-
kerde. Er is in hem een dualisme overgebleven, volgens het-
welk de duivel in het heelal eene gevestigde en erkende
plaats heeft. Wat hij van de zonde zegt doet aan eene
slechts uitwendige opvatting denken en even oppervlakkig
is bij hem derhalve de leer der verlossing. In verband
daarmee staat ook bij hem het legalisme en een opvatting
van het evangelie alsof het niet dan eene verruiming der
beteekenis van de Wet, hare nieuwe afkondiging, geenszins
hare vervulling ware. En de Schrijver noemt nog meer. Van
onwikkeling is hier geene sprake, doch ook niet van achter-
uitgang. Het karakter is niet zoozeer minder dan dat van
het vorige tijdvak, als wel anders. Het stelt de eerste poging
voor oogen van het kind om te begrijpen wat onbegrepen

Digitized by

Google

tot hem. kwam en maakt duidelijk welk eene verwarring de
traditie, als geene authentieke Schrift haar of althans niet
genoegzaam controleert, kan aanrichten en hoe weinig het
van een nog ongevormd en beginnend Christendom te wachten
is y dat het eene juiste voorstelling van Christus heeft en geeft.
Volgens den S. zijn het nu voornamelijk deze ontwikkelings-
factoren waarmede de kerk in de oude wereld had te re-
kenen : de invloed der oude volksgodsdiensten , de helleensche
filosofie en de romeinsche staatsidee. Referent bepaalt er
zich toe alleen over beide laatste een enkel woord te spreken.
Wat de oud-helleensche wijsbegeerte — ten bewijze van den
heiligenden invloed van Christus in den dienst der christelijke
theologie gekomen — vermocht en niet vermocht, m. a. w. hoe
ook hier weder organisme en milieu elkander vonden en
wederkeerigen invloed op elkander uitoefenden, de vrucht
der Helleensche godgeleerdheid, het symbool van Nicea en
Chalcedon kan ons dit zeggen. Het is uitdrukking van het
streven, van God in plaats van eene abstracte, doode een-
heid iets dat leeft, een concretum te maken. Vandaar dat
men zoo poogde zoowel het onderscheid in God als zgne
eenheid vast te stellen. Het is eene loffelijke opvatting die
zoowel van het deïsme als van het pantheïsme redt. Hiermee
stond in verband, hiervan was de keerzijde, de leer aan-
gaande den mensch in het algemeen en die aangaande
Christus in het bijzonder. De mensch weri vatbaar ver-
klaard voor de gemeenschap Gods en deze heeft die gemeen-
schap voltooid door zijne menschwording. Zoo we nagaan
dat de grieksche filosofiie als ze over God handelde, dat
ook Plato van Hem sprekende steeds het neutrum liefhad,
zich boven een louter metafysisch abstractum nooit kon ver-
heffen, dan blijkt hier de machtige invloed van den Greest
des Heeren, waardoor alleen het streven der antieke gedachte
naar eene wetenschappelijke conceptie der Godheid , zijn doel
kon bereiken.

Doch nu het oog op den schaduwkant gericht. De fout
der oude nog ongekerstende grieksche wijsbegeerte is nog
niet geheel afgelegd. In het door ons besproken symbool

Digitized by

Google

is de metafysica nog te machtig. Het doet geweld aan de
ethische eigenschappen der Godheid. Het is gesteld in
scholastieke termen die de zedelijke realiteiten te na komen.
Men vergat op deze concilies dat men God door den Zoon
moet kennen en gelijk de Zoon Hem kende. De metafysische
triniteit had de neiging zich in de plaats der ethische God-
heid te stellen. De Vader was veel meer de Iste Persoon,
dan God in betrekking tot den mensch; de Zoon veel meer
de He Persoon dan de menschheid in hare verhouding tot
God. Men zag niet in dat het Vaderschap in de Godheid
hare zedelijke godsdienstige beteekenis verliest zonder het
Vaderschap Gods; dat het Zoonschap zonder majesteit is,
als het in het Zoonschap des menschen zijne consequentie
en zijn correlaat niet vindt. De Niceensche theologie ge-
bruikte liever de termen der school dan die welke Christus
bewustzijn van Zijn Zoonschap had gebezigd. Het ware den
kerk toen en later ten zegen geweest, zoo ze het eerste niet
minder had gedaan maar veel meer het laatste.

Van het Oosten , de oorden der bespiegelende wijsbegeerte
en de leer van God, spoeden we ons naar het Westen en
vinden daar andere geesten. Zijn de grieksche Patres alle
door de filosofie gevormd, was b. v. Athanasius Platonist,
Basilius en Gregorius leerling van de school te Athene; in
het Westen speelde de filosofie een veel meer ondergeschikten
rol. Waar zij was en invloed uitoefende daar was dit vooral
in dienst van het recht, van de romeinsche Staatsidee , welke
in de vergoding des keizers, juist ten tijde, dat het Chris-
tendom zich al meer en meer begon te vertoonen, haar
toppunt besteeg. De eminente mannen der Westersche kerk
waren juristen. TertuUianus werd christen en legde zijn
staatsambt neer, maar bleef jurist. Gyprianus is een pa-
triciër voor wien de kerk geene ecclesia maar civitas is.
En zoo zouden we kunnen doorgaan. Indien ergens dan is
hier gebleken, welk eene assimilerende kracht er uit ging
van het milieu der kerk. De mannen die tot haar over-
kwamen als burgers van het Romeinsche rijk, vol van eene
Staatsleer, die op wettige orde en gezag allen nadruk deed

Digitized by

Google

leggen, werden dat ideaal niet moe omdat z^ christenen
werden; int^endeel, de kerk moest dat ideaal overnemen ,
zoodat ze al meer en meer een Instituut werd , dat het beeld
vertoonde van de civitas, van het Imperium romanum. Dat
in het Oosten van de kerk als van de Wa/^ éêov ^firró^f van
de ixxk^vl»; in het Westen slechts als van de civitas werd
gesproken was geen toevaL De tóxh; was de stad der vrije
burgers en de sKKkiivix hunne vergadering, buiten welke zij
niet kon. Maar de civitas kon niet buiten Caesar en de
kerk weldra niet buiten den Paus. Het leven, dat er in de
Boomsche kerk is , is aan 't Christendom te danken ; hare
organisatie dankt zij evenwel aan Bome. Had Rome als
model haar niet voor oogen gestaan, was het niet, als haar
tot zTJn plaatsvervangster aanstellende, te gronde gegaan en
van de aarde verdwenen, de Boomsche kerk ware nooit
ontstaan. Had Christus kerk in het Oosten in vrije helleen-
sche steden kunnen tieren hare geschiedenis zou eene ande-
ren loop hebben gehad. Hoe meer hare organisatie zich
bestendigde, hoe grooter invloed dit nu op alles, ook op de
ontwikkeling van het dogma had, in het Westen dat der
Anthropologie , gelyk in eene kerk, voor welke de Wet, de
kerkeorde het een het al is, het geval moei wezen. Vooral
komt dit uit in de anthropologie van Tertullianus. Zijne
leer stelt hij in de termen der leer van Paulus, doch als
h\j den mensch de schuld van Adam laat erven, het individu
laat verloren gaan in het geslacht, en spreekt van de massa
perditionis, dan moge dit niet vreemd zijn aan het denken
van een rechtsgeleerde dier dagen, maar zeer zeker is die
beschouwing aan Paulus vreemd. Intusschen, waar was de
kerk van priesters, dus zonder priester gebleven, welke
Christus eens in het leven riep? Tegenover die massa per-
ditionis, (doch slechts in weiielijken zin was men verloren)
stond de maatschappij der geredden, en redster was de
priesterschap der Roomsche kerk. De wet was in hare
handen gelegd. Om behouden te heeten had men zich slechts
aan haar te onderwerpen. De attributen welke alleen aan
Christus, bet hoofd der kerk, toekomen eigent de Roomsche

Digitized by

Google

kerk zich toe. Indien er iets is, dat van zijne heerlijkheid
getuigt, dit is het dan, dat Hij in vormen zoo weinig aan
Zijn Geest verwant nog kon blijven leven en werken.

Merkwaardig intusschen was de uitkomst der tot dusver
gekomen ontwikkeling. De kerk overleefde het Rijk en nam
hare plaats in. Uit Palestina wat haren oorsprong betreft
en wat hare theologie aangaat uit Griekenland afkomstig,
was ze voor alle dingen Roomsch wat hare inrichting aan-
gaat en hare macht.

Doch de verandering gaat voort. Andere menschen komen
ten tooneele^ andere vormen worden zichtbaar. Hoe kon
het anders waar de nieuwe volken der groote volksverhui-
zing de oude overwinnen, met dat gevolg dat ze zich ge-
wonnen geven aan hun geloof? Het eerste verschijnsel dat
zich nu voordoet aan het oog van den waarnemer is, dat
terwijl in Rome het gezag zich al meer en meer concen-
treert, buiten Rome, in het Noorden van Europa de ge-
dachte zich verspreidde. Zoo was het in den ouden keizertijd
geweest. Letteren, filosofie had zich liefst teruggetrokken
naar de provincies. En onder de Pausen was het niet anders.
Het denken, de scholastiek moet men niet te Rome, maar
in Oxford, in Parijs, in Keulen zoeken. Slechts op een
afstand kan de wijsgeer eerbied voor absoluut gezag heb-
ben en een machthebbende tolerant zijn voor de vrijheid der
gedachte.

In dezen nieuwen tijd herhaalt zich dus, wat in den
vorigen het geval was geweest. Theologisch denken en kerke-
lijke autoriteit wonen niet op dezelfde plaats. Doch met dit
verschil dat thans niet de tegenstelling van Oosten en Westen,
maar die van Noorden en Zuiden in dit opzicht in het oog
valt. De denkers dezer eeuwen zijn Duitschers, Britten,
Schotten, Franschen. Anselmus van Italië geboortig, was
van noordelijk bloed. Groote diensten werden van weerszijde
door den een aan den ander bewezen. Het Zuiden gaf aan
het Noorden eene vaste kerkelijke inrichting, een kerkelijk
ritueel, doch het Noorden aan het Zuiden een beredeneerd
zoo al niet redelijk geloof. Het behoeft niet te worden

Digitized by

Google

100

gezegd, dat het edelste deel verreweg was aan de zgde van
het Noorden.

Wat waren na de problemen, waarroor het zich geplaatst
▼ond en waarmee het zich bezig hield? Oostersche theologie
had geen inyloed. Men sympathiseerde er niet mee. Daaren-
boven waren de Grieken ketters die het filioqne verwierpen.
De man van beteekenis (aan het begin van het tijdvak doemt
zijne grootsche figuur nog even op) die op de ontwikkeling
der middeneeuwen — en van later — een grooten invloed
verkreeg heet Augustinus. Wat de problemen des tgds
waren maakt hij duidelijk in een systeem vol tegenstellingen,
indien maar niet van tegenstrijdigheden. In zijne jeugd ^
vóór zijne bekeering, bevond zich zijn innerlijk leven voor
de antithese van het Neo-platonisme en het Manicheïsme,
doch ook later is hij als denker nooit een man uit éen stuk
geweest. In de tegenstellingen van Paulus theologie — die
van geest en vleesch — vond hij zijne overtuiging weder.
Zijn werk over de twee Civitates — de Civitas Dei, welke
niets anders dan de kerk is, en de Civitas humana, waar-
mede hij den Staat op het oog heeft, ingericht naar het
oude ideaal van het republikeinsche Rome, spreekt met
nadruk deze overtuiging uit. Zijne meening over kerkgezag
wapende hem tegen de Donatisten, zijne leer van God deed
hem den handschoen opnemen tegen de Pelagianen. In principe
en vorm van overtuiging is hij nooit vast geweest Tusschen
zijne theologie en anthropologie heeft' niemand ooit een dui-
delijk verband gevonden. Zijne werken waren gelegenheids-
geschriften en hij kon op éen punt staren of dit alleen de
beteekenis had van het geheel. Wat men zijn stelsel noemt
was dit eigenlijk niet , maar zijn stellingen voor het oogen-
blik gehandhaafd met een polemisch doel. Zijne ^Aleer
stelde den mensch voorwaarde ^ maar zoo iets van geenerlei
voorwaarde iets wilde weten dan was het zijne leer van God.
Waar voorstellingen worden gevonden gelijk bij hem, dat
van doop en eucharistie afhankelijk is of men tot de kerk
— de ark des behouds — al of niet behoort en deze door
menschen bediend worden of ook kannen worden geweigerd ,

Digitized by

Google

101

door menschen aangenomea moeten worden maar ook kun*
nen worden verworpen, daar is heel het behoud aan voor-
waarden gebonden. Doch waar — gelijk voor hem, God de
alvermogende en alomtegenwoordige Wil is; de mensch,
tenzij veranderd door God , onbekwaam tot eenig goed , daar
is van voorwaarde in 't geheel geen sprake. Augustinus heeft
nooit getracht dezo tegenstelling te verzoenen, of uit elke
der theses, waaruit zij bestaat de consequentie te trekken.
Uit de eerste zou de noodzakelijkheid afgeleid zijn Gods wil
in aanraking te (en harmonie) te brengen met de vrijheid
des menschen. Zijne consequente theologie zou alle kerkelijk
verbindend ritueel hebben verdrongen. De geschiedenis van
het godsdienstig denken toont, dat het éen het ander uitsluit.

De eeuwen , die op hem volgden , waren eeuwen van groote
werkzaamheid op het gebied des verstands en dat der ker-
kelijke heerschappij. Door gelukkige ficties, door het „maken
van geschiedenis" werd haar gezag al luisterijker in de oogen
der menigte. Kritiek was er niet. De oude scholen waren
dood. De oude letteren waren verloren. Wat er leefde be-
hoorde tot de kerk, was ingericht in haren geest, voelde
haar oog op zich rusten. De theologie put hare wijsheid
slechts uit de traditie, in den dienst der kerk, of vindt
daarin aanleiding voor de poging tot verdere ontwikkeling.
Uit de Christologie van Augustinus komt de vraag op, of
Jezus als mensch Zoon van God alleen bij adoptie was, of
dat dit voortvloeide uit de eenheid des Persoons, die de
Zoon van God is. Uit zijnen strijd tegen de Pelagianen ont-
stond de vraag of er eene Praedestinatio duplex was, een
onderzoek naar den vrijen of naar den gebonden wil des
menschen. Aan zijne meer geestelijke beschouwing der sacra-
menten was de vraag te danken, tegenover het veldwinnend
streven het misofier te maken tot het middenpunt der aan-
bidding, of de elementen van brood en wijn en water on-
veranderd blijven of niet.

Zoo gaf de traditie, zoo gaf vooral het gezag waarmee
Augustinus bekleed was haren inhoud aan de theologie , doch
•n spijt van alle antipathie kon Rome van Griekenland niet

Digitized by

Google

102

loskomen. Wat den vorm betreft zwaaide een Griek, Aris-
toteles, den scepter. In dien zin is hij de vader der scho-
lastiek te heeten. Bedenkt men dat deze zich de verheer-
lijking van het Pausdom ten doel stelde, met de pausel^ke
oppermacht leefde en met haar stierf, men kan dan be-
weren dat hij in de kerk van Rome eigenlgk eene plaats
had moeten krijgen onder de heiligen van den calender.

Drie groote kwesties zijn volgens den S. door de scholastie-
ken behandeld. De eerste welke eene beweging te voorschijn
riep, die zich groepeert om twee kampioenen Anselmus en
Abailard, besprak het verband tusschen geloof en rede.
Wat van deze twee heeft de prioriteit? Anselmus, zegt de
heer F., heeft gelijk als men de zaak uit het oogpunt der
tijdsorde beziet; het geloof is aanwezig, men rindt het, als
men in het leven treedt; in dien zin gaat het credo vooraf
aan het intelligo. Maar uit het logisch oogpunt was Abailard
in zijn recht. Dat gevonden geloof moet persoonlijk, geestelijk
eigendom worden en dit kan het geval niet zgn, eer het
door den geest verstaan werd en toegeëigend. Van het
oogenblik af dat dit geschiedt is de prioriteit aan de rede.

De tweede kwestie der scholastiek, ig het beroemde: cur
Deus homo? van Anselmus. Geheel in den geest der Wester-
sche kerk was de beantwoording dier vraag niet Christologisch,
geene poging om te zeggen, wie Hij was, maar soteriolo-
gisch, bescheid gevend op de vraag: wat hij deed f; was de
eerste poging, welke dien naam verdient, om tusschen Chris-
tus dood en de verlossing en schuldvergeving het verband
te ontdekken en formuleren. Men weet dat dit verband
altijd vast had gestaan voor het geloof der kerk. Doch niet
korter dan duizend jaren bestond zij eer het eerste ver-
standige woord op dit gebied door Anselmus werd gespro
ken. Ireneus, Augustinus hadden in hunne beschouwing
over dit onderwerp den duivel den hoofdrol doen vervullen.
Glinsterend hierbij steekt de satisfactietheorie af van Ansel-
mus. Wat de S. van deze zelve zegt behoeft hier niet gemeld
te worden, al munt ook hier zijn exposé uit door heldere
uiteenzetting. Doch dit dient vermeld, dat de S. zijne be-

Digitized by

Google

103

zwaren heeft tegen deze theorie, hoe verdieDstelijk zij zijn
moge. Het is eene soort rechtsgeleerde bespiegeling: eene
poging de verhouding tusschen God en mensch in de termen
te verklaren der romeinsche wet, door het Germaansche
recht gewijzigd en toegepast op het boetestelsel der kerk.
Van die zijde gezien is zij noodlottig geweest voor het
Koninkrijk Gods, het Rijk der genade. De voldoening gaf
den beleediger wettige kwitantie; doch de schuld welke op
die wijze betaald was, was nog geen vergeven schuld in den
ethischen zin des woords en hem, die aldus voldeed was
voortaan geen behoud of loon meer te weigeren. De ver-
lossing is voor deze theorie vrucht van eene vooraf beraamde
overeenkomst, eene soort van koopmans-handel wijze ; in het
belang van den beleediger eene wettelijke fictie. Bij zulk
eene onderhandeling en overeenkomst als zij in den boezem
der Godheid vooronderstelt loopt de ethische eenheid dier
Godheid groot gevaar. Met dat al is zij eene eerste, invloed-
rijke poging de kwestie op te lossen, is ze de methode van
bespiegelingen over dit onderwerp gebleven tot op den dag
van heden.

De derde kwestie waarvoor de scholastieken gesteld werden
was eene filosofische. De vraag ontstond naar de verhouding
tusschen de algemeene termen en de inviduën. Aan den strijd
hierover ontstaan hadden de scholen der Nominalisten en der
Realisten hun aanschijn te danken. In dit verschil waren alle
fundamentele kwesties eigen aan alle denken gelegen. Het
realisme was wat wij idealisme noemen. Wat Duns Scotus en
anderen de realia noemde zijn onze ideën. Nominalisme was
ons empirisme met de inductieve methode: waarmee men,
al generaliserende slechts tot abstracties, tot nomina komt.
Duns Scotus , wiens stelling luidde : universalia ante rem , was
een Platonist, een zuiver speculatief wijsgeer, man van het a
priori. Thomas Aquinas met de stelling: universalia in re was
eerder van Aristoteles de volgeling, en een supranaturalist.
En W. van Occam, de Nominalist, wiens stelling luidde:
universalia post rem , zou zich in onze dagen niet vreemd of
ver hebben gevoeld van de empirische stelsels. Het overge-

Digitized by

Google

104

leverde te kritiseren kon het Nominalisme niet laten. Het
lag in zijn principe en de kritiek viel juist niet opbouwend
uit en dan soms het meest als zij zich verborg achter den
eerbied voor de autoriteit der kerk. Een kritisch systeem
kan de transscendentale ideën slechts op gezag aannemen.
Een man als Occam leerde beter de moeite dan het ver-
mogen om te gelooven kennen en de omstandigheid, dat
het laatste woord van het Nominalisme het beroep op de
autoriteit der kerk is geweest duidt aan, dat het midden-
eeuwsch katholicisme verouderd was en nabij de verdwijning.

In het volgende tijdvak werpt de kritiek de boeien der
kerk ver van zich af en draagt zij niet weinig bij tot den
val van het middeneeuwsche Pausdom. Zij verscheen met
L. Valla, die zijne slagen tegen de fictie der schenking van
keizer Gonstantijn , tegen de overlevering omtrent het Aposto-
lisch Symbool, tegen de vertaling der Vulgaat richtte en
straks in anderen, in een Erasmus vooral nog krachtiger
navolgers zou vinden. De kerk was tot een diep verval
gekomen en kon slechts weinig ontzag meer inboezemen.
Haar oud imperium had zij verloren; wat zij overhield was
eene slimme politiek. Hare geschiedenis gedurende dezen
tijd is eene histoire scandaleuse. Celibaat was alles behalve
castiteit. Vorsten der kerk gingen hierin voor en het ergste
was, dat Pausen als Innocentius VIII en Alexander VI ge-
kozen werden door mannen, die hen maar al te goed kenden.

De kritiek was uit de Renaissance, uit de herleving van
geheel den tijd door de ontdekking der oude letteren ge-
boren. Zin voor stijl, voor zuiver, elegant Latijn was er
een der eerste , schoon der minste vruchten van. Eene betere
was de studie der oude filosofie , welke meer veredelend dan
die der scholastieke theologie van de middeneeuwen werd
gevonden. De helden en wijzen der oudheid werden in den
kring der heiligen getrokken, gedoopt als het ware in de in
zwang zijnde kerkelijke ideën en gebruiken. Socrates werd
de type van Christus, Plato de Attische Mozes en Marsilio
Ficino onderhield de vlam eener lamp voor de buste van
dien wijsgeer. Het zieke lichaam der kerk leed onder die

Digitized by

Google

;JÖ5

aanraking met de nieuwe gedachte ^ doch zij kwam er niet
toe haar in zich op te nemen en zoo haar herstel te be-
vorderen. De verheven geest van Plato vroeg om iets anders
dan om ledige dogmatische formules en Savonarola stond op
en klaagde haar aan om hare zonde. De tijd was rijp voor
een groeten omkeer, doch het Pausdom en Italië, door de
Pausen verlaagd, „la corruttela ed il vituperio" geworden
„del mondo", is er niet rijp voor en is niet bij machte de
nieuwe gedachte te belichamen.

Het bleek op nieuw, dat er een groot verschil was tus-
schen het Zuiden en Noorden. Natuurlijk dat als vrucht van
het Humanisme met de wereld der oude classieken ook die
van Jezus en de Apostelen aan het licht was getreden; dat
althans de oude christelijke literatuur eene meer geopende
bron werd. Maar terwijl Italië van het Humanisme geleerden
en schilders ontving, ontving Duitschland er geleerden van
en hervormers. Reuchlin bestudeerde de classieken om des
te beter theoloog te wezen. De Engelschman Colet zag geen
heil in de studie der oudheid dan om er des te beter Paulus
door te leeren verstaan. In Italië daarentegen was het
Humanisme doel in plaats van middel. Men vond er in het
N. T. niets van een goeden stijl. Door er te veel in te lezen
mocht men de elegantie van zijn latijn eens bederven. In het
land over de Alpen ontbrak het aan den ernst, die de man-
nen van den Germaanschen stam onderscheidde, en pan-
theïstische stelsels als van Bruno en Vanini bewezen mede
hoe weinig men er zich aangetrokken gevoelde tot een uit
ernst geboren onderzoek naar het oorspronkelijk Christendom.

De man, die meer dan eenig ander dat onderzoek een
heel eind op weg heeft geholpen is de humanist Ërasmus.
Niemand was door de natuur minder tot hervormer bestemd.
Zijn voorstellingsvermogen was banger voor de incidenten
eener omwenteling dan zijn geweten voor het kwaad dat hij
om zich heen gadesloeg. Doch in weerwil hiervan is er geen
man geweest, die meer voor de Hervorming gedaan heeft.
Zijn heldenfeit is de uitgave van het N. T., tegenover de
Vulgaat in de oorspronkelijke taal, met pogingen van text-

Digitized by

Google

106

critiek^ met eene nieuw.e vertaling. Uit zijnen mond, nit
zijne pen vloeiden woorden , die de geheele priesterhierarchie ,
de monnikenorden, het zedenbederf van zijnen tijd een slag
in het aangezicht geven. „De wetten van Bisschop of Concilie
of van eenige orde kunnen niet vervangen de wetten der
natuur of van God. Zoo een priester zijn haar laat groeien
of een leekekleed draagt wordt hij gestraft;, maar als h^
een losbandig leven leidt heet hij toch een pilaar der kerk.
De menschen zouden liever sterven dan vleesch eten in den
vasten, maar leven wellustig." Niemand had minder van
een puritein , niemand doet ons meer de behoefte aan dieper
ernst gevoelen. Deze groote humanist was een fijn opmerker
van het kwaad dat om hem heen heerschte en op elegante,
snijdende, satyrieke, humoristische wijze wist hij, wat hij zag,
te kritiseren — doch het is iets anders te kritiseren en
een — hervormer te zijn.

De hervormer kwam en was een ander man. Luther
neemt geene plaats in onder de mannen van het Humanisme ,
schoon het bijdroeg tot zijne vorming. „Is de weg, dien de
kerk wijst, de weg naar Christus?" Dat was de vraag van
Luther — en de vraag van zijn tijd. Hij was sterk zin-
nelijk, hartstochtelijk, van eene rijke verbeelding, teeder van
hart, spoedig tot lachen en weenen gereed, vatbaar voor
liefde en haat, onverschillig voor het abstracte, met een open
zin voor het concrete. Goed bestond er niet voor hem zonder
God en geen kwaad zonder den duivel. Verandering zocht
hij nooit onder den invloed van logisch saamgevoegde gedach-
ten, hoewel hij in kritieke omstandigheden uitmuntte door
gezond verstand. Indien iemand dan was hij conservatief.
Gevoel van noodzakelijkheid alleen deed hem veranderen,
en de verandering was dan min of meer eene katastrophe.
Hij wederstond haar, totdat weerstand onmogelijk was en
veranderde dan met een gerucht , dat Europa in rep en roer
bracht. Zoo was het met zijne theses, met de verbranding
der bul, met zijne verschijning te Worms, met zijn huwelijk.
Wat hij naliet was dan ook geen beredeneerd , goed in elkaar
gezet stelsel. Aan de éene zijde geeft zijne hoofdgedachte.

Digitized by

Google

107

de rechtvaardiging door het geloof — zijn kriterium , vrijheid
in de behandeling der H. S., maar aan den anderen kant
is hij tegenover het Avondmaal geenszins vrij van slaafsche
letterknechterij. Luther was een protestant, doch hij was
het onder protest.

Juist hij was de man om van eene letterkundige beweging
het Humanisme eene religieuse , eene hervormende te maken.
Hij was een man, in wien het gevoel van zonde zoo sterk
was als eens in Paulus, in Augustinus en later in Bunyan.
Hij was een man, die zich nooit iets laags, iets slechts te
verwijten heeft gehad, maar die de onmogelijkheid gevoelde
Gode waardig te zijn; voor wien de Verzoening, zal ze
werkelijkheid zijn, van Ood moet komen en tot God moet
brengen; voor wien ze het werk is van Zijne oneindige ge-
nade. Voor hem is de godsdienst niet dan de methode of de
weg der verzoening. De gedachte die hem geheel inneemt en
al wat hij doet bepaalt is de rechtvaardiging door het geloof.

Deze waarheid was niet door de kerk, maar door het
N. T., door Paulus tot hem gekomen. Om die waarheid
gemeen goed te maken moest men terug naar het aposto-
lisch Christendom. Hij vroeg niet: hoe ontstond de kerk,
zooals we haar nu kennen? Die vraag vooronderstelt een
veel hooger wetenschappelijk standpunt dan het zijne. Zijn
streven was alleen de omverwerping der R. Kerk. Rome's
leer en het N. T. kon niet te gelijk waar zijn en was het
dan geene absolute plicht den Geest van Christus en der
apostelen te realiseren?

Doch een algeheele terugkeer tot den oorspronkelijken
toestand der Christenheid is geenszins de vrucht geweest van
zijn streven. De feiten van een geheel verleden kunnen niet
vernietigd worden of voorafgegane eeuwen worden gelicht
uit het leven der menschheid. Het oude kan men navolgen,
doch navolging is nooit het oude. Het Lutherdom gaf blijken
van groote onstandvastigheid. Het spaarde veel dat had
moeten worden verwijderd. Het legde op de hoofdidee te
veel den nadruk. Het hechtte zich aan definities, formules,
die verdeeldheid, bitterder dan welke ooit te voren onvrede

Digitized by

Google

108

bracht en eene nieuwe scholastiek ten gevolge had. Het
leerde dat de mensch alleen voor God verantwoordelijk was,
doch liet toe dat de Staat zich het meesterschap aanmatigde
over de kerk.

Een contrast met Luther, den teragkeer tot het Apostolisch
Christendom in een geheel anderen vorm eischende, is de
hervormer van Genève. Reeds de impuls, die hem tot han-
delen dreef, verschilt Bij Luther werkte het gevoel van
zonde; liefde voor waarheid, als ideaal en realiteit is het
movens van Calvijn. Hij wl zich èn een stelsel èn een
Staat vormen dat het evenbeeld is der waarheid Gods. Hij
is een der best gehate mannen der geschiedenis. En iemand
zoo fel gehaat door menschen, die behalve in dien haat,
in alles met elkander verschilden, zal wel een man geweest
zijn van geheel ongewone en verheven kracht, wel waardig
onpartijdig bestudeerd te worden door ieder, die de XYIe
en latere eeuwen wil leeren kennen.

De hoofdgedachte van Calvijn is het absolute en algenoeg-
zame van den Wil van God , die zich de redding voorneemt
en haar voltooit. Zij is het Stoïcisme, doch gedoopt in het
Christelijk geloof en door dien doop vernieuwd en opgeheven.
Bij Calvijn is de Wil persoonlijk, al is hij oneindig, genadig
al is hij absoluut, in werking zóó onweerstaanbaar en doel-
treffend, dat hij zeker is van alle middelen en doeleinden.
Kennis van God en ons zelven is éen en hetzelfde. Hem gehoor-
zamen is het „volgen der natuur" in idealen zin. Augustinus,
in de leer van God en mensch ook Calvijns leermeester,
wikkelt zich — we zagen het — in eene tegenstrijdigheid,
als hij een begrip der kerk huldigt, waarmee hij in botsing
komt met zijne „onvoorwaardelijke" theologie. Bij Calvijn daar-
entegen is er harmonie tusschen zijne kerkelijke-politieke
beschouwing en zijn Godsbegrip. Zij is eruit afgeleid , vrucht
zijner speculatie. Zijne kerk is eene poging eene maatschappij
te organiseren welke, zal ze eenigszins zijn wat ze moet
wezen, de uitdrukking is van den souvereinen Wil van God.

De Schrijver spreekt natuurlijk van Calvijns gebreken,
doch hoe? Hij had, zoo zegt hij, zijne fouten, maar geeue

Digitized by

Google

109

Tan aardschgezindheid en zwakheid. Hij was een man, wien
men van een al te verheven strengheid, een al te ontoe-
gefelijk rigorisme niet kan vrijpleiten , doch bij wien dit alles
vrucht van het geloof was, dat God genadig is opdat de
mensch rechtvaardig zij. Zijne gebreken mogen onkunde
aan den dag gelegd hebben van de zwakheid des menschen
en zijne kracht: het moet nog altijd bewezen worden, dat
ze iets onedels aan den dag legden, hetzij wat den geest
betreft , waarin hij zijn stelsel vervaardigde , hetzij wat het
stelsel aangaat dat zijn geest tot stand bracht.

Dit alles geeft referent slechts als proeve. Het zou als
eene vertaling worden van het werk, mededeelingen te doen
van wat de heer F. verder zegt van het contrast dat er
tusschen hem en Luther bestond , als hij het feit ter sprake
brengt, dat Galvijn even als de Roomsche kerk bovenal Orde
begeerde, maar deze in tegenspraak met haar, alleen door
het volk te verwerkelijken achtte. De regeering op den wil
van een enkele gebaseerd was voor Galvijn niet dan eene
onmogelijkheid en de Staten en volken, die juist onder den
invloed van zijnen geest voorbeelden werden, beide van orde
en vrijheid, drukken op die overtuiging den stempel.

De hervorming was naar het oordeel des S. eene krachtige
poging tot Christus terug te keeren. Wat die poging ten
deele verijdelde, was de voortduring van het oude bewust-
zijn, de voortwerking van den ouden geest. De theologie
bleef die van het Westen in den zin der christelijke oudheid.
Zij bleef, hier meer, daar minder onder den invloed van
Augustinus, in dezen zin eyenwel dat men niet langer als
hij de theologie eener gratia irresistibilis en het onvoorwaar-
delijk karakter eener legale kerk — hoezeer ook antithesen —
coördineert. In de R. kerk geeft men de theologie van
Augustinus, het geloof prijs aan Gods absolute genade; in
de kerken der Hervorming daarentegen is men het denk-
beeld te boven gekomen van de kerk als de Instelling die
behoudt. In het opgeven dier coördinatie ligt nu het eigen-
aardige en merkwaardige van de eeuw der Hervorming. En
indien iets, dan kern dit ons de waarheid doen zien, dat in

Digitized by

Google

110

Luthers eeuw niets zich geheel aan de Terandering daarin
aangebracht kon onttrekken en dat dit wel allerminst het
geval was met de Boomsche kerk, tegen welke de beweging
dier eeuw gericht was.

Wien het lust, kan den S. in zijn boek die stelling met
feiten zien staven. Referent is het voldoende ook op deze
byzonderheid in het werk te wijzen en even slechts dit aan
te stippen, dat de heer F. van oordeel is, dat nu, sinds
het Concilie van Trente, de R. kerk aan leerformnlering,
aan een geschreven constitutie gebonden werd, ze daarmee
zich de handen bond. Had ze buiten die verplichting kun-
nen blijven, haar vermogen van adaptatie ware oneindig
groot geweest.

Het groote probleem der Luthersche kerk werd de vraag
naar de communicatie idiomatum. Het ontstond , gelijk ieder
weet, uit de meening, dat in het element van brood en wijn
bij de Avondmaalsviering 's Heeren lichaam en bloed aan-
wezig is. Men vroeg: „hoe is deze tegenwoordigheid en die
verspreiding mogelijk? De Verlosser is in den hemel, en
waar Hij is daar is ook Zijn lichaam." Het antwoord was
menigvoudig, niet behandelende de kwestie van de betrek-
king der naturen tot den Persoon, maar van de verhouding
waarin ze staan tot elkander. De kwestie gaf aanleiding
tot veel twist en strijd, doch is de ruime bijdrage welke aan
de systematische theologie de Luthersche kerk levert. De
leer der incarnatie werd zoozeer het probleem der kerk van
Luther, dat zij zelfs de oude Oostersche kerk hierin overtrof.
Eerst won men met de poging tot oplossing dat men 's men-
schen vatbaarheid inzag voor de inwoning Gods. Nu in dezen
onzen tijd is dit de vrucht van 't geen de Luthersche theo-
logen ons schonken dat we de vatbaarheid van God zich te
verliezen en weer te vinden in den mensch begrijpelijk achten.
De kenotische theoriën zijn vol mysteries, doch doen zien
dat de incarnatie het symbool zoowel der hoogste mystiek
als der hoogste waarheid is. Filosofen, die vraagstukken als
deze voor hunne aandacht plaatsten , zijn zonen van het land
en de kerk van Luther, en theologen, die de theologie ver-

Digitized by

Google

levendigden door de leer der incarnatie en poogden haar in
verband met de hedendaagsche wetenschap te brengen, deden
niets dan eene onbewuste schoon welverdiende hulde te
brengen aan den hervormer en zijne zonen.

Het is daarna naar de Calvinistische stelsels, dat de S.
onzen blik heenricht. Uitvoerig staat hij stil eerst bij het
supralapsarisme , ons latende zien bij de uiteenzetting en
beoordeeling van deze meest consequente uitwerking van
Calvijns gedachte, hoe deze toch eigenlijk, natuurlijk onbe-
wust, een systeem als dat van Spinoza heeft geanticipeerd.
Of het heelal een modus genoemd wordt van den oneindigen
Wil of van de oneindige Substantie, is in den grond het-
zelfde. Aan het verwijt van pantheïsme ontkomt men ook
bij dit verschil van termen niet.

Het infra-lapsarisme, dat de decreta Dei infra lapsum
stelt, ontkwam aan enkele moeielijkheden , doch ten koste
der consequentie. De zonde mocht wat begrijpelijker worden ,
haar ontstaan wat meer gerechtvaardigd , het lot des zon-
daars wordt er harder, duisterder door. Immers in de zonde
van een enkele , al was hij dan ook de vertegenwoordiger
der menschheid, nam God aanleiding en vond Hij de ge-
legenheid tot het over haar uitgesproken vonnis. En |hoe
meer de zonde, wat haren oorsprong betreft, ophield nood-
zakelijk te zijn, hoe meer aan de zijde Gods onrecht deel
aan die zonde scheen te hebben, die eene oneindige belee-
diging Gods is. Men ziet, de wijziging van de harde voor-
stellingen der supralapsariërs zette voor de kritiek de deur
meer in plaats van minder open. Met de idee der mensch-
heid reageerde tegen* de kerkleer het Arminianisme , met de
idee van God het Socinianisme.

Het pleidooi van het eerste tegen de kerkleer was een
beroep op Gods rechtvaardigheid en de zedelijke, morele
natuur des menschen. Het laatste kwam vooral tegen de
Yoorstelling op van het in de eeuwigheid vóór de schepping
door de drie personen der triniteit afgesproken plan tot ver-
zoening des zondaars. Drie willen, zeiden zij, verschillende
morele gemoedsstemmingen vertegenwoordigende in den boe-

Digitized by

Google

112

zem der Godheid, zijn nog meer voor hare ethische dan
voor hare metafysische eenheid noodlottig. En ze zeiden
nog meer. Als de strenge analyse eener bloot formele en
scholastieke theologie was deze kritiek niet zonder waarde,
doch het ontbrak haar te veel aan inzicht in de ernstige
zijde der kwestie en te weinig aan den lost tot polemiek
om hetzij op speculatief, hetzij op historisch terrein bij te
dragen tot de interpretatie van het Christendom. Hare werk-
zaamheid was het spel van het prozaisch verstand op het
gebied der religieuse, speculatieve fantaisie. Op het terrein
eensdeels der theologie, andersdeels der soteriologie kwam
de wijziging uit, welke het dogma, dank zij den aanval der
kritiek, onderging.

Wat de theologie betreft, kwam te Saumur deze meening
tot stand: ,,God wil alle menschen zalig maken. Christus
stierf voor de geheele wereld. Opdat dit effect hebbe, heeft
God enkele tot behoudenis uitverkoren. Hun behoud is
noodzakelijk, maar dat van alle andere — mogelijk" Dit
z. g. hypothetische universalisme was met de calvinistische
theorie niet minder dan onvereenigbaar. Voor deze is de
behoudenis volstrekt onmogelijk, zoodra aangenomen moet
worden dat de satisfactie iets minder is dan absoluut.

De tweede wijziging in het heerschende gevoelen kwam
van de zijde der Arminianen en was afkomstig van Hugo
de Groot. Hij bewoog zich op het terrein der soteriologie.
Laat |ons, zoo sprak hij, onderscheid maken tusschen absoluut
en politiek recht. We leven niet onder een systeem van
rigoureus, onbepaald recht, of van private welwillendheid,
maar van het jus publicum. God is niet een individu als
onzer een, maar een Regent, Die over een zeer gemengd
heelal het bewind heeft. Hij is geroepen orde te houden
en eerbied in te boezemen voor de wet. Doch dit gaat
niet zonder boete en sanctie. Evenwel vorm en graad der
handhaving kan variëren. De regent kan omstandigheden
in aanmerking nemen, kan vergiffenis schenken uit conside-
ratie. Zulk eene is de verzoening. Om haar kan God den
zondaar de straf kwijtschelden en hem redden van de wet.

Digitized by

Google

113

Op dit standpunt is er dus geene absolute satisfactie, slechts
een basis voor de relaxatie der wet. En dit is dan het
resultaat : van geen mensch is de redding noodzakelijk , maar
voor allen is zij mogelijk door het geloof!

De nieuwere evangelische soteriologie is eene fusie van
het Amyraldisme met deze jurisprudentie van de Groot. Ook
voor haar is God Souverein, geen absoluut koning evenwel
als de God was der bovenvaldrrjvers , maar de vorst van eeü
constitutioneelen staat, waar het recht publiek is en de wel-
willendheid algemeen. Het gebrek is dat men over de wet
nog veel te veel spreekt in de termen eens rechtsgeleerde
en vergeet dat die wet doordrongen, vervormd, verheerlijkt
moet worden door de inwoning Gods. Doch niettegenstaande
dit gebrekkige komen alle soteriologische theoriën hierin
overeen , dat vervreemd van God te zijn het grootst mogelijke
kwaad moet heeten. In spijt van deze te kort koming is de
theologie voor zoovelen een middel der heiliging geweest,
dat ze zonder eenige bedenking een bode Gods kan heeten
aan de menschen.

Hier aangekomen werpt de S. een blik op den langen
afgelegden weg. Eene breede schets van wat er óok in zijn
eigen vaderland omtrent de ontwikkelingsgeschiedenis^ welke
hij behandelt; is te zeggen is dan door hem geleverd. Het
resultaat van dit overzicht is^ dat er ook in vorige tijden
eenige terugkeer tot Christus plaats vond in de kerk; door
de antignostieke Patres, later door Augustinus en vooral
door de reformatoren; doch dat het terugkeeren tot den
historischen Christus een voorrecht is van onzen tijd, Luther
zag den Christus door de oogen van Paulus, wij veel meer
in Zijn eigen licht, als van aangezicht tot aangezicht. Hoe
kwam het, dat het bewustzijn dezes tijds vol werd van
Christus? De He afdeeling van het Ie Deel geeft hierop
het antwoord.

De S. legt hier de verklaring af, dat het zijn doel
geenszins is van het proces dat den historischen Christus
het uitgangspunt maakte der systematische theologie de ge-
schiedenis te schrijven. Eene korte schets, welke de be-

Digitized by

Google

114

trekking aanwijst waarin dit proces tot de moderne geestes-
richtingen staat mag evenwel niet ontbreken. De kritische
beweging werd uit die tendences geboren. Deze, daar ze
niets hebben uit te staan met het hard en eng rationalisme ,
met de negatieve kritiek der vorige periode , kondigden eene
nieuwe aera aan en vertegenwoordigen den meer ruimen
en opbouwenden geest, welke de 19® eeuw van de 18®
onderscheidt.

De literatuur komt hier het eerst in aanmerking. Lessing^
man van letteren, (en ook theoloog) behoorde nog tot de
18®, maar was de profeet der daarop volgende eeuw. Tegen
deïsten» rationalisten, apologeten trad hij op met het be-
weren^ dat geene woorden of gebeurtenissen, in den Bijbel
te vinden, te maken hadden met het wezen van den gods-
dient , dat hij voor zich zocht in den inhoud van het geweten
en de waarheden der rede. Of Christus opstanding al dan
niet een feit was, had niet te maken met de vraag of God
een Zoon had, in wezen aan Hem gelijk. De relige bestond
vóór en buiten den Bijbel. De menschheid is als een colossale
man, wiens opvoeding nog niet voltooid is, doch wiens tijde-
lijke zwakheid zijne ontwikkeling in den weg staat Open-
baring is niet dan de mededeeling door God van nieuwe en
hoogere waarheden, welke ten doel heeft deze zwakheid
onschadelijk te maken en den vooruitgang te bevorderen. Op
dit standpunt heeft geene openbaring absolute waarde. In
„Nathan de Wijze" zijn de drie ringen^ de een zoo goed als
de andere, gave van een en denzelfden vader. De mensch
kan het er eens buiten stellen. De geest vervangt eens de
letter, en beoordeelt die. Met eene denkwijze als deze kon
een man als Lessing de ontwikkeling der kritiek welke zich
met het geschreven woord, met de letter bezig houdt, niet
anders dan bevorderen.

Niet zoo rechtstreeks maar toch in geenszins geringe mate
was Schiller van invloed op de godsdienstige meening. Hij
was te moreel van aard om niet een theïst te zijn van de
Eantiaansche type. De macht van het Christendom ligt in
de verandering der categorische imperatief in eene vrije

Digitized by

Google

415

neiging. Het tooneel moest onderwijzer der ethiek worden,
wat het te zien geeft de zedewet ,,in actie'' wezen. Maar
hij maakte een scherp onderscheid tusschen het ideale en
actuele Christendom. Ideaal was Christas godsdienst de ver-
tegenwoordiging der morele schoonheid , de incarnatie der
heiligheid, maar in de praktijk was hij iets ontaards, hin-
derlijks, gemeens , omdat als vertegenwoordiging van het
hoogste zijne kracht was gebroken. En ook ideaal was hij
niet in alles een aanwinst. De vergoding van den geest
ontgoodde de natuur. „Einen zu bereichern unter Allen,
musste diese Götterwelt vergehn."

Veel dieper ging, veel wijder om zich heen strekte zich de
invloed uit van Goethe. Spinoza was voor hem geen atheus,
maar theissimus, maar christianismus. Christus eene open-
baring, niet de eenige van God. Hij is in de morele wereld
de hoogste, niet de alleen adaequate. Hij gelooft meer in
de aristocratie der cultuur dan in de monarchie van Christus
en acht het onrecht en roof allen fraaien vogels de veeren
uit te trekken om er een enkelen paradijsvogel mee te ver-
sieren. Zijn miraculeus karakter wordt door hem geloochend ,
eene stem uit den hemel kon hem niet overtuigen, dat een
doode opstond; zoo iets was laster voor hem van God en
diens openbaring in de natuur. Christus was slechts éene
der openbaringsvormen , doch de God, dien Hij openbaarde,
het wezen zijner eigene schoone ziel. Hij was sui juris; de
hoogste in zijne eigene orde. In de evangeliën vond hij de
uitstraling der majesteit, voortgekomen uit den persoon van
Christus, voor wien ook hij zich neerboog als voor het hoogste
principe der moraliteit. Hij streefde ernaar het gebied der
waarheid van het bovennatuurlijke in Christus en de feiten
der evangeliën, over te brengen op beider moreel en geestelijk
karakter en hierop als op indrukwekkend schoone , toch zuiver
natuurlijke scheppingen van den geest, die in het heelal is.
Het kruis was voor hem geen goddelijk ofifer tot verlossing,
maar een schoon symbool der zelfverloochening en van het
leven dat men daardoor gewint.

Doch den krachtigsten invloed heeft in dezen tijd de

Digitized by

Google

116

theoloog onder de klassieken en de klassieke onder de theo-
logen Herder uitgeoefend. Voor hem staat de menschheid
zoo hoog dat er geen beter naam voor een mensch dan die
vau mensch is. De cultuur der menschheid is het goddelijk
element iu ons geslacht, waartoe elk eminent man op zijn
gebied heeft bijgedragen. Godsdienst is de ontvouwing van
het denkbeeld der humaniteit; is als een heilige driehoek,
welks hoeken dichtkunst, filosofie zijn — en relige. Grods-
dienst is de verwerkelijking van dit denkbeeld, Christus zijne
hoogste belichaming. Zijn godsdienst was de zuiverste hu-
maniteit, bereikt op de zuiverste wijze. In zijn leven werd
zij aan den dag gelegd , in zijn sterven bevestigd. De weinige
woorden, die Hij sprak, waren er de uiting van. Hij gaf
er zijn leven voor. In zijn hart was geschreven: „God is
mijn Vader, Vader van alle menschen, en alle ménschen
zijn broeders.*'

Even als Lessing legde Herder vollen nadruk op de te
maken onderscheiding tusschen den godsdienst van C, en
dien welken men op en rondom Hem gebouwd heeft Eennis,
noch van het eene , noch van het andere was mogelijk zonder
terug te gaan tot de bronnen, tot de oorspronkelijke docu-
menten. Hij was voor alles Bijbelsch theoloog. De Bijbel
was voor hem het meest goddelijke, omdat het het meest
menschelijke boek is. Om het goed te lezen moet men er
door bezield wezen. Toch is voor hem, evenmin als voor
Lessing, openbaring hetzelfde als een boek, maar eene
werking Gods in en op en door ménschen. Zij was er van
den beginne, maar niet als eene voltooide kennis, slechts^
als iets virtueels, als een besef van het onzichtbare in het
zichtbare, van het eene in het menigvoudige , van de oorzaak
in de verschijnselen. Om dit besef te voorschijn te roepen
zendt God zijne uitverkoren geesten, die de eeuwen ver-
lichten, de natiën opheffen zelfs tegen hunnen wil. Het
proces dat door deze revelatie tot stand kwam is geene
manteia, maar illuminatie — is de inspiratie, waardoor de
menschelijke rede zóó wakker geroepen en verlicht wordt,
dat zij God kan zien als van aangezicht tot aangezicht en

Digitized by

Google

117

den menschen kan zeggen wat het zag en hoorde. Zij verheft
in den mensch al zijne ziel vermogens en komt zóó tot hem.
Doch wat aldus te zijner opvoeding kwam tot den mensch»
de mensch moet er telkens op nieuw toe (komen, om erdoor
opgevoed en bezield te worden. De Bijbel is als een verloren
boek. We moeten hem weer gaan lezen als een boek vol
van poëzie niet alleen, maar als het boek der menschheid.
Het komt uit het Oosten, en heeft dus onze verbeelding
noodig, maar bovenal ons hart. Hoofdzaak der gewijde
verhalen is de zedelijke werking, niet het miraculeuze. Toch
had ook bij hem het mirakel in G. geschiedenis eene plaats.
Wat er voorviel bij den doop, de transfiguratie, de opstan-
ding waren feiten , welke getuigenis gaven aan den Gezalfde
Gods. Bij deze opvatting der geschiedenis had Herder zijne
zelfstandige opinie over de evangeliën. Het hoogst stelde
hij dat van Johannes. Het was het evangelie „op hoogeren
toon", de echo der anderen. Speculatief en systematisch is
het het duurzaamste , het nieuwste, het leerzaamste.

Herders werk was fragmentarisch, vol van geniale intuïtie,
zonder de systematiserende rede. Maar indien iemand den
blik heeft verruimd, den godsdienst geplaatst heeft boven en
naast en in alle kerken, van den Bijbel een geopend en als
levend boek maakte, het dogma dwong tot zijn bron terug
te keeren en daar een beteren vorm aan te nemen, aan-
toonde dat Jezus te naderen op den weg der historie betee-
kende van Hem eene meer reële en universele figuur te
maken, en verder dat wie Hem kennen en beschrijven wilde
niet dan door de evangeliën — deze opgevat als eene ge-
schiedenis en als eene literatuur — kon naderen, dan is
dit voorzeker Herder geweest.

Evenwel grooteren invloed op de theologie dan de litera-
tuur of de historie had de filosofie. Niet zoozeer in Engeland,
waar de woordvoerders op dit gebied meer tegen dan vóór
den godsdienst zijn (we behoeven namen als Hobbes, Hume,
Locke, de Mill's, Spencer maar te noemen, om aanstonds te
begrijpen welke filosofie de S. bedoelt), als wel in Duitsch-
land, waar het de ambitie der filosofen was om theologen

Digitized by

Google

118

en der theologen om filosofen te zijn, is dit het geval De
fasen der filosofische stelsels hebben zich in de theologie
gereproduceerd. Vandaar dat het verband tusschen de spe-
culatieve en religiense kritiek niet over 't hoofd moet wor-
den gezien.

Met de vroegere periode van Kant tot en met Fichte
hebben we te nanwemood te maken. Wat de eerste voor
den godsdienst deed is niet meer dan een poging om het
christelijk dogma over te brengen in de termen van een
moreel ratioDalisme en is in de verte niet bij hetgeen hij op
het gebied der filosofie deed te vergelijken. Zijn kritiek der
zuivere rede had de strekking de theologie te vernietigen,
maar zijne praktische rede herstelde God en werd grondslag
van een ethisch theïsme. De categorische imperatief werd
eene nieuwe macht voor het geweten. De godsdienst werd
opgevat als het voertuig der moraliteit, het kennen der
plichten als goddelijke geboden. Christus geschiedenis is
belangrijk in zoo verre als ze eene menschheid aan het licht
brengt, die het ideaal eener Gode welgevallige menschheid
verwerkelijkte. Niet hij zelf, maar dit ideaal is G^ds eenig-
geboren Zoon. Incarnatie is niet dan de verpersoonlijking
van dit zedelijk ideaal. Christus toonde ons, waartoe we
door God zijn geschapen en zijne kerk is eene ethische
maatschappij, het koninkrijk Gods, in het leven geroepen
met het doel den mensch voor de heerschappij der zuivere
redC; voor moraliteit onder God op te voeden.

Jacobi hechtte geene waarde aan het historisch Christen-
dom. Christus als Godmensch was niet de schepper maar de
schepping des geloofs. Alles wat tot deugd en goddelijk
leven doet ontwaken kan voorgesteld worden onder den naam
en het beeld van Christus, maar alleen de inwendige ^ ideale
Christus kan hiertoe worden gebezigd. Zulk eene idee in
de historie te willen brengen is eene vernedering van rede
en zedelijkheid door afgoderij.

Fichte op zijn eenzijdig standpunt van het subjectief
pantheïsme zag in de morele wereldorde den eenigen God,
dien we noodig hebben. Godsdienst was geloof in die wereld-

Digitized by

Google

119

orde, geloof het weldoen en niet omzien. In ieder die zich
aan haar onbepaald oyergeeft wordt God mensch. Later werd
zijne zienswijze meer objectief, een theïstisch idealisme. Belige
werd unie van God en ziel, en Jezns het groote mirakel op
het veld der menschheid, daar Hij de eerste was, die deze
eenheid verwerkelijkte. In historischen zin was Hij onmis-
baar , want de yereeniging met God wordt slechts door Hem
verkregen. In ieder, die haar verkrijgt, wordt de Logos
vleesch. Na Fichte toonen de filosofische stelsels al meer
en meer belangstelling voor het Christendom. De godsdienst
als de hoogste openbaring des geestes wordt het einddoel
der wijsbegeerte. Schelling door zijne stelling dat natuur
en geest beide modi zijn van de absolute identiteit bepaal-
delijk de historie , het gebied waarop de geest zich openbaart
en realiseert, de openbaring en verwerkelijking Gods is,
kwam het dualisme van Kants zuivere en praktische rede te
boven. De godsdienst hield op beperkt te zijn tot de morele
relaties tusschen God en mensch.

In de betrekking, waarin natuur en geest tot elkander
staan, staan tot elkander Helleensche en Christelijke gods-
dienst In den eersten wordt de natuur vergood^ in den
tweeden wordt God mensch. Deze laatste idee, al heeft ze
haar historisch begin in een enkelen persoon, vertegenwoor-
digt eene eeuwige, algemeene waarheid. De eeuwige Zoon
van God , geboren uit het wezen des Vaders van alle dingen ,
is het eindige, gelijk het bestaat in Gods eeuwige intuïtie,
Verschijnende als een lijdende God, onderworpen aan alle
fataliteit der tijden; en deze God, op het oogenblik Zijner
verschijning in C. eindigt de wereld der eindigheid, opent
die der oneindigheid of van de heerschappij des geestes.
Deze waarheid is universeel, bevestigd door de aanwezigheid
der ^ idee, in godsdiensten vóór en zonder Christus en als
zoodanig eeuwig, onafhankelijk van alle kritische vragen
naar echtheid van boeken of realiteit van gebeurtenissen.
Het Christendom, als zijnde speculatief en transscendenteel
moet nooit worden verward met eene reeks empirische feiten.

In een latere periode legde hij vollen nadruk op de nood-

Digitized by

Google

120

zakelijkheid dat de persoonlijke vrijheid van persoonlijk kwaad
werd verlost. God toont zijn hart, openbaart zich. De
mensch, in wien die verlossing tot stand komt, ziet het en
geeft aan den universelen vrijwillig zijn particulieren wil.
Een middelaar in menschengedaante is hiertoe noodig. God
wordt mensch, opdat de mensch tot God komt. Hij wordt
mensch in den architypischen goddelijken mensch, die door
zijne natuur de hoogste straal , de apex der goddelijke open-
baring is. Door dezen mensch wordt de natuur tot geest
verheerlijkt en God een persoonlijk en intelligent wezen.
Wie is deze mensch? Alleen Christus, maar opgevat niet
als individuele maar als ideale mensch; de waarheid, welke
de collectieve menschheid geldt, kan tot een historisch individu
niet beperkt worden , hoewel zonder dat individu de waarheid
noch in 't leven treden noch bekend kon worden. Wie het
ideale principe vat verwerkelijkt Christus eenheid van natuur
en geest , deelhebbende als het ware aan de incarnatie. Zijne
geschiedenis houdt dus op enkelvoudig en empirisch te zijn ;
wordt universeel, de geschiedenis van een goddelijken Geest,
die zich zóó in de menschheid belichaamt, dat het een groot
lichaam wordt, welks hoofd is Christus. De historie is het
voortgaande proces van Gods menschwording in Hem.

Dit was niet Schellings laatste woord. Hoe mystieker hij
werd, hoe meer Bijbelsch hij werd. Wel ging hij voort
religieuse leeringen als filosofische principes te behandelen,
doch zoo voor iemand dan was voor hem relige de schoonste
en beste bloem van 's menschen geest.

Doch de man zonder wien de nieuwe beweging op theo-
logisch gebied onverstaanbaar zou wezen ^ door de conse-
quentie van wiens stelsel het stelsel te niet liep en omsloeg
in eene filosofische (ontkennende) kritiek van het Christen-
dom, is — Hegel. We hebben niet te maken met zijn
stelsel, maar alleen met zijne constructie van den persoon
en de geschiedenis van Christus.

Hegel wilde filosoof der historie zijn, in dien zin dat hij,
wat hij vond, wilde rechtvaardigen door er voldoenden grond
voor te vinden. Een kritische geest was hem niet eigen.

Digitized by

Google

121

Het Christendom dat hij met het oog zijner wijsbegeerte
bekeek (niet omgekeerd) was dat der traditie en der kerk.

Eene hoofdstelling van Hegel is dat godsdienst en wijs-
begeerte alleen wat den vorm betreft verschillen. Voor de
laatste was God de zuivere gedachte, het begrip; voor de
eerste de idee, het figuurlijk begrip, de gedachte die nog
altijd gekleed was in een zinnelijken vorm. Het begrip nu
is het hoogste, de samenvatting van het object in zijne
totaliteit, in een bestaan in en voor zichzelven. De idee
daarentegen of de voorstelling is de gedachte in schilderij ,
het algemeene in het bijzondere, het onvergankelijke in het
voorbijgaande , het onbeperkte en eeuwige aan de voorwaar-
den onderworpen van ruimte en tijd. Zij is van het begrip
slechts dè weerkaatsing. Bij Homerus is er tweeërlei taal
van goden en menschen. Zoo is er bij Hegel eene taal van
het begrip, der absolute wijsbegeerte en eene andere der
idee, van de godsdienstige voorstelling, die evenwel over-
gebracht moet worden in de taal des begrips.

Wijsbegeerte en godsdienst komen wat de materie betreft
overeen. Het Absolute der filosofie is de God der reUge.
Er is hier slechts verschil in naam. En dit absolute is
geene indi£ferentie , geene identiteit van subject en object
als bij Schelling, maar een proces van ontwikkeling, waaruit
alle verschil voortkomt. Het Absolute als Gedachte moet
denkende zich van zich zelven onderscheiden, zich object
maken van zichzelven , zich beperken — doch alleen om tot
zichzelven terug te keeren, zichzelven te kennen aldus
onderscheiden en geobjectiveerd als identisch met zichzelven.
Op de theologie toegepast luidt deze hoogste waarheid aldus :
het Absolute als zuivere Gedachte en Zijn is de Vader,
Schepping behoort tot Zijn wezen, dat een ander stellen/
zich objectiveren moet. Dit proces is eeuwig. Zonder eeuwige
generatie was God geen God. Wat nu gegenereerd is is
de Zoon, God geobjectiveerd en van zichzelven onderschei-
den, de wereld der eindigheid, van den Oneindige onder-
scheiden en toch met Hem identisch. Er is dus streven
naar verzoening en als deze tot stand komt is het verschil

Digitized by

Google

122

overwonnen; wat zeggen wil» dat de Geest zichzelven één
weet met den Eeuwige , en deze Geest is de B. Geest. In
de Godheid ligt voor Hegel de geheele geschiedenis der
menschheid. Deze is slechts het proces, waarin Zij zichzelve
onderscheidt van zichzelve en zichzelve verzoent met zichzelve..

Voor deze hooge bespiegeling was de incarnatie slechts
als iets universeels, als iets dat op de geheele menschheid
betrekking had op te vatten. Evenwel het Christendom denkt
hier alleen aan een particulier, een bepaald historisch per-
soon. Hegel is op dit punt uitvoerig. Hij construeert de
leer der menschwording Gods door te wijzen op de eenheid
der goddelijke en menschelijke natuur, welke niet tegenover
elkander staan , verwant zijn en verbonden als het universele
en bijzondere. Om dit nu met den historischen Christus in
verband te brengen riep hij de idee der verzoening te hulp.
De mensch moet uit den staat der scheiding opgeheven wor-
den en tot bewustzijn gebracht van zijne eenheid met God.
Dit moet geschieden door een zinnelijk feit Derhalve moest
in de empirische wereld, in het zinnelijk heden God als
gelijke en metgezel van den mensch treden en zoo toonen,
dat de goddelijke en menschelijke natuur niet verschillen in
zichzelve , doch vatbaar zijn om in éen persoon vereenigd te
wezen. Maar Hegel verklaart beter hoe het geloof in de
menschwording Gods ontstaat dan dat hij aantoont, dat er
een gegeven persoon was die zich bewust was de mensch-
geworden God te zijn.

De zwarigheid — de vraag in welk verband de incarnatie
stond tot Jezus — werd door Hegel niet overwonnen, maar
vermeden. Dit werd niet dadelijk opgemerkt door de theo-
logen. Integendeel , er ging een gejuich op over de verzoening
der godgeleerdheid met de filosofie, hare oude vijandin. De
leer van Athanasius hoorde men als de eerste speculatieve
ontwikkeling der christelijke waarheid roemen. Dogmatische
stelsels namen de terminologie over der school van Hegel ^
of hadden wat het pars materialis betreft eene trinitarische
indeeling. God werd het wezen des menschen en deze de
actualiteit van God. De formule, welke geloof en weten

Digitized by

Google

123

verzoende > was gevonden. Men vermoedde weinig dat in
het stelsel zelve van den gevierden meester eene nog niet
opzettelijk gestelde^ onopgeloste kwestie school, welke den
strijd heviger dan ooit zou vernieuwen.

Vooraf echter wees een man op de gebreken dier school
die even groot was in de theologie als Hegel het was in de
filosofie. Dit wil niet zeggen, dat Schleiermacher zonder
beteekenis was op het gebied der wijsbegeerte. Hij was een
leerling van Jacobi, Fichte, Schelling — en Plato. Zijne
hand was overal eene meesterhand. Hij wist Plato Duitsch
te laten spreken en de Duitsche lezers van dien wijsgeer te
laten denken in het Grieksch.

Doch zijne groote verdienste is op het terrein der relige
te vinden. Hij wees haar haar eigen grondgebied aan, redde
haar van den haat harer vijanden en den Qnverstandigen
ijver harer vrienden. Hij maakte haar een menschelijk, een
noodzakelijk fenomeen, voortgekomen uit intuïtie, uit het
gevoel van absolute afhankelijkheid , uit het bewustzijn dat
al wat eindig is leeft in en door den Oneindige. Met Gods
natuur had dit bewustzijn niet te maken. Bespiegeling was
of filosofie of theologie — maar geene relige. Maar de relige
dringt ons ons als deel van het groote geheel te kennen,
daar het universum elk oogenblik zich aan^ zich in ons
openbaart

De specifieke godsdiensten danken hun ontstaan aan schep-
pende persoonlijkheden of indrukwekkende feiten. Van het
Christendom is Christus de schepper — en ook de onder-
houder. In Hem was het bewustzijn der relatie met God
volkomen. Hij was vol van God en hoe meer de menschen-
maatschappij vol is van Hem hoe meer mensch en godsdienst
de volmaaktheid bereikt.

In onderscheiding van Hegel , die intellectualistisch op de
kerkleer den nadruk lag, stelde Schleiermacher echter den
persoon van Christus op den voorgrond. Het christelijk be-
wustzijn zweefde in de lucht, was een gevolg zonder oorzaak
als men het van Hem losmaakte. Het bevatte in zich als de
twee primaire elementen: zonde en genade. Het bewustzijn

Digitized by

Google

124

van het laatsto, van de yernieuwing des levens is geschapen
door Christus. Door de gemeenschap met God, welke Hij
vestigde, leefde het geloof in zijne Godheid. Men moet Hem
geene hoogere waardigheid toekennen dan waarop Zijne werk-
zaamheid recht geeft, maar ook geene lagere. In het col-
lectieve leven Zijner maatschappij komt de verlossing tot
stand door de zondelooze volmaaktheid van Jezus, daar Hij
die volmaaktheid mededeelde , zijn bewustzijn zich aan andere
mededeelde, op andere overging en overerfde. Hiermee is
geenszins bedoeld, dat ooit de kerk als een geheel of eenig
lid dier kerk voor zichzelf zijne zondeloosheid gerealiseerd
heeft, doch het niet verdwijnen maar voortduren van het
bewustzijn van de historische Architype, met de immer
vernieuwde aansporing tot het goede en de vernieuwing van
wat Hij schiep, legt getuigenis af voor Zijn leven en macht.
Deze persoon is aldus eene altijd werkende zedelijke oorzaak
geworden. En vanwaar Zijne zondeloosheid ? Uit de zondige
menschheid kon zij niet voortkomen en had zij geene na-
tuurlijke oorzaak, wat anders dan het bovennatuurlijke kon
haar in het leven roepen ? Maar plaatste Hem dit niet buiten
alle identiteit met de menschheid? Neen, het maakte Hem
den normalen mensch , daar zonde in strijd is met 's men-
schen wezen. De .beteekenis van Jezus persoon was 'dus
hierin gelegen, dat zijne menschelijke natuur slechts een
organisme was voor de werking en verwerkelijking der
inwoning Gods. Hij was werkelijk mensch, maar zoo door-
drongen en in het bezit van God^ dat Hij om zoo te spreken,
sui juris een schepper van een geslacht of gemeente werd,
welke • Hij evenzeer vol van Hem had te maken als Hij zelf
van God was, met het doel Gods koningrijk te doen komen
op aarde.

Tot dien persoon komt men door de kerk, doch niet
door die der overlevering, maar der ondervinding en rede,
van den eerbied en het onderzoek. De volle nadruk viel
niet op de onbevlekte ontvangenis , de opstanding, de hemel-
vaart maar op zijne zondeloosheid. En terwijl Zgne geschie-
denis Hem aan den tijd verbond en de verklaring was van

Digitized by

Google

125

zijne gemeente, van Zijnen godsdienst, bracht Zijn architypisch
karakter Hem met 4e eeuwigheid in verband en kon dit
alleen antwoord op de vraag naar zijne natuur, reden en
doel geven. Hegel sprak altijd over den Godmensch, S.
altijd over den Verlosser. In het* religieus systeem van S. en
het praktische van Kant nam Jezus dezelfde plaats in. Wat
Hij in het eerste was voor het geweten, was Hij in het
tweede voor het bewustzijn, maar terwijl Hij in het eerste
al de strengheid had der onbuigzame zedewet had Hij in
het laatste al de schoonheid en de genade van den Verlosser
en Zaligmaker der menschen.

Dit alles evenwel, hoe belangrijk, was niets dan bespie-^
geling en die van Schleiermacher was daarbij bij uitnemend-
heid subjectief. De historische en literaire kritiek had meestal,
toch is dit niet van allen waar, de hand in den schoot ge-
houden. £n de speculatie hield zich voor even onafhankelijk
van historie als van kritiek. Slechts Hase gaf zijn „leven
van Jezus" uit, evenals Paulus van Heidelberg, wiens z. g.
„natuurlijke" verklaring verwonderlijker was dan het wonder
dat hij loochende. De eigenlijke kritiek kwam eerst met
Strauss en toen zij verscheen was het er eene van revolutio-
nair karakter. Van Kant kwaip hij tot Hegel. Hem trad
helder voor den geest , dat de filosofie , die het absolute oplost
in een proces, geen universeel en voortdurend en uitsluitend
zijn aan een enkel persoon kan geven. Wat het Christendom
aan dien persoon toekent moet overgebracht worden op het
menschengeslacht. Deze gedachte gaf het aanzijn aan Strauss
beroemd en berucht „leven van Jezus."

Het boek was niet het product van historische kritiek,
.maar de zuivere schepping van filosofische verbeelding. We
hebben hier met een man te doen , die de geschiedenis hoopte
het voertuig te maken van een aprioristisch stelsel. Geene
poging bij hem, zich in te leven in het land, in den tijd
van Jezus, of om zich in het geslacht te verplaatsen, waarin^
gelijk hij beweerde, eens het z. g. mythische proces in wer-
king was en zich eindelijk in den vorm der verhalen van
de evangeliën crystalliseerde. Basis der kritiek was niets

Digitized by

Google

126

anders dan Hegels leer van het absolute, vernauwd en ge-
wijzigd naar de behoefte en wensch van dezen leerling. Het
eeuwig proces wordt de immanente God, die zichzelven ver-
werkelijkt in de onveranderlijke en noodzakelijke orde der
natuur. Op dit standpunt was de Godheid onpersoonlijk,
het mirakel onmogelijk en dus al het bovennatuurlijke onge-
loofelijk. En de evangelische verhalen, wat waren ze anders
dan waarheden uitgedrukt in den vorm der idee, in den
zinnelijken vorm, welke hij zich haastte — voor den inge-
wijde , niet voor den leek — in de taal van het begrip , van
het zuivere denken over te brengen? Op den voorgrond
moest hierbij evenwel de vraag treden: welke de waarheid
was, die als kern overbleef nu de bolster aldus was weg-
geworpen. Hij gaf ten antwoord: de incarnatie welke de
kerk alleen aan Christus toekende, gemeengoed gemaakt
der geheele menschheid. De vereeniging der twee naturen
is niet Jezus, maar de menschheid. Gestorven, opgestaan,
ten hemel gevaren is alleen de menschheid. Zij alleen is
„gerechtvaardigd door het geloof" d. w. z. de individuen
werden het godmenschelijk leven der soort deelachtig. „Onze
tijd wil geleid worden tot de idee in het feit, tot het geslacht
in het individu."

Christus historische persoonlijkheid moest dus worden prijs
gegeven. Welk middel greep hij aan die poging te doen
gelukken? De lucht zat toen vol van mythologische theoriën.
We noemen slechts Heyne, Hermann, Creuzer. „A mythis
omnis priscorum hominum cum historia tum filosofia pro-
cedit" scheen de leus van dien tijd. Die methode nu heeft
Strauss gegeneraliseerd en toegepast op de evangeliën. De
feiten erin gevonden waren niet dan de symbolen, de-
inkleedingen der oorspronkelijke christelijke ideën. Onbewust
waren zij, dus te goeder trouw, tot stand gekomen als
product eener normale werking des geestes, als geschiedenis
alle werkelijkheid missende, maar voor het denken, ideëel,
zuivere waarheid. Deze theorie had slechts eene kleine hoe-
veelheid historische realiteit noodig. Dat Jezus opgegroeid
was in Nazareth, gedoopt door Johannes, 12 discipelen had

Digitized by

Google

127

geroepen, onderwijs gevende door het land trok, in opstand
tegen de farizeën kwam , een messiaansch koningrijk stichtte
en gekruisigd werd — het was hem voldoende. Zijn dood
stelde zijne discipelen te leur, doch verstrooide hen niet.
De Messias hunner droomen en wenschen nam langzamer-
hand meer afgerond, duidelijker de gestalte huns meesters
aan. Het Oude Testament en de traditie werden op die
wijze de bron van menig buitengewoon ding dat Jezus zei
of deed. Onder den invloed dier mythische theorie werd de
Profetie de evolutie, welke „in den strijd voor het bestaan"
Jezus den Christus maakte.

Het was een storm welke de verschijning van dit boek
veroorzaakte , doch het was een storm die de lucht zuiverde.
Tholuck wees op de hoog noodige kritiek van de bronnen
dier verhalen. Schweitzer trad voor de werkelijkheid op van
den historischen Christus door de beteekenis aan te wijzen
van scheppende persoonlijkheden op elk gebied van gedachte
en daad. En üllmann herinnerde niet alleen dat de evan-
geliën mythen kunnen bevatten zonder daarom mythen te
zijn, maar ook dat er buiten de evangeliën getuigen van
Christus zijn, in den Apostel Paulus , in den oorspronkelijken
toestand der kerk. Over 't geheel kan men zeggen , dat de
poging eener natuurlijke verklaring van Christus door middel
eener kritiek die aan de bespiegeling haar aanzijn had te
danken mislukte, doch dat zij dit ten uitkomst en vrucht
had, dat aan de rechter- en linkerzijde, dat allerwege de
werkelijke geschiedenis van Christus het doel der godgeleerde
werkzaamheid werd. De mannen des geloofs zagen in, dat
reconstructie der systematische theologie , nu ze op den weg
der bespiegeling gedéstruëerd was, slechts langs dien van
historisch onderzoek en literaire kritiek kon komen. En de
mannen van het weten, in de overweging, dat Strauss het
probleem niet opgelost, er integendeel eene menigte had
veroorzaakt en de grootste gebeurtenis in de geschiedenis
minder begrijpelijk gemaakt dan zij ooit te voren geweest
was, zochten door nieuwe methoden en uit nieuwe oogpun-
ten het werk van onderzoek en ontdekking te ondernemen.

Digitized by

Google

128

Middelerwijl ging de theologie voort eene merkwaardige werk-
zaamheid te ontwikkelen op christologisch gebied. Omdat
Strauss zijn werk schreef hielden de mannen die aan Hegel
en Schleiermacher hunnen impuls te danken hadden niet op
met denken. S. kan hier slechts eene onvolledige schets
leveren. Men kan onderscheiden eene filosofische, eene
kenotische, eene historische christologie. Doch wat haar ook
onderscheidt, in de erkentenis komen zij overeen, dat in de
positieve theologie de incarnatie niet kan worden geconstru-
eerd zonder dat men acht geeft op de historische beteekenis
van den persoon van Christus.

F. C. Baur en de Tubinger school sloegen een geheel
nieuwe richting in. Strauss had gepoogd de gewijde geschie-
denis op te lossen in een zinnelijken vorm der absolute ge-
dachte. Baur daarentegen trachtte te ontdekken wat hier
historische werkelijkheid was en hoe het Christendom eruit
voortkwam De eerste had de historie der evangeliën ge-
kritiseerd zonder kritiek te oefenen op de evangeliën zelven
en in de historie het eenige vaste punt verwaarloosd, waaruit
deze kon worden geconstrueerd. Hiertegenover stond de
methode van Baur, die er op uit was de oudste literatuur
op te sporen om daardoor wat de gelijktijdige geschiedenis
is te ontdekken. De kennis aldus verkregen bezigde hij om
de voorafgaande geschiedenis te bepalen en de waarde van
hare strikt genomen minder authentieke literaire monumen-
ten. Na eene reeks van monografiën van dogmen-historischen
aard kwam hij eindelijk tot het hoofdprobleem. In 1845
verscheen zijn „Paulus". Twee punten waren daarin van
belang a. het voorop plaatsen der 4 door hem echt bevonden
brieven, b. de door hen in 't licht gestelde antithese der
Paulinische en Petrinische partij. Ieder kent dj uiteenzetting,
die destijds zulk een diepen indruk maakte. Paulus redde
het christendom van den terugval in het Judaïmè. De sleutel
van alle problemen van den tijd der apostelen ligt niet in
hunne eenheid, maar in hun verschil. De antithesen in de
Paulinische theologie zijn er de weerspiegeling van. De ge-
schiedenis van het oorspronkelijk christendom scheen zich

Digitized by

Google

129

hier gedwee in de zienswijze van het HegeUanisme te schik-
ken, dat ook voor Baur eene historische methode was. De
thesis was: Jezus van Nazareth is de Messias der Joden;
antithese: Hij is de Zaligmaker der menschen; de synthese
is de leer der katholieke kerk, welke die tegenstellingen
verzoent.

Welk resultaat de S. ons laat zien dat deze methode had
op de kritiek der brieven en evv. laten we onvermeld. Doch
dit mag niet onopgemerkt blijven, dat tegenover Strauss
hypothese der onbewuste mythe Baur juist het tegenover-
gestelde, die der tendence stelde en als hij dezen verweet
kritiek der evangelie-geschiedenis zonder kritiek der evan-
geliën te leveren , zelf tot het ander uiterste verviel en kritiek
van de evangeliën gaf zonder een kritiek van de evangelie-
geschiedenis. M. a. w. die geschiedenis moest zich voegen
naar eene theorie van botsing, welke uit den tijd der apostelen
werd overgebracht op dien van Jezus. De school van Baur
oefende een machtigen invloed uit en was rijk aan invloed-
rijke leerlingen. Doch het systeem sloot al te goed ineen en
hoewel de verklaring welke het aanbood zoo volmaakt was,
dat ze nu tevens ook waar had moeten wezen, voldeed ze
op eene of andere wijze zelfs hen niet die haar met moeite
opbouwden. De beste leerlingen kozen andere vakken. Toen
de meester in 1860 stierf hield de school op in werkelijk-
heid te bestaan.

De Tubingsche kritiek heeft groote verdienste. Ze heeft
de kritiek van het N. T. tot eene wetenschap gemaakt en
kennis verbreid omtrent het oorspronkelijke christendom,
deed de apostolische en na-apostolische literatuur herleven.
Doch hare fout was , dat zij formeel historisch , in werkelijk-
heid filosofie was. Nooit gaf ze zich moeite den persoon te
ontdekken , die de beschreven partijen , tendences , processen
in het leven riep. Paulus was van meer gewicht dan Jezus,
üe tendences waren van meer gewicht dan de personen, de
partijschap begrijpelijker dan de geestdrift, het ontstaan der
literatuur meer dan de oorsprong van het geloof. In plaats
van gedetailleerde onderzoekingen vinden we filosofische

Digitized by

Google

130

formulen En indien Paolos het zuiver Christendom

gaf, in welk verband staat hiertoe Christus? Is er verband
dan moest Christus meer op den voorgrond treden , is het er
niet dan is al wat we hebben de leer van een voortreffel^k
man. Hoe kwamen uit Jezus als uit éene bron die twee
stroomen voort? Inderdaad, tegenover Hem die haar in
het leven riep traden de partijen geheel op den achtergrond.
De Ie eeuw der kerk heeft zoo goed als geene literatuur
maar ons welbekende mannen ; in de He had ze eene groote
literatuur en bijna geene bekende mannen. Hoe komt het
dat een ongeletterd tijdperk zoo vol van historische per-
soonlijkheden is, terwijl een zeer geletterd er bijna geene
kan aanwijzen? Eene theorie die zulke kwesties onopgelost
laat kan moeielijk op den titel van historische waarheid
aanspraak maken. En toch is er veel in hare methode en
ten deele in hare resultaten, dat als eene kostbare erfenis
moet worden beschouwd ^ welke iedere onderzoeker dient te
bezitten.

Het ware resultaat der bovenbeschreven fase van ontwik-
keling is de leus: ontdek den historischen Christus. Na den
dood van Baur breekt de periode aan die gekenschetst kan
worden als het tijdperk der kritiek van de evangeliën en
hunne geschiedenis. Benan in 1863 steekt de heiligste ge-
schiedenis in het gewaad eener fransche erotische roman,
maar hij erkent dat het christendom verklaard moet worden
niet door abstracties, tendences, een verschil dat verzoend
wordt, maar door eene levende, scheppende persoonlijkheid.
Er komt eene heele reeks, te lang om in dit verslag eene
plaats te vinden, van schrijvers die hunne kracht wijden aan
de beschrijving van niets minder dan den persoon van Jezus.
Ge vindt er mannen in van een beroemden naam: Schleier-
macher en op nieuw Strauss, Schenkel en Eeim; in latere
jaren Weizsacker, Weiss en Beyschlag, om geene andere
in andere landen, ook onder katholieken en rabbijnen te
noemen. De analyse is nog in werking, de synthese nog
niet gevonden, doch alle partijen stemmen hierin overeen,
dat een onderzoek dat zóó het rijk der bespiegeling beperkte

Digitized by

Google

131

om het veld der werkelijkheid te vergrooten eene misschien
nog kleine, toch zuivere winst aanbracht.

Doch het zijn niet alleen „de leven's van Jezus" welke
van den ontwaakten historischen zin getuigen. De z. g.
histoire contemporaine plant het N. T. midden in zijn ge-
boortegrond, vindt er eigenlijk verschillende gronden, die
van het Judaïsme van synagoge en tempel, een verschil
eerst in de 2© helft onzer eeuw bekend geworden. Ritschl,
in tegenspraak met zijn Tubingsch verleden, verklaarde dat
de verschilpunten der apostolische eeuw niet het uitgangs-
punt was der ontwikkeling. Wat eraan vooraf ging, wat
erachter lag was de overtuiging: Jezus stichtte het N. V.
Allen hielden daaraan vast, de synoptici nog meer dan
Johannes. Het verschil ontstond eerst toen de apostolische
mannen deze waarheid trachtten te begrijpen. De nieuwste
Tubingsche school is meer psychologisch dan metafysisch,
doch hoe meer men Paulus eigenaardige lichaamsgesteldheid
op den voorgrond plaatst, hoe duidelijker de kracht uitkomt
van Hem, die aehter hem moet staan zal hij tot zoo groote
dingen in staat zijn. En met al deze historische onderzoe-
kingen hangt samen eene nieuwe literaire kritiek. Brieven
als die aan de Thessalonicensen en Filippensen werden in
den kring der echte geschriften toegelaten. Wat de andere
betreft, over hen verspreidt het beter gekende Gnosticisme
helderder licht. In de kritiek der evangeliën kwam eenvoudig
eene omwenteling. Zij leidt tot een standpunt, waarop beiden
de oude harmonist en de nieuwe mythicist ophouden zich te
verontrusten. En wat de gewijde auteurs zelve betreft, ze
worden meer beschouwd naar hunne persoonlijkheid, eigen-
aardigheid, naar den geest en het woord hun alleen eigen.
We zijn nu beter in staat, gelijk bepaaldelijk bij Paulus het
geval is, de verandering en verbreeding hunner gedachte te
registreren en meten. Bijbelsche theologie is nu de theologie
des Bijbels, niet het credo der godgeleerde scholen. We heb-
ben nu zelfs, met eerbied gesproken, eene theologie, eene
doctrine van Jezus. Ontleed , vergeleken , verklaard is al wat
Hij, zoowel in de synoptici als in Johannes Evangelie heeft

Digitized by

Google

132

gesproken. We kennen Hem nu, als het ware, gelijk Hij
zichzelven kent en verstaan Zijne roeping gelijk deze Hem
voor den geest stond , eer zij kwam in den geest van Paulas
of in de ruwe handen viel van den geloofsstrijd.

Onder deze kritische bewerking is het N. T. nu voor ons
een organisch geheel geworden. Wat daarin meer dan iets
anders de aandacht trekt? Het is de hooge trap waarop de
meester boven eiken leerling staat Paulus is het grootst,
als hij het meest staat onder invloed van Jezus, het kleinst
waar hij het meest is, die hij ook vroeger was; waar zijn
rabbinisme y zijn antagonisme den vorm en de substantie
zijne gedachte beheerscht Zoo is het met Johannes: het
locale en triviale is van hem. De idee van het Vaderschap,
bij den meester het alles beheerschende beginsel neemt van
de apostelen niet den geheelen geest in. Verloren ging
voor hen, eenigszins, de idee van Gods koninkrijk. En de
S. noemt nog meer. Deze verschilpunten zag de Tubingsche
school voorbij , schoon ze meer dan iets anders in staat zijn
op het onderscheid en verschil der scholen van de eerste
kerk de aandacht te vestigen. Zoo staat Christus dan nu
voor ons op eene nieuwe trap en wijze als de schepper zijner
gemeente, met gedachten die grooter zijn dan dat iemand
haar ooit geheel kon assimileren; als de bron van hare
voortdurende ontwikkeling, waar de op nieuw aangevangen
verklaring van zijnen persoon tot haar onveranderlijk en
onvermijdelijk probleem wordt gemaakt

We leven in een tijd van een dieper besef van de histori-
sche werkelijkheid en den voorrang van den persoon, die in
het niet werd opgelost door de theorie der mythen of door
de dialektiek een product van in botsing gekomen tendences
werd. Alles, literatuur, filosofie, kritiek, theologie, relige,
dit alles te zamen en onopzettelijk werkte samen om dat
besef te wekken. Zelfs wat hier destructief optrad, ja dat
nog het meest heeft ertoe bijgedragen, dat dit resultaat
werd verkregen. Deze „terugkeer" tot Christus mag allerminst
onverschillig zijn aan de theologie. Eene halve eeuw ligt er
nu in tusschen ons en de oude godgeleerdheid. Wil dat

Digitized by

Google

zeggen dat dit tijdperk van kritiek aan de theologie voor
goed een eind heeft gemaakt ^ of moet er eene poging worden
aangewend haar onder meer bezielde en gepaste bewoordin-
gen te brengen? Is christelijke theologie eene theologia
Christiy Hem betreffende en van Hem afkomstig, dan moet
het heden beter mogelijk dan te voren wezen zulk eene
theologie op te bouwen. Eene poging daartoe, hoe zwak
ook, is meer overeenkomstig plicht en geweten dan de ge-
makzucht, welke ertoe komen kon de oude theologie en de
nieuwe kritiek eenvoudig naast elkander te laten staan
zonder verband en zonder verzoening.

Tot dusver de auteur. Referent stelt zich voor in eene
volgende aflevering verslag te geven van het Ile exegetisch-
dogmatisch deel, welks inhoud en indeeling reeds werd op-
gegeven. Het staat niet beneden hetgeen we reeds ontvingen.
Niet onmogelijk staat het er zelfs boven. Eerst waar we
het geheel overzien zal het ons mogelijk zijn, hoewel dit
geenszins vooraan staat in onze bedoeling en voor de
ingenomenheid waarmee we dit werk lazen geheel op den
achtergrond treedt over éen en ander wat de S. ons schonk
onze meening uit te spreken.

BiHeUey Februari 1894. A. Vebkoxtw.

Digitized by

Google

Boetbeooideelingen.

Sociale Moraal in preek en schets van
Paul Waltheb. Vertaald door S. Ulfbbs.
Utrecht, Eemink en Zoon 1894.

Velen zijn er, die al haast kippenvel beginnen te krijgen,
als zij iets vernemen van de vraag, of het ook misschien
aanbeveling zon verdienen, de sociale kwestie eens op den
kansel ter sprake te brengen. Ze beschouwen dat als een
soort van ontwijding, als een offer aan den modegeest onzer
dagen. Maar als het Evangelie waarlijk Evangelie is, dan
moet het toch ook wel een practisch Evangelie zijn in den
vollen zin des woords. En als het een practisch Evangelie
is, dan dient het toch ook wel zoo gepredikt te worden,
dat de menschen er iets aan hebben voor de practijk des
levens, waarin immers ontegenzeggelijk allerlei vraagstukken
van maatschappelijken aard tegenwoordig zulk eene bijzonder
groote rol spelen. Naar mijn bescheiden meening, is de
dienaar des Woords in deze dagen wel ter dege verplicht
zeer bepaald op die in zoo menig opzicht bedorven sociale
toestanden en verhoudingen het licht te laten vallen, ons
door God in het Evangelie geschonken. Voor de Gremeente
is dat licht niet slechts een licht, maar het licht En wij
kunnen onmogelijk de schijnbaar dwaze pretensie laten varen ,
dat elke kwestie van zedelijken aard dan eerst in het rechte
licht komt, wanneer zij door dat licht helder en van alle
kanten wordt bestraald. In mijn boekje: „Het sociale vraag-

Digitized by

Google

135

stuk, een wekstem voor de Gemeente" heb ik „de roeping
van den Evangeliedienaar" op dit punt besproken (blz.
161 — 188). En, naar ik meen, duidelijk genoeg om be-
grepen te kunnen worden door ieder, wien het om begrijpen
te doen was , en wien de min heroïeke hebbelijkheid van het
in scirpo nodum quaerere nog niet tot een tweede natuur
was geworden.

Is men het er eenmaal over eens , dat de maatschappelijke
vragen, die onzen tijd beroeren, ook op den kansel ter
sprake dienen te komen, dan volgt natuurlijk terstond de
vraag: hoe dit behoort te geschieden? En ik durf niet be-
weren dat de methode, door den schrijver van bovengenoemd
boek gevolgd, aanbeveling verdient. Het werk heet oorspron-
kelijk; „Sociale Gedanken." En het levert ons een groot
aantal proeven , waaruit zal kunnen blijken , hoe zulke pree-
ken betreffende maatschappelijke vraagstukken er ongeveer
moeten uitzien. Nu denk ik er ook geen oogenblik aan te
ontkennen , dat er voor ons , die 't voorrecht hebben het
Evangelie in de Gemeente te prediken, uit deze proeven
niet heel wat valt te leeren. Op allerlei dingen , die het volks-
leven raken, en die de routine ons zoo gemakkelijk zou
kunnen doen voorbijzien, wordt onze aandacht gevestigd.
Tal van practische opmerkingen en wenken liggen hier voor
't grijpen. En de schrijver opent ons eene waarlijk goede
gelegenheid om — sit venia verbo — kijk te krijgen op
behoeften en belangen, die maar al te gemakkelijk aan
onzen blik ontsnappen, en die toch voor het gemeenteleven
eene zeer wezenlijke beteekenis hebben. Daarom acht ik voor
allen, die het predikambt bekleeden, de lezing van dit
geschrift zeer nuttig. En ik vermoed, dat er onder mijne
geachte collega's wel de een of ander zal zijn, die er geene
kennis mee kan maken, zonder het gevoel te krijgen, dat
hij in zijne prediking de practische zijde van het Evangelie
toch ook wel eens wat meer dan tot nu toe tot haar recht
mag laten komen. En als dat gevoel hem dan een' prikkel
wordt om hiermede voortaan inderdaad ernst te maken,
dan is dit toch al eene lang niet verwerpelijke vrucht van

Digitized by

Google

136

de moeite, door schrijver en vertaler aan dezen arbeid
besteed.

Tot navolging van het hier gegeven voorbeeld zal zich
intusschen, wat de formeele zijde der zaak betreft , onder
ons wel niemand gemakkelijk laten verleiden. De groote
fout, welke de door den Heer Walther gevolgde methode
aankleeft, springt daartoe te duidelijk in het oog. Laat
hem zelf zeggen hoe hij te werk gaat. „Op geheel onge-
dwongen wijze" zoo verklaart hij, „heb ik aan de behandeling
van zulke plaatsen uit de Evangeliën, die overigens met de
sociale quaestie niet te maken hebben , mijne gedachten over
de maatschappelijke toestanden en vragen vastgehecht" En
een oogenblik later: „Waar de teksten vanzelf aanleiding
gaven tot behandeling van de eene of andere sociale vraag,
daar werd dankbaar van de gelegenheid gebruik gemaakt.
Maar ook daar, waar de tekst in geenerlei betrekking tot
de sociale quaestie stond, werden toch beschouwingen over
de quaestie daaraan vastgeknoopt; en in dit geval werden
zulke teksten of woorden als motto gebruikt, als haken en
nagels, waar ik mijne gedachten aan vasthechtte, als stokken,
waarlangs zij als ranken zich om heen slingeren." Ik be-
wonder de eerlijkheid, waarmede deze homiletische zonde
wordt beleden. Ook het „ongegeneerde", van de wijze waarop
de Heer Walther — als ik de door hem gekozen beeldspraak
mag voortzetten — zijn sociale wasch ophangt aan de geeste-
lijke koorden, aan de Heilige Schriften ontleend. Een paar
voorbeelden. De beschrijving onder Cyrenius wordt gebruikt
tot eene aanleiding om te handelen over statistiek (bl. 13),
de mededeeling dat er geene plaats was in de herberg tot
eenen aanloop om den woningnood ter sprake te brengen (14).
En de goede herders uit Efrata's velden moeten dienen als
kapstok voor een betoog over het socialisme , dat een zevental
bladzijden beslaat (16 — 23), en waarin de gevoelens van
Bebel en Bellamy vrij uitvoerig worden besproken. De dienst-
knechten uit de gelijkenis van het onkruid onder de tarwe
worden toegesproken als : „dwaze dienstknechten , die , tegen-
over de omwentelingspartij, geen beter middel kennen dan

Digitized by

Google

I3t

kruit en lood!" Het onschuldige jongsken uit Joh. 6 moet
dienst doen als een stormram tegen het kapitalisme. Jezus
had het brood van dat jongsken genamen ^ om het volk er
mede te verzadigen. „Die knaap mocht geen overvloed heb-
ben, terwijl 5000 man om hem heen honger leden. Zoo is
het ook niet naar den wil van Christus , dat eenige honderd
menschen onmetelijke rijkdommen hebben, terwijl de mil-
lioenen om hen heen gebrek lijden. Het is een misverstand
als men denkt, dat God dat zoo beschikt. Dat misverstand
moet de wereld uit." Aldus de geachte schrijver (bl. 68).
Straks biedt de klove uit de gelijkenis van den rijken man
en Lazarus hem een welkome gelegenheid , om over de diepe
en breede klove tusschen rijken en armen uit te weiden.
En in het „neen", tot vader Abraham gericht , hoort hij zeer
duidelijk den materialist van onzen tijd (bl. 133). Als hij
het heeft over den doove, die zwaarlijk sprak, maakt hij
vliegensvlug de opmerking , dat zijn volk niet aan dat gebrek
lijdt, tot een bruggetje om te komen tot het afkeuren van
den hatelijken toon in de hedendaagsche pers, en van de
afstootelijke manieren, niet alleen bij de sociaaldemocratische,
maar pok bij de conservatieve bladen (bl. 178). En de
moordenaars uit de gelijkenis van den barmhartigen Sama-
ritaan kan hij niet aanzien, zonder een treffende overeen-
komst te ontdekken tusschen hen en woekeraars, en geld-
mannen, en werkgevers, die hun arbeiders uitzuigen (bl. 187).
Ik durf wedden , dat er in den ganschen Bijbel geen enkele
tekst voorkomt, dien de Hr. Walther niet weet te gebruiken
als een spijker, waaraan hij de een of andere zijner sociale
beschouwingen kan ophangen.

Zoo gaat het 't heele boek door. De schrijver maakt
haast den indruk van op dit punt monomaan te zijn. Ik
zeg niet, dat hij 't is. Maar ik beweer, dat wie den Hr.
Walther enkel uit dit boek leert kennen, moeielijk den indruk
kan weren, dat de schrijver lijdt aan een soort van sociaal-
homiletische monomanie. Met zekeren komischen hartstocht
zien we hem regelrecht op eiken tekst, die maar onder zijn
bereik komt, aanstappen, ten einde zijne beschouwingen over

Digitized by LjOOQ IC

138

maatschappelijke toestanden en verhoudingen daaraan vast
te haken. Exegese P Verband? In zijn ridderlijken ijver
bekreunt hij zich om deze dingen geen zier. Als er maar
een haak is! En als er geen haak is, welnu, dan maakt
hij er een. En de behendigheid, waarmee hij in dit opzicht
te werk gaat, mag inderdaad bewonderenswaardig heeten.

Maar wie zal nu zoo'n methode voor z'jne rekening nemen?
De Rotterdamsche prediker, die dit boek in onze taal over-
bracht? Ik kan het nauwelijks gelooven. In zijn voorrede
wijst hij zelf op de vraag : ,,of nu de methode goed te keuren
is, en of men de Bijbelsche verhalen gebruiken mag om er
maatschappelijke toepassingen uit te maken?" En op deze
bedenking laat hij, leuk genoeg, den schrijver het antwoord
geven in zijn narede^ als voorrede bij de vertaling gevoegd. Maar
dit antwoord kan toch niet bevredigend geacht worden.

„Ik geef toe/* zoo verklaart Walther, „deze manier van
doen zal niet zelden aan sommigen bevreemdend en ver-
rassend toeschijnen, vooral waar ik de gewone oorspron-
kelijke beteekenis van zulk eene schriftuurplaats, als voor
mijn doel op het oogenblik van minder belang, buiten be-
spreking liet , en in plaats daarvan sociale beschouwingen in
aansluiting aan den tekst gaf." .... Waaraan hebben wij te
denken bij de niet-gewone, de niet-oorspronkelijke beteekenis
van de eene of andere schriftuurplaats ? Ook bij de prediking
moet het allereerst en eenvoudig te doen zijn om de betee-
kenis van de schriftuurplaats , welke men behandelt. En onze
schrijver heeft zich aan die beteekenis in dit boek doorgaans
in het geheel niet gestoord. Evenmin aan de gewone, als
aan de ongewone Evenmin aan de oorspronkelijke, als aan
de niet-oorspronkelijke. Hij heeft zich aan de verschillende
door hem opgegeven schriftuurplaatsen slechts in zoover ge-
stoord, als zij hem konden dienen tot haken. In plaats van
de gewone en oorspronkelijke beteekenis (hij zegt het zelf)
geeft hij sociale beschouwingen. En die beschouwingen zijn
bij den tekst aangesloten, precies zooals een rok is aange-
sloten aan den spijker waaraan hij is opgehangen. Maar als
hij om de beteekenis van de een of andere schriftuurplaats

Digitized by

Google

139

niet geeft, wat geeft hij dan wel om die schriftuurplaats
zelf? En als hij om die schriftaurplaats zelf niet geeft ,
waarom laat hij ze dan niet liever achterwege, en zegt hij
niet zonder haar wat hij te zeggen heeft? Een kleedingstuk
behoudt zijn waarde, ook al hangt het niet aan een haak.

„Ook zal men mij voor de voeten werpen", zoo gaat de
geachte schrijver voort, „dat ik sommige schriftuurplaatsen
opzettelijk eenzijdig en opzettelijk sociaal verklaard heb; «ene
opmerking^ die ik verklaarbaar vind, omdat ik mij bepaald
beperken wilde tot sociale toepassing dier plaatsen, en omdat
ik voor ditmaal en voor dit mijn doel dus ook geheel van
de gewone verklaring en toepassing afgezien had." .... De
Heer Walther vergist zich. Poorgaans heeft hij niet slechts
van de gewone verklaring van de door hem behandelde
teksten, maar van elke verklaring dier teksten afgezien. Hij
geeft ons niet, zooals hij schijnt te meenen (vgl. ook bl. XV),
eene nieuwe verklaring. Hij geeft ons in 't geheel geene ver-
klaring. Of ja, hij geeft eene „sociale'* verklaring. Ra, ra,
wat it dat? Dat de hermeneuten zich over ons ontfermen I
Was het den schrijver te doen om eene sociale toepassing,
in elk geval zou deze dan toch eene juiste toepassing moeten
zijn, en, om juist te kunnen zijn, moeten rusten op eene
juiste exegese.

„Wanneer ik als prediker", zoo lezen we verder, „jaar
en dag bezig ben de Schriften te prediken en te verklaren
met het oog op het eeuwig welzijn der menschenzielen , mag
ik dan voor een keer diezelfde Schriften eens niet lezen en
verklaren en toepassen met het oog op het tijdelijke welzijn
der menschenkinderen, d, w. z. met het oog op de sociale

vragen?" Antwoord: zeer zeker. Niemand zal dezen

ijverigen prediker het recht daartoe willen ontzeggen. De
godzaligheid heeft niet slechts de beloften des toekomenden ,
ook die des tegenwoordigen levens. Maar dan ook werkelijk
lezen en verklaren en toepassen; goed lezen, en niet zóó,
dat er met de bedoeling van den schrijver volstrekt en vol-
strekt geene rekening gehouden wordt; goed verklaren, en
niet zóó, dat men, met een beroep op wat ook beroemde

10*

Digitized by

Google

140

predikers met voorliefde deden (bl. XV), op de golven van
het vrije symboliseeren en allegoriseeren gaat spelevaren, nog
minder zóó verklaren, dat er, ook met den scherpsten blik,
van eene verklaring geen enkel spoor te ontdekken valt; goed
toepassen , en niet zóó, dat de toepassing met den tekst even
innig verbonden is als het kleed met den haak, waaraan
het hangt.

Uit den toon, waarop de Heer Walther zich verdedigt, zou
men haast opmaken, dat hij een beetje krieawelig geworden
is over de bedenkingen, door zijn methode uitgelokt. Voor
de vastheid van zijn overtuiging, dat hij op dit terrein den
rechten weg heeft gevonden , pleit dit, dunkt mij , niet Even-
min als daarvoor de slottirade van zijn voorrede pleit , waarin
hij te kennen geeft, dat, als hier een goed en voedzaam
brood wordt aangeboden , men het dan ook maar zonder veel
bedillens moet eten en genieten en aan anderen meedeelen;
terwijl dan de vraag, of het brood misschien niet op eene
andere wijze had bereid en gebakken kunnen worden , vanzelf
op den achtergrond treedt. Trouwens dit is de kwestie niet
Deze is niet louter formeel. Zij gaat veel dieper, 't Is niet
de vraag, hoe het brood is gebakken en bereid, maar uit
welk deeg het is gebakken en bereid. In dit geval: uit het
deeg van des Heeren Walther*s eigene beschouwingen, in
zekeren zin Christelijke beschouwingen , maar toch doorgaans
buiten eenig organisch verband met de Heilige Schriften, en
dan geplaatst onder de hoede van den eenen of anderen tekst ,
die meestal met de aan de orde gestelde maatschappelijke
vraagstukken letterlijk niets te maken heeft. De auteur had
zijn brood moeten bereiden en bakken uit de grondbeginselen,
in den Bijbel voor het sociale leven gesteld. Hij had die
beginselen moeten opsporen , in 't licht stellen , vergelijken ,
onderzoeken , ontwikkelen , en aantoonen welk eene diepe en
breede beteekenis zij hebben voor de maatschappelijke toe-
standen en verhoudingen in den tegenwoordigen tijd. En dan
zouden wij de vraag , of hij dat brood misschien niet op eene
andere wijze had kunnen bereiden en bakken gaarne hebben
laten rusten. Nu geeft hij ons wel een „sociale moraal".

Digitized by

Google

141

Ook wel een ^sociale moraar', opgehangen aan Bijbelteksten.
Maar hij gaf ons niet een „sociale moraaF' rastende op het
fondament, waarop zij rusten moet, ontwikkeld uit de prin-
cipiën, waaruit zij ontwikkeld moet worden, om ten volle op
den naam van „Christelijk" aanspraak te kunnen maken.

Het heeft mij getroffen, dat de voorrede van den vertaler
zoo weinig correct is wat stijl en taal betreft. Zoo wordt er
pleonastisch gesproken van een „goeden" zegen, en van eene
leege kerk als van iets^ dat men „ervaart." Van Paulus en
Luther wordt ondersteld, dat zij met verpletterende woorden
zouden neerkomen over die bange houd-u-maar-stil-theoristen!
Zoo zijn er meer dingen , waardoor evenmin de fraaiheid als
de zuiverheid van den stijl wordt bevorderd. Onze zeer
geachte vriend Ulfers bezit als stilist eene zekere reputatie.
Maar hij zal wel doen met hierop niet te veel te wagen,
en te zorgen, dat het „stylam vertere" niet door hem uit
het oog wordt verloren. Wij danken hem voor zijne opwek-
king, gericht tot de drie of vierduizend leeraars van ver-
schillende gezindten in Nederland, die, zoo zij wilden, eene
sterke getuigende macht konden ontwikkelen tegen het wassend
socialisme. De waarheid van de bewering : „dat 'niemand zoo
schoone gelegenheid heeft om op het volk in te werken, als
zij," is gelukkig minder kwestieus, dan de onberispelijkheid
van den vorm, waarin zij ons hier wordt herinnerd. En of
die drieduizend, „als zij maar wilden, werkelijk het spook
konden bezweren" credula res amor est.

Dordrecht^ Febr. '94. A. J. Th. Jonker.

Digitized by

Googfe

Sene belangrijke apologie van de Chiisteltjke
Wereldbescliouwmg.

Voor enkele jaren werd door eene dame, Miss Joan Kerr,
in Schotland aan de United Presbyterian Church daar te
lande een aanzienlijk legaat vermaakt. Daarvoor moesten
lezingen worden gehouden ter bevordering van de beoefening
van wetenschappelijke Theologie in de Vereenigde Presbyte-
riaansche kerk. De eerste lecturer was Dr. James Orr,
thans Hoogleeraar in de kerkgeschiedenis aan de Theol.
School van de Vereenigde Presb. kerk te Edinburgh. Hij
hield deze lezingen voor de studenten en andere belangstel-
lenden in den winter van 1890 — 91 Daar hij door de
Synode in Mei 1891 tot Hoogleeraar werd benoemd, werd
de uitgave der lezingen vertraagd. Thans echter zijn ze bij
Andrew Elliot te Edinburgh in het licht verschenen onder
den titel van The Christian View of God and the world,
as centring in the incarnation (574 bladz. f 6.50). Het
werk is in Schotland en Engeland terstond met groeten lof
en waardeering ontvangen, en is deze ook waard. Referent,
die het genoegen had op het concilie van Geref. kerken te
Toronto ten vorigen jare met den geleerden schrijver kennis
te maken, oordeelt dat deze in vele opzichten belangrijke
studie ook hier te lande eene korte bespreking en eene
warme aanbeveling verdient.

De titel van het werk drukt reeds den inhoud en het doel

Digitized by

Google

143

van dezen arbeid uit. De Schrijver tracht eene verdediging
van de christelijke levans- en wereldbeschouwing te leveren
tegenover die van den modernen tijd. Het woord wereld-
beschouwing , waarvan de Schrijver in 't kort den oorsprong
en de geschiedenis nagaat, schijnt echter toch wel wat
al te ruim gekozen met het oog op de stof, die in zijn
werk behandeld wordt. Bij dat woord denken we toch niet
alleen aan de voornaamste loei der christelijke dogmatiek,
maar vooral ook aan de opvatting, die uit de begin-
selen des Ghristendoms ten aanzien van de verschillende
terreinen des levens, van kunst en wetenschap, van maat-
schappij en staat enz. voortvloeit. Deze onderwerpen komen
echter in dit boek niet ter sprake. Prof. Orr stelt zich
ten doel, om de belangrijkste waarheden der christelijke
religie, nl, de leer van God, de schepping, de zonde,
Christus, de verzoening en het wereldeinde tegenover de
verschillende aanvallen dezer eeuw in het licht te stellen
en te handhaven. Ook zóó beperkt, is zijne taak ruim en
zwaar genoeg.

Zulk eene verdediging der christelijke wereldbeschouwing
acht de Schrijver dringend noodzakelijk. Immers, aan eene
wereldbeschouwing heeft iedereen behoefte. Niemand kan
er buiten. Theoretisch en practisch wordt elk mensch tot de
vorming ervan gedrongen door zijne natuur. Wij zijn niet
tevreden met en kunnen niet rusten in fragmentarische ken-
nis; wij zoeken eenheid, kennis van het geheel. En we
hebben bovendien ook voor de practijk beginselen noodig,
die ons leiden bij ons leven. Ondanks allen afkeer van
speculatie en metaphysica, is onze eeuw dan ook verbazend
rijk aan stelsels en theorieën, die leven en wereld trachten
te verklaren en het gedrag der menschen willen regelen.
Hoe vele en verschillend deze nu ook zijn jin den tegenwoor-
digen tijd, ze hebben alle één karaktertrek gemeen: zij be-
strijden alle het supranatureele. Zij richten den aanval niet
maar tegen één wonder of ook 'tegen de wonderen, maar
tegen het bovennatuurlijke geheel in het algemeen, tegen
de transcendentie Gods, de bovennatuurlijke regeering 'der

Digitized by

Google

144

wereld,' de bovennatnurlijke openbaring in Christus, de bo-
vennatuurlijke gemeenschap van God en mensch, de boven-
natnurlijke werking Gods in de harten der menschen, enz.
Niet dit of dat feit, maar het bovennatuurlijke zelf is in
discussie tusschen de moderne en de christelijke wereld-
beschouwing.

Wel staat het Christendom tegenover al die nieuwere
stelsels van wijsbegeerte niet uitsluitend negatief; het erkent
integendeel gaarne en ten volle de elementen van waarheid ,
die ook in die systemen aanwezig zijn. Maar toch op dit
punt van het bovennatuurlijke loopen ze uiteen en staan
ze tegenover elkaar. Het Christendom is zelf supranatureel
en wil ook alzoo wereld en leven verklaren. Het is van
oordeel, dat zonder dezen factor alles een raadsel blijft en
de wetenschap zelve in dwaling verloopt. En deze tegen-
stelling mag niet worden verzwakt. Het baat niets te zeggen ,
dat het Christendom geen wereldbeschouwing is , maar louter
religie, leven, gevoel, waardeering is. Want al is het Chris-
tendom dit alles ook, het is toch nog meer dan dat; het
is niet denkbaar en niet bestaanbaar zonder ideeën. Evenmin
als eenige andere religie kan ook de christelijke dualistisch
naast of tegenover de wetenschap worden geplaatst. Religie
sluit altijd kennis in en affirmeert ten sterkste de realiteit
van haar object. En zoo brengt ook het Christendom een
eigen stel gedachten mede over God, over de wereld, over
den mensch, over Christus, over de verlossing, over het
einde der geschiedenis.

Nadat de Schrijver alzoo in de eerste lezing op treflfelrjke
wijze de christelijke en de moderne levensbeschouwing tegen-
over elkander heeft gesteld en de onderneming van zijn arbeid
heeft gerechtvaardigd , gaat hij er in de tweede lezing toe
over, om het standpunt aan te wijzen, dat hij bij de verde-
diging der christelijke werellbeschouwing wenscht in te nemen.
Deze tweede lezing is daarom ook het meest geschikt, om
ons de richting des Schrijvers te doen kennen , en in zoover
de belangrijkste van heel het werk. Het standpunt, waarop
Prof. Orr zich plaatst, is het Christologische. De persoon

Digitized by

Google

145

van Christus toch is het middelpunt van het Christendom.
Dit uitgangspunt wekt echter èn op zich zelf èn ook in
verband met het volgende wel eenige bedenking. Natuurlijk
is er niet het minste bezwaar tegen, om Christus het cen-
trum des Christendoms te noemen. Maar indien Hij het
middelpunt is, is Hij daardoor juist niet het beginsel en het
uitgangspunt. De Schrijver wordt daarom genoodzaakt , over
den persoon van Christus tweemaal te handelen, eerst in
deze, en dan later nog eens op de rechte plaats, in de
zesde lezing.

Toch is het goed te begrijpen, wat de Schrijver tot de
keuze van dit standpunt heeft geleid. Wij bespeuren hier
den invloed van de Duitsche Theologie, die na Schleier-
macher opkwam, maar vooral ook van die richting in En-
geland , welke reeds sedert jaren de vleesch wording gemaakt
heeft tot object van de stoutste speculatie. Mannen als
Wilberforce, Westcott, Stanton, Gore, Dale en anderen
trachten uit de incarnatie alles te verklaren, wereld en zonde,
kerk en sacrament, kunst en wetenschap, zelfs de gewone
dingen van het natuurlijke leven. En ook Prof. Orr is van
meening, dat de incarnatie op alle dingen, op God en wereld^
mensch en zonde een geheel nienw licht vallen laat. Van
daar ook, dat het theistisch Godsbegrip, de schepping en
de zonde in de derde, vierde en vijfde lezing niet op zich-
zelf als door God geopenbaarde waarheden maar als postu-
laten der christelijke wereldbeschouwing, als noodzakelijke
onderstellingen der vleeschwording worden behandeld. Wel
blijft de Schrijver hieraan dan zelf in de bespreking niet
getrouw, wijl hij ze toch ook weer uit andere gegevens op-
bouwt; maar dat is toch telkens zijn uitgangspunt. Bij deze
christologische beschouwing wordt echter te veel vergeten,
dat de christologie ,. ofschoon ook ongetwijfeld licht op de
vroegere loei der dogmatiek terugwerpend , toch zelve op haar
beurt op deze waarheden van schepping en zonde is ge-
baseerd en zonder haar den grondslag onder de voeten
verliest. Toch is dit christologisch standpunt daarom zoo
lang in eere gebleven, wijl men meende, daarin eene vaste

Digitized by

Google

146

basis te hebben tegenover de aanvallen der wetenschap.
De Schrifk, vooral het Oude Testament, was over de leer
van schepping en zonde niet betrouwbaar genoeg. Ook
Prof. Orr abstraheert meermalen van het gezag der Schrift,
en zegt dat schepping, val enz. ook zonder dit vast genoeg
staan, bv. bl. 144. 212. Want de persoon van Christus
heeft zekerheid genoeg en waarborgt ook de waarheid dier
postulaten en onderstellingen. Alleen rijst de vraag, wat
gezag het Nieuwe Testament nog hebben kan, wanneer
het wordt losgemaakt van het Oude; en wat grondslag de
christologie nog behouden kan, wanneer datzelfde funda-
ment onder de theologie en anthropologie is ondermijnd en
losgewoeld ?

Afgezien van deze formeele kwestie, is de inhoud der
tweede lezing hoogst belangrijk. Prof. Orr tracht hierin
de Goddelijke natuur van Christus te betoogen niet uit
teksten der Schrift of uit speculatieve redeneeringen, maar
uit de historie der christologie in vroeger en later tijd.
Hij toont daartoe in de eerste plaats aan, dat alle be-
middelende theorieën over den persoon van Christus van
Arius af tot de school van Ritschl toe steeds door ge-
brek aan levensvatbaarheid gestorven zijn. Zij hebben geen
bestand in zichzelve en maken daarom altijd plaats voor
zulke opvattingen, die in Jezus niets meer zien dan een
gewoon mensch en hoogstens hem erkennen als een leeraar
en voorbeeld. Maar ook hierbij kan men dan niet blij-
ven staan. De „downward movement" gaat altijd verder.
Als Jezus niet meer dan leeraar en voorbeeld is, is het
Theïsme niet houdbaar en volgt logisch en noodzakelijk
het Deïsme. Maar dit bevredigt niet en biedt geen rust-
punt. Wat is een God, die ver van ons verwijderd is,
die zwijgt en zich niet openbaart? Wat weten wij dan
van Hem? Het deïsme leidt zoo tot agnosticisme, en dit
weder tot pessimisme, d. i. tot de loochening van voor-
uitgang, van een plan Gods in de wereld. Het agnos-
ticisme is de abdicatie der gedachte. Pascal stelde 's men-
schen grootheid in zijn denken, maar bij het agnosticisme

Digitized by

Google

147

en pessimisme wordt de gedachte de fatale gift aan den
mensch.

Maar als dit laatste punt is bereikt, volgt de omkeer en
begint een „upward movement". Het pessimisme kan geen
wereldbeschouwing leveren; het lijdt schipbreuk aan de ge-
dachte, de rede, welke in de dingen is. Deze is niet te
loochenen; er is gedachte in den mensch, in de geschiede-
nis, in de wereld, en deze kan voor den pessimist weer de
aanleiding zijn , om zich op te heffen tot het Theïsme. Maar
dit Theïsme voert dan vanzelf tot openbaring; eerst wel tot
openbaring in algemeenen, maar vervolgens toch, indien er
met dit begrip ernst wordt gemaakt, tot openbaring in
bijzonderen zin bij Israël en in Christus.

Reeds deze lezing geeft ons, evenals al de volgende, een
hoogen dunk van de kennis en belezenheid des Schrijvers.
Hij is op de hoogte niet alleen van de Engelsche , maar
evengoed van de Duitsche litteratuur op het gebied van
theologie en philosophie. De aanteekeningen , waarmede
Prof. Orr zijn werk heeft verrijkt en die meer dan honderd
bladzijden beslaan, geven een aantal citaten uit de voor-
naamste schrijvers over elk onderwerp, ter toelichting of
bevestiging zijner denkbeelden. Vooral moet de tact van
den Schrijver geroemd worden, waarmede hij uit de ver-
schillende stelsels winste weet te halen voor de verdediging
van het Christendom. Maar toch verleidt hem dit wel eens,
om den eenen bestrijder van zijne wereldbeschouwing tegen
den ander uit te spelen. Dat bijv. het Arianisme door het
Theïsme en Deïsme heen, tot Agnosticisme en Pessimisme
leidt, wordt niet historisch of genetisch aangetoond, maar
uit eene willekeurige groepeering van personen afgeleid. En
als hij vervolgens wil betoogen dat het Pessimisme tot het
Theïsme terugvoert, beroept hij zich niet zonder eenig recht
op Hartmann en Peters ; maar het Theïsme verder vervolgend
in zijn terugkeer tot het geloof aan de openbaring, moet
hij natuurlijk deze personen laten varen en ontleent dan
zijne bewijzen aan Pfleiderer en Ritschl. Niet de genetische
of historische ontwikkeling der stelsels en gedachten, maar

Digitized by

Google

148

eene eigenaardige groepeering levert den Schrijver het his-
torisch bewgs, dat we in Christus den Zone Gods hebben
te zien. Geen wonder, dat dan ook het slot dezer lezing
niet geheel aan het begin beantwoordt. Er moest uit de
geschiedenis bewezen worden, dat Christus, het middelpunt
des Christendoms, niet alleen een mensch was, maar de
waarachtige Zoon van God. Maar de historie bewijst geens-
zins, noch in een individu, noch in eene of andere school,
noch ook zelfs in de gangen der eeuwen, dat downward en
upward movement, met hunne verschillende stadiën, in die
verhouding staan als de Schrijver ons aanwees, en nog
veel minder, dat zij ons heenleiden tot de belijdenis van de
Godheid van Christus.

• De derde, vier Je en vijfde lezing behandelen dan het
Theïsme, de schepping en den val als de postulaten der
christelijke wereldbeschouwing. Het geloof aan het bestaan
van een persoonlijk, wijs en heilig God sluit tal van su-
pranatureele elementen in zich. Ook al neemt men nog
geen enkel wonder aan in engeren zin, het gansche heelal
rust dan toch reeds op een bovennatuurlijken grondslag. Op
theïstisch standpunt kan er zelfs geen bezwaar meer worden
ingebracht tegen eene bijzondere openbaring. Theïsme en
openbaring zijn ten nauwste met elkander verbonden, en
gaan ia het Christendom hand aan hand. Daarom hangt er
van het theïstisch Godsbegrip zoo veel af. De Schrijver
tracht deze Godsidee daarom eerst te handhaven tegenover
het Agnosticisme, dat of tot volslagen atheïsme moet voort-
schrijden of in tegenspraak met zichzelf moet komen. Daarna
gaat hij de bewijzen na, die voor het theïstisch Godsbegrip
gewoonlijk worden aangevoerd. Prof. Orr hecht groote waarde
aan deze bewijzen, tot zelfs aan het ontologische toe, maar
hij brengt er meermalen eigenaardige wijzigingen in en draagt
ze voor op eene zelfstandige manier. Hij betoogt Gods be-
staan op grond van de wereld, die eene oorzaak onderstelt,
maar vooral op grond van de redelijke en zedelijke orde,
die er in de wereld bestaat. Die orde kan niet worden
ontkend. Onze rede zelve eischt, dat er rede, logos, is in

Digitized by

Google

149

de dingen. De wetenschap is op deze groote onderstelling
gebaseerd. En die rede in ons en buiten ons rust niet in
eenig schepsel , maar is het logische prius van alle schepsel ,
en rust dus op eene absolute redO; die op haar beurt niet
denkbaar is zonder een persoon, een Ik, in wien zij woont.
En eyenzoo is het met de zedelijke wereldorde. Prof Orr
neemt het standpunt in van het Rationeele Realisme, gelijk
hij zelf het noemt; de physische, redelijke, zedelijke, reli-
gieuse wereld — zij alle leiden op tot en postuleeren het
bestaan van een persoonlijk, wijs en heilig. God. Nadat
hij dan in de vierde lezing over den mensch en zijne schep-
ping naar het beeld Gods heeft gehandeld en deze heeft
gehandhaafd tegen het pantheïsme en materialisme, spreekt
hij in de vijfde lezing over de zonde. Hij maakt hierbij op
treffende wijze gebruik van de apologetische momenten, die
er in de hedendaagsche wereldbeschouwing voor de christelijke
opvatting der zonde étanwezig zijn. Immers, het oppervlakkig
individualisme en optimisme eener vroegere eeuw schijnt op
dit punt door de wetenschap van den nieuweren tijd geheel
overwonnen te zijn. Het staat thans ook voor de wetenschap
vast, dat het zedelijk kwaad algemeen is en van geslacht
op geslacht overerft. De schrikkelijke werkelijkheid van het
zedelijk kwaad kan niet worden geloochend, ook al verschilt
de waardeering. En hierin staat het Christendom inderdaad
weer alleen. Want de christelijke religie alleen erkent ten
volle de eigenlijke natuur van de zonde; hier is ze niet eene
noodzakelijke phase in de algemeene ontwikkeling, geen
product der zinnelijkheid, maar iets dat niet behoorde te
zijn, dat geen recht van bestaan heeft, en daarom alleen
uit eene vrije wilsdaad kan worden verklaard.

De zesde lezing handelt over de vleeschwording. Vroeger
heeft de Schrijver ze historisch trachten aan te topnen, nu
gaat hij na, hoe van den beginne af door de discipelen aan
Jezus eene hoogere natuur is toegekend. Jezus is van den
aanvang af gehouden voor een heilig en zondeloos mensch,
voor den Messias der Joden, voor den Rechter van levenden
en dooden, voor den Zone Gods in geheel eenigen, boven-

Digitized by

Google

150

nataurlijken zin. Dat zijn de feiten , die de Schrift ond
biedt, niet alleen in het Evangelie van Johannes maar ook
in de drie eerste Evangeliën en bij alle Apostelen. En deze
feiten worden nu in geen enkele nieuwe Christologie ten
volle verklaard, maar komen nog het best tot hun recht in
de kerkelijke leer van de Vleeschwonling des Woords. Van
dit centrale feit des Christendoms laat Prof. Orr nu in de
volgende lezingen het licht vallen op de Triniteit, de ver-
zoening en de bestemming der wereld.

De triniteitsleer wordt opgebouwd op het feit der incar-
natie^ op de uitspraken der H. Schrift, ook in het Oude
Testament, en op verschillende speculatieve bewijzen, waar-
aan Prof. Orr eene vrij groote kracht toekent. Hare waarde
ligt vooral ook hierin, dat zij schepping en herschepping
met elkander in verband stelt als deelen van één geheel.
De Zoon van God is immers tegelijk eerstgeborene aller
creaturen en eerstgeborene uit de dooden. Op uitnemende
wijze wordt van dit gezichtspunt uit de vraag beantwoord
naar de vleescfawording des Woords buiten de zonde. De
fout bij de gewone oplossing dezer kwestie^ zoowel bij de
bevestiging als bij de ontkenning der vraag, ligt hierin dat
men bij Ctod twee plannen onderstelt. Ofschoon wij nu van
menschelijk standpunt dikwerf dit onderscheid moeten maken,
in wei^kelijkheid is Gods plan maar één. God heeft terstond
bij de conceptie der wereldidee ook de zonde en de verlos-
sing in haar opgenomen. Creation is built up on Bedemp-
tipn Unes.

De achtste lezing toont het verband aan tusschen de
incarnatie en de verzoening. Het Christendom is de gods-
dienst der verzoening. De H. Schrift verbindt onze zaligheid
ten nauwste met den persoon en vooral met het lijden en
sterven van Christus. De nieuwere voorstellingen nu, welke
Schleiermacher, Kothe, Bitschl, Bushnell en anderen van de
verzoening zich gevormd hebben , bevatten veel waars en veel
goeds, maar laten dit element toch niet genoeg tot zijn
recht komen. Zij trachten wel alle eene meer geestelijke
opvatting van de verzoening te verkrijgen en brengen haar

Digitized by

Google

151

daartoe in inniger verband met de vleeschwording , en ook
mét de wetten die er op andere terreinen heerschen; maar
zij schieten te kort in waardeering van het lijden, en het
sterven van Christus. Zij rekenen niet genoeg met de schuld
der zonde en met de gerechtigheid Gods. Zij vergeten te
veel, dat Christus intrad in onzen schuldigen toestand en
de straf der zonde op zich nam.

Eindelijk spreekt Prof. Orr in eene negende lezing nog
over de bestemming van menschheid en wereld. Hij doet
dat op zeer bescheidene wijze. De vraag naar het einde
en het doel der wereld is algemeen. ledere godsdienst en
elk wijsgeerig stelsel heeft zijne eschatologie. Ook het
Christendom eindigt met eene leer over de laatste dingen.
Maar het dualistisch eindresultaat, waarop de geschiedenis
der wereld schijnt uit te loopen, is in vele opzichten onbe-
vredigend. Vooral wanneer we bedenken, dat de Zoon van
God zelf voor de redding der menschheid in 't vleesch is
gekomen en geleden heeft, dan schijnt het hard, dat dit
feit van ontzachlijke beteekenis aan een zoo klein gedeelte
van het menschelijko geslacht ten goede komt. Aan de
andere zijde wordt ook het universalisme, de conditioneele
onsterfelijkheid, en de ^future probation" door tal van be-
zwaren gedrukt, en ze zijn ook alle met de duidelijke uit-
spraken der Schrift in strijd. Daarom past het ons, in
deze zoo gewichtige zaak voorzichtig en bescheiden te ziji^.
Het laatste woord is bij dit probleem nog niet gesproken.
Ëene vaste theorie is er nog niet. De gegevens voor eene
Yolledige solutie ontbreken ons. Alleen hebben wij het woord
te behartigen: hoe zullen we ontvlieden, indien wij op zoo
groote zaligheid geen acht nemen I

Aan het slot belijdt Prof. Orr, dat hij zich ten volle
bewust is van het gebrekkige van zijn arbeid; maar hij
gevoelt toch ook behoefte, om uittespreken, dat hij door
de studie van dit onderwerp versterkt is in zijn geloof aan
de openbaring Gods, en bevestigd in de hope, dat de
christelijke religie de aanvallen, waaraan zij thans van alle
zijde blootstaat, glansrijk zal doorstaan. En wie dit werk

Digitized by

Google

152

emstig bestudeert, zal waarschiJDlijk eene dergelijke ervaring
opdoen. De nieuwere wereld- en levensbeschouwing toch,
met welk een gezag zij ook optrede, blijkt te meer onbe-
vredigend, naarmate zij nauwkeuriger onderzocht en met
de christelijke vergeleken wordt. Dat toont Prof. Orr in
zijn boek duidelijk aan. Daarom danken wij hem voor
zijn veelzins voortreffelijken arbeid. En daarom bevelen wij
zijn werk ook hier te lande met warmte aan.

Kampen. H. Bavinck.

Digitized by

Google

Taria.

(Brief aan Ds. N. N.)

Arthur Sohopenhauer. De vier Hoeksteenen der wereld
en haar Bouwmeester. 2 Deelen. 's Gravenhage. D. N. F.
KieU. 1893.

Darwin en Schopenhauer. Nataurkunde en Bovennataur-
kunde door Dr. U. M. Duparc. Arnhem en Nijmegen.
Gebr. E. & M. Cohen.

Prof. Dr. Seved Bibbing. Met wie mag men trouwen?
Leiden A. H. Adriani

Gisbertus Voetius door A. C. Duker, Theol. Doet. Eerste
Deel. Eerste Helft. Jeugd en Academiejaren, 1589 — 1611.
Leiden, E. J. BrilL 1893.

Ernst Wilhelm Hengstenberg. Sein Leben und Wirken
nach gedruckten und ungedruckten duellen dargestelt von
Johannes Bachmann, der Theologie Doctor und'ordentlichem
Professor zu Bostock. Erster Band 1876. Zweiter Band
1880. Dritter Band. Nach Prof. Dr. J. Bachmann's Tode
dargestellt von Tb. Schmalenbach , Superintendent in Men-
ninghüffen. 1892. Gütersloh. Druck und Verlag von C.
Bertelsmann.

Tempi pas?ati 1840 a 1858. Nouvelle édition, revue et
considérablement augmentée (avec Ie portrait de Tauteur) par
Ad. Schaeffer, Dr. en théologie et pasteur a Golmar. Lau-
sanne, Paris. 1894.

Digitized by LjOOQ IC

154

De cbristeiyke Geloofsleer. Huidboek voor Midddbear
Onderwas en eigen onderzoek door Dr. J. J. van Toorenen-
beigen, Oud-Hoogleeraar. Tweede, herziene en vermeerderde
uitgave. Culemborg. Blom en Olivierse. 1893.

Het onderw\J8 in de Zedekunde van Prof. Abraham
Kuenen door Dr. H. IJ. Groenewegen. Amsterdam. IJ. Bogge.

De Bgbel voor kinderen door Dr. J. H. Gunning JHz.
Leiden. A. W. Sgthoff. Afl. I.

Leitfaden für den Beligioosunterricht in der Fortbildnng^-
schule, zugleich ein Hilfsbuch fiir den Confirmandenunter-
richt und die kirchlichen Katechismusunterredungen , auch
für Leiter von Jünglingsvereinen. Auf Yeranlassung heraus-
gegeben von Dr. Ernst Siedel, Pfarrer em. Zweite vermehrle
Auflage. Dresden. Verlag von Justus Nenmann^s Buchhand-
lung (L. Ungelenk). 1894.

Onze plichten, door Dr. J. Th. de Visser, Amsterdam.
D. B. Centen. 1898.

Offener Brief an den hochwürdigsten Bischof von Trier,
Herrn D. Korum, von Wiliibald Beyslag, Doktor und
Professor der evang. Theologie. Allen wahrheilliebenden Ka-
tholiken und Protestanten znr Prüfnng vorgelegt. Leipzig
1893. Verlag der Buchhandlung des Evang. Bundes von
Carl Braun. Preis 30 Pf. Zweites Tausend.

Bescheid an den bischöflichen Seminar- professor in Trier,
Herrn Dr. Einig, in Sachen meines offenen Briefes an
Herrn Bischof Dr. Korum, von Wiliibald Beyslag, Doctor
und Professor der evang. Theologie. Allen Wahrheitlieben-
den Katholiken und Protestanten zur Prüfung vorgelegt.
Leipzig 1893. Verlag der Buchhandlung^, des Ev. Bundes
Ton Carl Braun. Preis 20 Pf. Erstes und Zweites Tausend.

Gy vindt het prettig, amice, dat ik zoo nu en dan U op de
hoogte breng van pas uitgekomen boeken. My is het altgd een

Digitized by

Google

155

^oot genoegen een kleinen dienst aan een vriend te bewijzen. En
daar ik gemeenlijk boeken lees met een potlood in mijn hand — om
aanteekeningen te maken: hier een vraagteeken, daar een uitroepings-
teeken te zetten; nd eens in margine op te merken ,, zeer juist*', dén
weer aan te merken „heelemaal mis^' — valt het mij niet zwaar aan
uw verlangen te voldoen. Ditmaal vormen de titels der te bespreken
boeken een heele lijst. Zooals gij ziet heb ik wat orde in de dingen
gebracht en het gelijksoortige bij elkaêr geplaatst. Want „Varia'*
beteekent wel „Allerlei". Maar „Varia'' staat niet gelijk met „Chaotica".
Beginnen we dan met een paar uitgaven op het gebied der Wijs-
begeerte. In de eerste plaats een woordje over ^.Arthur Schopen'
hatier: de Fier Hoekateenen der Wereld,^\ Schopenhauer is eene
belangwekkende figuur. Begroet hem als den apostel van het evan-
gelie (?) der eeuwige doodstilte, of toon aan dat deze tragische man
geen oog had voor het waarachtig Evangelie van onzen Heiland, die
de weg, de waarheid en het leven is; roem de oorspronkelijkheid
van dezen geest , de diepte van dit gemoed, of leg den nadruk op
zijn gebrek aan methodische vorming, op de fouten van zijn charakter,
op de inconsequenties in zijn leven — dit moet gy erkennen: Scho-
penhauer is eene belangwekkende figuur. — De heer D. Kiehl —
lees maar de „Inleiding tevens Voorrede" van de „Vier Hoekstee-
nen" — is volbloed Schopenhaueriaan. Met warmen eerbied noemt
hij den raadselachtigen man „den Meester". Van de wijsgeeren vinden
genade in de oogeu des heeren Kiehl „de goddelijke Platoon" en de
Ouden, die in de Vedahs spreken. Van de nieuweren waardeert hij
Locke, meer nog Kant. Maar boven allen staat Schopenhauer, de
eenige Schopenhauer. Dei^e is meer, is grooter dan Kant „is hem
verre vooruit gestreefd en dat niet kwantitatief, maar kwalitatief"
(p. XVI). Het loont de moeite, waarde vriend I die sterk gepeperde
„Voorrede" te lezen. De Heer Kiehl heeft heel wat grieven tegen
zijne mede-vaderlanders. Zoo puntig, zoo scherp; zoo grof, zoo lomp
mogelijk brengt hij ze onder woorden, 't Is een gebijt en gehap van
sta-vast. Zoo „de Meester" gewoon was te zingen, zoo tracht deze
leerling hem na- te- piepen. En daar slaagt hij in. Wilt ge een
proefje? Lees maar al aanstonds de eerste woorden: „Ofschoon naar
mijne meening eene der hoofdredenen waarom Nederland in sommige
voorname opzichten bij de toongevende volken , zelfs van klein zielental
nog lang zal achterstaan, juist in zijne onuitroeibare inbeelding gelegen
is dat het op intellektueel gebied onder de beschaafde natiën reeds
eene zeer voorname en bijna niet te verbeteren plaats inneemt, zoo

11*

Digitized by

Google

166

staat aan den anderen kant z^n intellektueel peil toch niet zóó laag
dat het b. ?. nooit van Schopenhauer zou gehoord hebben , of, sooals
het dit waarschynlgk lie?er zal willen uitgedmkt zien: „dat het
Schopenhauer niet zou kennen/* Wij Nederlanders, het door alle
Treemdelingen zoo eenparig bewonderde volkje, Schopenhauer niet
kennen IIP' (bldz. IX). Toch acht de heer K. „ons volk, niet van
nature, zooals b. v. ten gevolge van eene te rudimentaire inrichting
zgner breinkronkels of dgl., voor onvatbaar of onbekwaam met
Schopenhauer en zijne filozofij kennis te maken" (bldz. X). Ooze land-
genooten „voor zoover slj geen socialisten zgn, zijn met hun lieve
en prettige leventje tamelijk wel ingenomen" (bldz. XXV); „zij heb-
ben een zoo gevoelig nationale-ydelheids-huidje" (bldz. XL) ; „zij plegen
in zekere gevallen, onveranderlijk denzelfden gemeenen streek oit-te-
halen*'. (bldz. XXXIX). Dergel^ke lompheden, vindt gij ook niet
amice, had de heer K. — die blijkens de „Voorrede'' een ernstig
man is — niet moeten schrijven. Het sarkasme is nu eenmaal geen
paedugogiesch middel. Zulke ruwe hatelgkheden verzwakken den
indruk van een streng, welgemeend woord, dat geïnspireerd werd
door liefde tot ons volk. Tot nadenken roept wat de heer K. zegt
over het ,,prozaisch, banaal, filistijnsch, kruyenierachtig liberalisme
waaronder wQ sedert 1848 zuchten." En al stel ik geen het minste
vertrouwen in het geneesmiddel tegen de kwaal door den schr^ver
ons aanbevolen: aanwijzing van het euvel acht ik reeds veel.

De stukken uit Scbopenbauer^s werken door den heer Kiehl ver-
taald vormen saam — gij ziet het reeds aan de pagineering — vier
bundeltjes. I. Bldz. 1—160; bldz. 161— »B2. II. Bldz. 1—196;
bldz. 197 — 384. Bij deze opgave z^n ingesloten de belangrijke
„Aanteekeningen" van den kundigen vertaler. De vertaling volgende
z^n wij DU hier, d&n daar in Schopenhauer^s werken. Jammer; dat
de heer K. ons niet geregeld zegt w^r het oorspronkelijke te vinden
is. Het „Eerste Hoofdstuk'* van „Kapittel V' „Over den Dood en
z^ne Betrekking tot de Onverdelgbaarheid van ons eigenlijke Wezen"
staat in „Die Welt als Wille und Vorstellung" in den „Zweiter Band,
welcher die Erganzungen zu den vier Büchern des ersten Bandes
entbalt". Kap. 41 „Über den Tod und sein Verhaltnis zur Unzer-
störbarkeit unseres Wesens an sich'* (S. 474—524) ^). Het daarop
terstond volgend Kap. 42 „Leben der Gattung" (S. 524—531) staat
in de hoUandsche vertaling, in het tweede deel bldz. 57 — 65: „Over

1) Ik gebruik de editie Halle a. d. S. Otto Hendel.

Digitized by

Google

157

het le?en der Soort". Dan 7olg^ onmiddeliy k — in het oorspronkeiyk
en in de vertaling — „Ef^lichkeit der Eigens chaften*^ en «fMetaphysik
der Oeschlechtsliebe**. Alleen laat de Vertaler den „Anhang snm
vorstehenden Kapittel", zonder 't ons te zeggen , ac hterwege. Na dat
Kap. 44 plaatst de Vertaler Kap. 19: „Vom Primat des Willens
im Selbstbcwusstsein". Hij vertaalt dit opschrift: „Over het Voor-
beerschen van den Wil boven het Verstand in het Zelfbewustzijn" en
laat den aanhef van het hoofdstak weg. N6g eens gaan w^ terng.
„Kap. 17 : „Ueber das metaphysische Bedürfnis des Menschen" opent
het vierde bundeltje. Vertaler volgt het origineel tot op de woorden:
,,Also, wie oben gesagt das Böse, das Uebel und der Tod sind es
welche das philosophiscbe Erstaunen qualifizieren und erhöhen, nicht
bloss, dass die Welt vorhanrjen, sondem noch mehr, dass sie eine
80 trübselige sei, ist das punctum pruriens der Metaphysik, das
Problem, welcbes die Menscbheit in eine Unruhe versetzt, die sich
weder durch Skepticismus noch durch Kriticismus beschwichtigen
lasst" (II. S. 171). Terstond op die woorden volgt bij Schopen-
bauer „Mit der Erklarung der Erscheinungen in der Welt finnen wir
auch die Physik (im weitesten Sinne des Worts) beschaftigt^'. In de
vertaling wordt echter eene ontwikkeling van twee bldz. ingeschoven,
die weer van elders genomen is. (bldz. 212 — 214). De Vertaler maakt
het ons op die manier niet gemakkelijk zijn werk met bet oorspron-
kelijk te vergelijken. En dat willen wij toch méér dan eens. W\j
lezen b. v. II, bldz. 2: „Het leven eens menschen met zijn oneindig
getob, zorg en IQden is te beschouwen als de loutering en de para-
fraze van het voortplantingsbedrijf.*' „Loutering en parafraze.'* Won-
derlijke combinatie, vindt ge niet? In het oorspronkelijke staat:
„Das Leben eines Menschen mit seiner endlosen Mühe, Not und
Leiden ist anzusehen als die Erklarung und Paraphrase des Zeugungs-
aktes'* (II. S. 586). Schopenhauer te vertalen is een zeer lastig werk.
En het is lichter den heer Kiehl te kritizeeren dan 't hem te ver-
beteren. Wat den stijl betreft lees ik liever de vertaling dan de
oorspronkelijke Voorrede, 't Verdient geen aanbeveling dat de heer
K. zoo kwistig is met vette letters. Dat geeft iets ordinairs aan zijn
boek. — En vraagt ge ten slotte: „Wat zullen de fata van deze
uitgave zijn?*' Mij dunkt, de beoefenaar van de Wijsbegeerte en van
hare geschiedenis zal Schopenhauer in het Duitsch blgven lezen. Maar
menige „leek" zal eens in de vertaling neuzen om te zien „wat die
Schopenhauer toch eigenlek wilde." De diepzinnige grilligheden van
dezen genialen titan zullen hem wellicht in den war brengen. Indien

Digitized by

Google

158

maar ieder lezer van „de Yier Hoeksteenea** déze waarheid helder
▼oor den geest stond: „de Bouddha of de Christus, d^t is in dit
tijdsgewricht de groote tweevraag«^ Verlossing van het bestaan óf
verlossing van de zonde, die het bestaan bezoedelt en vergalt. £n . . .
spreekt dan het zedelyk geweten zyn woord, krachtig en helder, din
zal de keuze niet twijfelachtig zijn! —

De brochure „Darwin en Schopenhauer. Natuurkunde en Boven-
natuurkunde" zult gg , waarde vriend , wel niet met volkomen instem-
ming maar toch met belangstelling lezen. De reeds bejaarde Schrij-
ver wgst even (Inleiding, bldz. B — 11) op Darwin's beteekenis voor
de geschiedenis der natuurwetenschap, en begroet in Schopenhauer
den man „die betoogd heeft wat vijftig jaar later door Darwin werd
geleerd." Als vurig vereerder van Schopenhauer doet Dr. Dnparc
zich kennen in de volgende woorden: „Wij veroorloven ons niet
Darwin te verdenken , dat hij , toegerust met den schat van Schopen-
hauer*s wijsbegeerte, op het gebied der natuurkunde heeft gewoekerd.
Wat echter wel geoorloofd zal zijn, is de verontwaardiging uit te
drukken , dat vele geleerden een der grootste genieën , die Duitschland
in deze eeuw heeft voortgebracht, wellicht den grootsten philosoof,
die ooit heeft bestaan, 6ï met drie regels schrift poogden te ver-
nietigen, óf hem, zonder de bron te noemen, de schoonste denk-
beelden ontnamen, ten einde zich met die uitgeplukte vederen den
hoed te tooien óf hem geheel ignoreerden en doodzwegen.*^ Tegenover
de kleinzielige kritiek dezer détracteurs wgst Dr. Duparc op het feit
dat niemand minder dan Goethe, dat Jean Paul, Schopenhauer reeds
waardeerden ; op het feit dat in EngeUnd , in Duitschland , in Frank-
rgk de beteekenis van zijn systeem meer en meer wordt erkend. Zeer
juist zegt onze Schrijver: „Het empirisme van Darwin, Moleschot,
Yogt, Pasteur, Hackel, Yirchow, Harting en anderen kan nimmer
meer geven dan eene geschiedenis van opvolgende verschijnselen,
dew^l het onmachtig is om daaruit het levensbeginsel af te leiden
en van eene eerste oorzaak te spreken; nog meer het is eene fout
van vele dezer groote mannen, die tevens tot groote dwalingen aan-
leiding geeft, de moraal aan hunne theorieën vast te knoopen. Juist
aan deze wonde plekken houdt alle ervaring op, en dan is het de
philosophie, de wetenschap der wetenschappen, die gerechtigd is naar
eene eerste oorzaak onderzoek te doen, die van het rijk der Ideeën
haren weg midden door het empirisme vervolgt, totdat zij weder
aan het onbekende van alle ervaring, aan haar eigen uitgangspunt
is aangeland.'* Een man, die zóó schrijft, heeft terstond onze wel-

Digitized by

Google

159

willende en belangstellende aandacht. De Scylla Tan het enghartig
empirisme, dat van geen speculatie wil booreb; de Charybdis ran
eene hoogmoedige bespiegeling, die, niet steunend op empirische ge-
gevens, in de lucht zweeft, worden beiden vermeden. ,«Le savoir
humain'\ zegt Gkiy-Lussac ergens, „ressemble k une pyramide, dont
Tobservation et Texpérience font la base et dont la métapltysique est
Ie sommet.*' Volgends dat woord schrijft Dr. Duparc boven zijn
flink opstel ,,Ervaring en Bovennatuurkunde.** In hoofdlijnen teekent
hij eerst Darwin's ontwikkelings- en afstammingsleer. Hij besluit
zeer terecht: „Het Darwinisme is niet in staat de vraag naar den
eersten oorsprong van alle dingen met zekerheid te beantwoorden,
want het behandelt een uitsluitend empirisch, geen metaphysisch
vraagstuk. Het Darwinisme is daarom voor zich christelijk noch
atheïstisch, materialistisch noch pantheïstisch — het is uitsluitend
natuurwetenschappelijk. Maar indien zelfs de ontwikkeling van den
mensch uit lagere diersoorten volkomen bewezen ware, zou dit nog
niet strijden tegen het bestaan en de wysheid van een Schepper, die
juist op deze w^ize den mensch heeft willen doen ontstaan. Integen-
deel zou daardoor in zekere mate een empirisch- natuurwetenschappe-
lijke grond ontstaan voor de hoop, dat, als de mensch zich allengs
uit zoo lage vormen tot zulk eene hoogte had opgewerkt, hij ook
geroepen is zich tot nog hoogere toestanden te verheffen. B\jgevolg
belet niets om het Darwinisme met elke niet dogmatisch bevangen
godsdienstbeschouwing te verbinden^* (bldz. 21). — In de tweede plaats
resumeert S. de kenmerkende trekken van die „afzonderl^ke partij
der Darwinistnn'* wier apostel Haeckel is (generatio spontanea). Hij
toont duidelijk aan dat meer dan ééüo boute beweering van Haeckel
niets dan hypothese, ja, niets dan dichting der phantasie is. „Wil
Haeckel door de opsomming der verschillende soheppingssystemen
aantooneu, dat wij ons hoe langer hoe meer in hypothesen zullen
verliezen, dan heeft hij in zijn geleerd werk (Natürliche Schöpfungs-
geschichto) dit doel volkomen bereikt.^' Na die woorden laat de
geleerde S. de volgende, veel beslissende, hooren: „De natuur kan,
naar mijne bescheiden meening, niet physisch verklaard worden**
(bldz. 29). „Evenals met den menscbelijken stamboom, waarop men
op het voetspoor van Darwin hoofdzakelijk het oog heeft gevestigd,
gaat het ook met de overige stamboomen , zoodra men ze aan de
hand der feiten kritisch toelicht. De meesten daarvan zijn even ge-
brekkig, even mythisch, om zoo te zeggen, als de in de oudheid en
in de middeleeuwen gezochte stamboomen der vorstelijke en adellijke

Digitized by

Google

160

gealachten , die nu eens tot den een of anderen held ymn den Trojaan-
schen oorlog, dan eens tot een bybelschen aartsfader opgeteerd
werden. . . . Nog veel minder is het bewijs geleverd en zal het ooit
geleverd kunnen worden, dat de mensch in trapsgewgze ontwikkeling
en vervorming in den strQd om het bestaan en in natuurl^ke teelt-
keus op eenvoudig natuurlijke wijze van het Oerslijm afkomstig is**
(bldz. 81, 82). Dr. D. handelt nu kortelings over de Monera en de
rol door haar in Haeckel's constructie vervuld. De lotgevallen van
den Bathybius Haeckelii worden vermeld. Het eindwoord zijner
Odjssea luidt: „Dus was bewezen, dat de Bathybius slechts in de ver-
beelding van Haeckel , Huxley en anderen bestond*' (bldz. 86). Trou-
wens, beweert Haeckel, dat de nieuwere scheikundige en pbysiologi-
sche ontdekkingen en waarnemingen zeer pleiten voor de mogelgkheid
en zelfs voor de waarsch\jniykheid der oorspronkelgke en natuurl^ke
(zelf)voortbrenging . • . slechts op tweederlei w^ze zou de juistheid
van zijne descendentie-theorie bewezen kunnen worden , als het namelgk
gelukt een homunculus in de retort of op andere scheikundig physi-
sche w\jze in het leven te roepen of de natuurlgke ontwikkeling van
een menschelQk embryo te beletten of het onder den diervorm in het
leven te behouden , dien het op het oogenblik der stoornis zou hebben
gehad. Tot zoolang zullen wg wachten er geloof aan te hechten.
Dit zal echter wel nimmer geschieden. De natuur kunnen wQ het
werk niet uit de handen nemen. ZQ doet alles doelmatiger dan w^**.
(bldz. 47). „Bg al hure voortreffelijkheid**, concludeert onze boeiende
Schrijver, ,,bl\jft de natuurwetenschap in zekeren zin gebrekkig en
zgn haar in ruimte en t^d grenzen gesteld, zoodat nog veel buiten
haar bereik ligt en dus onverklaarbaar voor haar blijtt. Tusschen
het stoffelijke, zichtbare, reëele en het geestel^ke, onzichtbare, ideale,
ligt eene klove, die z\j niet kan overbruggen of dempen^ (bldz. 52).
De wereld kan noch op materieeley noch op zuiver spiritueele wQze
worden verklaard, (bldz. 58). Tot eene monistische wereldverklaring
komen wQ als wg geest en stof slechts als verschillende uitingen van
het zijn of bestaan beschouwen, die elkander noodzakelijk aanvullen
en zich tot elkander verhouden als kracht en stof, als wezen en ver-
schijning, die dus wel is waar denkbeeldig verschillen, doch feitelijk
één en onafscheidelijk zgn ... In de eenheid van den geest en de
stof, van GK>d en de Natuur, ligt verder de verklaring der orde en
harmonie van het heelal; op die eenheid berust de heerschappij van
den geest over de stof en de uitwerking van deze heerschappij is de
wereldorde.** (bldz. 55). Dr. Duparc huldigt dus wat ik, met zijn

Digitized by

Google

161

eigeu woorden noem, de „groote pantli^tische waereldbescbouwing^
(bids. 57). Verklaart hij ,,Zy is geenszins in strijd met de leerstellingen
der geopenbaarde Gk>dsdienst, dewijl beiden de algemeene menschen-
liefde als grondbeginsel der zedelijkheid tot fundament hebben'* (bldz.
57), dan verhindert dankbaarheid voor het vele goede en gezond wijsgee-
rige dat de geachte Schrijver ons bood , ons volstrekt niet te verklaren
dat deze oppervlakkig gemoedelijke algemeenheid tegengesproken wordt
door ieder d66r-denkend mensch. Met de proeven door Pasteur,
Schwann, Unger genomen, bestrijdt Dr. D. de hypothese der gene-
ratio spontanea, al erkent hij dat de infusoriën bij de vraag omtrent
de generatio spontanea een geheel eigenaardige plaats innemen in
zooverre als bij deze wezens nog geene kiemen zijn waargenomen,
(bldz. 60). Nu komt h^j op Schopenhauer terug. Deze „neemt namelijk
de theologie in de natuur, het theologisch moment bij de ontwik-
keling, dat Haeckel steeds ontkent, onvoorwaardelijk asn. Zoo beaamt
Schopenhauer volkomen de mogelijkheid der ontwikkeling van de
organische vormen in het algemeen, doch hij bestrijdt de meening,
dat men het ontstaan des levens over bet geheel langs mechanischen
weg kan verklaren en ijvert t^en het loochenen van den metaphy-
sischen oorsprong des levens. Achter de mechanische en atomistische
natuurleer steekt nog iets anders dan stoot en terugstoot . . . Scho-
penhauer heeft zijn punt van uitgang genomen in het metaphysische ,
in den eeuwigen, zich niet bewustzijnden wil, die voor al het ge-
schapene wet is en dit in tegenstelling met den materialistischen
wereldbeschouwer, die in de natuurwetten dezen wil niet erkent»
manr daarin slechts eene redelooze noodzakelijkheid ziet en dienover-
eenkomstig meent de wereld uit het doellooze spel van blinde krachten
en onbezielde atomen te kunnen verklaren." Hoe die eeuwige, van
zich zelf niet bewustzgnde wil in de natuur werkt wordt door Dr. D.
verder ontwikkeld. — De degelijke, grondige, kalme en goed ge-
schreven studie van Dr. D. zQ voor- en tegenstanders ter lezing
aanbevolen. Gij erkent amice , dat ik in m^n brief geen ruimte heb
voor discussie over allerlei discutabele punten. Op ééne enkele hoofd-
saak vestig ik ten besluite uwe attentie. Wanneer deze overtuigde
vereerder van Schopenhauer zijnen meester looft tegenover het mate-
rialisme dat in de natuurwetten geen wil erkent, maar er slechts
eene redelooze noodzakelijkheid in ziet, dan vragen wij toch: „wat
is de eeuwige, van zich zelf niet bewuste wil in den grond anders
dan redelooze noodzakelijkheid?" Schopenhauer staat veel dichter bij
bet materialisme dan Dr. D. het ons voorstelt. T^enover het ma-

Digitized by

Google

162

terialisme staat principieel sterk wie, ter ferklaring van het heelal,
niet een onbewusten wil stelt, maar den eeuwig bewusten wil: den
levenden God. Dr. Duparc waardeert niet wat wg theologen hebben
in onzen locus „de Deo Creatore". Vandaar dat hij van „eene wille-
keurige scheppingsdaad'* spreekt (bldz. 14). Met deze karikatuur heeft
de Dogmatiek echter niets uit te staan. —

Van Darwin en Schopenhauer naar Dr. Seved Ribbing en zijne
vraag: „Met wie mag men trouwen?** Welk een sprong roept gij
uit. Ik spreek u niet tegen, amice, maar herinner U er aan dat wy
op het gebied der w^sbegeerte blijven. Heeft de philosophie niet
eene pars theoretica én eene pars practica? En kunt gij precies
zeggen waar de grenslijn tusschen die twee valt? Die Prof. Bibbing
dan is ten onzent geen vreemdeling meer. Zijn „Sexueele Hygiëne
en eenige harer ethische consequenties*" werd door de pers zeer
gunstig beoordeeld en in menigen kring met vriendelyke belangstel-
ling ontfangen. Dat gelukkig lot wacht zeker ook bet gulden boekske
waarover ik U thands een woord of wat schrijf. Bibbing leidt zijn
onderwerp in door even de geschiedenis van het huwelijk in enkele
hoofdlijnen te schetsen. Din spreekt hij over den leeftijd, vervol-
gends over de verwantschap der partijen (endogamie, exogamie, con-
sanguiniteit). De derde vraag, die beand woord wordt, is over ziekten
bij de partijen zelf (tuberculose, neurasthenie, dipsomanie, venerische
ziekten, haemopbilie). Van meer dan ééae zijde wordt de vraag
bekeken „Is het huwelijk geoorloofd aan een gezond individu, dat
uit een geslacht is voortgekomen met ziekelijken erfelijken aanleg?'*
Zeer ernstig wordt op de wet der erfelgkheid gewezen. Wat de
Schrijver zegt over het verband tusschen zedelijkheid en gezondheid
is goud waard. Eindelijk wijst de hoogl. aan wie in concrete ge-
vallen als consulteerend raadsman mag optreden. De geleerde Schrij-
ver — zijn onderwerp volkomen meester — maakt weinig vertoon
van geleerdheid. Maar zijne grondige wetenschap stelt hem in staat
wijsheid te leeren. Ik hoop dat dit werkje in bezit kome van onder-
wijzers, katecheten, predikanten en van alle huisraders.

Beeds komen wij, amice, tot theologische werken. Beginnen we
met de historischen. Zie hier al aanstonds eene monographie van
beteekenis. Ik bedoel „Gisbertus Voetius" door A. C. Duker. Voet,
die merkwaardige, die typische theoloog had ten onzent gdeeid.

Digitized by

Google

163

gedacht, gewerkt, gestreden, gepredikt, geleeraard, geschreTen -»
beschreTen, naar verdienste beschreren, werd hij tot nog toe niet.
Max Goebel en Glasias en van Oosterzee en wie al niet klaagden
over die leemte. Dr. Duker klaagde er niet over voor zoover ik
weet. Hij deed beter, £^j zette zijne even geoefende als stoere
schouders onder het werk. Hij ging tot de bronnen, tot de eerste
bronnen. Hij zocht en vond. H^ diepte op en bracht naar boven.
Hij verzamelde en schikte. £u hij bewerkte reeds Voetius" jeugd en
Academiejaren. Het eerste deel van het geheel ligt voor de helft
nu voor ons. De uitgave is zoo eenvoudig en net als men verwacht
van een boek bij E. J. Brill te Leiden verschenen. — Drie capita
beslaan honderd- vier-en-twintig bladzijden. Twee-en- vijftig bladzijden
geven ons kostelijke „Bijlagen." Voetius* afkomst en jeugd worden
in het eerste Hoofdstuk beschreven (bldz. 1 — 33). Wat het tweede
hoofdstuk bevat zegt de titel: „In het Staten-coUege. Propaedeutica^*
(bldz. 31 — 74*X. Het derde hoofdstuk verhaalt van Voet's theologische
Studiën en zijn vertrek uit Leiden (bldz. 75 — 124. — Geene bladzijde
schier, of notae aan den voet zeggen ons hoe ijverig Dr. Duker bron-
nenstudie maakte. Over het werk in zijn geheel kunnen w^ natuurlijk
nog niet oordeelen. De eerstelingen doen echter een schoenen, over-
vloedigen oogst hopen en verwachten. De compositie van dit eerste
stuk doet bij mij een vrome wensch geboren worden. Indien Dr. Duker
die noten achter den tekst had geplaatst zijn boek liet zich aangena-
mer lezen. Indien hij in die notae al de excursen had opgenomen, die
nu in den tekst staan — wy zouden onzen held beter v66r ons zien.
Gisbertus Voetlus heet het boek. Gisbertus Yoetius en zijn tyd moest
het heeten. Met warme belangstelling zie ik het vervolg te gemoet. —
Over eene biographie in drie deelen, waarde Vriend, ga ik U
thands spreken. Ernst Wilhelm Hengstenberg. Eerste deel 376 bldz.;
tweede deel 431 bldz. en 60 bldz. „Beilagen*'; derde deel 600 bldz.
Tel dat nu eens op! Somma 1367 bldz. Verbazend wat een biogra*
phiel Gedrukte documenten en vooral manuscripta, door familie en
vrienden van Hengstenberg hun verschaft, stelden de yverige schry-
vers in staat dit „leven" tot in de kleinste détails uit te werken.
Zoowel Bachmann als zijn continuator zijn warme vereerders van den
berlijnschen hoogleeraar, op wien men vrij toepasse het hoUandsche
„Wie kaatst moet den bal verwachten*', maar van wien ook geldt
het duitsche: „Veel vijanden, veel eere.'* In wat geest dit werk
geschreven is zijgen ons de volgende woorden van Bachmann: „Es
liegt nicht allein etwas Tröütliches in der Wahmehmung, dass je

Digitized by

Google

164

naber wir eingebn und je genauer wir eiuebn, nm so Tid anden die
Wirklicbkeit una entg^enblickt , aU so manches Zerr- und Spottbild,
das ein in Galle getaucbter Pinsel der Feinde gezeicbnot. Es li^
lagleicb auch etwas Versöbnlicbes in dem Eindruck dieser Person-
licbkeit, und wir können uns der Hofhang nicbt Terscbliessen , dass
auch mancber der erbittersten G^egner im principiellen Kampf, docb
dem Manne, dem Christen, dem gewissenbaft treuen Knechte
seines Herrn Anerkennung und Achtung nicht versagen wird, dessen
BUd nun, naobdem der Staub des Scblacbtfeldes sicb langst gelegt
bat, im treuen Spiegel der Gesebicbte uns entgegentritt. In diesem
Sinn ist der Verfasser sicb bewusst, indem er im Folgenden eud
Stück aus der Kriegsgescbicbte des Beiches Gottes zu schreiben
untemimmt, doch zugleich an einem Werke des Friedens xu arbei-
ten; nicbt im Interesse einei Fartei sondem im Dienste der Wabr-
beit, nicbt zur Entzweiung sondem zur Versöbnung und damit zur
Erbauung der Kirobe Jesu Christi". (S. VIII. IV). Het eerste boek
loopt Tan Hengstenberg^s geboorte tot het einde zijner studiejaren
te Bonn (1802—1823) (S. 8—109). Het tweede beschrijft de jaren
1824 — 1826; eerst vinden wij onzen held te Bazel, dan zien wij
hem te Berlijn optreden (S. 113 — 292). „Anmerkungen und Nacb-
weise*' en „Beilagen^ besbian S. 293 — 846. Het derde boek omvat
de jaren 1826 — 1829. Het handelt over H.'s persoonlijke en huiselyke
omstandigheden en over de oprichting van de „Evangelische Kirchen-
Zeitung'\ Een twintigtal bladzijden worden aan H.'s „Theologische
Anschauung und Arbeit" gewijd (II. S. 8 — 173). Het „Viertcs
Bucb'* brengt ons midden in de jaren van strijd. „Kampf g^n
Bationalismus und Bevolution": de jaren 1830 — 1885 (II. S. 177 —
431). Hier ontvalt de pen aan Bachmann's band en Scbmalenbach
neemt haar op. Hij schrijft terecht: „Wenn aus einem Kreise
Würtembergischer Theologen * der Wunsch ausgesprocben worden ist ,
dass nach den Hengstenbergschen Vorworten** (nl. in de Ev. K. Z.)
die damaiige Zeit in theologischer and religiöser Beziehung dargestellt
und ein gut Stück Kirchengescbichte vor die Augen gebracht worden
möchte, so glaube ich, dass dieser Wunsch, welcher mir erst an
Scbluese meiner Arbeit bekannt wurde, erfüllt ist.*' Inderdaad! Het
vijfde en zesde boek (Zeit der Gabrung 1836^1847; Zeit der
offenbar gewordenen Gegensatze. Beschleunigte Entwickelung (1848 —
1869) zijn geheel chroniekmatig , chronologiescb ingericht. Boven de
capita een jaartal van 1836 af, tot 1869. En niet één jaar ont-
breekt in de jaartallenlijst. Na het te boek stellen van de geschiedenis

Digitized by

Google

165

is bet of de Sclury?er — eenigszins verbaasd o?er zyn eigen vrerk — •
tot sich aelf zegt: Maar ik ben biograaf I £n om zyn litterariescb
geweten gerost te stellen besluit h\i met de {§ „Charakteristik Heng-
stenbergs — Beruf — Familie — Letzte Krankheit und Heimgang." Wie
dit lijvige werk bezit en zoo nu en dan een flink stuk er van leest
— het uno tenore te doorworstelen gaat niet aan — zal er veel,
zeer veel uit leeren. De historicus , de kerkhistoricus in 't bizonder,
vindt hier wat van zyoe gading is. Wie bepaald de geschiedenis der
Theologie beoefent zal om de bekende werken van Schwarz, Dorner,
Lichtenberger e. a. dit boek geenszins overbodig achten. Wij werden
over H. en zgnen strijd, en zgue wijze van strijdvoeren meer dan
eens ingelicht door tegenstanders — om nu niet te zeggen door
vijanden. *t Is goed óók eens b\j U.'s leerlingen en vereerders om
informatie te gaan. Dankbare piëteit bezielde déze biografen. Zg
maken den indruk van eerlijk en oprecht te zijn in hun breed en
breedsprakig boek. Want 1367 bhoizyden druks, naar aanleiding
van ééa man, over veel en velerlei handelende, en in éen band ver-
eenigd, met een titel er op, noemen wij een boek. Zóó worden er
boeken gemaakt, amice, ook wel ten onzent, vooral in Duitschland.
Hebt gij zulk eene rijke verzameling van wetenswaardigheden, be-
ricbteu, informatiën, auecdota, beschouwingen etcetera bezichtigd dan
wenscht gij dat er iemand kwam met plastiesch vermogen, met
schoonheidszin ais van menigen Franschman om er een „boek'' van
te maken. Want een boek is ook een kunststuk. —

Een kunststukje geeft ons Dr. Ad. Schaeffer „Dr. en Théologie et
pasteur a Colmar'\ Zijn „Tempi passati'' (1840 — 1858) is een frag-
ment autobiographie in zeven keurige, fijne schetsjes. „1840. Un
presbytère alsacien'* gunt ons een kijkje in het ouderlijk huis van den
beminneiyken , humoristischen schrijver. Hoe dankbaar spreekt h\j
over zijne kinderjaren, met hunne vreugd, met hun verdriet, met
hunne spelen en prettige jongensstreken , met hunne illusiën en ver-
wachtingen, met hun ernst en luim en eerste liefde! Ziehier, amice,
een staaltje van Schaeffer's verhaaltrant. Gy zult er schik in hebben ,
in dat doorzichtige, eenvoudige Fransch. „C'est ainsi que les souvenirs
se levèrent en foule au-dedans de moi, pendant cette bien-heureuse
journeé, que je suis loin de regretter; quelques-uns d'entr'eux me rem-
plirent de tristresse, d*autres, plus nombreuz, de joie. A revoir les
lieux oü l'on a passé son enfance : ne croit-on pas revivre une partie,
la plus belle, de sa vie? Q.u'a la joie se mêle un peu de mélancolie,
cela va de soi; mais la mékncolie uVt-elle pas aussi son charme?

Digitized by

Google

166

Je repris lentement Ie chemin qui mène a Trucbtersheim. A la
sortie du village , je rencontrai une vieilie paysanne , figoureuse encore ,
mais Ie front ridë, nn mentoii a deux étages se déversant sur sa
poitrine, cMtait Anne-Marie. Je crois qu*elle ne me reconnut point
et moi, tout k mes pensees, je ne me fis pas connaitre. C'était
la la fffaiche enfant, douce et mutine a la fois qui, la première,
avait remué mon coeur! Ce que c'est que de nousl

Adieu, cher presbytère. Adieu bonnes gens dont j'ai parlagé les
joies champêtres. Adieu , clocher que je ne re?errai jamais. Adieu ,
petite patrie restreinte oü j'ai connu les plus pures émotions de ma ?ie.
Ahl qu'il est bon de croire en une patrie eélesto, oü il y aura des
rassasiements de joie sans mélange, qui dureront ^ jamais 1 (p. 77, 78).

Van 1841 — 1844 was onze autobiograaf leerling Tan het protes-
tantsche gymnasium te Straatsburg. Dankbaar en geestig toekent
hij ons de docenten aan die inrichting indertgd werkzaam. Naar
aanleiding van den omgang der jongelui met elkander geeft hy
treffende zielkundige en opvoedkundige wenken. Fijn en puntig me-
diteert hy over boeken, grooten en kleinen. ,,yoyez ces 23 volumes
in folio, du Saint Thomas d*Aquin! Eh bien, pour connaitre la
substance du Christianisme , ce n*est pas eux qu'il vous faudra étudier,
mais un petit livre que vous trouverez dans la salie voisine et qui
s'intitule modestement .... Flmitation de Jésus Christ." — Vijf
jaren werden vervolgends aan de theologische studiën gewijd. „1844!
k 1849. Au Séminaire protestant et a la Faculté de théologie.** Blijde
en weemoedige gedachten leven in Dr. Schaeffer als dat verleden ,
door herinnering weer v66r hem staat. „£u passant en revue les
noms de ceux que j*ai connus a la Faculté et au Sémiuaire protes-
tant, combien j'en trouve qui me font saigner Ie coeur! La moitié
de ceux qui ont été mes compagnons d*étude, ne sont plus de ce
monde! Fauchés a la flour de Vkge, ils ont, depuis longtemps,
pénétré dans eet au-dela de la tombe, dont nos professeurs essayaient,
d'une main mal assurée, de soulever Ie voile. Et moi, qui était
d*une santé delicate, je vis, je travaille encore, j'attends que mon tour
vienne d^aller au-devant de mon juge .... Que les voies de Dieu
sont mystérieusesl et quel sentiment poignant de tristesse nous
envahit quand, faisant revivre un long passé, évoquant Ie souvenir
de ceux qui nous ont précédés dans 1'éternité, nous sentons Ie sol
ohanceler sous nos pas, nous entendons une voix qui nous crie que
toute chair est comme Therbe et toute la gloire de Thomme comme
la fleur de Fherbe" (p. 133, 134).

Digitized by

Google

167

Dit boofdstuk bevat methodologiscbe wenken en opmerkingen waar
ieder leeraar en student zijn voordeel meê doe ! „ J*ai ouï dire mainte
fois qa'il ne faut pas, sans y être porté tout particulièrement « se
vouer a la carrière pastorale. Cela n'est vrai qu'en un eens. Com-
ment voulez-vous qu*un jeune étudiant se sente une vocation parti-
culiere, irrésistible, pour des études dont il ne connait que vague-
ment les difficultésP II croit avoir la foi; mais a-t-il, au même degré,
l'indépendance d*esprit sans laquelle des études sérieuses sont impos-
siblesP Ne suffit il pas — pour ce qui est de la théologie — qu'il
ait a un baut degré Ie gout des cboses religieuses, mieax encore:
Famour des pensees élevées?'* (p. 134, 135). Schaeffer studeerde
onder de boogl. Fritz, Eeuss, Bruch, Jung, Scbmidt, Cunitz en
Bichard. „Que l*on ne s'étonne pas que bon nombre de leurs élèves
qui, plus tard, jetèrent Ie froc aux orties, soient arrivés a se faire
an grand nom dans Ie monde des lettres ou soient devenus des
publicistes bors Hgne: ainsi Nefftzer, Colani, Scberer et, parmi les
vivants , Alfred Mareband , rédacteur au joumal Ie Temps/. (p. 146).
Ik kan U niet alle cbarakteristieken die Schaeffer van zijne leermeesters
geeA mededeelen. Wat bij echter van £d. Reuss zegt wil ik niet
laten liggen. „D'apparence chétive, son corps servait d'enveloppe a
un esprit d'une trempe supérieure. On peut dire qu'il eut la passion
de la théologie. Son grand mérite, ce me semble, fut de comprendre
que les livres bibliques eux aussi fournissent les éléments d^une bistoire
des dogmes. A coup sür, il fut Ie plus suggestif de nos professeurs.**
(p. 1488, 149). Alleronderhoudenst spreekt de Schrijver over de
studenten, over het stud en ten-leven , over zijne Toetreizen, over zijn
eerste optreden voor de gemeente, over zijn promotie en zijne „These":
„Duplessis — Mornay, considéré comme apologiste. These présentée
a la Faculté de théologie de Strasbourg, pour obtenir Ie grade de
bacbelier en théologie." — Het vierde hoofdstuk verplaatst ons te
Geoève (1849 — 1850) waar Schaeffer den welsprekenden Mounier
bewonderde en de lessen volgde van Cblltel, Chenevière, Cellérier,
Diodati, Ernest Naville en Scberer. „J*assistai a la cérémonie de
fin d'année a la Faculté libre, appelée TOratoire. On compara
Scberer fort babilement a Socin , a Servet , aux Libertins . . . Scberer
présent lui aussi, se contenta de sourire discrètement. . . . Peus
Pavantage de Ie voir chez lui presquc tous les quiuze jours. Et
sortout j*ai garde Ie souvenir d'une promenade que je fis aveo lui,
au ment Salève . . . Sans entrer dans Ie fond du debat théologique
aaquel son nom demeurera attaché — ce n^est pas Ie lieu dans un

Digitized by

Google

168

livre non théologique — je dirai que j'appris ^ connattre en loi un
homme des plus doox, on vigooreux logicien, nn profond pansenr.
Je sois convainca que, en dépit d'affirmations inqoiétantes qn'il lui
arri?a de laisser échapper, plus tard, au fort de la lutte, il con-
serva, jusqu'cl la fin de ses jours, eet amour pour ia personne du
Christ dont il paria k Genèye, en 1850, avec un accent d'une
émotiou si communicative*' (p. 206, 206). Archinard, Lefort,
Boehrich, graaf de Ghisparin, Bungener .... ziedaar sooyeel mannen
van beteekenis met wie Schaeffer ons in aanraking brengt , terwijl h^
ons Genè?e „au point de vue religieux^', zoowel als de natuur die de
stad omgeeft, juist afschildert. De jaren 1858 — 1855 bracht Schaeffer
in Duitschland en te Straatsburg door. Hg bezocht Bonn, Heidel-
berg, Berlijn, Halle, Jena, Tubingen, Marburg, Giessen. Hij maakte
kennis met Bitschl en Ullmann , met Rothe en Tholuck en met zooveel
andere illustraties van Duitschlands Godgeleerdheid en Wijsbegeerte,
„line femme encore dont je fis la connaissance il Berlin, mérite one
breve mention, une vieille fiUe, aussi spirituelle et bonne que lalde,
auprès de la quelle je me rencontrai avec uu ancien condisciple,
aujourd'hui pasteur ^ Strasbourg, et avec M. Fontanès, Tëloquent
pasteur du Havre, savoir 1'excellente soeur du professeur Néander
qui venait de décëder . . . EUe parlalt théologie, comme si elle n'eüt
fait que cela sa longue vie durant , alors qu'elle Tavait consacrée tout
ontière a veilier sur la santé de son frère, Ie célèbre historiën de
rSglise". (p, 236). In 1853 verdedigde Schaeffer eene latgnsche
thesis „Observationes ad ministerii ecclesiastici notionem rectius con-
stltuendam^' en was nu Licentiaat in de Godgeleerdheid. Kort daarop
vertrok hy naar Parijs (Chap. YI). Dr. Schaeffer reisde naar Frank-
rijk's hoofdstad over de Furcka, Venetië, Milaan, Bordeaux I G\i
ziet dat was nu niet precies linea recta I „C'était fort séduisant. . . .
mais non moins cher*'. Boeiend vertelt Schaeffer over Pargs, waar
hij aan de Sorbonne o. a. Saint- Mare Girardiu hoorde en Yillemaia,
Guizot, Mignet, Athanase Coquerel (père et fils), Martin Paschoud,
Ernest Renan (d'une laideur repoussante , mais d'un charme insinuant ,
Ie plus séduisant causeur que j'aie jamais reucontré), Ad. Monod,
de Pressensé, Vemy, meer dan eens in vriendschappel^kcn kring
ontmoette. Wél toegerust door studie, door verkeer met menschen,
met wie het de moeite waard is om te gaan , aanvaardde Schaeffer
de praktijk als aalmoezenier van het centrale huis van arrest te
Haguenau (1855 — 1858). Eene ryke pastorale ervaring maakte hij
hier in de gevangenis. Daar buiten had hg tegen de roomsche on-

Digitized by

Google

169

verdnagsaamheid zwaar te kampen. Zeer ernstige bescbonwingen
OYex den tegenwooidigen toestand der menschheid bevatten de laatste
Uadzyden. Beperkte ruimte gedoogt niet dat ik et iets ?an mede-
dede. Ik troost m^, waarde vriend, bg de gedaobte dat dit boskje
in Holland gekocht en gelezen zsi worden. Gy, die goede boeken
waardeert, gg bestelt 't zeker stante pede. Wat ziet die uitgave er
vrienddijk uiti Gk>ed papier. Flinke letter. Boyale margo — die
firansche uitgevers weten wat een goed boek toekomt. Een keurig
uitgevoerd portret van den scbr^ver is ons welkom. Men heeft den
man, die zulk een werkje de waereld instuurde, lief. 't Is een
leerr^k , boeiend , pakkend , stichtel^k — dus niet femelig of zeurig
— boek. Ik liet het aan enkele vrienden lezen. „Zie**, zei een hunner,
onze Ch. d. 1. S., „in de dagen van „Unnatur*' waar wQ in leven doet
zulk een rein, natuurlijk en gezond werk U goed!** In de kldnste
studenten-bibliotheek moest men „Tempi Passati** vinden. De Sohrig-
ver is als methodoloog en als reisgezel onbetaalbaar. Waarde Dr.
Schaeffer, uit deze lage landen aan de zee, groet ik U zeer hartelgkl

Slechts op een tweetal systematische werken heb ik U ditmaal te
w^zen, *t een aan de Dogmatiek, *t ander aan de Ethiek gew^d. G^
kent natuurlijk reeds sinds jaren van Toorenenbergen*s „Christelyke
geloofsleer'*, 't Is een handboek voor middelbaar onderwas. *t Is hét
handboek voor d^t onderwijs, het beste dat ik onder de Nederland-
schen ken. Het ligt thands in de tweede uitgave v66r mQ. De
hooggeleerde Schrijver noemt deze editie „herzien en vermeerderd.'*
liaar heeft hij volkomen recht toe. De Schets van de geschiedenis
der Geloofsleer b. v. werd uitgebreid. Meer dan één kostelijk citaat
werd hier en daar opgenomen. De titel van { 12 „De Val" werd
verbeterd in „De Yal en zijne gevolgen." In § 16 werd de goede
vertaling van Gen. 49 : 10 opgenomen. Het verkeerde citaat Jez.
33 : 13, 16 voor Jez. 33 : 15, 16 bleef staan. Het slot van die
{ werd uitgebreid en gerevideerd, evenals dat van § 19. —

B^ zijn leven ging Prof. Kuenen er niet toe over zijne Ethiek
uit-te-geven. Voor het boekje „Het onderwas in de Zedekunde** is
niet de gevierde doode, maar is Dr. H. IJ. Groenewegen aanspra-
kelijk. Laatstgenoemde consulteerde zijne eigene dictaten , verrijkte ze
met veel, toetste ze aan al, wat andere studenten noteerden. G^
vraagt, amice, kre^ deze editor geene inzage in de college-heften van

Digitized by

Google

119

eQü beroemden leermeester? Maar met die vraag moet gQ seer Toor-
dchtig zyn. Zg ligt op de greosl^n tasscheQ bescheideiibeid en on*
bescheidenheid. Mét angstige zorgvuldigheid trachtte Dr. Groene-
wegen te waken dat niets geschreyen werd dan wat ook is gespro-
ken. „Natuurlek'', zegt hg, „ia de yorm van mg, al heb ik mij
vaak by Prof. Knenen's woordkeus aangestoten. Volledigheid was
onbereikbaar. Geheel syn historiesch onderwgs op dit gebied moest
weggelaten. Zgne hoofdgedachten en beginselen, zijn oordeel in
voorname vragen, zijn inzicht in belangrijke problemen, de geest en
strekking van zgn denken deel ik mede, en dat alles in den samen-
hang waarin hg zelf het heeft gegeven. Maar sgne uitvoerige argu-
mentatiën worden evenals vele beschouwingen en tal van kritieken
hier slechts kortelgk geresumeerd, (bldz. VI, VIT). Zeer keurig en
plastiesch schetst Dr. Groenewegen in I „Kuenen's onderwijs" —
„Kuenen als onderwgzer*' zou dit hoofdstuk óók wel kunnen betiteld
worden. De quintessence van dat onderwijs wordt nu medegedeeld
onder de vol$2;ende hoofden: „Methodologische en antbropologische
voorbereiding" (II); Oorsprong en ontwikkeling van het zedrtlijk
leven in den mensch en in het menscbdom (III); de hedendaagsche
opvatting van het zed. lijk leven (IV); het zedelgk ideaal (V);
plichtenleer (VI); leer der deugd (VII); vergelijking met de zede-
leer van Jezus (VIII); Besluit. — Dr. Groenewegen heeft zich als
referent bekwaamlgk van zgn taak gekweten. De rijke stof wordt in
dit compendium beheerscht en toch niet bekneld. De gemeenlgk
korte zinsneden bevorderen helderheid en duidelgkheid. Wie later
over Kuenen als ethicus handelt en zijne beteekenis in de geschiedenis
van dit leervak wil waardeeren — ook hier blgkt de leidsche hoog-
leeraar een man van beteekenis — Kuenen was Kuenen I — zal Dr.
Groenewegen's verslag ter hand nemen.

Mijn brief, waarde Vriend, wordt wel wat lang. Toch moet
gg nog mg hooren over eenige werken tot de Theologia Practica
behoorende, want de litteratuur van Katechetiek en Polemiek is
met een paar niet onbeduidende werkjes verrgkt. Daar komt eerst
Dr. J. H. Gunning JHzn. en legt ons vóór zgnen Bijbel voor kin-
deren. Afl. I. Een Bijbel voor kinderen te geven vind ik een
moeielgk, een veel eischend, een zeer gevaarlgk werk. De omslag
van dezen „Bgbel^' vertoont een lieve, uitstekend geslaagde groep: een

Digitized by

Google

171

oostenehe moeder leest haar zoontje Tan een perkamenten rolle ?oor,
en grootmoeder zit er naast. De kleuren helder, niet schreeuwend,
z^n toch te bont voor een ,,Byber'. De titdplaat biedt een beeld
Tan den Heihind met Matth. XI : 28 als onderschrift. De uitdrukking
van *s Heeren gehat .... zie zelf maar gqede Triend I . . . neen d&t
is het niet. In z^n „Woord Tooraf** zegt Dr. Gunning: „Het
groote belangstelling zie ik dezen Einderbybel de pers verlaten.'' Nu
— d&t verbaast mQ niet. Ik las deze eerste aflevering. Ën nog
iets anders dan alleen teleurstelling was mijn deel. Dr. Gunning
weet over het geheel den juisten toon aan te shan. De „Inleiding**
vooral is gelukkig. De hoofdzaken worden er kort en klaar in be*
handeld. Acbtereenvolgeuds wordt nu verteld van „de Schepping van
Hemel en Aarde'*, van „het Paradys", van „Kun en Abel'*, van „de
Zondvloed", van „koachs Nakomelingen". Ziehier een staaltje van
Gunning's verhaaltrant: „Nu, Adam, wilde dit gebod gaarne eer-
biedigen. H^ was verzekerd dat God er iets goeds mede voorhad,
en daarom liet hy den verboden boom dan ook altoos stil en onaan-
geroerd op zijne plaats. Wat moet dat een heerlijk leven voor hem
geweest z^n in dien prachtigen hof, in de schoonste natuur, die zich
denken laat, in vrede met de gansche dierenwereld — want zelfs de
leeuw en de tijger deden toen geen kwaad — en in vrede met z^n
God" (p. 15). Dat laatste „zelfs de leeuw en de tijger deden toen
geen kwaad" is uitstekend geslaagd. Dat is echt uit het hart en de
verbeelding van het kind tot het hart en tot de jonge verbeelding
gesproken. En ook met wat voorafgaat hebt g\j vrede, mits de oude
klassiek-eenvoudige bijbeltekst U niet voor den geest komt. O, dat
klassiek-epische van het genesiaansche verhaal bet Terrukt met bl^vende
bekoring oud en jongl Niet gelukkig vind ik Dr. Gunning wanneer
hg de slang het volgend gesprek met Eva hiat voeren: ,.Zeg eens,
hebt gij wel goed gehoord wat God u verboden heeft?" „Welzeker",
antwoordt Eva, „ik weet het heel zeker; van alle boomen mogen wg
eten, alleen niet van dien boom dd£r , waar gij thans in zit" (p. 17).
Lees nu, amice, Gen. 3 : 1 — 3 . • . met een och, och! 1^ gij Gun-
ning's „Bijbel voor kinderen" ter zijde. „De Bgbel voor kinderen"
heet deze uitgave. Ware „Bijbelsche verhalen aan kinderen verteld"
niet beter titel? Wanneer het werk compleet zal zijn, schrijf ik U
er nog eens van. —

Den Schrijver van het verdienstelijk werk „Leit&den fiir den Be-
ligionsunterrlcht" ontbreekt het niet aan humor. Hij gaf bij den
eersten druk (Januari 1898) eene Voorrede „welche gelisen sein will".

12*

Digitized by

Google

172

Hy Tflrklaarde toen terecht dat sgn boek een baanbreker was. „Für
deu Beligionsaoterricht in der Fortbildongsschnle giebt es noch niohts
Aehnliches.** Dat het werk aan eene behoefte beandwoordt en er
aan voldoet blQkt uit het feit dat reeds in Augustus 1893 eene tweede
uitgare bezorgd moest worden. Zulk eene „Fortbildungsschnle^' in
Buitschland is eene inrichting die én aan onse Hoogerburgerscholen
én aan onze Ambachtscholen doet denken. Aan xulk eene instelling
Toor onderwys en praktische vorming is Dr. Siedel „Lehrer der
christlichea Lebensphilosophie" (Einleitung). Het schema van dit
uitmuntend werk is op een driejarigen cursus aangelegd. Om U een
idee te geven van deze „Leitfaden" weet ik niet beter te doen dan
U de Inhoudsopgave mede te deden. In het eerste leerjaar worden
achtereenvolgens besproken „Fortbildung. Der Beruf. Freundschafi.
Die Freuden des Jünglingsalters. Gefahren des Jünglingsalters. Das
YaterUnd. Der Soldatenstand. Das Wandem in die Fremde.*' —
Tweede leerjaar: „Der Jüngling als Glied seiner Kirche — am
Sonntage- am Taufsteine — in der Beichte — als Gast am Tische
Gottes- im Gebetskammerlein — auf dem Weg zum Leben — am
Grabe und im Sarge". Het derde leerjaar is in tweeën verdeeld.
Gedurende het eerste Semester wordt over den Bybel en z^ne ge-
schiedenis gehandeld. „Die Entstehung des A. T. — des N. T. —
Die alten Uebersetzungen der Bibel. — Die alten Handschriften der
BibeL Die Buchdruckerkunst. Luthers deutsche Bibel. Die Bibelge-
sellschaften. Die Bibel auf der Anklagebank.*' Geurende het tweede
Semester worden de leerlingen op de hoogte gebracht van de Sociaal-
demokratie: „Geschichtliches von der Socialen Frage. Das Auftreten
des vierten Standes. Was will die SocialdemokratieP Was hat die
Socialdemokratie fiir eme Beligion und MondP Ist den gar nichts
Gutes an der SocialdemokratieP Die Irrthümer der Socialdemokratie.
Was ist zu thunP" — Het boek bevat niet minder dan 265 compres
gedrukte paginaas. Ik heb het uno tenore gelezen, zóó boeiend is
het, zóó onderhoudend, 't Is echt gemoedelijk en geestig. H Bevat
schatkameren van levensw^sheid. Tal van verhalen en geschiedenissen
illustreeren het onderwijs. Niet van die muffe, zenuwachtige ver-
haaltjes, maar geschiedenissen die den stempel der waarheid aan het
voorhoofd dragen. De Schrijver is lutherscb: echt, oud, evangeliesch-
lutbersch. Indien hij het niet meer dan eens met nadruk verklaarde
en bevestigde, wy zouden *t toch duidelijk voelen by m\t h^ leert
aangaande de Sakramenten en den biecht. W\j hervormden, wy Cal-
vinisten, wg dwalen in z^n oog op tal van punten. WQ z^n nu

Digitized by

Google

173

eenmaal niet ecbt, oud, evangeliesch-lathencb. Maar Siedel kan ons
dragen en verdragen. Z^ne „béte noire*' is de Union. De „Unirte
Kircbe'' — dat is nu beelemaal niets. En dan die Sectenf Die
Methodisten! Die Flyjnontbisten I Zij maken onzen stoeren Intberaan
kregel I Siedel is een man met een hart. Siedel is een charakter.
Ik durf yrymoedig U en aUen amptsbroeders raden : koopt dit boek I
Voor het onderwijs Tan uwe meer gevorderde leerlingen znlt gg er
groot voordeel uit trekken. Dit boek behoort in de bibliotheek van
alle Jongelingsvereenigingen. Ook waag ik het dit boek binnen
drie, vier jaren tien i twaalf uitgaven te voorspellen. Het drage
vele, overvloedige vmchten tot bevestiging en tot uitbreiding van
het Oodsr^k! —

Het doet Uw hollandsch hart, even als het mijne, recht goed dat
ik na den uitstekenden arbeid van een Duitscher een niet minder
uitmuntend boek van een Nederlander mag vermelden. „Onze plich-
ten*' heet het. Dat woord „Plichten*' klinkt mij als muziek in het
oor in een t^d die coquetteert met z\jne „rechten". Hooge ernst
bestierde de wél- versneden pen — wij blijven de teekenachtige uit-
drukking gebruiken al schrijven we niet meer met ganzen- vederen —
van mijn waaiden amptgenoot en vriend Dr. de Visser. „De zucht
om „veel te hebben*\ zegt hij, „neemt toe; de zucht om „veel te
zgn'' neemt af. Daartegen dient te worden opgekomen. Het besef
der persoonlijke roeping moet onder alle rangen en standen worden
gesterkt. Daartoe schreef ik dit boekje. Het ga zijn weg en zal zijn
doel hebben bereikt, als de lezer beter dan te voren verstaat dat
„plichten** en „rechten** moeten samengaan'*. (Voorrede). De bekwame
schrijver geeft ons geen dor handboekje voor plichtenleer. Evenmin
houdt hij diepzinnige beschouwingen over het verband tusschen deugd
en plicht. Hij praat met ons op eenvoudige, grondige, boeiende,
zeer beschaafde, echt praktische wgze over onze plichten. Hij doet
*t in een taal keurig en kleurig en krachtig. Hij groepeert zQue
stoffe zoo natuurlijk mogelijk en bespreekt onze plichten in verband
met onzen persoon, met het huisgezin, met de maatschappy, met
den Stiat. Volledigheid beoogt hij niet.. Hy doet eene keuze. Hy
is gelukkig in zijne bloemlezing. Eerst spreekt hij over: „matigheid,
reinheid, nederigheid, tevredenheid, vlyt.*' Din over: „onderlinge
gehechtheid, handhaving van het gezag, opvoeding tot zelfstandig-
heid, huiselijkheid.'* Vervolgens over „liefde tot elkander, eerlijkheid,
vertrouwen, hulpvaardigheid." Ten vierde over „belangstelling in het
openbare leven, vaderlandsliefde, trouw aan Oranje.** Een hoofdstuk

Digitized by

Google

174

orer „Godsvraohf* besluit en bekroont het gebed. Zfd ik citaten
geven? Toch niet! Als ik dit roemde, zou ik ook dat moeten
prezen. Als ik dezen paerel toonde, zou het mQ spyten dat ik genen
liet liggen. Alles schier is hier even schoon en goed en degelyk.
Een gezonde, flinke, nederige toch krachtige en fieie geest doorademt
deze kostelijke bhidzijden. Dr. de Visser, als theoloog, is Oad-Testa-
menticns in de eerste plaats. In „Onze plichten*' levert hy, zonder
het te beoogen , het bewijs dat h\j geen vreemdeling is op het gebied
van psychologie en ethiek. Z^n smaakvol boek verdient eene eere-
plaats naast Ritter*s paedagogische en ethische fragmenten. Onwille-
kenrig komt gij er toe beide auteurs met elkander te vergelijken.
Bitter is meer „gesoigneerd**; de Visser is natuurlijker. Bitter is „ge-
distingueerder*'; de Visser is warmer. Bitter .... maar komt gij er
onwillekeurig toe die twee onderling te vergelijken, gezond verstand
en waardeering vermanen: vergelijk niet, geniet liever van beider
werken. Dit durf ik voorspellen: evenals de schoone bundeltjes van
Dr. Bitter zal dat van Dr. de Visser meer dan eens herdrukt worden.
Of ik dan in het geheel niets, heelemaal niets aan te merken heb?
Och, m^n goede vriend, gij weet ik behoor tot dat soort beoor-
deelaars die liever loven dan laken. Lees ik een boek, gaven vrucht
van geest en hart en toew^ding, dan houd ik niet van bedillen.
„Kritiek is fouten aanwijzen*'. Met uw permissie I Kritiek is bewon-
dering 1 Wat ? Zou ik mijne gemoedsstemming niet bederven — *t
is heden toch al een dag van nevel en mistl — zou ik mijne ge-
moedsstemming niet bederven, glad bederven, indien ik, jager van
droeve figuur, er op uit was een paar bokken, hoogstens een paar
onnozele geitenbokjes neer te schieten? Intusschen zegt misschien
deze of gene „Neef Nurks": „ja maar een recensent moet toch iets
aanmerking maken I'* Welnu, omdat Nurks in den grond toch een
goedhartige kaerel is, twee aanmerkingen. Aanmerking N° één. De
Visser gebruikt gedurig het woord „r^kaard*' voor „rijke** — bono
sensu. Dat komt in goed Nederlandsch niet te pas. Dat zal de Visser
in een tweeden druk verbeteren. Aanmerking N^ twéé. Het katste
hoofdstuk „Godsvrucht** is mg te vaag, te algemeen, niet positief
genoeg. Aanmerking N^ drie die geef ik U cadeau. Dank-
bare ' waardeering heeft een afschuw van wat ons volk zoo geestig-
scherp noemt, spijkers op hiag water zoeken. Op dit uitgenomen
boek ruste Go^s r\jke zegen I

Digitized by

Google

176

Polemische geschriften te lezen trekt mg gewoonlyk niet aan. Maar
het is een letterkandig genot kennis te maken met de waardig en
vaardig geschreven brochures van den — nu een-en*zeventigjarigen Dr.
Beyschlag. De geestige stijl, de jaiste wendingen van dezen polemist
doen U onwillekenrig aan Lessing denken. Aan den ernst, hier in
den humor sluimerenden , herkent g\) den evangelischen godgeleerde,
wien het om de waarheid , niet om gelijk-hebben te doen is. Aanlei-
ding tot het eerste vlugschrift waren de klachten van het presbyterie
der evangelische gemeente te Trier t^en de jesuïten-streken (m boe-
kentaal „treken'*) van den ultramontaanschen heer Bisschop Korum.
Dr. Beyschlag, die vroeger in Trier zes jaren lang leefde en werkte,
neemt het voor zijne broeders aldaar op. Wederom krijgen we een
kijk op de nltramontaanschen proselyten-jacht (proces Stöcker). We-
derom worden wij gewaarschuwd tegen het zoiit gefluit van den
ultramontaanschen vogelaar. Wederom worden w^ met afschuw ver-
vuld tegen de praktijken, slinksche zetten, halve en heele leugens
der polemiek in dienst van het jesuitisme. Zeer belangrijk is het
college in Theologia Biblica Novi Testamenti door den protestantschen
hoogleeraar aan Dr. Korum en z\jn fidus Achates Dr. Einig gegeven.
(iicjc^.ifa'ta ; Upsvg, 7rp€a'(3vTefiog , im^KOTroq. Matth. 16 : 18). Mochten
de beeren er van profiteeren! Want gerust: ze zgn erg zwak in dat
gewichtige leervak. Dat men met citaten uit de patristieke literatuur
goochelen kan, bl^kt uit wat Dr. Einig tegen Prof. Beyschlag inbracht.
En dat die goocheltoeren door rustige kritiek verklaard worden, bl^kt
uit B*8 tweede vlugschrift. Dat deze brochures — die van Beyschlag
nl. — by duizenden verspreid, velen waarheid-lievenden roomschen
de oogen openen 1 Dr. B. heelt de goede zaak van het protestantisme
eeri^k en krachtig gediend.

Hiermee neem ik voor dit maal, als verslag-gever, afscheid van
U, waarde vriend, U wél hartelyk groetende.

t. t.
Amsterdam.
Maart 1894. F. E. Daübanton.

Digitized by

Google

INHOUD VAN TIJDSCHRIFTEN.

R. H. Drgber, Mgn stuk oyer het „Wonder" (Geloof en Vrg-
heid XXVni, 1).

B. D. Eerdmans, De oorsprong yan de uitdrukking ,Zoon des
Menschen" als Eyangelische Messiastitel (met een Nasclirift
yan Dr. W. O. y. Manen) (Theol. Tijdschrift XXVIII, 2).

W. Francken Azn., Oyer Boëthius en zijn geschrift „der Wgs-
begeerte yertroosting" (Geloof en Vrgheid XXVIII, 1).

B. Fruin, De wederopluiking yan het Katholicisme in Noord-
Nederland omstreeks den aanyang der XYIIe eeuw (Gids,
Februari).

A. O. J. yan der Kemp , Bjjdrage tot de kennis yan het toezicht
op kettersche leeringen der uit Frankrijk geyluchte predi-
kanten, yolgens de Notulen der Geldersche Synoden yan
1686—1700 (Archief yoor Nederlandsche Kerkgeschiedenis,
IV, 3).

L. Knappert, Vita S. Galli (Theol. Tijdschrift XXVIII, 2).

O. KohlsQiidt, Aus dem Kirchlichen Leben Deutschlands im
Jahre 1893 (Geloof en Vrijheid XXVIII, 1).

G. H. Lamers, Nicolaas Lenau (Stemmen yoor Waarheid en
Vrede, Februari).

A. D. Loman, Een nieuwe ontdekkingstocht naar den oorsprong
yan het Christendom (Gids, Maart).

A. Loosjes, Uit de jeugd yan Abraham Kuenen (Stemmen yoor
Waarheid en Vrede, Maart).

Digitized by

Google

177

W. Mallinckrodt, Oyer den Brief naar Bamabas genoemd (Geloof
en Vrijheid XXVm, 1).

E. Ngland, Het Parlement der Godsdiensten te Ohioago 1893
(Stemmen voor Waarheid en Vrede, Maart).

A.. Pijnacker Hordijk, Prof. Dr. J. H. Gunning (Stemmen voor
Waarheid en Vrede, Maart).

F. Pijper, Een overblgfsel van de godsoordeelen in Nederland
(Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis IV).

F. L. Rutgers, De Nederlandsche vertaling van Calvjjns ge-
schriften tegen de Pseudo-Nicodemieten (Archief voor Neder-
landsche Kerkgeschiedenis IV).

J. J. van Toorenenbergen , De brievenschat der Nederl. Her-
vormde gemeente te Londen (Archief voor Nederlandsche Kerk-
geschiedenis IV).

Mtenlandsohe Tjjdscliriften.

J. Baobmdhn, Giebt es einen Epheser-Brief? [Einen Epheser-

briof giebt es nicht, wol aber einen Brief iv ^ECpsiTcp] (Prot.

Itirchztg 1894, 7, Sp. 158—159).
lË. Bassermann, Das christologische Dogma in seiner prakti-

schen Verkündigung. I (Ztschr. f. prakt. Theol. XVI , 1 ,

1894, S. 1—24).
P. Battifol, Le symbole des Apótres (Revue biblique 1894, 1,

p 30-51).
Belser, Pauli Reisen nach Korinth (Theol. Quartalschr. 1894, 1,

S. 15—47).
W. Beyschlag, Über die Ausprüche Jesu an Petrus [£v. Matth.

XVI, 17—19] (Internat, theol. Ztschr. — Revue internat, de

théol. II, 5, janv.-mars 1894, S. 47—69).
Böklen, Bemerkung zu Deut. 33, 12 (Theol. Stud. u. Krit. 1894,

2, S.366— 366).

Digitized by

Google

178

A. Branne, Die Bedeutang des Bekenntnisses u. die Yerpffich-

tung darauf in der evangelisch-lutherischen Eirche. I (Neue

kirchl. Ztschr. 1894, 1, S. 69—83; 2, S. 121—147).
E. Christen^ La signification de i'Écriture sainte pour Ie chrétien

éyangelique. Analyse d'une étude de M. Erich Haupt (Revue

de théol. et de pbilos. 1893, 6, p. 549—572).
E. Curtius , Paulus in Athen (Sitzungsberichte d. Eönigl. Preuss.

Akad. d. Wissensch. zu Berlin 43. 44, 1893, S. 925—938).
H. Detmer, Ungedruokte Quellen zur Gbfohichte der Wieder-

tüufer in Munster (Ztschr. f. yaterl. Gesch. u. Alterthumskde

Bd. 51, 1, 1893. S. 90—118).
W. Dilthey, Die Glaubenslehre der Reformatoren, aufgefast in

in ihrem entwickelungsgeschichtlichen Zusammenhang (Preuss.

Jahrbücher 1894, Jan., S. 44—86).
J. Doderlein, Wann sah Abraham den Tag Christi? [Joh. 8.]

(Evang. Kirch.-Ztg. 1893, 50, Sp. 825—826).
A. Hamack, Zur Gesohichte der Entstehung des Apostolischen

Symbolums. 1. Hat der erste Artikel des römischen Symbols

ursprünglich gelautet: Tn^Tevco elg svx 6èOv TrxvTOKpxropx?

(Ztschr. f. Theol. u. Kirche 1894, 2, S. 130—166)
A. Hilgenfeld, Der Antijudaismus des Johannes-Eyangeliums

(Ztschr. f. wissensch. Theol. Jahrg. 36, II, 4, 1893, S.

507—517).

— Das Kiipvyfici Uirfiov (kx) üxu^ov) (Ztschr. f. wissensch. Theol.
Jahrg. 36, II, 4, 1893, S. 518—541).

— Apollonius Yon Rom (Ztschr. f. wissensch. Theol. 37. Jahrg.
N. P. 2 Jahrg., 1, 1894, S. 58—91).

H. Holtzmann , Hugo Delff u. das yierte Eyangelium (Ztschr. f.

wissensch. Theol. Jahrg. 36, II, 4, 1893, S. 503—507).
O. Holtzmann, Studiën zur Apostelgeschiohte. 1. Die Güter-

gemeinschaft. 2. Die erste Missionsreise des Paulus u. Galatien

(Ztschr. f. Kirchengesch. XIV, 3, 1893, S. 327—346).
J. Kaftan, Der evangelische Glaube u. die kirchliche Ueber-

lieferung (Ztschr. f. Theol. u. Eirche lU, 6, 1893, S.

427—492).

Digitized by

Google

179

G. Kent, Ober Hans Nielsen Hauge (Theol. Stad. u. Erit. 1894,

2, S. 392-402).
E. Enoke, Textkritische Bemerkungen zu Luk. 16, 11 (Theol.

Stud. u. Erit. 1894, 2, S. 369—373).
E. Eoch, Was lehrt ons die Schrift über Todsünden u. oner-

lassliche Sünden? Eine biblisch-theologische Studie (Eirchl.

Monatsscbr. XIII, 4 Jan, 1894, S. 249-266).
Th. Eolde, Zur Geschichte der Ordination u. der Eirohenzucht

(Theol. Stud. u. Erit. 1894, 2, S. 217—244).
W. Lotz, Die Inspiration des Alten Tcstamentes u. die histori-
sche Eritik. I (Neue kirchl. Ztschr. 1894, 1, S. 46—68; 2,

S. 148-175).
E. Marti, Der gegenwartige Stand der alttestamentlichen Wis-

sensch. I (Theol. Ztschr. aus d. Schweiz 1894, 1, S. 21—40).
Merkle, Prudentius u. Priscillian (Theol. Quartalschr. 1894, 1,

S. 77—125).

E. Michael, Priscillian u. die neueste Eritik (Ztschr. f. kath.
Theol. 1894, 1, S. 190—196).

F. Nitzsch, Die romantische Schule u. ihre Einwirkung auf die
Wissenschaften, namentlich die Theologie (Preuss. Jahrbücher
1894, Pebr., S. 321—336).

E. Nöldechen, Tertullian u. das Spielwesen insbesondere der
Circus. Nach Tertullian de spectaculis (Ztschr. f. wissensch.
Theol. 37. Jahrg. N. F. 2. Jahrg. 1, 1894, S. 91—125).

E. Nöldechen, Die Quellen Tertullian^s in seinem Buch von
den Schauspielen. Ein Beitrag zum Yerstandniss der alt-
christlichen Flugschrift (Philologus Suppl. Bd. VI, 2 Haifte,
S. 727—766).

B. Rinz, Albrecht Bitschls geschichtliche Studiën zur christli-
chen Lehre von Gott u. sein eigener Gottesbegriff. II (Ztschr.
f. kath. Theol. 1894, 1, S. 1—84).

F. Rosenthal, Das letzte Passahmahl Jesu u. der Tag seines
Todes (Monatsschr. f. Gesch. u Wissensch. des Judenth.
XXX Vm, N. F. II, 3, Dec. 1893, S. 97-108).

Digitized by

Google

180

F. Traub , Bitschls Brkenntiiistheorie (Ztschr. f. Theol. u. Eirohe
1894, 2, S. 91—129).

G. Uhlhorn, Der Einfluss der wirtschaftlichen Yerhaltnisse aof
die Entwickelung des Möncbtums im Mittelalter (Ztsolir. £•
Kirclieiigesoh. XIV, 3, 1893, S. 347—403).

L. Weber, Warum beteiligen sich die gebildeten eyangel. Laien

80 wenig am kirchlicben Leben? (Eircbl. Monatsscbr. Xin,

5, Pebr., 1894, S. 293—309).
H. H. Wendt, Die Lebre des Paulus yerglichen mit der Lebre

Jesu (Ztsobr. f. Tbeol. u. Kirobe IV, 1, 1894, B. 1—78).
Tb. Zabn, Aristion der Verfasser der letzten 12 Verse des

Markus [Bericbt über den Aufsatz von F. C. Conybaere, Ex-

positor 1893, oct., p. 241—254] (Tbeol. Litblt. 1893, 51, Sp.

591—594).
— Zur Öescbicbte Yon Tatians Diatessaron fan Abendland (Neue

kircbl. Ztscbr. 1894, 2, S. 85—120).
M. Zimmer, Das scbriftstelleriscbe VerbUltnis des Jacobusbriefes

zur pauliniscben Literatur (Ztscbr. f. wissenscb. Tbeol. Jabrg.

36, II, 4, 1893, S. 481—503).

Digitized by

Google

Gbristus en de Christelijke Godgeleerdheid,
n.

In het H^^ Deel poogt de S. antwoord te geren op de
vraag: „hoe dacht Christus over God?" en vervolgens op
deze: „welk licht werpt de Godsidee van Christus over
't geheel der dingen, over het universum?" Ter beantwoor-
ding der eerste komen dadelijk de verschillende christolo-
giën in aanmerking, welke we aantreffen in het N. T. Van
elke van haar geeft ons de S. een belangrijke karakteristiek,
om daarna aan 'te toonen, wat alle met elkander gemeen
hebben. Dan behandelt hij de kwestie: „wat dacht Jezus
over zichzelven, wat is de christologie van Christus?" Ëene
vergelijking tusschen deze en de apostolische stelsels of ge-
dachten over Hem volgt hierop. De uit het vorige afgeleide
slotsom en de overgang naar het Ile constructieve gedeelte
vormt dan het einde van het Ie, exegetische deel.

Met de tijdsorde rekening houdende geeft S. eerst het
woord aan de christologie van Paulus. Met de brieven toch
aan de Thessalonicensen behoorden die van Paulus aan de
Romeinen, de Galaten, I en U aan de Corinthiërs tot de
oudste oorkonden. Het kan wezen, dat er bestanddeelen in
de Synoptici en de Acta zijn, die op hoogeren ouderdom
kunnen bogen, maar als geschrift hebben genoemde brieven
voor S. chronologisch de prioriteit. Zoo is er dan minder
dan éene generatie na Jezus dood eene opvatting geformu-
leerd, ja tot eene literatuur geworden, die wat Hij „was''
en „deed" verheerlgkt, en hij, die deze opvatting onder

Digitized by LjOOQ IC

182

woorden bracht, was een Jood, die Hem niet kende naar het
yleesch, doch woonde in eene stad, waarin hij menschen
aantrof, die Hem hadden gekruisigd en anderen, die Zijne
discipelen waren. De bron zijner theologie was dan ook
eensdeels de denkwijze over C. der Joden , anderdeels die
zijner volgelingen.

Wat nu de theologie van Paolus in engeren zin betreft,
hierin kwam geene verandering. Zij is dezelfde in al zijne
brieven. Jezus zelf had op het denkbeeld gebracht, dat het
Messiasschap het bezit involveert der goddelijke natuur. Het
is de verdienste en het eigenaardige van Paulns , dat hij deze
gedachte uitwerkte. Christus historische realiteit staat hem
daarbij steeds voor den geest, zij staat voor hem vast Hij
gaat ervan uit en vooronderstelt haar, al zijn zijne brieven
hoogst arm in de vermelding der bijzonderheden uit de ge-
schiedenis van Jezus. Ze zijn ^vol" van Hem en zonder de
evangeliën niet te verstaan. De historie van Jezus is Paulus
element.

Een verschil met de evangeliën is evenwel dit, dat terwijl
deze doen zien dat Jezus de Christus is en dus tusschen het
ambt dat Hij bekleedt en den naam, dien Hij draagt, nog
altijd wordt onderscheiden, dit onderscheid voor Paulus ten
eenenmale wegviel. Bij hem is de betiteling „Christus" een
tweede „naam" geworden, gelijk eertijds het woord Jahweh
denominatie was van Hem, Die zich hoog verhief boven alle
goden, doch daarna appellatie werd, toen al die goden voor
den absoluten alleenheerscher in het niet verzonken. Evenwel
op het ambt valt bij den Apostel de nadruk niet. Hij legt
dien op den persoon van Jezus en deze is de Zoon van God.
Wat het voornaamste feit was in het bewustzijn van Christus
was de eerste factor voor zijn denken Aan de openbaring
des Zoons van God dankt hij zijn apostelschap. Hij ver-
kondigt het evangelie van den Zoon van God en dit Zoon-
schap begint niet met het historisch bestaan van Hem, Die
het bekleedt. Het gaat eraan vooraf en bepaalt het. Oud-
Testamentische citaten betrekking hebbende op Jahweh wor-
den overgebracht op Jezus. Onder die omstandigheden is

Digitized by

Google

183

de toepassing der doxologie in Rom. 9:5 op den laatste
niet meer dan natnurlijk.

Ten volle ontwikkeld treffen we deze geloofsovertuiging in
Filipp. 2 : 6 — 11 aan. Merkwaardig is dat Paulus, eene
alffemeene overtuiging bezigt tot de aansporing zich te kwijten
van eene heilige plicht. De opvatting omtrent God is hier
geheel gewijzigd. Het Joodsch deïsme maakte voor het
theïsme plaats. Voor eene strakke afgetrokkenheid kwam
de levende persoonlijkheid. In de Godheid kwam er ruimte
voor Vader en Zoon. De eerste was Vader door den Zoon.
Er was nog veel te formuleren, op te helderen, doch vast
staat dat Vader en Zoon, immanent behooren tot de essentie
van God.

Met Paulus soteriologie is het in dit opzicht anders dan
met zijne theologie gelegen, dat er bij onderlinge vergelijking
zijner brieven^ der oudere — Bom., GaL, I en II Cor. —
met de jongere — Efeze en Col. — verandering , ontwik-
keling is waar te nemen. De eerste periode staat onder
den invloed der dubbele bestrijding van het Christendom door
Joden en Joodschgezinde Christenen.

Van haar dagteekent de parallel tusschen Christus en Adam.
Ieder van hen bevat het menschengeslacht en is het in zekeren
zin; wat van ieder gezegd kan worden kan gezegd worden
van allen. In Adam leidt het geslacht zijn natuurlijk leven ^
zondigt, sterft; in Christus wordt het door gehoorzaamheid
tot in den dood van 't natuurlijke bevrijd , van zonde gezui-
verd, in 't bezit 'gesteld van het geestelijke, met God ver-
zoend. De daad van Adam is eene overtreding, maar de
uitwerking ervan, eer een toestand dan eene daad, niet de
wotpi(3cc(ng y de overtreding der positieve wet, niet het Tapi-
TTTufia^ de schuldigmakende wandaad, maar de xfAxpTix, de
staat van gemis, verlies, de ramp, welke met éen woord
genoemd de dood heet. Van eene overgeërfde schuld is ook
volgens den S. bij Paulus geene sprake. Christus kon nimmer
TTccpi^otatg ^ nog minder TrxpJiTrTcofix ^ alleen if^xpTlx worden,
juist wijl dit laatste niet noodzakelijk persoonlijke schuld
involveert. Adams daad werkt dus alleen den dood. Men

i3»

Digitized by

Google

184

kwam er in door eene daad van oyertreding, men ontkomt
dien door eene van gehoorzaamheid. Deze is volbracht en
kon worden volbracht door Christus den tweeden Adam. De
uitwerking ervan is ook al weer een toestand, de staat der
^gerechtigheid", van behoud, verlossing, leven. Deze komt
door het geloof in ons bezit , gelijk we door onze natuurlijke
geboorte onderhevig zijn aan den dood. Er is dus tweeërlei
gemeenschap, eene Kari (ripxx met de wereld, welker hoofd
Adam is, en eene K»ri Tvevfia met de kerk of gemeente,
welker hoofd is Jezus Christus.

Dit alles wordt nu bij Paulus eene filosofie der geschie-
denis, eene theorie der wetten en krachten, welke de ont-
wikkeling der menschheid regelden. In 't geheele geslacht
van Adam is er iets van Adam en is er iets van Christus.
De zonde heerscht in den mensch, maar God, Die den mensch
schiep in Christus , het geslacht vormende naar Hem en Hem
naar het geslacht, reageert tegen de zonde met zijn eeuwig
voornemen. Hij doet dit op tweeërlei wijze, V langs imma.
neuten, natuurlijken en 2° langs transscendenten of boven-
natuurlijken weg. De eerste id de weg der kennis Gods,
welke niemand geheel ontbreekt. De rede staat overal aan
de zijde van God en tegenover de zonde. Het geweten is
Gods stem in d^ harten en maakt, dat de zondaar geene
verontschuldiging heeft.

Langs transscendenten weg reageert God tegen de zonde
door de komst van Christus. Deze werd voorbereid eerst
door de belofte aan Abraham, welke den natuurlijken mensch
echter niet voldoen kon, waarom de Wet erbij kwam om
der overtreding wil, met het doel de vervulling der belofte
te brengen. Zij is dus bestemd voorbij te gaan. Ze kan
aantoonen wat noodig tot redding is, doch is niet in staat
die te brengen. Toch onmisbaar als breidel, bestemd den
mensch van het kwaad terug te houden, de paedagoog van
zonen, die nog slechts leerlingen zijn. De Wet en evenzeer
het volk der Wet is eene schepping van God. Hij gaat te
werk volgens het principe der uitverkiezing, en roept Abra-
ham en na hem zijne zonen en nakomelingen, vestigende

Digitized by

Google

'185

in hun midden de instellingen der Wet , welke hen een afge-
zonderd bestaan moesten doen leiden. Maar zij waren de
eer hun beschoren niet waard, doch hielden zichzehen en
hunne instellingen voor doel in plaats van yoor middel en
kruisigden in naam der Wet den Heer der heerlijkheid. Doch
hiermee was de Wet ten einde, veroordeeld, en veroordeeld
het volk zelf, dat tegen God zich verzet. In de plaats van
de oude locale bedoeling, welker voorbereidend werk was
geëindigd, trad nu — met Jezus Christus — de nieuwe *
universele en voortdurende, welker werk bestemd is nimmer
op te houden.

In de latere brieven is dit kenmerkend, dat de antithese
Adam en Christus geheel en al verdwenen is. Ze werd ge-
sublimeerd in eene andere, in die van den Zoon en den
Vorst der duisternis. In deze brieven vindt men de voor-
stelling, dat de zonde er was eer ze kwam tot den mensch.
Er is een rijk, aan welks hoofd de God dezer wereld staat,'
die krachtig werkt in de kinderen der ongehoorzaamheid.
De zonde is te zoeken in het universum , het conflict tusschen
God en haar ligt buiten den tijd. De tegenstelling „God en
mensch" wijkt voor die van: „God en heelal". Eerst was
alles historisch, thans is alles kosmisch. De schepping is
werk van den Zoon, gelijk de behoudenis. De incarnatie
heeft plaats in den tijd, maar is de vervulling van Gods
eeuwig voornemen, was bij God in eeuwigheid als idee, bij
Hem voor Wien de idee gelijk staat met de werkelijkheid.
Hare verschijning in den tijd* heeft slechts voor ons betee-
kenis. Voor Hem was zij zóó boven allen tijd verheven, dat
ze het middel is, waarmee Hij alle dingen aan Zijne voeten
legt. In het lichaam Zijns vleesches door den dood, ver-
zoent Hij de menschen, vervreemd van het leven Gods;
maakt hen nieuwe menschen geschapen naar het evenbeeld
Gods, vormt hen tot eene nieuwe maatschappij, waarvan
Hij het hoofd is.

De christologie van den brief aan de Hebreen vloeide uit
de pen van een geheel ander man. Hij schrijft eigenlijk
eene verhandeling, welker auteur niet wordt opgegeven, welke

Digitized by

Google

186

geen duidelijk adres heeft en dus een geheel onpersoonlijk
karakter draagt Als Paulus is hg Judaïst, maar terwigl
deze een schriftgeleerde is behoort zijne beschouwing bij
den priester en leviet, echter niet zooals die inheemsch was
in Jeruzalem, maar gelijk zij als het ideaal van den waren
tempel op een afstand der heilige stad zich vormen kon in
het vroom gemoed, zich aan de gewijde verbeelding ver-
toonen. Zijne allegoriserende methode, zijn idealisme, dat
de aarde en den hemel — dat den tempel vooral — vol ziet
van symbolen der onzichtbare werkelijkheid doet hem kennen
als een Alexandrijn. In meer dan éen opzicht vult hij Paulus
aan, die van het priesterschap en den tempel niet spreekt,
terwijl hij de relatie aanwijst, waarin bepaaldelijk tot het
eerste het Christendom staat. En wat den inhoud betreft,
deze is samengevat in de eerste woorden van den brief: het
is dezelfde God, Die tot de vaderen gesproken heeft in de
Profeten en tot ons in den Zoon, doch de openbaring, welke
zij ontvingen, was, gelijk van haren vorm te wachten was,
fragmentarisch en slechts ten deele, terwijl zij om ten volle
werd geschonken, daar hare vorm volkomen waar is. Van-
daar dat de Zoon de spil is, waarom de verhandeling zich
op elk punt beweegt Reeds de aanvang constateert zijne
beteekenis, de betrekking definiërende, waarin Hij staat tot
God en wereld. Deze betrekking wordt duidelijk gemaakt
door een reeks van contrasten.

Wij zullen den S. bij zijne reproductie der bekende con-
trasten niet op den voet volgen, Eéne proeve van de wijze,
waarop hij zich kwijt van die taak. Het eerste contrast
bestaat tusschen de engelen, door wier bemiddeling het
O. V. was geschonken en den Zoon, Die het N. heeft inge-
steld. Hij was Gods Zoon, had den naam, den troon, den
scepter, de eeuwigheid, het gezag van God; maar zij waren
slechts schepselen , dienaren van Zijnen wil. Doch dit Wezen ,
dat verheven was boven de engelen , maakte van zijne supre-
matie op de meest goddelijke wijze gebruik, niet enkel om
te regeeren als een Souverein, maar te hulp te komen als
een Redder. En zoo gaat het voort Een geschapen wezen

Digitized by

Google

187

blijft wat het is, kan geene andere nataur aannemen, maar
de Zoon blijft Zoon zelfs onder de Yeranderlijkheid der be-
staansTormen. Van zins den mensch te redden, werd Hij,
daar alleen de mensch kon redden, „een weinig minder dan
de engelen", wordt éen met hen , die Hij redden wilde en om
in staat te zijn tot redden ondergaat en smaakt Hij den
dood. Want het betaamde Grode, den Bedder tot redden
door lijden te heiligen, en den mensch was noodig een
Hoogepriester zonder zonde te hebben , die toch een hart yol
mededoogen had door 't verduren van al de beproevingen en
verzoekingen, den menschen gemeen. Vandaar, dat onder
de menschen, even als boven de engelen, Jezus, omdat Hij
de Zoon is, hoog is verheven, nu als Redder gelijk eerst
als Schepper en Souverein.

Ook de christologie van dezen brief is nog meer eene
filosofie der geschiedenis dan eene godgeleerdheid. Voor
haar zijn mensch en God onafscheidelijk. In de Godheid
liggen relaties, welke de grondslag zijn van alle relaties,
welke Zij kan onderhouden. De schepping heeft plaats door
den Zoon en voor Hem. Hij is Middelaar van nature. Zijn
Zoonschap is de voorwaarde van dat van den mensch, dat
verwerkelijkt werd door eene menschheid, welke leed maar
niet zondigde. £n hij, die zoo sprak was een Jood, spre-
kende tot Joden over Jezus van Nazareth, die slechts een
menschenleeftijd vroeger als een ongeletterd man door de
Joden veracht, door hunne oversten en schriftgeleerden als
een lasteraar van Mozes en God was gekruisigd. Indien
iets de aandacht trekken moet en eene bevredigende ophel-
dering eischt dan is het dit opmerkelijk verschijnsel.

De brief van Jacobus komt hier te nauwemood in aan-
merking. Meer dan door zijne tegenspraak van Paulus geeft
hij aanstoot door zijne armoede aan christologie en zijn
zwijgen omtrent den historischen Christus. Behalve de inwen-
dige (geestelijke) opvatting der Wet, is er in zijn brief niets ,
dat genomen is uit het bewustzijn van Jezus. Geen spoor
vindt men er in van het Zoonschap. Toch vindt men er
het een en ander in, dat een kiem van christologie is, eeu

Digitized by

Google

188

bewijs hoezeer de S. , een conservatief en yreesachtig man ,
die een voorstander was der liberale synag(^e en zijn aan-
zien alleen aan zijne verwantschap met Jezus dankte , krachtig
was aangegrepen door den consensus omtrent zijne voor-
trefielijkheid.

Des te dieper overtuiging van de historische werkelijkheid
van den persoon van Jezus vinden we in de christologie
van Petrus. Zij is het werk van een man, die een blik op
den ouden en den nieuwen godsdienst in zijn eenvoud slaat.
Hier geene bespiegeling over de instellingen in Israël. Zijne
kennis is intuitief , het fundament waarop hij bouwt is Jezus
Zoonschap. God is de Vader van den Heer Jezus Christus.
De verschijning van Deze is jong , doch Zijne realiteit is oud.
De profeten, in wie Christus geest was, waren eigenlijk
evangelisten. Zijn lijden, door God voorgekend vóór de schep-
ping der wereld , werd door hen voorspeld. Hij is het voor-
gekende Lam, dat de zonde der wereld draagt. Hij is de
Christus. Ook hier is die titel naam geworden. Als jde
overste Herder en Opziener der zielen, de Rechter der
wereld , is Hij thans in den hemel; in onbepaalden zin onze
Heer, evenals God.

De christologie der Apocalypse is merkwaardig om hare
passie voor alles wat in Israël, Palestina, Jeruzalem, de
oude indeeling der stammen , den tempel als de woning niet
der priesters maar van Israëls God en Zijne aanbidding,
dierbaar was in 't oog van den Jood. Deze voorliefde drukt
haren stempel af op de beeldspraak, de symbolen, niet het
minst op de voorstelling van Christus in dit meest Joodsch-
gezinde boek van het N. T. Als de Zoon des menschen
doet Hij meer aan Daniels visioen dan aan den Jezus der
evangeliën denken. Toch herinnert aan zijne historische
verschijniüg het terugkeerend bezigen van den naam Jezus
en juist om het sterk uitgesproken Judcüsme is de hooge
plaats Hem toegekend des te merkwaardiger ^). Hij wordt

i) Dat de S. hier onwillekeurig de hypothese der dooreen werking van
tweeerlei oorkonden in de Openbaring in de hand schijnt te werken , laten
we in het midden, maar stippen het toch even aan.

Digitized by

Google

189

aangebeden evenals de Vader in doxologiën; de glans, welke
van zijn gelaat straalt, kan niemand verdragen. Hij proeft
hart en nieren, oordeelt de heidenen, is eeuwig, het begin
der schepping, de A en Cl. Welk eene opmerkelijke passie
— op dit punt wijst de S. telkens, doch legt er vooral hier
den nadruk op — van een man in een streng monotheïsme
geboren voor iemand, die den eenvoudigen naam van Jezus
droeg en van wien ieder wist te vertellen, dat Hij was ge-
kruisigd. Nergens laat hij een spoor bemerken van de vrees ,
dat de goddelijke attributen en functies, waarmee hij den
Christus bekleedt, Gods éénheid en oppermacht ook maar
eenigszins in gevaar brengen. Waar is evenwel, dat hij geene
poging aanwendt om de antinomiën in zijn denken tot elkaar
in verband te brengen of te verzoenen ; in plaats ervan laat
hij ons in aanbidding voor den troon van God en het Lam*

De ideeën omtrent Christus van de Synoptici worden dan
afzonderlijk voor oogen gesteld. Referent moet haar aan
de belangstelling van den lezer overlaten en zich voortspoe-
den tot de opzettelijke vermelding der christologie van het
4de evangelie. Johannes de apostel — want voor den Heer
F. is deze de auteur — heeft ideeën onder woorden gebracht ,
welke van eene andere orde zijn dan die der andere evan-
gelisten, maar toch uit die van hen ontstonden. Ook hier
is ontwikkeling. Daar zij gewoon waren de natuur zich voor
te stellen als iets dat leefde met God, vervuld was met
zijne kracht en tegenwoordigheid en niet, zooals wij, Hem op
te sluiten in de „wetten" en „beperkingen" der stoffelijke
schepping, zoo moest het streven in hen worden geboren,
ook Jezus en Zijne geschiedenis met God en de eeuwigheid
in verband te brengen. Men kan zeggen dat de poging,
dezen blik op Hem te slaan het evangelie van Joh. is. Met
allen eerbied mag het worden beschreven als de geschie-
denis van Jezus, gelezen als een kapittel in het leven
van God.

In zijne theol. beschouwing spelen twee bestanddeelen den
hoofdrol. Het eerste is de idee „Zoon". Hij dankt haar
aan Jezus. Het tweede is de idee „Woord". Hij dankt het

Digitized by

Google

190

aan den geest en de geschiedenis van zijn volk, en beide
moesten dienen ter beantwoording der wijsgeerige vraag van
dien tijd: „hoe is God te naderen van buiten af, en hoe
kan, wat in Hem is naar buiten treden?" Met dit verschil
evenwel, dat wat voor het denken der eeuw slechts een
abstractum 'was, een concretum, eene levende persoonlijk-
heid wordt in den held van het 4de evangelie.

Het is de Jezus der historie, welke door genoemde be-
grippen in verband wordt gebracht met den Eeuwige en
het geheele gebied van Diens werkzaamheid. Als het Woord
is Hij de Schepper, de Openbaring Gods; als de Zoon de
Bedder en Heiland. Hij is de f^niggeborene, levende in
den schoot des Vaders, eeuwig als het voorwerp der liefde
Gods, Die liefde is. Zijne liefde tot den mensch is gereali-
seerd door de incarnatie. Het Woord werd vleesch. Het
leven is geopenbaard en kan alleen geopenbaard worden in
een persoonlijk leven. Deze persoon nu is de historische
Christus. Hij onderwerpt zich aan de voorwaarden van tijd
en plaats om zijn werk te volbrengen, dat formeel als het
proces of de fase van schepping en redding kan worden
onderscheiden , maar toch wezenlijk éen is gelijk de Schepper
en Redder zelf. Als het Woord het licht der menschen, is
Hij de „tabernakel", het symbool van Gods zichtbare tegen-
woordigheid. Als de Zoon het leven der menschen, vertoont
Hij de trekken van den Eeniggeborene des Vaders, vol van
genade en waarheid. Als beide „verklaart'* Hij den Vader,
toont Hij zijn hart, doet Hij Hem zien gelijk Hij zichzelven
ziet, opdat men God zou leeren liefhebben met eene god-
delijke liefde.

Van dezen Proloog nu is Jezus geschiedenis de commen-
taar. Zij is de realiteit, die de ideale wereld weerspiegelt.
Feit en idee vallen hier samen zonder evenwel hun onder-
scheid te verliezen. Deze geschiedenis is een soort van op-
gevoerde parabel, met het doel voor oogen gesteld, dat
men gelooft, dat Jezus is de Christus, de Zoon van God.
Zij is een werk van zeldzame kunst, een drama, eene
allegorie, eene voorstelling rijker aan symbolen dan de

Digitized by

Google

191

brief aan de Hebreen. Alles erin, Jezus zelf, zijne wonde-
ren, zijne omgering, de Joden, zijn lichaam, zijne woorden ,
alles wordt bezien uifc het oogpunt Gods. Het eeuwig licht
en de duisternis voeren strijd met elkaar, doch het licht
triomfeert, al schijnt het een oogenbUk yerduisterd. Zijn
kruis is 's werelds altaar , Zijn dood het offer eens voor
allen gebracht. Het 4de Eyangelie verplaatst ons in eene
wereld vol realiteit, waar alles ideaal is. Wat voorvalt in
den tijd behoort tot de eeuwigheid ; de uitwendige gebeur-
tenis is het zichtbare symbool van het innigste van Gods
natuur en het verst reikende in Zijn voornemen; en waar
de prozaïsche zinnen slechts de menschen van het oogenblik
bespeuren, leest het voorstellingsvermogen van den godge-
leerde een parabel, welke de openbaring is van Gods ge*
heimenis aan menschen.

Een ander merkwaardig punt door den S. behandeld is
nu aan de orde en luidt: hoe trachtten de evangelisten het
ideale zijn van den persoon dien zij beschrijven te verzoe-
nen met het actuele? De S. stelt zich niet tevreden met het
antwoord: zij gevoelden geene behoeften hier iets te ver-
zoenen, de tegenstelling bestond niet voor hen, haar op te
heffen lieten zij over aan anderen. Want als een onder-
grond van hun bewustzijn was die tegenstelling inderdaad
aanwezig. Al wilden zij niets dan eenvoudig getuigen der
waarheid zijn, door eene poging die vraag te beantwoorden
wordt hun geest en bedoeling des te beter verstaan.

Voor hen allen is Jezus een bovennatuurlijk persoon, niet
zoozeer om zijne geboorte, waarvan Marcus en Johannes niet
eens spreken, maar om hetgeen ze in Hem vonden. En
gelijk Hij zelf wonderbaar is, zijn het ook zijne daden. Doch
deze bovennatuurlijke persoon is een waarachtig mensch. In
de verceniging der beide attributen ligt voor hen niet de
minste tegenstrijdigheid. Hij is er niet minder, maar te meer
de Christus om, dat Hij lijdt; niet te minder maar des te
meer Redder om, dat Hij sterft. Toch waren ze van de
zwarigheid hierin gelegen zich niet geheel onbewust. Zij
zelve hadden die doorleefd op de meest aangrijpende wijze.

Digitized by

Google

192

Als ze nu toch schrijven, wat zij schrijven blijkt hun eenvoud,
welke niets verbergt, blijkt dat op het standpunt, dat zij
bereikten, de contradictie niet alleen niet meer bestaat,
maar zelfs eene getuigenis werd voor de waarheid. Het
bovennatuurlijke en natuurlijke viel voor hunne overtuiging
samen. De Christus kon niet anders dan een mensch wezen
en deze mensch moest alles zijn wat een mensch is , om over
't geheel een mensch te kunnen wezen. Natuurlijk dat Jezus
menschheid het werk Gods was. Hij was zonder zonde, de
ware mensch gelijk God zich dien dacht. En dit is opmer-*
keiijk bij allen: de moraliteit van Jezus werd niet opgevat
als een blijk van physische^transscendentie maar eerder als
zijne verplichting binnen de perken onzer menschelijke natuur
te blijven. Duidelijk is dit de idee in de verzoeking ge-
legen, welke alle synoptici vermelden. Wel is zij meer eene
allegorie dan eene gebeurtenis, doch tevens hooge realiteit,^
want werkelijkheid is de verzoeking des Heeren, eene tra-
gedie, welker tooneel zijne eigene ziel was, doch die niet
te doen had met de gewone zwakheden der menschelijke
natuur, maar met Hemzelven en Zijne roeping, met het
werk, dat Hij te verrichten had. De verzoeking werd mo-
gelijk, waar voor zijnen geest de vraag moest oprijzen: „in
welk verband staan tot elkander Jezus en Christus; hoe
moet de Messias optreden; onder welke voorwaarden Zijn
werk doen, welke waarheid is er in de traditie?" Het was
alleen door deze vragen, dat de verzoeker vat op Hem had.
En wat nu deze verzoeking zelve betreft, Jezus overwon
haar in eiken vorm, wijl Hij weigerde anders te leven dan
onder de voorwaarde en wetten den mensch gesteld. Hij
had eene gewone, geenszins eene miraculeuse menschheid.
We kennen geene andere en er is geene andere. De won-
dermacht, welke de synoptici Hem toekennen wordt voor
anderen aangewend. Nooit verlostte Hij zichzelven. En Hij
kon dit niet doen en tevens Zichzelf wezen. Als Hij in zijn
historisch bestaan zich bewust is God te zijn en niettemin
spreekt als een beperkt mensch dan moet dit leiden tot hét
ergste docetisme. Als Zijne kennis die van God is, terwijl

Digitized by

Google

193

H^ spreekt als een mensch, dan is woord en kennis hier
niet in overeenstemming en moet het moeite kosten altijd
zóo te spreken als men schijnt te wezen, maar niet is. Het
was voor de theologie goed geweest, als men naar deze les
der verzoeldng en der evangeliën altijd had geluisterd.

Tot hiertoe was van Jezus meer bepaald als van een
individu, een uit de velen sprake. Doch de evangelisten
zien in Hem ook eene universele persoonlijkheid. £n als
zoodanig heeft Hij eene bovennatuurlijke zending, waaraan
door een mensch moest worden voldaan, maar geenszins
op menschelijke wijze gevolg kon worden gegeven. Zijne
menschheid zelve maakt Hem tot het werk geschikt, het
werk zelf was het werk Gods. Met den persoon van Christus
toch stond dit werk in het nauwste verband. Het doel
bereikte het het meest, toen het Woord vleesch werd, het
Heilige geboren werd, dat de Zoon van God mocht heeten,
maar wat de evangelisten in de incarnatie zagen en bewon-
derden was niet, dat de Godheid maar dat de menschheid
verscheen. Van beneden gezien was die verschijning eene
kenose, van boven waargenomen, beide van de zijde van
Vader en Zoon een onmetelijk offer. Doch dit kon dan alleen
het geval wezen als zijne menschheid en de dienstknechts^
gestalte , welke Hij aannam , even reëel als de Godheid was.

Voor de evangelisten is Christus te gelijk de normale
mensch, en de bovennatuurlijke persoon, het laatste in alles
wat zijn werk betreft. Het geheele gebied, waarop dit werk
zich bevond en bewoog > was het natuurlijke voor God, maar
het bovennatuurlijke voor de menschen. Alles, wat erop gedaan
werd, was van God en Gode waardig. Deze leefde als het
ware in zichtbare tegenwoordigheid en hoorbare stem op
aarde. De waarheid, welke Christus openbaarde, was niet die
van menschen maar van God. Het leven, dat in Hem woonde
was het goddelijke. Het leven in Hem was het ongeschapen
nog scheppende leven. En dus^ als Hij handelde niet voor
Zichzelven maar als Gods Gezalfde waren Zijne daden na-
tuurlijk bovennatuurlijk; miraculeus niet op éen punt en in
éen ding, maar op aUe punten en in alle dingen. Zijn werk

Digitized by

Google

194

is een éénheid^ het mirakel de normale spraak van Zijnen
wiL Het recht de zonden te vergeven had zijn correlaat in
de macht om te genezen. Het mirakel behoort dus uitslui-
tend tot het gebied van zijn aml»telijk leven. Het is er
eenigszins mede als met het hoofd van een constitutioneelen
staat. Buiten zijne functie is hij een gewoon sterveling, erin
de souverein , die niet zondigt , die van wet en recht de bron
is, bekleed met het gezag en de prerogatieven van den
hoogste in rang. Wat Christus betreft is het ons nu wel
niet mogelijk eene scheiding te maken tusschen zijn persoon
en werk, maar voor de evangelisten, die Hem slechts „op
weg*' naar zijne „heerlijkheid'* zagen, was dit een ander geval.
Wat zij aanschouwden was nog slechts een proces in wor-
ding en de verhalen die zij doen weerspiegelen dat proces.

In welke betrekking staat nu Christus tot deze christolo-
giën? Is hij er slechts de aanleiding toe, of is Hij er de
Schepper van te noemen? De S. ten antwoord op deze
vragen herinnert ons hoe Hij dacht over Zichzelven. Hij wijst
op de beteekenis welke zijn titel en namen hadden in den
mond van Jezus zelven.

Hij noemt zichzelven den Christus, maar dien titel over-
nemende verandert Hij er den zin van. Hoofdzaak is, niet
dat Hij Davids Zoon maar diens Heer is. Deze verandering
in de Messias-idee loopt parallel met eene andere in het
theïstisch Godsbegrip. In beide bracht hij het nieuwe denk-
beeld van het Vader- en Zoonschap. De Messias heeft eene
naar God toegekeerde zijde , en is als zoodanig Zoon van God
en eene zijde , die den mensch is toegekeerd, en als zoodanig
is Hij de Zoon des Menschen. Deze denkbeelden zouden
zich niet gevormd hebben zonder het Judaïsme , maar noch
de God noch de Messias van Jezus is van de Joden afkomstig.

Bij de synoptici houdt hij niet van den officiëlen titel.
Op den voorgrond treedt Zijne persoonlijke betrekking tot
God. Vader noemt Hij Hem en hoewel Hij gaarne is onder
de menschen onderscheidt Hij Zich van hen als zijnde de
Zoon van God in eminenten, in exclnsieven zin. Uit deze
persoonlijke relatie nu vloeit de officiële functie voort Be-

Digitized by

Google

196

halve als Zoon heeft Hij omtrent God niets te onderwijzei!,
maar als Zoon heeft H\j eene kennis mee te deelen , die der
wereld rust en zegen geven zal. En wat de benaming Zoon
des Menschen betreft, niet van de scholen nam Hij haar uit
Dan. 7 : 13 over. Ze is geheel oorspronkelijk en duidt aan
zoowel de meest verheven functie en waardigheid als ten
contrast ervan de diepste vernedering. De Zoon des men-
schen vergeeft de zonde, en heeft niet waar Hij het hoofd
neerlegt. Hij is Heer van den Sabbath, en wordt verraden
en sterft De engelen omringen Hem eens als Hij komt
om te oordeelen, en Hij is het, Die den mensch door zelf-
opoffering redt.

De relatie tusschen beide benamingen komt het best uit
in het 4^^ evangelie. De Zoon van God brengt het leven
van den hemel, de Zoon des menschen geeft het leven en
is de weg naar den hemel. Er is eene dubbele relatie van
de eenheid van Zoon en Vader aan de ééne zijde, van die
tusschen Zoon en mensch aan den anderen kant. Er is een
dubbel Zoonschap, doch in één persoon vereenigd. De leer
van Jezus bij Johannes vult zijn onderwijs bij de synoptici
aan en verklaart het.

De alles bepalende gedachte in de ziel van Jezus was die
van het Zoonschap. Zich bewust Zoon van God te wezen
was Hij de ideale mensch en Zijne functie, door de schep-
ping van het ideale bewustzijn ideale menschen te scheppen.
Maar de zoonsbetrekking in menschen vooronderstelt het
Vaderschap van God ; en dus is de God van Jezus de Vader
der menschen. Dit Vaderschap gaat aan hun zoonschap
vooraf, schept het, is er de basis van, grondslag van de
plicht als H\j volmaakt te wezen. De verloren zoon blijft
zoon en zijn broeder ontvangt eene berisping opdat hij leeren
zou broeder te zijn. Het zoonschap , volgens Jezus , behoort
tot het wezen des menschen gelijk het vaderschap tot dat
van God. Hierom verschijnt de Zoon van God als Zoon des
menschen opdat menschen door Hem zonen Gods worden.

De geheele zending van den persoon, die Zoon van God
en Zoon des menschen heet — het blijkt uit de analyse

Digitized by

Google

196

dier benamingen — komt hierop neer dat Hij duidelijk maakt
Wie Hij is. Zóó onmisbaar is Hij voor menschen, zóó be-
kwaam tot Zijn werk, alsof Hij God zelf was. Gelijk Hij
Heer is van David is Hij het van de heiligen, de profeten
en koningen van het O. V. „Meer is Hij dan Jona, Salomo, Abra-
ham, de Tempel, de Sabbath, de Wet, en is niet alleen
wat Zijn ambt betreft onmisbaar, maar bovenal als persoon.
Van de verhouding tot Hem persoonlijk hangt alles af. Voor
Hem moet men alles over hebben. Zijne plaats kan niemand
innemen; in dit opzicht staat Hij alleen. Aan geene plaats
of ruimte gebonden is Hij de Eenige , die allen rust belooft.
In allen nood kan Hij hulp brengen en wordt door Zijn
dood nog slechts te machtiger. Bij Hem staat de persoon
voorop en het bijkomstige is de functie, doch zijne persoon
is eeuwig en eeuwig dus ook Zijn ambt

Maar toegankelijker is tevens niemand, dan deze onmis-
bare en algenoegzame. Het viel makkelijker den meester
te bereiken dan zich een discipel tot vriend te maken. Een
der vroegste vervrijten tegen Hem is, dat Hij de vriend van
tollenaren en zondaren is. Hij begeeft zich midden in het
gewoel der schare, raakt zelf de kranken, de geraakten,
de blindeti aan en laat zich aanraken. Hij hield er van
opgezocht te worden door menschen. Zijne waardigheid had
niets aan terughouding en geheimzinnigheid te danken ; inte-
gendeel, het meest mysterieuse ding in Hem is, dat men,
hoe meer men Hem leert kennen, de ontzagwekkende liefde
en heiligheid van Zijnen persoon gevoelt Zoo komt het , dat
de menschen niets dan harmonie in eene schildering be-
speuren, welke nu eens Hem ten toon stelt als nederig en
zachtmoedig van hart, en dan weder Hem in de geduchte
attributen kleedt van den Rechter der wereld. En wat Hij
toen was zou Hij altijd wezen — Gods eeuwige tegenwoor-
digheid in het midden Zijns volks.

We zijn nu genaderd tot de vraag, in welke verhouding
de christologiën der apostelen stonden tot die van Christus.
Het antwoord hierop door den S. gegeven is, dat hunne
constructie van Jezus als den Christus, niet enkel eene nieuwe

Digitized by

Google

191

religie ontwikkelde uit de oude, maar ook eene nieuwe filo-
sofie der geschiedenis, van den mensch, van God. Met
dien verstande evenwel, dat de ideeën, die daarbij als grond-
slag en grondwet dienen, alle van Hem zijn, de poging tot
samenstelling daarentegen van hen. Bij Hem is alles onwil-
lekeurig, de uitdrukking der intuïtie; bij hen wijst alles op
reflectie, welke de methode bezigt van een min of meer
ontwikkelde dialektiek. De punten van verwantschap kun-
nen voorgesteld worden onder vier rubrieken, der historie,
der religie, der filosofie, der theologie. Het zou van betee-
kenis zijn deze allen en elk afzonderlijk na te gaan, doch
referent moet zich beperken en vermeldt dus alleen de
theologische.

Het alles regelend beginsel is hier aan de hand gedaan
door het hoogste alles bepalend bestanddeel in Jezus eigen
bewustzijn — met name het Zoonschap. Het denkbeeld van
den „Zoon van God" doordrong het denken der apostelen,
drukte er den stempel op af van zijn eigenaardig karakter,
gaf het aanzijn aan de theologie, welke er de uiting van is.
Het Vaderschap werd het essentiële in God, het Zoonschap
in den mensch. Jezus Christus is voor allen de Zoon van
God en God de Vader van onzen Heer Jezus Christus. De
Vader wordt gekend, zijn Wezen bepeinsd, verklaard door
middel van den Zoon. De mannen die „Zijn bewustzijn
binnentraden" zagen God met Zijne oogen, dachten over
God op Zijne wijze, leerden over God te spreken in Zijne
bewoordingen en lieten ons als een blijvend legaat eene
verklaring van Christus na , welke eene verklaring van God is.

Deze godgeleerdheid, merkt de S. op in een hoofdstuk,
dat tot opschrift heeft: „Slotsom en Overgang" en waaruit
we alleen dit aanstippen , heeft de verdienste eener bijzondere
oorspronkelijkheid. Ze gaat haren eigen weg tegenover alle
ideeën over God en mensch, welke toen in zwang waren en
in het bijzonder tegenover de twee, welke alleen eenigen
invloed kunnen gehad hebben op de N. T. schrijvers —
met name het Judaïsme en het Hellenisme. Het is op-
merkelijk hoezeer de theologie der apostelen van beide ver-

Digitized by

Google

198

schilt, in hunne opvatting van God waren ze niet deïstisch ,
gelijk in den grond de Hehreër was met zijn geloof aan een
God , Die in Zijne Eenheid zich van mensch en wereld meer
op een afstand hield dan dat Hij er zich mede in verbin-
ding stelde; dat Henotheïsme was, geen Monotheïsme. Zij
maakten geene scheiding tusschen God en mensch, zoo dat
deze twee eigenlijk alleen als eene tegenstelling kunnen
worden opgevat — mechanisch verbonden — als krachten en
niet als geesten, met naturen zoo verschillend en tegenover
elkander staande, dat zij niet in staat zijn elkander te door-
dringen. In tegenspraak met het monisme der Hellenen
maakten zij God niet tot eene onveranderlijke substantie , en
in tegenspraak met Helleensche mythologie en apotheose heft
ze het onderscheid niet op tusschen God en mensch. Zooals
men weet, sloot bij de Grieken goddelijke afkomst geene
goddelijke natuur in zich. De apostelen evenwel vatten de
idee der apotheose op als wij die zouden opvatten. Maar het
opmerkelijke is, dat het monotheïsme daarbij absoluut was^
en toch ook weder voorstelling van een Eéngodendom , waar-
uit alle afscheiding van de wereld verdween. De betrekking
tusschen God en den mensch werd reëel, organisch, voort-
durend. Hij werd 's menschen Vader , de mensch Gods Zoon
en in de voorstelling zelve dezer betrekking lag de verwant-
schap hunner natuur, het onderscheid hunner persoonlijk-
heid, hunne onderlinge gemeenschap. Zoo werd het de
meest redelijke zaak , dat God alleen op de wijze der incar-
natie ten volle kenbaar werd voor menschen en dat deze
hun ideaal en organisch wezen alleen op die wijze verwer-
kelijkt konden zien.

Christus opvatting der relatie tusschen God en mensch is
dan nu gevonden en daarmee het licht, waarin de S. van nu
af aan het gebied der leerstellige godgeleerdheid beschouwt.
Zijne methode tot hiertoe meer beschrijvend dan kritisch,
wordt nu meer eene beoordeeling der overgeleverde gangbare
begrippen; wordt bovenal eene poging opbouwend, constru-
erend te werk te gaan; een antwoord te, geven op de vraag:
„welken inhoud ontvangt het Christelijk dogma, als het beter

Digitized by

Google

199

dan tot hiertoe wel het geval was wordt afgeleid uit de
denkwijze van Christus?" Dit onderzoek wordt allereerst in-
gesteld met het oog op de leer van God.

En wat hier al dadelijk de aandacht trekt is de scherpe
onderscheiding door den S. gemaakt tusschen God en God-
heid. Het eerste begrip is relatief, duidt God aan als grond,
oorzaak der wereld; is het gebied der z. g. theologia natu-
ralis. Het tweede daarentegen wijst op God als den absolute,
als den grond en oorzaak van Zichzelven en is vrucht der
openbaring. Elk dier begrippen nu heeft zijne eigene ge-
schiedenis. Het geloof in de Godheid is kenmerkend chris-
telijk, dat in God is meer bepaald Hebreeuwsch, de laatste
erfenis der Joden; doch hierin komen zij overeen, dat geen
van beide genoegzaam bepaald werd door het bepalend
element in het bewustzijn van Christus. In de Grieksche
Godgeleerdheid duidden de woorden Vader en Zoon slechts
immanente, transscendente relaties aan zonder genoegzaam
verband met de menschheid. De gedachte was te metafy-
sisch, logisch, abstract In de Latijnsche kerk, welke zich
bezig hield met de betrekking tusschen God en wereld, stond
de opvatting Gods als Wetgever en Souverein zóo op den
voorgrond, dat de relatie van Vader en Zoon bijna uit de
gedachte verdween. De opvatting was te veel legaal, te
weinig ethisch. Van beide kan men zeggen, dat de wijze,
waarop van het Zoonschap van Christus werd gesproken, de
strekking had het zoonschap der menschen van eene werke-
lijkheid tot weinig meer dan eene figuurlijke spreekwijze te
maken. Hij was Zoon van nature, wij bij adoptie. Hij was
de Eeniggehorene en als zoodanig onmededeelbaar; commu-
nicabilis alleen als fii^^^geborene. Doch aldus werd zoowel
het goddelijk Vaderschap als het menschelijk Zoonschap
eene fictie. Indien we van nature slechts schepselen zijn,
geene zonen, hoe komen we er ooit toe zoon te zijn, zelfs
door de genade? Bepaaldelijk de Patres, de Niceensche en
na-Niceensche theologen vertoonen groote neiging allen na-
druk op het Vaderschap in den boezem der Godheid te leg-
gen en het Vaderschap Gods in het universum te verduiste-

14*

Digitized by

Google

200

ren, te laten varen. Derhalve is niets zoozeer noodig dan
beide, Godheid en God, in het licht van Christus idee van
het Vaderschap te beschouwen. De S. tracht dus eerst de
leer der Godheid vast te stellen en beproeft daarna het
verkregen resultaat in relatie te brengen met de leer van God.

Het eigenaardige in Christus was, dat Hij zich bewust was
Zoon van God te zijn en bekend maakte , dat God Vader is.
Geen ander, volgens Hem, bezat zijne verhouding tot den
Vader. In hunne wederkeerige relaties waren zij onderschei-
den, maar in hunne gemeenschappelijke waren zij eene een-
heid. En dit was niet willekeurig het geval, niet als iets,
dat even goed niet had kunnen plaats hebben. God werd
niet Vader, maar hij i$ Vader, omdat Hij God is. De
onderscheiding is noodzakelijk in het wezen Gods gelegen.
Zoo leerden de apostelen. Ze blijven Monotheïsten , maar
zijn het niet meer op de wijze der Hebreërs. Er ontstaat
een geheel nieuwe gedachténgang. God is liefde, subject als
zoodanig en object; een sociaal zijn behoort als zoodanig
onder de natuurlijke behoeften van Zijn wezen. Hij hield op
het afgetrokken, op zichzelve gestelde zijn te wezen, dat
eigenlijk zonder samenhang was met het bestaande. In de
plaats der eenheid van het ens simplex trad de unitas,
waarin alles leefde, liefde en rede altijd in werking waren,
en alle weldaden van een maatschappelijk bestaan tot Gods
wezen behooren en onmisbaar zijn aan zijne natuur.

Deze opvatting, de vrucht niet van een dialektisch proces
van wetenschappelijk denken, maar van intuïtie, is merk-
waardig om hare oorspronkelijkheid en actualiteit. Elke
godsdienst, elke filosofie heeft hare noodzakelijkheid gevoeld ,
doch haar niet gevonden. De indische Trimurti is een my-
thologisch en polytheistisch pantheïsme, in tegenstelling met
de Christelijke idee der noodzakelijke en eeuwige gemeenschap,
welke het verblijf is van leven en liefde. Er zijn punten van
verwantschap tusschen het christendom en de Grieksche
filosofie. Deze was eene poging de Godheid van hare een-
zaamheid te bevrijden, van het onvermogen ^ waarmee een ge-
heel geisoleerd absolutisme is geslagen. Vrucht dier poging

Digitized by

Google

201

waren de ideeën van Plato , de logos der Stoïcijnen en Philo ,
de aeonen der Gnostieken. Doch verder bracht dit alles
niet dan dat het het redelijke toonde eener behoefte, welke
alleen het christendom bevredigde. Het was daarenboven
in de eerste plaats filosofie, terwijl het laatste in de eerste
plaats meer dan filosofie — religie is.

En wat is dan nu » wat hoort dan nu in het licht van het
door Christus geopenbaard beginsel, de leer der Godheid te
wezen? Van hetgeen de S. hierop zegt, stippen we slechts
het voornaamste aan. Zij spreke uit: Christus was zich be-
wust de Zoon van God en als zoodanig de Zoon des men-
schen te wezen. Deze Zoonsbetrekking tot menschen was
slechts de tijdelijke vorm van de eeuwige relatie tot God.
Wat waar is van Hem is het ook van de menschheid, waarin
Hij zich inlijft. De mensch is ook zoon van God, bestaat
als zoodanig voor de liefde en de gedachte Gods van eeuwig-
heid ; den grond van dat zoonschap in het eeuwig Zoonschap
in de Godheid bezittende, als een voorrecht dus dat geene
vrucht van keuze, maar van noodzakelijkheid is. En geen
logisch proces trachte deze relatie onder woorden te brengen,
maar zulk eene opvatting van het wezen der Godheid, welke
haar als de hoogste werkelijkheid voorstelt, als een organisme,
welks leven liefde is, actief en passief, dat liefde betoont
en liefde ontvangt Deze modi in het wezen der Godheid
zijn ons alleen door openbaring bekend. De rede kan zien
dat zij er moeten zijn, maar wat zij zijn is kenbaar alleen
als God spreekt. Hij deed dit in Christus en het Vader-
Zoonschap is wat ons getoond werd. Of er nog andere modi
zijn weten we niet. Deze alleen met die van den H. Geest
werden ons geopenbaard. Doch deze conceptie, als zijnde
zeer bepaald die van een geopenbaarden godsdienst moet,
als zij tot een stelsel gemaakt wordt, zooveel mogelijk in de
bewoordingen en den geest der openbaring worden gesteld.
De termen der Grieksche filosofie als b. v. cvtrlx zijn niet
concreet genoeg. Het veiligst is dat we God trachten te
beschrijven met de bewoordingen van de evangeliën, niet
met de metafysische categoriën der godgeleerde scholen.

Digitized by

Google

202

Zoover gekomen, van deze opvatting der Godheid voorzien,
gaat de S. het oog op de moeielijkheden vestigen, waarmee
de theologie te kampen heeft bij de vraag: hoe zullen wij
God begrijpen? en eene poging aanwenden met behulp van
haar de zwarigheid op te lossen. Tweeërlei godgeleerdheid
heeft hij daarbij achtereenvolgens op het oog , het wijsgeerig
theisme, en die welke niet van de rede maar van de open-
baring uitgaat, dus de z. g. theologia revelata.

Wat is de invloed welken de leer der Godheid heeft op
de beschouwing van het karakter Gods? Ziedaar wat we
hem nu eerst hooren vragen. Het antwoord luidt: dezen,
dat zij dit geheel ethisch maakt. En dit is eene verandering
van belang. De geschiedenis zoowel der godsdiensten als der
wijsbegeerte leeren ons , dat niets moeielijker voor het denken
valt dan God zich voor te stellen als een moreel wezen,
terwijl het betrekkelijk makkelijk valt in Hem de bron aller
moraliteit te zien. Het laatste kan Hij wezen hetzij men
Hem opvatte als rede, als idee, of wil; het eerste slechts
als het behoort tot zijne natuur in een toestand van voor-
waardelijk en betrekkelijk, van ethisch en gemeenschappelijk
zijn zijne bestaanswijze te hebben. Den Joden was Hij
als Wetgever, niet wat Hemzelven betreft, dé bron der
zedelijkheid. De wet kwam voort uit Zijn wil, niet uit
Zijn wezen. Zoo streed het niet met Zijne goddelijke natuur ,
dat Hij alleen de God der Joden was. Geene morele,
slechts legale categoriën werden op Hem en Zijne ver-
houding tot de wereld toegepast. Slechts de Wet was het
alles regelend en bepalend denkbeeld , waarvan zelfs een
Paulus zich nog niet geheel had losgemaakt, toen hij de
roeping der Joden voor niets hield dan voor eene kwestie
van Gods souvereinen wil. In welk een contrast staat
deze opvatting tot Zijne leer van de rechtvaardiging door
het geloof! Deze komt tot stand door eene morele, voor-
waardelijke genade; gene alleen door eene niet morele
macht. Zóo sprak hij niet als een apostel en christen,
enkel als een Jood tot Joden, toen hij God den potten-
bakker, den mensch het leem noemde. Bij een geheel

Digitized by

Google

203

ethisch-geworden opvatting Gods is zulk eene vergelijking
niet alleen niet op hare plaats, maar ze is valsch.

En was voor de Joden God het hoofd van den Staat*
voor de Grieken was Hij als de Eene God de laatste de-
ductie der gedachte; kreeg Hij zijne hoogste realiteit in de
ideeën, welke echter nooit de attributen werden van een
ethisch persoon. Alleen wanneer Plato poëet was sprak hij
van God als van een persoon. Voor zijne metafysiek is
Hij eene afgetrokkenheid gebleven.

De leer der apostelen bracht dus eene vernieuwing te
weeg. Voor hen behooren persoonlijke, ethische relaties tot
het wezen Gods. God, Die niet kan zijn zonder Zoon heeft
een zedelijk bestaan. Men zou hen geheel en al misverstaan,
als men bij de benamingen Vader en Zoon, die zij bezigen,
dacht aan strakke ontologische symbolen. Zeker zijn deze
benamingen metaforen, maar zoodanige, als de noodzake-
lijkheid aan de hand deed, waar op de best verstaanbare
en indrukwekkende wijze gezegd moest worden, dat God de
eeuwige en oneindige zetel is van alle morele aandoeningen
en van elke werkzaamheid, die daarmee in verband staat

Welke is de invloed door de leer der Godheid op die der
schepping uitgeoefend? De S. herinnert, dat de moeielijkheid
waarop Kant zoo den nadruk legde van uit de fenomenale
wereld op te klimmen tot de transscendentale, tot het nou-
menon, zijn tegenhanger heeft in het omgekeerde, in de
leer der schepping, in de poging van de transscendentale
oorzaak af te dalen tot de wereld. Het bestek van een
verslag laat niet toe, dat we met den S. nagaan van welke
tegenstrijdigheden hier het dialectisch proces vol is. Het
moge volstaan hem de stelling te hooren uitspreken en ont-
wikkelen , dat de leer der Godheid , zoo ze al niet alle moeie-
lijkheden uit den weg ruimt , deze toch vermindert en er niet
weinig toe bijdraagt het geloof aan een universum, even
moreel als de Schepper, van Wien en voor Wien het is, te
rechtvaardigen.

En het eerste, wat hier dan opmerkelijk is, is, dat wan-
neer men God opvat als de Godheid, het primaire , causale

Digitized by

Google

204

bestaan ophoudt eenvoudig abstract, dood te zijn, en inte-
gendeel samengesteld, concreet, levend wordt Het is zijne
natuur nooit buiten eene relatie te wezen. Wat we de per-
sonen der Godheid noemen zijn activiteiten met gevoel, met
verstand, met zedelijken wil. Op dit standpunt begon de
werkzaamheid Gods niet bij de schepping; was en is Hij
altijd werkzaam; begon hij niet eerst bij de schepping een
geconditioneerd bestaan te leiden. Hij leidde altijd zulk een
bestaan en leidt het nog. Op dit standpunt ontkomt men
eene doode oorzaak vol van abstracties en vindt men de
concrete met de volheid van leven, welke zeer goed het
einddoel en de kracht van het universum kan wezen.

Deze relaties nu en activiteiten zijn minder fysisch dan
ethisch Van aard. Zij worden aangeduid door de termen
Vaderschap en Zoonschap. Doch deze verkondigen, dat de
liefde de natuur van God en dat zij eeuwig is. Hij was
nooit enkel eene mogelijkheid, maar eeuwig de werkelijkheid
der liefde. De schepping kon alleen de voorwerpen dier
liefde, niet haar zelve vermeerderen. De Zoon was voor
den Vader het universum en nam 's Vaders liefde in zich
op, doch zonder die uit te putten, wijl de eindelooze liefde
zich kon mededeelen zonder ooit verminderd te worden of
onttrokken.

Een en ander doet zien hoe de S. komt tot de stelling,
dat de schepping noodzakelijk was, hoewel de schepper er
door niets toe was gedwongen. Als voorwerp der eeuwige
liefde Gods is zij geen contingens, geene vrucht van wille-
keur en toeval; iets dat even goed er niet had kunnen wezen.
Doch is dit zoo, dan is God de ratio sufficiens, de absolute
oorzaak , dat wil zeggen Hij , Die door niemand of niets
buiten of boven zich tot de creatie werd bewogen. En aan
den anderen kant was Hij ook van binnen uit, door de
natuur van zijn wezen niet gedwongen. Hier is van ethische,
niet van fysische behoefte sprake. Op het gebied der liefde
heerscht de hoogste vrijheid. De aandrang der natuur is
in harmonie met den wil. Zoo komt het, dat we door middel
van het begrip der Godheid een theïsme verkrijgen, dat

Digitized by

Google

205

evenzeer tegen het rijk des toevals, tegen het deïsme als
tegen dat der noodwendigheid, tegen het pantheïsme en
materialisme gekant, het geloof rechtvaardigt in een Schep-
per, Die zoo wezenlijk liefde is , dat Hij niet anders dan de
wereld kon scheppen, zou Hij naar den drang dier liefde
het geluk om zich heen verspreiden.

We moeten hier velerlei onvermeld laten , wat even belang-
rijk als trjdroovend is. Om den geest, waarin het boek ge-
schreven werd, geheel te leéren kennen mag de aanwijzing
van nog een paar bijzonderheden evenwel niet ontbreken.
Schepping in den meest reëlen zin van dat woord is het
voortbrengen van een wezen, dat vatbaar is voor de passieve
en actieve liefde. Een wezen, dat dit niet is, is een instru-
ment, geen persoon. Doch God, Die eene morele wereld
beoogt, kan alleen personen liefhebben. Aan de stoffelijke,
natuurlijke wereld moge Hij zijne goedheid beloonen , middel
is zij slechts voor Hem, geenszins een doel.

Doch blijft het bezwaar niet aanwezig, dat geen wezen
een persoonlijk, een zelfstandig bestaan kan hebben zonder
den Oneindige een grens te zetten, zonder tegenover den
Onafhankelijke als eene tweede almacht te wezen? De S.
antwoordt hierop , dat tegenover deze stelling aan de zuivere
metafysica ontleend eene andere staat, welke we aan de
christelijke leer der Godheid hebben te danken. Zij luidt
aldus: de almacht is geen synoniem van God, opgevat als
de Godheid. De termen, waarin van Hem gesproken moet
worden, zijn de ethische en een ethische God kan nooit
zonder relaties zijn of zich onttrekken aan hen, die Hem
noodig hebben.

Hieruit vloeit in het algemeen voort, dat de immanente,
de ethische relaties in God zijne fysische, transscendente
overtreffen en bepalen. Dit definieert de houding, welke God
tegenover de wereld aanneemt. De Zoon openbaarde ons,
dat liefde de essentie van Zijn wezen is. Hij kan dus niet
anders voor de wereld zijn dan Hij is voor Zichzelven.
Zijne liefde gaat niet te loor door de zonde, wordt niet
verworven door gehoorzaamheid. Hij heeft lief om zich

Digitized by

Google

206

zelfs wil en kan zelfs den duivel niet haten. Doch zijne
liefde tot de goeden draagt een ander karakter. Hij heeft
welbehagen in den een, mededoogen met den ander. En
in dit laatste ligt de belofte gegeven aan Zichzelven nooit
een prooi des kwaads te laten, die in zijne macht zich
bevinden. Doch dit brengt ons op het gebied der positieve
theologie.

Op dit gebied, beweert de S., is nog veel te doen. Bij
de theologen, we zagen het, is de leer der Godheid nog niet
genoeg het leidend beginsel geweest. De beschouwing van
God werd er niet genoeg door geleid en bezield. Als we
spreken van de Godheid denken we aan Vader, Zoon en
H. Geest, doch als we van God spreken is het de Souverein,
Wetgever, Rechter, dien we bedoelen. Ons begrip der eerste
is Christelijk, dat van den laatste is, wat den vorm betreft
Joodsch, en wat den inhoud aangaat, Romeinsch. Met andere
woorden, de Hebreeuwsch-romeinsche God kreeg zóo de
overhand over de Christelijke Godheid, dat in plaats, dat
deze de notie van God van het juridisch , forensisch element
gezuiverd heeft, zij de strekking kreeg, hierin vooral van
beteekenis te worden, dat zij een legaal proces voortbracht
door de legale opvatting van God noodig geworden. Noodig
is dus dit proces omver te stoeten en onze conceptie van
God te doordringen met het leven en de hoedanigheden der
Godheid.

Tweeërlei is nu de vorm dier legale opvatting. De eerste
is de institutionele of politische van het katholicisme, de
tweede de dialektische of systematische van het calvinisme.
Het eerste maakte zich een God naar het evenbeeld harer
wet. De aardsche hiërarchie gaf vorm en kwaliteit aan de
hemelsche, nu juist niet in volkomen overeenstemming met
de bedoeling van pseudo-Dionysius. Zooals het systeem is,
is de God der Roomschen. Het systeem is een ceremonieel
en priesterlijk legalisme, en God is een wezen dat voldoe-
ning kan ontvangen door eene priesterlijke handeling voor
welke afwijking dan ook van de wet, hetzelfde of deze on-
gehoorzaamheid of zonde genoemd wordt.

Digitized by

Google

207

In tegenstelling met de roomsche kerk kwam het cal-
vinisme langs den weg van dialektiek en deductie tot zijn
Godsbegrip. God was de souvereine wil , die geen doel heeft
dan in zichzelven. Men verklaarde eerder God door de
souvereiniteit dan de souvereiniteit door God. Het oudere
calvinisme was onder den invloed van een diep ontzag voor
de majesteit des Oneindige, het latere was niet vrij van
den harden en pragmatischen geest van den rechtsgeleerde
en de gerechtszaal. Wat het deïsme deed in de fysische
wereld, deed de juridische theologie in de morele en reli-
gieuse. God werd opgeofferd aan de souvereiniteit, ingeker-
kerd binnen de wetten, die Hij voorondersteld werd gemaakt
te hebben of tot de functie verlaagd van haren instandhouder

De notie van souvereiniteit moet aan een onderzoek wor-
den onderworpen. Men kan haar bezitten op de wijze der
constitutie, als eerste onderdaan der wet, die geheel on-
persoonliik is; of als absoluut koning tusschen wiens wil en
de wetten des lands er geen onderscheid is. Men kan haar
ook bezitten ten bewijze van het recht van den sterkste;
het morele bevelen, zelfs bedoelen zonder dat men zelf
moreel is. Slechts vrie haar bezit als het uitvloeisel van
het patriarchaal systeem, dat berust op de schepping; de
bron en grondslag zijner souvereiniteit in het vaderschap
vindt is de ware souverein. Alleen de vader is de wezenlijke
koning, de absolute krachtens het recht der natuur.

Het begrip van vader en koning is niet te scheiden. Zij
vullen elkander aan, ze corrigeren elkaar. Een absoluut
souverein is zonder vader te zijn een tyran. Een vader, die
geen souverein is een zwakkeling. God nu opgevat naar
den eisch der Godheid kan geen koning zijn en niet tevens
vader wezen. Beiden hooren in Hem bij elkander, zullen
we kunnen gelooven , dat Zijn rijk een bestuur is van ideale
volmaaktheid, zulk een als Zijner waardig is.

Men kan dus souverein wezen op legale of op vaderlijke
wijze en naarmate men het eene is of het andere, verschilt
ook de hoedanigheid der wet, waarmee men bestuurt of re-
geert. Is men alleen souverein, dan dient de wet meer be-

Digitized by

Google

208

paald om te straffen, is men ook vader dan meer bepaald
om te kastijden. In het eerste geval hebben de wetten ten
doel schrik te verwekken, in het laatste om verbetering» aan
te brengen en hervorming. In het eerste kan men den
zondaar niet redden, in het laatste hem niet prijsgeven. Is
men alleen heerscher, dan doet men recht, opdat de kwaden
den goeden geen kwaad doen. Voelt men zich ook vader
dan doet men ook recht , maar opdat de zondaar , gered van
hetgeen hem in ellende bracht, ophoudt kwaad te doen.

Het behoeft geene herinnering , dat de S. met deze uiteen-
zetting bedoelt: de souvereiniteit Gods brengt ons op een
dwaalspoor, als we haar niet met het vaderschap verbinden ,
ja het laatste niet het bepalend element maken in zijn wezen.
Doch we doen , wat moet , als we het begrip van Gods heer-
schappij vaststellen door dat van God, en het laatste door
het normatieve Zelfbewustzijn van Jezus Christus. Dan zien
we in zijne morele eigenschappen, in zijne liefde ^ als het
ware, den God van God en het Wezen van zijn Wezen, in
zijne fyzische de dienaren slechts, die als Schepper Hem
onmisbaar zijn. Zijn liefderaad dienen en geenszins als meester
hebben te bevelen. Niet aan zijn alvermogen dankt de
wereld haar aanzijn, hoewel ze zonder dit alvermogen niet
had kunnen ontstaan, maar aan de morele natuur, die het
den stoot der beweging gaf en de intelligentie, welke er zich
van bediende. En wat den mensch betreft, hij dankt zijn
zoonschap evenmin aan eenige fyzische handeling van creatie
of procreatie — deze komen veeleer zelve uit zijne liefde
voort — maar aan Zijn Vaderschap d. w. z. aan Hemzelven.
Van adoptie te spreken en te beweren, dat hij in geen enkel
opzicht zoon „van nature" is heeft geen zin. De mensch is
Gods zoon al maakt hij het zich nog zoo onwaardig. De
adoptie door den apostel bedoeld is uit den staat van het
zoonschap der natuur opgeheven te worden in dat der genade.

De slotsom van het overwogene luidt: God, aanschouwd
door de oogen van Jezus Christus, is een Koning, maar Die
het als Vader is. Het Koningschap moet zijne definitie van
het Vaderschap ontvangen ; het laatste mag nooit verwijderd

Digitized by

Google

209

worden nit het begrip van het eerste. Doch hiermee heeft
de S. weder eene nieuwe stadie op den weg van zijn onder-
zoek bereikt. In het hierboven uitgesproken beginsel van
het Vaderschap Gods , verkregen op de wijze als we hebben
kunnen zien, ligt het materieel beginsel uitgesproken der
systematische godgeleerdheid. De S. stelt ons nu dan ook
als op de hoogte, vanwaar wij van het gebied van het
christelijk dogma ^ ten minste het belangrijkste, met een blik
kunnen overzien. God, als verklaard door Jezus Christus
het bepalend beginsel in de theologie, bepaaldelijk in de
leer der zonde, der redding, der openbaring, en der kerk —
ziedaar titel en inhoud van het laatste deel van het werk.
Na uit den overvloed van stof ook hier nog het een en ander
te hebben meegedeeld, mag de verslaggever zijne taak voor
geëindigd houden.

Zooals te wachten is , spreekt de S. hier ook over 't for-
meel beginsel der dogmatiek. Volkomen consequent op zijn
standpunt formuleert hij het als het bewustzijn van Christus.
Dit is de bron der waarheid, niet de Schriften, al zijn deze
onmisbaar als het kanaal, dat tot de bron leidt.

Het materieel principe, de formulering van de waarheid,
welke uit die kenbron geput wordt, moet dus voortvloeien
uit het bewustzijn van Christus. ,,De rechtvaardiging door
het geloof" van Luther was eer ontleend aan Paulus dan
aan Hem. De „incarnatie" der latere luthersche theologen
is even als wat verder genoemd kon worden meer afgeleid
dan oorspronkelijk. Het Vaderschap Gods was voor Jezus
het eerste en laatste, het normatieve en noodzakelijke. De
piëteit tegenover Hem vordert dat dit bij al ons denken de
ziel zij , de leidende gedachte.

De verhouding tusschen God en mensch is die van Vader
en Zoon. Deze wordt verhinderd door de zonde. Dit woord
duidt een begrip aan dat aan den godsdienst werd ontleend.
De filosofie spreekt van kwaad. In de ethiek hoort het woord
oodeugd thuis. Misdaad is een legale term; maar alleen
in een systeem dat God kent kan men spreken van zonde.
Dit begrip zegt, dat de mensch aan zijne bestemming ont-

Digitized by

Google

210

zonk^ en hijzelf de oorzaak is vau zijnen val. Het ziet het
zedelijk kwaad sub specie aeternitatis. In de zonde zelve
ligt iets oneindigs. Zij is de handeling , welke den toestand
van eindelooze opklimming tot God den mensch toegedacht
verhindert, en heeft dus categoriën van transscendentie en
eeuwigheid. In dezen zin is het geheel en al van zuiver
christelijken oorsprong. De Grieksche wijsbegeerte sprak
van ondeugd, de religie van onreinheid, doch meer in cere-
moniëlen dan in morelen zin. De Joden hadden het begrip
van beleediging en onreinheid ; toenadering tot de christelijke
idee was alleen bij hen te vinden die hooger stonden dan
de priesters en schriftgeleerden. Het Brahmanisme kent
het kwaad, minder het morele dan het metafysische, niet
dan als eene illusie. Geene religie heeft dieper besef van
de ellende, geene oppervlakkiger van de zonde; dooding van
't bewustzijn is de eenige verlossing , welke zij kent. De
Islam kent het kwaad als een politieken opstand , door straffen
gevolgd, waarmee een alleenheerscher kan treffen, doch de
zonde is niet het eigenlijke kwaad der hel, evenmin als het
tegenovergestelde het eigenlijke genot des hemels is. Maar
in het christendom is zonde de heerschappij van onkinder-
lijke gezindheid in een hart dat tot kinderlijke liefde ge-
schapen werd. Waar deze regeert kan het geschapen Zoon-
schap nooit zijn doel bereiken, doch het scheppende Vader-
schap Gods evenmin zich tevreden stellen met zijn onbereikt
gebleven ideaal.

Doch waarom liet God dé zonde toe ? Van toelating is in
tweeërlei zin sprake, in fysischen en dan uit het oogpunt
van Gods alvermogen gezien; en in ethischen uit het oog-
punt van Zijn zedelijk wezen. In den eersten zin is zij hier
misplaatst. Dat God het kwaad zou kunnen verhinderen,
dus ook toelaten is slechts eene abstractie. Ook voor de
almacht bestajin er onmogelijkheden, en onmogelijk is, dat
God den wil opheft, die geneigd is tot zonde; den vrij ge-
schapen mensch zou dit tot handelen drijven alsof hij ge-
noodzaakt was. De weder vrijgelaten wil toch zou weer een
kwade wil wezen. De weigering der zonde zou haar dus

Digitized by

Google

211

niet voorkomen. En de haast om het pas geschapene, dat
zondigde, weer te vernietigen zou eene begrenzing dier almacht
wezen, het duidelijk bewijs dat zij niet movens was, maar
gemoveerd. — En wat de toelating der zonde in ethischen
zin aangaat, er kan zelfs geene sprake van wezen. De
eenige houding, welke God tegenover haar inneemt en Hem
voegt, is die der oppositie.

De vatbaarheid voor zonde is met de idee van het zoon-
schap gegeven. Eene machine kan niet gehoorzaam zijn,
een zoon kan het wel, maar juist omdat hij gehoorzamen
kan, kan hij ook ongehoorzaam wezen. De proef kan hem
niet bespaard blijven. De volmaaktheid moet worden bereikt.
Ze is ons niet ingeschapen, en zeker is de liefde van een
schepsel, dat weigeren kon lief te hebben interessanter voor
God, „dan naar de muziek der sferen te luisteren, die niets
kan doen dan spelen.'' Er zijn eigenschappen van Hem , die
we zonder zonde niet zouden kennen. Slechts door haar
weten we, dat Hij te diep liefheeft opi den zondaar ooit
prijs te geven. Hoe leelijker de zonde is, hoe duidelijker
de schoonheid Gods in het oog valt.

Eene vraag die ook de positieve wetenschap aangaat is die
naar het verband tusschen collectieve en persoonlijke zonde.
Om die vraag te beantwoorden wijst ze op de wet der
herediteit, welke we juist nu, althans een weinig, leeren ken-
nen. In het medium , waarin we geplaatst zijn , is veel goed ^
ook veel kwaad. Ouder dan de persoon is de natuur des
menschen. De collectieve kracht gaat vooraf aan de werking
vam zijn wil. De historie noemt dit wet der continuiteit , de
wetenschap spreekt ervan als van de erfelijkheid, doch de
theologie noemt het erfzonde. In onderscheiding van weten-
schap en geschiedenis ziet het verder dan tijd en ruimte,
beoordeelt het tijd en ruimte , den mensch in zijne oneindige
verhoudingen, collectief en persoonlijk in het licht van het
zoonschap, Gods ideaal. De theologie, anders dan de we-
tenschap, die slechts het natuurlijke en reële, anders dan
de historie, welke slechts het tijdelijke ziet en het actuele
in het oog houdt, beziet dus natuur en geschiedenis uit

Digitized by

Google

212

een hooger oogpunt. Het ,,natura corrumpit personam'' is
voor haar eene formule, waarmee ze de natuur niet alleen
ftöoordeelt maar ook veroordeelt.

Evenwel , de algemeene 2onde involveert geene schuld. Door
de gebreken der natuur zijn alle menschen aan het leed
onderworpen, maar ook dit is waar: wegens hen is niemand
verdoemd. De zuigeling, gedoopt of ongedoopt, gaat niet
verloren , en waar Gods Vaderschap het meest noodig is zal
Hij het niet vergeten of verloochenen.

En wat de wet der verbreiding, der overbrenging van de
zonde betreft, zij is éen met de wet van de verbreiding en
overbrenging der gerechtigheid. Met de idee van het zoon-
schap der menschheid is hare eenheid en solidariteit gege-
ven, welke van die wet de voorwaarde en verklaring is. Want
is zij een groot huisgezin samengesteld uit zonen, de zonde
of de gerechtigheid van den éen kan dan de ramp, het
verlies; of het geluk, de winst van den ander wezen. Nu
zijn er op het gebied der religie twee creatieve personen.
Van Adam heeft men zonde en dood op den weg der over-
treding, van Christus daarentegen gerechtigheid en leven.
Er is hier dus éene wet, doch met eene tweevoudige werking.

Welke is de houding van Gods Eoninglijk Vaderschap
tegenover de zonde? Natuurlijk behandelt de S. ook dit
punt Eigenaardig en kenmerkend is het beweren: theologen
hebben geleerd, dat door het verlies van menschenzielen Gods
glorie werd bevorderd. Alsof de almacht het equivalent was
voor een Wezen als God , Die liefde is. Hare natuur brengt
mee geene plaatsvervanging te gedoogen. De moeder kan
zich in het bezit van haar kind, dat haar het gestorvene
te binnen brengt verheugen, maar het nieuwe is niet voor
haar als het oude, en haar hart blijft treuren, want den
levende aanschouwende gedenkt zij den doode. Zoo onder-
gaat ook God een verlies als Zijn schepsel verloren gaat , en
niet alleen het schepsel. En aangezien er voor Hem geen
dood bestaat, waardoor voor ons de tijd wonden kan heelen,
is het gevoel van verlies bij God des te dieper. Zijne behoefte
aan redding des te dringender.

Digitized by

Google

213

Zonde tegenover het Vaderschap, is de poging de objec-,
ten ervan in 't verderf te storten; tegenover de souvereiniteit
is ze wanorde, de invoering van onrecht, beleediging, los-
bandigheid^ eigenwilligheid. De eenige houding er -tegenover
aan te nemen, is de toeleg haar nimmer recht of voet in
het nniversum te geven , alles tegen te staan en omver te
werpen, wat het zedelijk kwaad in de eeuwigheid eene soort
van genaturaliseerd burger zou maken. Doch hoe? Door
vernietiging des zondaars? Dan overwon feitelijk de zonde,
dwingende God zijne schepping ongedaan te maken. Eene
straf moest dit voor God wezen, daar Hij zich zijn onver-
mogen zou moeten erkennen , en pijnlijk herinnerd werd aan
de mislukking van zijn plan. Op den weg der straf dus?
Zeker, diep voelt God in de zonde den ondergang van zijn
zoon ; strenger nog dan als Rechter zal Hij dus als Vader
wezen.. Doch louter vergeldend kan zijne itraf niet zijn.
Kon Hy op een gegeven punt van plaats of tijd der eeuwig-
heid zeggen : ,,zeker aantal zondaars moeten om een afschrik-
kend voorbeeld te zijn zondaars blijven", Hij had daarmee
der zonde plaats en functie afgestaan. Doch dit is eene
zedelijke onmogelijkheid. Zoolang er zonde is, is God haar
tegenstander, en als zij op nieuw begon zou de oorlog op
nieuw uitbreken.

Hiermee is geenszins gezegd, dat de mensch behouden
wordt hetzij hij wil of niet. Hij moet vrijwillig worden gered ,
zal hij worden gered. Met den wil valt de persoon weg.
Niet een nieuwe zou opstaan, maar een andere. Het zou
hetzelfde als de vernietiging wezen. Doch evenmin als par-
ticuliere vernietiging wordt hier het algemeen herstel geleerd.
Slechts dit, dat God eeuwig Vader blijft en er dus in alle
eeuwigheid mogelijkheid is op redding.

God is dus ethisch genoodzaakt de Redder te worden.
Van die ethische noodzakelijkheden dier reddende werk-
zaamheid Gods gaan we over tot haarzelve, en letten op het
middel, waarmee Hij die redding tot stand brengt.

Dit middel is de menschwording Gods. Op personen kan
God alleen door personen werken. En op dit gebied van

Digitized by

Google

214

persoonlijken invloed is Jezus Christus eenig. Op zoodanige
wijze bevatte Hij in zich Gods mededeelbaar leven ^ dat
Hij het onuitputtelijk medium voor zijne gemeenschap met
den mensch kon worden. Hij behoort evenzeer aan 6od
als den mensch. Het goddelgk leven is in Hem. Hij is
de Zoon van God. En Hij is het geschikte en bekwame
orgaan voor de mededeeling ervan. Hij is de Zoon des
menschen. De vereeniging of het samenzijn der beide na-
turen in zijn persoon verklaart zijne bevoegdheid als Midde-
laar en Redder.

Nu behoort eerlijk erkend te worden, dat er geene leer
meer door moeielijkheden gedrukt wordt dan die der incar-
natie. Evenwel de metafysicus, als hij een onderzoek naar
den oorsprong en de voorwaarden onzer kennis instelt, staat
voor zwarigheden, die even talrijk en groot zijn. Een hulp-
middel voor de constructie is gelukkig de leer van Gods
immanentie, welke het beginsel is, dat de hoogere wijsgeerige
stelsels gemeen hebben. Toegepast op het dogma der incar-
natie beteekent het, dat God zijn aanzijn niet verliest maar
veeleer realiseert door zijne inwoning in natuur en mensch-
heid en dat deze niet ophoudt te zijn maar veeleer zichzelf
wordt door de tegenwoordigheid en werking van den imma-
nenten God. De beide naturen (van God en mensch) staan
dus niet tegenover elkander, sluiten elkaar niet uit, maar
hunne verwantschap drukt hunne wederkeerige ontvankelijk-
heid uit. God is als het ware de eeuwige mogelijkheid van
geïncarneerd te worden, de mensch is de voortdurende vat-
baarheid deze incarnatie te ontvangen.

In verband met de religie gebracht komt de bedoeling
dezer bespiegelende tendence nog duidelijker aan het licht.
Verwantschap van natuur heeft zijne hoogste uitdrukking in
het Vader- en Zoonschap. In deze relaties der Godheid is
de idee, het model, waarnaar de wereld gevormd werd, ge-
legen. Het uitwendige is gemaakt naar het beeld des inwen-
dige. Maar deze verwantschap en relatie bestaan slechts als
ideaal. Feitelijk en door de zonde staan ze tegenover elkander,
maar in de gedachte en de bedoeling zijn ze verwant Doch

Digitized by

Google

215

het streven Gods is deze gedachte te realiseren. Üit de
verwantschap der naturen kan derhalve de mogelijkheid; uit
de behoefte hunne ethische scheiding weg te nemen, het
noodzakelijke der incarnatie worden afgeleid.

We spreken van de menschwording Gods maar spreken
slechts juist, als we van die des Zoons spreken. De Vader
noch de H. Geest werd mensch, en evenmin is Jezus Christus
God of Godheid. Maar als Zoon is Hij het ideaal der
actuele wereld. Zij bestond in Hem, eer zij was en het
was overeenkomstig zijne natuur het ideaal in de vormen
van het actuele zijn te openbaren. Doch de hoogste zelf-
verloochening, de kenosis, was hiertoe noodig. De fysische
eigenschappen Gods — de almacht, de alwetenheid, de alom-
tegenwoordigheid — moesten daartoe aan de ethische van
liefde en waarheid worden onderworpen. Doch God is nooit
meer God daü wanneer Hij zichzelf beperkt, gehoorzaam
aan zijne hoogere natuur de lagere, de althans meer onder-
geschikte bepaalt of inhoudt of bedekt. Nu is de redding
zulk eend ethische noodzakelijkheid, doch hierin ligt niet
opgesloten, dat ieder der goddelijke personen elk oogenblik
al de fysische attributen Gods bezigen moet. De Zoon gaf
deze attributen prijs, toen Hij zich ontledigde en gevonden
werd in de gedaante van een mensch. De bepalende god-
delijke hoedanigheden werden gehoorzaamd , en de bepaalde
werden beperkt. „Het Woord werd vleesch", maar wij des
te meer zijn aanschouwer» zijner heerlijkheid.

De incarnatie, al vindt ze hare aanleiding in het feit der
zonde, is toch alleen als noodwendig op te vatten. Anders
toch, gesteld de zonde ware weggebleven, zou de wereld
het blijk van Gods hoogste gunst en heerlijkheid hebben
gemist. Deze verhooging door middel zijner ethische attributen
heeft evenwel onzen zin voor zijne fysische niet verzwakt.
Deze worden door de incarnatie niet meer beperkt dan door
de uitwendige wereld. Het fysisch universum beperkt de
ubiquiteit en vernietigt voor ons de eeuwigheid. Doch de
mensch is dichter bij God en heeft meer van de eeuwigheid
in zijn geest dan de natuur. Met de stoffelijke wereld kan

15* , : .

Digitized by LjOOQ IC

216

God zich met vereenigen, doch wel met den persoonlijken
mensch. De incarnatie doet zijnen natuurlijken eigenschap-
pen geen grooter geweld aan dan de schepping, doch
zij verheft en verheerlijkt zijne morele hoedanigheden, zijn
karakter.

De persoon, in wién zij tot stand komt is eene eenheid,
want twee willen of geesten waren twee personen. Er zijn
evenwel twee naturen; elke van haar bleef onverzwakt, on-
verminderd, meer verwerkelijkt veeleer en verruimd, volkomen
dezelfde; met de andere krachtens hare verwantschap ver-
eenigd, doch onvermengd.

De menschheid toonde, wat ze van eeuwigheid was voor
God, de Godheid; niet de fysische krachten van den Schep-
per, maar integendeel de inwendige kwaliteit, de verborgen
liefde en werkingen , welke de God is van God. In Hem werd
de idee der menschheid voor God verwerkelijkt; in Hem
werd God den mensch openbaar door de Godheid, welke
wederkeerig voor hem eene werkelijkheid werd.

Doch de incarnatie had eene functie te verrichten. We
vragen nu: cur Deus homo?

Wat ook zijn werk was geweest in eene zondelooze wereld,
in de zondige kwam Hij redden. De vraag: hoe Hij dit
deed , moet beantwoord worden aan de hand van het bepalend
beginsel; dat God Vader en eo ipso de Souverein is, van
wien de wet niet is te scheiden. Nu is evenwel de wet der
Romeinen, de wet der Joden, ook van Paulus eene andere
dan de absolute wet, of de gerechtigheid Gods. De eerste,
de lex, is het geheele apparaat van de handhaving der
staats-autoriteit; de tweede, de thora, sluit in zich de leer,
de openbaring, de tucht, den eeredienst eigen aan het Ju-
daïsme. De Romein , al werd hij een christen als Tertullianus ,
bleef in zijn hart een jurist, al zijn streven op de onder-
drukking van misdaad richtend en de voldoening aan het
recht door de daaraan geëvenredigde straf. En de Hebreër,
al werd hij een Paulus, bleef aan de wet, waarvan Christus
„verlostte", welke zijn dood „veroordeelde", aan die van
rabbi en priester, ceremonie en werken denken. De betrek-

Digitized by

Google

217

Icing, waarin God staat tot zijne gerechtigheid kan niet in de
taal worden uitgedrukt onzer tot hiertoe zeer onzuifere
noties van wet en recht Ze moet veeleer haar licht van
de idee van God ontvangen.

Doch een uitgangspunt kan de juridische theorie ons
geven: de eerste stap tot redding is het oordeel der zonde,
doch zoo, dat dit oordeel, al komt het van God; het eigen-
dom des zondaars wordt. Wat zou het zijn als twee absolute
willen, de eene van God, de andere van den mensch, moes-
ten regeeren? De wil van God beteekent de eenheid van
heiligheid en geluk, die van den mensch een ouderlingen
verdelgingskrijg. Gods souvereiniteit moet dus overwinnen
zal er redding komen. De zondaar moet zich overgeven
aan God, niet omgekeerd God zich aan de zonde.

En dat oordeel is noodzakelijk. Zonde wordt niet te niet
gedaan door haar te vergeten. Zonderling, doch rechtvaardig
genoeg, is het minder makkelijk eene ongeoordeelde dan
eene geoordeelde te vergeten. En aan den anderen kant
zou het ons geene moeite kosten de zonde te herhalen als
het God niets kostte haar te vergeven. Vandaar, dat zal
den schuldige vergiffenis worden geschonken, het op voor-
waarden moet zijn, die in hem geen twijfel laten, wat betreft
den aard en het loon zijner zonde.

Daarentegen moet worden opgemerkt, dat de oordeelen
Gods minder vergeldend en judiciëel dan correctief en kastij-
dend zijn. Dit is van invloed op het werk der verzoening,
dat in de wereld werkt als het duidelijk en belichaamd
oordeel Gods over de zonde , doch bestemd is in den mensch
al de uitwerkselen voort te brengen van verbeterend en ge-
nezend leed, het werk te doen van herstellende, van her-
vormende straf, met dien verstande , dat het dit op eene meer
afdoende wijze tot stand brengt dan dit leed zelf kon doen.
Het legt in het geweten het gevoel van schaamte en schuld
en noopt den mensch de zonde als met het oog van God te
beschouwen. En is dit het geval dan is de zondaar gered,
doch zóo, dat zijne redding de hoogste overwinning, zoowel
van gerechtigheid en souvereiniteit, als van liefde en genade

Digitized by

Google

218

is. De verzoening kan dus beschreven worden als de methode,
waardoor God zóó de zonde in het eigen verblijf des zon-
daars geoordeeld heeft, dat Hij de redding des zondaars
ermee tot stand bracht.

In welk verband staat nu tot deze redding de incarnatie
met het daarin opgesloten lijden en sterven? Vooreerst,
stond God geopenbaard voor ons. De mensch zag, wat Hij
prijs gaf en over had voor zondaren. De Schepper en Be-
stuurder der wereld leefde nu voor het geloof als Vader.
Vervolgens, kenbaar was nu niet alleen zijne liefde tot men-
schen maar ook zijne haat tegen de zonde , dit verdriet van
zijn hart. Er is geen valscher theologoumenon dan de mee-
ning, dat God onvatbaar voor lijden is. De waarheid, welke
in Christus verscheen kan geacht worden haar toppunt in
de passibiliteit van God te vinden. Ook de Vader bracht
een offer, leed dus, zoo goed als de Zoon. In het patri-
passianisme is dus partiële waarheid. De overgave van den
Zoon vertegenwoordigt het offer en leed der geheele Godheid.
Trap en maat zijn hier ongepast, anders kon men zeggen ,
dat de Vader meer leed door den Zoon te geven, dan Deze
door gegeven te worden. Hij , Die de taak oplegde had niet
het loon van Hem, Die zich verheugde in de volbrenging.
De vernedering van den Zoon bevatte in zich het zichtbare
lijden en den dood, doch de overgave des Zoons sloot in
zich het verdriet, dat het onzichtbaar offer was. Joh. 3 : 16.
Eom. 8:32, 1 Joh. 4 : 10.

Doch nog meer verhaalt Christus lijden en sterven. Het
is meer dan iets anders eene openbaring van zonde, en ont-
dekking der zonde is het oordeel der zonde. In Christus
zijn liefde en gerechtigheid vleesch geworden; doch terwijl
nu de afschuwelijkheid der zonde voor den Reine bleek , bleek
tevens de haat, welke de zonde den Reine toedraagt. Eén
ding is nooit te vergeten, dat de Zondelooze den onderschei-
denden naam van „man der smarten*' draagt. In de mate,
dat zijne ziel zuiver was voelde hij schaamte over de zonde,
was ellende voor Hem de schaduw, welke haar volgde — maar
deze zuiverheid was juist de grief der zonde, de ontdekking

Digitized by

Google

219

en veroordeeling , welke zij niet kon vergeven. Zoo bereidde men
Hem den „drinkbeker*', en kon deze niet voorbijgaan, daar de
diepste zin der zonde moest worden bloot gelegd. Van belang
is, dat Hij veroordeeld werd door de vertegenwoordigers van
den godsdienst Op eene heilige plaats en tijd, door de
priesters, door een uitverkoren volk werd Hij gekruisigd ,
geofferd, dragende in zijne ziel de zonde der menschen, en
stervende voor hunne zonden.

Deze verzoening is de voldoening beide der liefde en ge-
rechtigheid Gods; der liefde, daar zij een weg is tot red-
ding en herstel; der gerechtigheid daar zij de zonde binnen
in den zondaar overwint, hem deze zelven doet veroordeelen
en dus de autoriteit handhaaft van den eeuwigen wil. Bom.
3: 25^ 26. Doch de redding, welke zij tot stand brengt, is
in betrekking tot de schuldigen en verantwoordelijken niet
actueel , maar slechts mogelijk. De mensch wordt uit genade
gerechtvaardigd, zonder werken, maar niet zonder geloof. Hij
blijft vrij en verantwoordelijk. Daar de verzoening een God
openbaart, die wel verre van bevredigd, bewogen te moeten
worden tot genade , leed draagt en zich opoffert om te kuU"
nm redden, verhoogt zij de beteekenis van Gods karakter
en majesteit. En hoe verhevener Gods karakter te voorschijn
treedt hoe grooter het geluk is der wereld.

Doch Gods reddende, genezende werking zou niet meer
van kracht zijn, als zij beperkt was tot het eens voor een
poos in de geschiedenis verschenen, daarna verdwenen, feit
der incarnatie Om invloed te blijven oefenen moet zij on-
beperkt, universeel en voortdurend wezen. Zonder voort-
durende relatie der Godheid met den mensch zou er niets
zijn, dat hem tot haar riep. In de natuur, in den sterren-
hemel o. a. met zijn duizelingwekkende, verbijsterende afstan-
den is God slechts als almacht immanent, wekkende in ons
vrees, geenszins aanbidding. Zal deze kunnen voortleven,
de incarnatie des Zoons van invloed kunnen blijven; gelijk
God woont in de natuur als macht y moet Hij dan wonen in
den mensch als Geest, als de H. Geest. Deze H. Geest nu
woonde in zijne volheid in Jezus, en heeft tot taak Dezen

Digitized by

Google

220

te verheerlijken. Doch getuigende van den Zoon , vestigt Hij
door middel van door Hem bezielde menschen, in het hart
van menschen de betrekking , welke naar God toegekeerd —
de zoonsbetrekking, naar de menschen toegekeerd eene broe-
derschap is. De twee groote sferen zijner werkzaamheid
zijn de Openbaring en de Kerk. Over beide nog slechts een
enkel woord.

De S. onderscheidt nu tusschen Revelatie en Inspiratie.
De laatste is het eerste, Gods initiatief tot zijn „spreken*'
met menschen. Hare wezenlijke functie is de vorming der
persoonlijkheden, die handelende, alsof zij een gepersonifieerd
geweten waren, eene autoriteit werden voor menschen van
een minder bezield geweten. Onder hen is Jezus Christus
de hoogste autoriteit. De revelatie daarentegen heeft tot
functie, wat de Ingeving schiep in historischen vorm te be-
lichamen — in de literatuur vooral, welke in tegenstelling
der spoedig veranderde traditie haren inhoud in schrift brengt
en zoo fixeert. Op het christendom overgebracht is zij het
verhaal van Gods verlossende werkzaamheid, welke haar
hoogste punt vindt in de geschiedenis des Verlossers; en de
S. S. , welke Christus bewustzijn als verpersoonlijken , onsterfe-
lijk en algemeen maken, zijn het middel, waardoor dit overal
zijn scheppend en normerend vermogen uitoefenen kan. De
overlevering wordt hoe langer hoe minder betrouwbaar, en
de kerken ontaarden zoo licht, maar telkens en telkens
weer komt uit het woord, waarin Hij leeft als in onvergan-
kelijke jeugd, de meester te voorschijn. De S. S. zijn het
woord permanent gemaakt, tot een préservatief der kerk,
welke het schiep. Als mondeling overgeleverd bericht stierf
het woord, om als geschreven te leven en als het niet
gestorven was had het niet kunnen leven. Doch het is
de H. Geest, zoowel op het gebied der historie als dat
des geloofs, Die doet zien, dat Jezus is de Christus. Nog
altijd is er geene revelatie zonder inspiratie. Wordt God
niet gehoord in de ziel, dan wordt Hij niet gevonden in
het Woord.

Wat de kritiek op de Bijbelboeken betreft, de S. is van

Digitized by

Google

221

meening, dat het hun de roemlooze onderscheiding zoa
geven eene letterkunde te bevatten, die niet kan worden
begrepen — als men haar het recht ontzegt zich met hen
bezig te houden. Doch hij herinnert, dat het uitgangspunt
hier niet de idee der canoniciteit is , maar de Christus , zijne
relatie tot de S. S. en omgekeerd. Zij en de kerk zijn
derivata van Hem , in harmonie met elkaar, als ze 't met
Hem zijn. We gelooven het Woord , niet omdat de kerk het
leert maar omdat Christus het sprak. De revelatie heeft in
alle opzichten de prioriteit boven den Canon.

De Bijbel heeft geen gezag als kanonisch boeky maar als
bevattende de openbaring, de geschiedenis van verlossing en
Verlosser. De kritiek, gelijk we zagen, bracht de h. boeken
dichter bij de h. geschiedenis. De negatieve valt de hoogere
elementen der geschiedenis en daarom deze boeken aan, en
de conservatieve verbreekt den band tusschen inspiratie en
historie. De ware kritiek gaf ons de idee weer van God, in
de geschiedenis levende door zijn volk, en van zijn volk
levende voor Hem door zijn Woord. Zij verbond boek en
volk, en bracht beide in samenhang met de providentiële
orde der wereld, üit al deze premissen leidt de S. nu de
gedachten af, de stellingen , waarmee ter beantwoording der
vraag: of er op den grondslag van het beginsel van het
koninglijk Vaderschap Gods eene theorie der Openbaring
gebouwd kan worden, dit hoofdstuk eindigt.

Eindelijk nog iets over de leer der kerk. De S. definieert
haar als de maatschappij, samengesteld en bestaande uit
hen die, als geloovigen in Christus, zijn uitverkoren tot
het leven en de navolging Gods. Ze hangt samen met den
term „Koningrijk Gods", die in de evangeliën 112 maal
voorkomt, terwijl het woord „kerk" er slechts 2 maal in
gevonden wordt. Deze uitdrukkingen zijn geene synoniemen
maar duiden begrippen aan, waarvan het eerste het laatste

Het koningrijk is het primaire. Geheel in tegenstelling
met het Joodsch particularisme , met de vereering eens Gods ,
Die hoofd van den stam en „jaloersch" was, en wiens ver-

Digitized by

Google

222

bondsgenade zich tot éen enkel volk beperkte — slechts
enkele profeten maakten hier eene uitzondering en koester-
den ruimere denkbeelden — predikte Jezus het koningrijk
als het universeel vaderland, opengesteld voor allen zonder
verschil van afkomst en ras. Niet op ambt of sacrament,
slechts op de persoonlijkheid, op het karakter en gedrag
legt Hij den nadruk. Hij zelf maakt geen aanspraak op
iets, dat priesterlijk is. Alleen de „sleutels van het hemel-
rijk" zijn als eene aanduiding van een officiële functie te
beschouwen, doch de belofte erbij gegeven, is niet op die
functie maar op den man toepasselijk, die als belijder van
Christus geschikt was tot het waarnemen der functie. Voor-
waardelijk niet absoluut is de belofte gegeven. Ware het
anders, dan was Petrus, in zoover deze Hem het lijden ont-
raadt. Satan door Jezus geheeten, zoowel Satan als sleutel-
drager in absoluten zin. Zijn koningrijk is niet samengesteld
uit waardigheidsbekleeders, maar heilige menschen; het
wordt uitgebreid door de prediking des woords, de over-
tuigende invloed des geestes is zijn karakter. Er is eene
eenheid in, welke geen type van bestuur vormen of uitdruk-
ken, welke geen verschil van bestuur kan wegnemen. Zijne
analogie is de ecclesia invisibilis der hervormers. Zijn con-
trast de gecanoniseerde bediening van een priesterlijk, ker-
kelijk instituut.

Het woord „kerk" komt in de Handelingen, Brieven, de
Openbaring ook 112 maal voor, het woord „koningrijk" 29
maal. In de LXX is ecclesia de kahal, de volksvergadering.
Bij de Hellenen is zij de bijeenkomst der vrije burgers, die
den Staat regeren. In het N. T. heeft over het hebreeuw-
sche het grieksche element de overhand. De nadruk valt
op het volk. De term komt voor in locale , particularistische
en illocale, universele beteekenis.

De plaatselijke kerken zijn maatschappijen der bevrijden
of behoudenen. Hooger dan ambt en bediening staat er de
liefde. De macht berust bij de gemeente , niet bij de ambts-
bekleeders. (Kerk, gemeente, in Mtt. 18 : 20, moet worden ge-
nomen in localen zin.) De geest Gods woont in haar, niet

Digitized by

Google

223

door ambten , maar door de persoonlijke relatie harer leden
tot Christus.

De iUocale kerk is het ideaal der locale, een denkbeeld
later ontstaan als bewijs der voortgaande verrijking der
christelijke gedachte. De ontwikkeling eindigt in de idee
der kerk, welke we bij Paulus in de brieven aan de Efeziërs
en Colossensen vinden. Zij begint met de mia- en eindigt
met de moné-ecclesia. De locale kerk wordt een microcos-
mos , het beeld van de geheele kerk, die in hare eenheid
tusschen Hoofd en leden, en de leden onderling, het lichaam
des Heeren is. De toestand eener gemeente als van Gorinthe
is hiermee niet in overeenstemming, doch aan wat is wordt,
wat zijn moet voorgehouden , als een verwijt en waarschuwing.
Christus is het leven des lichaams, en het lichaam is de
verwerkelijking van Zijn leven. Op de éene lijst der verschil-
lende bedieningen komt het apostelschap voor, niet op de
andere. Derhalve ook hier geene hiërarchie. De kerk be-
stond uit menschen, die in hunne hoedanigheid van geloovigen
als gemeente waren georganiseerd.

In de latere Paulinische brieven zien we, gelijk reeds
vroeger opgemerkt werd, de gedachte zich verheffen boven
de antithesen der vorige. De idee der kerk breidt zich uit
tot een verheven universalisme, dat den tijd evenzeer als
de ruimte te boven gaat. De menschheid bestond voor den
Vader van eeuwigheid in Christus. In Hem, door Hem,
voor Hem zijn alle dingen geschapen. Alle dingen worden
thans door den apostel in *t licht gezien van den idealen
Christus. Op dit standpunt komt het eerst het denkbeeld
op der mystieke kerk, welker Bruidegom Hij is. Nu sterft
Hij niet meer voor allen, gelijk de uitdrukking was in de
vorige brieven, maar geeft Hij zichzelven voor de gemeente.
De nadruk valt nu op den wil en de verkiezing van God;
niet op de „rechtvaardiging door het geloof", maar op de
schepping eener gerechtvaardigde menschheid. Deze vertegen-
woordigt de samenvatting en vereeniging aller dingen in hemel
en aarde , en is zelve even als hare leden op weg eeuwig te
worden. Doch hare kenmerken zijn niet dan ethisch, geens-

Digitized by

Google

224

zins sacerdotaal. Geen zweem van een bestaur in institu-
tionele vormen, van gewijde orden. Gesticht door God in
Christus, heeft zij de z. g. instrumenten der genade niet
noodig. De genade is de direkte gift van Christus. Zijn
Geest vervult het geheele lichaam. De kracht, welke haar
beweegt is Zijne liefde.

De kerk, zóo opgevat, brengt weer het koningrijk Gods
in de gedachte. Het plan, waarnaar de kerk gebouwd
18, is de wil van God, het ideaal des koningrijks, terwijl
de middelen, waardoor het koningrijk verwerkelijkt wordt
de kerk is en de — kerken. De kerk in hare later Pau-
linischen of mystieken zin opgevat valt met het koningrijk
samen.

Wat moet overeenkomstig het beschouwde de leer der
kerk wezen? Het antwoord hierop des schrijvers, zijne be-
spreking van het onderscheid tusschen de ecclesia visibilis en
invisibilis, dat hij handhaaft en overneemt van de reforma-
toren, moeten wij, evenals over 't, algemeen zooveel anders,
overlaten aan de weetgierigheid van hen, die zich door dit
verslag opgewekt gevoelen, het boek ter hand te nemen.
Genoeg, dat zijne opvatting van de kerk van God de meest
ruime is, waarop mogelijkheid bestaat. Hij zegt met Luther:
„waar een heilige ziel, hetzij onder het Pausdom of midden
onder de Turken verkeert, daar is de kerk." Elementen, welke
noodig zijn voor de zichtbare zijde der maatschappij van
Christus, zijn er niet meer dan twee; het woord en de sacra-
menten , — het Evangelie , waardoor de menschen gered wor-
den, en de symbolen, welke, zoowel hunne relatie tot een
gemeenschappelijk Hoofd uitspreken, als dat zij hen op de
broederschap wijzen, welke hen verbindt. Zietdaar wat noodig
is, maar meer dan dat ook niet. De particuliere kerken
verbreken geenszins de eenheid der onzichtbare katholieke
kerk, terwijl geloof en liefde alleen die eenheid tot stand
brengen. Schisma ontstaat slechts daar, waar eene inzetting
der menschen tot eene wet Gods gemaakt wordt , en als juk
wordt gelegd op den hals van. een vrij volk. De formule:
„zichtbare en onzichtbare kerk" doet eene zeer ruime opvat-

Digitized by

Google

225

ting aan de hand en geeft dus aanleiding tot kritiek, doch
men kan zeggen , dat, wat verhevenheid en ware katholiciteit
betreft, het Roomsch-katholicisme in verhouding tot het geloof
der „sectarissen van de 16e èeuV in eene verhouding staat
als van maan- tot zonlicht, als van water tot wijn,

Het alles bepalende beginsel is Gods Vaderschap. Zijne
genade is te rijk, om in een enkel kanaal besloten te wor-
den, te ruim om gebonden te zijn aan concilies en orden.
Hoe hooger men de idee kerk stelt, hoe lager die van God
komt. De ontwikkeling van eene ;,hoog kerkelijke" leer valt
altijd zamen met het verval van het hoogste theïstisch geloof.
Eene absolute kerk vooronderstelt een beperkten God. Hij
wordt eerder geacht tot zulk eene kerk te behooren dan dat
die kerk geacht kan worden te behooren tot God. Als het
vat verheerlijkt wordt, die een schat bevat, dan vermindert
de sehat in waarde.

„Van den strijd en naijver der secten moeten wij terug
naar de tegenwoordigheid van Hem , Die te gelijk het Hoofd
en het Hart is der kerk. Zijn vrede blijft te midden van
de twist der menschen, die voorbij gaat. Hun beweren, dat
hunne kerk alleen de christelijke is, willen we niet beant-
woorden met te zeggen, dat ze geene kerk van Christus is.
We willen geen nauwere grenzen trekken dan die door zijne
hand getrokken werden, toen Hij sprak: „Zoo wie den wil
mijns Vaders doet, Die in de hemelen is^ die is mijn broeder
en zuster en moeder."

Met deze woorden eindigt het door ons aangekondigde
werk. In het buitenland, onder de mannen van zijn vak,
stam en taal trekt het in die mate de aandacht, dat men
het de eer waardig achtte eener uitvoerige weerlegging. Doch
ook voor hen, die op zijn standpunt staan, in Christus de
eenige incarnatie der Godheid aanschouwen, zijn er hier en
daar zwakke zijden in het werk waar te nemen, welke het
referent geoorloofd zij met alle bescheidenheid tegenover
den Principal van Mansfield College te Oxford, den hoog-
leeraar der Congregationalisten in Engeland, en met een
enkel woord onder de aandacht te brengen.

Digitized by

Google

226

Ëene eerste opmerking is , dat men onder den invloed van
den t)oeienden vorm van het boek allengs gevaar loopt te
vergeten, dat de S. het voornemen had te kennen gegeven
van de verwerkelijking van het ideaal van Jezus Christus,
voor zoover deze waarneembaar is in de verschillende om-
gevingen, waarin het optrad, de geschiedenis te schrijven.
In het tijdvak der Oude kerk ziet men de aangekondigde
methode der evolutie duidelijk toegepast en betreurt men
des te meer, dat de invloed der groote leeraars van de
Oostersch-Grieksche kerk niet even uitvoerig in het licht
werd gesteld als met dien der eminente mannen der Wes-
tersch-Latijnsche kerk het geval is. Doch de uiteenzetting
van de gedachten dei* middeneeuwen is niet meer dan een
bewonderingswaardige schets, waarbij, in spijt der originele
opvatting van het verschil van invloed tusschen het Noorden
en het Zuiden, niet genoegzaam rekening wordt gehouden
met de chronologie. Over 't algemeen kan men ervan zeg-
gen, dat de behandeling der stof, welke de voorstelling eener
voortgaande wordingsgeschiedenis zou wezen, hier en daar,
en gaandeweg meer naarmate men het einde van het 1^ deel
nadert, den indruk, dat men hier eene evolutie voor oogen
heeft, beneemt. In plaats van telkens nieuwe vormen uit
de oude te zien voortkomen , de „overgangen" waar te nemen
als de vrucht der nieuwe gedachten, gelijk men recht heeft te
verwachten, bevindt men zich te vaak voor eene schitterende
beschrijving van scholen, systemen, tendences, die meer als
een afgerond geheel , als een min of meer scherp begrensde
„groep" voor oogen worden gesteld dan in hunnen invloed
op het milieu, waarin zij verschenen. Hoe gaarne hadden
we o. a. de evolutie aangetroffen door een denker als Schleier-
macher in het leven geroepen, vooral waar die geteekend
werd door de geoefende en bekwame hand, waaraan we dit
werk hebben te danken. Merkwaardig is ook, dat hoofdza-
kelijk slechts Duitsche godgeleerdheid en wijsbegeerte op des
S. belangstelling kan bogen. En nu weten we wel, dat deze
meer dan eens zijn leedwezen te kennen geeft over de gren-
zen , welke hij aan zijne uitvoerigheid gesteld ziet Toch trekt

Digitized by

Google

227

het de aandacht, dat van een man zoo invloedrijk als Vinet
was en zijne school met geen enkel woord gewag wordt
gemaakt.

Doch het punt, waaromtrent de S. ons het meest onbe-
vredigd laat, is de beantwoording der vraag, op welke histo-
rische gronden hij over 't algemeen de kanonische boeken van
het N. T. als kenbronnen van Jezus Christus en Diens „be-
wustzijn" laat gelden. Trouw aan zijn beginsel, niets alleen
op gezag van ti*aditie of kerk aan te nemen vinden we
hem zelfs, als hij mannen als Strauss en Baur op de
meest onpartijdige wijze beoordeelt. Doch, als hij de na
hen opgekomen kritische scholen, die het geloof in Christus
als den Zoon van God in metafysischen zin, langs geheel
en al natuurlijken weg trachten te verklaren , met een enkel
woord ter sprake brengt, treffen we in hem eer den man
der bespiegeling dan der historie aan. Waar hij o. a. zoo
beslist als hij doet de echtheid aanneemt van het IVe evan-
gelie, den onmiskenbaren invloed van Hellenistische wijsbe-
geerte, van Philo op de denkwijze van een Johannes ver-
klaarbaar acht, zou met eene meer opzettelijke uiteenzetting
der historische gegevens, waarop deze overtuiging rust, door
een man als de Heer F. een gewichtige dienst zijn bewezen.
Zooals de zaak zich nu toedraagt, moeten we ons met hier
en daar te pas gebrachte, op zich zelf hoogst behartigings-
waardige „apologetische" wenken behelpen. Waar de pre-
missen van het Ie deel zoo geheel en al zuiver historisch
zijn , had ook de finale niet dan historie moeten wezen. Over
't algemeen zou een wetenschappelijke arbeid, die de datums
der N. T. geschriften niet enkel opgeeft, maar tracht aante-
toonen in hunne juistheid, zou eene opzettelijke aanwijzing,
dat geene vergoding en incarnatie op het gebied van andere
wereldgodsdiensten aan de heerlijkheid van Jezus Christus te
kort doet of er zelfs maar mee te maken heeft , in dit zuiver
geschiedkundig werk geheel en al op zijne plaats, het meest
afdoend bewijs zijn, dat de beweerde terugkeer tot den Christus
door den Heer F. beleden , de „terugkeer" is tot den histo-
lachen Christus. Meer dan iets anders zou het voor velen

Digitized by

Google

228

bijdragen tot den overtuigenden invloed door dit werk uit-
geoefend.

Eene andere opmerking betreft het Ile, bepaaldelijk het
leerstellig gedeelte. Men zal hebben opgemerkt, dat de S.
spreekt van tweeërlei Vaderschap Gods. Hij is Vader van
Jezus Christus in dien eminenten zin, dat deze zijn Zoon
is, ook buiten alle relatie tot schepping en menschheid. Hij
is het voorwerp der liefde des Vaders, en als zoodanig in
den boezem der „Godheid" eene onmisbare hypostase. Maar
ook de menschheid in haar geheel, de enkele mensch als
individu, is noodwendig als object der liefde Gods, Die
Vader is en niet dan Vader kan wezen. By deze voorstel-
ling der zaak vraagt men, waar hek specifiek verschil tus-
schen het Zoonschap van Jezus Christus en dat des men-
schen nu blijft En of men daarbij geen gevaar loopt tot
misverstand aanleiding te geven, tot de meening, dat de
mensch een wezen is, hetwelk voor God onontbeerlijk is,
waarvan Deze dus afhankelijk moet worden geacht, is eene
bedenking, welke referent meent veilig in het midden te
kunnen brengen. In de plaats der ethische betrekking,
waarop de S. te recht zoo den nadruk legt, zou dan eene
metafysische natuurnoodwendigheid treden , de pantheïstische
mystiek, die met Angelus Silezius spreekt:

„Ich weisz, dass ohne mich Gott nicht ein Nun kan leben;
Werd' ich zu nicht , Er muss von Noth den Geist aufgeben."

We moeten ons beperken. Eene laatste opmerking heeft
betrekking op de soteriologie van dit werk. Volgens den
S. zou de Vader den Zoon hiertoe hebben overgegeven ter
kruisdood , opdat daardoor de aard en macht der zonde ten
volle zou blijken, en de mensch ziende, wat de zonde is,
haar ziende uit het oogpunt Gods, zijne zonde zelf veroor-
deelen zou. Referent erkent tot hen te behooren, die zich
door deze voorstelling der zaak niet geheel bevredigd ge-
voelen , en van oordeel zijn , dat het dogma der door Christus
zelven aangebrachte satisfactie, hoe gebrekkig soms ook.

Digitized by

Google

229

in de termen onzer rechtsgeleerden voorgedragen, niet behoeft^
niet mag worden prijsgegeven. Herinnerende aan de be-
teekenis der woorden croóf/^x, aJf^x bij de instelling van 't
avondmaal gebezigd, welke te onzent door den hoogleeraar
Doedes in het licht werd gesteld ; aan het ^vTpov xvt) to^^uv
in Matth. 20:28, aan den Johanneïschen Ux(r/zog, meent
hij gerechtigd te zijn tot het beweren, dat, wat we bij
Paulus b. V. 2 Cor. 5 : 21 , Rom. 3 : 25, 26 vinden, meer
dan blijkt bij de lectuur van dit werk, uit 's Heeren eigen
woord afgeleid is^ dan te verklaren uit de Joodsch-legale
denkwijze, welke in den apostel zou zijn overgebleven.

Trouwens, volgens den Heer F. zelven is van het Vader-
schap Gods de idee van het Koningschap niet te scheiden
en het is de vraag of niet juist in het laatste het rechts-
moment in de wederkeerige betrekking tusschen God en
mensch ligt opgesloten, welke genoemde satisfactieleer, hoe
gebrekkig dan ook nog, tracht te formuleren.

Doch we eindigen, en we doen het met de overtuiging,
dat geene leemte, ook in dit werk te vinden, verhindert,
dat het met groote ingenomenheid wordt aangekondigd. Het
bezit de groote verdienste van rijke geleerdheid , nauwkeurige
belezenheid, een ruimen blik en groote onpartijdigheid ten
toon te spreiden. Zijne beschrijving van het Calvinisme is
hoogst belangrijk en merkwaardig. Door zijn overzicht der
groote Duitsche wijsgeerige stelsels en hunnen invloed op de
kritiek en de ontwikkeling van het dogma bewijst hij menig-
een een groeten dienst. En al had men hem in verband
tot de jongste kritiek van de boeken des N. T. meer uit-
voerig, meer systematisch wetenschappelijk gewenscht, de
Heer F. geeft den indruk van al, wat kritiek en wetenschap
omtrent den oorsprong van het Christendom en de geschie-
denis der menschheid te zeggen had, volkomen op de hoogte
te zijn. Aan studenten in de godgeleerdheid in hun laatste
academiejaar zal zijn werk uitnemende diensten bewijzen ;
theologen van beroep het zoo vruchtbaar beginsel, dat van al
onze godgeleerdheid, Christus en Zijn woord alleen de „deter-
minative idea" is, levendig voor oogen stellen, en bepaal-

Digitized by

Google

230

delijk door zijn Ile Deel hun vooral, die om eene of andere
reden met de kritische kwesties zich niet kunnen bezig hou-
den , maar overtuigd zijn, dat de geheel eenige verschijning
des Heeren, zooals ons die in de boeken des N. T. wordt
geteekend, ook afgezien van alle historische kritiek, het
voorwerp niet alleen maar ook de grond is van hun geloof,
tot versterking wezen van dit geloof.

BrieUCy Mei 1894. A. Vebkouw.

Digitized by

Google

De Jongste ïlederlandsche Vertaling Van Het
Nieuwe Testament

Het Nieuwe Testament, of alle boeken van het
Nieuwe Verbond onzes Heeren Jezus Christus, uit
de oorspronkelijke taal op nieuw overgezet in de
tegenwoordige Nederlandsche , en met verklaringen
en gelijkluidende plaatsen voorzien, in nauwe aan-
sluiting aan de „Staten- Vertaling", door Dr. G. J.
Vos Az., Predikant der Amsterdamsche Gemeente.

Mattheüs, Marcus, Lucas, Johannes, en de Han-
delingen. Dordrecht J. P. Revers.

Het Nieuwe Testament te vertalen , goed te vertalen , acht
ieder deskundige een heerlijk maar zeer moeilijk werk. Wie
er zich toe aangordt wete wél, beseffe diep, wat hij onder-
neemt. Hij eerbiedige de eenige beteekenis van den gewijden
bundel. Hij beschouwe — ter leering en ter waarschuwing —
wat vertalers uit vroegere eeuwen en jaren vermochten, of
niet bereikten. Hoog achte hij Luther's genialen arbeid. Klein
voele hij zich tegenover dat meesterstuk „de Staten- Verta-
ling". Zinkt de moed hem niet in de schoenen?

Zelfkennis stelt hem, op den man af, vragen. Zijt gij als
Graecus, bepaaldelijk als kenner van de xotvij h»\êKtog , wel
opgewassen voor de taak die u lokt? Zijn het Hebreen wsch
en het Arameesch zóó zeer uw eigendom dat ze u dienen
tot het verstaan van dit uw grieksch origineel? Liggen
de schatkameren der gewijde Aardrijkskunde en Oudheid-

16*

Digitized by LjOOQ IC

232

kunde en Geschiedenis voor u open? Voelt gij den hartslag
van de taal — 't zij uwe moedertaal! — waarin gij „Bijbel-
boeken" wilt vertolken?

Ernstige vragen! Zwaar, meer dan iemand, gevoele haar
gewicht wie het Nieuwe Testament vertalen gaat — niet
voor geleerden, niet voor de school, maar voor de geloo-
vigen, voor de gemeente. Feitelijk heeft de gemeente de
evangelie-oorkonde niet in het oorspronkelijk, maar in eene
overzetting. In dit land déze, in ddt land die vertaling.
Het protestantsche Duitschland heeft zijnen Bijbel van Maarten
Luther. De gemeente ten onzent heeft haar Staten- Vertaling.
Dat alles ging niet buiten Gods bestuur om. Wie na die
vertalingen — eerbiedwaardige gedenkstukken 1 — een nieuwe
den geloovigen voorlegt, wake dat iedere afwijking van den
tezt zooals hij in dien volksbijbel staat eene verbetering zij.
Onnoodige veranderingen zijn veroordeeld even als iedere
vrucht van willekeur hoe ook genaamd. Wij theologen hebben
nooit uit het oog te verliezen dat verschil in vertaling den niet-
theoloog een steen des aanstoots kan zijn, twijfelzucht in
zijn hart kan wekken. Daarom mogen wij geene veranderin-
gen aanbrengen in de vertaling , die ik nu eens de klassieke ,
de nationale, noem, dan wanneer wij van ganschen gemoede
en met geheel ons verstand moeten zeggen: verandering is
verbetering. Kunnen wij zóó spreken , dan eerlijk en moedig
gestaan in onze vrijheid van Christen, van Protestant, van
Hervormde. Geen idolatrie voor Septuagint, noch Vulgaat;
voor Luther-Bijbel, noch Staten- Vertaling I Eerbied voor het
oorspronkelijke gaat boven hoogachting óók van de beste
overzetting. Die eerbied eischt eveneens groote nauwkeurig-
heid bij het uitgeven van eene nieuwe vertaling. Met rabi-
nistische zorgvuldigheid geve men acht op den druk der
bijbelvertaling, op den vorm van het boek, op den druktype,
op het aanzien van de bladzijde. Een bijbel zonder druk-
fouten te willen zal wel een vrome wensch blijven. Maar
het getal „errata" kan zóó onbehoorlijk hoog stijgen dat
eene uitgave er door mislukt. Me dunkt dat zelfkennis, den
man die al deze eischen wikt en weegt, aanraadt: Zoek gij,

Digitized by

Google

233

daar wij niet allen alles kennen en kunnen, medewerking.
Arbeidsverdeeling is het woord óók op wetenschappelijk ge-
bied. Eindelijk — 'k wil dezen introitus niet rekken — de
nood der tijden moet tot het verschijnen van eene nieuwe
bijbelvertaling voor de gemeente het teeken geven. De ure
der ernstig gevoelde behoefte gaat die der vervulling vooraf.

Daar komt Dr. Vos en biedt ons zijn N. T. aan. Hoe
wij het terstond in ontfangst nemen? Zooals 't e^n christen-
mensch past. Met welwillendheid. Dit boek is de vrucht
van noeste vlijt. Wij staan verbaasd over de arbeidskracht
van den zeergeleerden schrijver en brengen welgemeende
hulde aan zijne onverdroten werkzaamheid. Met eene ouder-
wetsch-gezellig- gemoedelijke „Voorrede" leidt de Schrijver
zijne Vertaling bij ons in. Terloops merk ik op dat hij
zich — zie het titelblad — „Predikant der Amsterdamsche
Gemeente" noemt. Daarmede bedoelt mijn waarde amptge-
noot, 't behoort tot zijne eigenaardigheden waardoor Dr.
Vos Dr. Vos is! dat hij als predikant de Nederduitsch-Her-
vormde gemeente |te Amsterdam dient. — Vos' dissertatie
over de Synodale Bijbelvertaling i), zijn boek over het
derde Evangelie, zijn „Leven van Jezus" dekken hem tegen
het verwijt als zette hij den voet op vreemden bodem.
Povendien: de kerkelijke strijd vooral sedert 1876 gevoerd
deed in den Schrijver de begeerte ontbranden om — wij
geven hem het woord — „om mij nog eenmaal, voordat
God mij doet heengaan, uitsluitend in die wonderbare ge-
schriften te verdiepen, die de zuivere en onmiskenbare ken-
bron zijn van mijn Hoop in leven en in sterven" (bldz. vi).
Die woorden verstaan wij! Jaren lang op kerkelijke regle-
menten turen ; die interpreteeren ; die volgends deze of gene

1) De Nieuwe, Synodale Bijbelvertaling inzonderheid van de vijf histori-
sche boeken des Nieuwen Testaments, onderzocht door G. J. Vos Az.,
predikant te Goes. Utrecht, Kemink en Zoon, 1870.

Digitized by

Google

234

aangenomen interpretatie toepassen ('t moet toch ook gebeu-
ren!) — en het zich verdiepen in de Schriften des N. T.:
't is u als werd gij uit de Sahara naar de lachende Rhijn-
oevers overgebracht. „Maar daarna" — Dr. Vos spreekt —
„diene dat werk dan ook het geestelijk lichaam des Heeren !
Predikant geworden om, in de Vaderlandsche Eerk, het
Evangelie te verkondigen, verheugt het mij zéér, haar, nog
in het afgaan mijner dagen — over 9 jaren kan ik reeds
den 40-jarigen diensttijd bereikt hebben! — , een arbeid van
stichtelijken arbeid (sic, lees: aard) mag (sic, lees: te mogen)
aanbieden, een getuigenis, dat ik zou mogen betitelen als
een vrucht van veeljarige onderzoekingen en velerlei erva-
ringen, een getuigenis voor de volkomene betrouwbaarheid
van den in het Nieuwe Testament geschetsten Christus, te
eeren gelijk den Vader." Ik zou liegen — ten minste doen
wat eens diplomaten is — indien ik mijn vriend Vos geluk
wenschte met die lange , slecht van stapel geloopen , zinsnede.
Evenmin vind ik de, daarop terstond volgende, korte, zin-
snede gelukkig: „Zoo verkondig ik het Evangelie mede in
geschrifte , en naar ik hoop , op eene verstaanbare en goed-
koope manier." „Christus te eeren gelijk den Vader" en . . .
na die plechtige woorden het Evangelie verkondigen „op
„goedkoope manier"! D4t schreeuwt! Laat ons zeggen: een
lapsus calami.

Over den vorm en den prijs van zijn boek zegt Dr. Vos:
„Zij huldigen den tijdgeest, voor zooverre hij „goedkoop en
handig" in zijn vaandel geschreven heeft; hij begeert geen
folianten noch kwartijnen; ook de heilige Godgeleerdheid
moet verschijnen „in duodecimo", als „extract", of als quin-
tessence" (bldz. VII). Over die laatste uitspraak zal ik met
den geëerden Schrijver niet twisten. Ik zou het kunnen
doen. In meer dan ééne uitgave op theologiesch gebied,
uitgave van ónzen tijd, uitgave in óns land, zou ik een
machtig argument, tegen wat Vos beweert, hanteeren. Wél
vind ik hier eene niet gezochte aanleiding om een en ander
over den vorm van het werk te zeggen.

Het bandje ziet er keurig uit. Het draagt veel goud op

Digitized by

Google

235

den rag. Maar dat goud is in stille , stemmige teekening aan-
gebracht. Het boek ziet er van buiten goed uit. Ziet 't er
echter voor een „Nieuw Testament" van buiten goed uit?

Sla het nu open. Teleurstelling is uw deeL In het midden
der bladzijde de text. Hij werd met niet veel kloeker dan
gewonen type gedrukt. Boven dien text, met vette letter,
een résumé van de perikoop. Daaronder, met hoofdletter,
inhoudsopgave der onderdeden. Tusschen den text een
wriemelende menigte van cijfertjes en cursief gedrukte let-
tertjes. De eersten verwijzen, zegt Vos, naar „de uitdrukking
van de indrukken die het Woord op den Schrijver maakte."
Rechts van den text en onder den text staan die anno-
taties met wél scherpe maar zeer kleine letter gedrukt — eene
marteling voor uw oog. De tweeden , die cursief gedrukte
lettertjes, verwijzen naar kantteekeningen links van den text,
kantteekeningen, zegt Vos, van „aardrijkskundigen, oordeel-
kundigen, uitlegkundigen aard.'' Een mager randje, een
smal biesje blijft er voor wit over. De bladzijde is vol en
wild en woelig. De text gaat hier en daar schuil onder al
die aanteekeningen. Hij ligt er soms letterlijk onder be*
graven. (Zie bldz. 4, 7, 10, 14, 15, 22, 41, etc. etc).
Bij eene uitgave als deze had men rekening moeten houden
met eerbied en smaak. Men had niet moeten vragen of vorm
en prijs „den tijdgeest" huldigden. Hoe kon de uitgever er
toe komen de witte keerzijde van bldz. 491 te bedrukken
met eene opgave der werken, die „van denzelfden Schrijver"
verschenen? Eene Bijhel-uUgave is eene Bijbel-mtgSLYQ. —
Dat woord — wij schreven 't niet met leedvermaak — moest
ons uit de pen.

Keeren wij nu tot de „Voorrede" terug.

De Schrijver spreekt over zijn eigen werk. Met volle in-
stemming lees ik, dat „vertaling" zoowel vrucht van, als
middel tót verklaring is. Ook heb ik principieel niets tegen
zijn zeggen: „Dat ik daarin door klemtoonteekens , afkor-
tingen, hoofdletters, j^, zelfs door enkele invullingen (die
echter cursief gedrukt zijn) , den zin van den tekst zocht te
doen verstaan, spreekt wel van zelf' (bldz. VII). 'k Herinner

Digitized by

Google

236

alleen maar: hier liggen voetangels en klemmen. Van de
hulpmiddelen gewagende zegt Dr. Vos over de Staten- Ver-
taling met hare kantteekeningen: „Zooveel mijne conscientie
gedoogde heb ik haar behouden, niet enkel om hare voor-
treffelijkheid en uit eerbied voor de Synode van 1618/19,
maar ook krachtens mijne overtuiging, dat zelfs de meest-
individueele arbeid het vruchtbaarst wordt door gepaste en
passende aansluiting van het historisch karakter der Kerk"
(bldz. VII, VIII). Die overtuiging acht ik de eenige door
echt wetenschappelijke methode gesteund. Van de mogelijk-
heid dat Dr. Vos de Staten- Vertaling hier en daar verbeteren
zou, spreekt hij in de volgende, weinig duidelijke woorden:
„En zoo ooit de deskundigen van oordeel worden, dat ik
ook hare overzetting zelve verbeterd heb dan zou dat een
kostelijk getuigenis zijn voor de bereiking van wat ik wenschte
te doen" (bldz. VIII). Wat de kantteekeningen der St.-V.
aangaat: Dr. Vos liet enkelen weg, anderen gaf hij in be-
knopter vorm. Hier en daar voegde hij nieuwe kantteeke-
ningen er bij. — Ten grondslag aan zijne vertaling legde
Vos den textus receptus „en dat wel naar de uitgaaf van
1624, hier en daar echter, mede op het voetspoor der Si aten-
Vertalers, eene m. i. betere lezing opnemende of aanduidende."
— Er is, me dunkt, ietwat ironie in de verklaring: „Met
het opspeuren of maken (! sic) van den oorspronkelijken
tekst heb ik mij-zelven, of den lezer, dan ook niet ver-
moeid." — De Schrijver heeft in de „Voorrede" een woordje

over de drukfouten, die zijn werk niet aanbevelen. Hij

gaf eene lijst „Drukfouten" en verklaart: „Voor zoover ik
bespeurd heb, zijn de drukfouten in de vertaling zelve niet
grooter en talrijker, dan het lijstje aanwijst." (bldz. IX).
D&t is al verbazend optimistiesch gesproken. Ik heb be-
treurenswaardig vele drukfouten bespeurt „in de vertaling
zelve." Dienstvaardig beoordeelaar, wil ik mijn vriend Vos
een handje helpen in het aanvullen van het lijstje „Errata."
Beleeft zijne vertaling een tweeden druk , dan beleef ik allicht
dank van den Schrijver voor mijn corrigeeren.

Digitized by

Google

237

Matthbüs.

Staat gedrukt:

1 : 3 Zora

1:23 Emmanuër

2:6 Zijt

4:18 èn

6 : 2 geëerd

6: 10 geschiedde,

7:8 die klopt , zal openge-
daan worden.

7 : 14 die haar vinden.

7:21 zegt, Heere Heere!

8:24 En ziet,

9 : 25 en het werd opgewekt.

9 : 33 verwonderden zich !
11 : 19 die een vraat en wijn-
zuiper ,
12:21 hopen.
13:57 in

15 : 5 zijne vader

15 : 23 baden hem: Zeggende:

16 : 4 En hem verlatende
16: 17 Simon Bar Janas!
16 : 21 Ouderlingen Over-

priesters
16 : 22 hem tot genomen heb-
bende ,
17:4 antwoordende.
19:19 uwen vader en moeder,
21 : 17 vernachte
21 : 23 (voor de tweede maal)
23 (opschrift) van zijn volk

en gemeente,
bldz. 86, 87 MattheusXXIV
bldz. 88 Mattheus XXV
23 : 24 (voor de tweede maal)

Lees:

Zara

„Emmanuël"

zijt

geëerd

geschiede ,

die klopt , dien zal opengedaan

worden,
die hem vinden,
zegt: Heere, Heere!
En zie,

en het meisje werd opgewekt,
verwonderden zich,
die een vraat en wijnzuiper

is,
hopen."
in

zijnen vader
baden hem, zeggende:
En hen verlatende
Simon Bar Jonas!
Ouderlingen , Overpriesters

hem tot zich genomen heb-
bende ,

antwoordende ,

uwen vader en uwe moeder,

vernachtte

van zijn volk en zijne ge-
meente.

Mattheus XXHI

Mattheus XXIV

25.

Digitized by

Google

238

Staat gedrukt:

Lees:

23:27 Schriftgeleerden, en

Schriftgeleerden en Farizeërs,

Farizeërs ,

24 : 9 Als dan

Alsdan

24 : 50 niet weet.

niet weet;

25 : 7 bereiden

bereidden

25 : 11 Heere , Heere ;

Heere, Heere!

25:39 en zijn tot gekomen?

en zijn tot u gekomen?

25:43 (voor de eerste maal)

• 40

26:4 en te dooden,

en te dooden.

26:21 Voorwaar: 'k zeg u,

Voorwaar, 'k zeg u,

26 : 31 'k Zal

,/k Zal

26:45 en zeide:

en zeide hun:

26:51 eén

één

26 : 55 scharee :

scharen :

26:65 nu'

27 : 16 beruchten gevangene ,

beruchten gevangenen, (cf.v. 15)

27:21 Welke

Welken

27 : 33 Golgatha

Golgotha

27:34

vul het verscijfer in.

27 : 35 over mijnen kleeding

over mijne kleeding

27 : 50—28 : 20 (opschrift)

Ohristus

Christus

28 : 5 antwoorddende ,

antwoordende,

Maboüs.

1 : 16 visschers);

visschers).

1:31 en diende hen.

en zij diende hen.

1:41 wordt

word

1 : 42 en werd gereinigd.

en hij werd gereinigd.

2:9 Uchter;

lichter :

2 : 15 (eerste maal)

14.

4:6

4:8 en het ander

en het andere.

5:20 verwonderde

verwonderden

5 : 30 keerde hij om

keerde hij zich om

6:19 niet,

niet.

Digitized by

Google

239

Staat gedrukt:

Lees:

6 : 27 onthoofde

onthoofdde

6 : 51 en kijk lom

en hij klom

6 : 51 tot hem op

tot hen op

6:53—56 (opschrift) Gen-

Gennézaret

nésaret

7:24—30 (opschrift) Syro-

Syrofenicische

fenische

7 : 34 wordt

word

8 : 26 (tweede maal)

8:27 wien

wie

8 : 38 dien

diens

9 : 2 bracht hem

bracht hen

9 : 38 uitwerpen.

uitwerpen,

9 : 46 Waar

waar

10 : 29 der Evangelie's wil ,

des Evangelie 's wil,

11:3 het noode heeft ,

het van noode heeft,

12 : 13 omdat

opdat

12:16 opschrift

opschrift

12 : 28 wel

wél

12 : 30 En

12 : 30 uw ziel

uwe ziel

14: 13 volgt hem!

volgt hem;

14 : 22 dat is

d4t is

14 : 32 zijne leerlingen

zijnen leerlingen

14 : 52 (voor de tweede maal)

14: 71 zweren.

zweren :

15 : 25 te derde ure

de derde ure

15 : 28 En — gerekend.

„En — gerekend."

15 : 44 allang

al lang

16:10 boodschapten

boodschapte

Lucas.

1 : 33 zijns Koninkrijk

zijns Koninkrijks

2 : 27 haar de gewoonte

naar de gewoonte

2 : 34 zegende hem

zegende hen

2 : 34 opstandig

opstanding

Digitized by

Google

240

Staat gedrtikt:

Lees:

2 : 36 tot groote ouderdom

tot grooten ouderdom

2:37 weduw

weduwe

2 : 38 van hen

van hem

2:48 veslagen

verslagen

3 : 23 maar men meende

naar men meende

5 : 15 (eerste maal)

5 : 15 van hen

van hem

5: 17 om hem

om hen

5 : 34 doen vatten

doen vasten

5 : 37 nieuwe wijn

nieuwen wijn

5:38 „

» w

5:38 te samen

te zamen

6 : 4 dengene

dengenen

6 : 30 geeft

geef

6:42 (eerste maal)

7 : 25 Koninklijke

koninklijke

8 : 8 honderd

honderd-

8 : 23 en er kwan

en er kwam

9 : 14 mannan.

mannen.

9 : 25 Want

Wat

9 : 30 En die

En zie

10:30 toegbracht

toegebracht

10:35 bij bij

bij

10 : 36 degenen

desgenen

12:26 kent

kunt

12:59 penningske

penningsken

13:7

voeg het cijfer 7 in.

13: 11

voeg het cijfer 11 in.

17 : 9 neem

meen

17:39

18 : 36 door

door-

18 : 43 gaf Gode lof I

gaf Gode lof.

19:10 Want

want

20:45 leerlingen,

leerlingen :

23:13 (tweede maal)

24 : 4 verlegendheid

verlegenheid

24:40 hij hij

hÖ

Digitized by

Google

JöHANNBS.

Staat gedijkt:

Lees:

2 : 12—25 (opschrift) Jezus'

Jezus

5:16 sabbat

Sabbat

5 : 24 (tweede inaal)

5 : 35 (tweede maal)

6 : 35 gelooft.

gelooft

6 : 39 ten uiterste dage.

ten uitersten dage.

6:58 Manna

manna

7 : 22 sabbat.

Sabbat.

7 : 23 sabbat

Sabbat

7:23 sabbat?

Sabbat?

7:41 niet Galiléa?

ni^t uit Galiléa?

Johannes VII (opschrift bldz.

Johannes VIII

330)

8 : 6 (eerste maal)

8 : 15 maar het vleesch ,

naar het vleesch.

9 : 9 hem :

hem;

11:4 worde

worde.

11:27 Ja Heer!

Zij zeide (tot) hem: Ja, Heer!

12 : 12—19 (opschrift) drijver

drijvers

12 : 38 Heer — geopenbaard?

„Heer — geopenbaard?"

12:49 Overmits

overmits

14:11 ik den Vader ben,

ik in den Vader ben,

15 : 8 leeringen

leerlingen

16: 15 uit mijne

uit het mijne

16:30 vragen;

vrage;

17 : 2 eeuwige leve

eeuwige leven

18 : 22 Antwoord

Antwoordt

18:26 hoogepriesters,

Hoogepriesters ,

18 : 28 leiden

leidden

19: 11 van boven

van Boven

19:13 Jezus,

Jezus uit.

19:31 boden ^

baden

20 : 25 zeide

zeiden

21 : 13 de visch

den visch

Digitized by

Google

2i2

Staat gedrukt :

Lees:

21 : 22 (tweede maal)

21 : 26

Hasdslikgen.

2 : 25 Ti Zie

„'k Zie

2:28 bij uw aangezicht.

bij uw aangezicht.".

2 : 30 lende.

lende ,

2:34 De Heer

„De Heer

2:35 voeten.

voeten."

3:7 vast;

vast.

3: 17 Oversten;

Oversten.

3:21 Wien

wien

4:18,

18.

4:19 dan God;

dan God.

5:33 en beraadslaagden

en zij beraadslaagden

6:5 (tweede maal)

7:21 doch.

Doch,

7:37 hooren!

hooren !"

7 : 39 Wien

wien

7 : 42 Hebt

„Hebt

7:45 onzer vaders

onzer Vaders

8 : 14 af.

af;

8:22 worde;

worde.

8:26 Philipus

Philippus

9:43 Simom

Simon

10:33 wélgedaan

wél gedaan

12 : 12 zamenvergaderd

samenvergaderd

12 : 13 Rode

Rhodé

12:25 de dienst

den dienst

13:27 sabbat

Sabbat

13:33 Gelijk

gelijk

13:37 dit vers is in zijn

geheel weggevallen!

13:41 Ziet

„Ziet

13:42 sabbat

Sabbat

15:9 2

15 : 16 oprichten"

oprichten

Digitized by

Google

243

Staat gebrukt:

Lees:

16 : 30 en

18 : 28 den Joden

de Joden

20 : 26 (eerste maal)

20:26 van allen;

van allen.

bldz. 468 (opschrift) Hande-

Handelingen XXI

lingen X

21 : 32 Welke

welke

22:10 wal

wat

bldz. 472 (opschrift) Hande-

Handelingen XXHI

lingen XXII

24 : 12 door de stad.

door de stad;

bldz. 478 (opschrift) Hande-

Handelingen XXV

lingen XXIV

25 : 16 Wien

wien

27 : 21 dezen hinder en schade

dezen hinder en deze schade

27 : 23 (hier vielen uit de

woorden :

wiens ik ben,

bldz, 488 (opschrift) Hande-

Handelingen XXVUI

Hngen XXVII

Ik beweer volstrekt niet dat ik alle drukfouten, in den
text, opgaf. Aan de schier ontelbare errata, die de kant-
teekeningen ontluisteren, waag ik mij niet. Dr. Vos zal zélf
de eerste zijn om volmondig te erkennen dat de correctie
van zijn „Nieuw Testament" niet plaats vond met de, aan het
Nieuwe Testament verschuldigde, nauwkeurigheid. De cor-
rector die Z.W.E.Z.G. ter zijde staat is zeer slordig. Hij ver-
dient minstens eene „berisping" — zijnde deze „het eerste
tuchtmiddeP. i)

Alvorens over te gaan tot het beoordeelen van Dr. Vos*
vertaling willen we een kort woord zeggen over de opschriften

1) cf. De Tegenwoordige Inrichting der Vaderlandsche Kerk etc, doof
Dr. G. J. Vos Az. 1884. p. 84.

Digitized by LjOOQ IC

iii

boven de perikopen. Dr. Vos — zoo vinden we — was er
niet gelukkig meê. Wie ons leest oordeele vrij over ons
oordeel. Boven Matth. I: 18 — 25 schrijft Dr. Vos: „Op welke
wijze Jezus Christus ontstond." Geen man met taalgevoel
zal dat goed, laat staan schoon, uitgedrukt vinden. En mijn
hooggeachte amptgenoot» die „in dogmaticis" „rechtzinnig''
is, keurt zelf terstond dien leelijken „lapsus calami" af.
Welwillendheid doet mij die latijnsche woorden aan de hand.
Het opschrift boven Matth. V:3 — 12 luidt: „Wie zalig zijn".
Eenvoudiger en korter, dus bet^r, ware „De Zaligsprekingen".
Een opschrift moet in zichzelf duidelijk zijn , helder , en geen
verklaring behoeven uit den inhoud van een voorafgaanden
text. „Hoe zijne leerlingen zich vooral tegenover en onder
die vijanden te gedragen hebben" lezen wij boven Hoofdstuk
V:13 — VI: 18. „Zijne leerlingen" beteekent hier 's Heeren
discipelen. „Die vijanden" zijn de in Hoofdstuk V:ll, 12
aangewezenen. Nog eens: een opschrift mag zélf geen ver-
duidelijking behoeven. De pericope Matth. IX : 14 — 17 wordt
als volgt betiteld: „Jezus' werk en de bestaande godsdienst-
vormen". Wanneer ik aan den usus van dit laatste woord
in de geschiedenis en de wijsbegeerte van den godsdienst
denke, vervang ik „godsdienst vormen" door „godsdienstige
vormen" of iets dergelijks. — Matth. IX : 18 — 26 „de gene-
zing van de bloedvloeiende vrouw". „Bloembekranste maagden",
„mosbedekte steenen". Ja, zulke teekenachtige saamstel-
lingen — duitsche importatie ! — staan wij toe aan dichters.
Ook aan nederlandsche prozaschrijvers? Ook aan Bijbelver-
talers? — Dr. Vos zou wél gedaan hebben indien hij naar eene
vaste methode die opschriften hadde gesteld. Hij deed het
echter niet. B.v. H. X : 16 — 22 „Waarvoor zij (nl. de Apos-
telen) te vreezen hadden". H. X : 23 — 31 „Waarop te hopen?"
Waarom niet „Waarop zij te hopen hadden"? De wille-
keurige wijzigingen in de opschriften geven iets onrustigs aan
het boek. Boven H. XI : 1 — 15 staat „Christus en zijn weg-
bereider". Boven H. XI : 16 — 30 „Jezus" (niet Christus) „en
zijne tijdgenooten." Waarom die naam- wisseling? Ik vermoed
b\j onzen Vertaler eene dogmatische bedoeling. Schrijf „Jezus

Digitized by

Google

245

Christus" boven beide pericopae. Dat is dogmatiesch volle-
diger. Dat maakt een einde aan den willekeur. Waarom
staat boven H. XII „Christus handhaaft veelzins zijne heer-
lijkheid", maar boven H. XIII „Jezus onderwijst door ge-
lijkenissen zijne leerlingen omtrent de toekomst zijner Kerk"?
cf. H. XVII; 1—13 en XIX : 27— XX : 16. Boven de gelij-
kenis van den Zaaier, XIII : 4 — 23, staat „Wat er met het
woord des Koninkrijks zou gebeuren". Zou de bijbellezer
niet meer gebaat zijn indien boven deze parabel, en boven
de volgende , eenvoudig de naam stond waaronder wij , immers
wij allen, haar kennen? Het zeventiende H. van Johannes'
Evangelie wordt betiteld: „De verworpeling der wereldspre-
kende tot den Vader". Stond er maar, eenvoudig en plechtig,
„Het Hoogepriesterlijk gebed". Mattheüs XVI : 13—28 heeft
tot opschrift: „De eerste ware belijdenis van Jezus' ge-
meente" etc. Houdt Dr. Vos deze epigraaf vast („eerste
ware belijdenis") wanneer hij zich herinnert dat boven H.
XIV: 24 — 38 staat: „Erkenning, dat hij de Zoon Gods is,
door de twaalve, na afgewend gevaar"? En zoo hij de eerste
epigraaf verbeteren wil opzichtens den inhoud, zou hij dan
de tweede niet herzien opzichtens den vorm? Is het op-
schrift boven H. XIX : 1 — 15 „Jezus' oordeel over het ge-
slachtsleven" niet te ruim? En is 't niet te eng, daar, vers
13 — 15 verhaald wordt dat Jezus de kinderkens zegende?
Op beide vragen geve Dr. Vos een bevestigend andwoord.
Is wat we boven H. XXV lezen „Hoe met betrekking tot
zijne komst leden en dienaars der gemeente zich jegens den
afwezigen Heer, en hoe de Heer zich jegens de ongehoor-
zame belijders bij zijne komst gedragen zal", voor een op-
schrift niet veel te lang, te lax gestyleerd en onduidelijk?

Zeer vele opschriften beginnen : „Hoe " Die vorm is

op zijne plaats in de verdienstelijke kinderboekjes van E.
Gerdes b.v. Die vorm is volstrekt niet gewenscht in eene
vertaling van het Nieuwe Testament. Boven H. XXVII : 50 —
XXVIII: 20, schreef Dr. Vos „Op allerlei wijze wordt de
verworpen Christus verheerlijkt". Om nu dét thema, op
allerlei wijze gevarieerd, in den text weer te vinden wordt

Digitized by

Google

246

op dezen de volgende, gekunstelde en niet logiesch doorge-
voerde schematiseering toegepast:
H. XXVII: 51— 53. Door den God van Israël.
„ „ 54. Door de vertegenwoordigers van de

heidensche volkeren.
H. XXVn:55— 61. Door de vrienden.
„ „ 62 — 66. Door de vijanden.
„ XXVIII : 1 — 10. Door de verijdeling van der vijanden
voorzorg ten gevolge van Jezus' op-
wekking.
„ „ 11 — 15. Doordat de verslagen Joden hun toe-
vlucht zoeken in omkoopen en liegen.
„ „ 16 — 20. Door het wederzien in Galilea, alwaar
de gemeente hare roeping om alle volken
tot leerlingen van Jezus te maken met
de heerlijkste belofte ontvangt.

Ik zal niet uitwijden over de kantteekeningen door Dr. Vos
ten beste gegeven. De notae „aan de rechterzijde van en
onder den tekst, behelzen de uitdrukking van de indrukken
die het Woord op mij maakte*'. Zóó bericht de S. in zijne
Voorrede. Naar dat bericht handelde hij meer dan ééns.
Wanneer dat 't geval is lezen wij vaak opmerkingen die van
vromen, vroeden zin, van menschenkennis en van levens-
wijsheid getuigen. Wil men een trits voorbeelden? Matth.
XXV: 29: „Die zijne ambtsgaven gebruikt, heeft ze, en ver-
menigvuldigt ze; die ze niet gebruikt, bezit ze niet en ver-
liest ze'\ Matth. XXVII : 17 : „Dit is na de vraag Gn. 3 : 1
de aangrijpendste van alle treurige vragen". Mare. VIII: 13:
„Jezus is geen vriend van twistgesprekken". Maar volstrekt
niet altijd behelzen die notae rechts „uitdrukking van in-
drukken". Zoo b.v. Matth. XX : 29 : „ Jericho ligt 150 stadiën
van Jeruzalem. Een stadie was 600 Grieksche voeten, de
bepaalde afstand diea de wedloopers in de Olympische spelen
afleggen moesten. Wij rekenen eene stadie op 2 minuten gaans.

Digitized by

Google

247

Jericho lag dus vijf uur van Jeruzalem". „In den regel zijn
de kantteekeningen , die zich links bevinden, van aardrijks-
kundigen,, oordeelkundigen , uitlegkundigen aard." Dus ver-
zekert Dr. Vos in de Voorrede. De waarheid is dat onze
Schrijver het verdeelingsbeginsel , dat hij aannam, volstrekt
niet toepast maar verwaarloost, 't Ligt alles door elkander.
Ook is Dr. Vos als anuotator geenszins altijd gelukkig en
juist en sober. Wat hebben wij toch aan de ijdele veronder-
stelling dat het kindeke door den Heer in het midden der
discipelen geplaatst, Matth. XVIII : 1 „misschien wel een
zoontje van Petrus zelven was"? Bij Matth. XXVI : 51 (En
aie! één van degenen, die met Jezus waren, de hand uit-
stekende, trok zijn zwaard uit, en slaande den dienstknecht
des hoogepriesters hieuw hij zijn oor af) schrijft Dr. Vos:
„Eerst Johannes die tegen het einde der eeuw schreef, noemt
den naam van Petrus (H. 18 : 10); toen deze dus reeds eenige
jaren dood was. Waarschijnlijk heeft Johannes, die het
alleen in de verwarring opmerkte, uit eerbied den naam
zoolang verzwegen". Hoe weet Dr. Vos dat Johannes „het
alleen opmerkte" ? Hoe kan Dr. Vos 't waarschijnlijk achten
dat Johannes, uit eerbied voor Petrus, diens naam, in déze
episode, eerst verzweeg? Naar aanleiding van nota 18 bij
Matth. XXIV : 27 vraag ik aan mijn vriend Vos wat toch
„de algemeenheid van den bliksem" is? Vindt Dr. Vos 't
gelukkig uitgedrukt dat Herodes Johannes bewaakte „tegen
zijn eigen bedgenoot? (Mare. VI: 7). Of vindt hij de woord-
speling (Hand. V:33, nota 1) „Wien zij den mond niet
konden stoppen, die wilden zij onder den grond stoppen"
attiesch ?

D4n laat ons niet rechten over kleinigheden — hoe groot
haar belang ook zij!

Keeren we tot de „Voorrede" terug.

„Wat nu de vertaling zelve betreft", zegt Dr. Vos, „ik
heb mijne in de genoemde Dissertatie verdedigde beginselen
toegepast, naar ik meen zonder rechts of links te zien"
(bldz. IX). Op deze goede getuigenis, door den Schrijver aan
zich zelf gegeven, willen wij niet afdingen. Aanstonds echter

17*

Digitized by

Google

248

onderzoeken we of hij consequent was in het toepassen van
die beginselen. Ieder deskundige toch oordeelt met ons dat
grillen en willekeur geenszins te pas komen bij het vertalen
Tan de Heilige Schrift. Willekeur in dezen veroordeelen wg
vooral terecht in een geleerde, die van zich zelf óók ver-
klaart ,,dat hij de Nieuw-Testamentische geschriften van letter
tot letter ontleedde en het een met het (ander vergeleek"
(bldz. X).

Zijne verhouding tegenover „de zoogenaamde Historische
Kritiek" besprekende, zegt Dr. Vos o. a. „Ik ben overtuigd
dat alle meening dat de eene Evangelist van den ander
gebruik gemaakt heeft tot samenstelling van zijn eigen ge-
schrift, of dat er één oorspronkelijk geschrift aan de drie
eerste Evangelisten ten grondslag ligt, tot de ganschelijk
onbewijsbare dogmen van den nieuweren tijd behoort*'. Ge-
dachtig aan de inleiding van het Evangelie volgends Lucas
en aan de verhouding tusschen het Evangelie volgends Jo-
hannes en de Synoptici, zou ik me wel driemaal moeten
bedenken vóór dat ik met mijn vriend Vos onverholen
instemde.

Laat ons nu de vertaling van Dr. Vos nader bezien. Heel
het werk kunnen wij niet onder handen nemen. Deze beoor-
deeling mag niet groeien tot een boek als Vos' Proefschrift.
Wij volgen den Vertaler op den voet bij zijne bewerking
van de twee eerste hoofdstukken uit het Mattheüs-Evangelie.
Voorts doen wij hier en daar een greep.

Vóór ons liggen:

het Nieuwe Testament op nieuw vertaald door Dr. Vos;

de Staten- Vertaling editie van Ravesteijn 1664;

de Staten-Vertaling gedrukt voor het Britsche en Buiten-
landsche Bijbelgenootschap, 1889.

Novum Testamentum Graece. ree. 1'ittmannus. Editio Ste-
reotypa. Lipsiae 1820.

Digitized by

Google

249

Novum Testamentum Graece. Recensuit C. de Tischendorf .
Ëditio tertia Stereotypa. Ad editionem YIII criticam Maio-
rem conformata 1873.

Synopse der Drei Ërsten Evangeliën bearbeitet von A. Hack.
Freiburg i. B. 1892.

De reeds vermelde Dissertatie van Dr. Vos.

Mt. 1:1. B/j3Aö^ ysvetrsooq 'lijffov Xpicrrov. De St, V. „Htt
boek des gesiachts van Jezus Christus", die sleepend is en
onnauwkeurig, wordt door Vos op uitstekende wijze verbe-
terd in het korte en teekenachtige : ,, Geslacht sboek van Jezus
Christus". Ten onrechte voegde de St. V. twee lidwoorden
toe. Evenzoo blijft Vos aan het Grieksch trouw 1 : 20 ;
II: 13, 19 waar hij de St. V. „de engel des Heeren", voor
iyy^Aö^ Kvpiov corrigeert: „etn engel des Heeren", en II : 23
waar hij xxTcpKij^rev sU ^o^iv ^eyof^evtjv "Sx^xpsr weergeeft door :
„hij nam zijne woonplaats in eene stad genaamd Nazaret"
en niet, met de St, V.: „in de stad genaamd Nazaret."

Zóó eert onze Vertaler het woord van Da Costa dat hij
als leuze boven het vierde hoofdstuk van zijne dissertatie
afdrukte. „Op den voorgrond sta, dat niemand er aan den-
ken mag om de al- of niet-aanwezigheid van het lidwoord
als iets onverschilligs te beschouwen".

't Is er echter verre van dat Dr. Vos dit beginsel steeds
toepast Veeleer moet ik uit tal van plaatsen aantoonen dat
hij de willekeur ten troon verheft.

H. II : 1 : iv vifAspxiq *Hp«5öü tov (Sx^i^ea^ vertaalt Vos : „in
de dagen van Koning Herodes", waar de St. V. terecht luidt :
„in de dagen van den Koning Herodes". Waarom onderdrukt
Vos het tweede artikel rou ^xaiXsag ? Hij leest toch niet met
v^ alleen fioc^iXeu^, want hij volgt den receptus. Ik durf
niet veronderstellen dat redenen van euphonie of ons neder-
landsch spraakgebruik hem tot veronachtzaming van het
lidwoord verlokten. Deed ik het — ik moest hem eene andere
inconsequentie voor de voeten werpen. ImmQr3 vertaalt hij

Digitized by

Google

250

II : 3 'Hp«3)f^ o (Sxffi^ev^ (Tisch. i (Sxai^sv? 'Hpuiyig) ,de Ko-
ning Herodes".

Ik zie niet in waarom Dr. Vos, II : 8 i^eraa-are Trept rov
TTxiiiou evenals de St. V. tov 'jrxihou overzet door „dat kin-
deke". Ook hierin is hij niet consequent, want II : 13 ver-
betert hij de St. V. 'jcxpaxx^s to tcxüiov „neem tot u het
kindeke". Hij annoteert: ^St.: dat; onjuist; het bedoelde
kindeke". Nu: diezelfde noot schrijven wij naast Vos' ver-
taling van II : 8.

1 : 16 : I? viq èysvv^iij ^hfaov^ o Xeyofisvog Xptvrog, Vos vertaalt
goed: „uit welke geboren is Jezus, gezegd Christus''. Hij
annoteert juist „niet de Christus. Wat zijn ambtstitel was ,

werd gebruikt ter aanduiding van zijn persoon Deze

geslachtslijst is dus afkomstig uit een kring en uit een tijd,
waarin men Jezus als den Christus had erkend". Hoe jammer
dat Dr. Vos zélf geen gebruik maakt van het licht door.
hem op de kandelaar gezet. Immers 1 : 17, waar Xpiarog —
voorafgegaan door het artikel (na de eigennamen Abraham
en David , die zonder lidwoord staan) „Iw^ tov XpKrrou ysvexi
^ETcxTetraxpe:;*" — duidelijk amptstitel is, vertaalt Vos, met
de St. V. „tot Chrisius" en niet „tot den Christus".

Op eene andere plaats volgt Dr. Vos de St. V. waar deze
een bepalend lidwoord, natuurlijk ten onrechte, invoegen,
'k Bedoel II : 6^ „ix <tov yxp i^sXsu^sTxi i^youfAevog^^ : „want
uit u zal de Leidsman voortkomen". Er staat: „Uit u toch
zal een leidsman voortkomen". Het Grieksch van Matthaeüs
geeft het Hebreeuwsch van Micha V : 1 vrij, maar eerlijk, en
zelfstandig ten opzichte der LXX, terug. Bij den propheet
lezen wy: b«'nto^si btói73 rivTib «¥.■? ""^ V?». Letterlijk „üit u
zal mij (een) voortkomen om te zijn leidsman in Israël".
LXX: sic ffov {JLOi i^s^svffSTXi tov ehxi elg dp^ov'^^ tov 'lapxif?^.
De St. V. geeft den zin , Micha V : 1 , goed weer : „üit u
zal mij voortkomen, die een Heerscher zal zijn in Israël".
Dr. Vos had geen recht vóór ^yovf^svog het bepalend lidwoord
uit-te-denken. Waarom deed hij het? Ik durf, of liever, ik wil
niet conjiceeren : uit sleur , uit achteloosheid. Me dunkt daar
schuilen dogmatische overwegingen achter. Maar de hervormde

Digitized by

Google

xxi sU ^yp l

251

godgeleerde geeft éérst het woord aan den exegeet en daarna
aan den dogmaticus. Anders loopt het spaak én met de exegese
die geknecht» én met de dogmatiek die tyranniek wordt.

Trouwens van willekeurig omspringen met het lidwoord is
Vos niet vrij-te-pleiten.

Om dit oordeel, dat ik tot mijn spijt (want ik loof liever
dan dat ik laak) vellen moet, te staven diene het volgende.

Mc. IV : 3 J (T'jreipcai/ : de zaaier. Dr. Vos „een zaaier".
Matth. III : 10 „en in het vuur"
Lc. ni : 9 „en in vuur"

Bij de laatste plaats merkt Dr. Vos terecht op „Niet: hei
vuur. Joh. wil figuurlijk zeggen : in een ontstoken hoop brand-
stof'. Zóó veroordeelt hij zijne eigene vertaling Mt. III : 10.

o uhg fiou o xyxirijTOQ

Mt XVII : 5. Mc. 1 : 11 ; IX : 7 : „mijn geliefde Zoon".

Lc. III : 22 : „mijn Zoon , de geliefde".

Waarom dezelfde woorden niet op dezelfde wijze weer-
gegeven?

f Mc. 1 : 26 „met eene groote stem"

<?)«.» (^yxxv [^is: 33 „met groote stem"

Zelfde vraag als boven.

f Mt. IX : 6; Luc. V : 24: „op de aarde"
( Mc. II : 10 „op aarde

Zelfde vraag als boven.

Oü XP^^^^ ixoy^iv . . . IccTpou

Mt. IX : 12; Mc. 11:17: „hebben den medicijnmeester
niet van noode"

Lc. V : 31 : „hebben geen medicijnmeester van noode"

Zelfde vraag als boven.

'AAA' STTt TIjV ^VXVl^V

Mt. V : 15 „maar op de kandelaar"

Lc. XI : 33 „maar op een kandelaar"

Zelfde vraag als boven.

In zijn Specimen (bldz. 168) besprak Dr. Vos Mt. V : 15:
iTTi Tjfy ^uxvi»y» „Er wordt gedacht . . . aan den luchter in de
huiskamer. De vertaling met het onbepalende lidwoord is
dus in strijd met den grondtekst". Hoe jammer dat Dr. Vos

Digitized by

Google

252

wat hij naar aanleiding van Mt. V : 15 juist opmerkte^ bij
zijne overzetting van Lc. XI : 33 totaal veronachtzaamde.

l Mt. VI : 30: „in een oven ge-

j Lc. Xn : 28 : „m den oven ge-
\ worpen".

Zelfde vraag als boven.

Mt. Vni : 12 „daar zal het geween zijn en tandengekners".

Lc. XIII : 28 „daar zal zijn de weening en de knersing
der tanden".

Zelfde vraag als boven. Mt. VIII : 12 wordt óók bespro-
ken op de aangehaalde bldz. van Vos' dissertatie. D44r
vinden wij de juist# vertaling, die der Synodale overzetting:
„daar zal het geween zijn {o jc^xvê/u,og) en het tandengeknars"
{o (3ptjy/xoc Tccu Siovrojv), In zijn N. T. was Dr. Vos, door
vcrwaarloozing van 't lidwoord vóór „tandengekners" wederom
niet gelukkig.
B..A... N.r.. ^ ^-^-XII:42: „Eene Zuider-Koningin". (!)

f Mt.

(Lc.

XI 2 31 : „De Koningin van het Zuiden".
Zelfde vraag als boven.

!' Mc. IX : 31 : „in de handen van men-
schen".
\Kt. VT7TT OO T T V >l >l

Mt. XVII : 22 ; Lc. IX : 44 : „in men-
schen-handen".
Zelfde vraag als boven.

y.oti 6(TovTxi oi ivo sU (TixpKx (JLixv. Mt. XIX : 5 wordt ói ivo
vertaald: „die twee", maar Mc. X: 8: „de twee". -
Zelfde vraag als boven.

En nu : 't verdriet ons diezelfde woorden „zelfde vraag als
boven" gedurig te moeten herhalen. Wij stappen van het lid-
woord éf . Hoe gaarne hadden we Dr. Vos gedankt voor eene
rustig-methodische behandeling van dit interessante rededeel !
I: 18: Tov Sf 'Iyi^tov Xpt(Trov jj ysvstri^ ovT(ffg viv. De Si V.
heeft hier: „De geboorte van Jezus Christus was nu aldus."
Zich terecht aansluitende aan de volgorde der grieksche
woorden vertaalt Dr. Vos: „Van Jezus Christus nu was de

Digitized by

Google

253

geboorte aldus". Evenzoo verbetert hij in dit opzicht de
St. V. 1 : 22 : TOVTO ie iT^ov ysyovêv'^* : „En dit alles is ge-
schied" (St.) in: „Dit alles nu is geschied". Het nederlandsch
taaieigen laat een nog nauwkeuriger volgen van het Grieksch
toe: „Dit nu alles is geschied". Goed geslaagde inversies
naar het oorspronkelijke vinden wij nog II : 3 : *Akqv(txq h
'Hpooi^g o (3xffi^eug (Tisch. o (3ccffi^êug *Hpcciijg) hxpxx^^' De
St. V. geeft te lezen: „De koning Herodes nu, dit gehoord
hebbende, werd ontroerd". Vos lost het participium op in
een verbum finitum en vertaalt: „Als hij dit nu hoorde werd
de Koning Herodes ontroerd". De St. V. cursiveert dit.
Dr. Vos minder nauwkeurig doet 't niet. Ni fallor, eischt
het nederlandsch taaieigen hier „dat". Wat Herodes hoorde
werd reeds vermeld. Ware 't niet wat stram en stijf, 'k zou
voorstellen het deelwoord in het Nederlandsch te behouden:
,,Dat nu hoerende werd Herodes de koning ontroerd". Nog-
maals herstelt Dr. Vos eene onnoodige woordomzetting in
de St. V. n:17: Tots (Sf Tisch.) sTr^yipuöij to p^tsv vtto (}i»
Tisch.) *l€p6f4,iov Tou TTpocpijTov. St. V. „Tocu is vervuld ge-
worden hetgeen gesproken is door den profeet Jeremia".
Vos: „Toen is vervuld geworden hetgeen gesproken wtrd
door Jeremia, den Profeet". — Waarom bleef onze Vertaler
der woordschikking van het oorspronkelijke op zoo menig
andere plaats niet getrouw? B. v. n:6: „êx, (tou yotp è^eXsu-
(TSTxt viyov[jL6yoq'\ Met de St. V. heeft hij : „Want uit u zal de
Leidsman voortkomen". Er staat — ix (tov met nadruk voorop —
„Uit u toch . . . .". Waarom? Waarom zet hij H : 4 kxi (tvv»"
yxyav Trctvrxg rovg oipx^spsig axi ypxfzfzxTsig het object voorop ,
in afwijking van de St. V. die, aan de volgorde de grieksche
woorden -getrouw, hier heeft: „En bijeenvergaderd hebbende
al de overpriesters en schriftgeleerden"? Maar ook op het
punt van de woordschikking is Dr. Vos niet te prijzen wegens
de methodische toepassing van eens-en- vooral gehuldigde be-
ginselen. Ook hier stuiten we op willekeur, 't Bewijs voor
ons zeggen? 'hSj^ h mi vj i^ivvi — ksitm wordt Mt. Hl: 10
weergegeven: „Ook ligt reeds de bijl", en diezelfde woorden
luiden, Lc. IH: 9: ^En reeds ligt ook de bijl". „Töv iprov

Digitized by

Google

254

^fjtuv Tov èmovam iog lifj^iv aifixspou*^ — Mt VI : 1 1 — wordt
vertaald : „Ons dagelijksch brood geef ons heden''. ,^Tov xprov
^ficov TOV sTTtovffiov iihu tjfitv To tcxf fifiêpotv Lc. XI : 3 — luidt
overgezet: „Geef ons eiken dag ons dagelijksch brood". Waarom
zet Vos het object wél déAr, niet hier voorop? — Tiè^viXiêrs
(Lc. i^sXijXv9»T6) êU Ttju èp^jLov êêxff»(rêxi; Op beide parallel-
plaatsen in het Grieksch dezelfde woordschikking. In Vos'
vertaling; zoo maar, verschillende opvolging. Mt XI: 7:
„Wat zijt ge in de woestijn uitgegaan om te aanschouwen"?
Lc. Vin : 24 „Wat zijt ge uitgegaan in de woestijn te aan-
schouwen"? — „'O^ K(ZTXffX€VX(r€i Tfjv olov ffou sfivpociev a-ov".
Bij Mt (XI : 10) en Lc. (VIII : 27) volgen deze woorden in
volkomen dezelfde ordt. In Vos' overzetting is het éérst:
„uwen weg bereiden zal voor u henen"; d4n: „die uwen weg
voor u heen bereiden zal". — „'Axöyo-a/ t^jv a-ocptav J^oKof^oovog'*
Mt. XII: 42 vertaalt Dr. Vos „om de wijsheid van Salomo
te hooren". Lc. XI: 31 geeft hij eene andere volgorde: „om
te hooren de wijsheid van Salomo". — ïlo^Xuv (rrpouiioov hxcps-
psTs {vfjLsiq Mi). In het eerste Evangelie houdt Vos de oor-
spronkelijke schikking: „Vele muschkens gaat gij te boven"
(X : 31). In het derde Evangelie houdt Vos niet de oorspron-
kelijke schikking: „ge gaat vele muschkens te boven" (XII : 7)
^Hpooi^g i TsTpxpxyif; vertaalt Dr. Vos, Mt XIV : 1 en Luc.
III : 19 : Herodes de Viervorst Lc. IX : 7 lust 't hem „de
Viervorst Herodes" te schrijven. Maar genoeg over woord-
schikking I Niemand berispe mij : Gij valt over kleinigheden.
Ik toon aan dat mijn waarde amptgenoot er over valt. Aan
kleinigheden kent men de methode. Aan kleinigheden ook
de afwezigheid er van.

Mt. 1 : 18 ^vyiaTBvieia^:; yxp t^c [/,^Tpo^ xvtov M.xpixg t^
'Iwö-jfCp, vpiv il avve^ösiu xutou? söpsi^ èv yotarpi èxoiJ^x h
Tveufiarog »yiov.

Het verhalende yxp (Tisch. noemt het niet op), door
de St V. met „want" ten onrechte weergegeven, wordt

Digitized by

Google

255

door Vos, terecht, vertaald „namelijk". Over het geheel
loopt dit vers hij onzen Doctor — die nog tot eene tweede
wettige omzetting overgaat — beter van stapel. Men ver-
gelijke ! St. V. : „Want als Maria , zijne moeder , met Jozef
ondertrouwd was, eer zij zamengekomen waren, werd zij
zwanger bevonden uit den Heiligen Geest", 't Hangt aan
elkaér als droogzand! En nu Vos: „Als Maria namelijk,
zijne moeder, met Jozef ondertrouwd was, werd zij, eer zij
waren saamgekomen, zwanger bevonden uit den Heiligen
Geest". *t Snoert zich aan één als de schakels van een
ketting.

1 : 19 : lu)(rij(p h o ivvip xiirviq , iiKXiog au kxi fitj isKav ccötijv
7rapxiêiyfj(,a.Tioxi (Tisch. htyfAarivxi) , i(3ouX}iiii XxSpa xtto-
Xv(rxi avTijv,

Dr. Vos vertaalt i(3ov/.tjê}i „was van plan" niet (St.) „was
van wil'\ Bov^svöijvai (denk aan jSoi^Aif, fiou^^evca) is iets anders
dan isKetv. Het onderscheid tusschen die twee komt in ons
vers juist treffend uit. {xxi /u^tj isXoov — i^ovKyiivi) Vos heeft
een oog voor de nuance: trouwens aan etymologiesch dalto-
nisme sukkelt wie haar niet ziet. Dr. Vos vertaalt: „Jozef
nu, haar man, alzoo hij rechtvaardig was en haar niet wilde
aan de kaak stellen, was van plan". Tevens wint de wel-
luidendheid er bij. „Niet wilde" .... „was van wil" is niet
harmoniesch in de St. V. „Jozef nu, haar man, alzoo hij
regtvaardig was , en haar niet wilde openbaarlijk te schande
maken, was van wil . . . .". (Eene betere vertaling van II : 13
MMAf/ yxp *Hpcoi}jg ^yjTnv to TTxiiiov Janken we aan Dr. Vos. In
de St. V. „Herodes zal het kindeken zoeken" komt (ji^sKXsi niet
tot zijn recht. Vos heeft : „Herodes is van plan het kinJeke te
zoeken" Zóó is 't goed vertaald.) Aan de onnoodige moderni-
zeering, (I: 19) irotpxèsiyfjt^xruTxi weer te geven door „aan de
kaak te stellen" voor „openbaarlijk te schande maken" kan
ik mijne goedkeuring — *t doet er weinig toel — niet
hechten. „Openbaarlijk te schande maken" geeft het Grieksch
volkomen terug, 't Wordt thands nog — aan 't einde der
negentiende eeuw — gedurig in de spreektaal gebruikt. Zoo
zal een vader aan zijn zoon^ die zich| eilacy, misdraagt ^

Digitized by

Google

256

verwijten: „gij maakt mijn naam openlijk te schande". Die
uitdrukking zal gebruikt, dus Terstaan, blijven zoolang er
Nederlandsch zal gesproken worden. „Aan de kaak stellen" ?
Zouden alle minder ontwikkelden H verstaan? Zoude alle
z. g. „ontwikkelden" het ontstaan van die uitdrukking kannen
vertellen? Maar die uitdrukking is reeds niet meer actueel !
Wg hebben immers geene „aan-de-kaak-stelling" meer. Boven-
dien missen wij, zoo we Vos' overzetting aannemen, de in
het Nederlandsch treffende en helderheid brengende tegen-
stelling tusschen „openbaarlijk" en „heimelijk" in „A«tfp«
»7roXv(rxi xvt}jv'\ De St. V. „haar heimelijk te verlaten"
vindt geen genade in de oogen van Dr. Vos. Terecht! Hij
vertaalt: „haar heimelijk te verstoeten". Zóó wórden wij van
slechter conditie. „Verstoeten" is veel te hard. „Verstoeten"
vormt een dissonant met Jozefs ^ouheuêtjvctt dat uit litfde
ontspruit. Dr. Vos meer dan iemand had die vertaling
moeten vermijden. Immers merkt hij H. XIX : 7 , noot c ,
tegen de Synodale Vertaling van „«töAwö-^/ «yri^v" op dat
„verstoeten even onjuist is als verlaten". „Wegzenden" ver-
zekert hij in die kantteekening „wegzenden uit zijne ge-
meenschap, uit zijn huis, dat is het meest in oyereenstem-
ming met hetgeen gebeurde". Toch — grillige inconse-
quentie! — wordt de vertaling „verstoeten" deer Vos ge-
handhaafd niet slechts 1 : 19 , maar eek V : 31 , 32 en elders!
^ATToXvtToci beteekent, zeeals Dr. Vos goed annoteert, „ont-
binden", „losmaken". In de omgeving van 1 : 19 beduidt
het bizenderlijk „losmaken van de belofte van ondertrouw"
{fzv^fTTsvisifTvig V. 18). Ware in Bijbeltaal de uitdrukking
niet te plat en te „westersch" getint, 'k vertaalde „was van
plan haar heimelijk het ja-woord terug te geven", 't Beste
zal wel zijn te vertalen: „was van plan haar heimeUjk van
zich te laten" of „te ontslaan", 't Is eene moeielijke plaats.
Maar aan het „verstoeten" door Dr. Vos hier gebruikt zal
niet één vertaler aanwillen, die meent dat de psychologie
meetelt in de kleur-menging eener vertaling.

O, die tact van den overzetter, die intuïtie om op de
veelsnarige harp der taal de juiste snaar op de juiste hoogte

Digitized by

Google

257

te treffen! Dd&r hangt zoo veel, zoo veel van af. Vooral bij
een zoo gewichtig rededeel als het verbam is. — Van verba
gesproken ! Wij willen in zake de beteekenis van het verbum
op een paar plaatsen Vos' vertaling toetsen. Al dadelijk 1 : 20.
TxuTx h ccifTou êvivfiifêevro^, Evêvfj^sofj^ai , Dr. Vos weet het
ook 9 beteekent (Jv^vfjun;) „in zijn gemoed overwegen'\ De
St. V. heeft: „En alzoo hij deze dingen in den zin had".
Zoo ook Dr. Vos. Maar iufjun; is iets anders dan „zin",
't Is veel rijker en dieper. Wie iets in den zin heeft, wie
van zins is om ... . is reeds beslist. Wie met plannen in
zijn gemoed bezig is, wie allerlei in zijn gemoed overweegt,
is nog niet tot eene beslissing gekomen. Hij wikt en weegt
nog. Zóó was het bij Jozef. Nog wordt hij geslingerd. — Met
de ondiepe behandeling van èviviAsofiai hangt saam dat Dr.
Vos het neutrum pluralis Txvrct door het enkelvoudig „dat*'
weergeeft. Hier verandert hij de St. V. Maar hij verbetert
haar niet. Veel en velerlei leefde en werkte in het gemoed
van Jozef, den rechtvaardige, die zijne Maria liefhad en...
beefde voor de heilige Wet des Heeren. Willen wij , met het
Grieksch , zijn zielstoestand teekenen dan moeten wij vertalen :
„En als hij deze dingen in zijn gemoed overwoog''.

Niet zonder groote verbazing merkte ik op hoe Dr. Vos
omsprong met het werkwoord iyeipcct. De rijke beteekenis
er van is „verwekken". In dat „verwekken" trilt nog iets
na van het „scheppen*' dat God den Almachtige toekomt.
Hem alleen. Johannes de Dooper voelde dat toen hij tot
de Joden zei : Af^a yxp vf^civ , ort ^vvxrai i êsog Ik rav Xiiav
TovTcav iysipxi tskvx Tcp 'A^pxxfj^» Luc. III : 8. Dr. Vos ver-
taalt hier : „Want 'k zeg u dat God uit deze steenen Abra-
ham kinderen kan verwekken". Maar ach , toen mijn geachte
vriend Mt. lU : 9 bewerkte, toen verliet htm de genius der
taal en schreef hij: ;,Want 'k zeg u, dat God uit deze
steenen Abraham kinderen kan maken'*. Zoo iets doet een
mensch met een beetje taalgevoel pijn. — Gaan wij maar tot
eene andere bizonderheid, tevens zonderlingheid over, die
geen pijn doet maar wel een gullen lach wekt.

Ba^xetv kan op meer dan driemaal tien manieren vertaald

Digitized by

Google

268

worden. Telkens moet de omgeving waarin 't Toorkomt den
vertaler in zijne keuze bepalen. Heeft hij eenmaal beslist
— na rustig onderzoek — in déze omgeving past déze over-
zetting, in gêne die — dan zij hij consequent en stoote
niet met de eene hand omver, wat hij met de andere op-
stelde. Nu lezen wij , Mc. Il : 22 : kxi oöhtg ^xKXst ohou vsov
eU i(TJcoyi; Tra^xioug. Dr. Vos vertaalt: „En niemand werpt
nieuwen wijn in oude zakken/* Wijn in zakken werpen!
Steenen kan ik ergens in werpen. Maar wijn? Zelfs met
splinters kan ik niet »,werpen''. Maar spreek ik N. Tisch
Grieksch dan kan ik wel tot mijn broeder zeggen: icpsg ,
iK^xXa 70 KOip^og xTTo Tov 3<pêx\fiou oov Mt. vu : 4. Als ik
Nederlandsch spreek zeg ik echter niet met Dr. Vos: „Laat
toe , dat 'k den splinter uit uw oog uitwerp'', maar met de
St. V. : „dat ik den splinter uit uw oog uit doe". Nog liever
zeg ik, mea sponte, „uit uw oog uithaal". Dr. Vos annoteert
bij dezen locus: „In alle deze drie gevallen staat hetzelfde
Gr. w. uitwerpen. De St. heeft echter tweemaal uitdoen
vert.; zeker omdat ze meende, dat een splinter niet uitge-
worpen wordt". Wat zal ik van die ietwat ironische woor-
den zeggen? Neen, waarde collega! De St. heeft tweemaal
uitdoen vertaald ; zeker omdat de Staten- Vertalers taalgevoel
hadden! Dr. Vos annoteert bij Mc. II : 22 „Zóó in 't Gr."
Toch niet! In 't Grieksch staat ovhiq ^xxxsi. En hoe die
grieksche woorden in 't Nederlandsch vertaald moeten wor-
den dat zal tact, taalgevoel, u moeten zeggen, nadat gij
dtn context hebt bestudeerd. Dr. Vos verwerpt de St. V. en
de Synodale V. „indoen'\ „Indoen" annoteert hij „is boven-
dien om het volgende doet onwelluidend". Precies dezelfde
woorden vindt gij Lc. V : 37 Dr. Vos vertaalt „En niemand
doet nieuwe(n) wijn in oude zakken". Dat wonderlijke „wer-
pen" heeft uit. En de onwelluidendheid hindert Dr, Vos
taai-oor niet meer ! De parallel-plaats Mt. IX : ovh (3x^xov<nv
oivov v€ov aU ci^Kovg 'jtxXxiovq heeft in de vertaling noch „wer-
pen" noch „indoen" maar luidt: „Men giet ook geen nieuwen
wijn in oude zakken". Zóó wordt hetzelfde werkwoord in
dezelfde omgeving op drie verschillende manieren vertaald.

Digitized by

Google

259

Is er grooter willekeur denkbaar? Grillen en luimen zijn
voetangels en klemmen Yoor iederen vertaler. Maar den
Bijbelvertaler vooral past methodische eenvoud. Het lust
mij niet dergelijke staaltjes van veranderlijkheid en wille-
keur bij tientallen saam te brengen. Zal ik er op wijzen
dat iiijKovet cxvrotg Mt. VIII : 15, Me. I : 31 vertaald wordt
„Zij diende hen", maar Lc. IV : 39 „zij bediende hen"; dat
lx6}ia€Txi o TTMg fji>ov Mt. VIII : 8 wordt omgezet „zal genezen
worden", maar Lc. Vil : 7 „zal gezond worden"; dat è^êXisiv ,
van onreine geesten, nu eens luidt „uitgaan" Mt VIII : 32,
XII : 43, 44, Mc. V : 8, dén eens „uitvaren" (Lc. Vin:29,
33, XL : 24) en Itspxefröxi hier ^doorgaan", Akkr „doortrek-
ken" (Mt. XU : 43; Lc. XI : 24); dat o oi yvc^aiyjafiTcct Mt.
X : 26 heet ,,dat niet bekend zal worden" maar Lc. XII : 2
„dat niet geweten zal worden"; dat (pificoêyjTi overgebracht
wordt Mc. 1 : 25: ,zwijg stil", maar Lc. IV : 35: „zwijg"; en
sblonfjtr» {fiiloKvida) Mt III : 17 „ik heb welbehagen", maar
Mt XVII : 4 Mc. 1 : 11, Lc. UI : 22 „ik heb mijn welbeha-
gen"; dat ivx^ijmi sU to opog vertaald wordt „op den berg
klimmen" (b. v. Mt. V : 1) en „op den berg gaan'* (b. v. Mc.
in : 13). De grieksche woorden OTt ivsTnxixSii CfTro tuv fjt^xyuv
(Mt II: 16) vertaalt Vos: „dat hij van de Wijzen bespot
was". Hij annoteert juist: „Wij zouden zeggen „voor den
mal gehouden." Maar de St V. en de Synodale, door Vos
verworpen („dat hij van de wijzen bedrogen was") zijn dichter
bij het oorspronkelijke dan de vertaling door Vos in den text
opgenomen.

T»vTx 5f ocvTou iutuf4,}ii6VTog 1 : 20 vertaalde Dr. Vos zooals
we zagen: „Doch als hij dat in den zin had". Nogmaals
wijkt hij van de St. V. af. Mt IX : 18: txvtx xvtov XxKowto^
aifToig St. V. „Als hij dingen tot hen sprak"; Vos: „Terwijl
Jezus (waar las Dr. Vos 'Ii^ö-öü?) hun dit zeide". Dat de
gewilde toepassing van eenig hermeneutiesch beginsel onzen
Vertaler tot die verandering bewoog moet ik betwijfelen. Op
andere plaatsen vertaalt hij het neutrum pluralis txvtx als
object van een transitief verbum, zooals het behoort, niet
door het singularis „dit" of „dat" maar door „deze dingen".

Digitized by

Google

260

Mc. n : 8 : T/ txut» hxXoyi^s^h iv rxtg Kotphxn; vfioov ;
„Waarom overdenkt ge die dingen in uwe harten?" Mt. XI : 25 :
OTi x7rsKpv\fjxg tccvtx i^ro ^o0cüv kxi wvstcov; „Dat Gij deze
dingen voor wijzen en verstandigen verborgen hebt". — Mt.
vXXI : 23 êv TToici è^ovaicf, txvtx Trotste-^ „Door wat macht doet
ge deze dingen?" v. 24. êv ttoi^ ê^outrujs. txvtx ttoioq: „Door
welke macht 'k deze dingen doe", cf. v. 27. (Waarom die
willekeurige afwisseling van „wat macht" en ,, welke macht"?)
Trouwens in deze en dergelijke omgevingen het neutrum
pluralis door een singularis weer te geven verarmt de ge-
dachte in het oorspronkelijk vervat. Dd&r voor had Dr. Vos
zich moeten wachten toen hij Mt. 1 : 20 overbracht. Zoo
had ook achting voor methode hem moeten bewaren tegen
het vertalen van ttxvtx (zoi Tcxpsioivi vtto tou vxrpog f^ov^ nü
eens, Mt. XI : 27, „Alles is mij overgegeven van mijnen
Vader", dén eens : Lc. X : 22 : Alle dingen zijn mij etc.

1 : 20 *ÏSov , x^y6h.og Kvptov jcxr' ovxp scpxv^ xÖTcp , Ksycov, 'ISöw
wordt hier en op ontelbaar andere plaatsen door Dr. Vos,
overeenkomstig het hedendaagsch spraakgebruik, vertaald „zie"
en niet „ziet" (St. V.) cf. 1:23; 11:1, 9, 13, 19; Hl: 16,
17 etc. H. VIII : 24 ontglipte echter „En ziet" aan de pen
van Dr. Vos.

1:20 'IcatTuCp vm ^x(Sii (Tisch. Axveii). De St. V. voegt
hier het pronomen secundae personae singularis in. „Jozef,-
gij zone Davids". Dr. Vos doet 't niet. Zoo doet hij 't
beter. „Jozef, zoon van David". Op nog meer plaatsen
zuivert hij de vertaling van zulke inschuifsels. Il : 6 kxi (tv
Byji^ssfz^ yjj 'louix St. V. „En gij Bethlehem, gft; land Juda".
Vos: „En gij Bethlehem, land van Juda!" Consequent is
onze vertaler in dit opzicht evenwel niet. Mt. XXUI : 37 :

*l6pOV(TXX}jfJf, , 'Ifpöüö-^Aj^jCA , Vj XTTOKTSlVOVfTX TOVq TTpO^tjTX^ ZOt hij

over: „Jeruzalem, Jeruzalem! gij die de Profeten doodt". 1 : 25

èu^ OU êT€K€ TOV VIOV XVTtjg TOV TTpCÜTOTOKOV (Tisch. I«^ OU 6T6K6V

vkv). De St. V. heeft, met willekeurige tusschenschuiving
van „dezen", dat niet gecursiveerd staat,: „totdat zij dezen
haren eerstgeborenen zoon gebaard had." Werden de St.
Vertalers tot dat „dezen" bewogen door het tweemaal voor-

Digitized by

Google

261

komend lidwoord? Om het herhalen van het artikel wéér
te geven vertaal ik letterlijk: „Totdat zij haren zoon, den
eerstgeborenen gebaard had." Vos heeft: „totdat zij haren
eerstgeborenen zoon gebaard had." en vermeldt de nauw-
keurige vertaling alleen in de Kantteekening. Ik acht echter
dat men éénmaal , aan 't verbeteren, ten einde toe moet gaao.
IL: l iv B}iê^€€fA Tijg 'lovixixg. De St. V. geeft dezen geni-
tivus chorographicus als volgt weder : „te Bethlehem , gelegen
in Judea"^ cf. II : 5. Mt. XXI : 11 echter heeft de St. V. voor
y^'^at^xper rfii TxKiXxixq\ „Nazaret in Galiléa." Vos laat dat
tusschenschuifsel „gelegen'*, waar wij toch niets aanhebben,
overal weg. — II : 1 : Ihu , izayot irro civxToXoov , TrxpeysvovTO
eU *l€poao^y,uxJ^ De St. V. schrijft cursief, vóór „wijzen",:
„eenige". Vos verwijdert dat tusschenvoegsel en vertaalt,
bij nauwer aansluiting aan hetGrieksch, met-één levendiger:
„Zie, daar kwamen Wijzen van het Oosten te Jeruzalem."
Nu draagt hij „daar" in. Volgen wij nóg nauwgezetter de
volgorde van het oorspronkelijke, dan kunnen we ook dat
„daar" wel missen: „Zie wijzen van het Oosten kwamen te
Jeruzalem." Ook II : 16 wordt door Vos van onnoodige tus-
schenvoegingen gezuiverd. Na xxi x7ro(TTst\xg suppleert de
St. V. „eenigen'* „en eenigen afgezonden hebbende." Dr. Vos
outbindt het participium en vertaalt: „en hij zond heen en
bracht om." ivsiXe ttxvtx; Tovg Trxtixg tov; èv Byj^\ss,u xxt

BV TTXfft TGiq OpiOlC XlfTijg ^ XTTO hsTOVg XXI KXTUTSpü), Dc St. V.

heeft: „heeft omgebracht al de kinderen, die binnen Beth-
lehem en in al deszelfs landpalen waren, van twee jaren
(md en daaronder"; Vos: „te B. en in geheel haar omgeving
van twee jaren en daaronder." Dat is even getrouw aan den
grondtext (over „geheel haar omgeving" echter spreken wij
later) als kort en duidelijk. — Terloops merken wij op dat
de St. V. iv B^iK€€,u, willekeurig, nu eens „te B." II: 5, d4n
eens „binnen B" II: 16 weergeeft. — II: 13 iysp^ tg TxpxAx^s.
Vos verwijdert hier het ingeslopene „en." „Sta op, neem
tot ü." — In dé zaligsprekingen Mt. V : 3-^-12 neemt hij het
ingeschoven „zijn" weg. Zóó komt het „sententieuse" van
die woorden tot zijn recht.

Digitized by

Google

262

I : 20 TO yccp iu xvt^ ysw^êsv, sk Trusv/zarog èvriv iyiov.
Dr. Vos zuivert eerst de St. V. van het overtollige „dat" :
„Want hetgeen in haar ontvangen is , dat is uit den Heiligen
Geest" en vervangt „hetgeen in haar ontvangen is'' door
,/t geen in haar geteeld is". Deze overzetting was den
St. Vertalers niet onbekend. Immers annoteerden zij: „Gr.
gegenereertj ofte, geteelt w, voor welcke woorden, alsoo het
eène Latijnsch is en het ander duyster, bequamer geacht is
het woort ontfangen te stellen". Vos' vertaling is zeker ge-
trouwer. Tsvvoca iö „telen", „genereeren". Maar . . . „'t geen
in haar geteeld is" . . , het klinkt te realistiesch. Hebben wij
dan niet een zeer gepast woord in het Nederlandsch „ver-
wekken"? Zonder twgfel! Daarom vertaal ik „want hetgeen
in haar verwekt is, is uit den Heiligen Geest".

Ik zie niet waarom Dr. Vos „tö y€vv^66v\ vertaalt „'t geen
geteeld is geworden". De St. V. heeft niet „geworden".
Waartoe die langere , sleepende vorm ? Terstond n& 1 : 20
vertaalt hij ro pyjêsv „hetgeen gesproken is" niet „hetgeen
gesproken is geworden" 1 : 22J; II : 15. In 1 : 23 — o ètrri
(jL6dspfiviV£vo[jL6yöv — vcrkicst hij de kortere vertaling „dat is
overgezet" boven „hetwelk is, overgezet zijnde" der St. V.
Eveneens II : 11 : kxi Ixtovrèc sU t^v ohixv] St. V, „en in
het huis gekomen zijnde"; Vos: „en in het huis gekomen".
n:12, 22: ;^pjjiC*ar/ö-^£:/Tf,' , xpvuJLXTKFdsiq „door goddelijke
openbaring vermaand" II : 23 kxi s\6av geeft Dr. Vos op
eens weer den voorkeur aan den langeren vorm „en daar
gekomen zijnde". Waarom toch? Hier verraadt zich weer
dat gebrek aan doorvoering van een ééns-en-voor-goed vast-
gesteld vertalings-beginsel. Hermeneutiesch anarchisme ! Zie
hoe Tö pvjisv — een gedurig weerkeerende vorm — vertaald
wordt !

Tö '9vii£V'.

1. hetgeen gesproken is, 1 : 22. II : 15. IV : 14. VIII: 17.
XII : 17. XXII : 31, XXIV : 15.

2. hetgeen gesproken werd, II : 17. XXI : 4. XXVII : 35.

3. het woord, gesproken, XXVII : 9.

4. het woord dat gesproken werd, XHI : 35.

Digitizedby

Google

263

5. wat gezegd is, II : 23.

O^ hadde mijn vriend Vos tegen willekeur gewaakt, zijn
werk zou er zooyeel bij gewonnen hebben!

1:21: xÖTog yocp vavet rov X»ov xvtov xtto toüv XfixpTiuv xötuv.

Dr. Vos vertaalt: „want hij zal zijn volk behouden van
hunne zonden/' Hij verwerpt de St. V.: „hij zal zijn volk
zalig maken van hunne zonden'', en zegt in eene kantteeke-
ning dat „redden" „de meest juiste vertaling" is. Waarom
jdan die vertaling niet geëerd? Gewoonlijk echter vertaalt
Dr. Vos ,,(ra^av": „behouden" Mc. V:34. X:52. Lc. VII:50.
Vni:48. XVII: 19. XVIII : 42. Hand. XI: 14; XV: 1, 11;
XVI : 30^ 31. Een enkele maal bedient hij zich van „de meest
juiste vertaling". Zóó Hand. IV : 12: óvofix . . . . h q) ht
(Fcadvivoci ^fiag: „door welken wij moeten gered worden". De
zoo dikwijls voorkomende woorden jj TKrug cov (rsfruxe (ts wor-
den gewoonlijk vertaald: „Uw geloof heeft u behouden".
Maar Mt. IX : 22 is 't weer : „Uw geloof heeft u gered".
KvptSy (FooiTov vi(ji,ocq Mt. VHI : 25 wordt vertaald: „Heer, behoed
ons". Maar Kyp/£, (rootrov ijls^ Mt. XIV : 30: „Heer, behoud
mij !" Sao-ov (TsxuTov Mt. XXVH : 40 „Verlos u zelven", maar
Mc. XV : 30: „behoud u zelven". De kantteekening I : 21 (k)
verbaast mij wanneer ik aan meer dan eene plaats uit Vos'
vertaling denk. Naar aanleiding van (rco^^siv annoteert onze
Schrijver: „Het Gr. is van een wortel, die bet. ongedeerd,
ongeschonden ; dus komt bet ook voor in den zin van gezond
of genezen. Verlossen gebruike men niet , omdat dit een
ander begrip tot grondslag heefV\ En dat werkwoord „Ver-
lossen" gebruikt Dr. Vos, om (Foo^eiv te vertalen, Mt. XXVH : 40.
Mc. XV: 31. Lc. XXHI : 35. 37. 39! 'k Begrijp dat niet.
AiiTcq yxp (ru(T£i vertaalt Dr. Vos: „Want hij zal behouden".
Met die behandeling van 't emphatiesch vooropgezette xvTog
heb ik vrede: hij met een toonteeken. Alleen moet ik er
op wijzen dat de vertaler van hot Nieuwe Testament nooit
uit het oog mag verliezen dat op zijn terrein het uitgedrukte
uifTog geenszins altijd de beteekenis heeft die 't b. v. draagt
in 't ccuToq icj^x van Pythagoras' leerlingen. Telkens moet het
juist gevoelen van zijn text hem zeggen of ctvTog niet weer-

18*

Digitized by

Google

264

te-geven is door het enkele, niet betoonde, „hij". Dit deed
Dr. Vos zeer goed b. v. Lc. VIII : 54. XI : 14. Joh. VI; 15.
Mt. VIII : 17 acht Dr. Vos 't oorbaar 't weer eens anders te
doen: xvTog tccc iaêsveixg ^ficau èxx^ex „Zelf heeft hij onze
krankheden op zich genomen" en op VIII : 24: olvto^ is
sKxêeuh past Dr. Vos een derde manier van vertalen toe:
„doch hij zelf sliep". In de zaligsprekingen Mt. V : 3 — 12
vertaalt Dr. Vos 't emphatiesch xvrog gelukkig op de eerste
van deze drie manieren. Daarbij veronachtzaamde hij echter
„hunner" v. 3 , 10 met het toonteeken „hunner ' te voorzien.
Ook had „Doch hij" Lc. XI : 17 betoond moeten worden.
„Doch hfj" om de tegenstelling tusschen ''E.Tspoi Is ttsipaI^ov'
T€g . , . i^'^TOuv (v. 16) en AvTog h sïiug — etTrev te doen
gevoelen.

1 : 23. Dr. Vos verbetert de St. V. kxi k»X6oo\j7i to ivofix
ccvTovi „en gij zult zijnen naam heeten" in „en men zal
zijnen naam heeten". Zóó is ook zijne overzetting I : 24 :
hsyspêeig h 5 'Ia;(rjf$ ayro rou öttvov „ontwaakt zijnde van den
slaap" te verkiezen boven de St. V. „opgewekt zijnde van
den slaap". De Aoristus êTotiifrsv ug 'jrpzgeTx^sv xvtu) i iyysXog
Kuptov wordt in de St. V. weergegeven door het imperfectum
„deed gelijk de engel des Heeren hem bevolen had". Zóó
ook Dr. Vos , die dan nu ook , terecht , den volgenden Aoristus
Kxt TrapeXoi^e ri^y yuvotiKx ctvrov eveneens in dienzelfden tijd
overzet: „en nam zijne vrouw tot zich". St. V. „en heeft
zijne vrouw tot zich genomen".

II : 14 TTxpsKxfis TO TTxiiiov, St. V.: „Hij nam het kindeken
tot zich", 't Is bepaald fout dat Dr. Vos de praepositie Trxpx
veronachtzaamt en met het magere „Hy nam het kindeke"
voor den dag komt. Trouwens hij breekt over zich zelf den
staf, door II : 21 diezelfde woorden te vertalen „hij nam tot
zich het kindeke" of — naar eisch van goed Nederlandsch
— „hij nam het kindeke tot zich". De Vertaler zal wel
toestaan dat wij hem op dit punt even corrigeeren. Immers
breekt hij nogmaals den staf over zich zelf door II : 20 te
schrijven : „neem het kindeke tot u" en niet zooals II : 13
„neem tot u het kindeke".

Digitized by

Google

265

Jegens modi en tempora betracht Dr. Vos niet altijd de
eischen eener methodische behandeling. II : 11 b. v. vertaalt
hij de Aoristi supov (Tisch. f/3öi/), TrpocvivsyKxv „vonden",
„brachten" maar den Aoristus 7rpo(;eKvvy\(Txv , in den volmaakt
verleden tijd: „hebben zij het aangebeden". De St. V. ging
Dr. Vos hierin voor. Hij had moeten vragen of hij haar
volgen mocht. Ik meen van niet. -^ In ieder geval moet
eenzelfde vorm bij Mt. of bij Lc. gelezen, op dezelfde wijze
vertaald worden. „Mj^ïiöt^ 7rpogico\pi(ig Ttpog Xiêov tov tto^x aou'
leest Dr. Vos, Mt. IV : 6. En hij vertaalt: „Opdat ge uwen
voet niet te eeniger tijd aan een steen stoot". Hetzelfde
fiijTTOTe TrpocKoxj^v^ leest hij Lc. IV : 11. Nii vertaalt hij:
„opdat gij . . . niet zoudt stoeten". ^YiKoXovdvitFxv xvTCfi wordt
vertaald, Mt. IV : 20': „Zijn hem gevolgd", maar Mc. I : 18:
„volgden hem". Mcti ijv Ktjpuva-cov sU rag vrjvxycoyxg wordt
overgezet, Mc. 1 : 39 : „En hij was predikende", maar Lc.
IV : 44: „En hij predikte". 'AvxiTTxg heet Mt. IX : 9: „Op-
gestaan zijnde" maar Mc. II: 14: „opstaande". *Ot«v xTcxpêift
o vvfi(piog, Mt. IX : 15 vertaalt Dr. Vos: „wanneer de brui-
degom is weggenomen", * maar Mc. II : 20 : „wanneer de brui-
degom zal weggenomen zijn". 'öTug xvtov iTroXsvcofnv wordt
overgezet, Mt. XII : 14 „opdat ze hem dooden mochten" maar,
Mc. III : 6: „om hem te dooden". 'E«i/ S^ to i\x fiapxvêi/i
beteekent, Mt. V : 13: „indien nu het zout smakeloos wordt",
maar Lc. XIV : 34 : „indien nu het zout smakeloos gewor-
den is". Kxt T0T6 hx(3\€\p€ig hlixxeiv, Mt. VII: 5: „en dan
zult ge bezien — uit te werpen", Lc. VI : 42: „en dan moogt
ge bezien — uit te werpen". *Og èxv (j(,vi (tjcxv^x^ktS^ êv ê/zot,
Mt. XI : 6 „die zich aan mij niet zal geërgerd hebben", Lc.
Vn : 23: „die aan mij niet zal geërgerd worden''. 'E^tipxvê}^
vertaalt Dr. Vos , Mt. XIII : 6 : „het is verdord", maar Mc.
IV : 6 , Lc. VIII : 6 „het verdorde". 'O^ yxp xv êeXTfi wordt
vertaald, Mt. XVI : 25, Mc. VIII : 35: „Want zoo wie zal
willen"; maar Lc. IX: 24: „Want zoo wie wil". Sapienti sat!

1 : 25 axi sKxXeae to ivofji^x xutoi/ ^lijtrovv. Dr. Vos vertaalt
goed: „en hij noemde zijnen naam Jezus". De St. V. „on
heette zijnen naam Jezus" kan aanleiding geven tot de me^

Digitized by

Google

266

ning dat Maria, en niet Jozef » als subject bedoeld werd,
daar onmiddelijk voorafgaat „totdat zij — gebaard had".

n : 1. fJt,oiyoi Atto ayxroXuv wxpsyevovTO etg 'UpovaccXijfz. Ik
prijs in Dr. Vos dat hij den Aoristus — naar den eisch van
het Nederlandsch — weergeeft „daar kwamen Wijzen van
het Oosten te Jeruzalem", in afwijking van de St. V.: „wijzen
van het Oosten zijn te Jeruzalem aangekomen''.

II : 1. 2. Treffend is Mt. Il : 1. 2 de afwisseling tusschen
den (pluralis-vorm 'AvxroXxi en het singularis jJ ivccToX^i. Zij
trof de St. Vertalers, helaas, niet. Dr. Vos vertaalt nauw-
keurig fiotyoi Atto ivaTo?iUv: „Wijzen van het Oosten" en
sliofjLsv yocp otvrov tov i(TT€p» êv Tifl ivxToXia : „Wij hebben toch
zijne ster gezien in den opgang". Niet ieder substantivum
wordt zoo zorgvuldig door onzen Vertaler geëerbiedigd. Daar
hebt gij b. v. )} ècrCpvg ! Uspi tijv êtrCpuv xvtou wordt vertaald
Mt. UI : 4: „om zijne lende"; axpyrov r^jg iv^vog xutov Hand.
II: 30: „de vrucht zijner lende". Maar Trspt r^v i(r(pvu ccCrrov
Mc. 1:6: „om zijne lenden". MfT^s tcov ts^covcov Kxt ifictprco^av
is nü eens overgezet, b. v. Mt. IX: 11: „met de tollenaars
en zondaars"; d&n eens, b. v. Mc. II : 16: „met de tollenaren
en zondaren". 'HA/x/a wordt nauwkeurig vertaald „levens-
lengte" Mt. VI : 27; Lc. XII : 25 echter „lengte". EItts \oycp
heet Mt. VIII : 8: „spreek een woord", maar Lc. Vil : 7:
„zeg 't met een woord". Hetzelfde „Afy/wv" wordt overge-
bracht, Mt. V : 9: „Legioen" en Lc. Vfll : 30: „Legio". In
denzelfden contextus vertaalt Dr. Vos j5 ^ux,^ nü eens: de
ziel", ddn eens: „het leven". Vgl. b. v. Mt. XVI : 25, en
Mc. VIII : 35, Lc. IX : 24. Kokkov (rtvxTsug is Lc. XVIII : 6:
„mosterdzaadkorrel" en Mt. XVII: 20: „mosterdkorrel".

II : 16 Kxt èv 7rx<ri Totg optotg xvTijg luidt in de St. V. —
even juist als teekenachtig — „en in al deszelfs landpalen".
Vos ruilt dat pluralis in tegen het matte singularis ,>en in
geheel haar omgeving". En datzelfde tx opix geeft hij tien-
maal voor één terug door „de landpalen" IV : 13; XV : 22,

Digitized by

Google

267

39; XIX :1; Mc. V:17; Vn:31; Hand. XIH : 50. Mt
VIII : 34 vindt hij 't echter goed im rm optcou »vtcov eens te
vertalen: „van hun grondgebied". Als hij er over nadenkt
zal Dr. Vos die willekeur veroordeelen. Betreurenswaardig
vind ik bovenal dat zelfs in het verhaal van 's Heeren kruis-
dood inval en gril Dr. Vos' vertaling ontluisteren. Mt,
XXVn : 46 : iv60oyi(r€v o "lyt^rowq ^ooyifi fjt,6y»Xia : „riep Jezus met
eene groote stem". Evenzoo wordt (poovin fi€7»^\i vertaald
V. 50, welk vers Dr. Vos — wie gaf hem het recht daartoe?

— geheel in hoofdletters liet drukken. Mc. XV : 84 wordt
(pcüv^ fisycc^^ vertaald „met luide stem". Mc. XV : 37 : 'O h
Ifltrovg icpeic (pav^v f^eyxK^v ^ i^êTrvsvtrs durft Dr. Vos vertalen:
„Doch Jezus een luide kreet gegeven hebbende , Igaf den
geest". Hier blijven die hoofdletters ons ten minste gespaard.
Maar wordt de grens tusschen vrijheid en losbandigheid in
't vertalen zoodoende niet uitgewischt?

n : 4. Kxt (Tvvxyaycov wotVTxg Tovg cipxtspstg Kxt ypxfjLfzxrstg.
Ik juich Vos toe dat hij (rvvxyxyccu vertaalt „vergaderd heb-
bende" en niet „bijeenvergaderd hebbende". Die- saamstel-
ling behoudt hij, terecht, voor loei als Mt. XXIII: 37 en
anderen: ETTKrwayxysiv. Dé,&r heeft hij (om stti tot zijne
waarde te brengen) „bijeenvergaderen". De vloeiendheid van
de taal bevordert Vos door eTrwdctvsTo over te zetten — niet
„vraagde" St. V. — maar „vraagde hij". Dit „hij" cursi-
veert Vos niet. Goed zoo. Want in den verbaal-vorm zit
het pronomen. Had onze Vertaler dat maar steeds bedacht !

II : 7. ToTS 'HjO^Sjf^, Xxdpx Jc«Afö-a^ rovg fJLOtyovg, ^jcpi(3ü)(r€
TTxp' avTcov. Het participium Aoristi, door de St. Vertalers

— 'k zie niet waarom — in 't verbum finitum opgelost ,
wordt door Vos behouden. 'Hüpt^ms vertaalt hij „(hij) ver-
nam nauwkeurig" — beter voorwaar dan de St. V. „vernam
naarstiglijk" (cf. II : 16).

II : 8 K»i TefA^pxq xvrovg sU Beê^esf/,^ cItts. Indien Dr. Vos
de St. V. „En hen naar B. zendende zeide" behouden had —
met uitdrukking van het pronomen „hij" — dan had hij de
volgorde der grieksche woorden behouden en niet de slepende
zinsnede geschreven: „en zeide, hen naar B. zendende".

Digitized by

Google

868

UopsuisvTsg xicpi^ag s^btoc(t»t6. Dr. Vos vertaalt ^opeviitvat hier
en V. 9 door „heengaan", de St. V. door „heenreiaen". Te-
recht onderscheidt de St. V. zóó tusschen TopêvSyjvxi en iTrsXêsiv
als is zij hierin niet consequent cf. Mt. XXYIII : 16, Lc.
VII : 11; XXIV : 13. Ook Dr. Vos vertaalt Topsviumt nü
eens „reizen*' (Lc. 1 : 39. II : 41. IX : 51) „op reis zijn'' (Lc.
XXIV : 13) 'd4n eens „gaan'' (Lc. VHI : 11. IX : 56, 57).
Voorzooverre mij duidelijk werd zet Dr. Vos Tropsvêijvxi over
door „reizen" wanneer er sprake is óf van grootere afstan-
den , óf van het trekken van de ééne genoemde stad naar de
andere. Dat is 't geval II : 8. Derhalve ware „reizen" hier
beter geweest. In zijne aanteekening (i) op het volgende vers
annoteert Vos dan ook „zij reisden nl. bij nacht". U : 20
TTopsvov eU yviv *lfTp»vjX wordt vertaald „ga in het land Israëls".
De St. V. „trek in het land I." vind Ik te verkiezen , al acht
ik „trek naar het land I." de beste overzetting.

"Ettxv 55 evpviTSy dTrayyst^xTs fjtot „zoo boodschapt het mij"
vertaalt Vos. De invoeging van „zoo" in de apodosis is
waarschijnlijk om de zoetvloeiendheid te bevorderen. Voeg
zoo min mogelijk in, blijft intusschen de gulden regel.

II : 9. 'Eug èxicav ferrif è'Trotva oif yjv ro Txüiov, „Totdat zij
kwam te staan boven de plaats waar het kindeke was" ver-
taalt Dr. Vos. Zóó vermijdt hij de invoeging van „en" en
geeft ons beter Nederlandsch. De St V. luidt: „totdat zij
kwam en stond".

n : 13. (J)€vy€ sU Alyv^Tov. Dr. Vos vertaalt met de St. V.
„vlied in Egypte". Hij verwerpt expresselijk de Synodale V.
„Niet naar E. (S); in dat land zelf moest J. het dreigend
gevaar ontvlieden". Ik kan met Dr. Vos niet instemmen.
Hadde de Evangelist bedoeld wat Vos hem toedicht, hij had
zich zonder moeite anders kunnen uitdrukken. „Naar Egypte
vlieden" trouwens beteekent in het Nederlandsch niet dat
men bij de grenzen, of op de grenzen van Egypte blijft
staan, maar die grenzen overschrijdt. D4n is men, naar
Egypte gevloden, in dat land veilig. Eene gelukkige incon-
sequentie is 't dat de St. V. v. 14 jcxt iv6xoopii(r6v sU A/Vüt-
Tov „en vertrok naar Egypte" heeft. Die grieksche woorden

Digitized by

Google

269

vertaalt Dr. Vos „en ontweek in Egypte". Maar toen Jozef
eenmaal in Egypte aangekomen was had hij niet meer te
ontwijken. Hij was ontweken. EU in zulk eene omgeving,
wordt gedurig door Dr. Vos, met „in" vertaald. IV : 12:
iv6xc^pyi(fsy iU Ttjv TotXihxixv'. hij is ontweken in Galiléa"
(St. V. „naar") XV : 21 : ivex^^Pmsv sU r» fisptt Tvpov „hij
week** (waarom nu hier niet „ontweek?" waarom nu hier de
onv. verl. tijd?) „in de deelen van Tyrus" (St. V. naar). Lc.
n : 4 echter vertaalt Vos 'AvfjSif h ^laaij^p , . . sU rviv ^lovicciav
„Jozef ging op naar Judéa".

H Ontbreekt ons aan ruimte om volledig na te gaan hoe
Dr. Vos de praeposities behandelt. Dat onderwerp is een
noli me tangere. Wij vinden 't gelukkig dat Vos II : 12
V AKKijg o^u „langs een anderen weg" vertaalt en niet (St. V.)
„door een anderen weg".. Overigens bereidde de geachte
Vertaler ons met dat gevoelige rededeel groote verrassingen.
Om iets te noemen! E/V rtfv yijv rtfv kccXviv beteekent Mc.
IV : 8: „in de goede aarde", maar Lc. VIII : 8 (geheel de-
zelfde omgeving): „op de goede aarde". ^Avsfivi eU ro ipog
beteekent Mt. XIV : 23: „hij klom op den berg". Mc. IV : 46

— iwvihésv sh To ipo; — lezen we: „hij ging in den berg".
„In den berg" denkt de lezer ... 't zal wel weer een druk-
fout zijn". Toch niet! Geen drukfout? Nu dan bedoelt de
Vertaler in een grot, in een spelonk van den berg. „Niet
in een spelonk", noteert Dr. Vos, „maar in eene tusschen
twee hoogten van den berg inliggende plaats, vanwaar Hij
ook een vrij uitzicht op de zee had". Waar vernuft al niet
toe komt , als het zich ontdoet van den teugel der methode !
't Verleidt u om o; èxv ie^viTxi touto to TrxiSiov im Tcp ivof^xTi
pu)v — 't welk in 't Nederlandsch luidt „zoo wie dit kindeke
ontvangen zal in mijnen naam" (Luc. IX : 48 , cf. Mc. IX : 37)

— te vertalen: „zoo wie dit kindeke ontvangen zal op mijnen
naam" (Mt. XVIII : 5. Hand. IV : 17); om op eene andere
plaats datzelfde im T(p ivofj^xTt fAou — in eene zelfde omgeving —
te vertalen: „onder mijnen naam". (Mt. XXIV : 5. Lc. XXI : 8).
In, op, onder! 'Etti ttivolki is mi eens „op een schotel" Mc.
VI : 25, Mt. XIV : 8, 1 1) d&n eens „in een schotel" (Mc. VI : 28).

Digitized by

Google

270

'Tto met den genetivus auctoris vertaalt Dr. Vos nü eens
„van", d&n eens „door". II : 16 vto tcüv fzxycQv: „van de
Wijzen" (c£. lU : 6. IV : 1. V : 13. X : 22). Terstond daarna
II : 17 vertaalt hij vtto 'leps.utov: „door Jeremia"; III : 3 vtto
*Haxtov ,,door Jesaja". Il : 15: utto tou Kuptov ha tov wpo^Toui
„van den Heere door den Profeet".

Hoe te oordeelen over Dr. Vos' vertolking als taal- werk?
Ons Nederlandsch rijk en diep , helder en teder, — krachtig-
baigzame moedertaal! — vergunt ons wat in het Nieuwe
Testament geschreven staat, getrouw overtebrengen en toch
niet met pedante letterzif terij ^ ernstig en toch niet saai,
plechtig en toch niet gemaakt, los en ongedwongen toch
niet losbandig en grillig. Kunnen wij nu Dr. Vos danken:
gij hebt ons zulk een vertaling gegeven .... eene betere
dan die op last van hunne Hoogmogeaden ons geschon-
ken werd?

Onbewimpeld beandwoord ik die vraag: neen, dat kunnen
wij volstrekt niet!

Wie maar deze vertaling aandachtig onderzoekt bemerkt
aanstonds dat mijn waarde amptgenoot vrij, los, natuurlijk
styleeren wilde. Tegen stijfheid , saaiheid , tegen averechtsche
deftigheid wilde hij waken. Maar hij streefde het doel voorbij.

Verbazingwekkend is het zeer groote aantal weglatingtee
kens in den tekst. Gaf men deze vertaling eenen naam,
naar haar aanzien, zij heette „het Nieuwe Testament met
de apostrophen". — Uxiievo) beteekent in 't Grieksch : „ik
voed ' op". Uxilsvsig : „gij voedt op". „Ik" zit in oo. „Gij"
zit in f/^. Uailsvu „ik voed op" niet in tegenstelling met
'TTccthueig „gij voedt op" maar toch wel „ik" in onderschei-
ding van „gij". Wil 'k echter tegenstelling doen gevoelen
dan accentueer 'k het pronomen : „ik voed op", „gij voedt
op" — wat in het Grieksch dikwijls aangeduid wordt door
fjt^fv — 5f. Ook accentueer 'k het pronomen wanneer het den
p^druk beeft, wat in het Grieksch zeer dikwijls aangegeven

Digitized by

Google

271

wordt door expresse uitdrukking van het voornaamwoord:
iya TTctiievoo: ik voed op. Zeer dikwijls is dat ook het geval
in het N. T.isch Grieksch. Zeer dikwijls! Maar niet altijd!
Talrijk zijn de voorheelden dat er tegenstelling is tusschen
handelende of lijdende personen zonder expresse uitdrukking
van de pronomina. Bestudeering van den text in het licht
van den contextus moet den Vertaler hier leiden. — Ik voed
op; ik voed op. Ons Nederlandsch — aan vormen rijk —
laat nog eene derde schrijfwijze toe: „'k voed op"; „ge
voedt op". Wanneer zullen wij die geapostropheerde of ge-
atoneerde vormen gebruiken? Taalgevoel komt hier te pas.
Het klima van de zinsnede en van hare saamstellende leden
moet door u worden opgenomen en u bepalen. In lossen,
vluggen stijl zal „'k", „ge", „'t" u dikwijls welkom zijn,
wanneer gij bijvoorbeeld over alledaagsche , doodgewone din-
gen schrijft, of ook een luchtig en vluchtig gesprek weer-
geeft In ieder, goed aangebrachte, apostrophe zit psycho-
logische opmerking. Zij is aanduiding van bescheidenheid.
Zij geeft eene rhetorische wending aan. Zoo even schreef
ik eene zinsnede waarin ik tot tweemaal toe, onwillekeurig,
apostropheerde : „Wil 'k echter tegenstelling doen gevoelen
dan accentueer 'k het pronomen". Dat „'k" voor „ik" be-
teekent: „niet ik, die thands de eer heb Dr. Vos' Nieuwe
Testament te beoordeelen, zeg dat, maar dat is een taal-
regel waarvan ik mij den tolk make". Wij hebben dus:

'k Voed op — ik voed op — ik voed op.

Voed 'k op — voed ik op — voed ik op.

Ge voedt op — gij voedt op — gij voedt op.

Voedt ge op — voedt gij op — voedt gij op.

ie voedt op i) — hij voedt op — hij voedt op.

voedt ie op ') — voedt hè op 2)._ voedt hij op — voedt hij op.

Hoe schrijft nu Dr. Vos? Hij doet alsof die middenvor-

men, de meest gebruikelijke, niet bestaan. Hij heeft alleen

oor voor de uiterste stemmen. Hij laat de middenstem zwij-

4) alleen in spreektaal.
2) Groningsche spreektaal.

Digitized by

Google

872

gen. Hij apostropheert, atoneert en enclyticeert (men ver-
gunne mij die zonderlinge werkwoorden voor een zonderlinge
manier van doen!) de pronomina, in het enkelvond , in het
meervouil, op de grilligste wijze. Het eind is er van wegl
Hieruit volgt dat zijne taal kalmte van toon derft; dat zijn
stijl eene zekere losse, speelsche ongegeneerdheid affecteert
('t bastaardwoord is hier op zijne plaats) , die in Bijbeltaal
niet te pas komt: dat de Schrijer zijne inconsequenties op-
één-stapelen moet — immers in schrijftaal kan hg bij den
derden persoon van 't mannelijk enkelvoud, zijn lustig apostro-
pheeren en wat dies meer zij niet toepassen , — dat door het
gemis aan klinkers zijn taaiklank arm wordt aan harmonie:
er zit geen toon meer in: de sjeva heerscht; dat de meest
ernstige, de verhevenste waarheden in een kleed worden
gestoken dat voor baar te wuft is. Het recht dat ik heb
d&i oordeel te vellen — ik doe 't niet mij verkneukelende!
— erkenne een ieder na lezing van wat nu volgt.

Ie pers. enkelvoud. Mt. V : 7: „Meent niet, dat 'k geko-
men ben om de Wet of de Profeten te ontbinden; 'k ben
niet gekomen om ze te ontbinden , maar om ze te vervullen".
V : IS : „Want voorwaar 'k zeg u". En d4t voor het plech-
tige: 'Afiiiv Xsyca v.utvl X : 27 : „Wat 'k u zeg". Zonder eenige
reden er voor te hebben, vervangt Dr. Vos |de geapostro-
pheerde vormen zijner voorliefde zoo nu en dan door de volle ,
b. V. XVI : 28 : „Voorwaar zeg ik u". Die klankdempingen
zijn vooral hinderlijk wanneer zij terstond op elkaér volgen ,
b. V. XXIV : 25 „Zie, 'k heb 'tu voorzegd".-

2e pers. enkelv. „Gij" wordt bijna altijd „ge", vóór een
klinker gemeenlijk „g' ". V : 25 „en g' in een gevangenis
geworpen wordt"; XVI: 19 „en wat g' ontbinden zult". Maar
XVII : 27 lezen wij: „zult ge een stater vinden" en VIII : 29
„Zijt gij bier gekomen". De tweede persoon singularis komt
in dien toonloozen vorm voor zelfs in den mond van onzen
Heiland, wanneer deze tot God Zijnen Vader spreekt. Luc.
XXII : 42 „of ge wildet dezen drinkbeker van mij wegne-
men". De eenig gepaste vorm is natuurlijk „gij", liefst „Gij"
met een hoofdletter. Dr. Vos moet dat toestemmen. Immers

Digitized by

Google

273

schreef hij Mt XI : 25 ,/k Dank U, Vader, Heer des hemels
en der aarde, dat Gij deze dingen voor wijzen en verstan-
digen verborgen hebt". En bij annoteerde: „Eg. moest er
Ge of ge staan ; doch dit zou als van God gebruikt hi^r niet
passend zijn". Die annotatie is erg wonderlijk! Hoe kan
ergens iets eigenlijk moeten staan dat daar niet passend
is? Dr. Vos bedoelt met „eig.": volgends het door m\) aan-
genomen beginsel dat TrxthuBtg beteekent „ge voedt op" en
niet „gij voedt op". „Van God gebruikt" zou „ge" hier
niet passend zijn ! Hier niet passend ? Maar Lc. XXII : 42
wél passend? Hier niet passend? Maar wél passend Mt.
XXVII: 46: „Mijn God, Mijn God! (zóó geschreven, en zóó
gepuncteerd) waarom hebt ge mij verlaten ?" Neen dat onge-
lukkige „ge" „van God gebruikt" is nergens passend, 't Is
een oneerbielig, leelijk ding. En dat onbehouwen „ge"
ontsiert, helaas, heel Dr. Vos' vertaling van het Hooge-
priesterlijk gebed. (Joh. XVII). Ja voor „Gij" tot God ge-
sproken komt zelfs „g' ". Mt. XXI : 16: „hebt g' u lof bereid I"

3e pers. enkel V. Dr. Vos kan „hij" niet van klank be-
rooven. Wel het vrouwelijke „zij", en het neutrum „het".
D&t doet hij dan ook , b. v. XXII : 28 „wiens vrouw zal ze
wezen van de zeven?" XH : 28 „die 't hem zeide". XIII: 20,
22, 23: „deze is 't, die het Woord hoort". Zeer leelijk
wordt dit „'t" wanneer een klankloos „g'" voorafgaat. Dr.
Vos kon, waarlijk, schrijven „in welke ure g' 't niet meent" !
Lees nu Mt. XXIV : 32: „hetwelk wel het kleinste is van
alle zaden, doch wanneer het opgewassen is, is het het
grootste van tle moeskruiJen, en wordt het een boom".
Dat noem ik „A^^ redivivum"!

Maar de pluralis- vormen dan? Gij (gijlieden), wij, zij?
„Ge", „we", „zo" maakt Dr. Vos er van! ook wel, voor
klinkers „g'" „w'" „z"'. Exempli gratia!

Eerste pers. meervoud XII: 38: „we wilden van u een
teeken zien". XXI: 25: „indien we zeggen". Die klanklooze
vormen komen terstond n4 elkaér, b. v. XX : 23 : „Ze zeiden
hem: „We kunnen''. Een staaltje van „w'": XI: 3 „of ver-
wachten w' een' ander". Al te scherp naar consequentie

Digitized by

Google

274

vragen moet men hier echter niet doen, want Lc. YII : 19
lezen wij „of verwachten we een ander?"

Tweede pers. meervoud. V : 27 : „Ge hebt gehoord , dat
van de Ouden gezegd is". XVI : 9 „Verstaat ge nog niet,
en gedenkt ge nog niet" (Bizonder kakophoniesch is hier dat
ge — ge — ge). Zeer onwelluidend is ook XXV : 35 „en ge
hebt me geherbergd" cf. v. 36. XVIII : 3: „Indien g' u niet
verandert". XXI : 21 : „maar al zoudt g' ook dezen berg
zeggen". Op andere plaatsen komt echter de volle vorm voor,
al heeft het Qrieksch niet meic , b. v. V : 46 : „Indien gij
liefhebt'*. In één-zelfden vers worden soms de verschillende
vormen gebruikt, b. v. V : 47: y,En indien ge alleeü uwe broe-
ders groet, wat doet gij boven anderen?" (r/ TrepKraov TrotstTs;)

Derde pers. meervoud. Voor „zij" gebruikt Dr. Vos het
klanklooze „ze". B. v. XII : 36: „Doch 'k zeg u, dat elk
ijdel woord , 't welk de menschen zullen gesproken hebben ,
ze daarvan rekenschap geven zullen". Consequent is onze
Schrijver wederom niet. Want XIV : 34 schrijft hij voor
j}Atföv sU Ti/iv yviv Tev}/yiiTxp6ri „kwamen zij in het land Gen-
nézaret." „Zij" wordt ook tot „z'". b. v. X:23: „Doch
wanneer z* u in deze stad vervolgen". Ook hier geen con-
sequentie. Want XXIV : 26 lezen we: „ze u". „Ze" en „z'"
voor „zij" — in nominativo. Maar „ze" wordt ook gebruikt
in accusativo voor „hen", b. v. Luc. VI: 19: „en hij genas
ze allen". Daarentegen wordt „hen" gebezigd van de zil-
verlingen die Judas in den tempel „smeet" (XXVII : 5, 6, 10).

In zijn proefschrift merkt Dr. Vos tegen de Synodale Ver-
taling op: „Ook had de nieuwe haren leiddraad kunnen
volgen in de overbrenging van Ksysiv of sÏttsiv c. dat. Deze
heeft ioi of den derden naamval zonder voorzetsel. Bijv.
Matth. VIII : 7 en 9: AfV« ó^vr^ „zeide tot hem", Aiyo? tovt-jh
„ik zeg tot dezen"; maar de navolgster heeft: „zeide tot
hem*', „ik zeg aan dezen". En wat heeft Dr. Vos? Op vier,
niet minder dan vier, verschillende wijzen vertaalt hij dien
dativus, geheel willekeurig nu eens door den derden naam-
val, d4n door „tot", dan weer door „aan", eindelijk door
„voor!" Ziehier eenige staaltjes!

Digitized by

Google

275

a. Mt. XVI : 23 (sl^s) XXVI ; 40 (^syst), rep Uerpii). De
St. V. heeft hier steeds: „zeide tot Petrus". Dr. Vos onder
den indruk van ,, vertaal zoo letterlijk mogelijk" heeft „zeide
Petrus". Vooral bij eigennamen is dat stijf en onwelluidend.
XXVI: 73 kat Vos die vertaling varen: sIttov rep nsrpcp: „en
zeiden tot Petrus". Elders komt die derde naamval gedurig
weer. B. v. /.syst xvrcp XXVI : 52, 64; ^Ittsv xörtf) , XXVI:63
„zeide hem", /.syet xurat^ XXVIII: 10 „zeide hij haar". Mc.
1 : 17 mt sIttsv xitroic. „en zeide hun". Mc. UI : 5 Ksysi TCfi
ivêpa)7r(f}: „zeide hij den mensch". De St. V. heeft hier con-
sequent het veel harmonischer „tot".

b. „Tot" zoo menigmaal door Vos verworpen vindt evenwel
nu en dan genade in zijne oogen. B. v. VIII : 9 kxi hsyu
TovTCfj „en 'k zeg tot dezen"; XIII : 34 : roig ix^otg „tot de
scharen" — xurotg „tot hen".

e. En derde naamval én „tot" moeten een enkele maal
plaats maken voor „aan". Zóó wil *t de Vertaler, b. v. XVII : 4
sÏTTs Tcp 'lijo'ou „zeide aan Jezus"; XX : 13 : slyrev sui xvtuv :
„zeide aan één van hen"; XXVI: 1: sïts tok; fjLxötjTxtg : „zeide
aan zijne leerlingen" cf. Mc. III : 9. XXIV : 55 : sIts roig
ix^of<; : „zeide aan de scharen" XXVIII : 5 etc. , etc,

d. Zou nu „voor" nooit gebruikt worden? D4t niet,
XXIII : 1 b. V. vertaalt Vos Tors o 'Itjtrovg s^x^tjae roig óx^^oig :
„Toen sprak Jezus voor de scharen".

Den griekschen dativus , n& werkwoorden van zeggen en spre-
ken, op nog méér manieren te vertalen . . . d&t is niet mogelijk.

Onze hoUandsche ooren worden soms zeer wonderlijk aan-
gedaan wanneer Dr. Vos composita van ipxe(ri^i met 'hunne
omgeving overzet. Niet altijd is dat het geval. Want niet
altijd doet Dr. Vos zonderling. Mc. III : 13 axt xvx^xivsi sU
To ipog, St V. „En hij klom op den berg"; Vos: „En hij ging
op den berg". „Gaan" voor „klimmen". Niet dat achter die
verandering eenige bedoeling zit: want Mt. XV : 29 komt „klim-
men" weer terug. Kxi ivx(2xg sU to ipog St. V. „en hij klom
op den berg". Dr. Vos: „en hij klom den berg op". Maar
de woordschikking der St. V. — daar wilde ik op komen —
is te verkiezen boven die van Vos. Onze Vertaler w6ek van

Digitized by

Google

276

de volgorde der St- V. niet af Mc Hl : 13. Mt XVII : 9 kxtx

^oLivorroov ctvTuv ivo tod ipovg vertaalt Dr, Vos „en als zij van
den berg afgingen". Goed ! Mc, III : 1 eUviXêsv sU r^iv trwx-
yuytjv „hij ging in de Synagoge". Mc. IV: 1: a<rT€ auTov ê/z-
fixvTA sU To TTXom „zoodat hij in het schip gegaan z^nde".
Waarom wijkt Dr. Vos van die eenvoudige, welluidende ver-
taling af om ons te onthalen op zonderlingheden als de vol-
gende: Mt. XV : 39 ivs^vi eig ro TrXom „ging hij het schip in".
(St. V. „ging hij in het schip"); XXV: 21 , 23: eUsKée sU njv
X»P»y rov Kvpiov <rov: „ga in, in de vreugde uws heeren". Zoo
luidt de St. V. — ongekunsteld Nederlandsch ! Dr. Vos maakt
het even gekunsteld als stram en stijf „ga de vreugde uws
heeren in". Op dit stokpaardje voortrijdende kon mijn vriend
Vos er toe komen Mc. V : 8 i^exh to Trveufix to xxxêxpTov sk
Tou xvöpuTTov (St. V. Gij onreine geest ga uit van den mensch !)
over te zetten: „Onreine geest! ga den mensch uit!"

Wij leggen de pen neder, Sine ira et studio werd dit stukje
door ons geschreven. Met voorliefde wezen wij op wat ons
prijzenswaardig voorkwam in het belangrijke werk van Dr. Vos.
Waar wij zeer veel moesten afkeuren formuleerden wij zoo
min mogelijk ons oordeel. Wij legden onzen lezers de dingen
zelf voor oogen. Maar wie spreekt ons tegen wanneer wij ten
slotte judicium uitbrengen — tot onze smart het ongunstige :
„Gebrek aan methode , willekeur , grilligheid deden het werk
van Vos schipbreuk lijden"?

Eerlijke kritiek voert nu eenmaal geen stroopkan in haar
vaandel.

Zooveel vertrouwen heb ik in het charakter van mijn waar-
den amptgenoot dat ik — trots dat onbewimpeld gesproken
woord — in mijnen coUegialen omgang met hem geen ervaring
vrees als een patriarch van zijn ouderen ondervond, vol-
gends Genesis XXXI : 2,

Amsterdam, Juni 1894. F. E. Daubanton,

Digitized by LjOOQIC

Boekbeoordeeling.

Het Herstel van Israël in het Perzische
Tijdvak , eene studie van Dr. W. H. Kosters,
Leiden, 1894.

The Tripte Tradition of the Exodus, by
Benj. W. Bacon, M. A., D. D., Hartford,
1894.

Het zijn twee belangrijke studiën op Oud-Testamentisch
gebied, welker titels hierboven vermeld staan. Zij loopen
verre uitéén wat den inhoud aangaat; het eerste handelt
over de boeken Ezra en Nehemia , het andere over den histo-
rischen inhoud van de laatste vier boeken der Thora. Maar
hierin komen zij overeen, dat beider auteurs deugdelijk op
de hoogte zijn van het wetenschappelijk onderzoek, en dat
zij werkelijk dat onderzoek vooruit brengen.

Deze aankondiging bedoelt de aandacht onzer theologen
op beide werken te vestigen en de beteekenis er van voor
het wetenschappelijk onderzoek des Ouden Yerbonds aan te
wijzen. Slechts een enkele opmerking voegen wij er aan toe.

Allereerst de studie van den Leidschen Hoogleeraar Dr.
Kosters. Het is bijna een halve eeuw geleden, dat verschil-
lende geleerden bezwaren opperden tegen de voorstelling van
de exilische en na-exilische geschiedenis der Joden, zooals
men zich die op grond der bijbelsche berichten pleegt te
vormen. In 1851 echter trad daartegen op prof. A. But-

Digitized by

Google

278

gers in zijn geschrift Het Tijdvak der Bdbylonisehe Bal-
lingschap chronologisch bepaald en het nieuwste onderzoek
daaromtrent beschouwd en weder legdj Leiden, 1851. Men
kan gerustelijk zeggen, dat Rutgers de algemeene meening
omtrent dit punt uitsprak, en het yraagstuk scheen beyredi-
gend opgelost. Tot op de allerlaatste jaren waren de O.
T.ische geleerden het hierover wel eens, dat, op enkele on-
nauwkeurigheden na, de periode van Israëls herstel na de
Ballingschap door de boeken Ezra en Nehemia juist en in
de juiste volgorde was geteekend.

Voornamelijk de Fransche school, waarvan M. Ver nes
het meest bekend is, begon op nieuw met twijfelingen te
openbaren. Veel instemming vonden Vernes' meeningen , zoo
nauw samenhangend met zijn radicalisme op kritisch gebied ,
niet. Maar de zaken kwamen eenigszins anders te staan,
toen de R. Katholieke professor te Leuven A. van Hoon-
acker in het Muséon van 1890 publiceerde zijn Néhémie
et Esdras, Nouvelle hypothese sur la chronologie de V époque
de ld restauration.

Het hoofdresultaat van dit scherpzinnig onderzoek is in
den titel uitgesproken : niet Esdras et Néhémie , maar Néhémie
et Esdras, m. a. w. Ezra's werkzaamheid valt na die van
Nehemia. Herstelt men deze orde, dan worden vele bezwa-
ren uit den weg geruimd.

Tegen deze hypothese is Kuenen opgetreden in De chro-
nologie van het Perzische Tijdvak der Joodsche Geschiedenis ,
Versl. en Meded. der Kon, Akad. v. Wet. Afd. Lett. 3e Reeks ,
Deel Vlly 1890. En daarna heeft van Hoonacker zijn
eerste studie aangevuld met Zorobabel et Ie second Temple,
étude sur la chronologie des six premiers chapitres du livre
d' Esdras j Gand et Leipzig 1892.

Prof. Kosters (met zijn ambtgenoot Oort en met Dr.
J. Hooykaas aan een nieuwe vertaling des O. V. arbei-
dende, en voor zijn deel o. a. de boeken Ezra en Nehemia
vertalende) oordeelde, dat van Hoonacker door Kuenen niet
afdoende weerlegd was, al kon hij het niet in alles met den
Leuvenschen professor eens zijn. Dat was de aanleiding,

Digitized by

Google

279

dat hij zelf aan 't werk toog, en de resultaten van zijn studie
gaf hij in 't bovengenoemde werk.

De gang van zijn onderzoek is de volgende. Na een
Inleiding (bl. 1 — 3) handelt hij in Hoofdstuk I over den
tempelbouw (bl. 4 — 49) , H. Il over 't herstel van den muur
van Jeruzalem (bl. 50 — 74), H. III over de Gola van Ezra
en de vorming der Gemeente (bl. 75 — 141) om met een
Besluit te eindigen (bl. 141 — 152.

Wij vermelden enkel het hoofdresultaat. Van Hoonacker
had gemeend , dat 't bericht over Ezra's werkzaamheid (Ezra
7 — 10) eenvoudig geplaatst moest worden na de gebeur-
tenissen in 't boek Nehemia vermeld. Dan zou Ezra in 398
gekomen zijn. Maar Kosters doet beter; hij houdt rekening
met 't feit, dat de boeken Ezra en Nehemia stukken van
zeer ongelijksoortige waarde bevatten. En na een streng
historisch-kritisch onderzoek der geschriften stelt hij de vraag
veel juister: welke stukken uit het boek Nehemia moeten vóór
of na de feiten in Ezra 7 — 10 bericht gesteld worden?

Maar ook 't geen aan Ezra 7 voorafgaat wordt streng
kritisch onderzocht. En 't resultaat is , dat de Kroniekschrij-
ver, dien ook Kosters voor den auteur van het geheele werk
Kronieken-Ezra-Nehemia houdt, voor de geschiedenis na de
Ballingschap al even weinig vertrouwen verdient als voor de
vroegere historie , waar hij in strijd is met de oudere boeken
Samuël en Koningen.

De tempel blijkt herbouwd te zijn door de achtergebleve-
nen, en de muur is hersteld door Nehemia. Daarna is Ezra
gekomen, ± 433 met Nehemia bij diens tweede komst.
Daarop heeft de vorming der „gemeente" plaats gehad (Neb.
9 en 10], en door deze gemeente is de door Ezra uit Babel
meegebrachte Wet aangenomen (Neb. 8). De Kroniekschrijver
wilde dat alles aan de Gola (de teruggekeerde ballingen)
toeschrijven, heeft daartoe den terugkeer van ± 40.000
ballingen reeds tijdens Cyrus onder Zerubbabel (dien hij ten
onrechte met Sjesbazzar vereenzelvigt) verzonnen; de be-
richten niet alleen omgewerkt, maar ook verschikt in een
hopelooze wanorde. Onze auteur kon niet toegeven, dat

19*

Digitized by

Google

280

„het arme landvolk" (dallath hadres , gelijk zij reeds 2 Kon.
24 : 14, 25 : 12 heeten) dat alles zou verricht hebben. De
Grola vormde later de geestelijke aristocratie , de kern der
gemeente — aan haar moest worden toegeschreven, wat
volgens de werkelijke geschiedenis de achtergeblevenen ver-
richt hadden.

Wij willen geen bizonderheden uit de bewijsvoering mede-
deelen. Alleen zij dit argnment vermeld. Wanneer men de
profetieën van Haggaï en Zacharia eens niet leest door 't kijk-
glas van den Kroniekschrijver, maar zooals zij zich zelven
aanbieden, dan weten deze profeten van geen gemeente van
teruggekeerde ballingen, maar blijken zij opgetreden te zijn
onder een volk van achtergebleven Judeërs (bl. 19 — 25).

Het komt mij voor, dat Kosters in hoofdzaak juist heeft
gezien. In elk geval verdient hij hoogen lof voor een onder-
zoek zoo grondig en volledig, zoo scherpzinnig en bedacht-
zaam. De methode is de juiste. Onverbiddelijk wordt de
inhoud der overgeleverde stukken getoetst aan het kader,
waarin de Kroniekschrijver ze geplaatst heeft. De wijziging
hier en daar door hem in die stukken aangebracht vallen
dan duidelijk in het oog.

Men zal m. i. verplicht zijn de voorstelling, die men van
Israël's herstel na de Ballingschap heeft, grondig te herzien.
Het werk van Ezra valt niet in 444, maar ± 433, en de
eer van het herstel komt niet zoo eenzijdig aan de Gola
toe, als de Kroniekschrijver, die circa twee eeuwen van de
gebeurtenissen afstaat , ons wil doen gelooven. Ik geloof dat
steeds meerdere onderzoekers op O. T.sch gebied Kosters
gelijk zullen geven in hoofdzaak, nu hij de oogen er voor
heeft geopend. Bovendien gaat er over menige bizonder-
heid licht op , als men met zijn voorlichting de boeken Ezra
en Nehemia leest.

Ik veroorloof mij ééne opmerking te maken, die wel niet
de juistheid van Kosters' hoofdresultaat aantast, maar die
zich verzet tegen een zekere eenzgdigheid. Volgens |K. is
er eerst sprake van teruggekeerde ballingen onder Darius'
opvolgers, al moge er dan enkelen reeds onder Darius terug-

Digitized by

Google

281

gekeerd zrjn (Zach. 6). Ik blijf nog altijd gelooven, dat
reeds onder Gyrus de terugkeer begonnen is, zij het dan
ook niet in zoo grooten 'getale als de Kroniekschrijver zich
voorstelt. M. i. heeft de Kroniekschrijver niet alles puur
verzonnen, maar heeft hij (onder den invloed van zijn ver-
eering der Gola) op één punt in de geschiedenis geconcen-
treerd, wat het resultaat van een veel langere periode ge-
weest is^ Doch die periode is reeds met Cyrus aangevangen.

Mijne argumenten zijn deze. Ten eerste merk ik op, dat
de Perzen met bewustheid en finaal gebroken hebben met
het systeem van deportatie der overwonnen volkeren, zooals
hun voorgangers, de Assyriërs en Babyloniërs, dit hadden
toegepast. Dat is in concessis. Alleenlijk is nog de vraag:
is Cyrus daarmede reeds begonnen; of dagteekent dit uit
een latere periode?

Nu geeft de gevonden cylinder-inscriptie van Cyrus , dunkt
mij, een bevestigend antwoord in eerstgenoemden zin. Bij
zijn overwinning van Babel is den overwonnen volkeren reeds
vrijheid gegeven terug te keeren. En zouden de Joden, door
profeten als II Jezaia ons doet kennen^ en gelijk deze zelf
er een was, daarop voorbereid, van de vergunning geen
gebruik gemaakt hebben?

Ten onrechte hadden Hay Hunter en Sayce een plaats
uit die inscriptie vertaald als ziende op verlof tot terugkeer
van natiën, wat blijkens hel; verband ziet op 't terugbrengen
van Babylonische goden naar hun tempels. Men vergelijke
de aangehaalde verhandeling van Kuenen, bl. 230 (8) n. 2.
Kuenen deelde daar mede^ dat Tiele hem de onhoudbaarheid
van Sayce's vertaling had aangetoond.

Doch nu komt er in 't begin van den cylinder een plaats
voor, die wel degelijk op zulk een verlof tot terugkeer doelt.
Prof. Tiele had de goedheid mij de vertaling en toelichting

van die plaats toe te zenden. Zij luidt : Maruduk

irtasi iaaira kullai matdta kalisina. En beteekent: Ma-
ruduk bewilligde den terugkeer van het geheel van

alle landen (d. i. volken). En juist deze plaats, die aan
Sayce geven kon wat hij in de inscriptie zocht, heeft hij

Digitized by

Google

282

volgens Tiele verkeerd vertaald i). Hetgeen in dit opschrift
de Babylonische priesters van Cyrus getuigen komt merk-
merkwaardig overeen met de beschouwing van den tweeden
Jezaia.

Ik blijf het er dus voor houden, dat al aanstonds onder
Cyrus ballingen zijn weergekeerd. Maar niet in zoo groeten
getale, dat zij den toestand konden beheerschen. Voorts
onder Dsirius. Wellicht schuilt er in 't bericht van 3 Elzra ,
dat Zerubbabel onder dien koning teruggekomen is , een histo-
risch datum. Daardoor wordt Kosters' verklaring van Haggaï
en Zacharia nog niet onjuist; alleenlijk zal men wederom
de beteekmis van dien terugkeer niet moeten overschatten.
En dit heeft K. duidelijk aangetoond, dat de invloed der
Gola eerst dagteekent van de aankomst van Ezra's karavaan,
en dat deze eerst gekomen is in 433 vóór Chr.

Be nj. W. Bacon, predikant te Oswego (N. Y.) in Amerika,
een leerling van Prof. Moore , was onder de Oud-Testamentici
reeds gunstig bekend, zoowel door tijdschrift-artikelen , als
ook door zijn werkje The Genesis of Genesis ^ Hartford^
1892. Het doel dier uitgave was in ruimeren kring de
resultaten der Hexateuch-kritiek ten opzichte van het boek
Genesis bekend te maken. Iets dergelijks dus als Kautzsch
en Socin geleverd hebben, volgens sommigen in uitvoering
nog boven het werk dier Duitsche professoren te stellen.

Toen reeds had Bacon het voornemen zijn onderzoekingen
verder uit te strekken over den geheelen Hexateuch. En dat
plan heeft hij volvoerd in het boek, dat wij aankondigen.
De volledige titel luidt: Ths Triple Tradition of the Exodus ^
a study of the structure of the later pentateuchal books,
reproducing the sources of the narrative, and further illustra-
ting the presence of Bibles wiihin the Bible by Benjamin

1) Zie o. a. Alte Denkmaler^ S. 184.

Digitized by

Google

283

Wisner Bacon, M. A., D. D., Hartford y The Student Pu-
blishing Company 1894.

Behalve een Preface (p. V — XI) bevat het boek een i»-
troduction (p. XVII— LVIII). Dan volgt het eerste deel
Text Analysis (p. 1 — 278). In 7 paragrafen wordt de ont-
leding van den tekst der historische gedeelten van de Thora
na Genesis besproken en uitgevoerd. Het resultaat wordt
weergegeven in een nauwkeurige vertaling met verschillend
lettertype, op de wijze van Kautzsch's en Socin's editie van
Genesis. Doch daarbij laat de auteur het niet. In Part II
geeft hij de Sources reconstmcted. Daarin geeft hij in een
doorloopend verhaal den tekst (in Engelsche vertaling) van
den Jahvist (p. 281—317), van den Elohist (p. 319—357)
en van den priesterlijken auteur (p. 359 — 382).

De logische orde in de behandeling der stof laat, gelijk
men ziet, niet te wenschen over. En de inleiding, èn de
analyse zijn geschreven met volledige kennis van zaken en
verraden scherp kritisch vernuft. Er is geen twijfel aan of
Bacon's werk is een boek, waarmede gerekend zal worden.

Wij kunnen geen bizonderheden gaan bespreken, maar
slechts op de beteekenis en den geest van dit boek wijzen.
Een enkele opmerking voeg ik er aan toe.

De groote beteekenis van dit boek ligt in het nieuwe,
dat het geeft. Het is bekend, dat de kritiek in Genesis
den Jahvist overal van den (profetischen) Elohist heeft
onderscheiden. Dit ging vrij wel zonder bezwaar, omdat
men meestal een vast criterium en uitgangspunt had in het
gebruik van den Godsnaam. Maar na Ex. 3: 15, waar de
Elohist de openbaring van den naam Jahve mededeelt,
vervalt natuurlijk dit onderscheidingsmiddel. En als men
nu b. V. de nieuwe Bijbelvertaling van Kautzsch raadpleegt,
dan zal men zien, dat op zeer vele plaatsen de Jehovist
(JE), d. i. de combinatie van Jahvist en Elohist, zooals die
na Deuteronomium tot stand is gebracht, niet verder ont-
leed is. Bacon, daarin gedeeltelijk door anderen voorge-
gaan , heeft die analyse gegeven. Hij sluit zich vooral aan
bij Budde.

Digitized by

Google

284

Met welken geest onze auteur bezield is? BSj is een
geestverwant van zijn leermeester prof. George F. Moore,
van Robertsen Smith en van allen , die gelooven , dat God
in Israël ee^ bizondere openbaring heeft geschonken, maar
die aan den Bijbel zelf willen vragen, hoe hij gelezen wil
worden. Ik geef Bacon zelf het woord, door af te schrijven
het slot van zijn Preface (p. XI). „We stand to-day , as Paul
stood, between two opposing currents of religious thought,
both earnest and both devout: „Jews" that require a sign,
and „Greeks" that seek after wisdom. Whatever tends to
minimize the miraculeus by seeking the manifestation of
God in the normal rather than the abnormal, is tho the
,Jew" „destructive criticism". .„The „Greek" is too apt to
linger amid the lotus flowers of sweet reasonableness. The
present work is „destructive" of nothing hut that which
stands in the way of better, and which would not be des-
tructible if it were not worthless. It is „constructive", at
least in purpose, of a Bible which by the illuminating grace
of the Holy Spirit will be more truly than ever a manifes-
tation „to Jew and Greek" of both „the power of God and
the wisdom of God".

De geleerde schrijver weet, dat ik in enkele opzichten van
hem verschil (verg. p. X). Ik geloof, dat B. op zijn standpunt
(p. XXXVI) den Jahvist niet onjuist karakterizeert als een
History of the Covenant People of Jahweh; maar ik ben ook
door hem niet overtuigd , noch van den Judeeschen oorsprong
van dit geschrift , noch van de waarschijnlijkheid, dat de
Jahvist ook doorloopt in de andere historische boeken. Zoo
ook waar hij den Elohist kenschetst als a History of the
Theocratie Succesion (p. XXXVIII). Evenwel komt Bacon de
eer toe , dat — als hij (o. a. met Budde) recht heeft J en E
ook in de andere historische boeken ie zoeken — dat hij dan
een treffende karakteristiek van die geschiedwerken, welke
aan Genesis — 2 Koningen ten grondslag liggen, gegeven heeft.
Vooral interesseerde mij § IV, 3 van Part I, de analyse
van Exod. 33 vv. Bacon sluit zich nauw aan bij Budde.
Hij komt tot de conclusie, dat de Jahvist als Sinaïtischen

Digitized by

Google

285

dekaloog de rituëele Tien Woorden van Ex. 34 bevat heeft.
En hij meent, dat ook de oudste Elohist (E^) op die plaats
een rituëelen dekaloog gehad heeft. De ethische dekaloog
van Ez. 20 is dan later in de plaats getreden (E*^), vgl.
ook p. XLV, noot

Nu blijft de oorsproukelijke toestand van E^ toch altijd
oiterst onzeker. En wat J aangaat — ik erken volmondig
de uitspraken der litterarische analyse, zooals Budde en
Bacon die ook op de verwarde hoofdstukken der Sinaïtische
wetgeving toepassen. Maar ook als Ex 34 werkelijk over-
blijfselen bevat van het Jahvistisch verhaal omtrent de wet-
geving op Sinaïy dan zie ik nog niet in, dat de Tien Woor-
den van Ex. 34 (de zoogenaamde tweede dekaloog) oor-
spronkelijk ook Sinaïtisch zouden geweest zijn. Het dekalo-
gen-systeem zit ook nog in het Verbondsboek. En er komt
veel meer eenheid in de O. T.ische traditie, aU men dezen
dekaloog met andere bepalingen rekent tot de wetten, die
ook volgens de vóór-Deuteronomische traditie kort vóór den
intocht in Kanaan zijn gegeven. (Verg. Lett. d. O. T. , bl.
20 vv., 104 vv.).

Ik eindig. Moge het Dr. Bacon , die zich nu reeds een
eervolle plaats verworven heeft onder de beoefenaren van
het Oude Testament, gegeven worden nog dikwijls, met zijn
leermeester prof. Moore, onze wetenschappelijke litteratuur
te verrijken, en zoo mede te werken, niet alleen tot een
juistere waardeering van het kritisch onderzoek in Amerika ,
maar ook tot bevordering van dit onderzoek zelf, gelijk hij
dat nu heeft gedaan.

Groningen y 27 April 1894. G. Wildbboer.

Digitized by

Google

INHOUD VAN TIJDSCHRIFTEN.

Jac. Anspach, God met Jezus en in Jezus met ons (Geloof en

Vrijheid XXVm, 2).
J. A. Cramer, Luther's optreden in zgne beteekenis voor het

sociale leven (Stemmen voor Waarheid en Vrede, April).

B. D. Eerdmans, De beteekenis van Elohim in het Bondsboek
(Theol. Tijdschrift XXVIII, 3).

W. Francken Azn., Over Boëthius en zijn geschrift „der Wijs-
begeerte vertroosting" Il (Geloof en Vrijheid XXVIII , 2).

J. W. Ghinning Jr., Pastoralia (Stemmen voor Waarheid en
Vrede, Mei).

J. Herderschee, De school van Bitschl (Theol. T^dschrift;
XXVIII, 2).

G. A. Hulsebos, Siciliaansche Toestanden (Stemmen voor Waar-
heid en Vrede, April).

G. J. A. Jonker, Friedrich Nietzsche (Stemmen voor Waarheid
en Vrede, April).

W. F. K. Klinkenberg, De Beteekenis en het recht der indivi-
dualiteit op zedelijk gebied, naar H. Drescher (Geloof en
Vrijheid XXVIII, 2).

W. Mallinckrodt , De Brief naar Bamabas genoemd en het Evan-
gelie naar Mattheüs (Geloof en Vrijheid XXVIII, 2).

C. J. Niemeyer, Een paar bladzijden uit de geschiedenis der
leer van het Avondmaal (Theol. Tijdschrift XXVIII, 3).

Digitized by

Google

287

C. Poensen, Iets over de Jayaansche desa (Mededeelingen yan-
wege het Nederlandsohe Zendelinggenootsohap (XXXYII, 4).

F. W. Stutterheim, Vragen over Bijbeloritiek (Stemmen Toor
Waarheid en Yrede, Mei).

BoitenlandsolLe Tjjdschnften.

£. A. Abbott, On the temple in John II, 20 (The Classical

Review 1894, 3, S. 89—93).
O. Aurbach, Brauchen wir ein neues Dogma? (Eirchl. Mo-

natsBchr. XIII, 7, April 1894, S. 427—461).
E. Böhme, Die Wunder Jesu (Prot. Kirchztg. 1894, 19, Sp.

230—233).
G. Bonet-Maury, Le parlement des religions k Chioago (Revue

de l'hist. des religions 1893, sept.-oct. p. 187—197; nov.-déc,

p. 325—346).
C. Bruston, Le parallèle entre Adam et Jesus-Ohrist. Étude

exégétique sur Rom. Y, 12 — 21 (Revue de théol. et de philos.

1894, 1, p. 33—62).
T. K. Cheyne, Professor Sayce on the Higher Critioism (The

Nineteenth Century 1894, april, p. 660—666).
Das Apostelkonzil u. die kirohlichen Eampfe der Gegenwart (Die

christl. Welt 1894, 1, Sp. 3—8).
J. Döderlein, Wer sind die Brüder des Mensohensohnes Matth.

25, 40? (Evang. Kirch.-Ztg. 1894, 6, Sp. 81—83).
S. R. Driver, Archaeology and the Old Testament (The Con-

temporary Review 1894, march, p. 408—426).
K. Eris, Die soziale Frage — eine rechtliche Frage (Kirchl.

Anzeiger f. Württemberg 1894, S. 6, 61—64).
H. Finke, Zum Eonzilsprojekte Innocenz YII (Röm. Quar-

talsohr. f. ohristl. Alterthumskde u. f. Eirohengesoh. 1893. 4,

S. 483—485).

Digitized by

Google

288

O. Frommel, De Oalyin k Yinet: Histoire du principe de Tindi-

Yidualisme (Bevue chrétienne 1894, févr., p. 81—103).
Oatzenmeier , Einige neutestamentliche Stellen. 1) Joh. 1,9. 2)

Lok. 2 , 14. 3) Matth. 17 , 4 (Internat, theol. Ztsoh. — Beyue

Internat, de théol. 1894, avril-juin, p. 368 — 369).
F. Godet, La viotoire de la vie sur la mort, d'après saint Paul

(Beyue chrétienne 1894, mars, p. 194-— 206).
Chr. GroBB, Paul de Lagarde and die Beligion der Znkiinfl

(Dentsoh-evang. BlStter 1893, 4, S. 229—258).
J. Halevy , L'ëtat de la Palestine avant l'Exode (Actes dn YlIIe

congres internat, des orientalistes k Stockholm Partie II, 1893,

p. 141—162).

A. Hamack, Über die jüngst entdeckte lateinische Übersetznng
des 1. Olemensbriefs (Sitzungsberichte d. Egl. Preuss. Akad.
d. Wiss. zu Berlin 1894, 12. 13, S. 261—273).

J. B. Harris, Tatian and the date of the fourt gospel (The

Contemporary Beview 1893, dec., p. 800—810).
J. Haussleiter, Die alte lateinische Uebersetzung des Clemens-

briefes. Ein nener Fond u. seine Bedentung (Theol. Ltblt.

1894, 16, Sp. 169—174).
O. Holtzmann, Studiën zur Apostelgeschichte. II (Ztschr. f.

Kirchengesch. XIV, 4, 1894, S. 496—602).

B. F. Eaindl, Ueber den Yersohluss der papstliohen Documente
im XIII. Jahrhundert (Böm. Quartalschr. f. christl. Alter-
thumskde u. f. Kirchengesch. 1893, 4, S. 492—496).

Elostermann, Beitrage zur Entstehungsgeschichte des Pentateuchs.

6. Das chronologische System des Pentateuchs (Neue kirchl.

Ztschr. 1894, 3, S. 208—247).
D. Eünstler, Budolf Friedrich Orau f (Evang. Eirch-Ztg. 1894,

2, Sp. 29—32; 3, Sp. 45—48).
M. Lohr , Der Sprachgebrauch des Buches der Elagelieder (Ztschr.

f. d. alttest. Wissensch. XIY, 1, 1894, S. 31—50).
J. Monod, Philippe Schaff (Beyue de théol. et des questions relig.

III, 1, jany., 1894, p. 78—84).
A. ITeuberjp, Luthers Bechtfertigungsgedanke nach seiner ge-

Digitized by

Google

289

schiohtlichen Stellung u. nach seiner Bedeutung für ons (Pasto-
ralbl&tter f. Homil., Katech. u. Seelsorge N. F. 86 Jahrg. H.
7, April 1894, S. 361—375).
A. Pieper, Das Originai des Diarium Burchardi (Böm. Quar-
talschr. f. christl. Alterthumskde. u. f. Eirchengesch. 1893,

4, S. 387—403).

H. Pinkuss, Die Syrische Uebersetzung der Proverbien textkri-
tisch u. in ihrem Yerh&ltnisse zu dem masoretischen Text,
den LXX n. dem Targum untersucht (Ztsohr t A, alttest.
Wissensch. XIV, 1, 1894, S. 66—151).

J. Raooaud, La oertitude chrótienne son fondement, sou déve-
ioppement et ses limites (Revue de thëoL et de phiios. 1894,
1, p. 63—102).

F. Rendall, The Galatians of St. Paul and the date of the
Epistle (The Expositor 1894, april, p. 254—264).

Beusch^ Thesen über die Inspiration der heiligen Schrift (In-
ternat, thóol. Ztschr. — Revue internat, de thóol. 1894, avril-
juin, p. 227—243).

A. Réville, Les Hérodes et Ie réve hérodien [fin] (Revue de
Phist. des réligions 1894, janv.-fevr. , p. 1 — 24).

O. Ritschl, Earche oder Sekte? Ein Beitrag zur Elarung des
Urteils über Schrempf (Die christl. Welt 1894, 5, Sp.
104—110).

J. A. Robinson , Tatian's Diatessaron and a dutch harmony (The
Academy 1894, 24 march, Sp. 249o-259a).

H. Schultz, Der sittliche Begriff des Yerdienstes u. seine An-
wendung auf das Yerstandnis des Werkes Christi. Eine dog-
matische Frage vom ethischen Gesichtspunkt aus betrachtet
[Schluss] (Theol. Stud. u. Erit. 1894, 3, S. 554—614).

y. Schultze, Quellenuntersuchungen zur Yita Constantini des
Eusebius (Ztschr. f. Eirchengesch. XIV , 4, 1894, S. 503—555).

Sellin, Das Hauptproblem der altisraeiitischen Religionsgeschichte.
A. Einleitung. B. Jahwes Yerhaltnis zu dem Yolke Israël
nach altisraelitischer Yorstellung (Keue kirchl. Ztschr. 1894,

5. 316—351).

Digitized by

Google

290

S. Silberstein , üeber d^H ürsprung der im Codex Alexandrinos
u. Yatioanus des 4ritten Ednigsbuches der alexandrinischen
Uebersetzung ftb^lieferten Textgestalt [Schluss] (Ztschr. f. d.
uittest. Wiai«isch. XIV y 1, 1894, S. 1—30).

C. Trieber^ Zur Kritik des Ensebios. I. Die Königstafel yon Alba
Longa (Hermes (XXIX, 1, 1894, S. 123—142).

Wandflif Die Kindheitsgesohichte Jesu Christi nach Nösgen and
jflrt>e. I (Neue kirchl. Ztschr. 1894, 4, S. 286—315).

0« Weyman , Die vier grossen Eirchenlehrer [erster Beleg] (Hist.
Jahrb. XV, 1, 1894, S. 96—97).

A. Wright, On the proper names in St. Mark's Gospel. A Study
in the synoptic problem (The Expositor 1894, march, p.
173—188).

B. Zimmels, Zor Geschichte der Ëxege über den Yers Gen.
49, 10 [Schluss] (Magazin f d. Wiss. des Judenth. 1893, 3
u. 4, S. 168—180).

Digitized by

Google

Se beteekenis ?aii de nieuwste beschouwingeii

over erfelijkheid en toerekenbaarbeid ?oor

den dienaar Tan het Evangelie ^).

Iiigenia humana sunt ad suam cuique
le\aiidain culpam nimio plu3 facunda.
Liv. Hist. XXVIII, 25.

Vermoedelijk is er, mijne geachte Br., niemand in uw
midden, die niet in meerdere of mindere mate mede lijdt
onder de klimmende spanning, welke er valt waar te nemen
tusschen het geloof der Gemeente eenerzijds , en aan den
anderen kant de zoogenaamde wetenschappelijke stroomingen
dezes tijds, waarmede wij èn als theologen èn als dienaren
van het Evangelie rekening hebben te houden. Het rustig
besef, dat er aan de onderlinge verhouding volstrekt niets
haperde, hebben wij allicht nooit gekend, of anders maar
al te spoedig verloren. En van lieverlede hebben wij ons
moeten trachten te wennen aan de drukkende gewaarwor-
ding, dat de schoone harmonie, waarvan wij misschien een
enkel oogenblik droomden, in werkelijkheid voor eene fatale
wanverhouding heeft plaats gemaakt. Misstanden en mis-
verstanden bij de vleet. Van dat goedaardig stoeien tus-
schen geloof en wetenschap, hetwelk de leekedichter in een
ondeugend oogenblik bij de Vermittlungs-theologen meende
te ontdekken; kan eenvoudig geen sprake meer zijn. De

1) Uitgesprokeu op de Predikanten-vergadering te Utrecht, 25 April '94,

Digitized by

Google

292

strijd is meenens geworden. De dagen waarin een enkele
blik op het in de apologetische arsenalen opgestapelde ma-
terieel de onthutste zielen Termocht gerust te stellen, liggen
al tamelijk ver achter ons. Slag op slag worden wij opge-
schrikt door geruchten van resultaten, door wijsgeerig den-
ken of physiologisch onderzoeken verkregen, die lijnrecht
indruischen tegen wat wij tot nu toe voor onbetwistbare
waarheid hadden gehouden. En geen wonder, dat ons dan
daarbij soms 't beangstigend gevoel overvalt, alsof onze dog-
matische vastigheden deerlijk beginnen te wankelen. Geen
wonder ook , dat wij , in 't besef van toch niet opgewassen
te zijn tegen den stortvloed van problemen, waarmede men
ons letterlijk van alle kanten overstelpt, in de verzoeking
komen ons tot den practischen arbeid in de gemeente te
beperken; ons zoo goed mogelijk buiten de smartelgke reli-
gieuse krisis dezer dagen te plaatsen; van tijd tot tijd al
zuchtend de zinsnede uit het Duitsch formuliergebed te her-
halen: „dat God zelf wetenschap en kunst moge leeren Zijne
wegen te gaan, en dienstbaar te doen worden aan de uit-
breiding van Zijn Bijk"; en dan ons voorts maar te troosten
met de gedachte, dat Hij, naar Zijn wijs bestel, uit het
„tohoe wdbohoé\ dat het einde der eeuw ons ook in dit
opzicht te aanschouwen geeft, straks wel weer een' nieuwen
kosmos, vol harmonische schoonheid, zal doen rijzen.

Gelukkig, mijne Heeren, ons fondament ligt vast; het
fondament, dat gelegd is; buiten hetwelk niemand een ander
leggen kan, maar dat ook door geene macht ter wereld kan
worden omvergeworpen. Het geloof der Gemeente heeft het
getuigenis in zich zelf. En het bewijs voor de waarheid
van het Evangelie, dat wij verkondigen, behoeven wij ner-
gens buiten dat Evangelie te gaan zoeken. Maar dit ontslaat
ons niet van de roeping, wat zeg ik, het verhoogt den ernst
der roeping om ook voor ons denken een' weg te banen door
den dichten nevel van phrases en abstracties, van conclu-
siën en hypothesen, die er rondom ons is opgestegen, en
ons te plaatsen voor de vraag: wat die belangrijke groepen
van feiten, waarmede inzonderheid de natuurwetenschap

Digitized by

Google

303

opereert, en die even zeker, als met de Christelijke levens^
beschouwing onvereenigbaar schijnen, ons hebben te zeggen ?
Misschien nopen zij ons, ik zeg niet ons geloof, maar onze
geloofsbegrippen op een of ander belangrijk punt te wijzi-
gen. Misschien zullen zij ons tot een kostelijk correctief
kunnen dienen van voorstellingen, welke ons tot nu toe on-
verbeterlijk voorkwamen , en die toch feitelijk de ontwikkeling
van ons geloofsleven en van dat der Gemeente tegenhielden.
Misschien zullen zij ons kunnen bevestigen in onze over-
tuiging^ dat dengenen, die de waarheid liefhebben, alle din-
gen, en inzonderheid de dingen die haar met verwoesting
bedreigen / moeten medewerken om haar te vinden. Ik weet
het, men kan een voortreffelijk Evangeliedienaar, ja een
soort van geloofsheld zijn, zonder zich om de antithese tus-
schen geloof en wetenschap veel te bekreunen, adres b. v.
aan Maarten Luther, wien de ultramontaansche kritikasters ,
immers van hun standpunt niet geheel ten onf echte, ver-
wijten, dat hij voor de wetenschappelijke behandeling van
de theologie heel wat minder gedaan heoft dan menig scho-
lastiek geleerde. Maar op den duur zal de Christelijke
ervaring hare bewijskracht niet ten volle kunnen behouden
en niet ten volle kunnen ontplooien , indien het haar aan de
zekerheid ontbreekt van in overeenstemming, van althans
niet onvereenigbaar te zijn met de resultaten , die het weten-
schappelijk onderzoek oplevert. Daarom is ons de nood
opgelegd. En indien het waar is, dat de schijnbare on-
verzoenlijkheid van de beide partijen, die hier tegenover
elkander staan, vooral moet verklaard worden uit de ge-
woonte om herziening en hervorming altijd van de tegen-
partij, en nooit van zichzelve te vergen, laat ons dan ten
minste den moed hebben om met die gewoonte te breken!

Ik vraag thans eenige oogenblikken uwe aandacht voor
het onderwerp , u in den oproepingsbrief tot deze samenkomst
aangekondigd.

Het acht geven op de overerving als algemeen verschijnsel
is geenszins van recenten datum. Reeds in de oudheid zijn
er talrijke sporen van te ontdekken. Een' Virgilius kunnen

20*

Digitized by

Google

294

wij reeds de voortreffelijkheid hooren bezingen van het veulen,
dat uit edeler bloed is gesproten, en daarom „altius ingre-
ditur, et mollia crura reponit". Ook de zedelijke erfelijk-
heid werd volstrekt niet geloochend. Ik behoef slechts de
geestige versregels in het geheugen terug te roepen, waarin
Goethe met de oorspronkelijkheid van zijne eigene merkwaar-
dige constitutie den draak gestoken heeft, om u te herinne-
ren , dat het thans onder ons aan de orde gestelde vraagstuk
reeds in zekeren zin zijne geschiedenis heeft, en dat de ge-
gevens, waaruit het is opgegroeid, niet maar op een' goeden
dag onverhoeds uit de lucht zijn komen vallen. „Yom
Vater'', zoo hooren wij het groote wereldkind verklaren,

„Yom Yater hab' Ich die Statur,

Des Lebens emstes Führen,
Vom Mütterchen die Frohnatur

Und Lust zu fabuliren.
Uhrahnherr war der Schönsten hold.

Das spukt so hin und wieder;
Uhrahnfrau liebte Schmuck und Grold,

Das zuckt wohl durch die Glieder.
Sind nun die Ëlemente nicht

Aus dem Complex zu trennen.
Was ist denn an dem ganzen Wicht

Original zu nennen?"

Afgezien nu van de rol, die de leer van het peccatum
hereditarium in de geschiedenis der Christelijke dogmen heeft
gespeeld, is evenwel eerst in den nieuweren tijd het hier
bedoelde vraagstuk meer bepaald op den voorgrond getre
den, en met opzet wetenschappelijk behandeld. Wij hebben
dit voornamelijk aan Darwin en zijne volgelingen te danken.
Wel hadden ook vóór zijn optreden de medici, vooral in
Frankrijk, zich nu en dan bezig gehouden met het onderzoek
naar de door hen waargenom3n gevolgen van natuurlijke
herediteit , en was reeds in 't laatst van de vorige eeuw de
gedachte uitgesproken, dat hetgeen bij de dieren voor blind
mechanisch gehouden werd, misschien slechts het eenvoudig

Digitized by

Google

295

gevolg zijn zou van reeds lang te voren aangenomen ge-
woonten, die zich van geslacht tot geslacht ' hadden voort-
geplant. Wel had men ook vóór dien tijd reeds eene psycho-
logie der misdadigers opgesteld. Maar door den even ge-
noemden beroemden geleerde is toch de eigenlijke stoot
gegeven aan de beweging, die maakte, dat het verschijnsel
van de overerving zulk eene wijd uitgestrekte en diep ingrij-
pende beteekenis verkregen heeft, als thans het geval is,
z6é zelfs, dat men niet geschroomd heeft het „die groszartigste
aller Natur-Erscheinungen" te noemen. Wat men in het
planten- en dierenrijk had ontdekt, werd ook in de men-
schenwereld gezocht en gevonden. De mensch bleek ^ juist
als bij uitstek geestelijk wezen, nog veel meer dan eenig
ander schepsel aan de invloeden der erfelijkheid onderhevig
te zijn. De ervaring leerde zoo evident mogelijk, dat er
nauwelijks eene enkele psychologische eigenaardigheid be-
stond, die niet onder bepaalde omstandigheden van ouders
op kinderen kon overgaan. En op deze lijn moest men er
schier van zelf toe geraken om neigingen en gewoonten,
instinct en talent, temperament en karakter, intellect en
zedelijk gevoel, hartstocht en genie, aanleg tot het goede en
aanleg tot het kwade, althans voor een aanmerkelijk deel
op rekening van het voorgeslacht te boeken.

Hierbij kwam de invloed van de statistiek, eene van de
jongste dochteren der wetenschap, aan wier jeugd het wel
was te vergeven , rlat zij in haar stout beloven niet altijd de
noodige bescheidenheid betrachtte. Men ging aan het clas-
sificeeren en catalogiseeren met een' ijver, waarover zelfs de
mieren zich niet zouden hebben behoeven te schamen. De
nieuwe methode — want de statistiek is meer methode dan
wetenschap — werd toegepast ook op de feiten van het
zedelijk leven. En de moraal-statistiek trad op. Was het
er vroeger om te doen geweest uit de regelmatigheid , waar-
mede men allerlei verschijnselen zag wederkeeren, af te
leiden, dat er wel ter dege eene goddelijke orde heerschte
in al de veranderingen , welke er in 't menschelijk geslacht
plaats grepen, weldra moesten de gegevens der statistische

Digitized by

Google

296

bureaux voornamelijk dienst doen, om de voorstanders van
het psychologisch determinisme in het staven hunner mee-
ningen te hulp te komen. Alexander v. Oettingen trachtte
zijn inductief bewijs te leveren voor de wetmatigheid (ver-
geeft mij dit germanisme) van de zedelijke levensbeweging
in het organisme der menschheid. Buckle besteedde in zijne
„History of England" ongeloofelijke werkkracht en bewon-
derenswaardige scherpzinnigheid aan het pogen om aan te
toonen, dat overal in het leven dezelfde wetten met ijzeren
noodzakelijkheid zich doen gelden. Met gewone overdrijving
werd de wet der causaliteit in materialistischen zin toege-
past op al wat tot nu toe in geschiedenis en ervaring als
daad van den menschelijken wil was beschouwd. En reeds
30 jaar geleden is er een werk verschenen , onder den titel :
„Psychologie und Criminalrecht", waarin o. a. met dikke
letters het volgende staat te lezen: „de mensch is onvrij;
men kan hem voor zijne handelwijze evenmin aansprakelijk
stellen als den steen ^ die ons volgens de wet der zwaarte-
kracht op het hoofd valt ; de misdaad is eenvoudig het nood-
zakelijk gevolg van eene onverbrekelijke natuurwet".

Had nu nog maar de psychologie voldoende veerkracht
bezeten om pal te staan tegen den drang, van die zijde op
haar uitgeoefend ! Maar ook dit bleek het geval niet te zijn.
De invloed van de natuurwetenschap is haar te machtig
geworden. Men heeft haar den eisch gesteld , zoo niet geheel ,
dan toch bijna geheel met haar philosophisch verleden te
breken. En de nauwkeurige kennis van het menschelijk
organisme zoowel in gezonden als in zieken toestand , gevoegd
bij wat het onderzoek naar den aard der maatschappelijke
verhoudingen aan het licht bracht, moge dan voor de ziel-
kunde nog zoo rijke vruchten hebben opgeleverd, ik vergis
mij toch zeker niet^ als ik beweer, dat zij bij dat alles gevaar
loopt zich in een onderdeel der physiologie op te lossen.
Het substraat van de psychische verschijnselen wordt , onder
den invloed van de natuurwetenschappelijke methode, als een
substraat van physische verschijnselen behandeld. Ik her-
inner er slechts aan hoe tegenwoordig zelfs de mathesis op

Digitized by

Google

297

bet terrein der zielkunde wordt toegepast, wanneer men de
psychische toestanden gaat meten , en ze of onderling of met
de daarmee correspondeerende physieke verschijnselen ver-
gelijkt Ik wijs u slechts op het bestaan van de psycho-
pbysika, de wetenschap, die de betrekking tusschen psy-
chische en physische verschijnselen onderzoekt, en tracht
aan te wijzen eenerzijds hoe lichamelijke eigenaardigheden
op de ziel werken, gewaarwordingen bijv. als de logarithmen
van zenuwprikkelen moeten beschouwd worden, en aan den
anderen kant, hoe het lichaam van de ziel, om iets te noe-
men, de spierbeweging van de wilsimpulsie afhankelijk is.
En nu raoogt gij een studievak als dit met nog zooveel blijd-
schap begroeten, eene blijdschap waarin ik gaarne deel,
vergeet niet, dat Prof. Winkler in zijne straks te melden
rede, aan deze psycho-physiek den naam van physiologie
der hersenschors wil geven , en voor haar beslist het karakter
van natuurwetenschap komt opeischen.

Onder deze omstandigheden kan het ons niet al te zeer
verbazen, dat de nieuwe richting door den Turijnschen hoog-
Jeeraar Lombroso op het veld der anthropologische onder-
zoekingen ingeslagen, aanvankelijk met zooveel bijval werd
begroet. Volgens deze opvatting is de misdaad een constant
verschijnsel, en moet zij constante oorzaken hebben. Deze
oorzaken moeten gezocht worden in den oorspronkelijken
aanleg van de personen, die tot de hier bedoelde klasse
behooren. Zij zijn in zekeren zin voorbestemd om slechte
dingen te doen. Het misdadigers-type, door de criminalisten
van deze school, wat moet ik zeggen ontdekt of geconstru-
eerd? is u allen in hoofdtrekken bekend. De moreele ge-
breken, die tot misdaad voeren, kunnen, zoo meent men,
eenvoudig door overerving en atavisme worden verklaard.
De kiemen van eene bepaalde misdadigers-natuur, welke
zich door een zeker aantal abnormiteiten , zoowel van het
lichamelijk als van het geestelijk organisme, kenmerkt, laten
zich dikwijls reeds bij kinderen aanwijzen. De schedel is
kleiner dan die van den gewonen mensch. De hersens ver-
toonen eene abnormale ontwikkeling en zijn minder in ge-

Digitized by

Google

298

wicht dan die hunner niet defecte of althans minder defecte
natuurgenooten. De aangeboren neurasthenie speelt in de
meeste gevallen eene groote rol. £r is, evenals bij de
natuurvolken, doorgaans eene zekere liefhebberij om zich te
tatoueeren , bijzondere ontvankelijkheid voor magnetische
invloeden, een overwicht van de rechter op de linker her-
sens enz. Zoo ontstaat een complex van afwijkingen en ont-
aardingen, waardoor een afzonderlijk anthropologisch type
wordt yerkregen. En dat dit min aantrekkelijk type in hooge
mate de aandacht heeft getrokken, blijkt yoldoende uit de
voor eenige jaren opgerichte internationale criminalistische
vereeniging, die uitgaat van het beginsel, dat misdrijf en
straf evenzeer van sociologisch en anthropologisch als van
juristisch standpunt dienen beschouwd te worden ^ zij het
dan ook dat zij geweigerd hee(t de resultaten van de zoo-
genaamde positieve Italiaansche school, onder leiding van
Ferri en Lombroso, in haar program op te nemen.

Ook in ons vaderland is niet lang geleden de zaak na-
drukkelijk aan de orde gesteld. Ik heb het oog op de oratie ,
waarmede Dr. Winkler verleden jaar het Hoogleeraarsambt
aan de Stichtsche Alma mater aanvaardde, en op het inlei-
dend woord, waarmede de Hr. Jelgersma, geneesheer aan
het gesticht voor krankzinnigen te Meerenberg, zijne lessen
als privaat-docent aan de Universiteit te Amsterdam heeft
geopend. De eerste handelt over ^De beteekenis van het
onderwijs in de psychiatrie voor de geneeskunde". En, met
voorbijgang van allerlei belangrijke beschouwingen over dit
onderwerp in het midden gebracht, mag ik u toch wel even
wijzen op wat in deze professorale oratie het meest de aac-
dacht van ons, als theologen en Evangeliedienaren, trekt.
De mensch, zoo leert ons Prof. Winkler, is eene zich zelf
reguleerende automatisch werkende machine, die bovendien
bewustzijn bezit. Drijfveer tot handelen is , let wel , de streng
gedetermineerde stoffelijke verandering, die in het organisme
plaats heeft, en die met den veranderden bewustzijnstoe-
stand, met de bewegingsvoorstelling, met den wil gepaard
gaat. De psychiater acht dan ook de keuze van eene hande-

Digitized by

Google

299

ling of van eene voorstellingsassociatie gebonden aan den
oogenblikkelijken bouw van het zenuwstelsel. En met dat
zenuwstelsel schijnt het in den regel niet zoo extra fleurig
gesteld te zijn. Eene normale persoonlijkheid acht de hoog-
leeraar eene contradictio in terminis. Niemand kan de grens
aangeven, waar de gezondheid eindigt en waar het ziekte-
verschijnsel begint. Want de gezondheid zelve is eene fictie,
een ideaal^ een begrip, dat dagelijks, naarmate de kennis
der levensuitingen toeneemt, aan scherpte van begrenzing
verliest. In het verschil, aan het ziekbed tusschen de ver-
schijnselen der erfelijke en niet erfelijke krankzinnigheid
waargenomen, is de grondstelling der psychiatrie geschreven.
En tot welke ontdekking is men nu gekomen? Dat dezelfde
verschijnselen, waargenomen bij de degeneratieve phychosen
m. a. w. bij de slachtoffers van erfelijke krankzinnigheid,
die van gezondheid in populairen zin zoo ver mogelijk ver-
wijderd zijn, dat dezelfde verschijnselen, zij het ook in min-
der aantal en in minder graad , ook voorkomen bij personen
van dezelfde familie, die als volmaakt gezond beschouwd
worden, 't Zijn in den grond dezelfde kenmerken van inva-
liditeit en degeneratie, welke bij deze worden aangetroffen.
Zoo zijn met de erkende psychosen door denzelfden heredi-
tairen band der ontaarding broederlijk aaneengeketend de
idioot en de imbecil, de doofstomme en de excentriek, de
alcoholist, de morphinist en de suicidist, de prostituee, de
geboren misdadiger, de politieke agitator en het genie. Zoo
staat er tusschen gezondheid en krankzinnigheid eene groote
steeds aangroeiende schare van gedesequilibreerden, van ge-
degenereerden, van minder waardigen, van invalide perso-
nen. Corriger Thérédité, ziedaar de taak, die de arts aan
de hand van in de psychiatrie opgedane ervaring heeft te
vervullen.

De Heer Jelgersma, reeds genoemd, slaat, wat dit punt
betreft, zoo ongeveer op hetzelfde aambeeld, in zijne rede
over: „De beoefening der crimineele anthropologie en ge-
rechtelijke psychiatrie". Hij beklaagt rich over de tegen-
spraak, die men nog altoos ontmoet als men de degenera-

Digitized by

Google

300

tieve natuur van een' misdadiger tracht aan te toonen, en
wanneer men meent , dat zijn abnormaal georganiseerde geest
noodwendigerwijze tot abnormale daden moet voeren. Hij
komt op tegen de gewoonte, om slechtheid en psychische
ziekte zoozeer als twee zaken te beschouwen, dat men ze
tegenover elkaar, in plaats van naast elkander stelt. En
al acht hij de hypothese van Lombroso over de atavistische
natuur van den misdadiger ten eenenmale mislukt, toch aar-
zelt hij niet zich in beginsel en hoofdzaak bij de opvattin-
gen van de Italiaansche school aan te sluiten. Hij stelt de
vraag of de geestestoestand, dien men bij eene theoretisch
geconstrueerde middelmaat van de gevangenisbewoners mag
aannemen, in die mate verschilt van den gewonen eerlijken
mensch, dat men met redelijken grond mag verwachten bij
den gevangenisbewoner een' afwijkenden lichaamsbouw te
vinden. En deze vraag wordt door hem zonder voorbehoud
toestemmend beantwoord. De Heer Jelgersma bespreekt
verder de bekende hypothese van den misdadig geborene,
van den delinquente nato, een van de meest karakteristieke
hoofdpunten uit Lombroso's systeem. Volgens die hypothese
heeft de misdadig geborene niet alleen eene bijzondere psy-
chische organisatie, krachtens welke hij onherroepelijk tot
misdaden gedreven wordt, maar is deze psychische organi-
satie ook uitwendig waarneembaar, door eene daarmee ge-
paard gaande abnormale lichamelijke organisatie. En big dit
deel van Lombroso's theorie sluit onze redenaar zich on-
voorwaardelijk aan. Hij is er ten stelligste van overtuigd,
dat er naturen bestaan, die voor de misdaad voorbeschikt
zijn, die, in onze tegenwoordige maatschappij levende, onder
alle denkbare omstandigheden misdadigers zullen zijn en
blijven. Wel zouden er gevallen kunnen gedacht worden ,
waarin zelfs een voor misdaad geprepareerde geest niet mis-
dadig werd. Ook volgt uit de hypothese van den delinquente
nato niet dat gezonde individuen niet besmet zouden kunnen
worden. Maar toch is de verschillende uitwerking van de
schadelijke omstandigheden op meer of min normalen en op
voorbeschikten bodem zeer opvallend. In het eerste geval

Digitized by

Google

301

ontwikkelt zich de gelegenheids-misdadiger of de misdadiger
uit hartstocht; in het tweede komt de misdadiger uit ge-
woonte te voorschijn ^ een overgangsvorm tot den delinquente
nato. De misdadiger, zoo besluit de Heer Jelgersma, is ge-
worden uit den gewonen mensch; erfelijkheid en uitwendige
omstandigheden 9 de groote momenten dus» die de geheele
organische schepping gemaakt hebben tot wat zij is , hebben
ook hem doen ontstaan. Zijne verschijning is niet meer of
minder noodzakelijk en natuurlijk dan die van alles wat is.
En laat mij u nu M. H. ten slotte nog mogen herinneren,
dat deze beschouwingen van wetenschappelijken aard, in
zekeren zin, geflankeerd worden door eene soort van letter-
kunde , die er krachtig toe medewerkt de zielen op het punt
van schuldbesef en toerekenbaarheid deerlijk in de war te
te brengen. Zij tracht op allerlei wijze datgene wat in het
gewone leven den indruk maakt van eene vrije menschelijke
handeling te zijn, als onvermijdelijk gevolg van heerschende
natuurwetten voor te stellen. Zij stelt zich tot taak, met
behulp van eene eenzijdige psychologische analyse , elk begrip
van wezenlijke verantwoordelijkheid te vernietigen. Ja zij is
zelfs, onaesthetisch genoeg, op den zonderlingen inval ge-
komen, om op de mate, waarin het zieleleven van de licha-
melijke constitutie afhangt ; op den invloed , dien de omstan-
digheden op des menschen geestelijke ontwikkeling oefenen;
op de gegevens, welke de statistiek levert; op den factor
der herediteit de wetten der aesthetica te willen grondvesten.
Meer dan aanstippen is mij uit den aard der zaak niet
mogelijk. Daar hebt gij Nietzsche, de incarnatie van den
ijzeren wil tot menschheidsverhooging. Het phaenomeen
„mensch" moet volgens hem monistisch worden opgevat.
Lichaam en ziel zijn geen twee dingen, die gescheiden kun-
nen worden , niet twee in elkander geschoven dingen ; de ziel
is slechts eene functie van het lichaam, tot dat lichaam in
verhouding staande als de werking tot de oorzaak, daarmee
stijgend of vallend , veranderend zoodra in dat lichaam maar
de geringste organische of cerebrale verandering plaats grijpt.
Het scheppend lichaam schept den geest als eene hand van

Digitized by

Google

302

zijn' wil. Opvoeding is oefening van bepaalde^ psychische
organen, en het onontwikkeld laten van de organen, die
de eerste tegenwerken. Overerving: het den ouders „nach-
bilden'* van het jonge in de plastiek zijner organen, zoodat
deze, als ze op gang komen, weer precies op dezelfde
manier fungeeren als bij de ouders. Vader en moeder kun-
nen er zóó aan toe zijn, dat in hun kind de beide werelden
van geërfde driften en neigingen elkander gaan bestrijden ,
ja vernietigen, of in de vereeniging haar oorspronkelijk ka-
rakter bijna geheel en al verliezen. Het kan echter ook
gebeuren , dat er een mensch ontstaat , die 't product blijkt
te zijn van de tucht, door 't voorgeslacht over driften en
neigingen uitgeoefend , en in wien de erfdeugden , aan vader
en moeder ontleend, elkander ondersteunen^ bevruchten, be-
teugelen. In 't laatste geval ontstaat het genie, de „Ueber-
menschlichkeit"; al het goede is spontaan, al het goede is
erfenis. En in 't eerste geval komt men op de lijn van de
decadenten, wien het aan suprème krachten ontbreekt, en
die dan de prooi worden van de zwakkere krachten, d. i.
van de zwakheid zelf, d. i. van het verderf. In dier voege
Friedrich Nietzsche, de apocalyptisch-daemonische gigant, die
met tragischen waanzin zijne ontzettende ongeloofs-theorieën
als rotsblokken onder de verschrikte kinderen van het tegen-
woordig geslacht heeft neergeworpen.

Naast he n dient Zola te worden genoemd. Ka in zijn
„Madeleine Férat" eene stu lie over de fataliteit van den
overgeerfden aanleg te hebben geleverd, is hij hetzelfde
thema uitvoeriger gaan behandelen in den bekenden roman-
cyclus „Les Rougon-Macquart", door hem zei ven aangeduid
als de psychologisch- sociale geschiedenis van eene familie
onder het tweede keizerrijk. Van de 20 banden, waaruit
deze serie zou bestaan is , ik weet niet de hoeveelste , immers
dezer dagen verschenen of op 't punt van te verschijnen.
Oplagen van 300,000 exemplaren te gelijk! Oorverdoovend
applaus! Een woest gedans rondom „La béte humaine"! De
viezigheid op den troon van de aesthetica! Emile orkest-
directeur van 't naturalisme ! Beantwoord de vraag naar den

Digitized by

Google

303

invloed van de omgeving, beantwoord ook de vraag naar
den invloed van het overgenomen temperament , en op grond
daarvan met mathematische nauwkeurigheid aangewezen , dat
de mensch, in den vreeselijksten zin, niet leeft maar ge-
leefd wordt.

Eindelijk Ibsen. Reeds in ,,De medestanders naar de
kroon" had hij den twijfel aan eigen kunnen geteekend,
zooals het in botsing komt met het zelfbewustzijn. Brandy
met zijn' hartstochtelijken reuzenwil voor het absolute, had
hij ons voorgesteld als beangstigd door het vraagstuk der
overerving, dat zijn ideaal, den vrijen wil, poogde te over-
winnen. In de rol van de raadselachtige Gerd had hij, als
ter loops , laten zien hoe de kinderen boeten voor de zonden
der ouders. Doch in zijn familiedrama's werd dit onderwerp
opzettelijk aan de orde gesteld. In Rosmersholm, dat men
het drama van dezen tijd van overgang heeft genoemd,
schetste hij ons den strijd tusschen willen en kunnen, tus-
schen vrijheid en fataliteit. En in „Spoken'' zien wij, hoe
op Oswald Alving het atavisme als een noodlot rust en deze
jonge man, als een slachtoffer van zijns vaders zonden,
bezwijkt op het altaar, opgericht voor den modernen god:
de onverbiddelijke natuur. Het leven van vrouw Alving, de
moeder, is ééne marteling. Haar man /een gewezen luitenant,
lijdt aan eene onoverwinnelijke behoefte aan zinnelijke uit*
spattingen. Maar, gehoorzaam aan de stem van de conven-
tioneele moraal, komt zij terug op het plan om hem te ver-
laten en maakt allerlei gemeene brasserijen met hem door,
en ze moet zorgen dat de ziekte, waardoor dat walgelijk
sujet is aangetast, zich niet voortplant; ze houdt bovendien
al die onbeschrijfelijke ellende tusschen de vier muren ver-
borgen, zoodat haar huwelijk voor zeer gelukkig doorgaat.
Om haar kind aan de pestlucht van die besmette woning te
OLttrekken, heeft zij hem reeds op zijn zevende jaar naar
een pensionaat gezonden, later naar Parijs, waar Oswald
schilder is geworden — en nog iets anders. Straks sterft
de vader. Vrouw Alving stelt zich voor, dat er nu voor haar
en haar zoon nog een gelukkig bestaan zal aanbreken. Maar

Digitized by

Google

304

hoe krijgt ze haar kind terug? Eene verdorde, levensmoede
ziel in een kwijnend lichaam. Evenals zijn vader, lijdt Oswald
aan de matelooze behoefte aan matelooze levensvreugde. Een
cynisch dokter in Parijs heeft hem het gruwelijke geheim
verklapt; „waarschijnlijk ten gevolge van de uitspattingen
van een' zijner voorvaderen", zoo heeft hij hem verteld, „is
hij tot in de beenderen verrot, vermoulu". En Oswald weet
zelf dat redding tot de onmogelijkheden behoort. Hij vertelt
aan zijne moeder hoe krank hij is , hoe zijn ruggemerg geheel
wordt uitgevreten , hoe zijne hersens verweeken en hij in een'
staat van geestelijke verdooving en dierlijke razernij vervallen
moet. Zij moet hem als moeder dezen laatsten dienst be-
wijzen: als de eerste kenteekenen van die afschuwelijke ont-
knooping zich zuUeQ vertoonen , dan moet ze hem de poeier-
tjes ingeven, die hij lang vooruit klaar heeft laten maken,
en die hem van zijne folteringen zullen verlossen.

Wij komen thans tot de vraag naar de houding, die
wij als dienaren van het Evangelie hebben aan te nemen
tegenover de voorstellingen, welke ik u uit den aard der
zaak niet anders dan hoogst volledig heb kunnen schetsen.
Ook het antwoord op de nu gestelde vraag zal, even als
wat voorafging, aan al te groote onvolledigheid lijden. Gij
wilt er u wel op voorbereid houden. En gij zult mij toch
zeker ook niet vruchteloos een beroep laten doen op uwe
broederlijke welwillendheid, als ik het waag een paar op-
merkingen in het midden te brengen, die misschien tot
eenige gedachtenwisseling aanleiding kunnen geven.

En dan wilt gij mij zeker wel veroorloven, dat ik begin
met de opwekking om niet te vergeten, dat, afgezien nu
van de groote zedelijke gevaren daaraan verbonden, er
toch ook stof tot blijdschap gelegen is in het feit, dat het
vraagstuk der erfelijkheid in de laatste jaren met zooveel
ernst aan de orde is gesteld en bestudeerd. Wij mogen wel
zorgen dat de schrik, die door beschouwingen als deze
onwillekeurig wordt ingeboezemd, ons niet verleidt tot eene
onbillijke beoordeeling, eene onbillijke beoordeeling, waarvan
het ongepaste nog zou verhoogd worden door de omstandig-

Digitized by

Google

30è

beid dat wij, als theologen, niet kannen geacht worden in
de wetenschappelijke diepte der quaestie te zijn doorgedron-
gen, en die zeker ook niemand onzer, naar het voorbeeld
van zeker laat mij zeggen criminalistisch doctrinarisme , enkel
op rekening van zijne lichamelijke constitutie zou willen
schrijven. Het is een kenmerk van het Christelijk geloof ,
dat het evenmin schroomt het goede goed te noemen, als
het kwade kwaad. £n waarom zouden wij dan aarzelen dit
te doen met betrekking tot het verschijnsel, dat thans onze
aandacht bezig houdt? Dat het allerlei practisch nut afge-
worpen heeft, en nog in ruimer mate afwerpen zal, behoeft,
naar het mij voorkomt, geen oogenblik in twijfel getrokken
te worden. Als ik mij niet vergis behoeven we zelfs niet
zoo heel ver te loopen, om reeds iets van die vrucht onder
de oogen te krijgen. Al blijft het geheim van de hersen-
architectuur, dat de psychiatrie in hare laboratoria aan de
natuur ontwrongen heeft, voor ons leeken-verstand een soort
van mirakel, dat wij met ongehuichelde verbazing aanstaren ,
al kunnen wij ons geen flauw begrip vormen van dat nieuwe
zoogenaamde intellectueele orgaan, dat in zoo bijzonder
nauw verband met het menschelijk bewustzijn heet te staan ,
dit verhindert ons niet met dankbare blijdschap te erkennen ,
dat wij van de op dit gebied met zooveel ijver ondernomen
en voortgezette onderzoekingen, zoowel voor de krankzinni-
gen-verpleging als voor de ontwikkeling van het strafrecht
veel goeds hebben te wachten. Welk een ruime zegen vloeit
er niet reeds voort uit de erkenning, dat een kranke van
zinnen werkelijk krank is, en er dus aanspraak op heeft
niet als een' misdadiger, maar als een' kranke behandeld
te worden! Men denke aan de folteringen, waardoor niet
zelden het lijden van de arme slachtoffers der psychose
jammerlijk werd verhoogd. Men herinnere zich b. v. de wijze »
waarop Luther zich uitsprak omtrent een twaalfjarig idioten-
kind in Dessau, dat zeer onaangename eigenschappen bezat,
en dat men van den duivel bezeten waande. Men moest den
stakker, zoo klonk des hervormers advies, doodeenvoudig
in het water gooien, ;,denn solche Wechselbalge sind nur

Digitized by

Google

30G

ein Stiick Fleisch, eine massa carnis, da keine Seele innen
ist, und der Teufel ist darin als ihre Seele". Voor der-
gelijke meedoogenlooze beschouwingen zal er , dank zij mede
de beoefening der psychiatrische wetenschap, geene plaats
meer kunnen overblijven. Zij leert de grenslgn bepalen tus-
schen hen , die werkelijk krankzinnig zijn en hen , die gevaar
loopen van ten onrechte als zoodanig te worden beschouwd
en bejegend. Zij heeft een' dam opgeworpen tegen die een-
zijdig spiritualistische richting, die den oorsprong van deze
krankheid schier uitsluitend in geestelijke en moreele afwij-
kingen meende te kunnen vinden. Zij neemt den lijder in
bescherming tegen onheusche behandeling. Zij zint op mid-
delen om de ellende van het kranke individu te verlichten ^
door bestrijding van de physische oorzaken , die daaraan ten
grondslag liggen. En ook den strafrechter weet zij uitne-
mende diensten te bewijzen. Er zijn inderdaad gevallen,
waarin het gepleegde misdrijf voor een goed deel het gevolg
is van aanleg en constitutie en hereditairen invloed; aan
haar de taak om deze gevallen aan te wijzen» den omvang
van diergelijke invloeden te bepalen , en zoo den rechter het
materieel te leveren, dat tot het verkrijgen van eene billijke
beoordeeling kan medewerken. Ten opzichte van het vraag-
stuk der recidive heeft zij een ernstig woord in het midden
te brengen. Voor den eisch om hen, die in gevangenissen
en verbeteringsgestichten worden opgenomen, niet allen zoo
maar over één kam te scheren, maar de verpleegden meer
te specialiseeren en naar den graad en de oorzaak van
hunne degeneratie te behandelen, voor dien eisch heeft zij
eeu krachtig pleidooi te voeren. Ik behoef niet meer te
noemen. Reeds genoeg om het uitspreken van onze warme
ingenomenheid met het opleven van de psychiatrische studiën
te rechtvaardigen. Men heeft wel eens het verlangen naar
eene bepaald „christelijke" psychiatrie uitgesproken. De
wijze, waarop dit epitheton niet zelden wordt misbruikt ,
doet ons echter aarzelen ons bij dezen "wensch aan te slui-
ten. En wij kunnen ons trouwens troosten met de gedachte,
dat al wat wezenlijk goed is den naam van Christelijk, ten

Digitized by

Google

307

r flunste niet dien van onchristelijk of anti-christelijk verdient
j. i !te dragen; : [ i ,

. Laat miSl» geachte Br.^ ook niet verzuimen: voqr onzen
j^astoralen. arbeid gebruik, te maken fan. het lioht, dpor pas
bedoelde studiën ontstoken.;. Als dienaren , der» gemeente
.( komen wij t^ens id aanraking^ met gemoedsbezwaarden ,
' : i'idie volkomen «machteloos schijnen te >ataaniltegen(;H?er den
igeheimzinnigeii invloed; waardoor hun iljBvensg^luk wordt
ondermijnd; met^melaneholki, voor d^ troost van Jiet Evan-
igeU&Kten enenmale vonvatbaair;. met bedorven uaituren, aan
wder xzedelgka iverbetering^wij onwillekeurig gaan wanhopen*
^ £ii:^u wiorden wij ^ dunkt m\j, doo^; wat ons nu en ^ dan van
7 ' jde ontdekkingen der psychiaters ter roore komt ^ toch wel
1: opgewekt om met meer ernst dau^ tot nu toe de. vraag te
i^teUeB; of wij: in dergelijke gevallen niet ^allereerst met
afw^ngen van somffitisohen aard te doeo hebben^ . Ook wg
: u . moeten, met betrekking tot de. !ons opgedrag€(n .zielzorg,
-evengoed als de. medici^i leeren individualiseeren^i Ook wg
hebben bij de ;beoordeeling van de karakters onzere gemeente-
: leden rekenii^ to; houden met. den stamboom van de familie ,
.0 waartoe zij: behoorea/>en bij het onderzoek* luaar hun* geeste-
Igken toestand imet de mogelijke ..nawerking uvaun^rfelijke
^ ammialiën, jnisBchien veel,, veel meer .aanwezigt' dan wij kun-
nen nagaan. En: wij moeten niet meenen,, dat de.slachtofiers
van dwangvoorstellingen \en hallucinatiesi louter< Aqot, religieuze
^en invloeden zijn te genezen. ^Medicus . optimus . idig^us est
gebenna", zoo moet er ergens in v het een of ander; ttractaat
ivan de Miscbna te lezen staan; <£n nu vergeet iknuiet, dat
de houding, welke.. de. artsen tegenover ons aannemen, soms
■ van dien iiaard.iis, .dat zij maar bitten weinig < van eene be-
* leediging verschilt; dat. geneesheereni, zooalsGoethe er ons
in zijn „Wilhelm Meister" een teekent,t< een. manu wien het
tot een hartstocht is gewonlen dorpspastoriën ter bezoeken,
tol de zeldzaamheden gaan behooren; dat de oorzaak van
deze gelukkig nog niet algemeene wanverhouding, jook voor
een' deel hierin ligt, dat dikwerf in de . pei*sonen van genees-
heer en Evangelieprediker twee wereldbeschouwingen, die

Digitized by

Google

308

Tan het nataur-w6tenschappelijk denken en die van eene
godsdienstig-zedelijke levensopyatting vierkant tegenover e&aii-
der komen te staan. Maar dit mag ons toch niet verleiden
om den arts van het ziekbed te willen verdringen (denkt
aan den in Doitschland ontstanen strijd over de vraag: of
bij de krankzinnigen-verpleging de voorrang aan de kerk
dan wel aan de wetenschap toekomt, een strijd, die, als ik
mij niet bedrieg , voor een goed deel op misverstand berast)
of met minachting neer te zien op de anthropologische inlich-
tingen, welke ons van dien kant wordeü aangeboden, en
die ons in onzen pastoralen arbeid — voor een deel ook
een soort van kliniek — uitnemende diensten knnnen be-
wijzen. Een weinig meer praetische zin kan zeker geen
kwaad. Eingsley gaat een' van zijne zieken bezoeken met
eene centerboor in de hand , ten einde daarmede in den
houten wand van 't bedompte vertrekje een flink gat te
boren en zoo den patiënt allereerst wat frissche lucht te
bezorgen. Oeene miskenning van het geestelijk karakter onzer
bediening I Dilettantisme evenmin I Maar zoüder óns in allerlei
finesses te verdiepen, en ons over de beteekenis van de ge-
netische en de statistische en de msithematische en de ex-
perimenteele en wie weet wat voor methoden in de psychologie
een oordeel aan te matigen, zou een weinig zielkunde ons
in onzen pastoralen omgang toch wel goede diensten knnnen
bewijzen. Lttthardt heeft in zijn werkje? „Zur Einführui^
in das Akademische Leben und Studium des Theologen" er
bfj de studenten ernstig op aangedrongen, om de gelegen-
heid tot bet bijwonen van lessen in de psychologie toch
vooral niet te verwaarloozen. Prof. Winkler heeft er in zijne
oratie met nadruk op gewezen, dat onze pastorale arbeid ,
dien wij als praetische psychologen hebben te verrichten ,
door een weinig psychiatrisch weten niet zal worden geschaad.
Het komt mij voor, dat wij niet wijs zouden doen, met op
deze wenken geen acht te geven.

Ik moet thans wijzen op het gevaar, dat er ligt in de
beschouwingen, daareven vermeld. Dat gevaar is alles be-
halve denkbeeldig te achten. Al gaat, gelijk gewoonlijk.

Digitized by

Google

309

ook in dit apzidit de practijk aan de theorie ifooraf, het
behoeft geen betoog dat voorstellingen, volgens welke de
mensch eenvoudig het product zou zijn van omstandigheden
en erfelijke invloeden, op het levendig houden vati het gevoel
van persoonlijke verantwoordelijkheid allernadeeli^st moeten
wedeen. Ligt bij u de drijfveer tot handelen louter in stof-
felijke verandering, is die verandering op hare beurt streng
gedetermineerd , dan kan men u voor die handeling zelve
natuurlijk niet langer in ernst aansprakelijk stellen. Is mis»
daad enkel de openbaring eener functioneele stoornis, die
haar uitgangspunt heeft in den toestand van het organisme,
dsm volgt daaruit van zelf, dat wij die misdaad e0nvoudig
hebben te beschouwen als eenen zekeren onaaugenamen
maar volstrekt noodzakelijken vorm van het leven , de
doornen, die w^ bij de rozen op den koop toe moeten nemen.
Maakt de wetenschap uit dat ik , zwoegende onder den vloek
Yon hereditaire anomalie en onder de noodlottige afwijkin*
gen, die in de samenstelling mijner hersens voorkomen,
Ottfioogelijk anders zijn kan dan ik ben, evenals het, om
met Taine te spreken, onmogelijk is, dat uit een* ajuin op
een' goeden dag eene hyacint te voorschijn komt, dan bligft
er slechts dit voor mij over, dat ik mij aan die noodzakelijk-
heid als aan een onverbiddelijk fatum zoo gedwee mogelifk
onderwerp, en mij vooHs zie te troosten met de trooste-
looze gedachte, dat de wanhoop, die uit dat onvruchtbaar
streven naar berusting voortvloeit i even streng gedetermi-
neerd is als dat sUeven zelf. Ook een soort van decretum
horribilel En dat men niet schroomt dergdiijke conclusies te
trekken, behoef ik U, M. H., niet te herinneren. Het begint
onder de kinderen van dezen tijd al haast gewoonte te
worden zedelijken o^wil met een beroep op zedelijke on-
macht, en' deze weer met een beroep op pbysieke onmacht
te verontschuldigen. De mensch eene automatisch werkende
machine! Deugd een product, even ab suiker en vitriool!
De menscbelijke persoonlijkheid een uurwerk, dat opgetrok-
ken wordt en dat zegt: „tik tak'^ terwijl dan anderen er
bij komen en zeggen: dat tik-tak is de vrijheid. Hel schuld-

21«

Digitized by

Google

, 310

geyoel, ik' gebruik woorden van Nietzsche, ni^t meer dan
een stuk ^erpsjcliologie , dat kaï^ voortkomen uit eene
ziekte . van den ner?ii8 sympathicus , of uit eene overmatige
galafisoheidingy of, uit gebrek van het bloed aan zwavel* en
phosphorzure kali of uit onderlijfskwalen. .... Otj vergunt
mij over 4it droevig spel der gewetenloosheid niet verder uit
te weiden. Zeker heb ik uwerz^'ds geene tegenspraak te
wachten, als ik verklaar, dat wij op den ernst van het
gevaar, ^t ons in deze beschouwingen bedreigt^ niet zoig-
vuldig genoeg bedacht kunnen zijn. De ^erlijnsche krank-
zinni^en-arts Prof. Mendel heeft onlangs in het openbaar
nerveuze menschen zeer dringend gewaarschuwd tegen het
aanschouwen vantooneelstukken, zooals die van Ibsen, welke
te diep in zékere medische vraagstukken indringen, en op
hypochondrische of prikkelbare naturen zeer nadeeli^ kunnen
werken. Maar wie zal zcj^g^ hóe vele vele zielen , ondier den
invloed van literatuur als dez^, heimelijk hét slachtoffer van
lichtzinuigbeid en dus het slachtoffer van wanhoop zijn ge-
worden ? Wij behoeven hét ons l^oyendien niet, te ontveinzen:
me^ de realiteit van ^het schuldgevoel staa^ en valt de reali-
teit van den Christus, en dus. de realiteit van net Christen-
dom. Nietzsche leert, dat door het nederdalen van den Gt>d
der Christenen, als van den maximaal-god ook het maximum
van het in zijne oogen zoo verfoeilijke schuldgevoel is te
voorschijn geroepen, e;i dat, atiieïsme e^ onschuld btj elkander
b€|hooren.. Wij aanvaarden die tegenstelling. Met godloo-
jchefung staat de loochening van het schuldgevoel in het
allemauwste velband. Is het schuldbjBsef weg, dan is het
Chjpstendom ook wég.

Voorshands behoeven wij ^ns nog niét bezorga te maken.
Ik mag u toch wel even doen opmerken, dat de weten-
schappelijke vastheid van de praemissen , die tot de straks
genoemde erj^erlyke gevplgtrekkingen leiden , evenals de logi-
sche juistheid van die gevolgtrek^ngen zelve ,^ nog al iets te
wenscheii overlaten.^ Natui^rlijk komt geen óo^enblik de
gedachte bij mij op , om met de beoefenaren der psychiatrie
ÏTx, discussie te treden over dingen, waarvan ik niet weet

Digitized by

Google

311

Maar dat wij ons niet al te zeer 't)ehoeyen te haasten met
het boawen van zedelijke slotsommen op de door hen ver-
kregenè resultateii, blykt b)cb' ongetwijfeld uit' cte betrekke-
lijke ongewislieid , die nóg op dit terrein' hëerscht i)e omvang
van d^ terra incognita is nog groot genoeg, om ons desnoods
daarop terug te kunnen trekken. Dé heeren staan nog pas
aan 't begin van den weg. Niemand weet waarheen de w^
leidt. Ën laten we ons dus niet al té veel angst laten aan-
jagen dopr het vooruitzicht, dat hij weleens op vernietiging
van ons allerheiligst geloof zóii kunnen uitlóopén.' Wili; gij
een bijna vermalcelijk staaïtje van de manier, waarop het ook
hier geldt: „wat ons de wijzen als waarheid verkonden; straks
komt een wijzer, die 't w^edenéeri*'. . . . . let dan'eetis oj)
de eenstemmigheid, waarmede Lombroso, dien hèros op het
terrein der crimineele anthropoïogie, wordt toegeroepen: „der
Mohr hat seine Schuldigkeit gethan , der Mohr kann gehen !"
Zijn misdadigers-tjrpe is gevallen, verklaart Prof. Winklet;
mén zou haast den lust niet kunnen weerstaan om te vragen ,
of het dan wel ooit goed had gestaan. „De man' V zoo klinkt
het uit den mond van een' anderen deskundige, „de man,
die de baan brak en de reclame maakte voor dé zaak, is al
lang overtroflfen, en zal spoedig verouderd, vergeten zijn,
even als de curieuse stellingen van GaQ met zijn „muziek-
knobbel" en „la botte de Tesprit*'. Lombroso is een weten-
schappelijk kwakzalver, zoo moet het yari de lippen van een*'
vaderlandschen hooggeleerde geklonken hebben. LomhrosO's
opvatting van de veirwantschap van het genie inet den waanzin
heet bij een ander kortweg: eene „Schwindel- und ^n dé
siècle- theorie". En nog dezer dagen verklaarde dé rectoi*-
magnificus der ütrechtsche hoogeschoól in eéne rede, bg de"
viering van haar SöSnarig bestaan, over hét strafrecht ge-
houden (althans voïgéns het verslag van dïè rede in dé Niéuwe
Rotterdamsche Courant): „zijne rechtsgeleerde kennis is nul';
zijne opvatting van dén misdadiger fictief; zijne bonclüsiën t\yi
onbetrouwbaar en meestal niet gerechtvaardigd". Dé man
kan het er vöorïoópig mee doeii. Eii aan beschouwingen
als deze mogen wij toch voorloopig wel hét recht ontleenend

Digitized by

Google

312

om 9 in de schaduw van da autoritót van coiTphaeën, die
zich aldus durven uitlaten » nog niet aUes wat door psychiatrie
en anthropologie ter markt wordt gebracht » voor goede munt
aan te nemen. Bovendien ligt , gel^k ik reeds aanstipte , nog
zooveel in het duister. Het menschel^k bewustzijn — de
heeren aarzelen trouwens niet het te erkennen — is tot nu
toe een mysterie gebleven, en zal, huns erachtens, ook wel
altijd een mysterie blgven. De vraag naar de wijze waarop
het centrale zenuwstelsel op dat bewustzgn werkt, heeft nog
geen voldoend antwoord gevonden. Het is der psychiatrie
nog niet gelukt eene behoorlijke definitie te geven van het
begrip krankzinnigheid, voortdurend door haar gebruikt. Men
stuit telkens op feiten, die twijfel wekken aan de juistheid
der gestelde hypothesen; terwijl b. v. volgens Lombroso het
ontbreken van den baardgroei als een teeken van eerlijkheid
mag gelden, verklaart Prof. Thiry, op grond van een onder-
zoek door hem in de gevangenissen ingesteld , dat juist de
gauwdieven met het cultiveeren van dat sieraad des mans
gewoonlijk bijzonder veel moeite hebben. En nu moge men
er nog zoo ten volle gerust op zijn, dat uit al die nevelen
het heldere licht der waarheid eenmaal zeker zal rijzen, op
zich zelf is het toch niet onmogelijk, dat die zonsopgang
ad calendas Oraecas op zich laat wachten , en tot zoolang
kan men het toch ook van ons billijkerwgze niet vergen,
dat wij als uitgemaakt aanvaarden, wat nog bij lange na
niet uitgemaakt is.

Maar de resultaten , die er dan wel zijn .... 't is er toch
verre van daan, dat zij ons nopen onze overtuigingen op
het punt van toerekenbaarheid en strafwaardigheid prijs te
geven. In een enkel opzicht komen zij integendeel die over-
tuigingen meer daii zijdelii^s bevestigen. Ik heb natuurlgk
het oog op het „in zonde ontvangen en geboren", dat de
gemeente met diepe schaamte belijdt, en dat, onder den
indruk van wat de nieuwste onderzoekingen omtrent de ont-
zettende macht der erfelijkheid, ook op de ziel des menschen,
aan het licht hebben gebracht, wel met verhoogden ernst
mag worden herhaald. Wanneer wij door iemand als Ludwig

Digitized by

Google

313

Büchner gewezen worden op de analogie tusschen de kerke-
lijke leer der erfzonde, en hetgeen een van de donkerste
kapittels uit de geschiedenis der menschheid omtrent den
overgang van allerlei Uchamelijke en geestelijke afwgkingen
van het eene geslacht op 't andere leert , dan moge ons het
„timeo Danaos" onwillekeurig van de lippen glyden, het
verschijnsel is toch te merkwaardig om er niet, zij het dan
ook met zekere hi^vering,. acte van te nemen. De Pelagi-
aansche voorstelling: ^^omne malum non nobiscum oritur,
sed agitur a nobis", wordt Inderdaad door de waiwneming
der psychiaters op nieuw in hare schromelijke oppervlakkig-
heid ten . toon gesteld. En met het oog op wat van die
zijde wetenschappelijk wordt vaatge3teld omtrent de kiemen
van degeneratie, die wij alleix in meerdere ol mindere mate
bjj^ onze geboorte mee brengen, gaat het toch niet aan op
Ritschl'eaanscbe manier aan eep simpel van meet af „hinein-
gestellt" zijn in zekeren samenhang mat bet booze, als ver-
klaring van onzen zondigen toestand , boven het „geneigd
tot alle kwaad" van onzen ouden Heidelberge^ de voorkeur
te geven. Alleenlijk, wij wenschen dit niet slechts op den
delipquent^ nato als een, afzonderlijk type, maar op ieder
individu zonder onderscheid toe te passen. : Uit de erken-
ping van gradueel verschil volgt niet, dat niet aUer bestaan
in zekere mate van pature abnormaal en diaharmonieus
wezen zou door de zonde. En er is immers niemand onder
ons, die weigert het Gods Barmhartigheid alleen dank te
weten, wanneer wij in iets mtinder vreesel\|ken zin dan som-
migen onzer natuurgenooten, het slachto£fer der algemeene
degeneratie zgn geworden.

Waar blijft dan onze verantwoordelijkheid? Mijne Heeren,
het is niet allereerst de vraag waar zij blijft, maar of ze
blijft En mg aangaande, ik aarzel niet op deze vraag een
beslist bevestigend antwoord te geven. In de reeds ge*
noemde oratie van Prof. Pols is, nog slechts een paar weken
geleden, met nadruk betoogd, dat er wel ter dege zedelijke
aansprakelijkheid blijft bestaan, dat de wil eene keuze doet,
en dat op het feit der keuze de toerekenbaarheid der han-

Digitized by

Google

314

deUng rost, een pleidooi » dat toch niet enkel door de beoefe-
naren vanoihet strafrecbt maar ook door ons # theologen en iy.n
Evangeliedienaren, met blijdschap mag wordeni begroet De
keuze Tan eene handeling of van eenei ivoorstelUoga^assoeïatie ^
moge gebondea zijn aan^ den oogenblikkelijken bouw yan het. i .
zenuwstelsel/ hiermede is niet bewezen, dat wg die k^ize .
louter 'als het noodzakelijk product lem dat stelsel zouden ..
hebben te beschouwen. De stoffelgke verandering, die- de
drijfveer^ tot handelen uitmaakt, moge Jdogc zoo sti^esg gede^
termineerd' wezen, hieruit volgt n niet, dat ^ de veranderde be?
wustheidstoestand , welke met i die istoffelgke wijziging gepaard
gaat, vaü: ballen invloed op die determinatie zou zijn.uitge-r
sloten.^. Prof. Winkler verklaartnii()drukkeli|kiy, dat de pey-
chiater'in physiologiachen zin geenet toerekenbaarheid Jceni
Ik begrijp niet recht wat met i die uitdrukking:: „in pbyf^o-^
logischen zin" ^is bedoeld; Ik wil toestemmen, ^ dat de. le^
van het geheel der verschijnselen y die. des organismen tkenn*
merken, alle recht heeft de quaestie «der toerekenbaarheid
geheel>>en all buiten beschouwing te laten.; Maar ikbeweer, : .
dat, al moge, gelyk dei Hoogleeraar op die ; verkl^iring laat .
volgen>i> de o persoon door i. den psyeèiater zoomin voor zgae
organisatie, ,als-v<»or de omstandigheden, waarin hij kwam, \ ;
toerekenbaar geacht worden j die persoon toch. wel ter deg^, .
verantwoordelijk blijft voor wat. hij met : deze. g^evensdöot:/ d
voor de houding, die hij tegenover zijne organisatie aaik-
neemtf en voor de wijze,: < waarop hij zichi met betrekking tot
die omstandigheden gedraï^t. Zedelijk verantwoordelijk, wel
te verstaam Het begrip van sociale verantwoordelijkbeid, .
op grond waarvan de maatschappij gerechtigd zou zrjnieder.:3: .
individu rekenschap te vragen van de door hem verrichte
daden , zonder eemgsziiïs met zijne zedelijke schuld te reket
nen, schijnt mij niet veel- meer dan eene ::poging te. zijn om
voor hetf» strafrecht) eene basis te construeerenv die voor ons
bekrompen leekenverstand -metterdaad toch wel. wat op
rechtsverkrachting gelijkt.^ Is iemand persoonlijk niet ver-r i
antwoordBlijk , dan houdt* hij tevens op ook in^ gezonden zia
sociaal i verantwoordelijk te zijn. En juist om ' die persoonr

Digitized by

Google

315

lijfce Terantwoordelrjkheid van den mensch als zedelijk wezen
is het ;ons te doen. In^ sommige gevalleiiy. bet z|j opb^ ,
wimpekl erkend, o valt z^ ten- eeiienmale weg. Er zgn om-
standigheden*, waarin de «meoschelijke wil, door ^.ilivloedien,,^
geheel van bem onafhankelgk» gebogen, ja gaoscbelijk yer-
nietigd .^roaridt Ik denk aan . psycho-patbisohe . toestanden,
waarin, fouten en gebreken ^.hartstochten enmisdrijyen klaar-
blijkel^L als jdekteverficbjgnselen openbaart.wprden,..:Ik denk
b. y. aan ^ene ^^ur als die van. G;aiteaa » 4en moordenaar
van Garfield ^ ons door Lomhroso geteekend.^ als een oyerr .
spannen slachtoffer van de dwangvoorstelling v dat God hem
geroepea ^ heeft . om den President te dooden, even bepai^d
als H^:. Abraham had opgedragen zijn' zoon ten offer te,
brengen.. Mftar»- afgezien nu nog van de mogeljjkheid, da^r
er zelfs big zulke ^ongelukkig^n een minimum van. vr^je wils-
bepaling is overgebleven, dat de psychiaters hebben op te
sporen^ . blijven dergelijke gevallen van absolute gebonden-
heid, welke gebondenheid trouwens de vrucht, van eigen
zonde wezen kan, tot de uitzondepngen behooren. Zelfs
volgens, de andera, op dit punt nog al strenge kerkleer, heeft
de gevallen mensch ^nog het vermogen overgehouden om
zeker soort van. gerechtigheid te betrachten, en de kleine ^
overblijfselen ^ der uitnemende gaven, welke bjj. van God:
ontvangen had; zijn genoegzaam om hem alle onschuld,
groot genoeg om hem alle ongehoudenheid tot verantwoor- :
ding te ontnemen. Niet zelden zon bet eenvoudig bespottelijk
worden dit voorbij te zien. Büchner verhaalt van een braaf,
dienstmeisje, dat zqq pra^tzjek, was« dat, wanneer bet geene
luisterende ooren van mensqhefi ,koo idnden, piet dieren,
met levenlooze vog^rwerpen, of anders xfkei ,zich zelf ging
keuvelen. Zij werd wegens -dit gebrek uit h^en dienst
gejaagd, en riep met tranen in de oogen: ^ach, ik kan er
niets tegen doen; mijn vader praat en mijne moeder praat,
en mijn oom praat en mijne tante praat en mijne heele familie
praat", 't Is heusch. om met het Sjchepseyje, medelijden te
krijgen. En 't is tevens jammer, dat lij ge,eQ, gelegenheid
gehad heeft om zicb aan te meld^nk.bij den een' of anderen

,"'i

Digitized by

Google

316

psychiater, die zich streng stoffelijk gedetermineerd achtte
haar in dienst te nemen , en even streng stoffelijk gedetermi-
neer4 om dat oor?erdoovend hereditair gebabbel met gela-
tenheid aan te hooren. Uit Parijs kwam dezer dagen het
bericht, dat zekere mijnheer Jules Lévy zich op 48-jarigen
leeftijd door een pistoolschot van het leven had beroofd.
H\| was bekend als een der grootste pretmakers , het erkende
hoofd en de ziel van de „ Incoherent s", — op 't woord
afgaande zou men vermoeden: eene club, die het toelegt op
't verbreken van samenhang. Ondanks zijne goede weten-
schappelijke positie pleegde hij zelfmoord, omdat hij^ zooals
hij in een nagelaten schrijven verklaarde, leed aan onge-
neeslijke verveling. Nu kunnen wij ons toch kwalijk diets
laten maken, dat deze mijnheer Lévy onmogelyk in staat is
geweest wat meer cohaerentie in zijn leven .te brengen,
zijn' lust tot pretmakerg te beteugelen, en, in plaats van
langs de boulevards te slenteren, te gaan werken en zoo
aan den vloek der verveling te ontkomen» Waar moet het
op die wijze heen? Men beschouwt bet leven als een soort
van dobbelspel, in plaats van als een das^d. ,Men existeert
er op los. Men weigert zich flink af^n te psikken, en klodc
op te trekken tegen dat heirleger van schadelijke^ invloeden,
waardoor een mensch in deze wereld van binnen en van
buiten wordt bedreigd. „Ich bin", zoo laat men in som-
mige kringen wel eens een' kleinen dikzak van een* jongen
spreken:

Ich bin ein kleiner Pumpemickel,

Ich bin ein kleiner. Bar; .
Und wie mich Gott geschaffen hat,

So bumm'le Ich daJier.

Ik durf beweren dat er volwassen menschen iü legio zijn,
wier levensinrichting er deze variatie op maakt:

Ich bin ein groszer Pumpemickel,

Ich bin ein groszer Bar;
Und wie 's der Laune nur gefallt,

So bumm'le Ich daher.

Digitized by

Google

317

Juist in dat planlooze en willooze bumm'len , in dat gemis
aan zelfbeheersching, in dat zich op sleeptouw laten nemen
door lusten en omstandigheden ligt bij de meesten de eigen-
lijke kiem der ellende. En wie niet wil, maakt natuurlijk
ten slotte dat hij niet meer kan. Tegen de methode om
dat noodlottige niet meer kannen op rekening van de con-
stitutie, of op rekening van het voorgeslacht, of desnoods
op rekening van den goeden God te schrijven, daartegen
blijft echter het geweten krachtig en ondubbelzinnig pro-
testeeren. Ik ontken niet, dat de verantwoordelijkheid van
de gelukkig geconstitueerde menschen niet heel wat grooter
wezen zou, dan die van hen, welke men „furchtbar belast^'
pleegt te noemen. Er zit een alwetend en rechtvaardig
Rechter op den troon van het heelal. Ood zal niet maaien,
waar Hij niet gezaaid heeft. Maar dit beweer ik , ook met
een beroep op uwe eigene ervaring, dat, exeptis exipiendis^
de mensch zich er van bewust kan worden, dat het slechte,
door hem verricht, niet slechts ^lot" is, maar ook, maar
allereerst „daad". In hoeverre lot, en in hoeverre daad,
dat doet hier niet ter zake. Malum oritur et agitur. De
grens tusschen het „oritur" en het „agitur" moge niet dui-
delijk kunnen worden aangewezen, hieruit volgt niet dat zij
niet bestaat, evenals rondom een' brandenden fakkel des
avonds in het open veld niemand eene lijn trekken kan
zeggende: hier eindigt het licht, en hier begint de duister-
nis; en toch ook niemand in het hoofd krijgen zal, het
onderscheid tusschen licht en donker in den omtrek te loo-
chenen. Wij hebben hier te doen met het moeilijk probleem ,
door 't menschelijk schuldbewustzijn gesteld : hoe namelijk
de werkingen van invloeden, van ons onafhankelijk, met de
werkingen van onz' eigen wil zijn samengeweven. Doch het
geweten behoeft niet op de oplossing van dit probleem te
wachten, om te zeggen: „gij liegi>", wanneer het gezond
verstand de menschen wil vleien met den troost, dat zij de
zonde krijgen op dezelfde manier waarop ze de tering of
de pokken krggen. Het laat zich niet weg-anatomiseeren.
Het laat zich niet wegredeneeren. De meest krasse voor-

Digitized by

Google

818

stellingen van 's menschen volstrekte onmacht onder den
invloed, ^slu het .^peccatum hereditariom" hebben het niet
hnnneit vernietigen.. Pe meest logische gevolgtrf^l^ingen^ uit
de meest gewisse waarnemingen deir p^chiatri^ , afgeleid,
ztdlen het evenmin yermpgen. Duizendmaal gedood , stas^
het duizendmaal weer op uit zijn graf^ zeggende: zie, pi
ik leef! Het is geen product van, abstract nadenken over
anthropologische^ waarnemingen, aan de wezenlijkheid waar-
van m^p naar welgevallen kan twijfelen. Het is eenyPj^iJg
eene realiteit , laat het s^jn eene onwetenj^c|iappelyke » maar
toch eene rei^teit Als het hier, uit het labyrinth der
borst» _weg kon raken, dai\ was het al lung ^eg geweest^
En wanneer het zich in, zijne volle kracht laat gelden^ dan
kunne^ wij niet najaten te lachen melj de profetie, dat, het
binnen niet al te langen tijd spoorloos zal verdwijnen; dan
zouden wij er desnoods toe kunnen komen om tegenover ben,
die het. in naam der wetenschap het zwijgen willen opleg-
gen, te handelen met de schoone vermietelheid , waarmede
de inwoners van zeker dorp in Hongarije, onlangs, toen zg
bij gelegenheid van de aankomst v^n Kossuth's lijk de
klokken waren beginnen te luiden, hun' bisschop, die per
telegram dit eerbetoon aan den protestantschen patriot had
verboden , spottende met zijne autoriteit, terug telegrafeerden:
„bemoei u met uw eigen zaken".

Is er dus geene reden om het geweten op het altaar van
de eene, of andere theorie ten oflfer te brengen — eene
ceremonie, die ons toch niet zou bate^, omdat het offer
toch niet zou worden verteerd — wij hebben wel reden om,
met het oog op wat de studie der erfelijkheid aan het licht
brengt, vernieuwden nadruk te leggen, zoowel op de solida-
riteit der .zonde, als op het verderfelijk karakter, dat zij
openbaart, Ibsen en Zola laten het zien aan ieder, die
zien wil: de zpnde is geene ^egatie, geene fictie, geen spo-
radisch verschijnsel, geene onschuldige phase in 46n ontwik-
kelingsgang van ons geslacht, geen fantastisch spooksel in
het brein van rechtzinnige theologen, maar eene vreeselijke,
vreeselijke, vreeselijke macht, die heel den mensch en de

Digitized by

Google

■IV

319

menschbéid tën'verclèrve dreigt te Voéreü. Als wijj dat zeg-
gen; gelooft men ons niet Misschieti kühnen die' andere
predikers ' meer inclrok maken. Ons ps^i het in élk geval
demèuwe klaarheid» 'dié er dóöt dê ondéi'zoekingen van
den liftatsten' tijd 'op deze waarheid valt,' 'niet otiofigemerkt
ie laten. Wij inogén ook daaraan hët recht ontleénen tot
Ket verwerpen van 'die* atómisüsché bèl^Ghoiiwing; die aan
dèn samenhang van het individu met de gemeenschap» en
dus aan ^ 'de verantwoordelijkheid van dat individu ib^enover
dé gemeenschap ; 'geen réèht laat' wedeif^arcih, en vergeet
dat 'iedereen aan' het groote defect, dat de ontWikkéling der
mènschheid te aanschouwen geeft, eveöeènó zijn' è!ée\ toe-
brengt', als 'hij er 'zijn' deel van' ontVangt. „Ik' hóóp u te
kunnen' aantoonén; dat de misdadiger niet ié als een mon-
stram, mi<^den in de Hem vreemde maatschappij; geïsoleerd ,
als een met eléctriciteit ' geladen voorwdi-p op een glazen
tafel', 'maar ik hoop 'u te bewijzen, 'dat' alle motieven die
iiem tot handelen voeren, dat alle^ Wat h^ gévóelt^èin denkt ,
iD meerdere' of mindere ïnatd hetzelfde 'is al&t Wat ons
allen drijfL^' Aldus ' JTelgei^ma iti zijn slan^haaldé rede-
voering. Ik 'zou er 'willen bijvöegeh: dat * wij düs ïó meer-
dere of mindere inate deel hebban aan het Verkeerde, dat
in des misdadigere hanclelwijze ^ót ' ójieifb^ring komt. Dat
heeft de gereformeerde gemeente té Londefn 'r4ed^ in de
Kervomiihgseeuw begrepen» toen zij beslodt 'om,' 'als eene
ongehuwde vrouw een onecht kind ten doop Vraclit, het
der gemeente dmdelijk aan te zeggen; dat ïii diéze zond«
aller zonde uitkwam, én dat aan ll^ar misdnjf 'dus allen
schulciig stonden. En dat besef van sbli'd^teit niag ook
onder ons wèlwiaï aangewakkerd' worden.*' Bovendien blijkt
uit de kiannis der erfelijke invloeden zoo otit2<nttend duide-
lijk, dat élke zonde een „Verbrechén** is;* eéti b^&én, een
helpen breken van de harmonie dé)t zedelijke weigeld, van
onberekenbare schade zoowel vóór de anderen ' als voor
ons zelven. Onze daden zijn zdden. Elke zónde brengt
haren vloek meê, oot al wordt zij vergevén.'''Eii terwijl
niemand sterft zonder de consequentie van zijn leven mede

Digitized by

Google

te nemen naar de eeuwigheid, is het onmogelijk te leven ,
zonder dat dit leven hier eene nawerking achterlaat, ten
zegen of ten vloeL

En laat mij U, M. B., ten slotte dan nog mogen herin-
neren, hoe de nieuwste beschou¥ringen over erfelijkheid en
toerekenbaarheid, waarover wij samen nadachten, ons een
krachtig pleidooi voor de noodzakelijkheid der verlossing
leveren. Met verbetering kpmen wij er niet. Met bescha-
ving koï)[ien wij er niet. Met wetenschap komen wij er niet.
Met godsdienst komen wij er niet Met spanning van eigen
wilskracht komen wij er niet. Alle deze dingen vermogen
ons niet op te heffen uit den toestand, waarin wij ons van
nature bevinden, niet vrij te maken van de „dira necessitas
non posse non peccandi''. En het overblijfsel van vrijheid,
waarop ik reeds wees, en dat wij met hand en tand bijden
vasthouden, is in zich zelf toch niet krachtig genoQg, om
OM met behulp daarvan aan den vloek des verderfs te
kunnen ontworstelen. Daarom is er verlossing iK>odig. Het
wordt ook eiken dag duidelijker, dat humaniteit zonder
diviniteit eindigt met in bestialiteit te verzinken. Wij be-
hoeven geen pessimist te zijn om te kusnen begrijpen, hoe
een optimist als Goethe kon klagen: „^s iemand goed in
de ellende der wereld in komt/ krijgt hij 't gevoel, alsof
zij rijpt voor den jongsten dag; want het is niet genoeg
dat wij onder de zonden on^r vaderen lijden, maar wij
leveren ook deze geërfde gebreken, met onze eigene ver^
meerderd,, aan 't nageslacht over". En gij moet maar eens
lezen hoe Prof Winkle;r, in zijne telkens genoemde rede,
over de onrustbarende toeneming van de degeneratie van
ons geslacht spreekt, om u den lust tot het meezingen van
dat zoete liedeke^i van den vooruitgang te voelen ontzinken.
Nog eens, er is verlossing noodig. De wereld gaat in wer-
kelijkheid te gronde, als er geene hoogere kracht over haar
komt, in staat om haar terug te houden en op te heffen.
„Wer soÜte wohl" — zoo kunt gij von Baader, den bliksem-
philosoof, hooren spreken, wiens woorden ik u onvertaald
teruggeef, opdat gij er de volle schoonheid van kunt ge-

Digitized by

Google

321

nieten, ^wer soUte wohl auf jenem Strome der Zeit dem
Strome selbst dadurch entgegen arbeiten, sein Schifflein
zurückhalten wollen , dasz er sein Seil versuchté an die
Wellen zu knüpfen oder an irgend ein anderes Schifflein,
welches nicht weniger von dem Strome fortgerissen würde?
(Luk. 6 : 39). An irgend einen feöten Punkt auszer dem
Strome wird er jeues Seil zu knüpfen suchen mussen! —
„Gieb mir den Punkt!" — Ist nicht all MQser Ringen und
Streben ein Aehnliches: Gieb mir den Punkt? — Wir
suchen ein Miiiel, das uns aus dieser niedern Wassersphare
der Sinnlichkeit und aus dem eiteln Dienste der Ereatur
in die höhere, freie Lichtregion emporzöge oder an dem
wir uns hinaufarbeiten mochten. Wir suchen ein Mittely
— kein physiches, mechanisch wirkendes Mittel, indem irir
ja mit und an ihm eben aus der physischen, mechanischen
Region uns erheben sollen ^ Ueberwindung des physischen
Fatalismus suchen — also einen MiUler: ein denkendes,
wollendes, freithatiges und allmachtiges Mittel!'*

God lof! het middel is er; de Middelaar is er; en dat
is de inhoud van de oude en altijd nieuwe boodschap, die
wij aan de in schier elk opzicht verzwakte kinderen dezes
tijds met verhoogden ernst hebben te brengen. Onze veel-
geprezene energie loopt ten slotte op bittere teleurstelling
uit, maar — tsog s<FTtv o ivepyuv êv öfjfJv kx) to HXeiv kx) to
èvepyéïv uTsp rijg siloMxq. Er is in deze arme wereld eene
kracht, die niet van de wereld is, eene kracht Gods, de
reëelste van alle kracht, de kracht Gods tot behoudenis
voor een iegelijk die gelooft. O, laat ons die boodschap
uitroepen met nieuwe geestdrift! Het komt er nu voor het
Christendom op aan zijne groote, zijne misschien beslis-
sende ^Kraftprobe" te leveren. Kan het dat niet, dan moge
het breken! Dan zal het breken ook. En dan breekt de
wereld meteen. Doch nietwaar? wij vreezen deze katastrophe
niet. Wij willen arbeiden als menschen, die in den wijn-
gaard „uitgestooten" zijn, en zich, in meer dan een' zin,
uitgestootenen gevoelen. Wij willen toonen dat hij, dien
de Zoon vrijmaakt, vrij is, zedelijk vrij, innerlijk vrij ook

Digitized by

Google

322

-^an den vlóèk dér berediteit ' En; 'mét de hand op het
'*' E?ftDgelie 'der genllde Oods, istaair Wq ongesGhokt in het
^ ^geloof dat het' laatste woord <ler wereldgeschiedenis niet
„degeneratie" maar ^^regeneratie" zal zgn.

Dordrecht, 24 April '94. A, J. Th. Jonkkb.

Digitized by LjOOQIC

Is het wooid y^pov (Matth. 20 : 28) in juridisoben
of ethisolieii zin te yerstaan?

't Moet voor de , wie weet hoeveelste maal worden her-
haald , daty evenals beeldspraak in 't algemeen menigen
hoorder en lezer , zoo ook en vooral Oostersche beeldspraak
en overdrachtelijke spreekwijze in het N. T. vele dogmatici
en hunne volgelingen op een dwaalspoor geleid heeft , en
van menige onhoudbare stelling op het gebied van gods-
dienstige , meer bepaald van aldusgenaamde Christelijk-gods-
dienstige voorstellingen en meeningen de zij 't dan ook
ongewilde oorzaak geweest is. Al de hier bedoelde voor-
beelden van derwijze misverstane en misbruikte beeldspraak
alsmede van overdrachtelijke spreekwijzen aan te halen, ligt
thans niet op onzen weg. Alleen die, welke in boven ge-
citeerd woord KvTpov ligt opgesloten , eischt voor ons doel
eenige beknopte , zij 't dan ook slechts in eenige stellingen
uitgedrukte y bespreking.

Men zou deze bespreking, hier alzoo slechts in aphoris-
tischen vorm gegeven , overbodig kunnen achten , ware 't
niet, dat nog zeer onlangs dat woord, in verband met de
schriftuurplaats , waarin het voorkomt, ware aangehaald ter
aanprijzing van een leerstuk , volgens 't welk 's Heeren dood
zou zijn te beschouwen als het door God gewilde betaal-
middel j zonder 't welk Zijne rechtvaardigheid verhinderd
ware geweest, aan een in zonde ontvangen en geboren mensch-
heid de schuld te kunnen vergeven.

„Indien God niet liefde is, zijn wij y menschen, verloren,

Digitized by

Google

324

maar indien God niet rechtvaardig is, dan is God-zelf ver-
loren'\ Aan dat bekende woord werd mede in dat verband
herinnerd, ten einde te doen gevoelen, dat God Zich-zelven
als een rechtvaardig Wezen te niet gedaan, alzoo, met eer-
bied gesproken, aan Zich-zelven een' zedelijken zelfmoord
gepleegd hebben zou, bijaldien Hij den dood zijns Zoons
niet als schulddelgend zoenoffer hadde geeischt, om eerst
daarna, of wil men, reeds vooruit, met het oog op dat te
brengen en later gebrachte offer, aan de zoowel vóór als na
den Christus op aarde geleefd hebbende en verwacht wor-
dende menschheid de zondeschuld te kunnen vergeven.

1. Het woord \vTpov (Luth. vert. „losprijs", Statenvert.
„rantsoen") slaat in Matth. 20 : 28 op 's Heeren leven in
deszelfs geheel , gelijk 't ook letterlijk te dier plaatse heet:
„Zijn ('s Heeren) leven geven'* {huvxi Titv i^vx^y), of wat wij
in onze taal plegen uit te drukken door „zijn leven toe-
wijden''.

De beide woorden huvxt en xl^vxh heeft men in hunne
^ onderlinge samenvoeging volgens een traditioneele exegese
doorgaans van „het leven in den dood te geven" verstaan,
een opvatting , waarvoor intusschen naar de letter geen grond
is te vinden. Evenmin als bijv. in Matth. 6:25, 10:39,
16 : 26 e. a. bij het woord -pvz^i aan het einde van het
aardsche leven in 't algemeen valt te denken , eischt de uit-
drukking: hvvxi rijv 'pvx^^ «tet geven van het leven" uit-
sluitend te verstaan van een „geven daarvan in den dood".
Dat intusschen dat laatste in de toewijding van het geheele
leven opgesloten ligt, en daarvan, om zoo te zeggen, de
bezegeling en kroon uitmaakt, spreekt wel van zelf, en
eischt geen schaduw van betoog; echter mag het verschil
tusschen het een en ander geenszins voorbijgezien worden,
ten einde in deze niet op den klip van tendenz-e;Kegese te
stooten en logisch te stranden.

Aovvxt rijv \pux^^ is alzoo te verklaren van 's Heeren toe-
wijding Zijns levens in deszelfs geheell Bij het bezigen dier
woorden heeft Hij , zich als 't ware in het verleden Zijns

Digitized by

Google

325

aardschen levens nog eens terugdenkend j en na vervolgens
van den aanvang van zijn aardschen loopbaan af den blik
naar Zijn toekomst hier op aarde onder de menschheid
(ofschoon in werkelijkheid reeds ten einde) heenrichtend , het
doel Zijner menschwording nog eens voor het laatst, als
in het aangezicht des doods, voor de Zijnen verklaard
(Joh. 1:11, 12).

Nog eens: de uitd«ukking hier besproken, ziet derhalve
niet op het einde van 's Heeren leven = zijn sterven^ mits-
dien niet op het „geven" van zijn leven in den dood alléén i).

2. De Zoon Gods en des Menschen heeft in en door Zijne
menschwording den losprijs (^vrpov) gebracht, en onder het
bereik gesteld van een iegelijk, tot wien het Evangelie kwam,
om zich uit de slavernij der zonde on van haren vloek vrij
te koopen. Jezas' leven op aarde is die losprijs. Met dat
leven zijn eigen leven te verbinden, of liever, door dat leven
het eigen leven te laten doordringen , zoodat het alsdan
wordt, gelijk de heiden-apostel het uitdrukt, „niet meer
zich- zei ven te leven" of een eigen gewild leven te leiden,

1) „Das Wort Mt 20, .28 ist nicht mittelst einer dogmatiichen Theorie
zu erklaren oder wiUkürlich dahin zu erganzen, dass jenes Lösegeld dem
Teufel oder Gott hatte bezahlt werden mussen. Ebensowenig ist hier
die Opferidee irgendwie heran zu ziehen. Der ganze Zasammenhaug (20,
25 — 28) fordert vielmehr notwendig, zumal wenn man die damaligen Kol-
turzustande bedenkt, die Deutung des Avrpov als eines Lösegelds zum Zweck
der Loskaufung aus Gefangenschaft und Sklaverei; in den Weltlichen Din-
gen und Reichen ist derjenige der Höchste, der möglichst viele Untertha-
nen, Knechten und Sklaven hat, und der Weg zu den Höchsten Stellen
4st die Underdrückung und Knechtung anderer Menschen'; im Grottesreich
ist die Ordnnng die entgegengesetzte. Je inehr man dient, um so höher
steht man. Wendet doch der Höchste im Gottesreich, der Messias selbst,
sein ganzes Leben dazu an, andem zu dienen, und ist geradezu ent-
schlossen, dies sein Leben hinzugeben, um viele aus des Knechtschaft fïrei
ZQ machen. Dabei ist natürlich an die Knechtschaft der Sünde, Schuld
und Uebel gedacht ; aber abgesehen davon ist dies Bild vöUig in seiner
Allgemeinheit zu belassen und nicht darauf hin zu pressen, dass man eine
ausgeführte Erlösungstheorie daraus entwickeln kann." (Unterricht im
Ghristentum von Prof. Lic. Theol. W. Bornemann, Zweite Auflage. Göttin-
gen. Yandenhoek und Ruprecht, 1891. Seite 79 Anm. 6).

Digitized by

Google

326

„maar Christus in zich te laten leven'' is die losprijs voor
en door den Christen verkregen. Wie toch zoo één is gewor-
den met Jezus Christus , die laat wereld en zonde los^ al
grijpen beiden als 't ware met gretige handen nu en dan
nog naar hem (haar) heen. In 't eind echter laten ook zij
hem (haar) los als voor haar niet meer van waarde , al ware
't zelfs dat dit loslaten eerst gelijktijdig met de overlevering
tot den marteldood geschiedde.

In dien zin nu, meenen we, dat Jezus' leven als losprijs
moet worden verstaan.

3. Krachtens de beide bovenstaande aphorismen verdwijnt
alzoo uit het woord A^rpoi/ de uitsluitende beteekenis van 's Hee-
ren dood, wijl deze slechts het slot of einde van (en tevens
de kroon op) dat „geven Zijns aardschen levens" uitmaakt.
Daarmede vervalt dan tevens de stelling als moest aan dat
laatste deel der gave van den losprijs de beteekenis van Benig
op zich zélf staand zoenoffer-betaalmiddel worden verbonden.

4. Wil men , in weerwil van het boven gezegde , nochtans
afzonderlijk bij 's Heeren dood als losprijs met zijne ge-
dachten blijven stiUtaan, en in Jezus' sterven het hoogtepunt
Zijns aardschen levens (culmen vitae) hebben erkend ^), dan

1) Gelijk Paalus o. a. in 1 Cor. 2,2; 1, 17, 18 en trouwens alle apostelen
hebben gedaan. Genoemde apostel wilde echter in het veelvuldig aange-
haalde, 1 Cor. 2, 2 in het j,den geTcmUten'' of, geiyk anderen vertalen, „m
dMn gékruitigd'' {Xptvrov kou roürov ivrotvfniiévov) geenszins iets zeggen,
't welk grond zou geven voor het gevoelen , uitgedrukt in de bekende leer
van Auselmus, maar daarin geeft hy niet anders te verstaan, dan dat hij
geenon in ctardsche heerlijkheid geleefd hebbenden aardschen Koning, noch
ook een voormaals bewierookten aardschen wijsgeer predikt, maar een' Chris-
tus^ Wiens groote heerlijkheid, wisheid eii macht uitblonk, toen Hij zich
voor de meuschheid tot zelfs overgaf in het wreedste lijden. De tegenstel-
ling, welke de apostel zijdelings wil laten uitkomen, is deze: de vorsten
dezer wereld zijn op aardsche tronen gezeten, en wijsgeeren nemen leer-
stoelen of verheven spreekplaatsen in, de troon en hoogste leerstoel
van den Christus daarentegen, dien ik u (Goriuthiêrs) te prediken heb,
is een kruis. Wat den Joden alzoo een ergernis en den Grieken een
dwaasheid is, is mij en hun, die mij willen hooren, de hoogste wijsheid 1
— En wat voorts Joh. 1, 29 betreft, zoo kan ook hier het é eii^m r^v
dfAaprtAv Toü KÓvykov (die of dat de zonde der wereld draagt) niet anders

Digitized by

Google

327

zoo Zijn sterveD alleen in zooverre als losprijs kannen wor-
den beschouwd, als die dood eenerzijds de onvergelijkelijke
hoogte en diepte van Jezus^ liefde in Zijne yrijwillige roensch-
wording geopenbaard, ons doet kennen, een intreden in het
leven eener zondige wereld alzoo , waarvan zulk een lijden en
dood voor Hem slechts het einde kon zijn ; tervnjl andererzijds
er niets is of ooit kon bestaan^ waaraan zóóieer de afgrij-
zelijkf^eid van de macht der zonde en van den dienst dezer
wereld gekend worden kan. Het zien op het kruis van Gol-
gotha als samenvatting van het allerergste , wat de zonde wil ,
en onder Gods toelating tegenover den reinsten, edelsten en
barmhartigsten aller menschenkinderen vermocht, moet voor
den mensch het krachtigste middel zijn, om de ketenen van
de slavernij der zonde met afschuw van zich te werpen. In
dien zin is Jezus' dood een ..losprijs voor velen*' te noemen,
middel en prikkel, om van den dienst der zonde ontslagen
te raken. Daarbij dient te worden erkend, dat in dien zin
van het woord Xvrpov uitsluitend een ethische, geenszins
eenige juridische beteekenis kan worden toegelaten.

5. Het eigen woord der H. Schrift in Psalm 51 : 18, 19
te vinden, door den bekenden Schriftgeleerde in Mare. 12 : 33,
34a herhaald, en door den Heer zelven goedgekeurd en be-
krachtigd — waarin duidelijk uitgesproken is, dat God geen
Itist tot offers y op zich zelve beschouwd , en geen behagen in
brandoffers , als zoodanig alleen, heeft, maar dat alleen de
gezindheid des harten, de overgave der ziel (een verbroken
hart, een verslagen geest = boete en berouw) Hem welge-
vallig is — pleit op o. i. besliste wijze voor het gevoelen der-

dan óf van een gebukt gawn onder of torschen tan worden verstaan óf alleen
van een uitsluitend in ethischen zin wegnemen van den last en prikkel
der zonde in dezulken ^ die op Zijn {Christus') roepstem tot Mem zijn ge-
komen. Dat de Christus door Zijn dood als betaalmiddel de straf voor de
zonde der wereld weggenomen zou hebben, staat er eenvoudig niet, en die
gedachte moet er derhalve eerst door den dogmaticus worden ingelegd, om
haar er vervolgens uit te kunnen halen. Het woord „2am'' {6 HfivoQ) toch
zinspeelt alléén op Jezus' ootmoed en nederigheid {^/LüiXh. M . 29), geenszins
op Zijn aanstaand sterven.

Digitized by

Google

328

genen, dié in het woord >.vTpov, in verband beschouwd met
heel de O. T'.ische zoen- en schuldofferleer enkel symboliek^
geenszins eenig betaalmiddel in juridischen zin ter afdoening
of delging alzoo van de zondeschuld der geheele menschheid
willen hebben gezien. Moest toch de zoogenaamde leer van
Anselmus als waar worden erkend, dan zou — zeer beslist
in dat geval met de evengenoemde uitspraken der H. Schrift
in strijd — het juist wèl waar zijn, dat God aan offers en
brandoffers op zich-zelve reeds, en boven alle deze aan het
„offer van Jezus' dood", wel te verstaan, opgevat als zoen-
offer-betaalmiddel ^ niet alleen behagen zou hebben gehad,
maar zelfs van de toebrenging daarvan de mogelijkheid van
de verlossing der geheele wereld afhankelijk zou hebben
gesteld

6. Dat de woorden „offer, zoenoffer, lam Grods" op den
persoon des Heeren overgebracht, uitsluitend symbolisch ^ en
mitsdien enkel ethisch te verstaan zijn, blijkt, gelijk ten
deele reels boven gezegd is, hieruit, dat, getuige de beide
genoemde Schriftuurplaatsen , 1° de offers onder het O. V. als
geenszins op zich-zelve waarde hebbend waren en zijn te be-
schouwen, maar daaraan slechts inzooverre waarde toegekend
worden moest, als de aanbieding daarvan van een bepaalde
gezindheid des harten aan de zijde des offeraars de uitdruk-
king was , met name van schuldgevoel en boete , van behoefte
aan verzoening met, en daarna van dankbaarheid aan Jehova,
Israëls God, en 2° mede hieruit, dat die offers (schuld-,
zoen-, dank- en reinigingsoffers) alle te zamen en ieder af-
zonderlijk heenwezen op die ééne groote offerande van eens-
willendheid met God, Zijnen Vader, en van liefde tot de
menschheid, door den Verlosser ('er wereld Jezus Christus op
Golgotha gebracht, alsmede op het geheel en de harmonische
samenvoeging van die beginselen en eigenschappen^ in het
onderscheiden karakter dier respectieve O. T'.ische offers ge-
noemd, welke in den aanstaanden belijder en belijderes van
Jezus Christus van Godswege worden geëischt, eigenschappen,
wier bezit den belijder (belijderes) recht geven, zoowel het
leven als den dood des Heeren als ééne door Dezen Gode

Digitized by

Google

329

Zijnen Vader gebrachte geheel vrijwillige, geenszins echter
jUBEDisGH GBËI8CHTB *) ofiferande zich te mogen toeëigenen
en toerekenen ^).

7. Dat 's Heeren dood onmogelijk in een anderen dan

1) Schijnbaar, maar dan ook slechts schijnbaar pleiten.^ zoowel de aanw\j-
zing of profetische aanduiding des Heeren , dat Hij „lijden en sterven moeêf*
(Matth. 16 : 21 ; 26 : 2), als zijne van Gods zijde onverhoord gebleven , ofschoon
op hetzelfde oogenblik van het uitspreken teruggenomen bede in Gethsémané
„Vader, indien *t mogelijk is, laat dan dezen drinkbeker van M\j voorbij-
gaan, doch niet mijn wil, maar de Uwe geschiede T' alsmede de terecht-
wijzing aan Petrus (Matth. 26 : 52) inzonderheid vers 54 — tegen de bewering
in bovenstaande woorden geuit. Slechts schijnbaar, zeiden we, is zulks het
geval, immers in dat alles behoeft op zich zelf beschouwd niets anders te
liggen (en dat iets anders daarin gelegen zou zijn, kan geenszins worden
bewezen/) dan deze gedachte, dat God aan de macht der zonde tegenover
Zijnen Zoon den vrijen loop wilde laten, eerstens, om aan de wereld te too-
nen, wat goddelijke liefde vermag, die zich aan de menschheid had gegeven
en wilde blijven geven ten oiatde toe, om door Zijn leven, 't welk een leven
uit God, met God en tot God was, zondaren tot kinderen Gods te maken
(Joh. 1 : 11, 12), en vervolgens, om aan de menschheid te doen gevoelen,
hoever haat en opstand tegen God en de dingen van het eeuwig Koninkrijk
vermag te gaan, een haat en opstand, die intusschen zich zelf, ten aan-
schouwe van de dienaren dezer wereld, heeft geoordeeld en gevonnisd.

2) lm Anschluss an die Abendmahlsworte Jesu ist im N. ï. noch mehr-
fach der Tod Jesu durch das Bild des Opfers gedeutet, — des Bundes Opfers
Apgsch. 20, 28. Oflfenb. 1, 5. 6. (vgl. 2, Mos. 19, 5. 6) Tit. 2, 14., des
jahrlichen allgemeinen Yersöhnungsopfers (3, Mos. 16) Röm. 3, 25 f, Hebr.
9, 11—14; des Passa-opfers 1 Cor. 5, 7. l. Petr. 1, 18, 19; des Opfers
überhaupt Eph. 5, 2. Wie alle jene Alt-testamentliche Yorbilder, so setzt
auch der Tod Jesu in diesen Christlichen Deutungen die grundlegeude und
freie Bunde?gnade von Seiten Gottes voraus. In jenen alt-testamentlichen
Opferakten wird der Israelitischen Volksgemeinde die Gnade Gottes nach
Gottes freiem Entschluss zugesichert oder aufs neuen beslatigt und nach
Gottes Yorschrift die Sündenvergebung gesucht und dem Volke zugeeignet.
So wird von den Neu-testamentlichen Schriftstellern im Tode Jetu der
entscheidende, einmalige Akt gesehen, in welchen Gott ein neues Bundes-
volk von Priestern und Könige sich erwirbt und heiligt, den Gliedern
dieses neuen (Glauben-) volkes die Rechte des neuen Bundes schenkt und
zusichert, ihre Sünde tilgt, sie aus jeglicher Knechtschaft befreit und selbst
vom Tode erlöst. Die Yoraussetzung dabei, nicht aber erst das durch Opfer
erzielte Ergebniss ist die Bundesgnade Gottes; von einer durch das Vpfer
zu erreiehende Vmsümmung Gottes vom Zorn zur Gnade ist weder bei jenen
Alt-testamentlichen Yorbildern noch in den neu-testamentlichen Stellen
die Rede'", ibid. 80.

Digitized by

Google

330

enkel oyerdracbtelijken en ethischen zin als zoenoffer, en
derhalve geenszins als taalmiddel, alzoo ter afdoening of
delging van de zondeschuld der geheele menschheid kan
worden beschouwd, blijkt verder hieruit, dat 1°, met eer-
bied gesproken, God-Zelf dat door de voorstanders der
Anselmiaansche satisfactieleer beweerde zoen- en schuldoffer
(= Jezus uitsluitend als lijdende en stervende beschouwd)
in de plaats en ten behoeve eener zondige menschheid geens-
zins gebracht heeft, iets wat, bijaldien de bedoelde dogma-
tische beschouwing inderdaad gegrond ware, toch het geval
had moeten zijn (al ware het dan ook door middel van een
engel of hemelgezant) , ongeveer op een zelfde of gelijksoor-
tige wijze, als waarop een Abraham zijn eigen zoon Izaak
geofferd zou hebben, indien zulks niet van Godswege eerst
ter beproeving van den Godsman geboden, daarna echter
nog in tijds ware belet; en 2° hieruit, dat dat zoenoffer in
den door velen beweerden zin van betaalmiddel y evenmin
door de beste en edelste menschenkinderen als priesters of
uitvoerders van Gods wil in hunne eigene en der overigen
zondaren plaats is gebracht of geslacht, maar dat Jezus —
geenszins als offer of offerande ^ neen integendeel — als prooi
of slachtoffer gedood is geworden door de hand van zon-
daars, wier gezindheid diametraal tegen het gevoel van be-
hoefte aan verzoening met God, en mitsdien tegen eenige de
minste bedoeling , om Gode een offer te wijden , blijkens den
op Jezus persoon gepleegden moord, overstond.

Met andere woorden: evenmin als een of ander, op verren
afstand van den Joodschen tempel, door een heiden in wreed-
heid geveld lam voor' een in den voorhof des tempels ten bate
van een Israëliet geslacht , en alzoo voor een voor dezen ge-
offerd lam had kunnen gelden, evenmin kon de moord, op
Jezus Christus gepleegd, gelden voor een zoogenaamd zoen-
en schuldoffer (in juridischen zin verstaan) aan God.

8. Uit het zoo even gezegde volgt, dat van zoen-schuld-
offery als benaming in juridischen zin verstaan van 's Heeren
dood, alleen dan sprake had kunnen zijn, wanneer er tus-
schen de personen met hunnen aanhang, die Hem den dood

Digitized by

Google

331

hebben doen sterven ter eenre zijde, en hanne (zoogenaamde)
offerande (inderdaad echter prooi en slachtoffer) aan den
anderen kant, een zeker rapport van eenheid of harmonie
badde bestaan en bij zulk een daad hadde kunnen bestaan ,
evenzeer als die onder het O. V. tusschen den offeraar en
zijn offer bestond , althans moest geacht worden te bestaan ,
zonder 't welk de priester tot het aanbieden der offerande
niet gerechtigd was over te gaan.

Met andere woorden en om duidelijk te spreken: niemand
haat of verfoeit het geschenk , 't welk hij iemand geeft , en
't geen van de gezindheid, welke hem tegenover zulk een
persoon, aan wien hij het opdraagt of vereert, blijk geven
moet Zoo nu ook kon roet geen mogelijkheid onder het
0. V. de offeraar het offer, 't welk hij Jehova aanbood ,
schoon zulks dan ook in den dood overgevende, verfoeien
of haten. En gesteld eens, dat hij dat gedaan had^ in dat
geval zou hij weldra voor zich zelven hebben gevoeld. Jehova
iets te hebben aangeboden , aan 't welk hij zelf als mensch
niet eenmaal waarde toegekend had. Zulks nu ware, instede
van Jehova te eeren, integendeel een in strijd handelen ge-,
weest met den eerbied jegens Hem, wien het allerbeste toe-
kwam, wat de offeraar met eenige mogelijkheid aan had t«
bieden. Daarom kon en mocht de offerande aanbiedende
Israëliet het door hem Jehova op te dragen offer geenszins
geringschatten of haten, op het oogenblik, waarop hij het
den offerenden priester aanbood. In zulk een oogenblik alzoo
gevoelde de offeraar zich één, wij zouden haast zeggen
solidair met zijn offer. Waar echter is — vragen we — die
eenheidsbetrekking , of hoe men dit anders mocht willen uit-
drukken, tusschen Jezus Christus als zoenoffer beschouwd,
en wel in juridischen zin, en Diens offeraars^ neen, moob-
DENAABS te vinden? !

9. Te zeggen , dat 's Heeren dood als zoen- en schuldoffer,
in den zin van betaalmiddel voor de schuld der menschheid ,
door God geeischt, maar daartegenover de moord op Hem
gepleegd, door den Vader gewraakt is geworden, is de recht-
vaardigheid Gods op één en hetzelfde oogenblik ja en neen

Digitized by

Google

332

te laten zeggen »). Zulk een dubbele stelling vast te willen
houden, zou eerst waarlijk moeten heeten. God, uit het oog-
punt van rechtvaardigheid , Zich-zelven te lat jn weerspreken !
Bevatt'e derhalve die dubbele stelling waarheid, dan eerst
„zou God Zichrzelven hebben verloren.^^ Geenszins derhalve
de negatie y maar integendeel de affirmatie der Anselmiaan-
sche satisfactie-leer doet Gods rechtvaardigheid , zonder zulks
natuurlijk te willen, te niety waarbij nog dit komt, dat die
leer een' onschuldige voor een' schuldige laat boeten 2), wat
al mede met goddelijke rechtvaardigheid in strijd zou zijn

1) Men zegge hier niet. ten einde toch maar coüte qui coüte Anselmus*
voldoeningsleer als houdbaar en redelijk voor te stellen : nu ja , laat ,het
zijn, dat Jezus' dood stricto sensu aan een moord doet denken, zou dat dan
echter met dat al tegen de bovenbedoelde verzoeningsleer behoeven te pleiten?
Of zien we niet in houderderlei, ja, duizenderlei voorbeelden de stelling
op het gebied der ervaring uitgesproken en bevestigd, dat de Almachtige,
heilige God uit het kwade het goede voortkomen laat? En wat ook is er
in beginsel in zedelyk opzicht tegen te zeggen, dat veler levensbehoud dik-
wijls de vrucht is geworden daarvan, dat één vermoord werd, of wil men,
zich heeft laten vermoorden? Of biedt de historie van den ouden en nieu-
veeren tijd daarvan niet menig voorbeeld ons aan?

Wat zullen we hierop antwoorden? Wat anders dan dit, dat toelaie»
nog geen in het leoen roepen of verordenen beteekent, en dat, wanneer Grod
het zoo beschikte, dat bijv. het ééne volk of individu door het andere getuch-
tigd of ten onder gebracht werd , en Hij zoodoende aan het woeleb van natiën
of individuen, hetzij uit wraakzucht, eer- of winzucht ontstaan, hoogere be-
doelingen verbond, dan waaraan de tydelijk of voortdurend betergezinden
in den boezem dier natiën zelven niet eenmaal dachten en zulks alzoo nog
Teel minder hadden beoogd — dit toch, voorzeker, gansch iets anders is daa
Y* een moord bepaaldelijk te hebben gewild, 2® zulk een moord bepaal-
delijk op den edelste der menschenkinderen , ja. op Zijn Eeniggeboren
Zoon te hebben willen doen plegen door anderen; 3® zulk een moord op-
zetteiyk te hebben gewild, (alzoo niet maar enkel toegelaten!), om — onze
pen weigert schier hier voort te gaan — zich zelven als een .... heilig (!)
.... rechivcKurdig (I) God VOLDOENING voor .... de schuld der wereld te
geven. . . . Maar wij gaan niet voort, wijl, dunkt mij, een ieder gevoelt,
dat bovengenoemde veronderstelde pleitrede ten gunste der z. g. voldoe-
ningsleer onmogeiyk steek houden kan.

2) „Nicht dass ein Onschuldiger um des Zornes Willen anstatt der Schul-
digen mit dem Tode bestrafft sei, sondem dass ein reines Leben freiwillig
Gott hingegeben sei aus l^iebe zu ihm und zu den Sündern, ist der stete
Grundgedanke der Neutestamentliche Betrachtung desTodes Jesu; und Chris-
ius selbst hot sich wenigstens nur in diesem 8inne geaussert, ibid. Seite 80*

Digitized by

Google

333

geweest^ — wijl de Rechtvaardige God wel toelaten kati,
dat een onschuldige een tijdlang door schuldigen wordt ver^
drukt, maar zulks niet als een door Hem-zelven lang te voren
gewild en voorbereid feit aou hebben verordend — terwijl zij
(die leer nml.) voorts ab uitvoerders van, naar 't moet heeten,
Gods ,,strafeischmde gerechtigheid*' wil beschouwd hebben
overpriester», schriftgeleerden en oudsten dos volks, lieden
alzoo, die ... . deswegenSy — blijkens de vervulling in de we-
reldgeschiedenis der vloekbede „Zijn bloed kome over ons
en onze kinderen!" — met gansch hun nakomelingschap,
ja, heel het Joodsche volk zijn gestraft!

Slechts schijnbaar met het boven gezegde , — wat de door
ons gebezigde uitdrukking betreft , dat God , wel te verstaan
volgens Anselmus' leer, een ..onschuldige (Jezus) voor schul-
digen zou hebben laten lijden" — is in strijd 2 Cor. V:21,
waar de apostel zegt: „want Hij (God) heeft dengene, die
van geen zonde wist, voor ons tot zonde gemaakt , opdat wij
zouden worden de gerechtigheid , die voor Hem geldt". Immers
de zin der uitspraak kan toch wel geen andere dan deze
zijn — gelijk trouwens algemeen bekend is, en boven herinnerd
werd — dat Hij (de Vader) nml. toegelaten heeft, dat de Zoon,
die van geen zou Je wist, bejegend werd door de menschen als
ware hij een medezondaar, en nog wel een misdadiger, opdat
de menschheid door te letten op de satanische macht der
zonde, welke Hem den Reine en Heilige aan het kruis heeft
gebracht, haar, de zonde, zou leeren verfoeien, haten en
afsterven.

10. Het begrip, gelegen in het woord Aurpöi/ , laat zich —
tenzij enkel in overdrachtelijken en ethischen zin verstaan —
geenszins identificeeren met de gedachte aan 's Heeren ster-
ven. De beteekenis van zoenoffer, losprijs toch doet in de eerste
plaats denken aan offerande = aanbieding , terwijl de dood
van Jezus Christus, door de menschen Hem aangedaan, niet
anders dan moord, en dus geweldadige levensbeneming was,
twee heterogene begrippen alzoo, tusschen welke een te dezen
aanzien onhoudbaar dogmatisme door middel van onware
dialektiek heeft gepoogd eenheid te brengen.

Digitized by

Google

334

11. Gaat men volgens Anselmus bekende satisfactieleer
uit van de stelling, dat God^ ten einde Zijne gerechtigheid
te handhaven, voldoening moest eischen *), vóór en aleer
Hjj der menschheid haar zondeschuld kon vergeven, dan
kunnen met geen mogelijkheid bij eenig nadenken deze twee
dingen voorbijgezien worden 1° dat hetgeen vergeven of kwijt-
schelden van schuld genoemd had kunnen worden, bijaldien
die schuld feitelijk door een' derde tot op de laatste penning
betaald ware geworden. Met andere woorden : God, de Vader,
zou in den eigenlijken zin niet gezegd kunnen worden de
schuld aan de schuldige wereld te vergeven of te hebben
vergeven j indien de Christus, de Eeniggeborene Zoon, heel
die schuld met Zijn lijden en sterven in juridischen zin hadde
betaald y maar 2° dat die schulddelging (juridisch opgevat)
dan ook volkomen evenredig aan {adaequaat met) de te del-
gen schuld had behooren te wezen. Erkennen nu echter zij,
welke Anselmus' leer aanvaarden, tevens die der nimmer
eindigende verdoemenis van de onbekeerd gestorvenen, en
stellen zij mitsdien, dat de straf voor de geheele menschheid
zonder einde zou zijn geweest, bijaldien niemand de schuld
hadde op zich genomen, gelijk volgens die beschouwing de
Zoon Gods en des Menschen zal hebben gedaan, dan moet
het voor hen, die aldus denken, toch bij voortgezette over-
weging ten slotte met de strikte rechtvaardigheid Gods on-
mogelijk te rijmen zijn, dat, met eerbied gesproken , de door

1) „Jesus hat nirgends ausgesprochen , dass Gott wegen Seiner Heiligkeit
oder Gerechtigkeit den Sündem nicht vergeben oder mit ihnen nicht ver-
kehren könne, ohne eine vorhergehende Sühneleittung oder ein^n Srsais von
seittn dieser Sünder, erhalten zu hdben. Ware das Jesu Meinuug gewesen,
so würde eine Reihe Seiner Gleichnisse und Reden ohne innere, zwin-
gende Kraft sein (Mt. 48, 12 f. 48, 24—35. Lk. 13, 4—9. 45, 4-7. 8—40.
14 — 32. 18, 9 — 44. Joh. 3, 17), und er würde von den Menschen rnehr
gefordert haben, als Gott selbst daun leistete. Auch 'A'ürde seiue eigene
Praxis jenem verraeintlichen Grundsatz widersprochen haben (Mt. 9, 2.
24, 34 f. Lk. 9, 54 ff. 4 45, 49, 4—40. Mt. 9, 9 ff); und da er selbstmit
den Sündern verkehrt hat, so würde man an der Gottlichkeit seines
Handelns und an seiner wirklichen, voUstandigcn göttlichen Heiligkeit
zweifeln mussen". — S. 78 ibid.

Digitized by

Google

335

Jezus in Diens dood gedragen straf j althans wat den duur
aangaat y zeer verre bij zulk een nimmer eindigende verdoe-
menis heeft achter gestaan.

Men zegt wel eens yan een zijde > waar intusschen het be-
doelde leerstuk mede geene instemming yindt, dat ,,de daarin
uitgedrukte leer naar het betoog in Zondag 5 en 6 van den
Heidelberger sluit als een bus" ^), Die verklaring is echter,
naar onze bescheiden meening, reeds daarom moeielijk te
handhaven, wijl er geene evenredige verhouding geacht kan
worden te hebben bestaan tusschen 's Heeren lijden en ster-
ven als „vrijwillig op zich genomen straf voor de zonde der
geheele wereld" gedurende 3, wil men 30 uren, — ja, neemt
men geheel Jezus' openbare omwandeling op aarde, of nog
beter Zijn geheele aardsche leven in aanmerking, gedurende
drie-en-dertig jaren ter eenre zijde en een nimmer eindigende
verdoemenis van de buiten Hemy Jezus Christus, verloren
geachte wereld aan den anderen kant.

Wel moet in dit verband door ons volmondig worden
erkend, dat hoe reiner, beter, aan dit of dat misdrijf on-
schuldiger^ liefdevoller en barmhartiger iemand is , in diezelfde
mate onverdiend geleden smaad , miskenning, verguizing, laste-
ring, lichamelijk en geestelijk aangedaan lijden voor zulk een
des te feller en wreeder moet wezen; dat derhalve, naar
zulk e-en m^aatstaf gemsten ^ 's Heeren lijden en sterven met
al , wat daaraan voorafgegaan is , Hem oneindig meer en
zwaarder heeft moeten treffen, dan zelfs de edelste mensch
zich voorstellen kan , dat door eenig mensch geleden kan wor-
den ; maar toch , hoezeer ook qualilaiief dieper en vreesselijker
's Heeren lijden ' en dood dan van eenig menschelijk wezen
moge en moet zijn geweest, zoo moet hiertegenover toch
worden toegegeven, dat een eeuwigheid van lijden en een
drie-en-dertig jarig lijden onderling geenszins kunnen ge-
acht worden, wèl te verstaan volgens de leer van een plaats-

1) Aldus Prof. Dr. J. OÉferhaus Lz , in de 3de afl. van het i\jd«chrifl
„tieloof en Vrijheid" jaarg. 1893, pag. 614.

tDigitizedby Google

336

bekleedend of, nog sterker uitgedrukt, plaatsvervangend lijden
— elkander quantitatief te aequivaleeren. Met andere woor-
den: hier is geen aequivalentie van schuld en betaling.

In verband met het eerste gedeelte van deze aphorisme,
merken wij voorts op, dat het troostrijke, specifiek Ch^te-
lijke leerstuk aangaande 's Heeren „ Voorspraak" voor den
tot Hem de toevlucht genomen hebbenden zondaar (1 Joh.
2:1) en alzoo tevens betreffende Zijn .^Middelaarschap*', be-
zwaarlijk, bij de aanneming van Anselmus' satisfactieleer, te
handhaven is. Heeft toch, volgens die leer, Jezus Christus,
de mensch geworden Zoon Gods , de zondeschuld der mensch-
beid volkomen en eens voor altijd afbetaald met Zijn' dood ,
en is mitsdien Zijn lijden een plaatsbekleedend of plaatsver-
vangend geweest, alsdan behoeft de Eeniggeborene Zoon bij
den Vader voor zondaren geen voorspraak of Middelaar meer
te zijn. Met eerbied gespi^oken, berust, volgens Anselmus'
leer aangaande 's Heeren dood, mits consequent toegepast,
het recht; om voor den zondaar den toegang tot den hemel
open te stellen, niet meer bij den Vader, maar bij den Zoon!
In taal, aan menschelijke of maatschappelijke verhoudingen
ontleend, kan men zeggen: indien een menschenvriend de
schuld eens schuldenaars aan een' schuldeischer voldaan heeft ,
dan is de voorspraak van dien menschenvriend bij den schuld-
eischer voor den schuldenaar wegens des laatsten schuld , —
alsdan immers geen schuldenaar meer! — io 't geheel niet
meer noodig. Datzelfde nu geldt met geringe wijziging van
wat de Schrift (Gal. 3 : 19, 20; 1 Tim. 2:5; Hebr. 8:6;
9 : 15; 12 : 24) aangaande Jezus' Middelaarschap zegt.

11. Waar blijft men verder met zijne gronden voor de
aldus genaamde voldoeningsleer bij de bepeinzing o. a. van
„de gelijkenis van den verloren zoon'*? Of was daar de door
den Heer geschetste vader, wat rechtvaardigheid betrof, dan
óók ..zelf verloren*\ toen hij zijn verloren, thans terugge-
keerden zoon in genade aannam, zonder vooraf iemand in
diens plaats voor diens schuld „vaderlijke gestrengheid" te
hebben doen ondervinden in deswegens te dragen straf? Dat
die vader zijn verloren kind weder aannam, zonder „betaal-

Digitized by

Google

387

middel" d. i. zonder eenigen anderen eisch dan diens berouw^
wekte juist de ergernis bij den bekenden oudsten broeder,
maar bewees voor den vader daarom nog geenszins de nood-
zakelijkheid van zulk een betaal-, verzoenings-^ afkoopings-
middel of maatregel, ter delging van des jongsten zoons
schuld. Berouw en diepe smart over zijn gerlrag van weleer
tegenover den door hem wreed miskenden, liefhebbenden vader,
was de volstrekt eenige voorwaarde, door dien vader tegen-
over den afgedwaalde gesteld.

Zoo nu ook verdient het, in verband met het bovenge-
zegde, opmerking, dat bij 's Heeren woord „uwe zonden zijn
u vergeven!'' zoowel tegenover de gevallene, boetvaardige
zondares , als tegenover den genezenen beroerde geen sprake
is geweest, noch van een vooraf geëischt zoenoffer-hetaal-
middel j noch zelfs van een ook maar verborgen toespeling
op een later door Hem (den Heer-zelven, die de gelijkenis
voordroeg) in Zijnen dood op Golgotha te brengen vol- of
afdoening van aller zondaren schuld.

Alzoo, evenmin als de vader in de genoemde gelijkenis
uit het oogpunt van rechtvaardigheid, „zich-zelven verloor^*
door den eenmaal verloren, maar thans berouwvol terugge-
keerden zoon — buiten eenige andere straf dan die, welke
hem reeds bij zijne afdwaling zelve, en door het verlies van
zijn geld en goed getroffen had — in genade weder aange-
nomen te hebben, evenmin kon en kan God Zich-zelven uit
het oogpunt van rechtvaardigheid, ..verliezen" door, ter we-
deraanneming van den afgedwaalden zondaar, allèèn diens
berouw en in-gemeenschap-treding met Jezus Christus, doch
overigens geen af betalings- pf schulddelgingsmiddel, welk 't dan
ook zou mogen zijn, van Zijne zijde te hebben geëischt.

13. Het beeld Gods verflauwt en vervluchtigt hoe langer
zoo meer bij hen, die zóó lang en zóó subtiel over het
Wezen Gods aan het redeneeren en philosopheeren zijn
geweest, totdat in 't eind de eigenschap van Gods rechtvaar-
digheid bij hen weggephilosopheerd is. Deze stelling kan
bezwaarlijk worden ontkend. Dat „wegcijferen of hinaus-
raisonniren" heeft echter, gelijk wel eens ten onrechte beweerd

Digitized by

Google

338

wordt^ niet d&&r plaats, waar en omdat de theorie van het
z. g. „plaatsvervangend lijden'* des Heeren ontkend wordt.
De rechtvaardigheid Gods spreekt zich eensdeels uit in even-
redige, reeds hier op aarde den zondaar, naar den aard
van diens vroeger of tegenwoordig zondig leven op te leggen
straffen, anderdeels in een evenzeer evenredige vergelding
hiernamaals voor zijn zondeschuld , bijaldien hij niet in trj ds ,
alzoo vóór zijn sterven , in de gemeenschap met Jezus Christus
is getreden , en in de biddende en strijdende toeeigening van
Jezus' geest den geestelijken en zedelijken (ethischen) .^los-
prijs*' heeft aanvaard, welke hem van het dienen en lief-
hébben van wereld en zonde vrij gemaakt heeft. Behalve in
die tweevoudige straf openbaart zich de goddelijke gerechtig-
heid niet, evenmin volgens de H. Schrift, als in der zondaren
tegenwoordige en toekomstige ervaring.

14. Te meenen, dat het vervluchtigd en verflauwd zijn van
het beeld Gods alleen gevonden wordt bij dezulken, die het
z. g. y,pl(Mtsbekleedend" lijden ^) van Jezus Christus ontken-
nen, mist evenzeer allen grond als een andere bewering,
volgens welke al diegenen moeten eindigen met aan Gods
rechtvaardigheid te twijfelen, en die ten laatste te ontkennen,
welke geenszins „de eeuwigheid der hellestraffen*' voor de on-
bekeerd gestorvenen mede tot den inhoud hunner Christelijke
geloofsbelijdenis rekenen. Noch wat de theorie betreft, noch
wat de praktijk aangaat, levert de ervaring bewijs voor
evengenoemde dubbele bewering. Geheele streken, hier ea
ginds, alwaar de strengste traditioneele opvatting ten aan-

1) Nach alledem kann Jesus seine eigene Sendung , sein Lebeu wie seinen
Tod wohl als zureichenden Grund und zweckraassigen Weg für die Ver-
wirklichunff und Verbüri^uiiff der angebotenen und zugesicherten göttlicheu
Sündenvergebung, aber nicht als juristische condiHo sine qua non für ihre
Möglichkeit aufgefaszt haben. Damit ist nicht geieugnet, das rechter Glaube
das thatsachliche Leiden Christi bussfertig als ein stellrertretendes empfindet
(alzoo subjectief y voor het eigen gevoel) preist und deutet und als ein für
den Glaubigen notwendiges begreift. Wohl aber ist ausffetchlosse», dass man
auf theorêtiech-wissenschaftlichen Wege die logische Notwendigleeit eines steil'
vertredendes Leidens aus aUgemevneny vorgefaszten, juristischen Begriffen
raéhnell ableUet. Ibid. S. 79.

Digitized by

Google

339

zien dezer beide punten heerschip levei*en talrijke bewijzen
Toor de stelling, dat men het in de praktijk des levens met
het geloof aan Gods rechtvaardigheid en aan een toekomend
oordeel al bijster lichtvaardig, in elk geval niet ernstiger
neemt, dan men zulks liefst van alle tegenstanders der beide
bedoelde traditioneele leerstukken over 't algemeen wil heb-
ben beweerd.

15. Dat onschuldigen dikwijls voor schuldigen moeten
lijden, is de doemwaardige vrucht of vloek van de onge-
rechtigheid der goddeloozen, n\^ar kan nooit de wil zijn
geweest van God. Zij daarentegen, die aan de Anselmiaan^
sche voldoeningstheorie hun zegel hechten, en de onus irae
divinae alleen afwentelbaar achten door het feit van Jezus'
dood als schuld- en zoenoffer in juridischen zin verstaan,
dezulken moeten alzoo wel van oordeel zijn, dat God in
beginsel, en wel blijkens den aldus beschouwden dood Zijns
Zoons, het lijden van onschuldigen voor schuldigen onder
bepaalde omstandigheden niet enkel toelaat, maar zeer be-
paaldelijk wiL Moet echter Gods rechtvaardigheid het ge-
dwongen lijden van onschuldigen voor schuldigen wraken ,
en de laatsten als bewerkers des wegens straffen, hoe en op
welken grond kan dan toch worden beweerd , dat God, de
rechtvaardigheid zelve. Zijn' Eeniggeborene , de onschuld
zelve, voor de schuld der geheele wereld gestraft hebben
zou?! 1) Zegt Jesaja, dat „de straf (ati^izS) op Hem lag^ opdat

1) „Dss der Vf. eine durch das Blut vermittelte natürliche oder eiue auf
juristische Fiction beruhende declaratorische Uebertragung annehme, ist
nicht sehr wahrscheinlich, die juristische Substitution wenigstens nirgends

angedeutet ,

Die „wir\ für die er spricht, leiden und bussen nachtraglich

mit, nehmen zwar nicht mehr körperlicb, aber doch geistig die Schuld
seines Leidens auf sich, haben, was der Zweck der göttlichen Padagogie
war, an und durch ihn gelernt , Gottes Zurechtweisung zu verstehen , sich
ihr frei willig zu unterwerfeu , sich durch sie bessern zu lassen. Bleibt nun
nicht doch noch eine VngerechtigTceit übrig, so fern doch der VnschMige
körperlieh leiden müsste und die Schuldigen mit diesenl geistigen Mitleiden
davon kommen? Ja, aber sie wird ausgeglichen durch seine kün/Hge Ver^
hêrrlicAunff'\ (Das Buch Jesaia übersetzt und erklart von Dr. Bernh. Duhm.,

Digitized by

Google

340

wij vrede zouden hebben" (Jes. Ö3 : 5) dan mist hier het
woord „straf zijn eigenlijke beteekenis» en doidt alleen een
vrucht van der goddeloozen werk aan, welke in de oogen
der wereld, waar die vrucht kinderen Gods treft, „straf
schijnt

Ook wijst de profeet in het „tinE; hielden Hem (ïinj^tin)
voor een' geplaagde, die door God geslagen en vernederd
was'' (vs. 4) de gedachte af, als zou Jehova het geweest zgn,
die Hem dat lijden aandeed (aandoen zou), en die foltering
als „straft oplegde (opleggen zou). Neen, beslist laat hij
in vers 5 gevoelen, dat de zonde en goddeloosheid der men-
schen dat deed (doen zou), en in stede van Hem voor Zijne
vrijwillige menschwording te loven en te eeren , Hem integen-
deel daarvoor als 't ware nog „strafte*' (straffen zou) , en bo-
vendien onder het juk van het lijden den dood ten laatste
deed (zou doen) sterven. God was het , die dat enkel toeliet
(toelaten zou), een zondige menschheid alleen deed 't Hem aan.

16. Ligt in het boven aangehaalde woord „straf" geens-
zins de gewone beteekenis van „verdiend loon of vergelding"
voor een of meerdere misdaden of voor een doorgaand
onwettig en wederspannig bestaan, en is het alzoo te ver-
klaren in een' van de gewone beteekenis, gelijk boven aan-
geduid» afwijkenden zin, dan volgt daaruit. tevens, dat het
woord „losprijs" of rantsoen" daarop overgebracht, evenzeer
oneigenlijk en alleen ethisch kan worden verstaan. Wanneer
bijv. een Christen-zendeling in China zijn leven aan het
moorddadig fanatisme tegen het Christendom ten offer brengt,
dan „ligt of lag er „straf* op dien Christen-zendeling (wèl
te verstaan, in de oogen der Chineesche moordenaars en
der met dezen homogeen zijnde volksmenigte) op het oogen-
blik, waarop hij den wreeden marteldood stierf, zonder dat
echter die dood de tot het Christendom bekeerde Chineezen
aan straf kon doen denken. Alzoo, wat straf was of heette

o. Prof. d. Theol. in Basel im Handkommentar zom Alten Testament,
heraosgegeben von D. W. Nowack, o. Prof. de Theol. in Strassburg i. Els.,
Göttingen, Vandenhoek & Ruprecht 1892. S. 370.

Digitized by

Google

341

in de oogen der moorddadige bedrijvers en hunner geestver-
wanten, met het epitheton welverdiend nog vermeerderd, dat
was in de schatting dier vele of weinige Ghineezen, die een
open oog en een geopend hart yoor het Evangelie hadden
gekregen y een door dien zendeling gebracht vrijwillig offer ^
ten einde ook Ghina's bewoners te brengen tot dien waar-
achtigen, duurzamen^ innerlijken vrede , dien de wereld niet
kent 9 maar alleen als in de schaduw van Golgotha's kruis
kan groeien en bloeien.

17. De offer-aanbiedende Israëliet onder het Oude en de
Christusbelijder onder het Nieuwe Verbond hebben dit met
elkander gemeen, dat, waar de eerste bij het aanbieden van
schuld^, zoen-' en danftoffers daarin de gelijknamige gezind-
heid zijns harten uitsprak, die zelfde drievoudige, innerlijk
verbonden, maar nog hooger opgevatte en nog dieper gaande
gezindheid door den Ghristusbelijder voortdurend werd en
wordt uitgesproken in de blijvende ^ onophoudelijk zich her-
halende offerande, door hem Gode aangeboden in het van
Christus' persoon, zij 't dan ook hier op aarde, nog ge-
brekkig geassimileerde leven naar den geest

Met andere woorden: de offers onder het Oude Verbond
w^zen symbolisch heen op de geestelijke, nimmer eindigende
offerande in de toeeigening van het leven der gemeenschap
met Jezus Christus, Gode aangeboden door den belijder en
de belrjderesse Zijns Zoons.

18. De fout in de Anselmiaansche , op aardsch-juridischen
leest geschoeide satisfactie-leer is deze, dat zij 's Heeren
dood van Zijn overig leven zoo goed als isoleert, of althans
door middel harer voorstanders bewust of onbewust 's Heeren
leven naar evenredigheid meer bepaald als aanloop tot Zijn
dood, dan als Godsopenbaring in het vleesch (1 Joh. 1 vs. 2)
laat voorstellen en waardeeren.

Dien dood stelt zij (de satisfactie-leer) daarbij vóór als een
Gode niet alleen welbehagelijke , maar ook door Hem be-
paaldelijk gewilde, door alles voorbereide en in het leven
geroepen offerande, terwijl die dood inderdaad en op zich-
zelf beschouwd niet anders was dan een moord, door de

Digitized by LjOOQ IC

342

zonde der wereld op den heiligen Zone Oods en des men-
schen gepleegd. Van Asl&t, dat 's Heeren dood in ethischen ,
nimmer in juridischen zin een „zoenoffer" Toor de zonde
der wereld kan heeten. Het schuld- of zoenoffer, 't welk
onder het Oade Verbond in symbolischen zin werd verstaan,
is ten onrechte door belijders des Christendoms in het Nieuwe
Verbond , en wel in juridischen zin op den dood des Heeren
OTergebracht „God was in Christus — alzoo niet in Diens
dood alléén! — de wereld met Zich-zelven verzoenende» haar
hare zonden niet toerekenende" zegt de apostel, d. L de
verzoening van den zondaar met God komt tot stand door-
dien gene met zijn ^^uen intreedt in het leven der gemeen-
schap met Jezus Christus y waartoe schuldbesef en behoefte
aan een leven voor en tot God hem dringt, en hij daardoor
zulk een zieleleven in zich voelt ontwaken , 't welk hem zich
een wederaangenomen kind van God doet gevoelen.

19. Zij, die de Anselmiaansche satisfactie-leer tot eiken
pr\|s willen verdedigen, wijzen daarbij vooral op de woorden,
met welke door den Heer het H. Avondmaal is ingesteld.
Zulks echter zeer ten onrechte. Wie toch die woorden leest,
en daarin een verwijzing naar, of toepassing op de z. g. vol-
doeningsleer naar Anselmus aangeduid wil zien, vergeet,
dat de Heer, blijkens de duidelijke woorden „doet dit tot
Mijne gedachtenis'* (Luc. 22, 19^), een verklaring van den
aard en het doel van dien maaltijd als een gedachtenismMil
tijd geeft, welke o. a. ten eenenmale overbodig en zonderling
zou z\jn geweest, bijaldien hetzij de transsubstantiatie- of
consubstantiatie-leer geacht moest worden recht van bestaan
te hebben. Kon toch iemands lichaam gedurig worden ge-
geten en zijn bbed gedronken y dan zou zulks toch wel
onmogelijk buiten het herdenken van, of de gedachtenis aan
zulk een kunnen geschieden.

„Het brood" wordt door den Heer, aan dien met Zijne
jongeren laatstgehouden maaltijd op zinnebeeldige wijze „Zyn
lichaam'* genoemd, waarmede Rij B,B,ndmdde Zijne tijdelijke y
aardsche verschijning onder hen^ welke ten einde toe aan
hen en de menschheid in 't algemeen toegewijd was geweest.

Digitized by

Google

343

en daarom ook ten einde toe in dankbare, met Hem in den
geest steeds verbonden houdende „gedachtenis" moest bl^'ven.
nDe(n) wijfC^ noemt Hij, eveneens op zinnebeeldige wijze
sprekende, „Zyn bloed''.

Aan dat brood nu = Zijn lichaam^ verbindt Hij , de beeld-
spraak volhoudende, het begrip van eten 9 aan den wijn = Zijn
bloed dat van drinken. Dat beide uitdrukkingen slechts
beeldsprakig, en in geenerlei zin letterlijk zijn te verstaan,
alzoo ook zelfs niet op de beweerde waarheid der Anselmi-
aansche satisfactie-leer van uit de verte kunnen doelen , blijkt
reeds hieruit, dat het offervleesch der zond' en schuldoSevs
(waarop dan, gelijk sommigen willen, gezinspeeld zou zijn)
door den offeraar geenszins (door den priesters slechts ge^
deeUelijk) gegeten, maar het bloed van het schuldoffer nog
veel minder gedronken ^) mocht worden. M. a. w. slechts
de woorden „vleesch" en „bloed" hebben, zouden we zeg-
gen, hier op toevallige wijze „iets op den klank af* gemeens
met de gedachte aan zond- en schuldoffers, maar overigens
bestaat er tusschen beide die uitdrukkingen „Zijn vleesch
eten*\ n^ijn bloed drinken'' eenerzijds en de gedachte aan
de offers onder het O. V. anderzijds volstrekt geen verband.
Werd toch het vleesch verbrand ^ zoo werd het bloed der
offers aan den voet van het brandofferaltaar uitgestort j nadat
vooraf met een deel daarvan de altaar-hoornen waren be-
sprengd (Lev. 4 : 34).

De uitdrukkingen of zegswijzen ^Zijn (Jezus') vleesch te
eten" alsmede „Zijn (Jezus') bloed te drinken" (men vergel.
Joh. 6, 53, 54) hebben met het geloof, in de z. g. Anselmi-
aansche satisfactie-theorie vervat, alzoo even weinig als met
den Ond-testamentischen offerdienst gemeens, 't Is derhalve
een beeldspraak, uit 's Heeren mond opgeteekend, welke, om
zoo te zeggen, geheel op zich-zelf staat, en gansch iets
anders aanduidt, dan men gewoonlijk daardoor aangeduid, en
met bovengenoemde theorie in verband gebracht hebben wil.

i) In Levit. 3, 17; 7, 27; 17, 12. 14 komt ook zelfe hier, waar het nml.
hloed betreft, €tê» in plaats van drinke» voor.

Digitized by

Google

In de bovenbedoelde instellingswoorden des H. Avondmaals
is, naar Jezus' bedoeling» het woord ,^hloed!* = de zetel des
(Zijns) levens en vervolgens = dat leven ulf: hier echter
niet, zooals bij „dat (brood) is mijn lichaam", aanduidende
Zijne aardsche en alzoo slechts tijdelijke verschoning» maar
zinspelende op het voor en in hen blijvende nml. Zijn geest ,
welke evenals de wijn in het lichaam, in hun gemoeds- of
ziele-, wil men, geloofsleven zou overgaan. De gelijkenis van
den wijnstok en van den wijn^ dringende in de ranken, heeft
zich hier in 's Heeren voorstelling ten nauwste aan het
bezigen van het woord .fihed!' verbonden i). Van daar, dat
Hij in de genoemde instellingswoorden^ evenals vroeger in
JoL 6 : 54, van Zijn „bloed" als door de Zijnen te „({rtn-
heri^ gewaagt Strikt genomen, pasten alzoo die beide werk-
woorden eten en drinken bij brood en wijn alléén ! Uit geheel
het verband zijner zegswijzen blijkt echter, dat Jezus als
't ware met de menschelijke taal geworsteld heeft, om met
behulp daarvan zoo diep en innig mogelijk de allemauwste
betrekking voor der menschen bevatting te kenschetsen ^),
welke Hij tusschen Zijnen geest en dien der Zijnen y in het
eigen belang dezer laatsten, tot stand gebracht wenscht
Daaruit is dan ook mede dat woord ,,vergoten^^ {sKxvvvófjLevov
Matth. 26 : 28) te verklaren, 't welk van het beeld van den
wijn ongemerkt en als van zelf op dat van het bloed ^ Zijn
bloed {in den reeds boven aangegeven zin te verstaan) door
Hem overgebracht werd.

Gewaagt de Heer in de instellingswoorden van „Ael
Nieutue Verbond in Zijn bloed'\ dan wil Hij daarbij aan dat
nieuwe verbondsleven met God hebben gedacht, 't welk door
de uitstorting van Zijn bloed = het nieuwe leven van Zijn

1) Dit kan ons zelfs als Westerlingen te minder bevreemden, wijl men
immers ook op het gebied van den wijnbouw van het ^jlloed" van den
wijnstok = de sappen van de wijngaardranken , pleegt te spreken.

2) Iets, hoewel meer in aardschen zin, analoogs met deze door den Heer
gebezigde Oottersche beeldspraak vinden we terug in de teedere taal, waar-
mede men bijv. een moeder ten onzent uit het volk haar lieveling aan het
hart drukkende vaak hoort zeggen: „Ik zou je haast opeten, mijn schat!"

Digitized by

Google

346

geest, in Zijne belijders en belijderessen zou komen, en 't welk
door Hem tegenoTer het leven des geestes onder het Oude
Verbond, alzoo in zekeren zin het oude leven naar de Wet»
werd overgesteld (men vergd. hierbij vooral MattL 9 : 17;
Mare. 2, 22; Luc. 5, 37).

Van dat leven Zijns geestes na, voorgesteld onder het beeld
van bloed y (vergal Joh. 6, 53 — 56) verklaart Jezus, dat het
zou worden vergoten (evenals zulks in uitwendigen, voor zin-
tuigen waarneembaren zin met den wijn uit vat of kruik in
den kelk geschiedt) „tot vergeving van zonden'' (stg i(p€<nv
ifixpriuv Matth. 26, 28). Dat wil zeggen: waar Zijn „bloed'' =
het leven Zijns geestes zou worden vergoten (of ..uitgestort'^
welk laatste woord evenzeer figuurlijk gebezigd is in iKJcéyv-
rat, Rom. 5, 5 en in hxé^rs, Apoc. 16, 1 als later van de
mededeeling des Geestes op den Isten Christen-pinksterdag)
en overgaan in de harten der Zijnen, daar werd tevens
innerlijk aan al die voorwaarden voldaan, welke Jot verge-
ving van zonden" zouden leiden, m. a. w. daar zou ootmoed,
boete en berouw, derhalve nieuwheid des levens ontstaan.

„Zijn bloed d. L het leven Zijns geestes vergoten tot ver-
geving van zonden".

Dat het woord „vergoten" hier alzoo evenzeer figuurlijk
is te verstaan als het „uitgestort'\ 't welk van „de liefde
Gods ()5 iyiTT}] Tov ièeov Rom. 5, 5) enz. wordt gezegd, gelijk
we zoo even kortelijk aanduidden, blijkt mede hieruit, dat
aan geen letterlijke beteekenis van het woord valt te den-
ken, ook waar men bij het woord „bloed" {aJ^ji,») aan Jezus'
dood mocht willen hebben gedacht. Immers is de Heer toch
geenszins op zoodanige wijze gestorven, dat zijn sterven aan
een eigenlijk gezegd vergoten zijn geworden van Zijn bloed
(bloedstorting) , evenals bijv. bij Paulus' dood nml. door ont-
hoofding , zou kunnen doen denken. Zeker, hloeiverlies had
ook bij den kruisdood plaats, maar toch niet in die mate,
dat Jezus' dood voorgesteld zou kunnen worden als te zijn
geschied door eigenlijk gezegd bloedvergieten. Neen, ziele-
lijden en uitputting nóg meer dan bloedverlies waS* de mid-
delgke oorzaak zijns doods.

Digitized by

Google

346

En wat dat „tot vergeving van zonden^* betreft, zoo wordt
hier als doel en strekking voorgesteld, wat door den Heer
bedoeld was als vrucht en gevolg zijner Terschijning in deze
wereld en van Zijn lijden. Hiermede analoog is bijv. de vermel-
ding van zijn gekomen zijn „tot een oordeeV* {sU iipifix Ji?.êov)
in Joh. 9 : 39. Alzoo zou „de vergeving der zonden'' = „de
verzoening" met God (1 Joh. 2, 2) in een iegelijk tot stand
komen, die „het bloed der verlossing gedronken'* zou heb-
ben, m. a. w. in wien „de Geest des levens van Jezus
Christus" zou zijn gekomen door bewondering voor, liefde
tot en geloof in , d. i. algeheele overgave aan Jezus Christus.
Gelijk reiniging en versterking van iemands bloed (het bloed
thans in letterlijken zin genomen) niet op eenmaal tot stand
komt, zoo ook komt niemand tot „vergeving van zonden'* of
verzoening met God'' door een dogmatische , en dan nog wel
onhoudbare voorstelling aangaande het feit van Jezus' ster-
ven van een man als Anselmus over te nemen , maar wel en
alleen door Christus' reine, krachtige bloed = Zijn geest,
in de aderen van ons geestesleven te doen intreden, en
daaruit het onreine , bedorven bloed = den geest van wereld-
zin en zondelust, te doen verwijderen. Alle mogelijke beeld-
sprakige uitdrukkingen, welke in de Schriften des Nieuwen
Testaments voorkomen, en welke op het „bloed van Jezus
Christus" als verlossingsmiddel zinspelen , moeten , naar onze
bescheidene meening, naar deze grondgedachte des N. Ver-
bonds worden verklaard.

En wanneer nogtans afzonderlijk en met nadruk op 's Hee
ren dood daarbij wor Jt gewezen , dan geschiedt dit alleen om
deze twee hoofdredenen 1° omdat in dien dood heel Jezus'
leven als een door Hem Gode en der menschheid gewijd leven
en offer j wel te verstaan in ethischen zin, zich nog eenmaal
als 't ware herhaalt en concentreert, 2° omdat in dien dood,
als moord van de zijde der wereld , heel de toeleg en macht
van de zonde der wereld gezien wordt, en dat tevens indirect
den tot zich zelven ingekeerden zondaar heendrijft tot God.

Dat intusschen de gedachte aan Zijn' naderenden dood bij
den Heer aan bovengenoemden beeldspraak van den wijn =

Digitized by

Google

347

het bloed = Zijn geest, zich aansloot, laat zich gereedelgk
verklaren uit d<B gedachte in vers 29, waarbij Hij zegt
„Tan nn aan niet meer Tan het gewas des wijnstoks te zullen
drinken tot op den dag, waarop Hij het nieuw met hen
drinken zou in het rijk Zgns Vaders^' — ook al wederom
een uitdrukking, die niet anders dan als beeldspraak kan
worden verstaan, en derhalTe slechts in oTerdrachtelijken of
geestelijken is te Terklaren.

Maar ook en nog meer hierom Terbond Hij de hier uit-
gesproken gedachte Tan Zijn ophanden zijnd sterven aan het
dr.mken van den wijUj het zinnebeeld, gelijk we gezien
hebben, van Zijn' in de Zijnen vereischten geest ^ wijl juist
door Zijn dood m. a. w. na Zijn heengaan Zijn geest in hen
zou komen, zich in hen zou ontwikkeleu. Dat laatste toch
zou geschieden overeenkomstig die later door Hem gegOTon
belofte der Zending der „kracht uit de hoogte" (= den H.
(reest), en mede Tolgens die algemeen waargenomen en erkende
wet der enraring , dat nml. de geest Tan edele bloedTorwanten
en vrienden nog meer na derzulkeu dood na- en doorwerkt
in hunne achtergebleTen betrekkingen en Trienden, dan die
zich in dezen openbaarde en werkte tijdens het aardsche
leven van genen. Daarin ligt dan ook, ten deele althans,
de Terklaring Tan 's Heeren bekende woord : „het is u goed ,
dat ik heenga" (Joh. 16 : 7»). In dat heengaan toch lag Toor-
waarde en waarborg beide , dat Zijn geest (= het bloed =
levensadem , kracht en geest des Nieuwen Verbonds'*) in hen
zou komen en door hen op anderen zou werken. Zoo Tiel
de gedachte aan Zijn ophanden zijnd sterTen samen met die
van het overgaan van Zijn geest in de harten der Zijnen,
aanschouwelijk afgebeeld in de handeling van drinken ^ in-
drinken van den wijn aan dien laatsten, diep aandoenlijken
maaltijd, gehouden met zijne jongeren.

Heusdeny H. Ebnst.

iu de Lijdensweken van 1894.

Digitized by

Google

„listoria revelationis'', of „Theologia biblica"?

(Een encyclopaedisch vraagstuk).

De bewering 9 dat het jongst-verschenen werk van Dr.
A. Kuyper: „Encyclopaedie der heilige Godgeleerdheid" door
theologen; die niet opzien tegen de kostbaarheid en de
lectuur van drie zoo zwaarwichtige deelen, met meer dan
gewone belangstelling begroet en ontvangen werd, is zeker
niet al te gewaagd. Wat mij betreft, ik zou oneerlijk zijn,
indien ik zeide, dat ik, deze regelen schrijvende, de ± 1700
bladzijden reeds van a tot z heb dooi^elezen (trouwens het
„Voorwoord" van Deel Drie is ook pas van 17 Juni 1894),
maar ook indien ik verzweeg, dat ik er toch reeds genoeg
van gelezen heb om my genoopt te voelen tot de verzekering
dat ik de opmerkingen , die hier volgen , minstens ook wensch
beschouwd te zien als een ^eeresaluut^' mijnentwege aan een
zoo eerbiedwekkenden theologischen arbeid.

Uit het vorenstaande is het reeds te merken, dat het
volstrekt niet in mijne bedoeling ligt, een kritiek te geven
van deze Ëncyclopaedie als zoodanig en in haar geheel.
Zeer gaarne laat ik dat aan onderen over, het liefst na-
tuurlijk aan encyclopaedisten van professie. Slechts wensch
ik enkele kantteekeningen , al lezende door mij gemaakt,
een weinig nader hier uit te werken. Ze betreffen meer in
't bijzonder een onderdeel dezer Ëncyclopaedie , hetwelk reeds
op zichzelf belangrijk genoeg is om nauwgezette overweging
te verdienen, maar waaraan ook om déze reden eenige
meerdere aandacht mag geschonken worden omdat het, naar
mijn inzicht althans, direct verband houdt met de bemuurde
dogmatische paden, waarop deze scholasticus redivivus met
zoo groot talent ons voorgaat, ja vooruitsnelt

Digitized by

Google

349

Ik heb het oog op het vak, dat in de theologische wereld
doorgaans als ^Theologia Biblica'' aangeduid, in Dr. Kuyper's
Encyclopaedie ja Tele malen vermeld en vrij uitvoerig be-
sproken wordt, maar zóó dat niet alleen de titel vervangen
wordt door dien van ^^Historia revelationis'^ maar dat men
gedurig in twijfel verkeert of wij hier enkel te doen hebben
met eene eenvoudige naamsverwisseling, dan wel met de
wegruiming van een vak dat misschien te hinderlijk is voor
het dogmatisme, waarin de opmerkzame beschouwer den
grond herkent van het gansche gebouw.

De Eerste Afdeeling van het gebouw wordt gevormd door
„de bibliologische groep". Deze groep omvat drieërlei, wat
door een bekwaam architect aldus in schets is gebracht
(ni, bL 22): 'I. Tcc fii^xiot als Boek: De CanonwcA^ vakken;
n. Ti fitfixlx als Geschrift: De exegetische vakken; IIL Ta.
fii^Kid als Getuigenis: De pragmatische vakken. Als onder-
deelen van laatstgenoemde worden dan opgegeven: 1. de
archaeologia sacra; 2. de historia sacra; 3. de historia re-
velationis.

Op dit laatste nu, de historia revelationis , vestig ik uit-
sluitend de aandacht. Op de voorafgaande bladzijde (21) was
zij reeds aangekondigd met de volgende woorden: „Van de
Theologia Biblica wordt hier met opzet geen melding ge-
maakt, omdat deze begrepen is onder wat wij liever: de
geschiedenis der Openbaring noemen". Reeds hier ontstaat
de vraag: waarom is het eigenlijk te doen? Om een anderen,
naar des schrijvers gevoelen juisteren en beteren naam voor
„Theologia Biblica", öf om de wegcijfering van deze onder
eiken vorm door de substitueering van iets anders, wat hij
dan liever „de geschiedenis der Openbaring" noemt? Zoowel
het een als het ander toch kan zijn uitgedrukt door de aan-
gehaalde zinsnede, bepaaldelijk door de woorden: omdat
deze begrepen is onder. Dit kan beteekenen, 5f: wat men
noemt Theologia Biblica heeft wel recht van bestaan, alleen
de naam is verkeerd; of: zij moet plaats maken voor iets
anders, wat ik daarom liever de geschiedenis der Openba-
ring noem.

Digitized by

Google

360

Is het eerste bedoeld, wtj zouden met de naamsverwisse-
ling niet alleen vrede kunnen hebben, maar haar ook met
blgdschap aanvaarden, indien het werkelijk blijken mocht»
dat daardoor een einde kon komen aan velerlei misverstand,
en dat derhalve verandering hier ook verbetering ware. Is
daarentegen het andere bedoeld, wij zouden moeten pro-
testeeren èn tegen de naamsverwisseling èn tegen de w%-
neming daarmede van hetgeen o. a. ook nog wel eenigen
dienst kan bewijzen aan eiken godgeleerde, die, hoezeer ook
beliidend: ,,de S. Scriptura het principium unicum theolo-
giae'* (II. blz. 297), niettemin nog wel eens kon noodig
hebben , door die H. Schrift tot de orde geroepen te worden ,
wanneer het soms blijken mocht dat hij o ja uitnemend den
weg weet naar „het eigenlijke Sanctuarium der Theologie" i),
maar zóó dat wij, „de Dogmatiek de eigenlijke vaste burcht,
binnen welks veste de Theologie als regina scientiaruiA haar
koninklijken zetel gevestigd had" ^) eenmaal goed in het oog
gekregen hebbende, verschrikt terugtreden, zeggende: „ik
ga toch eigenlijk liever niet met u meé, want ik bemerk,
dat deze weg; principieel, geen andere is dan . . . de loeg
naar Romé*\

Doch wij willen niet vooruitloopen; wij zijn nog slechts
aan de vraag: waarom is het te doen? Mij dunkt, niet maar
eenvoudig om eene naamsverwisseling, al schijnt het som-
wijlen zoo te zijn. B. v. op bladz. 59 (Deel III) heet het
eerst: „Met dit laatste" — d. i. de Historia revelationis —
„is geen Theologia Biblica bedoeld". En vlak daarop volgt:
„Bij de Historia revelationis zal er rekenschap van worden
gegeven, waarom het spreken van Theologia biblica ons
onhoudbaar voorkomt". Is het niet alsof er stond, eerst:
„met de Historia revelationis bedoel ik heel iets anders dan
Theologia biblica", en dan: „ik bedoel er eigenlijk hetzelfde
meé; alleen de benaming is onhoudbaar , en men spreke
daarom liever van Historia revelationis"?

1) Zie III, blz. 346, w.: D« Dü^matoloffitehe groep.

2) t z. p.

Digitized by

Google

351

Men zegge niet: ,,dat zijn kleinigheden, waaraan men niet
te veel moet hechten , en die allicht het gevolg zijn van mis-
schien wat al te vluchtige formuleering". Het is wel mogelijk,
maar het maakt toch, dat men blijft rondtasten naar des
schrijvers bedoeling, en dat men, zich gezet hebbende tot
ernstige overweging van zijne beweringen, zich erdoor voor
gewaarschuwd houdt om niet mis te tasten in hetgeen vat-
baar is voor tweeërlei uitlegging.

Misschien echter is dat gemis aan duidelijkheid ten deze
aan iets anders te wijten. Ik bedoel het inderdaad onloo-
chenbaar feit, dat in den loop der tijden onder de vlag van
Theologia biblica allerlei valsche lading is binnengesmok-
keld, waartegen ie^ler eerlijk bijbelsch theoloog met welge-
vallen het welsprekend protest van Dr. Euyper verneemt.
De mogelijkheid nu mag ondersteld worden, dat deze radicale
geest, die niet van halve maatregelen houdt, ten einde aan
al die smokkelpartijen een eind te maken en alle contrabande
op dit gebied, zoo mogelijk, te weren, die oude vlag heeft
willen neerhalen om ze te vervangen door een andere, die,
naar zijne meening, geen dubbelzinnigheid meer gedoogt.
Voorzeker een loffelijk bedoelen ! Uitnemende bladzijden zijn
dan ook gewijd aan een protest tegen zoo oneerlijke handel-
wijs; en de stelling „dat het ter bane brengen zoowel van
de Theologia biblica als van de Dogmatica biblica weinig
anders was dan het zoeken naar een instrumentum belli,
ten einde met behulp hiervan de kracht der kerkelijke be-
lijdenis te breken'' (III. blz. 169), moge in deze haar alge-
meenheid niet zyn vrij te pleiten van overdrijving, te ont-
kennen valt het niet, dat er niet weinig waarheid in schuilt,
en toegestemd moet worden hetgeen er wordt bijgevoegd : „De
historie bewijst dan ook, hoe vooral de Rationalisten op dit
terrein hun lauweren zochten." Maar dat is toch nog geen
reden om hetzij de zaak zelve hetzij haar benaming absoluut
te verworpen. Immers met evenveel recht zou men kunnen
zeggen, dat ook onder de vlag van Theologia Dogmatica
niet weinig is ter bane gebracht wat, allerminst voorzeker
door Dr. K., als echte Dogmatiek kan erkend worden, en

Digitized by

Google

352

waarin maar al te dniddgk de toeleg te bespeuren is om de
kracht der kerkelgke belgdenis te breken. Dit na zoo zijnde ,
zou het niet wat al te yeel van een dogmatioas als Dr. K
of van wien dan ook gevergd zijn» vrede te hebben met den
▼oorslag om voortaan maar niet meer te spreken van Dog-
matiek, en zich gewonnen te geven b. v. aan Dr. K Martin ,
van wien wij o. a. vernamen (L blz. 463 w.) y,dat hij de
geheele dogmatiek liefst opruimt", om haar te vervangen door
de Ethiek? En toch heeft deze Martin, die een weg wigst
waarlangs het geschieden kan „qne les éléments de la dog-
matique actuelle sQix>nt dessiminés", in zgn schema, waarin
alle dogmatiek is weggesmolten in een aggr^aat van alles
en nog wat, met alleen eene iheologia biblica; maar ook
eene „Histoire de la révélation" ingepast. Voorzeker merk-
waardig genoeg, ook omdat er uit blijkt, dat er tegenwoordig
zelfs Encyclopaedisten zijn, die gewapend met eene Historia
revelationis , met behulp waarvan Dr. K. de Theologica biblica
wil opruimen ten behoeve zijner Dogmatiek, juist andersom
manoeuvreeren, namelijk om er de geheele Dogmatiek mede
op te ruimen. Het wil mij echter voorkomen, dat in beide
gevallen de regel mag gelden: abusus non tollit usum.

Doch er worden andere bedenkingen door Dr. E. tegen de
Theologia biblica te berde gebracht, bedenkingen die ernstig
genoeg zijn om ernstige overweging te verdienen. Het voor-
naamste is wel het volgende (UI. blz. 166) : „Theologia biblica
kan tweeërlei beteekenen , öf een Theologie die uit de Heilige
Schrift ontwikkeld wordt, 5f wel een Theologie, die in de
Heilige Schrift voor ons ligt. Het eerste nu is hier niet
bedoeld , want de uit de Heilige Schrift ontnikkelde Theologie
is en kan niet anders zijn dan de dogmatiek. Blijft dus
alleen de beteekenis van een Theologie, die in de Heilige
Schrift voor ons ligt; en die nu bestaat niet. Want wel kan
men, in den trant van onze oude dogmatici, de openbaring
zelve theologia ectypa noemen , maar in dien zin is dit woord
noch door Gabler, noch door zijne navolgers gebruikt". En
eindelijk wordt dan als volgt geconcludeerd (blz. 167): „Wie
alzoo van Theologia biblica spreekt, gebruikt een term, die

Digitized by

Google

353

of heel iets anders beteekent dan wij onder Theologie ver-
staan, öf wel hij bezigt een uitdrukking, die de revelatie
ontkent, en aan de schrijvers der Heilige Schrift een ka-
rakter opdringt, dat ze niet bezaten."

Laat ons nu deze beweringen een weinig nader bezien.'
„Theologia biblica kan tweeërlei beteekenen". Voorzeker,
ja ik zou zeggen: zelfs nog wel meer dan tweeërlei. Men
behoeft de onderscheidene handboeken over dat studievak
slechts in te zien, om zich er van te overtuigen, hoe ver-
schillend het wordt opgevat, en hoe verschillend ook de
methode is, die zich naar die opvatting richt. Maar is dat
anders met andere studievakken, ook op theologisch gebied ?
om iets te noemen met „Dogmatiek", en m^.akt het niet
reeds verschil of men dezen kunstterm met Dr. Kuyper en
anderen, naar mijne meening terecht, afleidt van het sub-
stantief 8öVjC4«, dan wel met Ritschl e. a. van het verbum
ioyfAxrl^siv? Zonder twijfel, de term „Theologia biblica" is,
zoomin als vele andere, ondubbelzinnig, en d4&rom juist is
het in de meeste gevallen zoo noodig, dat ieder die over
een of ander onderwerp gaat handelen, waarvan men weet
dat niet iedereen daarbij aan hetzelfde denkt, vooraf dui-
delijk zegge , wat hij bedoelt. Maar ik ga verder, jen beweer,
dat ook de door Dr. E. gebezigde term „Historia revela-
tionis", waardoor hij de Theologia biblica wil vervangen,
alles behalve ondubbelzinnig is , en zelfs in zijn eigen spraak-
gebruik tweeërlei beteekenis toelaat Soms heb ik gedacht,
dat hij zelf dat ook wel heeft opgemerkt, en den tweeërlei
zin waarin hij telkens spreekt van „revelatio" of „openbaring"
(met en zonder verbinding met Historia, Geschiedenis), heeft
willen uitdrukken door bij afwisseling te schrijven „Revelatio"
en „Openbaring", en dan weer „revelatie" en „openbaring".
Maar die afwisseling van de B en O met de r en o bleek
mij toch niet constant noch systematisch genoeg om dat
vermoeden te wettigen.

Ik ga mij nader verklaren. Wat is „revelatie, openbaring"?
In den eigenlijken , schriftuurlijken zin is het altoos en zonder
uitzondering, èn als iTromKtrptq èn als (paviputng, actief, de

Digitized by

Google

354

actus Dei quo semet ipsom reyelat, en nooit ofte nimmer,
in passieyen zin, het geopenbaarde , id qnod revelatom est,
m. a. w. nimmer de inbond der openbaring. In deze laatste,
passieve of oyerdrachtelijke beteekenis moge de uitdrukking
^openbaring" in het latere spraakgebruik zijn overgebracht,
en er moge verschil van gevoelen over kunnen zijn of het
volgen van dat spraakgebruik wel aanbeveling verdient voor
de streng- wetenschappelijke terminologie, in geen geval mag
men die tweeërlei beteekenis door elkander halen en alzoo
de duidelijkheid opofferen aan zoo willekeurig gebruik.

Ziedaar wat door Dr. K. gedurig is uit het oog verioren,
en het is mede de oorzaak dat de nadenkende lezer, die
zich niet van de wijs laat brengen door eene wegslepende
maar misschien al te metaphorische en overstelpende dictie,
menigmaal verlegen staat als hij zich rekenschap wil geven
en de juiste bedoeling wil vatten van hetgeen hij gelezen
beeft. De verwarring, die wordt aangericht door het dubbel-
zinnig gebruik van het woord openbaring, zal ik met enkele
voorbeelden toelichten. In de boven aangehaalde zinsnede
lazen wij reeds: „wel kan men, in den trant van onze oude
dogmatici, de openbaring zelve 1'heologia ectypa noemen",
terw\jl elders die theologia ectypa „vrucht van openbaring"
heet, en wel in een §, die tot opschrift heeft: De Theologia
ectypa vrucht van Openbaring (II. blz. 205). Hoe kan dat
nu? Hoe kan iets de openbaring zelve en tevens vrucht van
Openbaring zijn, tenzij men openbaring neme in tweeërlei
zin? De aan laatstgenoemde § naast voorafgaande, waarin
gehandeld wordt over Het afhankelijk karakter der Theo-
logie ^ eipdigt met deze woorden: „Dit nu is het wat we
bedoelden, toen we de Theologie een afhankelijke kennisse
noemden, dat is zulk eene kennisse, die niet het resultaat
is van activiteit onzerzijds, maar vrucht van een actie, die
van God naar ons uitgaat; en die actie is in wijderen zin
Gods zelfopenbaring aan zijn creatuur". Zóó is het goed:
„Gods zelfopenbaring een a^ie die van God naar ons uit-
gaat". Evenzoo weder op de daarop volgende bladzijde : „In
de derde plaats dient in het oog gehouden, dat de Open-

Digitized by

Google

35Ó

baring Gods niet een daad van één oogenblik is, maar een
doorgaand proces y dat zich over eeuwen uitbreidt en in deze
uitbreiding over de eeuwen niet willoos her- en derwaarts
slingert , maar zich voortbeweegt naar het motief i) , dat in
haar idee ligt, naar den aard van haar successieven inhoud ,
en naar de gelegenheid van de bedding, die haar stroom
zich vormen moet, ... En eindelijk valt in de vijfde plaats
rekening te houden met hel speciale karakter^ dat deze Open-
baring, zoo wat de actie van Openbaring, als haar inhoud
.... betreft, moest aannemen" enz. Zeer terecht is daar
de daad der openbaring, zij het ook als een doorgaand
proces y „de Openbaring Gods" genoemd, en deze onderschei-
den van haren inhoud^ evenals ook weer, waar het heet in
hetzelfde verband (II. blz. 208) „dat alle schepping zelve
openbaring is" en : „De schepping kan noch mag dus anders
begrepen dan als een vrije daad Gods'\

Die onderscheiding echter is gedurig weer uit het oog ver-
loren, en de Openbaring als actus Dei verward en verwis-
seld met den inhoud der Openbaring, d. L met het geopen-
baarde. Nog één voorbeeld wil ik bijbrengen, waarin dat zeer
sterk uitkomt. In Deel II blz. 209 lezen wij het volgende:
„Hieruit nu vloeit vanzelf als tweede stelling voort, dat de
Openbaring Gods een creatuur eischt^ in staat om deze Open-
baring in subiectieve kennisse van God om te zetten'\ Twee-
maal is hier het woord openbaring gebruikt, maar in tweeërlei

1) Ik veroorloof mij hier eeue kleine excursie buiten direct verband met
ons ondervirerp. Maar de met dat „mptief verband houdende stelling: dat
God zichzelf openbacurt om zichzelf 8 wille, en niet ten behoeve vcm den mensch
(II, blz. 207) is al te zonderling om er niet even de aandacht op te vesti-
gen. Hoe? is dat een tegenstelling: God openbaart zichzelf om zichzelf s
wille, en niet ten behoeve van den mensch? Ën wanneer dan in de bewijs-
voering, dit ten behoeve van den mensch eerst wordt vervangen door om
*8 menschen wü , en dan op de volgende bladzijde de thesis schijnt gewon-
nen te zijn met de zegevierende conclusie: ,,dau ïcan het motief voor die
Openbaring niet in den mensch gelegen zijn" — zie, dan maakt men het
met zulke sophisterij zich toch wat al te gemakkelijk, want ieder, die
nadenkt, zal zeggen- om 's menschen wil^ en het motief in den mmisch, dat
is toch waarlijk niet hetzelfde als: ten behoeve vwn den mensch!

y Google

Digitized by ^

356

zin; eerst in den eigenlijken zin van een actns Dei, en dan
in de beteekenis van „het geopenbaarde'* of „hetgeen open-
baar wordt". Men leze slechts aandachtig de ontwikkeling
en de toelichting der stelling op de daarop volgende blad-
zijden, en bepaaldelijk het volgende (blz. 212): „In onze
tweede stelling ligt echter nog meer. Het bewuste creatuur
is niet slechts onmisbaar, opriat de openbaring openbaring
zijn kunne, maar ook, hetgeen openbaar wordt, moet door
den mensch in subiectieve kennisse van God en zijne deug-
den kunnen worden omgezet". Wat in de stelling is uitge-
drukt met de woorden: „om deze Openbaring iu subiectieve
kennisse van God om te zetten", is in de laatst gerefereerde
zinsnede geworden: „maar ook, hetgeen openbaar wordt, moet
door den mensch in subiectieve kennisse van God en zijne
deugden kunnen worden omgezet". Uit dit „maar ook" blijkt,
dat „hetgeen openbaar wordt" onderscheiden wordt van het
voorafgaande „openbaring", en verder blijkt er uit, wat ik
gezegd heb, dat in de stelling het woord Openbaring de
tweede keer beteekent: „hetgeen openbaar wordt".

Vreemd is het dus niet, dat wij bij den term „Historia
revelationis", telkens vertaald en afgewisseld door „Geschie-
denis der openbaring", vragen en blijven vragen: „wat be-
doelt gij er mede?" Want het behoeft geen betoog, dat het
een groot verschil maakt, of men zegt, te willen geven eene
Geschiedenis van Gods zelfopenbaring als actie die, als door"
gaand proces^ van God naar ons uitgaat^ dan wel eene
Geschiedenis van den openbarings-inAotid , die door middel
van dat doorgaand proces ons gegeven is.

Wij zoeken licht in de § die afzonderlijk en uitvoerig
handelt over de Historia Revelationis (deel III. § 17. blz.
166 — 180) — maar ten slotte, ik moet het eerlijk beken-
nen, is het mij, na herhaalde en aandachtige lezing, ook
daaruit nog niet recht duidelijk kunnen worden. Eensdeels
zou men kunnen meenen , dat de geschiedenis van den open-
barings-inhoud bedoeld is. Dit zou men reeds kunnen op-
maken uit de indeeling van „De Geschiedenis der Openbaring"
onder de pragmatische vakken (blz. 134), de keus van welke

Digitized by

Google

357

benaming aldus wordt gemotiveerd: „Naast de Grieksche
termen van Canonische en Exegetische vakken kon moeilijk
de latijnsche uitdrukking van realistische vakken gebezigd
worden. Ongetwijfeld kon men den inhoud der Schrift in
het Grieksch ook door tx svovtx uitdrukken, maar de aflei-
ding Enontische vakken zou niet kunnen bestaan'' (blz. 131).
Zoo ook, wanne.er gezegd wordt (blz. 181) „dat de Historia
Revelationis aan de Kerk een Thesaurus Veritatis , een Woord
Gods, in handen geeft, die, in zijn kern sa4mgevat, als
het Evangelie de wereld ingaat". Maar anderdeels geraken
wij toch weer in twijfel, wanneer wij, ons herinnerend het-
geen wij gememoreerd hebben van „de daad der Openbaring
als een doorgaand proces", het volgende lezen (blz. 179):
dat het is „de plicht van de Geschiedenis der Openbaring,
duidelijk te doen uitkomen, hoe het historisch proces juist
zóó verliep en het organisch karakter der Openbaring juist
zóó was ingericht, dat er in elke periode van dit proces
een weg ter zaligheid ontsloten was, en dat toch het geheel
eerst in den Christus culmineert", en dan ten slotte: „Het
bovenstaande s&amvattend komen we derhalve tot de con-
clusie, dat de Historia Revelationis het proces der Open-
baring van God aan ons menschelijk geslacht heeft te be-
schrijven, en dit proces zoo in zijn deelen als in het geheel
van zijn verloop heeft toe te lichten". Derhalve niet de
Openbaring naar haren inhoud , maar alleen haar proces en
verloop heeft de Historia revelationis te beschrijven?

Wij laten dit nu verder rusten, en komen terug tot de
vroeger vermelde thesis, waar het eigenlijk op aankomt, en
die wij daarom een weinig nader gaan bezien. Ik bedoel
de apodictische, maar alles behalve afdoende wijze, waarop
de Theologia Biblica geplaatst wordt voor het dilemma om
te zijn of „een Theologie , die in de Heilige Schrift voor ons
ligt; en die nu" — wij stemmen het gereedelijk toe — „be-
staat niet", öf „de dogmatiek". Zóó toch werd gezegd
(III. blz. 166): „een Theologie die uit de Heilige Schrift ont-
wikkeld wordt, is hier niet bedoeld, want de uit de Heilige
Schrift ontwikkelde Theologie is en kan niet anders zijn dan

24*

Digitized by

Google

358

de dogmatiek". Met deze lakonieke bewering wordt de Theo-
logia biblica zoo niaar zonder verder spreken Tan de baan
geschoven. Maar is het wellicht onbescheiden, te vragen:
waarom kan de uit de Heilige Schrift ontwikkelde Theolc^e
in geen geval iets anders zijn dan de dogmatiek? Omdat —
ik voorzie dit antwoord — omJat ge dan krijgt een dnsge-
naamde „bijbelsche Dogmatiek", d. i. een contradictio in ter>
minis, want „er is geen Dogmatiek denkbaar, tenzij zich
vooraf het dogma gevormd hebbe, en het dogma is als zoo
danig een vrucht van het levensproces der Kerk. In de Heilige
Schrift zijn geen dogmata, maar is alleen de stof gegeven^
waaruit de Kerk, onder de leiding des Heiligen Geestes, de
dogmata te construeeren heeft" (blz. 169). Dat is (bijna in
zijn geheel) kostelijk gezegd , evenals wat verderop nog volgt
(blz. 175): „Een Dogmatica biblica is, welbegrepen, niet
anders dan de zuivere dogmatiek, die in het spoor der waar
beid loopt'', en niet minder ook dit: „dat de ontwikkeling
van het Dogma nooit reeds in de Schrift mag worden gezocht.
De Schrift geeft niet dogmata, maar voor die dogmata de
stof, en wie, aan de hand van de dusgenaamde Theologia
Biblica, de dogmatische fixeering reeds bij Christus of de
apostelen zoekt, geeft hiermede het eigenaardig karakter
van het Dogma en alzoo het object der doginageschiedenis
prijs" (blz. 385). Dit alles nu stem ik van harte gaarne
toe. Maar, wat het laatstgezegde betreft, ik zou wel willen
vragen: wie is dwaas genoeg om dat te doen of te willen
doen, nml. de dogmatische fixeering reeds bij Christus of de
apostelen zoeken? Neen, maar aangezien de Schrift, zooals
het goed gezegd werd, niet dogmata geeft, maar wel de stof
waaruit — zooals ik het liever zou zeggen — de onderschei-
dene Kerken ieder haar eigen dogmata geconstrueerd hebben ,
zoo mag de vraag toch nog wel gesteld worden : waarom zou
de systematische bewerking van de in de Heilige Schrift
gegeven stof waaruit de Kerken hare dogmata geconstrueerd
hebben, niet kunnen en mogen geschieden afgezien van alle
dogmata en van alle dogmatiek, en waarom zou zulke uit
de Heilige Schrift ontwikkelde Theologie niet met volle

Digitized by

Google

359

recht Theologia Biblica mogen heeten? Omdat — zóó meen
ik te vernemen — omdat een historisch vak, zooals toch
de Theologia biblica is, uit den aard der zaak geen syste-
matische behandeling toelaat zonder te ontaarden in Dog-
matiek. Ten minste in Deel III, blz. 174, lees ik het vol-
gende : „Omdat de Openbaring een historisch proces doorliep ,
dadrom moet ze ook in eene historia revelationis geteekend
worden. Dat we den naam van Theologia biblica verwerpen,
is dus allerminst, omdat we aan dit historisch karakter der
Openbaring willen te kort doen , maar juist omdat ,we het
te beter tot zijn recht willen doen komen. Theologia biblica
is geen naam voor een historisch vak, maar een thetisch-
systematische studie. Een historisch proces kan nooit anders
dan in een historie worden weergegeven, en het is alzoo
eisch; dat ook in den naam van dit vak dat historisch
karakter uitkome". Maar hoe heb ik het nu? En de
Archaeologia Sacra dan, waarover zulk een schoone § is
(III. blz. 134 — 147)? Eveneens, niet alleen een pragmatisch ,
maar ook een historisch vak, volgens Dr. K. zelf: „Uit het
gezegde volgt rechtstreeks dat de Archaeologia Sacra niet
enkel een systematisch-beschrijvende , maar tevens een histo-
risch-systematische wetenschap is'' (blz. 139). Komt in den
naam van het vak , dat „Archaeologia Sacra ' betiteld wordt ,
het historisch karakter uit? Ik hoor er ten minste de „His-
toria" niet in. Maar dat behoeft ook niet; — immers Dr. K.
zelf heeft het uitnemend gezegd — „historisch" en „syste-
matisch" sluiten elké.ar niet uit, zijn geen tegenstellingen,
en te zeggen: „systematisch is = dogmatisch", dat is niet
te rechtvaardigen. Dat staat in § 45, die handelt over De
Dogmalologische groep als zoodanig. Ik vind het zóó goed
en schoon gezegd, dat ik een gansche bladzijde overschrijf.
„In welken zin de daartoe strekkende studiën haar naam
aan het woord Dogma ontleenen, zal in de § over Dogmatiek
nader worden uiteengezet. Hier zij er alleen op gewezen,
dat de naam van Systematische vakken ^ waarmee men deze
groep thans veelal gedoopt heeft, niet te rechtvaardigen is.
Systematisch is een formeel begrip, dat op zichzelf niets

Digitized by

Google

360

anders aanduidt , dan dat ge niet aphoristisch te werk gaat ,
maar het gevondene in goede orde en innerlijken samenhang
uiteenzet. In dien algemeenen zin geldt het alzoo voor alle
studie, want een uiteenzetting zonder orde is als zoodanig
onwetenschappelijk. Neemt men daarentegen systematisch in
engeren zin als aanduiding van die vakken , die geen feiten ,
maar ideeën tot voorwerp hebben , en als zoodanig op syste-
matische structuur zijn aangelegd, dan strekt dit begrip op
theologisch gebied veel verder dan de Dogmatiek. Om slechts
dit ééne te noemen, is in dien zin toch ook het Kerkrecht
in zijn thetisch deel zuiver systematisch van structuur. Dat
hetzelfde ook van de Hermeneutiek, van de Homiletiek en
zooveel meer geldt, is onbetwistbaar. Wilde men dus den
naam van systematische vakken in dien engeren zin hand-
haven, dan zou niet alleen de Dogmatiek en de Ethiek,
maar zouden evenzeer alle deze andere systematische vakken
in deze groep zijn sé;am te vatten ; en dit doet niemand. Ten
slotte erkent men dan ook zelf, dat systematisch hier niet
zoozeer doelt op de systematische behandeling, maar op de
kern en het wezen van de Theologische stof, die eerst in
deze vakken tot haar eigenlijke structuur komt. Zoo nu ge-
nomen, vervalt natuurlijk elke bedenking, maar dan wordt
hiermee ook uitgesproken, dat het eigenaardige van deze
groep niet ligt in haar systematischen vorm, maar in haar
rechtstreeksche bemoeiing met den waarheidsinhoud der
Openbaring. Hierbij echter is het geheel van secundair
belang, dat deze stoffe systematische behandeling eischt, en
blijft het hoofdzaak dat ze den waarheidsinhou4 der Open-
baring in het licht stelt; waarom het dan ook logisch is de
groep als zoodanig naar dien waarheids-inhoud en niet naar
haar toevallige systematische constructie te noemen".

Welnu, indien daar dan, buiten de dogmatologische, maar
binnen den kring van de bibliologische groep, onder de
pragmatische vakken, nevens de Historia Sacra en de Ar-
chaeologia Sacra, nog een derde vak is, hetwelk de beschrij-
ving van de gebeurtenissen^ die de H. Schrift ons mededeelt,
overlatend aan de Historia Sacra y en de beschrijving van

Digitized by

Google

361

de toestanden j die zij ons leert kennen, oyerlatend aan de
Archaeologia Sacrd, de dan nog resteerende elementen van
ri rpé'yfjLXTx der Schrift i) d. i. „den geestelijken inhoud
van feit en getuigenis" ^) , in goede orde tracht s&am te
vatten en objectief te beschrijven (d. i. „systematisch-be-
schrijvénd") , en dat tracht te doen zóó dat het historisch-
organisch karakter van dien inhoud zooveel mogelijk tot zijn
recht kome (d. i. „historisch-systematisch") — is dat dan niet
Theologia^ en juist omdat zij enkel en alleen uit en naar de
Heilige Schrift ontwikkeld wordt, Theologia biblica?

Ten slotte is er voor Dr. K. feitelijk géén „Theologia"
dan alleen Theologia dogmatica^ en ik ben niet verre van
de meening , dat zijn polemiek tegen de Theologia Biblica , en
daarmee de vervanging van deze door eene HistoriaRevelationis,
direct verband houdt — zooals ik in den aanvang reeds
aanduidde — met de bemuurde dogmatische paden , waarop
deze Bcholasticus redivivus ons leiden wil. Zeer heeft mij
getrofien de principieele gelijkenis van Dr. Kuypers dogma-
tologische opvattingen en beschouwingen met die van den
„Doctor ecclesiae", die op het punt staat te herleven aan
Amsterdam's Universiteit, waar de Theologia Biblica is weg-
gevaagd van de Series, evenmin als zij te vinden is op die
van „de Vrije Universiteit" ^)^ en waar het nu heet: ^ vivat,
floreat, crescat Doctor ecclesiae, Thomas Aquinas!

Ik behoef slechts het een en ander te refereeren, om de
sterk sprekende principieele gelijkenis te doen uitkomen.
Voor Thomas van Aquino, „in wiens Summa Theologica de
Scholastiek haar rijpste en zuiverste vrucht geteeld heeft"
(L blz. 98), moge „al de Theologie nog in de Dogmatiek
opgaan", het neemt niet weg, dat „het licht, dat hij over de
Dogmatiek verspreidde, dan toch aan heel de Theologie ten

1) Zeer opzettelijk en met studie heb ik deze mijne conclusie geformu-
leerd naar K.*s eigen dictie (III, blz. 134) waaraan ik zoodoende tevens
ongeveinsdel\jk hulde breng.

2)tz. p.

3) Maar ook geen Historia Revelationis is daar te vinden.

Digitized by

Google

362

goede kwam" (blz. 102). „Sacra doctrina, Theologia, Dog-
matica en Scientia divina zijn voor hem termen om hetzelfde
denkbeeld uit te drukken. Toch is het ook zoo goud waard ,
dat hij de Theologie principieel op de Kennisse Gods als
haar object, en wel als haar eenig object, terugbrengt" (blz.
101), „Alle Theologie, dien naam waard, ... zal dus steeds
aan den draad moeten voortspinnen , die[n] met name Thomas
van Aquino ons in handen gaf. Mits onder dit drievoudig
voorbehoud: .-. . 2° dat met de S. Scriptura als principium
der Theologie ernst worde gemaakt , en dus niet de Roomsche
dpgmatiek *) der 13^ eeuw den zin der Schrift beheersche"
(blz. 103), want „Natuurlijk golden ... de Chiirtelijke dog-
mata, gelijk de toenmalige Kerk die beleed, als vaststaande.
Van critiek op die dogmata kon nog geen sprake zijn"
(blz. 93). „Feitelijk stond dus voor Thomas zijn belijdenis
vast, eer hij tot de H. Schrift kwam, en strekt zijn onder-
zoek meer, om de Schrift aan zijn belijdenis dienstbaar te
maken, dan dat hij aan die Schrift critiek op zrjn belijdenis
toestond; maar formeel blijft het niettemin ook zijn methode,
om den grond voor zijn belijdenis ten principale in de Schrift
te zoeken" (blz. 203).

En nu de taak en de methode der Dogmatiek volgens
Dr. Kuyper? „Wat nu die taak aangaat, verwierpen we de
voorstelling, alsof de Dogmaticus slechts historisch te con-
stateeren had , welke op een gegeven tijdstip de belijdenis
der Kerk was. Een Hutterus RedivivuSy of ook een studie
als Heppe leverde is geen Dogmatiek, maar hoort onder de
Symboliek thuis" (III. blz. 405). Nu, daarmee kunnen wij
vrede hebben, evenals ook nog met den zin die dan volgt
(mits men goed lette op dat ,,doelV')i „De Dogmatiek doelt
niet op historische juistheid^ maar op absolute waarheid^'.
Het is nu maar de vraag, of de echte en, volgens Dr. K.
eigenlijk eenig mogelijke Dogmaticus tot het Dogma van zijn
Kerk moet komen als absolute waarheid ^ al dan niet, en

1) Ik zou liever zeggen: niet alleen niet de Roomsche, maar geen enkele
dogmatiek mag den zin der Schrift beheerschen.

Digitized by

Google

363

welken dienst hij bij zijn arbeid te verwachten en te vragen
heeft van de H. Schrift. Ziehier iets ter beantwoording van
die vraag. Twee gevallen worden gesteld. Uit het eerste
geval volgt „de ondenkbaarheid , dat wie in zijne persoonlijke
overtuiging vreemd tegenover het Dogma van zijn Kerk staat ,
ooit een Dogmatiek zou kunnen schrijven". Maar nu het
andere geval. „Hij daarentegen , die persoonlijk de belijdenis
zijner Kerk belijdt, heeft als Dogmaticus niet slechts te
constateeren y welke die belijdenis is, maar heel anders, de
waarheid van die belijdenis systematisch in het licht te
stellen. Hij zet niet slechts uiteen, maar levert bewijs, ver-
dedigt tegen bedenkingen, en verbindt wat aphoristisch zich
voordoet tot één organisch geheel" (blz. 405, 406). Van het
Thomas-achtig gedeelte nu van deze stelling, door de rech-
terhand van dien Doctor ecclesiae ons aangeboden, wordt
later door de linkerhand schijnbaar wel weer iets terugge-
nomen, wanneer daar toch ook erkend wordt „tfe critüche
roeping der Dogmatiek, die weg zou vallen, bijaldien de
Kerk met onfeilbaar gezag sprak, maar die niet is af te
wijzen , nu het slechts betrekkelijk karakter van het kerkelijk
gezag, althans onder Protestanten, niet betwist wordt" (blz.
407); maar welbezien is en blijft het een geven en nemen,
zooals dan ook aanstonds blijkt, wanneer op de volgende
bladzijde weer gezegd wordt: „De Dogmatiek . . . mag nooit
iets anders in het Dogma zien, dan Schriftwaarheid, die door
de historie in de denkvormen van ons algemeen menschelijk
bewustzijn gereflecteerd is", en dan weer eenige regels verder
(blz. 409): „Is het nu de roeping van de Dogmatiek om de
waarheid van bet Dogma aan te toonen, dan beteekent dit
nooit iets^ anders, dan dat ze de Schriftuurlijkheid van het
Dogma heeft te bewijzen , en alzoo op de Schrift heeft terug
te gaan, om te doen zien, hoe het Dogma, naar recht en
reden, alzoo uit de Schrift moest opkomen, en niet anders
mag geformuleerd". Ik bid u, waar blijft ge hierbij nu weer
met de critische roeping der Dogmatiek, waaraan te voren
toch eenige hulde gebracht is? Ja zelfs, wat wij zoo-even
vernamen: „dat de Dogmatiek de Schriftuurlijkheid van het

Digitized by

Google

364

Dogma heeft te bewijzen , en alzoo op de Schrift heeft terug
te gaan*^ enz. , hoe is het overeen te brengen met de lijnrecht
tegenovergestelde bewering, die vier bladzijden verder gelezen
wordt 9 namelijk dat men niet van het Dogma op de Schrift
moet teruggaan, maar dkt men van de Schrift moet komen
tot het Dogma? Zóó toch wordt daar gezegd (blz. 413):
,,Wat eindelijk de methode j of wijze van behandeling betreft,
zoo kan tweeërlei weg ingeslagen". Die beide wegen worden
dan geteekend; en dan volgt: ^In het eerste geval gaat men
van het Dogma op de Schrift terug, in het tweede geval
komt men van de Schrift tot het Dogma. Nu is, enkele
monographieën uitgezonderd, dusver, zelfs door Boomsch-
Catholieke dogmatici bijna uitsluitend de laatste methode
gevolgd; en dat terecht". Uit dat „enkele monographieën
uitgezonderd" nu blijkt, dat bedoeld was de Dogmatica ge-
neralis , en dat derhalve voor den gestelden eisch om van de
Schrift te komen tot het Dogma, en niet andersom, niet
gelden kan de exceptie, dat die eerste methode „wel bruik-
baar is bij de dogmatische monographie, maar niet bij de
Dogmatica generalis" (blz. 414).

Dit ondergeschikte punt nu echter daargelaten. Maar is
het aangehaalde niet genoeg om te doen zien , dat Dr. Kuyper
ons terugleidt op de paden der Scholastiek, aangezien ook
van dézen dogmaticus moet gezegd worden, wat hij van
Thomas verklaarde: „Feitelijk staat voor hem zijn belijdenis
vast, eer hij tot de Schrift komt, en strekt zijn onderzoek
meer, om de Schrift aan zijn belijdenis dienstbaar te maken ,
dan dat hij aan die Schrift critiek op zyn belijdenis toestaat ,
al blijft het formeel ook zijn methode, om den grond voor
zijn belijdenis ten principale in de Schrift te zoeken"? Ook
daarom, meen ik, is het goed, dat de „Theologia biblica"
blijve leven, al ware het alleen maar om ons er aan te
herinneren, dat wij, als protestantsche theologen, met de S.
Scriptura als priucipium der Theologie ernst moeten blijven
maken, opdat al onze Theologie waarlijk bijbelsch zij.

utrecht y 15 Aug. 1894. Dr. E. H. van Leeuwen.

Digitized by LjOOQ IC

Boekbeoordeelingen.

Gesammelte Abhandlungen zur biblischm
Wissenschaft von Dr. Abbaham kuenbn,
weiland Professor zu Leiden. Aus dem Hol-
landischen übersetzt von K. Budde. Mit
Bildnis und Schriften verzeichnis. Freiburg
i. B. und Leipzig 1894. Akademische Ver-
lagsbuchbandlung von J. C. B. Mohr, XIV
u. 511 S. gr. 8^. 12 M.

Mij is verzocht op het boek, welks titel ik hierboven
schreef, in de Theologische Studiën de aandacht te vestigen.
Gaarne voldoe ik aan dat verzoek. Eene moeilijke taak is
het niet. Eigenlijk zou ik kunnen volstaan met wat ik reeds
gaf: de mededeeling van den titel. Deze zegt genoeg. Wij
hebben hier voor ons: verhandelingen van Kuenen, samen-
gebracht door Budde. Dat deze, wat inhoud betreft, aller
aandacht verdienen , daarvoor staat de naam van den eerste ,
— daarvoor dat zij in een harer waardig kleed zijn gesto-
ken, de naam van den tweede ons borg.

Doch laat ons het boek een weinig meer van nabij bezien.
Het is een lijvig boekdeel , zonder de voorrede 32 vel groot ;
in een prettig formaat, met duidelijke letter, voorzien van
een goed portret, dat gelijk Budde ons meedeelt, vervaar-
digd is naar eene hem in 1882 ten geschenke gegeven pho-
tografie ; een boek aan welks uiterlijke verschijning alle zorg
is besteed. Jammer slechts, dat de uitgever niet noodig

Digitized by

Google

366

geacht heeft het behoorlijk te laten innaaien ; de lezer staat
nu steeds voor het gevaar, dat bij de minste beweging alle
bladen uit elkander vallen; dat te voorkomen ware eene
geringe moeite geweest.

En nu het voornaamste, de inhoud? Ik verwijs naar de
Voorrede. Eenigen tijd na het overlijden van Kuenen gaf
Budde in de Theologische Literaturzeitung (22 Juli 1893)
eene aankondiging van het uit de nagelaten papieren samen-
gestelde 3de deel, lst« stuk, van Kuenen's Historisch-kri-
tisch Onderzoek {2^^ druk). Daarbij voegde hij een woord
van hulde aan zijn hoogvereerden leermeester en vriend,
welk woord hij nu in zijne. Voorrede nog eens laat afdruk-
ken. Daarin komen, als Budde over Kuenen's Verhande-
lingen in de Kon. Akademie van Wetenschappen spreekt,
o. a. deze regels voor: „Schade, dass gerade sie nicht in
Uebersetzungen vorliegen und auch schwerlich welche finden
werden; aber wer auch nur um ihretwillen das HoUandi-
sche erlernt , hat den Gewinn nicht zu teuer bezahlt". Weinige
dagen later ontvangt hij van den uitgever van het voor ons
liggende boek het bericht > dat deze bereid is al het mogelijke
• te doen ten einde eene duitsche vertaling er van het licht
te doen zien, en het verzoek hem daarin behulpzaam te
willen zijn. Dat Budde dit verzoek niet afwees, spreekt van
zelf, en — de verschijning van ons boek was verzekerd.

Uit deze mededeeling ziet men, dat al vormen de „akade-
mische Vortrage", zooals Budde ze noemt, slechts de kleine
helft van ons boek, zij toch in de eerste plaats de raisoa
d'être er van zijn. „An entlegenem Orte erschienen, in
Privatbesitz ausserst selten, daher trotz ihres hohen Wertes
an der Geschichte unserer Wissenschaft vielfach spurlos
vorübergegangen ; dabei bis heute in voller Geltung und —
besonders da er den dritten Band seines Onderzoeks^ nicht
volenden durfte — von Kuenen selbst nirgends verwertet",
waren zij het vooral , die Budde binnen ieders bereik bren-
gen wilde. Onder hen, die eenigszins belang stellen in
O. Tische studiën, zal wel niemand zijn, die hem hiervoor
niet hartelijk dankbaar is. Bij mij althans lijdt die dank-

Digitized by

Google

367

baarheid niet onder het feit, dat ik al deze verhandelingen
gelezen, en de meeste er van door Kuenen's vriendelijk-
heid in bezit heb. Na liggen zij allen te samen voor ons,
wel niet in het oorspronkelijk, maar dan toch in eene ver-
taling, die, door eene bij uitstek bevoegde hand geleverd , in
duidelijkheid met het oorspronkelijk wedijvert. Dat er van
deze verhandelingen niet licht te veel goeds kan worden
gezegd, behoef ik trouwens niet meer te betoogen. Wie ze
gelezen heeft, weet dit. Budde noemt ze terecht kabinet
stukjes, die „für alle Zeiten Muster der kritischen Arbeit
bleiben werden, so wia es die Lessing's bis auf den heutigen
Tag geblieben sind". Mij hebben zij altoos toegeschenen te
behooren tot het beste — en dat zegt wat — dat Kuenen
geleverd heeft, en gaarne onderschrijf ik het oordeel van
Budde: „wer arbeiten, wer wissenschaftliches Verfahren lernen
will, der kann nichts Besseres thum, als diesen Abhanl-
lungen Schritt für Schritt nachgehen". Laat mij er hier
de titels van noemen. Zooals Budde die geeft, zijn zij
woordelijk uit het Hollandsch overgezet; in de „Inhouds-
opgave'' is dit laatste er bijgevoegd met vermelding waar zij
in de ..Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akade-
mie van Wetenschappen, Af deeling: Letterkunde'' te vinden
zijn. Zij zijn: ijtber die Zusammensetzung des Sanhedrin; —
der Stammbaum des masorethischen Textes des A. Ts.; —
iiber die Mdnner der grossen Synagoge; — Hu^o Grotius
als Amleger des A. Ts,; — die jfMelecheth des HimmeW
in c. 7 und 44 des Buches Jeremia ; — die Chronologie des
persischen Zeitalters der jüdischen Geschichte.

Toch, zooah ik reeds zeide, vormen deze „akademische
Vortrage" slechts een deel, hfdst II, van het voor mij lig-
gende boek. In hfdst III zijn een zevental opstellen „aus
Fachzeitschriften" bijeengebracht Het moet Budde veeV
moeite gekost hebben, uit alles wat hiervoor in aanmerking
kwam, eene keuze te doen. Van wat hem daarbij geleid
heeft, deelt hij in de Voorrede iets mede. Tot de belang-
rijkste détail-onderzoekingen op O. T.isch gebied , met de
Verhandelingen voor de Kon. Akademie in methode^ dege-

Digitized by

Google

368

lijkheid en helderheid wedijverende, behooren ontegenzeggelijk
de 20 opstellen, die Kuenen van 1867 — 76 onder den titel:
Kritische bijdragen tot de geschiedenis van den israèlietischen
godsdienst j en 1877 — 84 onder dien van Bijdragen tot de
critiek van Pentatemh en Jozua in het Theologisch Tijd-
schrift plaatste. Toch achtte Badde deze voor zijn doel
minder geschikt „weil ihre Ergebnisse fast ansnahmlos,
wenn auch zusammengezogen, in die grossen Werke Euenen's
verarbeitet waren". Dat de weglating er van oit dien hoofde
volkomen gemotiveerd was, zal niemand ontkennen. Waarom
desniettemin aan twee daarvan uit de, 2^^ serie, over Gen.
XXXIV Dina en Sichem en over Exod. XVI manna en
kwakkelen y bij uitzondering wel eene plaats werd gegand,
is mij niet duidelijk.

In 1885 verscheen van den 2<ien druk van Kuenen's Bist,
Krit. onderzoek het 1ste deel, l^te stuk. Men kan zeggen dat
daarmee eene bepaalde periode van Kuenen's wetenschap-
pelijke werkzaamheid afsluit. De artikelen, die daarna van
zijne hand in het Theologisch Tijdschrift verschenen , dragen
een eenigszins ander karakter. Zij vormen, zegt Budde,
„sammtlich die Fortsetzung und Berichtigung zu dem , was
Kuenen's zusammenfassende Bücher darbieten, und haben
zugleich den Wert neuer ErscheinnngeUy die noch heute als
Fermente in der Fortentwickelung unserer Wissenschaft wirk-
sam wird". Dat hij ze daarom alle in zijn werk opnam,
verwondert ons niet. Het zijn — ik geef weder de duit-
sche titels — : Hetcateuchkritik und israelitische Religions-
geschichte, 1885; — die jüngsten Pha:sen der Kritik des
Hexateuchs, 1888; — drei Wege ein Ziel, 1888 (een bespre-
king van Renan's Bistoire du peuple d' Israël I, Kittel's Ge-
schichte der Bebraer I Halbband ; en Baethgen's Beitrage zur
semitischen Religionsgeschichté) ; — en die Geschichte des
Jahwepriestertums und das Alter des Priestergesetzes ^ 1890.

Behalve dit viertal staan in het Theologisch Tijdschrift na
1885 nog drie andere groote artikelen van Kuenen's hand.
Van deze liet Budde er twee: Idealisme op naturalistischen
grondslag^ 1886, naar aanleiding van Steinthal's A%6m^*n^

Digitized by

Google

369

Ethik; en Voor en na de vestiging van het Christendom,
1891, naar aanleiding van werken van Toy en Hatch, ter
zijde, omdat beiden „zu sehr nar Berichte sind, und zu
wenig Eigenes bieten". Daarentegen nam hij he( derde
Verisimiliaf , 1886, naar aanleiding van het bekende boek
van dien naam van A. Pierson en S. A. Naber, wel op. Ik
geloof dat men hem daarvoor in Duitschland niet anders
dan dankbaar zijn kan. Voor de kennis van Kuenen's stand-
punt is het van groote beteekenis.

Eindelijk vinden wij in dit hfdst. nog een zevende artikel
ODder den titel „das Werk Esra*s'\ Het verscheen oorspron-
kelijk in het Fransch in de Reviie de rhistoire des religionSy
Paris, XIII, 1886, bl. 334—358. Voor de opneming ervan
pleitte, dat het „nicht nur zu Anfang des hier auf ihn fol-
genden Aufsatzes (die jüngsten Phasen der Hexateuchkritik)
vorausgesetzf wird , sondern auch wertvoUe Erlauterungen zu
anderen, besonders dem dritten und sechsten der Akademi-
sche Vortrdge darbietet". Een ander artikel uit deze zelfde
RevtLe, getiteld: la réforme des études bibliques selon M.
Maurice VemeSy 1889, nam Budde niet op, „weil diese Rich-
tung im dem Aufsatze die jüngsten Phasen u. s. w., genü-
gend gekennzeichnet und widerlegt wird, und weiteres nur
etwa für Frankreich nützlich erscheinen konnte".

Dat ook nog wel artikelen uit andere tijdschriften de eer
eener vertaling waren waardig geweest, zal Budde zeker
allerminst betwisten. Edoch, eene keuze moest worden ge-
daan; en wat gegeven werd, is zeker wel het voornaamste.

Eene gelukkige greep was het aan dit 2^^ en 3de hoofdstuk
een eerste te laten voorafgaan onder den titel „zwr Ein-
führung'\ en daarvoor te gebruiken een artikel , getiteld
kritische Methode^ oorspronkelijk verschenen in the Modem
Review f I, 1880. Ik kende het niet, maar na het gelezen te
hebben, begrijp ik volkomen wat Budde verklaart: „je ge-
nauer ich diese Abhandlung ansah, un so klarer wurde es
mir dass sie aufgenommen werden mus s te. Entwickelt doch
in ihr derselbe Meister sein e kritische Methode, von dessen
kritischer Arbeit diese Sammlung ein Bild bieten soll". Daarbij

Digitized by

Google

370

was zij bij uitnemendheid geschikt om als „inleiding'' voor
het werk van Budde te dienen. Op Euenen's gewone glas-
heldere wijze wordt de beginselquestie voor geheel den criti-
schen arbeid er in gesteld. Om op de hoogte te komen van
het doel, dat Euenen zich met zijn arbeid voorstelde, gelijk
van den weg, dien hij daartoe meende te moeten volgen, kan
men niet beter doen dan deze verhandeling te lezen en te
herlezen. Ook al voelt men zich — althans zoo ging het
mij — uit godsdienstig oogpunt er niet door bevredigd , men
zal zich den tijd er aan besteed niet beklagen.

Eigenaardig is, dat juist van dit artikel, gelijk van dat
hetwelk Budde uit de Revue de Vhistoire, des religions over-
nam, hem de hollandsche handschriften konden worden
toegezonden. Het waren de eenige, die in Euenen's nala-
tenschap gevonden werden. Dat Budde er dapkbaar ge-
bruik van maakte, spreekt van zelf. Beide verhandelingen
werden nu natuurlijk uit den oorspronkelijken hoUandschen
tekst in het duitsch vertaald „um sie nicht zweifacher Gefahr
aus zu setzen, wie Euenen es in einer nur für den Ueber-
setzer bestimmten Randbemerkung des Manuscriptes „kriti-
sche Methode" ausdrückt". Aan het werk van Budde ligt
dien ten gevolge alleen hollandsch ten grondslag.

Het geheele werk wordt besloten door de zeer uitvoerige
lijst van Euenen's geschriften, welke van Manen voor de
Jewish Quarterly Review (April 1892) samenstelde, en die
ook staat achter het Levensbericht door van der Vlugt voor
de Maatschappij der Nederl. Letterkunde te Leiden van
Euenen gegeven. Ze met deze laatste vergelijkende, vond ik
ze op enkele punten eenigszins uitgebreid. Zoo konden bij
de „afzonderlijke uitgaven" nu ook nog worden vermeld: de
Schetsen uit de Geschiedenis van Israët van wijlen Dr,
A. Kunnen, Met portret, Nijmegen, H. C. A.*Thieme, 1892; —
het Onderwijs in de zedekunde van Prof. A. Kuenen^ door
Dr. H. IJ. Groene wegen, Amsterdam, IJ. Rogge, 1893; —
en het thans voor mij liggende werk van Budde. Bovendien
vond ik meer genoemd: uit de Gids van 1862 I bl. 903 vv.:
Beoordeeling van II. Wijbelingh: de vraag of Jacobus polemi-

Digitized by

Google

371

seert; — uit de Levensberichten der zoo even genoemde
Maatschappij der Nederl Letterkunde, 1882, bl. 199—226:
Levensbericht van Willem Muurling ; — uit de Etudes arché-
ologiques, linguistiques et historiques dédiées a Mr. Ie dr.
C, Leemans, Leiden, 1885, bl. 116 — 118 Jl/tc'Aa I: 5; en een
aanbevelend woord voor C. C. Everett : de voornaamste oudste
godsdiensten, Arnhem 1886, 2de druk 1892; — terwijl ein-
delijk de in the CHristian Register 1888 en 1891 opgenomen
vertalingen: on ethical culture [Salter: moral religion) en
Judaism and Christianity (over C. H. Toy's boek van dien
naam) onder een afzonderlijk nommer worden vermeld.

Aan deze mededeeling van den inhoud voeg ik slechts
zeer weinig toe. Wat mij in dat boek getroffen heeft, is
zoowel de „Gewissenhaftigkeit" — ik weet er geen juist
hoUandsch woord voor, — waarmede Budde de vrijwillig
aanvaarde taak heeft verricht, als de groote piëteit, waar-
mede hij dit deed. Dat wij in de wetenschappelijke wereld
op dit laatste punt niet verwend zijn, maakt den indruk,
dien dit boek maakt, des te weldadiger. Budde heeft er
een monument door willen oprichten ter eere van den hoog-
vereerden meester; hij heeft door de wijze, waarop hij het
deed, tevens zich zelven geëerd. Dat het vooral voor zijne
landgenooten eene welkome gave moet wezen, spreekt van
zelf. Toch mogen ook wij , Hollanders , hem er van harte
dankbaar voor zijn.

utrecht, 9 Juni '94. J. J. P. Valeton Jr.

Digitized by LjOOQ IC

Handkommentar z. Alten Testament. In
Verbindung mit anderen Fachgelehrten her-
ansgegeben von D. W. Nowack o. Prof. d.
Theol. in Strassburg i. Els.

1892 sind erscbienen II Abtb., Die poeti-
schen Bücher: Die Psalmen übersetzt und
erklart von Prof. D. Fr. Baethgen in Greifs-
wald. Preis 8 Mk 20 Pf. geb. 10 Mk. lU
Abth. , Die propbetischen Bücher : Das Buch
Jesaia übersetzt und erklart von Prof. D.
Bernb. Dubm in Basel. Preis 8 Mk 20 Pf.
geb. 10 Mk.

1894 sind erscbienen: III Abth., Die pro-
phetische Bücher: Das Buch Jeremia übers.
u. erkl. V. Prof. D. Fr. Giesebrecht in Greifs-
wald. Die Klagelieder Jeremiae übers. u.
erkl. von Prof. Dr. M. Löhr in Breslau. Preis
beider Theile 6 Mk 40 Pf. Geb. 7 Mk 50 Pf.

Wij hebben aan Duitschland verschillende commentaren op
de boeken des O. V. te danken. Bij ons worden, als ik mij
niet vergis, zelfs bijna geen andere gebruikt A hist. and
crit. Commentary on the O. T. van M. Kalisch blijft vreem-
deling in vergelijking met het burgerrecht , 't welk de commen-
taren van Delitzsch en Dillmann onder ons verworven heb-
ben. Zij , die weinig of in 't geheel niet van critiek gediend
zijn, raadplegen met dankbaarheid den Biblischer Commentar
über das Alte Testament, herausgegeben von G. Fr. Keil
und Franz Delitzsch (Leipzig, Dörffling & Franke), die
vooral op het gebied der etymologie , waar Delitzsch werkte ,
groote verdiensten heeft. Het feit, dat deze geleerde nog in

Digitized by

Google

373

1889 eene vierde, geheel nieuw bewerkte uitgave van de
profetie Jesaja gaf, is wel een bewijs , dat deze Commentaar
zich nog in veler gunst verheugt. Daarnaast staat reeds
gedurende een reeks van jaren het Kurzgefasstes Exegetisches
Handbuch zum Alten Testament, uitgegeven bij S. Hirzel te
Leipzig, waaraan geleerden als Knobel, Thenius, Olshausen
en Bertheau hun naam hebben verbonden. Dit werk is in
zeer vele handen en vooral dat gedeelte , 't welk door Dillmann
op zoo voortreflfelijke wijze „neu bearbeitet" is , verdient in de
bibliotheek van iederen student in de theologie en predikant
eene plaats. De critiek komt grootendeels in dit Exegetisches
Handbuch tot haar recht. Maar toch niet geheel en al. Ik heb
hierbij minder het oog op de groote verschillen , die er vooral
ten opzichte van de samenstelling der vijf boeken van Mozes,
tusschen Dillmann e. a. en tusschen Graf-Kuenen-Wellhausen
bestaan, dan wel op de verhouding, waarin de schrijvers
van dit Handbuch staan tegenover den masoretischen tekst.
Wel zegt Dillmann in zijn Commentaar op Exodus en Le-
viticus (Vorwort VI): „Auch dem massoretischen Text selbst,
der keineswegs so rein und correct ist, wie man gewöhnlich
glaubt, und den andern kritischen Zeugen, besonders Sam.
und LXX, welche Knobel ganz bei Seite liess, habe ich
gebührende Aufmerksamheit gewidmet", maar ook bij hem
bemerkt men gedurig de oude taaiheid der veroordeelen ten
aanzien van de waarde van den masoretischen tekst. Het is
dan ook begrijpelijk, dat bij den tegenwoordigen stand der
critiek nog iets anders verlangd werd, dan het Kurzgefasstes
Handbuch geeft. Aan dat verlangen nu wordt voldaan door
de nieuwe uitgave onder leiding van Prof. Nowack, den
bekenden commentator van Hosea's profetie. De uitgave
zal dan ook wel minder zijn geschied om deze reden in het
Prospectus genoemd : „So viel Werth volles die Neubearbeitun-
gen des bei Hirzel erschienenen kurzgefassten exegetischen
Handbuchs gebracht haben mogen, das ist unbestreitbar,
dass diese Kommentare zu einem Umfang angewachsen sind ,
der viele Kreise, namentlich der im Amte stehenden Geist-
lichen, von fruchtbarer Benutzung abhalt" (het verschil in

25*

Digitized by

Google

374

omvang b. v. tusschc:. Olshausen's Psalmen en die van Baeth-
gen is zoo groot niet) dan wel om die andere reden, die
daarna vermeld staat, maar wel allereerst mocht vermeW
zijn: „Auch waren sachliche Differenzen mit vielen jener
Neubearbeitungen — bei ver.<cl liedenen Gelehrten in ver-
schiedenem Maasse — ein Antrieb, sich an einem neuen Eom-
mentarwerke zu betheiligen". Wat dan volgt: „Andere in
neuerer Zeit hervorgetretene Unternehmungen haben nicht
gehalten, was sie versprochen; statt einer wirklichen Ein-
führung in den gegenwartiijen stand der Wissenschaft und
die vorliegenden Proldeme erhalt man eine Exegese, deren
hauptsachlichste Eigenthüralichkeit im Verschweigen und in
dem Abbrechen der Spitzen besteht" zal wel slaan op de
uitgave van een „Kurzgefaszter Kommentar zu den h. Schriften
A. u. N. Testamentes, sowie zu den Apokryphen" onder
leiding van de Proflf. H. Strack en O. Zöckler te Nördlungen ,
bij C. H. Beek uitgegeven, waarin van het Oud-Testamen-
-tische deel het eerst de bewerking der profetiën van Jesaja
en Jeremia door Prof. C. von Orelli in 1887 het licht zag.
Ik onderschrijf het oordeel in het Prospectus over dezen Com-
mentaar geheel.

Het is niet te ontkennen, dat deze commentaar een twee-
slachtig karakter vertoont Aarzelend worden sommige resul-
taten der historische kritiek overgenomen, maar de schrijvers
blijven te halverwege staan. De masoretische tekst wordt
niet voor feilloos verklaard , zelfs neemt Klostermann in zijn
„die Bücher Samuels und der Könige" de lezingen der Griek-
sche tekstrecensie en zijne eigen gissingen op in den tekst
zijner vertaling, maar over 't algemeen wordt aan de eischen
der tekstcritiek niet geheel voldaan. Wetenschappelijk staan
dan ook de commentaren, die tot dusverre in Nowack's
Handkommentar zijn uitgegeven, veel hooger. Ten eerste
worden gedurig de oude vertalingen, vooral die der LXX,
met den masoretischen tekst vergeleken en wordt de meest
nauwgezette studie besteed om een verstaanbaren zin te krij-
gen. Nu eens worden de LXX gevolgd, dan weder de Ma-
sorethen in het gelijk gesteld. Soms wordt een conjectuur

Digitized by

Google

375

beproefd, dan weder een gedeelte als glosse verwijder.1. On-
partijdig gaan de schrijvers te werk. Van eenzijdige voor-
liefde, b. V. voor de alexandrijn sche overzetting, is geen
sprake. Bij het moeilijk probleem over de verhouding van
de alex. vertaling van Jeremia en den hebr. tekst, die
onderling zoo verschillen, dat ongeveer 2700 woorden van
den hebr. tekst bij de LXX ontbreken, terwijl deze slechts
een paar honderd woorden meer hebben, ziet toch Siegfried,
bij de erkenning van de meerdere zuiverheid der alex. ver-
taling, ook hare fouten niet voorbij (zie Einl. bldz 28 en
33). Evenmin de anderen. Mij zijn geene commentaren
bekend, waarin zulke ernstige pogingen zijn aangewend om
een zuiveren tekst en een duidelijken zin te krijgen, als in
deze. Daardoor hebben zij reeds een groote beteekenis.

Maar niet minder in de tweede plaats om de volle erkenning
van de rechten der historische critiek en het zelfstandig onder-
zoek, door de schrijvers op dit gebied ingesteld, ook al lijdt dit
somwijlen tot een slotsom, die wij niet voor onze rekening zou-
den nemen. Baethgen kent, in navolging van Cheyne, alleen
Psalm 18 1) en dan nog niet eens in den tegenvvoordigen vorm
aan David toe , maar handhaaft tegenover hem den vóór-exili-
schen oorsprong van verschillende andere Psalmen. Siegfried
schrijft met vele geleerden tal van stukken uit Jeremia op de
rekening van den ,,Bearbeiter" — zelfs verklaart hij tot mijne
verwondering in navolging van Stade cap. 30 vv. en 33 voor
„sekundar — maar aan de andere zijde houdt hij weder ge-
deelten voor Jeremiaansch , welker echtheid door anderen be-
streden wordt (b. V. 3:6b— 18; 5:20—22; 9:22 v. 24 v.;
16: 1 — 13). Duhm ontzegt in tegenspraak met velen aan Jesaja
cap. 23, ja meent zelfs, dat capp. 15:1 — 9»; 16:7 — 11;
24 — 27; 33; 34; 35 eerst in de tweede eeuw zijn ontstaan,
maar handhaaft daarentegen cap. 32:9 — 14 als Jesajaansch ,
wat o. a. door Kuenen wordt ontkend. En Löhr, wiens commen-^
taar op de Klaagliederen zich aansluit aan dien , welke hij in
1891 uitgaf, bewandelt ook nu zijn eigen weg. Cap. 2 en 4 zijn

1) Aarzelend laat hij zich over Ps. 3 en 4 uil.

Digitized by LjOOQIC

376

Yolgeos hem omstreeks 570 v. Gbr., en cap. 1 en 5 niet vroeger
dan 530 v. Chr. geschreven. Gap. 3 is bet jongste stuk, maar toch
niet veel jonger dan „vielleicht gar gleichaltrig mit cap. 1 und 5'*.
Wij hebben hier das geschriften van zelfstandige onder-
zoekers voor ons. De wijze , waarop deze commentaren zijn
ingericht, komt mij zeer doeltreffend voor. De vertaling wordt
in den tekst gegeven; de aanteekeningen zijn, bij wijze van
noten, daaronder geplaatst, terwijl daaraan telkens eene be-
knopte inhoudsopgave voorafgaat Alleen heeft het mij ver-
wonderd y dat in Duhm's commentaar de echte tekst met een
anderen letter gedrukt is, dan hetgeen als bijvoeging van
den verzamelaar of als glosse wordt beschouwd, en in dien
van Siegfried alleen tusschen twee haakjes wordt geplaatst ,
wat niet in den tekst behoort. Uniformiteit ware hier ge-
wenscht geweest. Het gemis daarvan wordt ook nog met
betrekking tot iets anders gevoeld. Löhr geeft eene bijna
even lange inleiding op het kleine boek „de Klaagliederen"
(20 bldz.), als Duhm op de veelomvattende profetie van
Jesaja (21 bldz.). In den commentaar op Jeremia krijgen
wij voorafgaande beschouwingen over „die Zeit Jeremias",
„das Leben Jeremias", „die Persönlichkeit Jeremias" (m. i.
de minst geslaagde gedeelten van het boek), terwijl zoo iets
in den commentaar op Jesaja geheel ontbreekt Kennelijk
hebben de bewerkers verschillende gevoelens over hetgeen
in eene Inleiding op een commentaar thuis behoort Even-
wel zou meerdere overeenstemming op dit punt in den
„Handkommentar" wenschelijk geweest zijn.

Maar dit is eene kleinigheid in vergelijking van de groote
verdiensten, die deze werken hebben. Hartelijk wenschen
wij ze in veler handen, terwijl wij de hoop koesteren, dat,
onder leiding van Prof. Nowack , het overig gedeelte spoedig
gereed kome en deze Handkommentar z. A. T. een middel
zij èn om het O. T. beter te doen verstaan èn om de lust
tot de beoefening der O. T. wetenschap bij jongeren en
ouderen te doen toenemen.

Amsterdam y 24 Mei 1894. J. Th. de Visseb.

Digitized by LjOOQIC

Fbiedsich Spitta, Zur Geschichte und
Lüteratur des ürchristentums. Erster Band.
1893.

Van de hand van den Straatsbarger Hoogleeraar Spitta
verscheen reeds meer dan ééne belangrijke studie. In 1889
gaf hij een boek over de question brülante dier dagen > de
samenstelling van de Openbaring van Johannes. In 1890
verscheen een exegetische verhandeling over I Petr. III,
19 vv., waarin hij deze plaats trachtte te verklaren uit het
Apocriefe boek van Henoch. Een jaar later zag zijn onder-
zoek naar de bronnen van de Handelingen der Apostelen
het licht en thans ligt weder een lijvige studie voor mij,
evenals de vorige, belangrijk om hare stoute en verrassende
gezichtspunten.

Zur Geschichte und Lüteratur des Urchristentums bevat
vier verhandelingen over N. T.ische onderwerpen. De 1ste
handelt over de tweede gevangenschap van Paulus. In den
regel wordt deze questie beheerscht door die van de echtheid
der Pastorale Brieven , waarbij de meeste voorstanders hunner
authentie een tweede gevangenschap aannemen, ten einde
die Brieven in het leven van Paulus te kunnen plaatsen. Ook
Spitta neemt een 2^^ gevangenschap aan maar neemt zijn
uitgangspunt elders, in de Handelingen der Apostelen en
den Brief aan de Romeinen. De Handelingen weten niets
van een martyrium van Paulus te Rome en veronderstellen
veeleer diens vrijlating. De Brief aan de Romeinen zal oor-
spronkelijk uit twee brieven van Paulus aan de Romeinen
bestaan hebben. In de 1ste ^ de grootere, stelt de Apostel
zich aan de gemeente voor en spreekt hij zijn voornemen
uit, over Rome naar Spanje te gaan; de 2de, de kleinere,

Digitized by

Google

378

werd na de eerste gevangenschap opgesteld en zal bestaan
hebben uit H. XII, 1— XV, 7, XVI,' 1—20, enkele woor-
den uit H. I en uit het laatste gedeelte van H. XVI. Dat
deze brief na de 1^^^ gevangenschap opgesteld is, zal blijken
uit de groeten aan de H. XVI, 3 — 15 genoemde personen,
wier Christelijken zin de schrijver uit eigen ervaring schijnt
te kennen , alsmede uit het karakter van vertrouwelijkheid ,
waarin hij tot de gemeente blijkt te staan, hetgeen een
persoonlijk verblijf in haar midden veronderstelt

Deze hypothese, de eigenlijke pièce de résistance van het
opstel, wordt door twee bezwaren gedrukt. Vooreerst is
H. I zeker niet de meest voor de hand liggende plaats voor
de Inleiding van den uit de laatste Hoofdstukken bestaanden
2deu brief; ten andere is er geen reden denkbaar waarom de
gemeente te Rome van de twee brieven één brief zal gemaakt
hebben, nu zij in den Isten reeds een „corpus doctrinae" bezat.
Wat Spitta verder aanvoert, dient tot bevestiging van het
verkregen resultaat en heeft voor een deel mijn instemming.
De Brieven aan de Eolossers en aan Philémon kunnen uit
de gevangenschap te Caesaréa zijn en komen dus niet in
aanmerking. Wel de Brief aan de Philippiërs. Toen Paulus
dezen schreef, stond hij voor het alternatief: de dood óf de
vrijheid, maar het eerste was te Caesaréa niet mogelijk,
daar hem hier het beroep op den keizer overbleef Ook kon
de Apostel alleen de groeten doen van de heiligen rij^ Kxla-x-
pog ohixqj wanneer hij zich bevond in een stad, waar een
omx Tov Kaitrxpog was. Het zwaartepunt ligt natuurlijk in
de Pastorale Brieven, „wier traditie over het leven van
Paulus alle geloof verdient" (Spitta S. 49). Van deze ver-
meldt alleen II Tim. een gevangenschap van Paulus te Rome,
maar zoowel d berichten over Onesiphorus (I, 16 v.) als
de vermaning aan Timotheüs (1 , 7 v.) en de aanteekeningen
over des Apostels eigen leven en lot veronderstellen een
gansch anderen toestand en stemming dan Hand. en Philipp. ,
zoodat ook een andere, strengere gevangenschap moet be-
doeld zijn , welke met zijn dood is geëindigd. De getuigenissen
der Patres hebben voor mij niet zooveel bewijskracht als

Digitized by

Google

379

voor Spitta. Het bericht van Clemens maakt den indruk van
sterk gekleurd te zijn. En de overigen noemen hunne bron-
nen niet. Hoe licht kon een vereerder van Paulus in Rom.
XV, 24. 28 aanleiding vinden tot de meening dat Paulus
Spanje werkelijk had bezocht! De Spaansche Kerk ontsteekt
ook geen licht. Hare oudste litteratuur is eerst uit het begin
der 5<^e eeuw. En wat Gams e. a. beweren (Die Kirchen-
geschichte von Spanien 18G2. I S. 55 f.) over de reisroute
van Paulus en den duur van des Apostels verblijf op het
Iberische schiereiland is louter phantasie. Summa summa-
rum wegen de argumenten voor en tegen een tweede gevan-
genschap vrij wel tegen elkan Ier op.

De 2<iö verhandeling loopt over den oorsprong van II Thes-
salonicensen. Ook dienaangaande opent Prof. Spitta een
nieuw gezichtspunt. Volgens hem zijn de bezwaren tegen
I Thess. niet zoo overwegend dat wij den brief aan Paulus
behoeven te ontzeggen: de Apostel dicteerde hem aan Timo-
theüs , die met Paulus en Silas in het adres als afzender voor-
komt. II Thess. echter is niet van Paulus zelven , noch door
hem gedicteerd maar door Timotheüs in naam en op last
van Paulus opgesteld en door den Apostel van een eigén-
handigen groet voorzien. Bij deze opvatting verdwijnen de
bezwaren, welke tegen den brief zijn ingebracht: de eigen-
handige groet aan het einde; de scherpere toon in vergelij-
king met I Thess.: Timotheüs komt voor zijn leermeester
op; de overeenkomst van beide brieven en het Paulinisch
karakter van den Uden; Timotheüs had I Thess. geschreven
en was door zijn verkeer met Paulus met diens termino-
logie vertrouwd; het (eschatologisch) verschil en de Joodsch
gekleurde Apocalyptiek : Timotheüs had zich kort te voren
aan Paulus aangesloten en was reeds vroeg in het Joden-
dom ingeleid. Kortom, de hypothese van Spitta is de toe-
passing op II Thess. van hetgeen Grimm oVer I Petrus
leerde, welke in naam en op last van Petrus door Silvanus
in briefvorm zou zijn gebracht. Ik kan de hypothese van
Spitta niet onvoorwaardelijk afkeuren. Zij heft voor een
goed deel de bezwaren op. En het is niet onwaarschijnlijk

Digitized by

Google

380

dat er een nauwer verband bestaat tusschen den oorsprong
der N. T.iscbe brieven en de medeafzenders dan de tradi-
tioneele opvatting aanneemt

In het 3de opstel handelt Prof Spitta over den tekst van
het 4de Evangelie. Joh. XVIII, 12—28, de verhalen van
het verhoor van Jezus voor den Hoogepriester en van de
verloochening van Petrus, zijn verward. Eerst (vs. 12 — 24)
het bericht dat Jezus gebracht werd tot Annas, daarna
(vs. 15 — 18) een fragment over de verloochening van Petras,
voorts (vs. 19 — 24) weder een fragment over het verhoor
voor den Hoogepriester, eindigende met vs 24, hetgeen hier
uiterst vreemd is , en eindelijk het slot van de verloochening
van Petrus, waarbij vs. 25 woordelijk aan vs. 28 herinnert.
Spitta wil op vs. li^ vs. 19 — 24 laten volgen, waardoor de
goede orde hersteld wordt. — Een andere tekstverbetering
betreft H. XIII— XVII. H. XV en XVI staan niet op hun
plaats, zooals blijkt uit het slot van H. XIV en het begin
van H. XV. Plaats H. XV en XVI achter H. XIII, 31a en
de zwarigheden zijn opgeheven. De verwarring is waarschijn-
lijk ontstaan doordat de bladen papyrus losgeraakt waren
en bij het opnieuw lijmen door den conglutinator op een
verkeerde plaats werden gehecht. — Misschien heeft dezelfde
omstandigheid de inlassing in H. Vil, 53 — VIII, 11 ver-
oorzaakt van de pericope de adultera, terwijl H. VII,
15 — 24 evenmin in den samenhang past maar achter H.
V behoort. Ik kan deze verbeteringen hier alleen memoree-
ren. Zij zijn overtuigend en zullen ongetwijfeld de aandacht
trekken van hen, die zich onledig houden met de kritiek
van den tekst.

De laatste verhandeling, ongeveer een derde van den
ganschen bundel beslaande, loopt over „Die ürchristlichen
Traditionen über ürsprung und Sinn des Abendmahls". Een
actueel onderwerp, in de laatste jaren aan de orde gesteld
door Schultz, Lobstein, Harnack, Jülicheren, in ons vader-
land, door Dr. Boekenoogen. Prof. Spitta gaat echter ook
hier zijn eigen weg. Hij richt zich niet zoozeer tegen zijne
voorgangers als wel tegen zichzelven. Zijn verhandeling is

Digitized by

Google

381

een „Selbstkritik", een bestrijding van hetgeen vroeger door
hem beweerd is geworden. Thans zijn zijne resultaten de
volgende. Jezus heeft het laatste samenzijn met zijne jongeren
gehouden den avond van den IS^en Nisan (Joh.). De Synop-
tische traditie is onnauwkeurig: Mark XIV, 12 — 16, hetwelk
de instelling van het Avondmaal met het Paaschmaal ver-
bindt en dit laatste stelt op den avond van den 14<Jen Nisan ,
geinterpoleerd. Ook Lucas, Paulus en de Avonrlmaalsgebe-
den in de Didache hebben trekken, welke niet uit de ver-
binding van het Avondmaal met het Pascha zijn te verklaren
en dus op een anderen oorsprong wijzen. Wat dan het Avondm.
oorspronkelijk was? Een gewone, Joodsche maaltijd {Mtvov;
Joh.), waaraan Jezus met zijne discipelen at en dronk in
verheuging des harten en, geheel vervuld van de toekomst,
wanneer God Zijn Koninkrijk zou voltooien, hun in brood
en wijn de gaven bood, welke Hij alleen hun kon schenken,
zijn lichaam en bloed. Het Avondm. is dus door Jezus
ingesteld niet ter gedachtenis van zichzelven of van zijn dood:
zija karakter is niet mnemonisch maar eschatologisch; zijn
wezen symbool van den triomf en van de heerlijkheid van
het Messiasrijk. Uit dit hÏTrvov ontwikkelden zich de Agapen ,
waarmede het Avondm. ident was (Paulus) en waarbij de
Avondmaalsliturgie verrijkt werd met mnemonische en dog-
matische elementen en reminiscensen , ontleend aan het
Paaschmaal. Het Christelijk Avondm. werd het ware Paasch-
maal toen Christus het ware Paaschlam werd.

In dit ontwikkelingsproject speelt de hypothese een groote
rol. Voor een deel is dit een gevolg van onze bronnen.
Over het tijdstip en de wijze van instelling van het Avond-
maal zijn de berichten niet gelijkluidend en over het verband
met het Paaschmaal en de Agapen zijn zij niet helder. Spitta
heeft de leemten aangevuld met hypothesen. Op zichzelf is
hier niets tegen. Een hypothese heeft recht van bestaan,
mits zij eenvoudig en natuurlijk is en de vermoedelijke toe-
dracht op aannemelijke wijze verklaart. Die van Spitta doet
dit niet. Zijne combinaties zijn zuiver uitwendig. Zoo is
is het verschil tusschen het Avondm. en het Messiasmaal

Digitized by

Google

382

essentieel. Het laatste was eea gastmaal , waarbij het eten en
drinken hoofdzaak was en de geloovigen zich in den overvloed
der gaven verlustigden, het Avondm. niet. Het Messiasmaal
was een triomfmaal, aan het Avondm. heerschte een sobere,
diep weemoedige stemming. Dat ook het eschatologisch ge
zichtspunt de gedachten van Jezus bij de Avondmaalsinstel-
ling heeft beheerscht, leeren de bronnen, maar overwegend
was het niet. Evenmin blijkt uit I Kor. dat het Avondm.
ident was met de Agapen, Zelfs is het questieus of te
Korinthe de liefdemaaltijd met het Avonrlmaal vereenigd was.
Eigenlijk weten wij van de oud-Christelijke li^fdemaaltijden
uit het N. T. niet meer dan dat zij bestonden. In I Kor.
XI, 20 vv. handelt Paulus over het jcvpixxov hïTvsv, waarmede
blijkens vs. 23 vv. het Avondm. wordt bedoeld, niet de
Agapen. Van een afwijzing der armen door de rijken of
zelfs van een onderscheid tusschen armen en rijken (Spitta
S. 246) spreekt Paulus niet. De fih <^xov7€: van vs. 22 zijn
de (aM Ix^''^'^^^ "^^ ^^yciai 'Axï Tl TTivuciv aan het Jcvpixxov ^sTttt/cv .
De Apostel bestraft allen. Hij rept geen woord van liefde
of van den aard en het doel der liefdemaaltijflen, waarvan
hij toch ni?t had mogen zwijgen, indien zijn bedoeling was,
deze te louteren, maar polemiseert tegen den honger en
den eetlust en toetst de onwaardige Avond maalspractijken
der Korinthiërs aan de plechtige instelling zelve. Dit resul-
taat van Prof. Doedes (De Leer van het Avondmaal 1847.
Blz. 47 vv.) is nog niet wederlegd. Even uitwendig is
Spitta's combinatie van het Avondm. en Eph. V, 25-^32.
Wij hebben hier een gansch andere categorie van denk-
beelden. Wie ter wereld zal in vs. 29 het Avondmaal terug-
vinden ? De verwarring van acip^ en ^Sif^x speelt Prof. Spitta
bedenkelijke parten.

Zijn kritiek en exegese van den tekst is inderdaad wille
keurig. Ten einde het verband van het Paasch- met het
Avondmaal te elimineeren, verklaart hij Mare. XIV, 12 — 16,
het verhaal van de toebereiding van het Paaschmaal, voor
geïnterpoleerd. Wanneer een tekst of pericoop niet past in
het systeem, zijn de kritici met dat woord al te spoedig

Digitized by

Google

383

gereed en gered. In waarheid is de tijdsbepaling vs. 17*
nxi o\pixg ysvof/^épyi; zonder vs. 12 — 16 onverstaanbaar. Ook
is die in vs. 12 een duidelijke terugslag op vs. 1 , terwijl
Ipz^T^t usrat Tuv idiisKx in vs. 17 veronderstelt, hetgeen
op zichzelf waarschijnlijk is, dat de twee leerlingen tot den
Heer teruggekeerd zijn om hem den uitslag van hun op-
dracht te melden. En wat te zeggen van Spitta's verkla-
ring van TOÏJTÓ hrty to xTfjLX fiov rijg hxêijK^; to sKx^vyófisvov
itrip TToXxSóv'i Jezus zal die woorden niet gesproken hebben
„mit Hinweis auf eine Flüssigkeit, Axq ausgesprengi j sondern
aof eine solche, die in Becher ausgegossen getrunken wird;
nicht mit Hinweis auf Blut, sondern auf Wein . . ." (S. 268 f.).
Maar beteekent dan skx^sTv inschenken? En zoo ja, welke
beteekenis had dan de uitstorting of liever de inschenking van
den wijn in den beker, zoodat Jezus daarvan kon zeggen
hxwvófzsvoy vTêp ttoxXuv? Bij deze verklaring komen de woor-
den van Jezus, inzonderheid het begrip iixiviKvi niet tot hun
recht. Ik verwacht dat de geleerde schrijver, dit opstel
aan een rustige revisie onderwerpende, tot meer aanne-
melijke resultaten zal komen. Wellicht neemt hij dan zijn
uitgangspunt wel in I Kor. in plaats van in het onzekere
Johanneïsche islirvov.

Kriiisch-exegetischer Kommentar über das
Neue Testament begründet von H. A. W.
Meyee.

Das Johannes'Evangelium. Achte Aufl.,
neu bearbeitet von Dr. B. Weiss. 1893.

Die Briefe Pauli an Timotheus und Titus.
Neu bearbeitet von Dr. B. Wbiss. Sechste
Aufl. besorgt von Lic. Joh. Weiss. 1894.

De Eommentaren van Meyer behoeven geen aanbeveling ^
allerminst die, welke door Prof. B. Weiss zijn bewerkt. De
solide exegese, de samenvattende behandeling van de stof,

Digitized by

Google

ÈSi

de zorg voor de kritiek van den tekst inzonderheid in de
nieuwere drukken worden hoog gewaardeerd. Toch voldoe
ik gaarne aan het verzoek van de Uitgevers , de Heeren Van-
denhoeck en Ruprecht om bovengenoemde uitgaven bij onze
lezers in te leiden.

Het kritisch standpunt van Prof. Weiss in zake de
Johanneïsche questie is bekend. Hij kent het ^^^ Ev.
toe aan Johannes , den zoon van Zebedeüs , den discipel ,
dien Jezus liefhad. Hij handhaaft de waarde van de testi-
monia externa en accentueert de zelfgetuigenis van den
Evangelist. Johannes putte uit den rijken schat zijner herin-
neringen. „Allein die Exegese wird nachzuweisen haben,
dass dieselben (de reden van Jezus) überall einen festen
Kern geschichtlicher Erinnerungen voraussetzen, deren lebens-
voUe Bezüge auf die gegebenen Verhaltnisse dieser Auffas-
sung (die der Tubingsche school) widersprechen. Eine
wörtliche Wiedergabe war freilich nach so vielen Jahrzehnten
ohnehin eine Unmöglichkeit; und die Aehnlichkeit mit der
Lehr- und Denkweise des ersten Briefes, sowie die Aehnlich-
keit zwischen den Reden Jesu und denen des Taufers zeigt,
dass diese Reden und Gesprache in freier Reproduction
wiedergegeben sind , wie sie in der Erinnerung des Apostels ,
die unwillkürlich das Ursprüngliche mit dem tieferen Ver-
standniss, das ihm unter der Leitung des Geistes aufgegan-
gen war, vermischte, sich ausgestaltet haben" (S. 27 f.).
Deze en dergelijke uitspraken kenmerken den geest van den
kommen taar. Weiss is geen vriend van de harmonistiek: bij
de verklaring van H. XIII, 1 wijst hij af de aan de Synoptici
ontleende bewering van Keil e. a. dat het hï^rvov op den
avond van den 14den Nisan zal plaats gehad hebben. In zake
deji tijd van de tempelreiniging schaart hij zich aan de zijde
van Johannes (S. 120), terwijl de pericope de adultera even-
goed een toevoegsel is als Joh. XXL Het heeft mij ver-
wondert dat Prof. Weiss volstrekt geen melding maakt van
de jongste hypothesen over de samenstelling van de Open-
baring van Johannes (S. 21) en dat hij S. 36 wel den naam

Digitized by

Google

3Hé

noemt van Nicolas niet dien van Delff, die het Evan-
gelie ook aan den Presbyter Johannes toekent. Voorts
had hier o. a het ,,Johannesevangelie in zijnen oorsprong
onderzocht" (1891) van Bolland vermeld kunnen worden,
wanneer Prof» Weiss rekening hield met de Hollandsche
litteratuur. Waren deze en andere geschriften opgenomen,
desnoods in plaats van de oudere , dan zon de kommentaar
in actualiteit hebben gewonnen en voor ons Hollanders aan-
trekkelijker geworden zijn.

De nieuwste uitgaaf van Meyer op de Pastorale Brieven
zijn wij verschuldigd aan den zoon van den Berlijnschen
Hoogleeraar, Prof. J. Weiss, ook in ons vaderland bekend
o. a. door een verhandeling over het Koninkrijk Gods en een
kritisch onderzoek van den Brief van Barnabas. Deze uitgaaf
onderscheidt zich slechts weinig van de vorige, zoodat wij
eigenlijk het werk van den vader voor ons hebben, ver-
meerderd met enkele aanteekeningen en bijvoegsels van den
zoon. B. Weiss neigt tot de erkenning van de echtheid der
Pastorale Brieven. De hypothese van de onechtheid geeft ons
nog grootere moeielijkheden dan dat de brieven uit een ons
overigens onbekende periode uit het leven van Paulus zijn.
Hij tracht de drie hoofdbezwaren: hei litterarische j onüeend
aan de taal, het chronologische^ ontleend aan het ons be-
kende le^en van Paulus, en het algemeen historische j ont-
leend aan de gemeentelijke verhoudingen — tot hunne ware
afmetingen terug te brengen, dikwijls gelukkig, naar mij
voorkomt. De organisatie der gemeenten en haar cultus
noodzaken ons niet de brieven te plaatsen in den na-aposto-^
lischen tijd. Evenmin overwegend is het bezwaar ontleend
aan de Gnosis. De lezers worden niet opgewekt, funda-
menteele dwalingen te wederleggen en het historisch christen-
dom te beveiligen , zooals de schrijver ongetwijfeld zou gedaan
hebben, wanneer zij door Gnostieke dwalingen bevangen
waren, maar om zich te onthouden van ijdele en doellooze
speculaties. De auteur bindt Timotheüs op het hart om te
waken, niet tegen een valsche leer maar tegen het leeren

Digitized by

Google

386

van vreemde dingen (I Tim. I, 3. IV, 3), welke met de
heilswaarheid niets te maken hebben en voor het godsdienstig
leven schadelijk zijn. Intusschen zijn de toestanden, welke
de Pastorale Brieven veronderstellen , zoo gansch andere dan
die, welke wij uit de Hoofdbrieven kennen, dat zij haast
niet te midden van deze kunnen opgesteld zijn, te meer
daar de Pastorale Br. den indruk niet geven, dat de ver-
warringen en ongeregeldheden, welke zij bestrijden, locaal
en tot een bepaalde landstreek beperkt waren. Een afdoende
wetenschappelijke behandeling van het vraagstuk laat nog
op zich wachten. Dat een onbevangen exegese vele moeielijk-
heden wegneemt, heeft Weiss bij vernieuwing bewezen.

J. A. C. VAN Leeuwen, De Joodsche
achtergrond van den Brief aan de Romei-
nen. 1894.

Het onderwerp van dit Academisch proefschrift is goed
gekozen en degelijk behandeld. Bij den omvang, dien de
questie van de echtheid der Hoofdbrieven heeft genomen,
beperkt de Heer Van Leeuwen zich tot een klein maar be-
langrijk onderdeel en bestrijdt de beweringen van de HoogU.
Steek en Van Manen dat de auteur van den brief aan de
Romeinen optreedt in het karakter van een Griek, in welk
geval hij dus niet de Apostel Paulus kan zijn. Dit argument
is nog niet opzettelijk behandeld; wat Gloël dienaangaande
heeft ingebracht, is niet principieel; zijne opmerkingen zijn
weinig meer dan kantteekeningen.

De Heer Van L. heeft de stof samengevat in vier Hoofd-
stukken. Het 1ste Hoofdst. bevat de rechtstreèksche getui-
genissen over de nationaliteit van den schrijver van Rom.
In het 2de bespreekt hij diens beoordeeling van de heidenen,
in het 3de van de Joden , waarbij hij achtereenvolgens handelt
over de Joden in het algemeen, over de beteekenis van de

Digitized by

Google

387

„wet'' en over Israël en Christus, terwijl in het 4de en
laatste hoofdstak de taal en stijl ten voordeele van de Jood-
sche afkomst van den schrijver aangevoerd worden. Dat Dr.
Van L. ook gebruik maakt van de Rabbijnsche litteratuur
strekt tot aanbeveling van zijn geschrift. Misschien heeft
hij al te veel plaats ingeruimd voor tekstkritische questies.
Of wij in Rom. V, 1 sxcof/^sv dan wel ïz^fisw moeten lezen
(Blz. 75) doet in dit verband niet af, maar overigens is zijn
methode correct en zijn bewijsvoering bondig. Moge het den
schrijver gegeven worden zijne aangevangen studiën uit te
breiden tot een vergelijking van Rom. en de Gnosis. Dien-
aangaande kan hij het boek van Heinrici nog belangrijk aan-
vullen. Dr. Van Leeuwen heeft getoond een in de theolo*
gische wereld met eere bekenden naam te willen en te
kunnen hoog houden.

Graningen j Augustus 1894. C. H. van Rhijn.

Digitized by LjOOQ IC

INHOUD VAN TIJDSCHRIFTEN.

L. W. Bakhuizen van den Brink, Het recht op de kerkelijke
goederen der Hervormde Gemeente te Breedevoort in 1798
bewezen en gehandhaafd. (Archief voor Nederl. Kerkgeschie-
denis V, 1).

A. W. Bronsveld, Protestantsche Godsdienstige Yolkslitteratuur
in Duitschland (Stemmen voor Waarheid en Vrede, Juni).

— De Zending en het Lied (Stemmen voor Waarheid en Vrede ,
Augustus).

J. A. Cramer, Is dat „Historische Kritiek"? (Stemmen voor
Waarheid en Vrede, Augustus).

R. H. Drijber , Ter verdediging van de gelgkenis van het onkruid
in den akker (Geloof en Vrijheid XXVIII, 3, 4).

W. Francken Azn., Over Boëthius en zijn geschrift: ^Der Wijs-
begeerte Vertroosting. Vervolg en Slot (Geloof en Vrijheid
XXVm, 3, 4).

James de Fremery, De Naaldwijksche praebenden in de St.
Pancras- of Hooglandsche Kerk te Leiden (Archief voor Nederl.
Kerkgeschiedenis V, 1),

C. de Graaf, Een der oudste Christengemeenten van het eiland
Java, Depok (Stemmen voor Waarheid en Vrede, Junij.

W. F. K. Klinkenberg, Schumann over Wellhausen en Reuss
(Geloof en Vrijheid XXVIII, 3, 4).

W. P. C. Kiiuttel , Vergaderplaatsen der Katholieken te 's Gra-
venhage in de 17<^6 eeuw (Archief voor Nederl. Kerkgeschie-
denis V, 1).

Alb. C. Kruijt, Naar het Meer van Poso (Mededeelingen van
wege het Nederl. Zendelinggenootschap XXXVIII, 1).

V. Loosjes, Johan Erval (Geloof en Vrijheid XXVIII, 3, 4).

Digitized by

Google

389

W. Mallinckrodt , De Brief naar Barnabas genoemd III (Geloof

en Vrijheid XXVIII, 3, 4).
Th. H. Nahuijs , Huisbezoek (Stemmen voor Waarheid en Vrede

Juni).
C. Poensen, Iets over de Javaansche desa (Mededeelingen van

wege het Nederl. Zendelinggenootschap XXXVIII, 1).
H. C. Rogge, Brief van D. Baudius aan J. Wtenbogaert (Archief

voor Nederl. Kerkgeschiedenis V, 1).
P. J. B. K. Simon van der Aa , Welke is de beteekenis van het

te Chicago gehouden congres der godsdiensten (Geloof en

Vrijheid XXVIII, 3, 4).

Buitenlandsclie Tijdschrifteii.

H. Achelis, Zum Muratorischen Fragment (Ztschr. f. wissensch.

Theol. 37, 2, 1894, S. 223—232).
Jean-Frëdéric Astié (Revue de thëol. et de philos. 1894, 3, p.

201—206).
O. Aurbach , Brauchen wir ein neues Dogma ? (Kirchl. Monatsschr.

XIII, 7, April 1894, S. 427—461).
J. Bachmann, Zur Textkritik des Propheten Zephania (Theol.

Stud. u Krit. 1894, 4, S. 641—655).
W. Baldensperger , Die neueren kritischen Forschungen über

die Apokalypse Johannis (Ztschr.. f. Theol. u. Kirche 1894,

3, S. 232—250).

F. Barth, Der Tod des Judas Ischarioth (Theol. Ztschr. aus d.
Schweiz 1894, 2, S. 108—124).

H. Bassermann , Das christologische Dogma in seiner praktischen
Verkündigung (Ztschr. f. prakt. Theol. XVI, 2, 1894, S.
97—112).

Bratke , Ein Zeugniss des Josephus über Christus (Theol. Litblt.
1894, 16, Sp. 185—188; 17, Sp. 193—197).

G. Chastand, Judas Ischariot (Revue chrétienne 1894, juin, p.
430-439).

T. K. Cheyne, The hearing of criticism on edification: illus-
trated by a study of I Sam. XXII. 22—23 (The Biblical World
1894, april, p. 281—290).

Digitized by

Google

390

Clemen, Notiz über ein neagefundenes Fragment einer bisher

unbekannten Pilatuslegende (Theol. Stud. u. Erit. 1894, 4,S.

757—768).
Cremer , Das Bedürfhis der mdiyidaellen Seelenpflege in der

evangelisohen Eirche u. die Mittél zu seiner Befriedigong

(Kirchl. MonatBschr. XIII, 8, Mai 1894, S. 509—520).
Gt Dahnan , Das Hebraeische Neue Testament vón Franz Delitzsch

(Hebraica IX, 3 and 4, april— july 1893, p. 226—231).
Demmler, Uber den Yerfasser der unter Cyprians Namen über-

lieferten Traktate „De bono pudicitiae" und ,De spectacnlis*'

(Theol. Quartalschr. 1894, 2, S. 223—271).
J. Draseke, Zur Überliefenmg der Apostelgeschichte (Ztschr. f.

wissensch. Theol. 37, 2, 1894, S. 192—206).
A. M. Fairbaim, Christ dans la théologie moderne. Traduction

de M. E. Christen (Revue de théol. et de philos 1894, 3, p.

220—235).
A. Fomerod, Deux conoeptions du dogme (Revue de théol. et

de philos. 1894, 3, p. 207—219).
!|S. de Gryse, Un demier mot sur Ie premier chapitre de la

Genese (Revue des sciences ecclésiastiques 1893, juill. p.

19—26).
J. Haussleiter, Die alte lateinische Uebersetzung des Clemens-

briefes. Ein neuer Fund u. seine Bedeutung (Theol. Litblt.

1894, 15, Sp. 169—174).
R. Heinrichs, Gregor der Grosse Ein Beitrag zur Würdigung

seiner socialen Thatigkeit (Der Katholik 1894 , Jan. , S. 12—23).
A. Hilgenfeld, Der Taheb der Samariter, nach einer neu auf-

gefundenen Urkunde (Ztschr. f. wissensch. Theol. 37, 2. 1894,

S. 233—244).
M. Eahler , Die richtige Beurteilung der apostolischen Gemeinden

nach dem Neuen Testamente (Allg. Missions-Ztschr. 1894, 6,

S, 241—261).
A. Elöpper, Über den Sinn u. die ursprüngliche Form der ersten

Seligpreisung der Bergpredigt bei Matthaus (Ztschr. f. wis-
sensch. Theol. 37, 2, 1894, S. 175—191).
J. J. Eiieucker, Der alttestamentliche Gottesbegriff in seiner

geschichtlichen Entwicklung. Thesen (Prot. Eirchztg. 1894,

27, Sp. 633—636).
G. Erüger, Aristides als Yerfasser des Briefes an Diognet

(Ztschr. f. wissensch. Theol. 37, 2, 1894, S. 206 223).

A. Lesétre, Les prophéties contre les gentils d*après la Bible

Digitized by

Google

391

et les doouments profanes (Revue des sciences ecclésiastiques

1893, oct., p. 331—340).

A. Lindenborn, ETangelisation u. Eirche (Eirchl. Monatsschr.

Xni, 9, Juni 1894, S. 611—615).
K. Marti, Der gegenwartige Stand der alttestamentlichen Wis-
senschaft [Fortsetzuug] (Theol. Ztschr. aus d. Schweiz 1894,

2, S. 76—108).
A. Montagne, De Tapparition de Dieu k Moyse sur Ie mout

Horeb (Exode, ch. III) (Revue biblique 1894^ 2, p. 232—247).
C. G. Montefiore, First impressions of Paul (The Jewish Quar

terly Review VI, 23, April, 1894, p. 428—474).
E Nestle , Zur kirchlichen Chronologie des Lebens Jesu (Ztschr.

f. wissensch. Theol. 37, 2, 1894, S. 244-245).
J. Raccaud, La certitude chrétienne, son fondement, son déve-

loppement et ses limites. II (Revue de thëol. & de philos.

1894, 2, p. 154—188).

— , La certitude chrétienne, son fondement, son développement

et ses limites [fin] (Revue de théol. et de philos. 1894, 3, p.

256-276).
H. Rosenfeldt , „Empfangen vom heiligen Geist" u. Pastor A.

Wagner (Mitthlgn. u. Nachrn. f. d. evang. Kirche in Russland

1894, April, S. 146—158).
Sagmüller, Die Synoden von Rom 798 und Aachen 799 (Theol.

Quartalsch. 1894, 2, S. 295—303).
Schanz, Der Opferbegriff (Theol. Quartalschr. 1894, 2, S.

177—222).
O. Schmoller, Die geschichtliche Person Jesu nach den pauli-

nischen Schriften (Theol. Stud. u. Krit. 1894, 4, S. 656—705).
Sellin, Das Hauptproblem der altisraelitischen Religionsgeschichte.

A. Einleitung. B. Jahwes Verhaltnis zu dem Volke Israël

nach altisraelitischer Yorstellung (Neue Eirchl. Ztschr. 1894,

4, S. 316—351).
— , Das Hauptproblem der altisraelitischen Religionsgeschichte

[Schluss] (Neue kirchl. Ztschr. 1894, 5, S. 376—413).
E. Simons , Das System der praktischen Theologie u. die innere

Mission (Ztschr. f. prakt. Theol. XVI, 2, 1894, S. 112—124).
Sladeczek, 'H (piXot^sKCpla. nach den Schriften des h. Apostels

Paulus (Theol. Quartalschr. 1894, 2, S. 272—295).
Steude, Zur Apologie des Wunders (Der Beweis des Glaubens

1894, Mai, S. 169—188; Juni, S. 209—233).

Digitized by

Google

392

Wandel , Die Eindheitsgeschichte Jesu Christi nach Nösgen and

Nebe. I (Neue kirchl. Ztschr. 1894, 4, S. 286—315).
— , Die Eindheitsgeschichte Jesu Christi nach Nösgen u. Nebe

[Schluss] (Neue kirchl. Ztschr. 1894, 6, S. 449—465).
Th. Zahn, Petrus in Antiochien 'Neue Mrchl. Ztschr. 1894, 6,

S. 435-448).
O. Zöckler, Das Martyrium des Apollonius (Der Beweis des

Glaubens 1894, April, S. 165—167).
— , Altenglische Psalmenexegese unter antiochenischem Einflusse

(Theol. Litblt. 1894, 20, Sp. 233—234).

Digitized by

Google

J)e brief van Jakobus.

Gelijk over bijna alle Nieaw-Testamentische geschriften
liepen de gevoelens over het ontstaan van den brief van
Jakobus zeer uiteen. Men behoeft slechts het laatste ge-
schrift, dat over dezen brief verscheen „Der Jakobusbrief nach
Lehranschauungen und Entstehungsverhaltnissen" untersucht
von Lic. Dr. Paul Feine, Eisenach, M. Wilckjns, 1893 (b. v.
S. 56 fif.) ^) te vergelijken, om daarvan ten diepste doordrongen
te worden. Bleek-Mangold (zie hunne „Einleitung in das N. T."
S. 704 ff.) stelden den brief zeer vroeg. Bleek dacht aan
63 of 64 na Christus. Wel kon volgens Bleek onze brief
niet het oudste geschrift zijn van het N. T. De algemeene
benaming van de eerste lezers is eerst denkbaar, wanneer
de Christelijke godsdienst reeds naar verschillende kanten
buiten Palestina verbreid was. De Christelijke naam , welken
de lezers droegen (2:7), de vervolgingen , waaraan de be-
lijders buiten Palestina blootstonden (1:2 enz.), het feit,
dat in de samenkomsten aan rijken en aanzienlijken eene bij-
zondere* eereplaats verleend werd (2:14 enz.), de bekend-
heid met de Paulinische leer van de rechtvaardiging uit het
geloof, die tot velerlei misverstand aanleiding gegeven had,
waartegen Jakobus meende te moeten opkomen, wezen er
volgens Bleek op , dat de brief niet lang vóór den dood van
Jakobus ontstaan kon zijn. Mangeld , de uitgever van Bleek's
„Einleitung in das Neue Testament" S. 706, 707 meent, dat
Jakobus' brief wel vóór 50 geschreven kan zijn en dat de
argumenten van Bleek tegen eene al te vroege dateering geen
steek houden. Mij komt voor, dat Bleek beter zag dan de

i) Zie hierover o.a. Pi<rf. va» Rhijn, Theol. Stud. 4893, bl. 469— 473.

Digitized by

Google

394

latere uitgever en dat zijne argumentatie niet van gezocht-
heid is vrij te pleiten. Alleen moeten wij Mangold toegeven ,
dat wanneer Jakobus' brief polemiek tegeii het Paulinisme
bevat, de vraag gedaan moet worden, of Bleek den brief
wel laat genoeg dateerde, of hij genoegzame tijdsruimte
overliet voor zulk eene ontaarding van het Paulinisme, als
waarvan de brief sporen zou dragen.

Beyschlag (comm. van Meyer 1882) stelt Jakobus* brief
vóór de werkzaamheid van Paulus. Polemiek tegen Paulus
zou Jakobus dus niet bedoeld hebben. De auteur Jakobus
woonde te Jeruzalem en schreef aan Joden- Christenen in Syrië.
Prof, Van Rhijn, die in de „Theol Studiën" van 1887, bl.
377 — 390 den brief van Jakobus besprak, verdedigde ook
de echtheid van Jakobus. Vóór Paulus' werkzaamheid was
de brief geschreven. Polemiek tegen het Paulinisme bevatte
de brief niet. Feine in zijn hierboven genoemd boek vin-
diceert ook de echtheid van den brief, verklaart zich zeer
sterk b. v. tegen de opvatting van Holtzmann , maar daar hij
(S. 57) „Rücksichtnahme auf paulinische Formeln und Lehr-
anschauungen" niet ontkennen kan , plaatst hij den brief zoo
laat mogelijk in het leven van Jakobus, den broeder des
Heeren, het hoofd der Jeruzalemsche gemeente.

Reuss (Geschichte des neuen Testaments, 1887 S. 218)
is niet zeker van zijne zaak. Wel noemt hij Jakobus' brief
een Joodsch-Ghristelijk product, minder door het op den
voorgrond stellen van de hoofdstellingen van het .Joden-
Christendom als wel door de nu eens stilzwijgende dan weder
uitgesprokene verwijdering van alle mystieke en speculatieve
elementen der Christelijke prediking. Maar hij ziet toch in
den brief een veelvuldig gebruik van Paulinische uitdruk-
kingen, het streven om het evangelie als theologie op te
vatten en hij twijfelt daarom aan de echtheid van den brief
(S. 223). Wellicht is de brief na het leven van Jakobus
geschreven.

Weiss (zie mijne bewerking van Weiss' „ Einleitung in das N. T.",
1893, bl. 391 — 411) is ook voor de echtheid van den brief van
Jakobus. Weiss ziet geen strijd tusschen Jakobus en Paulus.

Digitized by

Google

Het geloofsbegrip bij Jakobus is een auder dan dat vaü
Paulus en de door Jakobus geëischte werken zijn niet de
door Paulus bestreden werken der wet. De rechtvaardiging,
waarynn Jakobus spreekt, is niet evenals bij Paulus eene
handeling van Gods genade, waarbij den zondaar de gerech-
tigheid toegerekend wordt, maar de handeling van den rechter,
die den rechtvaardige als zoodanig erkent (Mt. 12:37) en
hem daardoor redt van het verderf. ' De Paulinische formules
(fiii TiavZaêe^ £>X ipsï rig) behooren tot de Rabbijnsche dia-
lectiek. Het geheel nog onontwikkelde echt Joodsch-Ghriste-
l\jke leertype is slechts denkbaar, wanneer de schrijver nog
niet onder den invloed staat van de rijk ontwikkelde Pau-
linische Theologie (bl. 396).

Tegenover deze verdedigers van de echtheid, de voor-
standers van eene meer of minder vroegtijdige vervaardiging
van den brief staan andere critici, die op grond van uit-
en vooral van inwendige getuigen den brief na het leven van
Jakobus plaatsen.

Dr. Blom (De brief van Jakobus, 1869) kon geen over-
eenstemming zien of eene indifferente verhouding tusschen
Jakobus en Paulus. Hij onderstelde, dat de brief omstreeks
het jaar 80 ontstaan is (zie bl. 291). Wel is de brief aan
de geheele Christenheid gericht, maar inderdaad is slechts
eene enkele gemeente, die van Alexandrië bedoeld. Later
beweerde Blom (Theol. Tijdschr. 1881 , bl. 439), dat de brief
duidelijk Palestijnsche toestanden onderstelde , maar aan zijne
hoofdstelling betreffende den tijd der vervaardiging van den
brief veranderde dit niets. Dr. Rovers (N.Tische Letterkunde
2« druk bl. 98) meent, dat de brief waarschijnlijk uit den
tijd van Domitianus dagteekent. De brief kan evenwel ook
een twintigtal jaren later geschreven zijn. Volgens Brückner
(Die chronologische Reihenfolge u. s. w. S. 292) is de brief
uit den tijd van Hadrianus (117—138). H. 4: 13 — 15 zou
op eene periode wijzen , waarin de Christelijke gemeente van
den druk der vervolging bevrijd was. Het adres is eene
fictie. Zelf te Rome wonende , heeft de auteur zijne vermaning

27*

Digitized by LjOOQIC

ger^ht aa^ eene kleiue gemeente van Esseen^ch gezinde
Joden-Christenen; Het is er hem om te doen, zijne kleine
geqieente niet alleen voor de heidensche wereld, maar ook
vx)or het Paulinisch Christendom te bewaren, Pfleiderer (Ur-
cbristenthum , S, 865 fif.) houdt den brief voor een tegenhanger
van den Pastor van Hermas, ontstaan in de 2^ eeuw. Hij
vindt er geen strijd tusschen het Jodendom en het Chris-
tendom uit de heidenen in^ maar het practisch katholicisme ,
zooals het zich uit het Helleensche heiden- Christendom vooral
in de kerk van Rome ontwikkeld heeft. V. Soden (Jahrb.
f, prot Theol 1884, 1, Hand-Commentar van Holtzmann 1891)
houdt den schrijver van den brief voor een geestverwant van
Clemens en Hermas , die te Rome tijdens de vervolgingen van
Domitianus leefde. Reeds Hilgenfeld had vroeger in zijne
,,Einleitung in das N. T/' aan den tijd van Domitianus gedacht.

Klopper (Zeitschr. f. wiss. Theologie, 1885, S. 280—319)
geeft eene flinke , degelijke verklaring van Jak. 2 : 14 — 26 en
erkent daarbij volmondig, dat de brief de frischheid des ge-
loofs mist 9 dat de brief geen sporen draagt van den eersten
ijver en den tijd der eerste liefde. De brief zou ontstaan
zgn, nadat het Paulinisme hier en daar verbasterd was ge-
worden (S. 318).

Wij willen thans niet meer gevoelens van anderen aanhalen
en bespreken , maar ons eigen gevoelen aangaande den brief
zeggen. Wij stellen hierbij op den voorgrond, dat de brief
naar onze opvatting niet voornamelijk een dogmatisch, maar
een practisch doel heeft. Aan de Paulinische kwesties als
van de waarde der Mozaïsche wet , de besnijdenis , Sabbath ,
verhouding van vleesch en geest dacht hij niet. Evenmin
vindt men er sporen in van diep ingrijpende Christologische
belangen. Van Christus' verlossingswerk ontdekt men geen
spoor. Zijn naam wordt genoemd 1 : 1 en 2 : 1 , op de laatste
plaats met de bijvoeging „Heer der heerlgkheid." Daaren-
boven is Hij de rechter, die voor de deur staat (5:9, zie
Openb. 3:20) en volgens sommigen is Hij ook de wetgever
en rechter, die behouden kan en verderven (4:12). Het
voorwerp des geloof s is 1 : 18 het woord der waarheid,

Digitized by

Google

397

waardoor de Vader der lichten ons herschapen heeft. De
inhoud van liet woord der waarheid is bij Jakobus evenals
bij Cletnens en Hermas de monotheïstische godskennis (2 : 19)
en de door Christus geopenbaarde volkomene wet Gods. Dit
is het woord, dat de zielen kan zalig maken, wanneer het
met zachtmoedigheid aangenomen en innerlijk toegeëigend,
alzoo ingeplant wordt. Dat woord mag men niet vluchtig
aauhooren, maar moet in de practijk beoefend worden
(1:21 — 25). Deze Christelijke wet, die met de Mozaïsche
niets te maken heeft , is de volkomene wet der vrijheid
(1:25, 2:12), die tot inhoud heeft de zedelijke voor-
schriften der wet, die samengevat zijn in de koninklijke wet
van de liefde tot den naaste overeenkomstig het woord van
Jezus (Ji : 8). Wie deze wet onderhoudt , zal zalig worden ,
omdat voor de barmhartigen ook bij het goddelijk gericht
barmhartigheid voor recht gaat (1:25, 2:12 enz. vgl. Mt.
5:7, Luk. 6:35 enz.). De oud-Christelijke prediking, dat
Jezus de Messias is ondanks zijnen kruisdood en op grond
van zijne opstanding en dat Hij bij zijne wederkomst het be-
loofde heil geven zal, vindt men bij Jakobus niet.

Ik heb gezegd : Jakobus had vooral een practisch doel en
ik wil dit nader aantoonen. In den strijd der partijen over
woorden en theoriën , in de hebzucht des levens , in hét jagen
naar rijkdom en genot ziet hij slechts bewijzen of teekenen
van de aardsche wijsheid, die het tegenovergestelde is van
de wijsheid , die van boven komt of van de ware Christelijke
vroomheid. De schrijver wil een stil, eenvoudig, Christelijk
leven bevorderen en barmhartigheid jegens den naaste voor-
staan. Hij bestrijdt het wereldsch Christendom, zooals hij
het bij de hoogere standen , bij de rijken en de wijzen dezer
wereld gevonden had. Vooral heeft hij het gemunt op de
rijken, die spreken en handelen, alsof zij het wereldbestuur
in handen hadden en die zoo weinig steunden op de voor-
zienigheid Gods. In weelde baadden zij zich, aan brood-
dronkenheid gaven zij zich. over. Aan den arbeider werd
zijn rechtmatig loon onthouden, ja de rechtvaardige werd
veroordeeld, zedelijk vermoord (4:1 — 5:6). In de gemeente

Digitized by

Google

398

werden de rijken veel te veel ontzien. Bij de samenkomsten
kregen de rijken de beste, de armen de slechtste plaatsen ,
somtijds eene staanplaats (2 : 1 — 4). Men vergat, dat Grod
juist de armen had uitverkoren om rijk te zijn in het geloof
en erfgenamen te worden van het koninkrijk , dat Hij dengenen
beloofde, die Hem liefhebben. Helaas! de rijken overheerschten
de armen, zogen ze uit, trokken ze voor de rechtbanken,
lasterden hunnen goeden, Christelijken naam. En die rijken
waren ook Christenen. Hoe was het mogelijk! Wilde men
voor God rechtvaardig zijn, dan moest men de geheele wet
vervullen en niet één of meer geboden houden. De wet was
een organisch geheel, waarvan de deelen onverbrekelijk samen-
bingen (2:8 — 13). Voorwaar! gemeenten, waarin zulke toe-
standen konden voorkomen , waarin zulke verbasteringen van
het Christelijk geloof en bet Christelijk leven werden aange-
troffen, stonden verre af van den eersten Christelijken tijd,
toen men alle goederen gemeen had. Men bedenke wel: De
schrijver bespreekt niet een enkel geval , maar wijst aan , dat
de toestanden der gemeente in haar geheel verdorven waren.
In de eerste Christelijke gemeenten behoorden de rijken tot
de uitzonderingen. Bij Jakobus is dat niet meer het geval.
Daar waren er reeds velen. Daar had men eenen stand van
rijken tegenover eenen stand van armen. De sociale ver
houdingen waren allesbehalve gunstig.

Jakobus waarschuwde niet alleen tegen de zonden , die uit
geld- en hebzucht voortvloeiden, maar ook tegen eenen
zekeren geestelijken hoogmoed, die met het gewaande bezit
van eene hoogere kennis, wijsheid, gnosis samenhing. De
wijsheid, waartegen Jakobus opkomt, is eene aardsche, zin-
lijke of psychische, duivelsche. Zij noemde zichzelve zeker
pneumatisch bij uitnemendheid. Vandaar de qualificatie, dat
zij psychisch was. De ware wijsheid, die van boven is, is
rein, vredelievend, welwillend, gezeggelijk, vol barmhartigheid
en goede vruchten, onpartijdig, ongeveinsd (3 : 17). De wijs-
heid, waartegen Jakobus opkwam, was dus het tegendeel
daarvan. De epitheta van de ware wijsheid zijn zeker ge-
kozen m^t het oog op de eigenschappen der valsche wijsheid.

Digitized by

Google

Men beeldde zich in, dat de Tersoddng tot het kwade Tan
Grod kwam in plaats dat men ze toeschreef aan dmi inTloed
van zijne eigene begeerlijkheid en booze la^n (1 : 13, 14).
Deze opmerking herinnert ons aan het feit, dat Irenefis aan
den Gnosticns Florinas een geschrift schreef orer het thema,
dat God niet de oorsprong van het kwade is. Bij het oor-
deelen, kritiek uitoefenen op de wet (4: 11), kan men denken
aan de kritiek, welke Cerdo en Marcion op het Oade Testa-
ment toepasten. De vmcht dier aardsche wijsheid was,
dat men allerlei verkeerde dingen zeide, dat de tong mis-
bmikt werd op schromelijke wijze (3 : 1 — 12). De dwaalleer
van Jakobus' brief herinnert aan die van Hermas (A^s. 3*: 10,
Mand. 11:8 etc.) en aan de karakteristiek van Judas (vs. 16
fisfixplfioipoi).

De dwaalleer had de Paulinische leer van de rechtvaar-
diging uit het geloof misvormd tot een dor en droog, een
hard, een onvruchtbaar geloofsbegrip. Het geloof was eene
theorie geworden, waaraan de praktijk des levens ontbrak.
Men vindt er in het begin der verstandelgke gnosis. Het
ultra-PauIinisme deed in de Christelgke kerk de behoefte ont-
staan aan een practisch, werkdadig Christendom. Wat baat
het of iemand zegt, dat hij geloof heeft en de werken mist?
Kan het geloof wel Jbehouden?» Greloof zonder werken is dood.
Het geloof der dwaalleeraars was een geloof, dat ook de
demonen hadden. Op de werken komt het aan. Het geloof
werkt slechts mede met de werken. Uit de werken wordt
het geloof voltooid. Zijnen wasdom , zijne voltooiing ontvangt
het geloof eerst uit de werken. Uit de werken, op grond
daarvan, niet uit geloof alleen wordt men gerechtvaardigd
zooals in het O. T. dit het geval was met Abraham, toen
hij zijnen zoon Izak oflferde en met Rachab, toen z\j voor de
verspieders zorgde (2 : 18—26). Dergelijke beschouwingen
staan ver af van den tijd , waarin een Paulus en een Petrus
optraden, b. v. van den tijd, waarin de brieven aan de
Romeinen , de Korinthiërs en de Galatiërs geschreven werden.
De wijsheidsleeraars zullen zich op Paulus beroepen hebben
eii daarom wil Jakobus heil met hunne eigene wapenen be-

Digitized by

Google

400

strgden, o. a. met het voorbeeld van Abraham. Niet recht-
streeks f maar middellijkerwijze polemiseert Jakobus ook tegen
Paalus (vgL Jak. 2 : 24 met Rom. 3 : 28). Ik erken volmondig ,
dat Jakobus Paulus eigenlijk niet treft , daar het geloof en
de werken bij Paulus iets anders zijn dan het geloof en de
werken bij Jakobus. De exegeten hebben dit terecht opge-
merkt, o. a. Klopper in zijn bovengenoemde studie en Dr.
Thijm (Theol. Studiën 1883, bl. 188—221 en bl. 477—547)-
Maar al treft Jakobus Paulus niet, daarmee is niet bewezen,
dat hij hem niet heeft willen treffen. Mij dunkt, daartoe is
de woordelijke terugslag van Jakobus op Paulus veel te in
't oogloopend. Terecht heeft men er aan herinnerd, dat de
bepalingen van het concilie van 1'rente aangaande den weg
des heils, de subjectieve voorwaarden van het heil, de bepa-
lingen van de confessie Augustana niet treffen. Maar wie
zou durven beweren, dat het concilie van Trente geen
kritiek beeft willen oefenen op de confessie Augustana?

De opvatting van het geloof als eene geloofsleer of geloofs*
waarheid, vindt men niet alleen bij de dwaalleeraars van
Jakobus, maar ook bij Jakobus zelven en evenzeeer in de
Pastoraalbrieven en de Ignatiaansche brieven. De leer trad
van lieverlede in de plaats van het levend geloof des harten.
Vooral vindt men in den Paster van Hermas vele gegevens ,
welke wgzen op eene opvatting van het geloof, welke men
ook in den brief van Jakobus aantreft. Volgens den Pastor
waren er velen , die de kerkelijk overgeleverde leer aannamen ,
maar de ware vroomheid en zedelijkheid misten. Vgl. Mand.
10:1, Sim. 8:10, 9:22.

Bespiegeling vindt men in dezen brief niet. De theologie
is eenvoudig en praktisch. Het Klein-Aziatisch Hellenisme
heeft de speculatieve en mystische elementen van het Pauli-
nisme verder ontwikkeld , maar het meer practische Rome,
waar de brief van Jakobus ontstond , had daarvoor noch oor
noch hart. Zoo heeft deze brief — daargelaten het specifiek
Christelijk element van de openbaring in Christus — over-
eenstemming met het vóór-Christelijk Hellenisme. Ook dat
Hellenisme legt den nadruk op het geloof in den éénen God,

Digitized by

Google

401

op eene algemeen zedelijke wetgefing en bet toekomstig
oordeel. Vgl. Siegfried, Philo, S. 311 ff. Onze brief, die
practiscb en nucbter is /toont sporen van overeenkomst met
het Essetsme in zijn verbod van den eed (ö: 12), zijne ver-
aobting van den rgkdom, zgne waarschuwing tegen misbruik
van de tong, en zijne waardeering van de armoede.

De tijd, waarin de brief geschreven werd, was een tijdperk
van vrede voor de gemeente. Men kon plannen maken om
te gaan en te reizen waarheen men wilde en daar eenen onbe*
paalden tijd door te brengen (4 : 13 — 15). De vervolging en
tegenkanting, waaraan de gemeente blootstond, kwam niet
voort van de zijde der heidenen of der Joden , maar van de
machtigen en de groeten in de gemeente zelve (2:6, 7).
Terecht heeft men dus gedacht aan den t\jd van Hadrianus
(117 — 138). Aan welke gevaren de Christelijke gemeenten
blootstonden in den tijd van Trajanus, bewijst de eerste brief
van Petrus. Zie mijn opstel „Wanneer werd de eerste brief
van Petrus geschreven?" (Theol. Stud. 1892, bl. 111—128).

Wij hebben tot dusver geen specifiek Joodsch-Christelijke
elementen in den brief ontmoet, eer het katholieke Christen-
dom van de 2^ eeuw. Deze opvatting evenwel is in strijd
met den klank der woorden van 1:1, waar Jakobus, de
dienstknecht van God en van den Heer Jezus Christus, schrijft
aan de twaalf stammen, die in de verstrooiing zijn {txï^
iuisKcc Cpu^aïg rcug èv TjJ hxffTrop^). Men wijst er ook op,
dat 2 : 2 de plaats der samenkomst van de Christenen frumyay^
genoemd wordt en dat de schrijver van Abraham als van
onzen vader spreekt (2:21). Wijzen deze gegevens op een
Joodsch-Christelijk standpunt van den brief? Wij zullen zien.
De schrijver kan de Christenen uit de heidenen de twaalf
stammen noemen, wanneer hij de Christenen hield voor
het ware Israël Gods. Deze voorstelling vinden wij ook bij
Paulus (Gal. 6:16), Barnabas (4:6, 13:1, 3) en Clemens
(2 Clem. 2 : 2). De eigenaardige uitdrukking twaalf stammen
kan hare verklaring vinden in Hermas (Sim. 9:17), waar
de Christenen uit de twaalf stammen of de volken der wereld

Digitized by

Google

402

verzameld worden. De toevoeging in de verstrooiing is eene
navolging van 1 !Petr. 1:1. De daar bedoelde locale be-
teekenis valt hier weg en daarmee verkrijgt bet woord bij
Jakobus eene algemeene beteekenis: de over de wereld ver-
strooide Christenen. Zoo duidt deze qualificatie de katholieke
bestemming van den brief aan i). Tegen deze opvatting ge-
tuigt niet, dat de schrijver bepaalde toestanden van eene
zekere gemeente , b. v. die van Rome, onderstelt. De schrijver
kan toch, den brief bepaald voor Rome's gemeente schrij-
vende , hem aan de geheele Christenheid gericht hebben, in
de gedachte, dat dergelijke gebreken en zonden overal voor-
kteamen. Zoo heeft ook Hermas de opdracht, de allereerst
voor Rome bestemde openbaringen ook buiten Rome bekend
te maken (Vis. 2:4, 3). De benaming synagoge voor Chris-
telijke verzameling (2 : 2) behoeft niet bepaald op een Joodsch-
Christelijk karakter van den brief te wijzen. Immers komt
die benaming ook bij Ignatius en Hermas herhaaldelijk voor
van eene Christelijke verzameling der gemeente. Zie Hermas ,
Mand. 11:9, 13, 14, Ignatius ad Polyc. 4:2, ad Trall. 3.
Vgl verder Harnack bij Hermas, Mand. 11:9, 13, 14. Met
het voorgaande hangt samen, dat wij Abraham onzen vader
(2:21) verklaren door Abraham, onzen geestelijken vader.
Aan eene nationale afkomst behoeft men hierbij niet nood-
zakelijk te denken. Paulus zou zeggen (Gal. 3:7): yivifrKsrs
&px OTt 01 Sk TrifTTsooc ^ ovTOi uiol shiv ^A(3pai!z.

Voor eene latere vervaardiging van den brief heeft men
zich ook beroepen op 5: 14, waar gezegd wordt, dat een
zieke de presbyters der gemeente ontbiede, opdat zij voor
hem bidden en hem zalven met olie in den naam des Heeren ^).
Het gebed zal den zieke behouden en heeft hij gezondigd , dan
kan hij zijne zonden belijden , opdat zij hem vergeven worden.
(Zie Holtzmann, Einl. 3. Aufl S. 332 en Feine, S. 62, 63.)

1) Ook Feine (S. 60) erkent, dat deze opvatting mogelijk is. Prof. van
Rh\jn erkent eveneens de moeilykheid van het adres in verband met den
inhoud van den brief (Theol. Stud. 4893, bl. 472, 473).

2) Het zalven met olie is klaarblijkelijk ontstaan uit het hv\e\ van
Christus aan zijne jongeren (Mk. 6: 13).

Digitized by

Google

403

Ik moet evenwel toestemmen, dat men hier zeer voorzichtig
moet zijn. De presbyters worden hier klaarblijkelijk niet als
vertegenwoordigers eener hiërarchie geroepen, maar als de
vert^enwoordigers van de gemeente. H. 5 : 16 staat toch
onmiddellijk na de vermelding van de presbyters, dat men
elkander de zonden moet beliiden en voor elkander bidden
moet, opdat de zieke genezen worde, daar het gebed des
rechtvaardigen — geheel in 't algemeen — veel vermag , wat
dan nader door het voorbeeld van Elia duidelijk gemaakt
wordt (5 : 17). Het leerambt is nog voor allen toegankelijk
en werd door velen met eene zekere voorliefde gezocht (3 : I ).

De brief is zeer laat in de Christelijke kerk bekend ge-
worden. Het Westen had den brief tot het midden der
3^ eeuw niet in zgne verzameling van Heilige Geschriften
(Hamack, Das Neue Testament um das Jahr 200, S. 79).
In de Latijnsche kerk vond de brief eerst erkenning in de
4^ eeuw. De canon van Muratori, die Hermas vermeldt^
zwijgt over Jakobus. TertuUianus kende hem niet Zahn
(Gesch. des Neut Kanons, I, S. 3*iö) beweert wel, dat Ireneüs
Jakobus kende, en den brief als van zelf gebruikte, omdat
de brief in het land van Ireneüs, Klein-Azië, in zulk eene
hooge eer stond. Doch terecht heeft Harnack (S. 79) zich
hiertegen verzet De bewijsplaatsen, welke Feine nog aan-
haalt (S. 151), zijn m. i. niet overtuigend. Feine vergelijkt
van Ireneüs IV, 16:2 (vgl. IV, 13:4) met Jak. 2:23 en
V, 1, 1 met Jak. 1:18, 22. Op de eerste plaats wordt
Abraham bij Ireneüs evenals bij Jakobus vriend Gods ge-
naamd en op de tweede schrijft Ireneüs: „factores autein
sermonum ejus (sc^ dei) facti . . . facti autem initium facturae".
In de Alexandrijnsche kerk komt de brief vóór Origenes niet
voor. Wel lezen wij bij Eusebius H. E. VI, 14:1 en bij
Photius, Bibl. cod. 109, dat Clemens van Alexandrië alle
katholieke brieven in zijne Hypotyposen verklaard zou hebben.
Maar in de Hypotyposen, voorzoover zij voor ons bewaard

Digitized by

Google

404

ziJD, vinden wij ran eene dergelgke verklaring geen spoor
en eene aanhaling van den brief bij Clemens kan niet voorden
bewezen (Harnack, S. 80). Van belang is dit op te merken,
daar Clemens den eersten brief van Petrus wel gebruikt.
Origenes noemt den brief, maar betwijfelt de echtheid. Zie
Joh. Tom. XIX, 6, waar Origenes spreekt van rjj 0êpofiiv^
'laKci(3ov iTTto'To^^ en Joh. Tom. XX, 10. Eusebius twijfelt
aan de echtheid van Jakobus en rekent hem tot de anti-
legomena. Men leest bij hem H. E. Il, 23, 24, 25: ov
(sc.'l«)wSj3öt») ^ TTpccTyj Tuv êvofJta^Ofiivcov KxèoXiKav imtTTO^oóv êhau
XiysTOLi* hriou ii cog vodsvsrou fiév {ou 7roX\o) yoxiv tuv TcctXxtSóv
airijg ifiu^fjtévêvo'ctv ^ cóc oi^i rijg Xsyofiévtjg 'louix, fMxc km xvr^g
oöcriig Tav sttt» Xsyof^ivccv kxSoXitcoóv)^ Ofjt,cog 5f hfzsu kx) rxirxg
fASTx TÓóv y^oiwm êv TrXsiarxi; i€iififiofft€vf4,éuxg êKx}i}i^lxtc. En uit het
shxt xiysTxi èn uit voisverxi blijkt m. i. genoegzaam, dat Eusebius
aan de echtheid van Jakobus* brief twijfelde. Ten onrechte
verklaart Feine S. 152 uoSsvêTxi met het oog op de tegenstelling
van het niet behooren tot den kanon. Dit is in strijd met
den duidelijken zin der woorden. De echtheid. wordt verder
betwijfeld door Hiëronymus (De vir. ill. 2) en verworpen door
Theódorus van Mopsuestia (Leont. Bijz. c. Nest. et Eutych.
Hiertegenover staat, dat de Syrische kerk den brief van
Jakobus accepteerde. De Peschittho, die vier anti-legomena
buitensloot, neemt dezen brief van Jakobus als een apostolisch
werk op. Het spaarzamelijk gebruik van den brief van
Jakobus moet allereerst verklaard worden uit zijne late ver-
vervaardiging en ten tweede uit zijne polemiek tegen Paulus.
Daarenboven was Jakobus de autoriteit der Ebionieten en
een brief op zijn naam dus als vanzelf minder gezocht En
eindelijk werd het vervaardigen van katholieke brieven reeds
op het eind der tweede eeuw. als een privilege van de twaalven
beschouwd. Zie Harnack, Lehre der zwölf Apostel, S. 108.

Zeer interessant is de kwestie, welke bronnen Jakobus
gebruikt heeft. Over dit onderwerp hebben Brückner (Die
chronologische Reihenfolge u. s. w. S. 60—65 en 287 — 295)
en Feine (S. 100—149) het uitvoerigst gehandeld. Overeen-

Digitized by

Google

406

dtemming tusschen Jakobus en de synoptische evangeliën
yindt men op de volgende plaatsen: Jak. 1:2 = Lk. 6 : 23,
1:5 = Mt 7:7, Lk. 11 : 9. Mk. 1 : 6 = 11:23 enz.
1 : 9 = Lk. 1 : 52, l : 17 = Mt. 7 : 11 , Lk. 11 : 13. 1 : 20 =
Mt. 5:22, 1:21 = Mt. 13:23, 1:22 enz. = Mt. 7:21
enz. Lk. 6 : 46 enz. 2 : 5 = Lk. 6 : 20. 2 : 8 = Mt. 22 : 39 ,
Mk. 12:31. Lk. 10:27, 2:13 = Mt. 5:7. 3:12 = Mt.
7 : 16 enz. Lk. 6 : 43 enz. 3:18 = Mt. 5 : 9. 4:3 = Mt.
7:7, Lk. 11:9. 4:4 = Mt. 12:39, 4: 9 = Lk. 6: 24 enz.
4:10 = Mt. 23:12, Lk. 14:11, 18:14. 4:11 enz. =
Mt. 7:1, Lk. 6 : 37. 4 : 14 enz. = Lk. 12 : 16 enz. 4:17 =
Lk. 12:47. 4:19 = Lk. 6:25. 5:1 = Lk. 6:24 enz.
5:2 enz. = Mt. 6:19 enz. Lk. 12:33. 5:3 = Lk. 12:
16_2l. 5:6 = Lk. 6:37. 5: 9 = Mt. 24 : 33. 5:10 =
Mt. 5:10 enz. Lk. 6:23. 5:12 = Mt. 5:34—37, 5 ; 17
enz. = Lk. 4 : 25 enz. De meeste parallelen vindt men
hier met de bergrede volgens Mattheüs en met het evangelie
van Lukas. Feine meent (S. 73 ff., S. 134), dat de aan
Lukas eigenaardige Joodsch-Christelijke bron met den brief
van Jakobus overeenstemt i). De verwantschap tusschen Ja-
kobus en de synoptici is nergens van dien aard, dat men
tot eene bepaalde literarische afhankelijkheid zou mogen
besluiten. Wel kunnen aan Jakobus overleveringen en bronnen
ten dienste hebben gestaan, welke ook Jakobus kende, maar
verder mogen wij niet gaan. Zelfs het verbod van den eed
volgens Jak. 5 : 12 verschilt nog al van het verbod volgens
Mt 5 : 34 — 37. Dat het verbod volgens Jakobus nauwkeurig
overeen zou komen met dat volgens Justinus (Apol. I, 16,
en de Clem. Hom. (III, 55, XIX, 2), zooals Feine zegt,
is niet juist. Ook daar is aanmerkelijk verschil.

Van meer gewicht is de vraag, ïn welke verhouding Jakobus
tot de Paulinische brieven staat. Ik heb reeds gezegd , dat het
mij voorkomt, dat hier literarische verwantschap, een lite-

i) Over de zg. Joodsch-Christelijke bron, welke Feine bg het 3e evan-
gelie aanneemt, kan men des verkiezende vergelijken wat ik schreef ,,Theol.
Tydschr." 1892, bl. 175—481.

Digitized by

Google

40tJ

tariscb gebruik van de Paulinische brieven door Jakobus
doorzichtig is, en dat m. i. Jakobus tegen Paulus polemi-
seert, al raakt zijne polemiek Paulus eigenlijk niet, daar
Jakobus en Paulus, zooals de exegeten terecht herinnerd
hebben, onder geloof en rechtvaardiging niet hetzelfde ver-
stonden. Zie nog het laatst Feine, S. 101 — 107. Ik acht
mij ontslagen van de plicht, mijne stelling in bijzonderheden
te staven en de teksten naast elkander uit te schrijven , daar
zelfs Feine, de verdediger der echtheid van Jakobus' brief
na eene vergelijking van GaL 2 : 16, Rom. 3 : 20, 28 met Jak.
2:14, 24 schrijft: „die grosse formale Verwandschaft der
bei Paulus and Jakobus gegenübergestellten Satze ist unver-
kenbar. Daran kann auch dadurch nicht geandert werden,
dass Paulus von ipyx vófiQv redet und von mo'Ttg Xpio'TOu 'hto'ou ,
wahrend Jakobus einfach die Begriffe ipyx und Thri^ ver-
wendet. Allerdings sind alle die Begrifife, um die es sich hier
handelt, yrhTig, Ip'yx und htcxiovtrixi (jil^svixi) bei beiden in
verschiedenem Sinne gebraucht'\ Deze laatste stelling, welke
Feine dan nader ontwikkelt , stem ik , gelijk ik reeds gezegd
heb, van harte toe.

Feine heeft zich de moeite getroost (S. 109 — 119), alle
andere plaatsen , welke als parallelplaatsen tusschen Jakobus
en Paulus door V. Soden (Jahrb. f. prot Theol. 1884, S.
162 £), door Brückner (ChronoL Reihenfolge S, 289) en
Holtzmann (Einl. N. T. 3 Aufl. t a. pi.) genoemd zijn , na te
gaan en hij komt tot de gevolgtrekking, dat nergens vol-
strekte afhankelijkheid blijkt. Dit is volkomen waar. Nergens
elders kunnen wij stricto sensu bewijzen , dat Jakobus Paulus'
brieven gebruikt heeft. Maar wanneer eenmaal aangenomen
is, dat Jakobus op enkele plaatsen aan Paulus dacht en
zooals mij voorkomt, hem bestreed, is het zeer waarschijnlijk,
dat Jakobus ook op andere plaatsen van hem nota ge-
nomen heeft ^).

1) De plaatsen, welke V. Soden noemt, zijn Jak. 1 :3 (Rom. 5:3), 1 : 13
(1 Kor. 10:13), 1:22 (Rom 2:13), 2:5 (1 Kor. 1:27 enz.) 2:21 (Rom.

Digitized by

Google

407

Ik erken, dat wanneer men, zooals Feine S. 122 — 125
doet, de teksten uit Jakobus en den brief aan de Hebreërs
naast elkander plaatst, over de verhouding tusschen deze
twee brieven verschillend gedacht kan worden. Wat m^
evenwel aangaat, ik vind de overeenstemming tusschen Jak.
2:21 en Hebr. 11:17, Jak. 2:25 en Hebr. 11:31 (de
voorbeelden van Abraham en Rachub) te frappant dan dat
zij toevallig kan zijn. Jakobus polemiseert tegen de be-
schouwingen, welke in de genoemde plaatsen uit den brief aan
de Hebreërs gehuldigd werden.

De verwantschap tusschen Jakobus en den eersten brief
van Petrus is van dien aard, dat niemand, die der zake
kundig is^ haar loochenen kan. Feine (S. 125 ff.) doet dat
trouwens ook niet. Naar mij voorkomt, heeft Brückner (S.
60 — 65) de afhankelijkheid van Jakobus van l Petr. bewezen.
Het karakter van een tijdschriftsartikel laat niet toe , al deze
gedetailleerde kwesties in bijzonderheden na te gaan. Trouwens
het is ook niet noodig, daar verscheiden anderen dat vóór
ons gedaan hebben. Men vergelijke de verhandelingen van
Brückner en Feine.

4:3), 2:24 (Rom. 3:28), 4:i (Hom. 7:23), 4 ;4 (Rom. 8:7), 4:12
(Rom. 2:1, 14:4). Brückner w\jst uatuurlgk op de pericoop 2:14 — 26,
waar de afhankelijkheid van de Paulinische brieven blijkt, en noemt verder
Jak. 1 : 3 (Rom. 5:3), Jak. 1 : 9 (Rom. 5:3), Jak. 1 : 12, 2 : 5 (1 Kor. 2 : 9),
Jak. 1 : 13 (1 Kor. 10: 13), Jak. 1 : 15 (Rom. 5 : 12), Jak. 2 : 5 (1 Kor. 1 : 27
enz.), Jak. 4:1 (Rom. 7:23), Jak. 4:4, 6:23 (Rom. 8:7), Jak. 4:9
(Rom. 7:24). Holtzmaun (Einl. S 335) herinnert aan de overeenstemming
der uitdrukkingen iituttoCcêat sk T/crsui of s| 'épyav , itKUsocóvfi 6soC , riAcTv
rév vónovy den samenhang van de begrippen KAfipovofJte7v en ^etvtKÊia^ verder
Kfhtv^cu vvè vófjtov , KOTaxavx^^^^t > t/ rh 'ó^tXo^ , iitj •jrXav&o'U , iAA' iptt
Ttc^ ixÓKXfipo^y TafceAoy^tvém, /licAif, fretpa^Aryic vófAov, ixtvUpia. Verder
vergelijkt hij 1 : 2, 3 (Rom. 5:3, 4), 13 (1 Kor. 10: 13), 18 (Rom. 8: 23),
21 (Rom. 13:12), 22 (Rom. 2:13), 2:4 (Rom. 14:1), 2:5 (1 Kor. 1:27,
28, 2Kor.6:10, 8:9), 2:6 (1 Kor.6:2, 4), 2:8 (Rom. 13:8, Gal. 5:14),
2:10 (Gal. 5:3), 2:19 (1 Kor. 8:4, 2 Kor. 11:14), 2:21 (Gal. 3:6,
Rom. 4:3), 2:24 (Rom. 3:28, Gal. 2:16). 3:15 ( Kor. 2:6, 14). 3:16,
18 (1 Kor. 3:3, 14:33, 2 Kor. 12:20), 4:1 (Rom. 6:13, 7:23), 4:4
(Rom. 8:7) 4:5 (Gal.5:lV, Rom.8:9, 11), 4:11, 12 (Rom.2:l. 14:4),
4:15 (1 Kor. 4:19). Daarnaast noemt HoUzman nog enkele punten van
overeenkomst, die van minder belang zijn.

Digitized by

Google

408

De parallelen, welke men tusscheD Jakobus en de Apo-
calypse gevonden heeft, Jak. 2 : 5 met Apoc. 2:9, 1 : 12 met
Apoc. 2: 10, 1 : 18 met Apoc. 14:4, 5:9 met Apoc. 3:20,
5 : 17 met Apoc. 11:6, zijn van te weinig waarde , dan dat
ik er iets aan hecht. Ik sluit mij hier geheel aan bij Feine,
S. 131—133.

Men stemt zoo goed als algemeen toe, dat eene afhanke-
l^kheidsbetrekking tusschen den brief van Jakobus en den
eersten brief van Clemens en den Pastor van Hermas bestaat.
Zie Feine, S. 134 — 139. Over de betrekking tusschen Jakobus
en den Pastor van Hermas heeft ook Harnack (Patr. Apost.
III, p. 273 etc.) uitvoerig gehandeld. Wie zooals Feine de
echtheid van Jakobus', brief handhaven wil, moet wel con-
cludeeren, dat Clemens en Hermas Jakobus gekend hebben.
Wie den brief van Jakobus zooals wij dateert, kan de ver-
houding tusschen Jakobus en Clemens en Hermas anders
stellen. Volstrekte zekerheid is door de eenvoudige verge-
lijking van de teksten m. i. hier niet te verkrijgen. Bij de
bepaling van de echtheid en den tijd van vervaardiging van
een geschrift moeten de inwendige getuigen den doorslag
geven. Dat die inwendige getuigen volgens mijn gevoelen
niet gunstig zijn voor de echtheid van den brief van Jakobus ,
zal den lezer wel genoegzaam duidelijk zijn geworden. Ik
houd den brief voor een vrucht van het na-apostolisch
tijdvak.

AlmeloOy Nov. 1894. J. M. S. Baljon.

Digitized by

Google

Iet yerband yan 1 Petr. 3 : 8—4 : 6.

Zegt men iH het O. en N. V. eene openbaring van God te
hebben, zou men zich dan wel juist uitdrukken? Heeft
men van deze beschouwing niet zeer vreemde en wonder-
lijke toepassingen gemaakt? Kunnen wij alle uitspraken in
de H. Schriften als uitspraken Gods beschouwen? Zou
men zich niet juister uitdrukken, indien men zeide in de
H. Schriften de openbaring te vinden van de voorstellingen
en denkbeelden, welke de schrijvers zich van den eenen
waren God gevormd hebben ^)?

Eene tweede vraag is dan, of wij in die Schriften ook
kunnen nagaan, door welke gewone en buitengewone ge-
beurtenissen God Israël alleen, hoezeer even geneigd tót af-
goderij als alle andere volken , tot de erkenning van één God
en tot die verhevene voorstellingen en denkbeelden van dien
éénen God gebracht heeft?

Wij zien dus ook in de Schriften des N. V. hoe deze
schrijvers • door Jezus Christus geleid zijn , tot eene nog
hoogere beschouwing van den éénen God , als onzen hemel-
schen Vader.

Bij het nagaan van het verband in het bovenstaande ge-
deelte van den eersten brief van Petrus, vinden wij dan ge-
openbaard , welke voorstelling de schrijver zich gevormd heeft-
van de genade Gods, in het lijden en sterven van Christus

1) verg. Joh. 1:47, 18.

y Google

Digitized by ^

410.

geopenbaard y tot heil niet alleen van de geloovigen, maar
ook tot heil der geheele wereld ').

Dat die voorstelling groot en verheven is, blijkt overtuigend ,
wanneer wij het verband nagaan.

Nadat de schrijver aan zijne vermaningen als slotsom had
toegevoegd , hoe zijne lezers zich jegens elkander behoorden
te betoonen ^) , wekt hij hen op geen kwaad met kwaad
te vergelden, maar naar hunne roeping als christenen tot
zegen te zijn , opdat zij zegening zouden beërven ^). En ,
vervolgt hij nu, alsof dit van zelf sprak ^), wie zal u kwaad
doeHj zoo gij ijveraars voor het goede geworden zijl f Maar^
voegt hij er bij^), al lijdt gij ook om der gerechtigheid
W(ily zalig gij! Hij roept hun toe niet voor hen te vreezen,
die hun lijden aandoen, en steeds bereid te zijn, om met
zachtmoedigheid en vrees aan ieder verantwoording te geven
van de hope , die in hen is , en een goed geweten te hebben.
Is het toch Gods wil, dat zij goeddoende lijden ondergaan ,
het is beter d&n kwaaddoende te lijden. Immers daardoor
konden zg tot zegen zijn, als zij^ die uu)en goeden wandel in
Christus lasteren, beschaamd worden. Want, schrijft hij ^) ,
ook Christus heeft éénmaal wegens zonden geleden, een recht-
vaardige voor onrechtvaardigen, opdat hij u tot God zou
brengen, wel gedood naar het vleesch, maar levend gemaakt
naar den geest ?).

Dat ontvouwt hij vervolgens door er aan toe te voegen ^):
in welken, als levend gemaakt naar den geest, hij ook is
heengegaan en den geesten in de gevangenis gepredikt heeft.

Wat Christus aan hen gepredikt heeft behoefde hij hier
niet te herhalen , nadat hij gezegd had ^) , dat Christus één--
maal wegens zonden geleden heeft, een rechtvaardige voor
onrechtvaardigen , opdat hij u tot God zou brengen. In deze
woorden had de schrijver zich beroepen op hetgeen zijne

1) i Joh. 2:2. 2) 1 Pelr. 3t8. 3) vs. 9^-12. 4) yg. ia

5) VS. 14-17. 6) VS. 18.

7) Zie ür. i. Cramer N. Bijd. D 7 St. 4 bl. 79.

8) VS. 19. 9) VS. ia

Digitized by

Google

411

lezers zelven badden ondervonden door de prediking van
C9m«tu8. Schreef hij das van den Christus , dat hij als levend
g^nat^t naar den geest gepre likt had , dan kon er niet aan
getwijfeld worden , wat hij den geesten in de gevangenis had
gepredikt.

Wie de schrijver met de geesten in de gevangenis bedoelde,
heeft hij aangewezen door er bij te voegen ^) : die eertijds
ongehoorzaam waren , toen de lankmoedigheid van God wach-
tende wasj in de dagen van Noach, terwijl de ark ver^
vaardigd werdy waarin weinige^ dat is, acht zielen behauden
werdm door het water %

De woorden door het water , geven den schrijver aanleiding,
voor hij verder schrijft, dat Christus» door onrechtvaardig
te liijden, de menschen tot God brengt, hier iets tusschen te
voegen. Wie het eerste Hoofdstuk van den Brief gelezen
heeft, zal dit niet vreemd voorkomen.

Hij Iaat namelijk op de woorden: behouden door het water ^
aanstonds volgen : hetwelk ook u als tegenbeeld thans behoudt
als doop. Hij hield zich overtuigd , dat zijne lezers die over-
brenging niet hadden verwacht , en plaatste daarom het woord ,
waarop het eigenlijk aankwam, het laatst

Opdat men echter, naar de algemeen heerschende denk-
wijze van zijnen tijd, den Üoop niet misduiden en aan eene
uitwendige handelwijze die kracht zou toeschrijven ^ voegt hij
er bij wat die Doop inhield; namelijk, niet als aflegging van
vuilheid des vleesches^ maar als vraag naar een goed ge-
vreten voor God 3) door de opstanding van Jezus Christus.

Deze laatste woorden brengen den schrijver weder terug
tot zijne bewering , dat het onrechtvaardig lijden van Christus
niet alleen aan de vóórwereld ten goede was geworden, maar

1) VS. 20.

2) hio'uéfia'av ituietroQ^ Dit Werkw. met ita komt in het N. V. alleen
hier voor. Men moet dus i/a in die beteekenis nemen, die het vooi^etsel
overal in den Brief heeft, te meer daar er onmiddelijk vs 21 op volgt: door
de opstanding van Jei^us Christus,

3) Winer Gram 6ste Aufl. S. 353, 366.

28*

Digitized by

Google

412.

ook aan de tegenwoordige wereld. Hij laat toch op de
woorden: door de opstanding van Jezus Chrishis, daarom
achteraan geplaatst, volgen *): die, heengegaan naar den
hemel, aan Gods rechterhand isy terwijl engelen en machten
en krachten hem onderworpen zijn geworden.

Dat hij daarmede den overgang maakt om terug te komen
op zijne bewering, dat de Christus tot heil der wereld ge-
leden had , ziet ieder uit de herhaling ^) van hetgeen hij
reeds gezegd had: Dadr Christus dan naar het vleesch^),
geleden heeft Hij past dit eerst weder toe op de lezers van
zijn Brief, schrijvende ^) : zoo wapent ook gij u mei dezelfde
gezindheid^), om namelijk bij het lijden, dat gij goeddoende
ondergaat, niet op u zelven te zien, wetende, dat wie naar
het vleesch geleden heeft , rust gekregen heeft van de zonde %
dat is, dat door het lijden naar het vleesch de zonde gestuit,
van kracht beroofd is; naardien het doel van het lijden , dat
Ood toezendt^ is te leeren 7), om den overigen tijd in het
vleesch niet meer naar de begeerlijkheden der menschen,
maar naar den wil van God te leven.

„Na de roeping der geloovigen te hebben aangegeven S) ,
om den verderen tijd van hun leven niet naar de begeerlijk-
heden der menschen, maar naar den wil Gods te wandelen^),
dringt hij dit aan met te zeggen , dat zij nu lang genoeg den
wil der heidenen hebben volbracht met te wandelen in onge-
bondenheden, begeerlijkhedpn , wijndronkerijen, brasserijen,
drinkgelagen en ongeoorloofde afgoderijen ^^). Daarvan moeten
zij zich nu onthouden, en zich niet laten afschrikken door
de Heidenen, die zich ergeren, als zij niet meer meéloopen
op den ouden weg van losbandigheid, ja niet schromen hen

1) V8. 22. 2) H. 4:1a.

3) Zie Dr. J. Cramer t. a. p. Wiuer. 1. c. S. 360.

4)H. 4<1».

5) Verg. ttebr. 4:12 waar 'évvotmv van tv^vfi^vtm onderscheiden wordt,
en ook de Syn. vert. 'évvomv door gezindheden heeft vertaald.

6) Verg Winer 1. c. S. 234. 7) vs. 2.

8) Hiermede neem ik de woorden van Dr. J. Cramer over t. a. p. bl. 138.
9)fl. 4s2. 10) VS. 3.

Digitized by

Google

413

te lasteren, omdat zij zich nu terugtrekken ^). Dit moeten
de Christenen toch bedenken: die lasteraars zullen reken-
schap geven van hunne boosheid aan Hem, die gereed staat
levenden en dooden to oordeelen " ^)

Met deze laatste woorden komt de schrijver weder tot zijn
onderwerp terug en zegt, dat het lijden van Christus wegens
zonden, hij, een rechtvaardige voor onrechtvaardigen , ook
voor deze lasteraars ten goede is , al ontgaan zij hunne straf
niet voor de zonden, die zij bedreven hebben. Wantj schrijft
hij 8), daartoe is ook aan de dooden het evangelie verkondigd j
opdat zij wel voor de menschen naar het vleesch geoordeeld ^
dus gestraft worden, maar voot* God zotiden leven naar den
geest Het einddoel van het lijden van Jezus is dus, dat
ook zij^ die hun goeddoende lijden aandeden^ tot God zouden
gebracht worden.

Wat de schrijver hier schrijft over de strekking van het
lijden v»n Christus, is voorzeker iets groots en verhevens*).

Mogen wij het ons anders voorstellen, dan de schrijver,
hoe eens Christus over alle levenden en dooden heerschen
zal. Dit moeten wij toch erkennen, dat niemand hoogere
gedachte van de liefde Gods, in het lijden van Jezus Christus
geopenbaard, zich vormen kan.

Verheven is het uitzicht, dat eens Christus over levenden
en dooden heerschen zal, om alle zondaars, al ontgaan zij
hunne rechtvaardige straf niet, eens tot God te brengen.

Deze beschouwing van de liefde Gods geeft ons den indruk,
dat wij hier een schrijven hebben van een der eerste geloo-
vi^en, die zelf in het diepste des gemoeds Go Is liefde in
Christus ondervonden had.

i) VS. 4. 2) VS 5. 3) VS. 6. 4) verg. l Joh. 2:2.

. . ■ . . . ....,,v

Velp. G. W. Stbmlbr.^

Digitized by

Google

De rentmeester en zjjn heer.

Luk. 16 : 1—9.

Er is wel geen gelijkenis, die zoozeer vereischt, dat de
hoorders of lezers met den toenmaligen toestand des tijds
bekend zijn, waarin zij gegeven werd, dan die. van den rent-
meester in het evangelie van Lukas.

Voor ons, die zoovele eeuwen later en in geheel anderen
toestand leven, is z\j dus onmogelijk te verstaan, zonder
onderstellingen. Zullen deze niet willekeurig zijn , maar grond
hebben, dan moeten zij op de gelijkenis zelve rusten, dat
is, wij moeten niets meer onderstellen, dan waartoe de ge-
lijkenis aanleiding of recht geeft Daartoe is vooral noodig
nategaan, als hoedanig de rentmeester en als hoedanig zijn
heer hier wordt voorgesteld. Dit gaan wij hier onderzoeken.

Waarom wordt in de gelijkenis de rentmeester de onrecht^
vaardige rentmeester i) genoemd ?

Niet om zijne laatste daad, maar om hetgeen hij vroeger
zou gedaan hebben ^). Doch er wordt geen onrecht, vroeger
door hem gepleegd, vermeld. Hij wordt alleen gezegd van
onrecht beticht te zijn S).

Beticht y dat is, door anderen bij zijn heer beschuldigd.
Het grieksche werkwoord ^) duidt bij de Grieken altijd iets
vijandigs aan. Het komt in het N. V. alleen hier voor.

i) Luk. 10:8.

3) Zie Dr. G. E. van Koetsveld: De gelijkenissen D. 2 Si. 3 bl. 317.

3) VS. 1. i) hifi^üh.

Digitized by

Google

415

Daaruit volgt dus niet, dat hij aan werkelijk onrecht schuldig
is geweest. Zijn heer beroept zich ten minste op geen enkel
feit , maar alleen op hetgeen hij van hem gehoord heeft Hij
zegt tot hem ^): Wat koor ik van uf dat is, zooals Dr.
van Koetsvelfl dit verklaart 2): „Hoe is 't mogelijk, dat ik
dit van u hooren moet.'* 't Is een blijk van verwondering ,
na zoo een onbepaald vertrouwen, niet een hard en scherp
verwijt"

Hij wordt dus 3) de onrechtvaardige rentmeester genoemd
met het oog óp de betichting. Of de rentmeester schuldig
of niet schuldig was, is hier voor hetgeen Jezus wilde, dat
de zijnen van hem zoulen leeren, geheel onverschillig ; want
alleen zijne handelwijze met de schuldenaars zijns heeren
stelt Jezus aan de zijnen ten voorbeeld.

Van welk onrecht werd hij eigenlijk bij zijn heer beticht?
Volgens de gewone vertaling, als een, die zijne goederen
doorbracht. Welk onrecht wordt daarmede bedoeld?

Het grieksche woord *) heeft overal in het N. V. de be-
teekenis van verstrooien, uiteemuerpen^).

In de gelijkenis van den verloren zoon geeft Lukas, door
het bijgevoegde^): losbandig levende, te kennen op welke wijze
deze zich om zijne goederen bracht De toegevoegde ver-
klaring geeft genoegzaam te kennen, wat Lukas daar met
doorbrengen bedoelde en dat blijkt ook uit het vervolg. Doch
hier verklaart hij dit niet nader. Het is alzoo onzeker, op
welke wijze, naar de betichting, de rentmeester zijn heer om
zijne goederen bracht.

üit het vervolg blijkt, dat hij dit niet deed door zich
van de goederen zijns heeren te verrijken. Daarvan werd hij
ook niet beticht Heeft men nu recht tot de onderstelling,
dat' hij zijn heer om zijne goederen bracht, door daarvan
losbandig te leven? Daarvan wordt hij ook niet beticht

i) VS. 2 2) t. a. p. bl. 307. 3) vs. 8. 4) havKopvr/^ttv.

5) Zie Brüder concord. p. 194 die behalve deze plaats opgeeft: Matth.
25:24, 26, H. 16: 31. Mark. 14:27. Luk. 1:51. H. 15:13. Joh. 11:52.
Hand. 5:37.

6) Luk. 15:13 Hut énsi ht^-KÓf^t^ê rtfv oba/av avroö {f^y 4^mt«^,

Digitized by

Google

416

Zonder zijn onrecht nader aan te duiden, zonder van onder-
zoek melding te maken, of den rentmeester op te roepen ^
om zich te verdedigen, grondt zijn heer alleen op de be-
tichting zijn besluit i): Doe rekening van uw rentmeesterschap;
want gij zult geen rentmeester meer kunnen zijn. Z\jn heer
geeft met deze woorden zijdelings te kennen , dat hij dat zelf
zou inzien.

Hoe hebben wij deze handelwijze van zijn heer te begrijpen?
Voor de hand schijnt de onderstelling te liggen , dat de heer
overtuigd was van het onrecht, waarvan zijn rentmeester
béticbt was. Maar welken grond heeft men daarvoor in de
gelijkenis? Van eigene overtuiging spreekt de heer geen enkel
woord, alleen van betichting. Op grond van hetgeen hij
gehoord had, zegt hij zijn rentmeester zijne betrekking op.
Men zou dus zijn heer van verregaande willekeur kunnen
verdenken, daar hij zelfs zijn rentmeester niet opriep tegen
de betichting zich te verdedigen. Doch daarmede strookt
het niet, als hij vermeent, dat zijn rentmeester van zelven
zou begrijpen, niet langer rentmeester te kunnen zijn, zeg-
gende: want gij zult geen rentmeester kunnen zijn. Waarom
toch niet, zoo lang de betichting niet bewezen was?

Alleen in één geval zou de rentmeester dit moeten er-
kennen. Namelijk, als de betichting ^) zijn grond had in de
handelwijze van den rentmeester met de goederen zijns heeren
in betrekking tot de pachters, waarbij het scheen, dat hij
ten hunne behoeve de rechten van zijn heer niet behartigde ,
en alzoo zijn heer om zijne goederen bracht.

Deze verklaring van het grieksche woord ^) komt ook
overeen met de handelwijze van den rentmeester aan het slot
der gelijkenis.

B\j deze onderstelling begrijpen wij, waarom de heer hem
niet tot verdediging opriep en de rentmeester ook geen poging
aanwendde, om de betichting te wederleggen. Hij zelf zag
het in , hetzij dan schuldig of niet schuldig : rentmeester kon

1) VS. 2. 2) VS. i Aq ha9-Kop9r(^uv rk vyekp^o^ra uvroH.

3) <&c hetruopifd^tiiv.

Digitized by

Google

417

hij iriet meer zijn; hij had het vertrouwen zijns heeren ver-
loren. Wegens de betichting zou zijn heer hem altijd mis-
troawen. Dat gewekte mistrouwen kon geene wederlegging
wegnemen.

De rentmeester is , naar de gelijkenis ^ een van de kinderen
dezer wereld, maar een zeer verstandig kind dezer wereld.
Blijkbaar heeft hij zich niet verrijkt uit de goederen van zijn
heer. In de gelijkenis komt evenmin een enkel spoor voor
van eenig verwijt zijns gewetens over losbandig leven. Niet
hoe hij nu verder in overdaad zou leven, maar hoe hij in
zijn onderhond zou kunnen voorzien is zijne zorg. Als kind
dezer wereld denkt hij noch aan God, noch aan een toe-
komend leven; maar als een verstandig kind dezer wereld
denkt hij er wel ernstig over na , hoe hij voortaan in de be-
hoeften zijns levens zou voorzien. Dit is voor hem, als kind
dezer wereld, alleen het punt zijner overweging, zijne eènige
zorg. Hij behoort tot die menschen, die men met recht
solide noemt, of zoo als Dr. van Koetsveld schrijft *): „tót
die wereldsche menschen , die aan de zaken van dit leven
al hun overleg wijden" ^).

Zal hij voortaan door handenwerk in zijn onderhoud voor-
zien? Maar dat heeft hij niet geleerd, dat kan hij niet. Zal
hij dan nu zifn brood bedelen ? Daarvoor schaamt hij zich ^).
Doch nadenkende, heeft zijn verstand er iets op gevonden.
Ik weet, zegt hij*), wat ik doen zalj opdat j wanneer ik
van het rentmeesterschap ontzet ben^ zij mij in hunne
woningen ontvangen. En hij riep de schuldenaars zijns
heeren, dat is, de pachters &), één voor één tot zich. Hoe
hij met hen handelde, wordt in twee voorbeelden opgegeven.
De rentmeester gevoelt zich daarbij natuurlijk eerst eenigzins
ongerust. Hij begint met den eersten te haasten, naardien
hij aanstonds zou aftreden , en nog met vele schuldenaars te
doen heeft, maar ook omdat hij niet weet, of zijn plan ge-

i) t. a. p. bl. 330. 2) verg. Luk. 12:13 en v., verg. vs. 22 en 30.

3) VS. 3. 4) VS. 4—7.

5) Zie Meyer ad 1. en Dr. van Koetsveld t. a. p. bl. 311.

Digitized by

Google

418

lukken zal ^). Hij zêide tot dm eersten: Hoeveel zijt gij
mijnen heer schuldig f Hij zeide: Honderd vaten olie. En
hij zeide tot hem: Neem uw handschrift en zet u neder en
schrijf schielijk vijftig. Daarna zeide hij tot een anderen:
En gij, hoeveel zijt gij schuldig? Hij zeide: Honderd mud
tarwe. En hij zeide tot hem: Neem uw handschrift en
schrijf tachtig. Die handelwijze is gewis voor ons geheel
onbegrijpelijk.

Om haar te verklaren , kan men onderstellen , dat de rent-
meester eigenmachtig de schuldbekentenissen ten nadeele
van zijn heer verminderde. Maar op welken grond in de
gelijkenis zou die onderstelling rusten? Kan zij afgeleid worden
uit de woorden 3): En de heer prees den onrechtvaardigen rent-
meester? Maar daar die benaming hem gegeven wordt wegens
de betichting, zou hij dus in deze handeling zijne verwaar-
loozing van de rechten zijns heeren onwedersprekelijk betoond
hebben; hoe moet men dan het prijzen van hem door zijn
heer begrijpen? Welk een heer moet deze toch geweest zijn,
als hij , zonder de minste afkeuring over deze schaamtelooze
handelwijze van zijnen bij hem van onrechtvaardigheid be«
schuldigden rentmeester, hem slechts te prijzen vond over
zijn verstandig handelen ? Was dit in de oogen van zijn heer
zoo schitterend I zoo voortreffelijk, dat hij, in weerwil van
het onbeschaamdste onrecht door zijn rentmeester hem aan^
gedaan, dit onrecht geheel voorbijzag» om hem daarover te
prijzen? Kon dan dit schandelijk onrecht den rentmeestw
met eenigen grond doen verwachten, dat de pachters^ hoe
baatzuchtig zij ook mochten zijn, in hunne huizen hem zouden
ontvangen 9 dien zij, in weerwil van al hunne zelfzucht, in
hun hart ten diepste moesten verachten?

Was die lompe handeling als zoo iets hoogst verstandigs
te prijzen, als een zoo welbegrepen handelen omtrent zijn
geslacht? Wat moet het hierbij beteekenen, als aangemerkt

1) verg. Dr. van Koetsveld t. a. p. bl. 314.

2) VS. 3.

Digitized by

Google

419

wordt door den schrijver *): Dit alle^ nu hoorden ook de
Farizeërs, d%e geldgierig waren, en zij beschimpten hem?

Alleen die onderstelling kan nier gelden, welke door deze
bezwaren niet gedrukt wordt, het prijzen van den boer on-
gedwongen verklaart en grond in de gelijkenis vindt.

Dat vermag alleen deze onderstelling. Namelijk, dat hier
de heer , gelijk de koning in eene andere gelijkenis ^) , die
zijnen dienstknecht, op zijn enkel bidden, 10,000 talenten
kwijtscheldt, in onze oogen geidealiseerd is. Hij gaf namelijk
een buitengewoon hoog loon aan zijnen rentmeester, wat men
gewoonlijk niet deed. Bijv. van honderd vaten olie ontving
de rentmeester vijftig; van honderd mud tarwe twintig als
zijn deel.

Bij een zoo aanzienlek loon moest het van zelf den heer
ergeren, toen zijn rentmeester bij hem beticht werd, als die
hem om zgne goederen bracht, door tegenover de pachters
zijne rechten niet te behartigen. Het is dan volkomen ver-
klaard « waarom hij zijn rentmeester niet tot verantwoording
opriep, omdat hij hem steeds zou mistrouwen. Bij ^oo een hoog
loon moest er, zelfs geen schijn van twijfel voor iemand kunnen
bestaan , aan des rentmeesters zorg voor de goederen van zijn
heer. Met recht mocht de heer vragen: Hoe hoor ik dit
van w? Nu komt ook eerst de fijne bedachtzaamheid, het
zeer verstandig gedrag van den rentmeester omtrent zijn
geslacht helder aan het licht. Daarin straalde waarlijk diepe
menschenkennis door.

Moest toch de rentmeester aftreden, dan kwam het zijn
heer niet toe, om ook zijn loon van de pachters aan te
nemen. Hij neemt dat loon niet voor zich zelven , maar laat
het afschrijven, omdat hij zeer verstandig en menschen*-
kundig er op rekende , dat de pachters , door die vermeende
edelmoedigheid getroflfen, van zelven bereid zouden zijn om
hem in hunne huizen te ontvangen. Dit zijn doel doorziet
zijn heer en daarom kon hij wel niet anders dan zijn reut^

1) VS. U. 2) Matt 18:23 en vv-

Digitized by LjOOQ IC

420

meester 9 bij hem van onrecht beticht « over zijne meDschen-
kennis prijken.

De Farizeërs, die geldgierig waren ^ spotten er mede, bij
zich zei ven denkende: welk een dwaas voorbeeld ter navolging!
wie zon zoo dom zijn, om zooveel op de dankbaarheid der
menschen te rekenen! Waarlijk! de rentmeester was ver-
standiger omtrent zijn geslacht dan de kinderen des liehts.
Deze weten of moesten het ten minste weten, dat het ware
leven in de liefde bestaat , en toch handelen zij niet zoo ver-
standig jegens elkander en durven zich niet op enkel liefde
verlaten.

Hierop spreekt Jezus uit, wat hij verlangde, dat de kin-
deren des lichts van dezen rentmeester, kind dezer wereld
zouden leeren. Zooals namelijk deze rentmeester zeer ver-
standig handelde voor zijn leven op aarde, zoo verstandig
behoorden ook de kinderen des lichts te handelen voor het
leven, dat in eeuwigheid duurt.

En ik zeg u, zegt Jezus i), maakt u lelven vrienden door
den onrechtvaardigen Mammon y opdat , wanneer hij u be-
geeft y zij u ontvangen in de eeuwige woningen.

Het spreekt van zelf, dat wij niet hebben te vragen, wie
zijn die vrienden? Zullen zij ons voorgaan in de eeuwige
woningen ? Blijkbaar drukt Jezus zich zoo uit , ziende op de
gegeven gelijkenis. De bedoeling van Jezus is duidelijk deze:
Besteedt den Mammon, uw geld, schijnbaar willekeurig en
onrechtvaardig toebedeeld en ontnomen en dat tot zooveel
onrecht de menschen verleidt , tot zegen van uw naaste , wat
u in het toekomende leven ten goede zijn zal.

Om steeds den Mammon tot heil van den naaste aan te
wenden, moet namelijk liefde ons besturen. Verkreeg de
rentmeester door zijn verstandig gedrag zijn levensonderhoud
op aarde ; kinderen des lichts , door liefde bestuurd , behooren
even verstandig te handelen en zullen zich dan een schat in
den hemel vergaderen. Door liefde bestuurd , leeren zij deze

1) VS. 9.

Digitized by

Google

4^1

wijsheid. Dat zien wij in die arme weduwe, die van haar
gebrek y den ganschen schat ^ dien zij bezat ^ in de qfferkist
wierp 1).

Verstaan wij op deze wijze de gelijkenis, dan zijn alle
onderstellingen in haar gegrond, dan worden de vermeende
zwarigheden opgeheven , en laten zich vervolgeus ook de ver-
maningen, die Jezus ^) er aan toevoegt, ongedwongen ver-
klaren.

1) Luc. 24 : i— 4. 2) VS. 10- 13.

Velp. G. W. Stbmlbb.

Digitized by

Google

Taria.

(Brief aan Ds. N. N.)

Biblische und EirchenhistoriBche Studiën YonO. Zdckler.
München 1893. G. H. Beck'iche Yerlagslwehhandliing
Oskar Beek.

Die Jagend Zinzendorfs im Lidite, ganz neuer Quellen
Ton Encomar Ernst Yon Natzmer. Eisenach, Verlag Ton
M. Wilckens. 1894.

Die theologische Einzelsehule im Yerhftltniss zur evan-
gelischen Eirche. Aussehnitte aas der Qeschichte der
neuesten Theologie. Hit besondere Rücksicht aaf die
jangritschrsche Schale and die Streitigkeiten aeber das
litargische Bekenntniss Yon Friedrich Nippold. 2 B.
Braunschweig, C. A. Sohwetschke and Sohn (Appel-
hans & Pfenningstorff) 1893.

Uitlegkondige Wenken. Korte aanteekeningen op den
brief van den Apostel Panlas aan de Ephesiërs (1892);
op de brieven yan den Apostel Paulas aan Timotheüs
(1893) door Dr. A. H. De Hartog. Amsterdam A.
Femhont.

Der ^eg zur ewigen Jagend. Lebensweisheit f&r
Jünglinge. Auf Verlangen in Druck gegeben Ton Dr.

Digitized by

Google

423

Ernst Siedel, Pfarrer em. Zweite Auflage. Verlag toü
JustuB Naumann's Buohhandlung (L.' Ungelenck).

Naohklange aus dem Heüigthum. Predigten ueber die
EYangeliên des Kirohenjahres in der Eirohe zu Tharandt
gehalten and auf Verlangen in Druck gegeben von Dr.
Ernst Siedel , Pfarrer. Dresden. Justas Naumann's Buch-
handlung (L. Ungelenck).

De Rum-Serams op Nienw-Gninea of het Hinduïsme
in het Oosten van onzen Archipel door Dr. D. W. Horst ,
Assistent-Resident M. V. Met 4 platen. Uitgegeven ten
Yoordeele der Zending onder de Papus. Leiden. E. J. Brill.
1893.

Iets oTor de pauselijke transsubitantiatiën door een
onpartgdig Anti-Pausgezinde, 's Oravenhage , W. A.
Beschoor. 1894.

Twintig Koralen van J. S. Bach voor gemengd koor,
orgel of piano. Uitgegeven in samenwerking met den
Bond van Christeiyke Zangvereenigingen in Nederland.
Amsterdam, F. W. Egeling.

Eollewijn's Algemeene Wereldgeschiedenis voor Huis
School. Gk>edkoope uitgave van Gebr. E. & M. Cohen,
Arnhem — Nijmegen.

Berenioe. Historische roman uit den tijd van de ver-
woesting van Jeruzalem. Naar het Duitsch van Vollratt
Schumacher door Dr. A. Halberstadt. Utrecht. H.
Honig. 1894.

Ziehier weer, amice , een brief over boeken die ik dezer dagen
las. Of ik U aanraad ze ook te lezen? Maak ddt op uit mijn

Digitized by

Google

424

sohnjvdn, dat gg haiuurlgk — oit welwillendheid jegeii» m^ — •■
wél leest. In de eerste plaatf deel ik U iets mede over en uit
de „Biblisohe und Eirchenhistorische Studiën" van Zockler. Dr.
Zdckler, — gy moogt zijne commentaren in Lange's Bibelwerk
taai vinden of niet — behoort tot de meest erudiete en yverigste
godgeleerden van Duitschland. Zou er wel één gebied onzer
wetenschap zijn waarop deze Oud-Testamenticus zijne stem niet
verhief? En wanneer hij spreekt geeft hij steeds *t bewijs dat
zijne groote geleerdheid schier van dlles kenHis nam. De „Bij-
belsche en kerkhistorische Studiën" zagen in vier deeltjes het
licht. Het ^Erstes Heft" heet ,Zum Apostolikum-Streit , Ge-
danken und Untersuchungen insbesondere aus Anlass der Schriften
von A. Harnack und F. Kattenbusch". In deze actueele quaestie
neemt Zockler het woord als historicus én — als apologeet. Hg
is verstandig genoeg om niet heel den katalogus der litteratuur
over dit onderwerp na te gaan. Hij bepaalt zich bij een viertal
punten. Eerst vraagt hij: is het westersch symbolum oorspron-
kelijk drie- of twaalfledigP Besluit: „Es bleibt dabei: enie ge-
schichtlich begreifliche Erscheinung ist das der 1. H&lfte des
zweiten Jahrhunderts (oder möglicherweise schon dem Ausgang
des ersten) entstammende „altrömische" Symbolum nur dann,
wenn seine triadische Gestallt als eine ursprüngliche , aus dem
Taufbefehl Ohristi geflossene , anerkannt wird. Von seinen „zwölf
Gliedem" wissen die alteren Zeugnisse nichts. BCan lasse dieses
Produkt spielender Reflexion und dichtender Legende dem Zeit*-
alter, in welches es passt und welchem die historisch sichoren
Zeugnisse es zuweisen: der nachnicanischen Periode" (S. 24).
In de tweede plaats handelt Zdckler over de Loei „de Spiritu
Sancto" (Art 2, 3) van het Symbolum. Dft is de vraag: ^Wie
verh&lt sich das die Geburt des Herrn ins Fleisoh bewirkende
TTvsvfix X'yiov zu dem vor der Kirche, der Sundenvergebuiig
und der Fleischesauferstehung genanntenP Sind beide, wie die
gleiche Bezeichnnng es anzunehmen nahelegt, slechthin iden-
tisch, oder hat man sie irgendwie zu unterscheidenP*' (S. 24).
't Kan niet anders of déze studie is tweeledig: a. Empfangen
vom heiligen Geist"; b. ,Ich Glaube an den heiligen Geist". Na
een belangwekkend dogmenhistoriesch onderzoek concludeert de
Schrijver : , Aussprüche wie ,,Zwei Hypostasen der Gottheit , nicht
drei, sind bekannt", oder wie: „das Dogma von den drei Per-
sonen sei für jene Zeit nicht zu retten" etc lassen sich angesichtö

Digitized by

Google

426

des von uns dargelegten Thatbestands nicht rechtfertigraL Sier
stützen Bich auf ins Einseitige gesteigerte halbe Wahrheiten
oder auf die Beobachtung einzelner, ihrem Zuzammenhange ent-
nommener Aussprüche, mit welchen ein Beweis für die unper-
sönlicbe Fassung des TTveuiMoc kyizv an der Spitze des 3. Symbol-
artü^ls auf keine Weise gefuhrt werden kann'' (S. 48). Yervolgeiids
wo;rdt gesproken oyer de „Gemeenschap der Heiligen" en de
yUebrigen wichtigeren Zusatse des neurömischen Symboltexts*.
a. Communie Sanctorum. b. Sancta catholica Ecclesia, c. Yita
^terna. d. Creator coeli et terrae. e. Descendit ad infema^
In een vierde § beschouwt Zöckler het Apostolioum met betrek-
king tot de andere oekumenische Symbolen, a. ^Ist das Apo»to^
likum wirklich ein allgemeines Bekenntnis?" b. yWie verhult
sich das Apostolikum zum Niclinum und zum Athahasianom in^
Bezug auf sein Alter und Ansehen? c. ,Muss das ApostoUkum
fiir è&SL kirchlichen Gebrauch eiuer Reyision unterzogen wer-
den?" „Kirchliche Bekenntnisse** vindt de S. j^sind nicht dazu
da, gemass den wechselnden Modeansichten heutiger Zeitrichtun«^
gen bald so bald so umgestaltet zu werden. Sie sind Ehrendmik-
male grosser Momente der kirchlichen Yergangenheit , an welchen
die spateren Geslechter sich geistlich starken und auferbauen,
nicht aber ihre kritische Geschicklichkeit und Neuerungslust
auslasseii sollen". Dat, gij gevoelt ^t waarde vriend, is gemoe-
delijk gezegd. En ook wel wddr gezegd. Maar bindt zoo gij
kunt met zulke zeelen den Simson der kritiek! IJdel werk,
voorwaar I

Het tweede ^Heft' bevat eene boeiende studie over , Diakonen
und Evangelisten." Zur Entwicklung der Eirchen und Gemein-
deamter im Urchristenthum, Mit besonderer Rüoksicht auf Sohm
Kirchenrecht Qand I. „A. Diakonen und Aelteste im apostel,
und nachapostolischen Zeitalter. 1. Die Hausgemeinen und ihr
Personal. 2 Die Lokalgemeinde-Beamten der spateren apostoli-
schen Zeit: Diakonen und Bischöfe 3. Diakonen, Aelteste, Bischöfe
der nachapostolischen Zeit. B. Euangelisten , Propheten und
Lehrer, 1. der Apostelzeit ; 2. der nachapostol. Zeit. C. Anhan'g;
Die Gemeindebeamten-Hierarchie und die freien Amter in der
sp&teren Zeit. 1. Die Minoristenamter und ihre Beziehungen
zum Diakonat. 2. Das Metropolitan- und Patriarchatsystem und
seine Evangelisten." In een ^Exkurs" wordt de vraag behandeld:
,Ist der Name „Evangelistik" als Bezeichnung der c)iristlichen

Digitized by

Google

MiBsionslehre berechtigt ?'* — Titels schreef ik voor ü af, mgn
waardel Maar die opschriften zijn welsprekend. Ieder deskun-
dige verstaat wat gewichtige dingen — ook voor onzen tyd ge-
wichtige — hier behandeld worden. En ik mag U yerzekeren
dat ze grondig en nauwkeurig worden besproken.

Het derde deeltje van deze Studiën brengt ons op het gebied
der geschiedenis van dogme en Ethiek ^Het leerstuk van de zeven
Hoofdzonden." Wat en hoe er in den loop der eeuwen geleerd
werd over de septem vicia wier namen de bekende kunstterm
ySaligia" vereenigt, vinden wy hier in compendio keurig en
degelijk verhaald. Vooral roem ik de groote menigte , met zorg
byeengebrachte , citaten.

^Evagrius Pontikus" heet het vierde Heft: ^seine Stellung in
der altchristlichen Literatur- und Dogmengeschiehte." Nebst
einem Anhang von D. F. Baethgen: Evagrius gr^sere Schrift
vón den acht Lastergedanken. De geleerde monographie behelst :
1. Der Lebenslauf (nach Palladius und den Fortsetzeren des
Eusebius). 2. Evagrius als Schriftsteller. 3. Die ethische und
dogmatische Lehreigentümlichkeit des Evagrius. 4. Evagrius im
dogmatischen Urteil der Nachwelt. —

Eindelijk komt , 5® Heft , de Oud-Testamenticus aan het woord.
In wat hjj geestig noemt: ^Drei unlösbare und doch firuchtbare
Probleme biblischer Forschung" onderzoekt Zöckler naar ^Eden,
Ophir, Ephraim." Aan curiosa is hier geen gebrek. Evenmin
aan hoogst wetenswaardige peeningen en gissingen. De door-en-
door geleerde Schrijver deed wel met deze ^Erganzungs-Studiën"
niet in portefeuille te laten rusten. Nu bezorgt hij zgnen lezers
even aangename als leerryke uren. —

De monographie ^die Jugend Zinzendorfs*^, waarop ik thands
Uw aandacht vestig, is in den vollen zin des woords, wat de
Duitscher ^^eingehend" noemt. Uit den historischen arbeid van
den Schrijver blijkt wederom „dass es in den Irrungen des
menschlichen Lebens ueber alles auf die Reinheit unserer Ab-
sichten ankommt." In vier hoofddoelen wordt Zinzendorfs ont-
wikkelingsgang van 1700 tot 1719 geschetst Erstes Buch ~ Zu
Hause und auf dem P&dagogium in Halle (1700—1716) S 1—80.
Zweites Buch — Auf die Universitat Wittenberg. Unter dem
Feldzeugmeister als Yormund vom 26 August 1716 bis Johanni
1718, S. 81—167. Drittes Buch. Auf der Universit&t w&hrend
^m Interimistikum von Johanni 1718 bis Neujahr 1719. S.

■ Digitized by

Google

421

169 — 211. Vierkes Buoh. Auf der Universitat Wittenberg itiiter
Hofrat Bitter als Yormund im Jahre 1719. S. 213—249. Dit
boek iB, echt duitsoh, grondig en omslachtig. De ijverige Schrijyer
spaart u niets. Citaten uit brieyen ^ citaten uit dagboeken —
alles wordt u yoorgelegd. Zóó gaat gy langzaam maar zeker:
in de eerste plaats langzaam. En wordt e» wel eens yeel, zeer
yeel , yan uw geduld gevorderd . . 't betoonde geduld wordt rijk
beloond. In het licht van geheel nieuwe bronnen geschreven,
bewijst dit boek voor de zooveelste maal wat belangwekkende
figuur Duitschland in zgn Zinzendorf heeft. —
. De geschiedenis der Theologie, gij weet 't, amice, heeft myne
liefde. Liefde is tot ofEérbrengen gereed. Mijne liefde tot ée
Historia Theologiae bewoog mij om Nippold's boek ^Die theolo-
gische Einzelschule" te lezen, 't Was een harde proef. Maar
'k heb het boek gelezen, dat geschiedkundig werk waarin het
vuur, het niet altijd weldadig-aandoende vuur, der polemiek
tintelt. De beroemde Nippold wijdde zyne zeer rijke bijdrage
ydem unvergesslichen Andenken an das reiche Lebenswerk von
Richard Adelbert Lipsius." In een , Yorwort" (S. v — xi) z^t de
Schrijver wat hem bewoog de pen op te nemen en in wat geest
hy haar voeren zal. Het is nu ruim zeven jaar geleden dat in
Duitschland de ^Evangelische Bund" opgericht werd met het
oog op de vijanden der Evangelische kerk. Die yyanden zifn:
hier de pauselijke politiek , dé4r spottend ongeloof en Scepticisme.
,Mehr wie jemals thut unserer evangelischen Kirche die innere
Einigung ihrer Theologie noth." Wie nu in zulke omstandig-
heden zich in den strijd der richtingen en meeningen mengt , be-
seft dat hij verplicht is Jede persdnliche Zuspitzung principieller
Eontroversen zu vermeiden. Ohnedem wird ja sehon l&ngst jede»
bose Wort, mit welchem der eine unserer Theologen von dem
anderen redet, alsbald sorgsam gehucht und unter den vielbe-
liebten Zeugnissen von Protestante gegen den Piotestantismus
beg^erig verwerket." Nippold beroept zich op zijne antecedenten
die staven „dass er nicht zu denen gehort, welche über ikrem
Streite unter einander es ausser Acht lassmi, in welcher Weise
,der alte böse Feind" aus solchem Streite seinem Yorftheil zu
ziehen weiss. Wenn er daher niohtsdestoweniger sich zur Yer-
theidigung der von ihm nicht willkürlich erdachten , s^idem ihm
allm&hlich erwachsenen Ueberzeugungen genöthigt si^t , so wirè
wohl Jeder, den nicht das Partei-Interesse am unbefangenen

29^

Digitized by

Google

428

Ürtheilen hindert, ihm von vornherein zutrauen, das» es sich
dabei um eine unabweisbare Verpflicbfcung gehandelt bat. Er
bofft zudem aucb diesen Streit so zu fübren, daas er nacbmalB
ein Mittel werde zu dauerndem Frieden" (I. S. v, vi). Gij ziet:
wat ons wacht is wel Polemiek , maar gelukkig , Irenische Po-
lemiek. Onmiddelijke aanleiding tot schrijyen vond Nippold dit
maal in de ontfangst door RitschPs Yolgelingen aan zijne j^Qe-
Bchiohte der deutschen Theologie*' bereid. Schreef hij in d&t
handboek (S. 443) „Wir werden diese Schule nicht nur mit war-
men Danke für alles , was auch sie auf der gemeinsamen Grund-
lage des Eyangeliums aufgebaut hat , und freudigen Herzens über
das, was in ihr der Gesammtkirche gegeben war, den alteren
Schalen anreihen, sondern wir werden auch von ihrer Wechad-
mrkung mit ihren Genossen noch Grosseren fÜr die Zukunst
erwarten dürfen*' (S. YII) .... zijn boek was toch een steen der
ergernis Yoor de Ritschlianen. In „Albrecht Ritschrs Leben'' —
't werk yan zijn zoon O. Ritschl ~- wordt beweerd dat lïippold
geen historie schreef, maar aan ^Legenden-Bildung" deed. „Un-
richtige and angenaue Angaben'' en eene „widersprachsvolle
Darstellung'' worden hem yerweten. Nippold, die de geïncrimi-
neerde § 29 van zijn handboek in oprechtheid blijft handhaven,
Toelt dat het gevaar dreigt zich in allerlei kleinigheden te ver-
liezen. Hij zal dus gedurig het oog gevestigd houden op de
principiëele portee der dingen. En — schijnen de Ritschlianen
de belangen van hiinne richting , hunne school , vaak boyen die
der eyangelische kerk in haar geheel te stellen, toch ,die Be-
strebungen einer Ëinzelschule , das hochnothwendige Ineinander-
greifen der verschiedenen Richtungen und Schalen des Protes-
tantismus zu meistern, dürfen und sollen nicht da von abhalten,
auch die- individuellen Verdienste jener Ëinzelschule , neben den
anderen, nach wie vor anzuerkennen" (S. 1.) Nippold verdeelt
zijn werk in yier ,Abtheilungen*\ In de twee eerste is RitschPs
persoon en werk het middenpunt waar alles om gegroepeerd
wordt. Boven de eerste afdeeling schrijft Nippold dan ook «Per-
sönliches" (S. 5 — 71). § 1. „Briefliche Beitrage zur Biographie
Ritsohl't (S. 5—23) — brieven van Ritschl aan Nippold uit de
jaren 1864—1872. Opstellen, redevoeringen, werken van Nippold,
Ritschl en anderen, in die brieven vermeld, worden in de volgende
J§ medegedeeld — geheel of ten deele — of besproken. § 2.
Die Stellung der Kirche zum Pietismut und Separatismus (1864/5).

•Digitized by

Google

429

§ 3. Der erste Band der Ritscbrschen Monographie über die
Ohristhche Lehre von der Rechtfertigang und Versöhnung"
(1871). In § 4 „Die hollandischen Monographieen über Baur und
die einschlagige Zeitschrift'iche Literatur", herdrukt Nippold zijne
beoordeeling yan Scheffer's en Heringa's bekroonde prijsverban-
delingen: „F. C. Baur. Volledig en kritiesch overzicht van zijiii
werkzaamheid op theologiesch gebied'' vroeger verschenen in de
Prot. K. Ztg. 1873 N. 19—21. § 5 geeft ons te lezen wat
Nippold in 1876 schreef „Zum 50jahrigen Predigtamtsjubil&um
J. P. Lange's" . . . opstel dat evenals het vorige „RitschPs Miss-
fallen erregte'' (S. 103), en de vriendschappelijke verhouding
tusschen beide geschied vorschers verstoorde. § 6. »Zur Vorge-
schichte des Piekismus" (1881) bevat Nippold's beoordeeling van
Ritschl's bekende werk in de „Studiën und Kritiken". Meer dan
één streng maar billijk oordeel, vroeger over dat werk geveld,
blijft gehandhaaft. E. g. S. 131 : „R. selbst beklagt in der Vor-
rede den „lückenhaften literarischen Apparat, der ihm zu Gebote
gestanden", bat sich aber dadurch nicht abhalten lassen , ueber
geschichtliche Ërscheinungen , zu deren wirklicher Kenntniss
eben doch ein gewisses Mass von Quellenkunde gehort, auch
ohne dasselbe sehr decidirte Urtheile zu fUllen. Ja , es fehlt so
gar nicht an Fallen , wo ihm die einschlagige geschichtliche
Literatur, deren Ergebnisse freilich nicht besonders zu der in
seinem Buche niedergelegten Yorstellungsweise passten, genau
bekannt sein musste, aber unbenutzt blieb. Es bezieht sich dies
u. A. auf Hoekstra's quellenmassige Monographie „De beginselen
der oude Doopsgezinden", deren deutsche Bearbeitung von Ritschl
früher warm begrüsst worden war (vgl. seinen Brief vom 3 Nov.
1866), wahrend jetzt alle ihre Nachweise völlig ignorirt blieben.
In Verband mit der ungenügenden Art des Quellenstudiums zeigt
es sich denn auch wiederholt, dass manche der von ihm behan-
delten Persönlichkeiten völlig aus dem geschichtlichen Zusam-
menhang, aus dem sie hervorwuchsen, herausgerissen sind, so
dass das von ihnen gezeichnete Charakterbild geradezu in der Luft
schwebt." In § 7 neemt N. een stuk van 1884 op, waarin hij
het partijzuchtig exclusivisme van de „jungritschl'schen Schule"
aan den kaak stelt. Eene theologische school is de kerk niet.
Dogmatiesch systeem en Evangelie zijn twee. „Rückblick auf das
letzte Vierteljahrhundert der rhein-preussischen Kirche'* heet
het stuk. Op hetzelde aanbeeld hamerde N. in zjjne prórecto-

Digitized by

Google

430

fftattrede ylnfallibiliimus und GBtohiohtforsehuBg" vaii 1887 ^
kimr in § 8 opgenomen.

De tweede Afdeeling „Ein erledigter Schullstreit" (S. 201—267)
is aan de wisselende yerhouding tusschen Baur en Ritschl gewgd.
Uitvoerig toekent N. ons „Baar und Bitschl in Einklang and
Oegensatz" (S. 201—239). Eerst hoe Ritschl zich bij Baar aan-
sloot, dan „die Zeit der Schwankangen'% eindelijk ^^der Brach
BitschPs mit Baar". Hij volgt hier de jongste biographie van
O. Bitschl op den voet en vergant zich haar op den tand te
voelen. In de tweede plaats handelt Ni over: „Die Tübinger
historische Kritik als die Lehrmeisterin der gesammten nach*
fblgenden Geschichtsforschang" (S. 239 — 253) om dan eindelijk
Bitschl's ,,Mora1system und Dogmenformung als Grundlage einer
neuen Schule*' onder handen te nemen (S. 253 — 267). De indruk
door deze , met groote zorg bewerkte , afdeeling op ons gemaakt ,
is zeer ten gunste van Baur. Baur was een groot man. Ritschl
was een man die groeten invloed had.

In de derde , Afdeeling'V schetst N. de wetenschappelijke be*
weging in de systematische theologie sinds het optreden van
RitschPs school (S. 1—40), Deze afdeeling is als een hoofdstuk
van het Theologischer Jahresbericht. Lic. Kohlschmidt bewerkte
haar. Na de opgave van de litteratuur onder verschillende ru-
brieken (a. Metaphysik und Theologie; b. Christliche Wahrheit
und Qewissheit, etc.) komt telkens een enkel woord om de ver-
schillende brochures, opstellen, en grootere werken, te charak-
teriseeren. De beoefenaar van de geschiedenis der Theologie zal
van deze afdeeling als van een lexicon gebruik maken. Als
„lectuur" zijn deze bladzijden eenvoudig ongenietbaar. De vierde
afdeeling vS. 48—237) is betiteld „Pathologische Symptome des
Fractionsgeistes — e^i lange , fijn uitgesponnen , onverkwikkelijk
verbaal van de intriges der Ritschlianen in hun eerste en tweede
geslacht. Een slotwoord ,Wege zum Frieden" (S. 258—278) is
ons welkom. Want nü is het uit. Ik bewonder Nippold's toe-
wjjding. Veel en velerlei is hier saamgebracht. Opstellen vóór
ettelijke jaren geschreven; redevoeringen vóór ettelijke jaren
gehouden ; kritieken over beiden gepubliceerd ; antikritieken door
die kritieken gewekt , worden ons geheel of gedeeltelijk nog eens
afgedrukt; partyen en partijhoofden worden voor ons geanaly-
seerd; door een doolhof van partij wendingen en intriges worden
we heengeleid. Zulk een boek stelt men niet saam zonder eene

Digitized by

Google

431

oyerwinning over zich zelf behaald te hebben. Zulk een boek
leest wie het lezen moet. En wie het lezen moet is dankbaar
dat het onyerkwikkelijke maar nuttige werk in de waereld is.
Ik durf wedden, amice, dat gij het niet leest! Sufficit.

Nog heb ik tal van geschriften van meer practischen aard U
Yoor te stellen. Dr. A. H. De Hartog gaf ^Uitlegkundige Wenken''.
De boekjes — de heer A. Fernhout was zoo beleefd mij gebon-
den exemplaren ter recensie te zenden — zien er zeer vriendelijk
en aanlokkeijk uit. De banden zyn soliede en smaakvol. Het
papier is goed. De type is duidelijk. De uitgever — niet karig
— zorgde voor een flinken witten rand. Die man weet wat een
boek toekomt. Tot het goede aanzien van dit werk droeg ook de
Schrijver het zijne bij, door verstandig met de ,,alinea's" te
handelen; Zij zijn niet te weinig aangebracht: eentonigheid hin-
dert U niet. Zoovele hoofdstukken de behandelde brief heeft,
zooveel hoofdstukken heeft ook De Hartog's verklaring, vooraf-
gegaan door eene Inleiding, gevolgd door een Naschrift. Telkens
wordt de tekst, cursief gedrukt, geheel opgenomen, en in de
verklaring worden ook gecursiveerd de woorden die tot leiddraad
strekken. De Inleiding op den brief aan de Ephesiërs geeft met
een enkelen trek de synthetiesch-analytischë methode van den
Schrijver aan en bevat voorts een kort overzicht van den brieL
Met authenticiteitsquaesties houdt de Hartog zich niet op. Hi^
wil niet voor geleerden schrijven. „Doch gelijk wij reeds zeiden"
(Inleiding op I Tim, p. 11) „wij merken dit slechts in het voor-
bijgaan op , daar het buiten het ons voorgestelde bestek ligt om
deze, en meer andere quaesties van dien aard, in het breede te
bespreken. Alleen dit ééne willen wij hier nog opmerken, dat
ook op wetenschappelijke gronden voor de echtheid van dezen
brief steeds meerdere bewijzen uitkomen. En dat het ons ter
hoogste instantie wel het beste en alles afdoend argument is,
dat wij het getuigenis des Heiligen Geestes, dat is het getui-
genis der waarheid, gelijk dit in de gemeente ons is overge-
leverd, vóór ons hebben. En dat wij op dien vasten grond
desnoods al het overige wel kunnen missen". Deze overwegingen
van Dr. De Hartog laten mij , door hare onbepaaldheid QQ VQt*

Digitized by

Google

432

ivarring-brengende vaagheid , zeer onbevredigd. De Hartog schrijft
niet voor theologen en begeeft zich niet in debat over authen-
ticiteits^quaésties. Uitstekend! Maar het komt niet te pas die
quaesties toch , zoo genaamd , aittemaken door wat hij noemt „het
getuigenis des H. G.*', waaronder hij , nota bene , verstaat ^het
getuigenis der waarheid, gelijk dit in de gemeente ons is over-
geleverd''. Ddt noem ik krypto-roomsch buigen en bukken onder
dé traditie. Authent^citeits-quaesties worden uitgemaakt op grond
van argumenten van uitwendige en inwendige kritiek, zijnde
deze de middelen door den H. G. ten dienste van den theoloog
gesteld. Voorts kan ik Dr. D. H. gelukwenschen met zijn wél-
geslaagd werk. Hij verklaart zijnen schrijver. Hij maakt exegese.
Hij bezondigt zich niet aan zekere, smokkelhandel drijvende,
eisegese. Aan treffende opmerkingen, aan juisfce zielkundige
heenwijzingen ontbreekt het hier niet. In deze boekjes zit geest
en geestigheid en geestelijkheid. De Schrijver, doctor in de
Letteren, is een man met een oog voor wat schoon is, met een
oor voor wat lieflijk is en wél luidt. Zoo nu en dan getuigt
zijn schrijven van groote naïveteit. Zoo nu en dan speelt zgn
overstappen van 't een op 't ander hem parten. Dït is naief :
„Dat Pauhis zich zelf noemt als den schrijver ook van dezen
brief, is zeker . naar Goddelijk bevel , om aanstonds alle tegen-
sprekers te weerspreken. En ook hierin is het getuigenis des
Heiligen Geestes , zelfs in het noemen van zijn naam te zegenen."
(Ephesiërs bldz. 14, 15). Wat dunkt U, amice? Wie zal zulk
een gemoedelijken schrijver nu streng beoordeelen? Beminnelijke
eenvoud! Wat zal de wetenschappelijke isagoog er van zeggen?
— Dït is zonder na-denken neergeschreven: „Overigens is het
oök naar de gewoonte van die dagen , dat (terwijl wij gewoonlijk
met onze „ik-heid" beginnen, en met onzen naam besluiten) uit
den vooropgezetten naam de individualiteit en persoonlijkheid van
den schrijver zich vervolgens ontwikkelt". Dit leelijk-gebouwde
zinnetje maakt ons zwarter dan we zijn. Nóch Dr. De Hartog,
nóch één beschaafd Nederlander begint zijnen brief met „Ik". U
en mij verbood de schoolmeester 't reeds. — Dit is valsch ver-
nuft: „Hetgeen zeker van uitnemende toepassing is op den naam
en den persoon van den apostel. Die te voren Saulus was, maar
nu Paulus is. Die van den schouder af, en opwaarts, grooter
was geweest dan al het volk; maar nu klein en gering, ja de
kleinste in zijn eigen oog was geworden". De naam „Saulus"

Digitized by

Google

433

4eed Dr. De Hartog denkmi aan Koning Saül. En wat van dien
T<^8t vermeld staat wordt hier, met alle yrijheid van speel sche
phantasie, in de gedachtenreeks uitgewerkt en op den heiden-
apostel toegepast! — Indien de geachte schrijyer van plan is
zyne serie ^Uitlegkundige Wenken'' voort te zetten — w^ heb-
ben geen reden hem zulks bepaald te ontraden I — dan vergete
bij niet dat te streven naar nauwkeurigheid plicht is óók voor
een gemoedelijk man die voor niet-geleerden schrijft. —

Gij herinnert U Dr. E. Siedel. In mijnen vorigen briefschreef
ik U over zijne ^Leitfaden für den Religionsunterricht in der
Fortbildungsschule''. Van dat boek meldde ik U veel goeds.
Na zeven maanden verscheen een tweede druk. Dat vind ik
bemoedigend. Daar had deze hoogbejaarde, wijze en gemoede-
lijke Evangeliedienaar eene gelukkige gedachte! Het eerste ge-
deelte der ^Leitfaden" werkte hij om. Alle hoofdstukken werden
herzien. Enkelen werden broeder bewerkt. . Een nieuw caput
kwam er bij. De ietwat schoolsche titel ,,Leitfaden'' werd ver-
vangen door den dichterlijken — maar waren! — ,Der Weg zur
ewigen Jugend". Niet alleen den scholieren der ^Fortbildungs-
schule" wordt het werkje in handen gegeven. H Is een geschenk
aan heel de jeugd en jongelingschap. De Schrijver, die in vroe-
ger jaren te Qenève leefde, schrijft heerlijk Duitsch. Korte,
heldere zinnen. Eene oprechte, doorzichtige stijl. Een keurig
bandje strekt der uitgave tot aanbeveling. Het Christus-beeld
uit het prachtwerk „Kommet zu mir" van Prof. H. Hofmann —
smaakvol, zonder kleuren, gedrukt, ciert haar. De opschriften
boven de capita zijn veranderd, hooger gestemd. Vooral het
vyfde hoofdstuk „Furchtbar sind die Gefahren des Jünglings*
alters. Hütet euch!'' werd breeder uitgewerkt. Met diepen, diepen
ernst waarschuwt Dr. Siedel tegen de zonden der onkuischheid.
Dit uitmuntend boek — 't kan niet anders — zal een zegen
zijn voor de duitsche jeugd. Indien gij, amice, dit boek eens
vrij vertaaldet voor onze nederlandsche jongens! Oud en jong
zal geboeid worden door de levenswijsheid die hier vermaant,
vertroost, bemoedigt. —

De eerbiedwaardige grijsaard, die ons „Der Weg zur ewigen
Jügend*' gaf, had ook den moed een kloek boekdeel van 807 S.
„predikaties" in het licht te zenden. Zooals zij uitgesproken
werden, zóó werden zij gedrukt, 't Zijn eenvoudige toespraken.
^Hans und Grote" zou Luther zeggen, kunnen ze verstaan.

Digitized by

Google

434

Zie hier populaire Evangelieprediking. „Sie gehen**, zegt Dr. S.
van zijne toespraken, „sie gehen nun im Namen des Herm hinaus
in die Welt, zunachst als ein Yermachtniss an meine liebe
theure Qemeinde, in der mioh Gottes Qnade 40 Jahre lang hat
wirken lassen. Dort wird man sie freundlich aufoehmen, dessen
bin ich gewiss; denn wie man sie einst mit Liebe gehort hat,
so wird man sie auch mit Liebe lesen. Greifen auch noch Andere
darnach , so bitte ich sie recht herzlich , dass sie mit WohlwoUen
und nachsicht urtheilen mogen''. (An die lieben Leser). Nu,
Tindt ge ook niet? wanneer zulk eenTOudig en degelijk werk,
met zooyeel bescheidenheid ingeleid wordt, dan kdn het oordeel
niet anders dan met welwillendheid uitgebracht worden. De
inrichting van deze korte toespraken is steeds dezelfde. Éérst
een treffend Schriftwoord, dan eene inleiding, yervolg^nds de
opgave van den tekst. Na een enkel woord wordt dan bet
onderwerp vermeld evenals de indeeling. De toepassing is ge-
meenlgk kort en krachtig. Tien k dertien S. beslaat iedere
toespraak. Mij dunkt dat de gemeente van Tharandt met dunk
de kostelijke erflating van haren gemoedelij ken , emstigen en
geest vollen leeraar ontfangen heeft. Ook in wijder kring zal deze
bundel gewaardeerd worden.

Dat boek ,De Rum-Serams", waarde Vriend, kan ik niet be-
oordeelen. Ddt zullen de specialisten op het gebied der geschie-
denis van de godsdiensten doen, in periodieken aan die weten-
schap gewijd. Wél kan ik de heldere uiteenzetting van de stoffe
waardeeren. Klaarblijkelijk spreekt de Schrijver van dingen die
hij gezien heeft en door-en-door kent. „Op een herleving van
het Buddhisme" zegt hij in zijne korte voorrede , „hoe gewenscht
ook als dam tegen Islamitisch fanatisme en exclusivisme bestaat
weinig kans. Godsdiensten hebben, even als de gedachten der
menschen, hun jeugd, bloeitijd en tijd van vervaL Daarom acht
ik het een eisch der Humaniteit dat het licht van het Evan-
gelie gebracht worde aan die volksstammen, wier goden door
den Islam of het Christendom verjaagd werden , zonder dat hun
iets beters in de plaats werd gegeven, ten gevolge waarvan zij
thans in volslagen duisternis zitten.". Die woorden charakteri-

Digitized by

Google

435

zeeren het standpunt van den geleerden sohrijyer: het licht des
Evangelies te brengen is eisoh van de Humaniteit. ^In verband
met die sienswijze^^, zóó vervolgt Dr. Horst, ,, bestemde ik de
opbrengst van dit werkje voor de zending op Nieuw-Guinea. Dat
ik daarin geen bewijs wil gezien hebben van onvoorwaardelijke
ingenomenheid met de wijze, waarop onze Zendinggenootschap-
pen meerendeels arbeiden, spreekt van zelf. Ik heb daarover
elders reeds mijn gevoelen gezegd*\ De Zending heeft dus in
Dr. Horst ^een vriend die haar heur feilen toont'\ Zulk een
wordt door verstandige Zendingsvrienden zeer hoog gewaardeerd.
Om op het werk van Dr. Horst terug te komen: na de korte,
maar zaakryke „Inleiding'* (p. 1—19) beschrijft hij het „Hin-
duïsme op Jaya en de meer oostwaarts gelegen eilanden van
onzen Archipel" (bldz. 20 — 104). Het derde hoofdstuk behandelt
bepaaldelijk ,De rum-Serams op Nieuw-Guinea'* (bldz. 105 — 154).
Eindelijk wijdt de Schrijver een hoofdstuk aan den eeredienst
waarvoor die tempels opgericht waren: De eeredienst der rum-
Serams geen voorouderendienst maar Qiyaïsme (Lingamdienst)
(bldz. 155—200). De vier „platen" versieren het interessante,
goed geschreven, boekje.

yPaus^ke transsubstantiatiën". „Wat is dat nu?" zoo vraagt
gij. Dat is, amice, de wonderlijke titel van eene knap geschre-
ven brochure. „Pauselijke leugens" echter ware én taalkundig
én zielkundig beter. De Schrijver noemt zich „anti-Pausgezind"
en teyeüs „onpartijdig". Ddt versta ik niet. De Schrijver be-
doelt niet „onpartijdig" maar „eerlijk" ^waarheidlievend". Hij
verwijt den Pausen de volgende „transsubstantiatiën":

Transs. (wezensverandering) van Jansenius den bestrijder in
Jansenius d^i verdediger.

Transs. evenzeer van Pausen, die elkander onderling bestrij-
den en dus minstens voor een deel feilbaar zijn, Transs. van al
deze elkander onderling bestrijdende in elkander onderling ver-
dedigende pausen, en op die wijze allen zonder onderscheid
onfeilbaar.

Transs. van pausen , Christus-verloochenaars , in pausen , Chris-
tus-belijders , en van pausen, Gemeente-verwoesters , verblind

Digitized by

Google

43G

door den leugenvorst, in rotsmannen, bouwlieden der Gemeente,
en evenals Petrus, verlicht door den Vader.

Trauss. van ontelbare kruimpjes in even zooyele, wezenlijke
en aller volkomenste lichamen, en alzoo met bloed. Evenzoo van
ontelbare drupjes in het ware, wezenlijke en allervolkomenste
bloed van die lichamen; dus wezenlijke lichamen, tegelijk met
en zonder bloed.

Transs. van het goddelijk verbod: knielt nooit voor beelden of
schepselen, — in het bevel: Knielt dagelijks daarvoor vooral
voor die beelden , welke een bizonder wonderdoende kracht
bezitten.

Transs. der yoI maakte offerande , eenmaal door den eenigen en
algenoegzamen Zaligmaker volbracht, in een nog onvolkomen
offerande, nog dagelijks te volbrengen of aan te vullen door
misoffers en nietswaardige ceremoniën.

Transs. der nietswaardige voorspraken van Maria , van heiligen
en zelfs van onheiligen, in de eenige volmaakte voorspraak van
den eenigen en volmaakten Middelaar en Hoogepriester.

Transs. van de werkingen der nietswaardige, verkoopbare
aflaten in werkingen van den eenig volmaakten Hoogepriester.

Transs. van 's Heeren uitspraken : Leest en onderzoekt de
Schriften, die van mij getuigen, en de Heilige Geest zal U in
de waarheid leiden, — in het pauselijk verbod om de Schriften
te lezen en te onderzoeken, alsmede in het verzinsel, dat niet
de Heilige Geest, maar de pausen en hun catheders in de waar-
heid leiden.

Transs. van nietige, weg te werpen vodden, in kostbare reli-
quiën; eerbiedig te vereeren, ja knielend te aanbidden, ook nog
in vitrines, waarin zij nagenoeg even onzichtbaar zyn als het
bloed van Januarius. Zoo zijn de transsubstantiatiën of wezens-
veranderingen waardoor de vader der leugens pausen en paus-
gezinden weet te verblinden en het anti-christel^ke Ryk te ver-
blijden" (bldz. 19—21). — Zóó, amice, schrijft onze „onpar-
tijdige" anti-pausgezinde. Die man is een schalk: dat bemerkt
gij aan zijne uitdrukkingen, die, ni fallor, ons ook leeren dat
hjj niet protestant is noch theoloog. Dat hij, in hoofdzaken,
waarheid spreekt erkent ieder die niet vreemdeling is in de ge-
schiedenis der roomsphe kerk en harer dogmata. Ik heb ééne
aanmerking. Ik moet iets zeggen k décharge van de pausen.
Niet dat die menschen mij sympathiesch zijn. Maar billijk is

Digitized by

Google

437

billijk. Pausen zgn gewoonlijk bejaarde heeren. Niet alle be-
jaarde heeren zijn frisch en groen in hunne nadagen. Ook niet
alle pausen. En nu zitten die pausen meestal onder den plak
der Jesuïten. Op dïe lieden wordt niet naar behooren gewezen
in de brochure dié bij W. A. Beschoor het licht zag. Schrijver
rekent alleen met den Duivel en de Pausen. Loyola's kweeke-
lingen zijn „dritten im Bunde". En actief dat ze zijn!

Yan de Jezuïten naar koralen van Bach ! Kent gij aangenamer
overgang ? Keurig is de vorm van Egelings uitgave , soliede het
papier, helder de druk. Gelukkig waren de verzamelaars in
hunne keuze van die twintig koralen, waarvan de meesten ten
onzent reeds geliefd zijn. Wat de zetting aangaat? Ik breng
geen uilen naar Athene en prijs niet de heerlijke harmoniën van
Bach , dien kunstpriester, bij Gods genade ! Bach sticht en troost
en beurt op. Deze bundel zij ons volk ten zegen.

Ten slotte sehryf ik U eën woordjen over twee werken, die
niet tot de Theologie behooren.

De energieke firma Gebr. E. & M. Cohen durft. Zij maakt
zich verdienstelijk wanneer zij gezonde lectuur zóó goedkoop
verkrijgbaar stelt dat ook de kleine burgerman aan inteekening
kan denken. Dat is het geval met die uitgave van KoUewijn^s
waereldgeschièdenis. Vijftien cents voor eene aflevering van
vier-en-zestig bladzijden is inderdaad een geringe prijs. In vijftig
afleveringen zal het werk compleet zijn. Kort en zakelijk zegt
de Heer Kollewijn wat hij ons vertellen wil. In de eerste afleve-
ring behandelt hij I. De Chineezen. IL De Ariërs en de Era-
niërs. (De Hindoes). De Egyptenaren (I. Egypte en de Nijl. IL
De oudste Egyptenaren. IIL De Koningen van Memphis Menes.
Cheops. IV. De eerste Koningen van Thebe. Amenemhat IIL
Oesortesen I. V. De latere Koningen van Thebe. Amosis. Thoet-
mes L Thoetmes II. Thoetmes III. Ramses II.) Ook verhaalt

Digitized by

Google

438

èè hmr Kollew^ <^ «aageiuuiie, xeer «mderboadeBde wgxe. Zgm
•igly etaroodig eo otot hei gelieel waardig, aal xoowel aan da
jaogd ali aan de rgperen Tan jaren behageo. De geaehiedenis
ia TOOT hem ieto anders nog, iets edelers, dan hiBt(Hre4)ataille.
De otttwikkeltngtgang der besehaying, Tan kuisten en yaa we-
tensehappen boeit hem. Natnurlgk zet hg meer dan eens den Toet
op 't gebied Tan de geschiedenis der godsdiensten. Daarl^ schroomt
hg geenszins uitspraken van heidensche godsdienst-leerwen met
die Tan Ghristos te yergelgken en yan zgne hoogerstelling Tan
het ETangelie blgk te geTcn. Tnsschen den text yinden wg^ in
niet geringen getale, grootere en kleinere afbeeldingen. Zg zgn
seer geëigend tot haar doel: ons een kgkje te gunnen in de
waereld waarin de SchriJTer met ons verwglt. Zoo zien wg bldz.
é ^'Een dief door politie-agenten door de straten geleid*'; bldz. 6.
,De tempel des Hemels te Peking"; bldz. 8. ,De tempel Kong-
foe-tse te Peking". De firma Cohen berichtte mij dat de nitroe-
ring der illustraties in de Tolgende afleTeringen, die der eerste
nog Ter OTertreffen zal. Met ingenomenheid begroeten wg deze
uitgaye. Zij zal groot nut afwerpen yoor de ontwikkeling onzer
jongens en ons zelf menig uurtje van studie en uitspanning
bereiden.

Wilt gij een historischen roman lezen? Ja? Yan Berenice ytklt
goed te zeggen. Dr. A. Halberstadt bewerkte Y. Scbumacher's
roman niet zonder yerdiensten. Er komen in dit boek voor: uit-
yoerige plaatsbesohrg vingen; zeer boeiende momenten; en zeer
yele onwaarschgnlijkheden op zielkundig gebied. Dat laatste
strekt het boek niet tot aanbeveling nóch bij U, nóch bg

t. t.

Amsterdam, November 1894. F. E. Daübanton.

Digitized by

Google

INHOUD VAN TIJDSCHRIFTEN.

J. van den Bergh, De „moraal" van Prof. Kuenen (Tijdspiegel,
September).

A, W. Bronsveld, Een nieuw boek van W. H. Biehl. (Stemmen
voor Waarheid en Vrede, October).

— , Prof. Doedes als Leermeester (Stemmen voor Waarheid en
Vrede, November).

A. Bruining, De moderne richting en de dogmatiek (Theol.
Tijdschrift XXVIII, 6).

A. Le Comte, De kunstzin der Protestanten (Stemmen voor
Waarheid en Vrede, October).

James de Premery, Schenking van land in 1295 ten behoeve
van een eventueelen kruistocht (Archief voor Nederl. Kerk-
geschiedenis V, 2).

R. Fruin, De Voorbereiding in de ballingschap van de Gere-
formeerde Kerk in Holland (Archief voor Nederl. Kerkge-
schiedenis V, 1).

H. IJ. Groenewegen, Wijsgeerige en Christelijke zedeleer (Theol.
Tijdschrift XXVIII, 5).

Q, W. Heesen, Welken eisch stelt de sociale beweging aan den
predikant met het oog op zijne prediking (Geloof en Vrijheid
XXVIII, 5).

J. Herderschee , Onderwijs in geloofs- en zedeleer (Theol. Tijd-
schrift XXVIII , 6).

W. Mallinckrodt , Gelo(^ en dogme in het Christendom (GFeloof
en Vrijheid XXVIII, 5).

W. C. van Manen , De ouderdom van den Brief van Bamabas
(Theol. Tijdschrift XXVIII , 5).

J. H. Maronier, Hans Sachs 1494—1576 (Tijdspiegel ^ Septen^r,

Digitized by

Google

440

H. JL Tsn Kef, Dniftemis en Dageraad. (Stemmffli toot Waar-
heid en Trede, October).

J, OCerhaiu Lzn., De eeehatologie van Paalus, in Torband met
het Panlinisme in zgn geheel (€kleof 'en Yrgheid XXVlll , 5).

C. PoMiBen, Iets over de Javaansehe desa (Mededeelingen Tan
wege het Nederl. Zendelinggenootschap XXXYlil, 2).

H. C. Rogge, Adriaan Stolker en zgn plan tot oprichting Tan
chriitelgke gemeenten in het buitenland op den grondslag Tan
het Bemonstrantisme (Archief Toor NederL Kerkgeschiedenis
V, 2)L

IL A. N. Rovers, De samenstelling en de tgd Tan het ontstaan
der Johannéïsche Openbaring (Theol. Tgdschrift XXYIII, 5).

— ' , De oorsprong van het Christendom yolgens de nieuwste ont-
dekkingen (Tgdspiegel, October).

M. J. Sehuurbecque Boeye, Het Socialisme (Stemmen voor .Waar-
beid en Vrede, November).

H. Was, Een nieuwe verklaring van Platons Symposion (Theol.
Tijdschrift XXVIII, 6).

Buitenlandsclie Tjjdschnften.

B. Albers, Zur geschichte des Benedictiner-Ordens in Polen (Stud.

u. Mitthlgn. aus d. Benedictiner- u. d. Cistercienser-Orden 1894,

2, S. 194-232).
Baldensperger , Renans Entwicklung^ Geschichtsschreibung u.

Weltanschauung (Die christl. Welt 1894, 18, Sp. 422—427;

24, Sp. 567-572; 26, Sp. 610—619).
G. v. Below, Zur Geschichte der geistlichen Gerichtsbarkeit am

Ausgang des Mittolalters (Deutsche Ztschr. f. Kirchenrecht IV,

2, 1894, S. 121—128).
F. Braun, Kirche u. Reich Gottes. I. (Neue kirchl Ztschr. 1894,

9, S. 687—726).
K. Budde, Was ist das Hohelied? (Preuss. Jahrbücher 1894,

Okt., S. 92-117).
R. Bürkner, Otto Funcke. 1. Der Schriftsteller. 2. Der Theo-
loge (Die christl. Welt 1894, 12, Sp. 275—280; 13, Sp.

801-304).

Digitized by

Google

441

J. B. Chabot, L'Apocalypse d^Esdras touchant Ie royaume des

Arabes (Revue sémitique 1894, juill., p. 242—250).
F. C. Conybeare, The authorsl^ip of the last verses of Mark.

1. By .Th. Zahn [in the Theolog. Litêraturblatt , of Leipzig,
for 22 December, 1893. 2. By A. Resch [in Ausser-CanoniBche
Paralleltexte zu den Evangeliën, X. Band, Heft 3, of t. Geb-
hardt and Harnack^s Texte und Untersuchungen , p. 449 (The
Expositor 1894, sept. p. 219—232).

Dietrioh, Confucius. Leben, Wirken n. Einfluss (Allg. Missions-

Ztschr. 1894, Marz, S. 106—113; Mai, S. 212-223; Juni,

S. 262—269; Juli, S. 303—310).
L. Dolberg, Die Satzungen der Cistercienser wider das Betreten

ihrer Klöster und Kirchen durch Frauen (Stud. u. Mitthlgn.

aus d. Benedictiner- u. d. Cistercienser-Orden 1894, S. 40—44;

2, S. 244—249).

C. Douais, Saint Augustin et la Bible [Suite] (Revue biblique
1894, juill., p. 410—432).

B. Duhm, The Book of Job (The New World 1824, june, p.
328-344).

D. R. A. Eoke, Lipsius (Kirchl. Monatsschr. XIII, 12, Sept.
1894, S. 798—817).

A. M. Fairbairn, Christ dans la théologie moderne. Traduction
de E. Christen. 2»^ fragment (Revue de théol. et de philos.
1894, 4, p. 352—370).

C. Flammarion , Der Stem von Bethlehem (Deutsche Revue 1894,
Sept., S. 309-317).

Gaupp, Die Eigentümlichkeit des Ezechiel (Neue kirchl. Zt^chr.

1894, 8, S. 613—645).
A. Gercke , Der hvrspo^ Koyoz des Lucas u. die Apostelgeschichte

(Hermes 1894, 3, S. 373—392).
R. F. Grau, der Gott Abrahams, Isaaks u. Jakobs (Der Beweis

des Glaubens 1894, Juli, S. 245—269).
R. F. Grau , Der Auszug aus Aegypten (Der Beweis der Glaubens

1894, Aug., S. 294—302).
A. Harnack, Neue Studiën zur jüngst entdeckten lateinischen

Übersetzung des I. Clemensbriefs (Sitzungsberichte d. klg.

preufs. Akad. d. Wiss. zu Berlin 1894, 30. 31, S. 601—621).
— , Biblische Namen als christliche Rufhamen (Die christl. Welt

1894, 14, Sp. 325-329).

E. Hartung, Johannes Chrysostomus u. die Heldenmission (Allg,
Missions-Ztschr. 1894, Juli, S. 310— 32«),

Digitized by

Google

442

W. Herrmann, Ergebnisse des Streites um datf Apostolikuni

(Ztscbr. f. Theol. u. Kirche 1894, 4, S. 251-305).
Hesse, Die kirchliche Armenpflege; ihre Ausgestaltung u. Hebung.

Auf Grand eines Referates von Abt D. Ublborn-Hannover

(Halte was du bast XVII, 11, August 1894, S. 497—507).
H. Holtzmaun, Baur*s New Testament criticism in the light of
• the present (Tbe New World 1894, june, p. 201—218)»
Pb. Kieferndorf, Zur Eidesfrage (Prot. Kircbztg. 1894, 37, Sp.

874—879).
E. Krey, Die Aufeirstebung des ,Fiei8ches' u. die Agendenfrage

(Protest. Kircbztg. 1894, 35, Sp. 819—824).
Krüger , Beitr&ge zur Kenntnis der Pbaris&er u. Essener (Tbeol.

Quartalscbr. 1894, 3, S. 431—496).
E. Lingens, Das Concil von Trient u. die Yulgata (Ztsobr. f.

katb. Tbeol. 1894, 4, S. 759—761).
Loofs, Das Testament des Franz van Assisi (Die cbristl. Welt

1894, 27, Sp. 634—639; 28, Sp. 658—664; 29, Sp. 682-686).
Mellin , Die Mission im alten Testament (Kircbl. Monatsscbr. XIII ,

11, Aug. 1894, S. 748-758).
E. Nestle, 1. I. Sam. 25, 34.— 2. Psalm 132, 15 (Ztscbr. f. d.

alttestam. Wissenscb. XIY, 2, 1894, S. 319—320).
Nö9gen, Ueber cbristl icbe Romane des zweiten Jabrbonderts

unserer Zeitrecbnung. Ein Yortrag (Allg. Konserrat. Monatsscbr.

1894, Aug., S. 833—850).
S. Prudbomme , La mótbode de Pascal (La Revue de Paris 1894,

iw sept., p. 5—22).
E. Renan , Pbilon d'Alexandrie et son oeuvre (La Revue de Paris

1894, 1, p. 37—55).
A. Roberts, „Power on tbe bead." 1 Cor. XI, 10 (Tbe Expositor

1894, aug., p 139—149).
A. Sabatier, Les origenes de la demière encyclique [de Léon

XIII, Providentissimus Deus] (Revue cbrótienne 1894, mal,

p. 360—367).
Scbiek , Die bistoriscben Yoraussetzungen der Sonntagsfeier (Neue

kircbl. Ztsobr. 1894, 9, S. 727—760).
3. Scbiller, Die Sittlicbkeitsbewegung in Deutscbland (Der Beweis

dm Qlaubens 1894, Aug., S. 285—294).
O. Scbnedermann , Die modernen Yerbandlungen über den nmi-

testamentlicben Begriff vom Reicbe Qottes (Neue kircbl. Ztsobr.

1894, 7, S. 668-579).

Digitized by

Google

443

j. R. Smith, The Prologue of the fourth gospel (The Presby-»
terian and Reformed Review 1894, july, p. 454—477).

G. F. Spieker, The influencc of rationalism in the Lutheran
Chnrch in America (The Luth'eran Church Review 1894 , july,
p. 226—233).

A. Splittgerber, Naturwissenschaft und Theologie, ein Beitfag
zur Feststellung ihres Verhaltnisses (Kirchl. Monatsschr. XIII,
9, Juni 1894, S. 604—611).

B. Stade ^ Beitrage zur Pentateuchkritik. 1) Das Kainszeichen.
Zur Entstehungsgeschichte der jahvistischen Pentateuchquelle
u. zur israelitisehen Sagenkunde (Ztschr. f. d. alttestam. Wis-
sensch. XIV, 2, 1894, S. 250—318).

Th. Tielemann, Yersuch einer neuen Auslegung und Anordnung

des Jakobusbriefes (Neue kirchl. Ztschr. 1894, 7, S. 580—611).
J. J. P. Yaleton Jr., Glaube, eine unerlassliche Forderung dos

theologischen Studiums. Obers. v. A. Schowalter (Halte was

du hast XVII, 9, Juni 1894, S. 411—418).
F, Zimmer, Die Grundlegung der praktischen Theologie. Zug<

leich eine Auseinandersetzung mit der Prakt. Theologie von

E. C. Achelis (Halte was du hast XVII, 10, Juni 1894, S.

449—465).
— , Die Grundlegung der praktischen Theologie [Schluss] (Halte

was du hast XVII, 12, Sept. 1894, S. 547—572).

Digitized by

Google

FEESTSTOFFEN.

E« Uilel m u letntleiin tw It cmiiliiiyte Fiotn.

BlJEENGBBBTACHT DOOR

Dr. F. VAN (ÜHEEL aiLDËHEE8T£R.

Prijs: Ing. / 1.90. Geb. / 2 40.
INHOUD.

Dr. F. VAN Ghekl Gildembestkb, Uw licht komt! Adventspreek.

Dr. J. RiRMENS, Bereidt den weg des Heeren. Adventspreek.

Dr. A. J. Th Jonker, „Vredevorst." Kerstpreek.

Dr. J. H. Gunning JHz. , Engelenzang.

J. H. L. Roozemeijbb, Het bewaren van het kerst-evangelie.

Ds. T. Kuiper, De juiste waardeering van ons verleden Oude-
jaarsavond.

P. \D. Chantepib dk ijA Saussayb, Ons leven in den tyd.
Nieuwjaarspreek.

P. D Chastepie DB LA Saussate, De macht der duisternis
Lydenspreek.

W. L. Wbltbr Jr., Op weg naar Golgotha. L\|denspreek.

B. J. Adriani, De laatste levensoogenblikken van onzen Heer.
Goede Vrydag.

A. PijNACKER Hordijk, Het evangelie der opstanding. Paascbpreek

W. L. Wbltbr Jr , Christus en ons hopen. Paaschpreek.

Dr. A. J. Th. Jonker, Hemelvaart.

J. H. Gunning Jr., Pinksteren.

Dr. F. VAN Ghebl Gildbmbester, De Pinkstertaai. Overden-
king voor den Tweeden Pinksterdag.

J. H. L. Roozbmbijbb, Des Heeren Avondmaal.

Wy kunnen dit boekske ten volle aanbevelen. De lezer
ontvangt hier zestien feestpreeken van twaalf predikanten. Al
deze preeken bevatten het volle Evangelie, ze zyu allen echt
stichtelijk en voor den eenvoudige verstaanbaar ; sommigen ook
homiletisch onberispe1\jk. Wie op feestdagen verhinderd is meê
op te gaan met de gemeente naar Godshuis , neme dezen bundel
ter hand en de lezing kan hem een huiszegen brengen. Wy
dachten na de lectuur: zoolang er door zulke mannen en op
zulk een voortreffelijke wijze gepreekt wordt in onze kerk, be-
hoeven wy voor haar toekomst niet te vreezen

*$ Gravenh. Kerh^de van 6 Dec. '90. G. J. r- d. Flibr

Digitized by

Google

Digitized by

( oogi

Digitized by

Google

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Theologische studiën"

See other formats