Skip to main content

Full text of "Tiberi Claudi Donati ad Tiberium Claudium Maximum Donatianum filium suum Interpretationes Vergilianae"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  qooqle  .  com/ 


TIBERI  CLAUDI  DONATI 

AD  TIBERIUM  CLAUDIUM  MAXIMUM 
DONATIANUM  FILIUM  SUUM 

INTERPRETATIONES  VERGILIANAE 


PEIMUM  AD  VETUSTISSIMORUM  CODICUM  PIDEM 
RECOGNITAS  EDIDIT 

HENRICUS  GEORGIJ.  - 


VOLUMEN  I 
AENEIDOS  LIBRI  I— VI  •• 


JN  AEDIBU8  B.  Q.  TEUBNERl  LIPfeliL-E  T4.CWf 


114f>0-.> 


^I.IPSUE:  TYPI8  B.  Q.  T«UBIl«KL 


PRAEFATIO. 


Tiberii  Claudii  Donati  interpretationes  Vergilianas 
edendas  suscepi,  non  qnod  in  deliciis  haberem  scriptorem 
taedii  plenissimnm,  sed  quia  ad  complendnm  et  antiquo- 
rum  Vergilii  interpretum  numerum  et  lectioms  in  Aeneide 
apparatum  post  doctissimorum  virorum  Tbilonis  et  Hagenii 
curas  hoc  solum  deesse  videbatur.  an  vero  Donatus,  quon- 
iam  verborum  magis  quam  rerum  interpres  fuit,  semper 
in  editione  vitiosa  et  inhabili  delitescet?  et  varia  lectio 
Vergiliana  e  Servio  et  ceteris  grammaticis  summa  dili- 
gentia  investigata  praesto  erit,  Donatus,  qui  Aeneidos 
versus  tantum  non  onmes  in  commentarios  suos  recepit, 
quales  eos  legerit  numquam  in  lucem  proferetur?  equi- 
dem,  cum  onmes  scriptores  veteres  qui  vetustatem  per- 
tulerunt,  et  optimos  et  deteriores,  dignis  nostro  saeculo 
editionibus  invulgare  instituerimus,  quo  id  iure  Donato 
abnegetur  non  intellego.  nulla  erit  nec  de  ipsius  merito 
recte  iudicandi  copia  nec  qui  ex  eo  ad  nostrum  usum 
fructus  percipi  possit  aestimandi,  nisi  quid  vere  scripserit 
cognitum  habuerimus.  nam  inutilem  hodie  et  neglegen- 
dum  Donatimi  esse  vereor  ne  idcirco  affirmare  soleant, 
quod  doctrinae  plenam  interpretationem  desiderant,  qualem 
nequaquam  eum  secutum  esse  iam  van  der  Hoeven^)  de- 
monstravit.  ceterum  ne  doctrina  quidem  Donati  inter- 
pretationes  onmino  carent  idque  ipse  truncis  verbis  qui- 
bus   epilogus   nunc  terminatur   exponere   coepisse    videtur. 


1)  vanderHoeven  epiBtola,  ad  Suringaa:i\im"L^ON«t^\a.^^^^^- 


IV  PRAEFATIO 

nam  et  ad  rerum  cognitionem  aliqua  contulit  ut  illud 
quod  1,  367  de  voce  Punica  „bursaK"  memorat  et  de 
yerborum  apud  Yergilium  usu  aliquando  non  male  dispu- 
tavit  (cf.  de  „ecce"  2,  57)  et  grammaticorum  vel  inter- 
pretationes  diversas  vel  quaestiones  ^)  haud  raro  tetigit. 
sed  plerumque  artificiosam  i.  e.  oratoriam  expositionem 
sequitur  (cf.  7,  646.  12,  21  al.),  ut  doceat  quid  et  quo 
quidque  consilio,  quam  breviter  et  pulchre,  quam  plane 
ac  plene,  quam  prudenter  et  commode  poeta  dixerit.  non 
est  meimi  in  hac  praefatione  de  interpretatione  Donatiana, 
quam  nostrae  aetatis  vocabulo  usus  aestheticam  recte  dixit 
V.  d.  Hoeven,  ita  disserere,  ut  absolvatur  materia:  inqui- 
rant  alii  novae  editionis  subsidiis  melius  quam  antea  in- 
structi.  sed,  ut  summatim  agam,  haec  primimi  demon- 
strare  studet:  quam  concinne  Yergilius  in  enarrandis 
Aeneae  factis  et  moribus  propositam  sibi  materiam  lau- 
dativam  tenuerit  (cf.  prooem.  p.  2  et  9,  1.  11,  295.  12, 
952  et  septimi  epilogum);  quam  constanter  Aeneidos  acta 
ad  fata  (cf.  prooem.  p.  3  et  1,  Isqq.  12,  111)  et  lunonis 
odium  (cf.  prooem.  p.  4  et  1,  4 — 5.  8  sqq.  5,  608.  12, 
142  sqq.)  rettulerit;  quantus  sit  inveniendi  (cf.  12,  930. 
952)  disponendi  (cf.  1,  1  sqq.  494.  5,  730.  7,  39.  519) 
eloquendi  (cf.  1,  49.  2,  773.  784.  3,  61.  7,  41  sqq.  9,  333) 
artifex;  quam  recto  iudicio  personarum  et  locorum  et 
temporum  ubique  rationem  habeat  (cf.  1,  663);  quam 
moraliter  i.  e.  hominum  moribus  convenienter  res  tractet 
(cf.  3,  707.  4,  86.  5,  766.  9,  691);  quam  sapienter  nar- 
rationis  ordinem  proponat  et  moderetur  (cf.  1,  1.  7,  641), 
interruptum  continuet  et  integret  (cf.  1,  305.  7,  243.  11, 
184.  597);  quam  apte  transitus  faciat  et  intervenientia 
inserat  (cf.  7,  1.  2,  680.  10,  575);  quam  eleganter  gene- 
ralitate  et  specialitate  mixta  (cf.  11,  647),  fabulis  et  pa- 
rabolis  interpositis  (cf.  10,187.  12,855)  aliisque  artificiis 


1)  de  quaestionibus  v.  libellum  meum,  die  antike  Aeneis- 
kritik  im  Komment&i  des  Tiberius  Claudius  Donatus,  progr. 
Stnttg^.  1893. 


PRAEFATIO  V 

(cf.  6,  601)  legentium  taedium  effugiat;  quam  subtiliter 
dicenda  praestruat  (cf.  1,  354.  670.  677.  5,  607.  11,649. 
803),  propositis  respondeat  (cf.  2,  323)  aut  non  respon- 
deat  (cf.  2,  198),  ad  superiora  respiciat  (cf.  2,  329.  337. 
501.  544);  quam  oratorie  dicta  augmentis  cumulet,  sup- 
plementis  satiet  amplificetque  (cf  1, 600.  642.  730.  2, 171. 

10,  261);  quam  artificiose  cum  in  aliis  rebus  tum  in  de- 
scriptionibus  latitudinem  rerum  sermonis  brevitate  com- 
plectatur  (cf  1,494.  2,  3—13.  6,713.  8,51.  79.  10,897. 

11,  515);  quantam  artem  ostendat  in  orationibus  (cf  1, 
65.  231)   colore  praenuntiato  (cf  1,  254.  5,  704.  6,  387. 

12,  10.  18),  principiis  conformatis  ad  causam  (cf  7,359. 
10,  63.  611),  suadendi  persuadendi  petendi  artificiis  ad- 
hibitis   (cf  2,  387.   4,  31.   10,  282.  —   3,  44.  640.  — 

7,  229.  8,  10.  145.  9,  83.  283.  10,  153),  adversariorum 
argumentis  praesumendis  extenuandis  refutandis  (cf  1,  65. 
71.  5,  843.  —  11,  420.  —  4,  333);  quam  praebeat  lo- 
corum  conmiunium  copiam  (cf  2,  403.  3,  41),  quanta 
optimae  dictionis  ad  imitandum  exempla  (cf  1, 49.  6, 858. 

8,  13).  quae  si  Donatus  suis  generibus  disposita  exem- 
plisque  illustrata  certis  capitibus  persecutus  esset,  sicut 
paucis  locis  (cf  1,102.  6f511.  562)  temptavit,  non  du- 
bito  quin  inter  memorabiles  scriptores  numeraretur.  nunc 
quoniam  totum  carmen  inferpretando  percurrens  quae  do- 
cere  vult  passim  dispersa  et  per  occasionem  adnotata 
profert  proindeque  saepe  repetit,  reliqua,  ubi  nihil  de 
arte  explicandum  est,  inani  loquacitate  circimiiens  reddit, 
praeterea  nimio  studio  dicta  poetae  expingendi  (cf  quod 
ipse   profitetur    10,  898   et   e   sexcentis   unum    exemplum 

9,  612 — 613)  et  quasi  exhauriendi  (cf  11,588  „persequa- 
mur  nunc  singula,  ut  dictorum  vim  reseremus")  in  vanam 
saepe  verborum  iactationem  prolabitur,  ipse  de  fama  sua 
male  est  meritus,  peius,  opinor,  quam  iis  quae  perperam 
intellecta  inepte  interpretatur,  licet  permulta  sint  et  quae- 
dam  gravissima.  nihilo  tamen  minus  eos  qui  in  tradenda 
adolescentibus  Aeneide  artem  poetae  sectentur  Tiee.  oxmi^ 
studiam  in  grammaticis  et  metricis   rebus   ostentaiiSL-abC!^"^ 


VI  PRAEFATIO 

doctrina  consumant  aliquid  ex  Donati  interpretatione  com- 
modi  hodie  quoqne  capturos  esse  confido.  timidius  hoc 
dicam  de  altero  Donati  consilio,  quo  quid  doceat  Vergi- 
lius  non  solum  de  recte  vivendi  praeceptis  (cf.  1, 8.  2, 18. 
260.  8,  364.  10,  783.  11,  228.  303)  sed  etiam  de  variis 
hominum  artibus  et  muneribus  et  de  usu  vitae  (cf.  1,  52. 
75.  2,  741.  9,  288.  10,  783.  12,  91.  172  et  prooem.  p.  6), 
de  diis  a^  fatis  Tcf.  2,  213.  8,  398.  10,  466.  11,  636), 
de  rerom  natura  (vel  loco  eminenti  6,  723  vel  per  occa- 
sionem^  1,  607.  4,  367.  5,  738.  12,  684)  exponendum  sibi 
esse  opinatur.  huius  generis  multa  talia  sunt,  ut  inepta 
nobis  videantur:  sed  singularis  ineptiae  Donatum  accusare 
non  audebit  qui  attenderit  Macrobio,  Servio  aliisque  aucto- 
ribus  Vergilii  carmina  illa  aetate  pro  thesauro  onmis  sa- 
pientiae  et  doctrinae  habita  esse.  suae  autem  quemque 
aetatis  modulo  metiri  praecipua  lex  est  historiae.  propter 
rhetoricani  interpretationem  ineptimi  hominem  Donatum 
Heynius  dixit.  quid?  etiamne,  credo,  Quintilianus  ineptus 
dicetur,  qui  Homerum  onmibus  eloquentiae  partibus  exem- 
plum  et  ortimi  dedisse  praedicat  10, 1, 46 — 51  cf.  2, 17,  8. 
12,  11,  21?  recte  Heynio  v.  d.  Hoeven  temporum  hoc, 
non  hominis  vitium  esse  respon^t.  sed  parum  illud  Heynii 
Hoppio^)  fuit,  „stultitiam  et  perversitatem"  Do^iato  ex- 
probrat,  quod  nonnumquain  in  uno  loco  exponendo  eorum 
quae  alibi  apud  Vergiliimi  exstent  rationem  non  habeat, 
quod  ipse  sibi  aliquoties  non  constet,  quod  interpretatione 
sua  Vergilio  ineptias  iniungat:  quasi  vero  eiusmodi  vitia 
non  etiam  in  Servii  commentariis  occurrant!  quid  quod 
eo  procedit,  ut  quaecunque  apud  Donatum,  si  non  recte, 
at  tamen  „scite  arguteque  excogitata"  inveniantur  „non 
ex  ipsius  ingenio  profecta",  sed  ab  aliis  petita  esse  iudicet 
in  eoque  praeiudicio  tamquam  fundamento  omnes  suas 
argumentationes  exstruat.  hoc  quam  temere  conclusum 
sit  vel  uno  loco  5,  2   comparato  intellegas,  ubi  Donatus 


1)  Hoppe  de  Tiberio  Claudio  Donato  AeneidoB  interprete 
dJsaertatio,  Gottingae  1891. 


PRAEFATIO  Vn 

in  aqailonis  quaestdone  contra  diversam  interpretationem 
soam  tam  perspicue  defendit,  ut  non  potuerit  prudentius, 
nec  secus  1,  186.  10,  8.  12,  412  al.  ac  si  quis  senten- 
tias,  ut  Serviano  verbo  utar,  bioticas  e  Donato  colligere 
yelit,  quas  multas  passim  inseruit,  bonam  messem  faciat. 
iuvat  exempli  gratia  aliquas  transcribere:  6,  435  „nihil  fit 
nisi  quod  faciendi  habeat  necessitatem";  6,  515  „mala  in 
oblivionem  venire  non  possunt^';  7,  340  „plu8  est  in  rebus 
perficiendis  velle  quam  cogi";  8, 163  „proclive  est  bonimi 
esse,  meliorem  vero  arduum^';  9,  617  „apparet  qui  sitis, 
cum  ea  quae  colitis  recensendo  convolvo";  10,  620  „oma- 
menta  maiorum  frustra  imicuique  iunguntur,  nisi  adician- 
t[ur]  propria^.  talia  qui  scripserit  eum  perversi  iudicii 
fnisse  nego.  iure  v.  d.  Hoeven  Donati  opus  satis  eleganter 
nec  plerumque  inscite  insulseque  conscriptum  esse  af&rmat. 
sed  idem  cum  hanc  fere  solam  utilitatem  ex  eo  percipi 
dicit,  quod  conducat  ad  cognoscendam  historiam  inter- 
pretationis  Vergilianae,  angustis  finibus  rem  circumscribit. 
ad  ea  enim  quae  supra  memoravimus  hoc  quoque  accedit, 
quod,  quoniam  Polybii,  Olaudii  Caesaris  liberti  (Seneca 
consol.  ad  Polyb.  8,  2.  11,  5),  et  patris  Statii  (cf.  VoUmer 
ad  Stat.  silv.  5,  3,  159  sqq.)  aliorumque  scripta  perierunt, 
eius  interpretandorum  poetarum  rationis.qua  rhetores  in 
scholis  utebantur  Donati  commentarios  solimi  exemplimi 
habemus.  ergo  ad  rhetoricam  quoque  disciplinam  cogno- 
scendam  utiles  sunt.  nam  quod  Quintilianus  inst.  or.  10, 
5,  4  et  5  dicit:  „et  ipsis  sententiis  (poetarum)  adicere 
licet  oratorium  robur  et  omissa  supplere  et  effiisa  sub- 
stringere;  neque  ego  paraphrasim  esse  interpretationem 
tantum  volo,  sed  circa  eosdem  sensus  certamen  atque 
aemulationem",  id  Donatum  summo  studio  secutum  esse 
videmus.  illa  sane  lege  quam  a  patre  suo  observatam 
Statius  tradit,  ut  paraphrasim  cum  versuum  spatiis 
aequaret,  se  non  devinxit,  sed  effiisam  potius  ubertatem 
plerumque  affectavit  artemque  suam  cum  aliis  rebus  tum 
clausnlis  conformandis  ostentavit,  adeo  ut  auo  (\y\OQ^<^ 
eTemplo  stilum  vere  oratorium  filio  adolesceiA\\lo  ^iX^uist^ 


Vm  PRAEPATIO 

et  commendare  voluisse  videatnr.  dum  enim  Yergilimn 
,^hetorem  snmmum^'  fuisse  demonstrare  contendit,  illnd 
quoque  quod  in  prooemio  p.  4  dicit,  „non  grammaticos, 
sed  oratores  praecipuos  enm  tradere  debnisse^',  probare 
studet.  haec  habui  quae  monerem,  ut  de  Donato  instius 
iudicaretur.  nolo  nostri  saeculi  homines  ad  illam  existi- 
mationem  revocare  qua  aetate  Carolina  et  renascentium 
litterarum  temporibus  floruit,  sed  id  ago,  ut  desinat  qnasi 
incognita  causa  damnari.  dummodo  exigatur  ab  eo  quod 
praestaturum  se  professus  est,  non  neglegendus  videtur. 

Ti.  Claudius  Donatus  quin  diversus  sit  ab  eo  Donato 
quem  Servius  saepe  laudat  quique  idem  est  atque  Aelius 
Donatns  Terentii  interpres  post  gravissima  argumenta 
quibus  V.  d.  Hoeven  hanc  quaestionem  profligavit  hodie 
nemo  est  qui  dubitet,  abolita  recoquere  non  libet.^)  de 
vita  Donati  nihil  fere  constat,  ne  id  quidem,  num  Ro- 
manus  ex  urbe  fuerit,  nisi  quod  notabile  mihi  videtur 
quam  dignum  viro  Romano  iudicium  de  officiis  erga  rem- 
publicam  et  de  maiestate  imperii  in  prooemio  multisque 
aliis  locis  prae  se  ferat.  iuris  Romani  eum  peritum  fuisse 
et  loci  ad  ius  spectantes,  quos  v.  d.  Hoeven  p.  48  sq.  col- 
legit  et  nos  in  indice  complebimus,  et  verba  ex  iuris  con- 
sultorum  usu  in  Donati  dictionem  recepta  demonstrant. 
qua  in  re  qnod  de  verbo  „ilicet"  11,  468  dictum  est 
V.  d.  Hoeven    perperam    intellexit:     nam    quod    ait    „ad- 

1)  Duos  DonatoB  primus,  ut  videtur,  suspicatus  est  Petrus 
Crinitus  anno  p.  C.  n.  1496,  de  quo  ex  libro  manu  scripto  in 
bibliotheca  Monacensi  asservato  rettulit  Mommsenius  Mus. 
Rhen.  16  p.  139.  nam  postquam  codicis  Laurentiani,  qui  in 
manus  eius  venerat,  supplendae  editionis  Landinianae  causa 
„meliora"  exscripsit,  in  calce  quinti  libri  haec  adnotat:  „quamvis 
videtur  opera  ludi;  non  enim  omnino  doctus  hic  Donatus. 
quodsi  addivinare  licet,  putarim  alium  et  ab  ipso  diversum 
qui  Terentii  comoedias  sit  interpretatus,  et  fortasse  huius  est 
filius  dictusque  Donatianus".  —  postea,  ut  v.  d.  Hoeven  p.  32 
memorat,  Merula  ad  Ennium  p.  56  eadem  ratione  ductus  propter 
„obstinatam  et  morum  qui  retro  et  auctomm  praetermissionem" 
Donatum  „suppositicium"  esse  opinatus  est.  duos  scilicet  Do- 
natos  faisae  ei  non  in  mentem  venit. 


PRAEFATIO  IX 

sumptam  fertur  ex  veteri  consuetudine,  sicuti  retro 
meminimus,  ex  more  iudicum",  non  ad  amissxun  quen- 
dam  interpretationum  locum  referendum  est,  sed  ad  supe- 
riorem  Donati  vitam  (cf.  „retro"  7,  474):  semet  ipsum 
quondam  in  iudiciis  versatum  esse  dicit,  quorum  consue- 
tudinis  se  peritum  etiam  1,  506  ostendit.  sed  ut  Quin- 
tilianus  ab  actione  fore&si  ad  scholas  habendas  transisse 
videtur,  si  quidem  hoc  non  temere  v.  d.  Hoeven  ex  verbis 
illis  prooemii  p.  4  effici  vult  „Vergilium  non  grammaticos, 
sed  oratores  praecipuos  tradere  debuisse".^)  eodem  spectat 
quod  alio  prooemii  loco  p.  6  „Vergiliani  carminis  lectorem 
rbetoricis  praeceptis  instrui  posse"  dicit.  ciimque  I)onatus 
stilo  plerumque  ipse  usus  declamatorio  uno  loco  7,  359 
satis  extensam  declamationem  Amatae  conubium  Aeneae 
dissuadentis  componere  non  dubitaverit,  recte  id  v.d.Hoeven 
hominem  prodere  rhetoricis  exercitiis  assuetum  contendit. 
mihi  quidem  praeceptoris  scholastici  hoc  quoque  esse  vi- 
detur,  quod  in  prooemio  p.  5  cum  alios  „diversae  profes- 
sionis  et  diversarum  sectatores  artium"  in  Aeneide,  scilicet 
suae  interpretationis  auxilio,  inventuros  declamat  „quod 
discant",  tum  „cives  optimos  et  patriae  spectatissimos  cul- 
tores"  et  „qui  se  aptent  ad  deorum  cultum  futuraque 
noscenda  magisterio  eius  instrui  posse".  mirum  enim  est 
quantum  haec  cum  iis  congruant  quae  Statius  in  eadem 
quam  supra  memoravi  silva  v.  176  sqq.  de  patris  sui 
schola  praedicat:  „mox  et  Bomuleam  stirpem  proceresque 
futuros  instruis  inque  patrum  vestigia  ducere  perstas"  et 
„arma  probatus  monstrasti  Saliis  praesagomque  aethera 
certi  auguribus"  etc.  (cf.  Vollmer  p.  541).  a  lautioris 
vitae  moribus  eum  non  alienum  fuisse  cum  reliqua  Di- 
donis  convivii  descriptio  tum  unus  locus  1,  638  ostendit 
(cf.  8,  180).  religionis  Christianae  ne  minimam  quidem 
notitiam  praefert;   nam  quod  10,  325  de  „execrabili  sce- 

1)  quamobrem  valde  miror  quod  Schanzius  Gesch.  d.  rdm. 
Lit.  IV,  1  p.  162  Donatum,  grammaticorum   palam   \xi\m\c^vm 
(cf  prooem.  1,  75.  1 79.  4,  626.  5,  2  al.),  inter  grammaYiv^iOft  ^o- 
tjns  qnam  inier  rhetorea  enumerat. 


X  PRAEFATIO 

lestissimorum  iuvenum  amore''  dixisse  putatur  „iiihil  Deo 
gravius*^  esse  ab  editoribus  interpolatum  codices  docent. 
at  multis  locis,  quorum  praecipuos  1,  28.  442.  (740?) 
2,  165.  5,  709.  7,  269.  9,  247.  404.  627  v.  d.  Hoeven 
collegit  (adde  6,  230),  veterum  deorum  cultui  addictum 
se  esse  ostendit. 

Quinto  p.  C.  n.  saeculo  Donatuiii  non  posteriorem  fuisse 
inde  apparet  quod  imperii  Bomani  1,  12  et  morum  Bo- 
manorum  tamquam  praesentium  mentionem  facit:  cf.  quae 
de  ludis  mimis  cantibus  picturis  dicit  1,  741.  5,  65.  128. 
132.  144.  662.  7,172.  8,287.  343  (alia  quaedam  exempla, 
quae  Hoppius  p.  21  attulit,  aut  parum  idonea  sunt  aut 
ab  editoribus  interpolata).  nec  latinitate  sua  ad  inferio- 
rem  aetatem  relegatur,  quae  ut  verborum  tumore  et  eodem 
semper  colore  declamatorio  stilum  illum  quem  Africanum 
dici  rectissime  vetuit  Norden  (antike  Kunstprosa  p.591  sqq.) 
profitetur,  ita  a  barbarie  longe  remotus  est.  nam  odiosa 
quoque  illa  affectatio  qua  plusquamperfecto  pro  imperfecto 
vel  perfecto,  indicativo  et  coniunctivo  in  quibusdam  enun- 
tiatis  promiscue  utitur  modo  tantum,  non  genere  Servii 
aliorumque  quarti  et  quinti  saeculi  scriptorum  morem 
egreditur  (cf.  Thilonis  ad  Servium  praefationem  p.  72  sq.). 
et  ubi  liberius  oratio  excurrit  ut  in  prooemio,'in  decla- 
matione  Amatae  7,  359,  in  epilogo  eiusdem  libri,  in  epi- 
stola  ad  filium  fini  subiecta,  bonam  haud  dubie  dictionem 
esse  iudicaveris.  accuratius  qua  aetate  scripserit  de- 
finiendi  nuUam  video  viam,  nisi  ut  quae  inter  ipsum  et 
Servium  intercedat  ratio  cum  aliqua  veri  similtudine  ex- 
ploremus.  de  hac  re  quod  in  libello  meo  p.  4  Burcka- 
sium^)  ita  disputasse  dixi,  ut  Donatum  Servii  conmien- 
tariis  non  usum  esse  nequaquam  effecerit,  hodie  quoque 
id  retineo.  nam  si  multis  locis  ad  ea  quae  cum  Servio 
convenientia  habet  alia  addit  vel  locos  quosdam  difficiles 
aliter  interpretatur  ac  Servius  vel  cum  additamentis  Da- 


1)  Bnrckas  de  Ti.  Claudi  Donati  in  Aeneida  commentario 
djssertatio,  lenae  1888. 


PRAEFATIO  XI 

nielinis  scholjisve  Yeronensibus  magis  consentit  vel  aliqua 
quae  Servius  refellit  amplectitur,  nihil  hinc  sequitur  nisi 
eum  non  ex  solo  Servio  hausisse;  quin  cum  aliis  etiam  Ser- 
vio  usus  sit  talia  non  obstant.  extitit  Hoppius,  qui  emen- 
datis  quibusdam  Burckasii  erroribus  sua  argumentatione 
idem  efficere  sibi  visus  est,  ut  Donatum  Servio  usum  esse 
negaret.  at  qualis  est  illa  argumentatio?  quod  Donatus 
septemdecim  fere  locis  e  duabus  quas  memorat  interpre- 
tationibus  alteram  praefert,  Hoppius  id  „certissimo  docu- 
mento  esse  ait,  eum  (unum  aliquem)  commentarium  ha- 
buisse  quem  exscriberet,  plerumque  ita,  ut  postea  de  suo 
adderet  alteram  interpretationem*'.  cautius  iudicanti  nihil 
inde  sequi  videbitur  nisi  eum  interpretationis  Vergilianae 
oontroversias  cognitas  habuisse:  utrum  aliquem  inter  scri- 
bendum  ad  manum  habuerit  commentarium  an  memoria 
tantum  fretus  vel  adnotationis  in  exemplari  suo  Vergi- 
liano  copia  adiutus  earum  quaestionum  mentionem  fecerit 
non  praeiudicatur.  alios  decem  locos  Hoppius  coUegit 
quibus  Donatus  duas  interpretationes,  alteram  argutiorem, 
ineptiorem  alteram,  dilectu  non  habito  profert.  hic  „pro- 
nam  esse  ait  coniecturam,  priorem  deberi  vetustioribus, 
alteram  Donato,  interdum  (scilicet  ubi  neutra  inepta  est) 
utramque  ab  eo  descriptam  esse".  praeiudicatum  nimi- 
rum,  ut  supra  vidimus,  Hoppio  fuit  nihil  quod  sani  iu- 
dicii  esset  Donatum  scribere  potuisse.  „plures  autem 
inspexisse  commentarios  neque  verisimile  est,  inquit  Hop- 
pius,  eum  qui  ipse  profitetur  se  cursim  scripsisse  relictis 
plurimis  et  qui  puerum  poetae  lectione  initiaret  hoc  cou- 
silio,  non  ut  grammaticum  ageret,  sed  ut  rhetorem;  neque 
cum  Donati  indole  qualem  descripsimus  (homiiiis  scilicet 
stulti  ac  perversi)  talis  ratio  congruit,  ut  compositis  inter 
se  complurium  commentariis  probaret  omnia  et  bonum 
teneret".  Donatus  si  pro  suo  interpretandae  Aeneidos  con- 
silio  nullas  omnino  grammaticorum  controversias  tetigisset, 
non  esset  quod  miraremur.  atqui  plurimis  tetigit  locis,  non 
iis  tantum  quos  Burckasius  coUegit,  ubi  aperte  «X\oxvvm 
Bententias  ant  refellit   aut   accipit,    sed   omnes    afiioAexiAi 


XII    .  PRAEPATIO 

sunt  quibus  aliam  vel  ordinandi  vel  pronuntiandi  vel  di- 
stinguendi  rationem  memorat;  accedunt  ii  quibus  eum 
obtrectationem  Yergilianam  non  modo  cognitam  habuisse 
sed  reliquam  de  ea  memoriam  centum  amplius  quaestio- 
nibus  auxisse  libello  meo  docui.  quo  ergo  iure  eum  ex 
uno  commentario  ^)  sua  hausisse  affirmatur?  immo  vero^ 
etiamsi  illud  quod  7,  49  dicit  „persuaserunt  sibi  nonnulli 
ac  paene  omnes^',  in  quo  diluendo  multus  est  Hoppius^ 
non  ad  vivum  resecandum  aut  putidiua  instandum  esse 
facile  concedo  -^  nam  certe  non  numeravit!  —  in  eo 
tamen  persevero,  commentariorum  veterum  eum  peritissi- 
mum  fuisse.  contempsit  grammaticos,  utpote  qui  „nihi) 
conferant  quod  sapiat"  prooem.  p.  1,  sed  legit  eorum 
commentationes,  si  non  omnes,  at  multas;  non  exscripslt 
unum  aliquem,  sed  ex  pluribus  quae  utilia  putabat  inter- 
pretationi  suae  inseruit.  nec  minus  multa  Donati  lectio> 
ex  ingenti  numero  locorum  e  Vergilio  passim  ac  plerum' 
que  congrue  adscitorum  atque  ex  plurima  Yergilianaft 
dictionis  imitatione  elucet.  nam  quod  in  epistola  epilo* 
gica  „cursim,  inquit,  scripsi  relinquens  plurima",  iniuxia 
lioc  in  suum  usum  Hoppius  convertit.  praetermisisse  se 
Donatus  dicit,  ut  sequentia  docent,  rerum  plerumque 
interpretationem,  ut  suam  saltem  verbonmi  explicationem 
absolveret;  de  studiis  suis,  ut  ita  dicam,  praeparatoriis 
nihil  dicit,  ergo  ne  illud  quidem  quod  Hoppius  extorquet> 
se  in  his  parum  diligentem  fuisse  et  unius  compendii 
lectione  contentum.  nam  qui  filium  monet  ut,  nisi  futura 
patris  opera  instructus  hoc  labore  supersedere  possit,  ve- 
terum  commentarios  legat  et  necessaria  vestigata  con- 
discat  (epilog.  cf.  prooem.  p.  2),  is  profecto  ipse  eos  le- 
gisse  putandus  est,  qua  de  re  iam  v.  d.  Hoeven  p.  38 
recte  iudicavit.  Hoppius  autem  „ostendere  posse  sibi  vi- 
detur  Donatum  hoc  loco   de   commentariis  magnificentius 


1)  hunc  Hoppius  modo  „Servio  pleniorem  et  copiosiorem'% 
modo  ^compendium!'''  fuisse  dicit:  quae  quomodo  inter  se  con- 
^TUBnt  non  intellego. 


PRAEFATIO  Xffl 

locutum  esse^'  et,  cum  se  ex  compluribus  illa  collecturum 
dicat,  ^istud  compendium  excerpturum  fuisse",  de  quo  fa- 
bulatur,  „idque  etiam,  si  per  se  spectes,  Donato  magis 
convenisse".  nam  quod  et  hoc  epilogi  loco  et  7,  646  se 
cnm  de  aliis  rebus  tum  de  herbarum  nominibus  in  Aeneide 
addito  tertio  decimo  libro  scripturum  esse  dicat,  herbarum 
autem  nomina  in  illo  catalogo  septimi  libri  „frustra  re- 
quiras"  nec  tota  Aeneide  multa  herbarum  exempla  extent, 
sic  de  hac  re  statuendum  ait  Hoppius,  ut  Donatus  librum 
aliquem  qui  „res  non  solum  in  Aeneide  verum  etiam  in 
Bucolids  et  Georgicis  tractatas"  complexus  sit,  non,  ut 
ipse  affirmat,  veterum  commentarios  excerpturus  fuisse 
videatur.  at  duo  sunt  in  catalogo  libri  septimi  versus 
758  et  769  in  quibus  herbarum  a  Yergilio  ita  mentio 
fit,  ut  eruditior  de  iis  disputatio  potuerit  institui,  iique 
sufficiunt,  ut  Donatus  oratorie  videlicet  id  quod  dictum 
est  „plenus  ac  refertus"  posuerit;  nam  ne  montium  qui- 
dem  et  fontium,  si  singillatim  accipias,  catalogus  „plenus 
ac  refertus"  est,  sed  coniunctim  hoc  de  omnibus  illis  rebus 
intellegendum.  in  decimi  autem  libri  catalogo  nihil  de 
herbis  dicit  v.  187,  quoniam  nuUae  a  poeta  memorantur. 
tenetur  ergo  non  Donatus  vanitatis  crimine,  sed  Hoppius 
temeritatis.  haec  non  brevius,  ut  mallem,  exponere  potui, 
quia  Hoppius  hinc  quasi  re  bene  gesta  ad  illam  quae- 
stionem  solvendam  accedit  quae  est  de  ratione  inter  Ser- 
vium  et  Donatum  intercedente.  iis  enim  locis  quibus 
Donatus  vel  de  „multorum,  quorundam"  etc.  sententiis  agit 
vel  locutionibus  „dicunt,  fertur"  etc.  utitur  perlustratis  et 
calculis  Burckasio  rectius  subductis  in  hanc  postremo  vo- 
c^m  erumpit:  „locorum  qui  ad  solum  Servium  referri  ne- 
queunt  nxunerus  cum  sit  (illis  qui  ad  eum  possunt  referri) 
triplo  fere  maior,  acta  res  est,  si  modo  pluribus  Donatum 
usum  non  esse  auctoribus  recte  statui".  esto,  si  recte. 
at  si,  ut  ipse  in  prooemio  et  in  epilogo  significat,  pluri- 
bus  usus  est,  potuit  etiam  Servio  uti  idque  uno  loco 
2,  341,  quem  et  Burckasius  et  Hoppius  pT«te\i«tTcaa\\j., 
admodum    evidens   est     ihi    enim    Servius    \xaQC   adLii.o\»a.V. 


XIV  PRAEFATIO 

„Coroebum  stultum  inducit  Euphorion,  quem  et  Yergilius 
sequitur  dans  ei  ^dolus  an  virtus,  quis  in  hoste  requirat' 
(390),  cum  sit  turpis  dolo  quaesita  victoria".  quod  de 
Euphorione  stultitiae  Ooroebi  inventore  affert  commenta- 
toris  alicuius  eruditi  doctrinam  redolet  neque  in  aliis 
eius  fabulae  partibus  Yergilium  Euphorionis  auctoritatem 
secutum  esse  negaverim:  in  stultitia  certe  non  secutus 
est,  ut  iam  Hejnius  in  excursu  X  rectissime  monuit. 
nam  neque  stultum  Vergilius  Coroebum  inducit  neque 
verba  illa  versus  390  stulti  hominis  esse  videntur.  est 
hoc,  ut  idem  Heynius  dicit,  Servii  commentum,  qui  quod 
generatim  de  Euphorionis  imitatione  legerat  suae  fabricae 
argumento  illustrare  studuit.  atqui  Donatus  ad  v.  388 
haec  adscripsit:  „turpe  autem  non  esse  insidiis  hostem 
vincere  et  periculum  praesens  docere  debuit  et  captum  de 
Graecis  exemplum".  ergo  Servii  eum  verba  suis  impugnare 
vix  facere  poterimus  quin  confiteamur.  quodsi  in  hoc  uno 
exemplo  eum  Servii  memorem  fiiisse  concesserimus,  fieri 
hoc  potuisse  concedendum  erit  triginta  fere  illis  locis  quos 
ne  Burckasius  quidem  et  Hoppius,  quamquam  opinatis 
rationibus  transversi  sunt  acti,  ad  Servium  referri  posse 
negaverunt.  ex  quibus  unum  memorare  satis  habeo.  ad 
2,  9  Donatus  adnotat:  „quod  ait  ^et  iam  nox  umida 
caelo  praecipitat'  .  .  .  nonnulli  sic  intellegunt:  nox  prae- 
cipitatur  caelo  et  praecipitat  positum  pro  praecipitatur. 
sed  non  ita  est"  etc.  quibus  cum  verbis  si  contuleris  non 
tantum  quod  ad  eundem  versum  Servius  adnotat  „prae- 
cipitat  pro  praecipitatur,  verbum  pro  verbo,  ut  diximus", 
sed  etiam  quae  de  hac  re  latius  disputat  ad  1,  104,  qui 
locus  et  Burckasium  et  Hoppium  fugit,  Servium  a  Donato 
impugnari  vel  hinc  veri  simile  videbitur.  accedit  autem 
quod  Donatus  in  eodem  difficultatis  genere,  ubi  Servianam 
interpretationem  evitare  posse  sibi  videtur,  1, 104  „proram 
avertit"  contra  Servium  legit  et  11,  660  „bellantur"  per 
„ipsae  pulsantur",  ergo  passive,  non  ut  Servius  p;ro  „bel- 
Jm^"  expJicat,  at  6,  800  eiusdem  Servii  „turbant:  tur- 
bantur"  quia,  evitare  non  potest,  ne  vefbo  c\y)i"^OTi  ^^dito 


PRAEPATIO  XV 

ipse  profert.  iam  qui  mihi  assentientur  ne  illad  quidem 
aspemabuntur  quod  in  libello  meo  suspicatus  smn,  Dona- 
tum,  qni  cum  aliis  locis  tum  in  prooemio  inimicum  se  et 
contemptorem  grammaticorum  et  magistrorum  et  commen- 
tatorum  profiteatur,  yerbis  in  principio  positis  „post  illos 
—  reliquisse^'  fortasse  Servium  grammaticum  et  magi- 
strum  urbis  et  conmientariorum  scriptorem  denotasse. 
quodsi  cum  codicis  Reginensis  correctore,  qui  quanti  fa- 
ciendus  sit  infira  exponam,  in  principio  prooemii  „tibi" 
pro  „mihi"  legere  placeatt,  res  ita  se  habere  videatur,  ut 
Donatus  senex,  cum  filium  suum  tironem  in  magistri  ur- 
bis  schola  parum  ad  Yergilium  intellegendum  profecisse 
cognovisset,  suis  interpretationibus  damnum  resarcire  con- 
stituerit  nec  more  tantum  veterum  in  libris  didacticis,  ut 
V.  d.  Hoeven  p.  35^  putat,  sed  hac  propria  ratione  ductus 
ad  filium  scripserit.  mihi  quidem  qui  omnem  scribendi 
causam  ab  instruendi  filii  necessitate  petit  illo  prooemii 
loco  non  convenienter  de  suis  magis  quam  de  filii  docto- 
ribus  cogitare  videtur.  ceterum  non  nimis  hoc  pensi  duco, 
dnmmodo  Donatum  Servii  commentarios  cognitos  habuisse 
concedatur,  ne  quis  forte  eimi  ante  Servium  scripsisse 
opinetur.  iuniorem  eum  fuisse  necessario  sequeretur,  si 
Yerum  esset  quod  Wagnerus  de  vulgata  et  Donatiana 
versus  12,  412  lectione  adnotavit:  „illud  quidem  fere  pro 
certo  haberi  potest,  cum  tam  memorabilis  discrepantiae 
nulla  facta  sit  mentio  apud  Servium,  hanc  ipsam  lectio- 
nem  'ipsa  manu  .  .  .  Dictaea'  esse  illo  (i.  e.  Servio)  recen- 
tiorem".  sed  mihi  Donatus  genuina  potius  Vergilii  verba, 
non  ab  aliquo  recentiore  conficta  servasse  videtur,  quia, 
ut  iam  Heynius  iudicavit,  Donatianam  lectionem  orationi 
poeticae  multo  magis  convenire  puto.  et  quoniam  senex 
interpretationes  suas  confecit,  nihil  obstat  quin  natu  vel 
maior  Servio  fuisse  existimetur:  aetati  Servianae  certe 
adscribendus  est. 

Duodecim    Aeneidos    libros    totidem    interpretationum 
libris  comprehendit;    venim  ut  de  personis  quoqvx^  e^^»  t^- 
bns  in  Aeneide  oecurrentibus  fiJius  „patrio  pottua  \«JoQit^^'* 


XVI  PRAEFATIO 

instnieretur,  tertiuin  decimum  librum,  qui  eam  cognitio- 
nem  ex  commentariis  yeterum  collectam  traderet,  adiungere 
constituerat  (7,  646  et  epil.).  hunc  ne  conficeret,  cum 
ipsas  interpretationes  ,4^certum  metuens  vitae  cursim 
scripsisset'^,  morte  videtur  prohibitus  esse  (cf.  v.  d.  Hoeven 
p.  37).  de  titulo  codices  consentiunt,  nisi  quod  Lauren- 
tianus  (L^  et  L°)  et  Vaticanus  Tiberi  Claudi  scribunt, 
Beginensis  Tiberii  Claudii  nos  illorum  auctoritatem  secuti 
sumus.  „interpretationum^^  nomen  Donatus  ipse  7,  646 
et  in  epilogo  testatur.  genuinae  quin  extent,  quamquam 
nulla  earum  apud  yeteres  fit  mentio,  non  potest  dubitarL 
ineptias  eorum  qui  eas  yel  interpolatas  yel  mutilatas  yel 
suppositicias  esse  somniayerunt  subtili  et  accurata  dispu- 
tatione  y.  d.  Hoeyen  p.  21 — 32  refutayit.  redeunt  eae 
fabulae  cum  ad  alios  errores  tum  ad  illum  principalem 
quo  Ti.  Claudium  Donatum  cum  Aelio  Donato  confun- 
dentes  huius  commentariorum  reliquiis  a  Seryio  traditis 
in  Ti.  Claudii  interpretationibus  locum  quaerebant  neque 
reperiebant.  aliud  enim  est  opus,  aliud  consilium,  aliud 
ingenium.  exceptis  iis  partibus  quae  temporum  iniuria 
in  yetustissimis  exemplaribus  perierunt  (4,  386 — 621. 
6,  1—157.  7,  373—414.  8,  457—730.  12,  620—663. 
690 — 754.  786 — 846.  epilogi  finis)  nulla  nisi  yerborum 
iactura  facta  est  (de  lemmatis  y.  infra).  interpolationis 
in  codicibus  antiquissimis  nullum  apparet  yestigium  neque 
librorum  H^)  et  0  et  U  scriptores,  qui  magnas  partes 
omiserunt,  interpolandi  temeritatem  admiserunt.  quidquid 
in  hoc  genere  peccatum  est  editores  peccayerunt.  plane 
adstipulor  iis  quae  y.  d.  Hoeyen  p.  28  dicit:  „opu3  Do- 
nati,  ut  nunc  legitur,  nullam  interpolationis  suspicionem, 
nullam  nisi  in  singulis  yerbis  corruptelae  moyere  potest; 
aequali  tenore  decurrit,  ubique  sui  simile  est,  optime  con- 
gruit  indoli  et  consilio  auctoris  ex  praefatione  cognoscen- 
dis".  est  tamen  quaedam  priorum  librorum  cum  posterio- 
ribus    dissimilitudo:    eum    enim    morem    quem  in  primis 


1)  de  quibusdam  huius  libri  additam&iiti^  \Tma^\ii%  n  .\&&«i. 


PRAEFATIO  XVn 

libris  (cf.  1,  147.  159.  180.  2,  176.  608.  3,  104.  194) 
Donatus  tenuit,  ut  magnum  saepe  yersuum  numerum  uno 
lemmate  comprehenderet,  procedente  interpretatione  coer- 
cuit;  item  a  latiore  quae  in  pnmis  libris  occurrit  expli- 
catione  paulatim  recessit;  rursus  parsimoniam  qua  in  priore 
parte  eos  locos  qui  „niliiL  habent  quod  artificiose  possit 
exponi'*  (7,  646)  modo  silentio  praetermisit  modo  strictim 
attigit  (1,  35.  52—63.  86—87.  109—110.  112.  124— 
127.  144—147.  202.  289— 290.  299.  301.  625—626. 
643.  676.  710—711.  2,29-30.  216—221.  342—346. 
512—518.  3,  142.  191.  211.  238—244.  354—355.  4, 
77.  166.  278.  368.  5,  156—161.  194.  598.  6,  271—272. 
451 — 452.  547.  807.  834)  in  posteriore  paene  abiecit. 
onmis  autem  interpretationum  memoria  in  tribus  sita  est 
libris  manu  scriptis,  de  quibus  nunc  deinceps  agam. 

Laurentianus  plut.  XLV  cod.  XV,  membranaceus, 
formae  grandis  0,270  X  0,375,  quatemionibus  viginti, 
foliis  centum  et  sexaginta,  divisis  in  binas  partes  paginis 
continet  post  titulum  „Tiberi  Claudi  Donati  ad  Tiberium 
Glaudium  Maximum  Donatianum  filium  suum  interpreta- 
tionum  Vergilianarum  Aeneidos  liber  I  incipit  feliciter" 
prooemium  et  libros  I — V,  a  verbis  „illos  qui"  usque  ad 
„sepultorem  invenire  non  posset".  duo  librarii  hunc  co- 
dicem  conscripserunt,  alter  (L^)  quatemiones  septem  priores 
usqne  ad  2,  494  „caesis  quam  primum",  alter  (L^^)  tre- 
decim  quatemiones  sequentes  usque  ad  finem.  de  diversis 
manibus  Thilo  (Mus.  Rhen.  15  p.  149)  nihil  memoravit 
idemque  falso  Bandinium  (catal.  codd.  mss.  bibliothecae 
Mediceae  Laurentianae  vol.  II)  secutus  litterarum  formam 
Langobardicam  dixit  et  saeculo  X  (Bandinius  XI)  attribuit. 
recte  de  utriusque  librarii  manu  iudicavemnt  editores  col- 
lectionis  palaeographicae  Florentinae  ^)  (fasc.  IV  part.  I 
Lat.  37.  38),  ad  quos  me  consulentem  vir  doctissimus 
Rostagno,  bibliothecae  Laurentianae  professor,  benigne  de- 


1)  CoUezione  Fiorentina,  di  facsimili  paleograft.ci  \\Va«,\,x^^ 
da  Qiiol  Vitelli  e  Ces.  Paoli^  Firenze  1888. 

Jhm.  interpr.  Verg.    roL  I.  y^ 


XVm  PRAEFATIO 

legavit.  liorum  ego  sententiae,  cum  ad  eam  nondum  mihi 
cognitam  ipse  quoque  comparatione  Yaticani  libri  adductus 
sim,  eo  minus  dubito  assentiri.  prioris  partis  librarius  in 
interpretationibus  litteris  utitur  Anglosaxonicis,  in  lem- 
matis  Vergilianis  rubro  colore  scriptis  usque  ad  fol.  13 
unciaHbus  (uno  loco  capitalibus  rusticis),  post  fol.  13  iis- 
dem  quibus  in  interpretationibus.  L^  in  interpretationi- 
bus  formas  litterarum  Carolinas  minusculas  semiuncialibus 
elementis  mixtas,  in  lemmatis,  quorum,  si  ampliora  sunt, 
paitem  tantiim  rubro  colore  scribere  solet,  unciales  ad- 
hibet.  cum  igitur  posteriorem  partem  in  Francia  scriptam 
esse  pateat,  priorem  quoque  ibidem  et  eodem  tempore 
confectam  esse  continuatio  docet  scribendi  qua  in  versu 
2,  494  nulla  intercapedine  alter  librarius  alterum  excipit. 
praeterea  viri  docti  Florentini  maximam  similitudinem 
manus  posterioris  cum  forma  calligraphica  scholae  Al- 
cuinianae  Turonensis  esse  monuerunt,  in  qua  quem  locum 
Anglosaxones  obtinuerint  constat.  sic  ergo  statuendum 
est,  priorem  partem  ab  homine  Anglosaxone,  posteriorem 
a  Francogallo  scriptam  esse,  utramque  in  Francia  saeculi 
p.  C.  n.  noni  parte  priore.  nam  et  litterarum  habitus 
auctoribus  Florentinis  ad  nonum  saeculimi  nos  revocat  et 
quam  ex  codice  Eeginensi  haud  dubie  iuniore  temporis 
efficiemus  definitionem  in  priorem  eius  saeculi  partem. 
quodsi  prioris  librarii  opus  a  posteriore  eodem  tempore 
ac  loco  continuatum  est,  archetypo  eodem  utrumque  usimi 
esse  negari  non  poterit.  huius  manum  in  interpretatio- 
nibus  (de  lemmatis  non  habeo  quid  dicam)  Anglosaxoni- 
cam  fuisse  inde  conicio,  quod  in  illis  prior  librarius,  cui 
eae  formae  familiares  essent,  multo  rarius  lapsus  est  quam 
posterior  idemque  unam  tantum  lacimam  2, 469  de  lectione 
dubitans  reliquit,  L^  permultas.  his  concessis  nescio  an 
illud  quoque  concedatur,  ut  archetypum,  id  quod  aetate 
Alcuiniana  saepe  accidit,  ex  Anglia  in  Franciam  delatum 
esse  putemus.  desunt  in  Laurentiano  libri  quarti  versus 
SS6 — 621  eosqne  ne  in  archetypo  quidem  fuisse  ideo 
statuendum   est,   quia  librarius  spatmm  x^^^^^y»^^  \st«^\L^ 


PRAEFATIO  XIX 

illud  quidem  quam  pro  tanto  yersuum  numero,  sed  va- 
cuom.  sensit  ergo  lacunam,  sed  amplitudinem  eius  non 
recte  aestimavit.  nam  plures  chartas  vacuas  excisas  esse 
credi  non  potest,  quia,  si  hoc  admittas,  quatemionum  ratio 
turbatur.  quaeri  potest  utrum  Laurentianus  olim  duo- 
decim  interpretationum  libros  continuerit  an  quinque  solos. 
finis  libri  non  impedit  quin  omnes;  nam  ultimae  paginae 
folii  160  spatium  ipso  ultimo  verbo  „explieit"  ita  con- 
sumptum  est,  ut  „i^^^P^^  sextus^'  in  principio  proximae 
paginae  sequi  debuerit.  potuerunt  ergo,  ut  in  codice  Ee- 
ginensi  veri.  simillimum  est,  reliqui  septem  libri  olim  ad- 
iuncti  esse,  sed  perierunt.  nam  ne  forte  eos  in  Yaticanam 
bibliothecam  migrasse  et  in  codice  Vaticano  nunc  extare 
suspiceris,  etiamsi  aetas  non  obstat  (est  enim  eadem  fere 
utriusque  codicis),  forma  libri  Vaticani  prohibet  in  altitu- 
dinem  Laurentianum  aliquanto  superans  et  quod  in  Vati- 
cano  paginarum  bapiti  ab  ipso  librario  pro  titulo  inscriptum 
esse  solet  „expo8itio  in  Vergilium"  atque  quatemionum 
numerus  in  fine  singulorum  adpictus  est,  in  Laurentiano 
neutnim  occurrit.  correctoris  manum  Laurentiani  libri  et 
prior  et  posterior  pars  subierunt.  hocne  an  alio  libro 
Landinus  in  edendis  excerptis  usus  sit  anno  1487  ex  iis 
qoae  de  ea  re  Angelus  Politianus  in  miscellaneis  c.  77 
memoriae  prodidit:  „commentarium  Tiberi  Donati  nunc  in 

manibns  habet  Landinus grandioribus  notatum 

vetustis  characteribus"  non  apparet.  at  paulo  post  anno 
1496  Petms  Crinitus,  quem  supra  memoravi,  eo  usum 
esse  certtim  est;  prima  enim  quae  affert  verba  „illos  qui 
Montaani  vatis  mihi  carmina  tradiderunt  postquam  (sic 
Mommsenius,  fortasse  post  quem  »  Laur.)  illos  quomm 
libris  voluminum  qui  Aeneidos  inscribuntur"  Laurentia- 
num  ^usse  demonstrant.  memorabile  id  quoque,  quod 
Grinitus  quinque  libros  Aeneidos  in  illo  codice  infuisse 
testatnr,  ut  iam  tum  Laurentianum  non  plures  continuisse 
appareat.  haec  deinde  addit:  „ex  supellectile  Petri  M^^- 
dicei  est.  hinc  commodavit  Andreas  Martellus,  c\m  cwm 
hoe  ipse  multa  et  alia,  subripuit,   ut  alias  testati  svxmM^s. 


XX  PRAEFATIO 

miratus  in  hoc  sum  antiquitatem  litterarum:  est  enim  ex- 
aratus  litteris  Longobardis'S  Antonii  Petrei  in  libris  hunc 
codicem  fuisse  notulae  foliis  1  et  136  adiectae  docent: 
qui  quis  fiierit  aut  quando  vixerit  reperire  non  potui, 
ciyem  Florentinum  fuisse  Bandinius  af&rmat.  ,,yetustissi- 
mum  Donati  codicem"  Florentiae  in  bibliotheca  ducis 
Etruriae  se  yidisse  Fr.  Lindenbrogius  testatur  (y.  d.  Hoe- 
yen  p.  2):  quin  Laurentianus  fuerit  non  dubito.  —  con- 
tuli  codicem  Florentiae  autumno  anni  1901. 

Yaticanus  cod.  lat.  1512,  membranaceus,  formae 
grandis  0,270  X  0,410,  una  eademque  manu  perscriptus, 
foliis  236  yel  potius,  quia  bibliothecarius  post  folium  179 
unum  numerare  omisit,  237,  diyisis  in  binas  partes  pa- 
ginis  libros  continet  VI — XII  et  epilogi  ad  filium  initium, 
a  yerbis  „quia  quem'*^)  usque  ad  yerba  „etiam  in  hac". 
lemmata  Vergiliana  rubro  colore  litteris  uncialibus  scripta 
sunt  ita,  ut  ea  post  interpretationes  in*  spatium  yacuum 
inserta  esse  appareat.  saepe  enim  aut  deficiente  spatio 
in  marginem  extenduntur  (paucis  loois  in  margine  in- 
feriore  supplentur)  aut  superante  interyallum  non  explent 
yel  distractis  litteris  aegre  occupant.  multis  locis  libra- 
rius  aut  lemmata  tota  partesye  eorum  atramento  aut 
interpretationes  rubro  colore  scripsit;  rarius  in  genere 
litterarum  errayit.  post  lemmata  in  primo  cuiusque  inter- 
pretationis  yersu  easdem  unciales  litteras  adhibere  solet, 
sed  atratas,  non  miniatas.  in  ipsis  interpretationibus  lit- 
terarum  forma  extat  Laurentiani  prioris  (y.  coll.  Fior.  37) 
simillima,  uon  plane  tamen  Anglosaxonica,  sed  Carolino 
more  quodammodo  temperata,  unde  hunc  quoque  librum 
in  Francia  scriptum  esse  apparet.  eum  yetustissimum 
esse  et  nono  certe  saeculo  attribuendum  yiri  doctissimi 
P.  Ehrle  praefectus  bibUothecae  Vaticanae  et  Mercati  bi- 
bliothecarius  a  me  consulti  sunmio  consensu  mecum  iudi- 
cayerunt.  sigla  et  compendia  passim,  curtata  yerba,  yelut 
„cru"  6,  248  „intermte",  6,  323,  saepius  in  lemmatis  quam 


V  ftQ<  quem"^  cod.^  quod  Thilo  1.  c.  Mao  ,,c\yiab^  ojvs^^ni^''  \ft^t. 


PRAEFATIO  XXI 

in  interpretationibus  occurrunt.  paginis,  ut  supra  memo- 
rayi,  superscriptum  est  sinistrae  „expositio^',  dextrae  ,4^ 
Vergilium".  correctoris  recentioris  vestigia  paucis  locis 
inyeniuntur.  de  quatemionibus  una  cum  lacunis  referen- 
dum  est.  numerati  sunt  in  fine  uniuscuiusque  XXXI, 
quorum  primum,  cum  qui  nunc  primus  extat  numero  II 
signatus  sit,  ex  pleno  libro  deperiisse  manifestum  est. 
desiderantur  enim  ante  verba  „quia  quem^',  quae  nunc 
prima  leguntur,  157  versuum  intei^pretationes  eaeque  cum 
titulo  picturato,  qui  praecessisse  putandus  est,  quatemioni 
respondent.  nam  versuum  in  singulis  quatemionibus  ex- 
plicatorum  numerus  inter  130  et  232  variat,  medius 
est  183.  sunt  autem  inter  illos  XXXI,  quos  quateraiones 
dixi,  tres  (Vm  XVmi  XXX)  temiones,  tres  (VII  XVII 
XXI)  septena  exhibent  folia.  accedunt  post  quatemionem 
XXXI  quattuor  folia  versus  12,  847 — 952  et  salvam  epi- 
logi  psurtem  continentia.  temionum  primus  (Vlll)  ita 
comparatus  est,  ut  in  ipsum  medium  lacuna  incidat  libri 
septimi,  qua  cum  fine  orationis  Amatae  versuum  373 — 414 
interpretatio  periit.  incipit  autem  defectus  post  imum 
versum  folii  50  Bb  et  redit  interpretatio  simmio  versu 
folii  51  Aa.  quamobrem,  cum  versuum  singulis  foliis  ex- 
plicatorum  numems  inter  17  et  30  variet  et  medius  sit  23, 
duarum  chartamm  membranam,  quae  interior  fuit,  periisse 
et  qui  nunc  temio  est  quaternionem  fiiisse  liac  foliomm 
dispositione  demonstratur:  48.  49.  50.  0.  0.  51.  52.  53. 


in  teraionibus  XVHII  et  XXX  nihil  desideratur:  casu 
nescio  quo  pro  quatemionibus  irrepsemnt.  in  quaternio- 
nibus  VU  XVII  XXI  quoniam  nihil  deest,  librarius  unum 
foliam  vacuum  reliquisse  putandus  est.  quod  ne  incredi- 
bile  videatur,  eundem  folii  35  paginam  priorem  fere  totam 
et  folii  138  paginae  posterioris  dimidiam  amplius  partem 
nalla  causa  vacuas  dimisisse  moneo.  integra  autem  folia, 
si  vacua  erant,  excisa  esse  minime  mimm  est.  ha^c  «t 
fortasse   eiJaw   quae   continuo    tractabimus,    si    4\a^o\N«tfe 


XXn  PRAEFATIO 

codicis  ligamina  liceret,  facilius  cognoscerentur.  nam  dis- 
similitado  illa  quae  solet  esse  inter  latus  pilosnm  mem- 
branarum  et  glabrum  nihil  hic  proficit,  quia  membranae 
utpote  originis  Gallicae  (v.  Wattenbach,  Schriffcwesen^ 
p.  116  sq.)  utrimque  abrasae  et  pumicatae  dignoscendi 
facultatem  plerumque  non  praebent  et  librarius  solitum 
disponendi  ordinem  (v.  Blass,  Handb.  d.  klass.  Alt.  Wiss.  I 
p.  343)  non  observavit.  aliquoties  enim,  ubi  discemendi 
potestas  est,  quatemiones  a  latere  pilo^o  incipere  videmus. 
temionis  XXX  numems  folio  222,  XXXI  folio  232  in 
calce  adpictus  est,  ut  hic  quatemio  decem  foliorum  esse 
videatur.  sed  duomm  foliomm  ordine  verbomm  post 
folium  232  inserendomm  membrana,  quae  una  restat  ex 
quaternione  XXXII,  per  errorem  ita  post  folium  222  in- 
ligata  est,  ut  bibliothecarius ,  qui  ligati  codicis  folia  nu- 
meravit,  223  et  224  inscripserit  adiectis  in  margine  in- 
feriore  restituendi  ordinis  causa  litteris  FF  GG  HH. 
accidit  is  error,  cxmi  iam  quatemionis  XXXH  maior  pars 
periisset.  'desideratur  enim  post  folimn  232,  quatemionis 
XXXI  ultimum,  interpretatio  versuum  44,  sequitur  verbo- 
rum  ordine  folium  223  versuum  25  interpretationem  con- 
tinens,  deinceps  desideratur  interpretatio  versuum  66,  se- 
quitur  folium  224  versuum  28  interpretationem  continens, 
postremo  deest  versuum  65  interpretatio:  hinc  efficitur 
summa  versuum  228,  qua  unus  expletur  quaternio  sic 
disponendus   0.  0.  223.  0.  0.  224.  0.  0      cum    enim    ad 


finem  properans  Donatus  folio  232  29,  foliis  233  et  235 
30  versus  Vergilianos  absolverit,  nihil  obstat  quin  huius 
quatemionis  duo  folia  media  66,  duo  ultima  65  versus 
complexa  sint.  iacturam  autem  in  ipso  codice  Vaticano 
factam  esse  inde  apparet,  quod  tres  illi  hiatus  inter  folia 
integra  intercedunt.  fuiiT  ergo  olim  quaternio  XXX  fl, 
cuius  cum  extrema  charta  numems  quoque  adpictus  in- 
teriit.  excepit  eum  temio;  nam  post  quattuor  quae  nunc 
iiltima    esse    dixi    folia   233  —  236    duo    suspicor    eadem 


PRAEFATIO  XXm 

putredine  consumpta  esse  qua  folium  236  adesum  est. 
unum  deletum  esse  certum  est,  quia  epilogus  in  media 
sententia  abrumpitur;  sed  si  consideres  prooemium  reyo- 
catis  ad  Yaticani  rationem  yersuum  numeris  duo  folia 
explere,  salyam  autem  epilogi  partem  vix  dimidiam  pagi- 
nam  occupare,  eum  in  alterum  folium  pertinuisse  concedas. 
hinc  temio,  cuius  numerus  XXXIII  cum  ultimo  folio  periit, 
sic  efficitur:  233.  234.  235.    236.  0.  0.    fuit  igitur  codex 


Vaticanus  olim,  cum  ex  Hbrarii  manibus  prodiit,  quater- 
nionum  triginta  et  trium  temionum  (XVllil  XXX  XXXTII). 
nam  quae  in  octavo  libro  a  v.  457  usque  ad  v.  730  per- 
tinet  lacuna  eam,  quia  in  mediam  paginam  priorem  fo- 
lii  91  incidit  nullo  spatio  indicata,  iam  in  archetypo 
fuisse  patet.  foliorum  234 — 236  anguli  inferiores  agglu- 
tinatis  novis  membranae  laciniis  in  formam  quadratam 
redacti  sunt.  in  duobus  prioribus  nihil  ad  sensum  et  or- 
dinem  verborum  desideratur:  membrana  ab  initio  deformis 
fuisse  videtur,  id  quod  saepe  in  Vaticano  occurrit.  at 
ultima  charta  236  putredine,  ut  supra  memoravi,  et  ipsa 
agglutinandi  arte  iacturam  fecit.  imi  enim  utriusque  pa- 
ginae  versus  deni  crescente  deorsum  danmo  mutili  sunt. 
factum  est  detrimentum,  cum  iam  Harlemensis  et  Oxo- 
niensis  et  editorum  exemplar  extarent  aut  certe  horum 
archetypus,  quem  suspicor,  ex  Vaticano  transcriptus  esset; 
nam  illorum  auxLlio  sarciri  potest.  epilogi  pars  amissa  non 
item:  quid  post  ultima  verba  „etiam  in  hac"  protiQus  secu- 
tum  esse  putem  supra  p.  I  indicavi.  num  alterum  volumen 
quinque  priores  libros  contiuens  praecesserit  ignoramus.  sed 
cxmi  forma  et  scriptura  picturaque  codex  Vaticanus  adeo 
excellat,  ut  inter  decora  bibliothecae  alicuius  monasterialis 
fiiisse  videatur,  ab  initio  eum  truncum  fuisse  parum  pro- 
babile  est.  mirum  utique  restat  cur  duodecim  libri  inaequa- 
liter  divisi  sint.  de  communi  cum  Laurentiano  et  Eeginensi 
archetypo  infra  opportunius  disseremus.  —  contuli  codicem 
Bomae   vere  et  autumno  anni  1901   et  vere  ami\  \.^^^, 


XXIV  PRAEPATIO 

Beginensis  1484,  cuius  nec  Thilo  nec  alius  quis- 
quam  mentionem  fecit,  membranaceus,  formae  maioris 
0,275  X  0,350,  foliis  198,  paginis  in  binas  partes  divisis 
continet  libros  I — V  et  decimi  versus  1 — 585.  praecedit 
titulus  „Tiberii  Claudii  Donati.  ad  Tiberium  Claudium  Maxi- 
mum  Donatianum  iilium  suum  interpretationum  Yergiliana- 
rum  Aeneidos  incipit  liber  I".  orditur  a  verbis  „post  illos", 
terminatur  verbis  „complevit  sapientis".  liber  omnium 
quos  consului  consensu  originis  Gallicae  una  atque  eadem 
manu  perscriptus  est  ductu  litterarum  secundae  codicis 
Laurentiani  parti  simili,  sed  recentiore.  forma  omnino 
Carolina  minuscula  (hastis  litterarum  sursus  eminentium 
in  longum  productis)  intermixtas  habet  litterae  m  formas 
unciales,  litterae  n  capitales,  idque  aliquanto  frequentius 
in  lemmatis  quam  in  interpretationibus.  lemmata  nulla 
re  distincta  sunt  nisi  miniatis  initialibus  litteris,  neque 
id  constanter.  post  finem  libri  quinti  in  calce  prioris 
partis  paginae  B  folii  168  „explicit"  subscripsit  librarius, 
alteram  partem  vacuam  reliquit,  in  qua  carmen  scriptum 
est  de  quo  inferius  agemus.  potest  igitur  „incipit  liber  VI" 
cum  titulo  ut  post  I  IH  IV  coniunctum  ornatis  litteris 
executurus  oblivione  transmisisse,  id  quod  in  Laurentiano 
post  I,  in  Vaticano  post  X  et  XI  accidit.  nec  verisimile 
est  libros  VI  VII  VIII  ab  initio  defuisse,  cum  nonus 
olim  certe  infuerit.  sequitur  enim  in  priore  parte  pagi- 
nae  A  folii  169  „Tiberii  etc.  Aeneidos  liber  VTTTI  expli- 
citus  est  incipit  liber  decimus".  ultimi  folii  198  pagina  B 
in  parte  priore  post  extrema  verba  „complevit  sapientis" 
octo  versus,  in  posteriore  omnes  vacuos  habet  ita,  ut  quae 
primo  ibi  scripta  erant  postea  abrasa  esse  appareat,  sed 
legi  nihil  possit.  post  abrasionem  manu  secunda  et  tertia, 
sed  vetustis  litteris  bis  inscriptum  est  „sic  vos  non  vobis 
mellificatis".  quamobrem,  etiamsi  abrasionis  causam  igno- 
ramus,  libri  tamen  decimi  finem  non  talem  olim  fuisse 
qualis  nunc  extet  negari  non  potest.  fortasse  usque  ad 
finem  deductus  et  undecimo  ac  duodecimo  exceptus  fuit. 
Beginensis   eodicis  pajrtem    posteriorem    non    e    Vaticano 


PRAEFATIO  XXV 

flimsse  iino  loco  aperte  demonstratur  10,  524,  ubi  verba 
ad  intellectnm  necessaria  „alterum  quod  contemplatione 
fili  esse  debuit"  in  Reginensi  conservata  Vaticanus  a  priore 
„debuit^  ad  secundum  aberrans  omisit.  accedit  10,  496, 
ubi  inepta  Vaticani  verba  „trahentis  baltheum"  non  ex- 
hibet  R,  et  10,  615,  ubi  pro  absurdis  Vaticani  verbis  „de 
nova"  et  „ex  genere"  veram  lectionem  praebet,  et  alii 
non  pauci  loci  quibus  meliorem  lectionem  Reginensi  de- 
beri  apparatus  decimi  libri  docet.  nam  ne  Beginensem 
librarium  haec  suo  studio  emendasse  putes  innumeri  loci 
prohibent  quibus  ineptissima  quaeque  siccis  oculis  tran- 
scripsit.  Vaticanum  autem  non  ex  Beginensi  descriptum  esse 
cum  litterarum  genus  aliquanto  vetustius  tum  quae  omissa 
in  Reginensi  Vaticanus  habet  non  pauca  ostendunt.  at  ex 
eodem  exemplari  utrumque  descriptum  esse  ingenti  vel  in 
bonis  vel  in  malis  consensu  demonstratur.  eadem  inter 
Beginensem  et  Laurentianum  ratio  intercedit.  primum 
enim  omissa  in  Laurentiano  Beginensis  habet  haec:  1,  19 
„quae",  1,  186  „per",  1,  506  „viri",  1,  526  „pius",  1,  662 
„Iunonis",  2,  11  „executiombus",  2,  632  „alii",  4,  157 
„nunc",  4,  176  „foeda",  4,  197  „quod",  5,  2  „et",  5,  16 
„veni8"  (velis),  5,  565  „albis"  (incertum  est  2,  192  „ad- 
seruit",  quia  hoc  non  B  ipse  scripsit,  sed  r'  in  rasura). 
deinde  Beg.  veram  lectionem,  quam  non  potest  suo  in- 
geniolo  librarius  ex  corrupta  Laurentiani  effecisse,  cimi 
aliis  tum  his  locis  exhibet:  1,  637  „ex  iugi",  2,  15  „in- 
bellium",  2,  44  „tracto",  4,  121  „ecferre",  4,  625  „per- 
turbatae",  5,  497  „a  genere",  5,  729  „de  inutilibus",  5, 
730  ,4n  ipsa".  ubi  autem  aut  uterque  erravit  velut  4, 
161  „nimis  —  nimes",  5,  364  „cunctis  —  cuinctis"  aut 
Reg.  solus  velut  5,  283  „inquit",  5,  660  „figura",  facilius 
hoc  ex  communis  archetjpi  dif&cultatibus  quam  ex  Lau- 
rentiani  perspicua  plerumque  manu  explicatur.  quod  1,  591 
satis  evidens  est:  nam  cum  L  beneficia  h  a  scripserit, 
ex  his  certe  B  non  potuit  elicere  benefitium  autem^ 
at  si  archetypum  statuas  beneficiaKS  habuisse  i.  ^.  \ife- 
neficia  haec  aut  (pro  baut  ut  saepe),  et  quo4  li  \fe^^» 


XXVI  PRAEFATIO 

et  falsa  Reginensis  transcriptio  facile  explicatur.  siglum 
enim  illud  ff  ==  autem,  quod  L^  1,  39  exhibet,  se  videre 
opinatus  lineola  ad  beneficia  retracta  et  neglecta  d^  be- 
nefitium  autem  scripsit.  denique  si  ex  Laurentiano 
fluxisset,  cur  quae  in  illo  prima  manu  correcta  sunt 
neglegere  soleret  cf.  1,  716.  722.  4,  265.  659.  5,  38. 
46.  193.  622?  lacunarum  quoque  ratione  L  excluditur. 
magnam  emm  illam  quarti  libri,  quam  L  yacuo  sexaginta 
yersuum  spatio  indicavit,  R,  quia  non  sensit,  neglexit. 
quod  fieri  potuisse,  si  Laurentianum  ante  oculos  habuisset, 
persuadere  mihi  non  possum.  paucarum  autem  litterarum 
lacunae,  quas  L^  2,  469,  L°  multis  secundi  et  tertiL  libri 
locis  reliquerunt,  E  non  item,  facile  ita  explicantur,  ut 
quae  in  archetypo  obscurius  scripta  legi  non  potuerunt  L 
spatio  vacuo,  B  praetermissione  absolvisse  putetur  (2,  783. 

3,  213   versa  vice).     idque  uno  loco   2,  639   manifestum 

est,  ubi  pro  „se  debilem  esse"  L  sedeb ,    R 

se  dibi  scripsit:  plus  ergo  ex  archetypo  eUcuit,  sed  nec 
totum  nec  rectum.  quominus  autem  Laurentianum  e  Re- 
ginensi  descriptum  suspiceris  eadem  obstant  quae  inVati- 
cano,  et  litterarum  formae  antiquiores  et  plurima  in  Re- 
ginensi  omissa  quae  in  Laurentiano  extant  (v.  apparatum). 
communem  ergo  archetypum  ut  statuamus  et  summo,  quem 
vel  cursim  inspicienti  apparatus  ostendit,  consensu  et 
hisce  locis  adducimur:  1,  105  „aq:  —  atqu:";  254  „tan- 
tae";  2,  240  „piat";  3,  105  conmiunis  dittographia;  516 
conmiunis   aberratio;    578  „semitistum";    640  „ostendit"; 

4,  86  „aprima";  265  „dicensdo";  288  „ui"  pro  „in";  362 
„irarcentis";  659  „inultam";  700  „poscida";  5,  38  „aoo- 
anceptum";  45  „adserata";  193  „Iongis"  (longos);  622 
„omisere  quas".  haec  onmia  quaeque  infra  de  compen- 
diis  in  quibusdam  lemmatis  adhibitis  afferam,  nisi  quae 
supra  exposui  obstarent,  ita  explicari  possent,  ut  Regi- 
nensem  ex  Laurentiano  transcriptum  diceremus:  nunc, 
quoniam  hoc  admitti  non  potest,  una  superest  explicatio 
commuxiiB  archetjpi.     iam  vero  cum  parum  verisimile  sit 

Beginensem  e  duobus  exemplaribxis  desm^Wcji  ^aae.j  eun- 


PRAEFATIO  XXVn 

dem  codicem  archetypmn  et  priorem  et  posteriorem  Do- 
nati  partem  continuisse  haud  temere  statuere  videmur. 
eum  et  litterarum  genere  et  crebro  compendiorum  usu  et 
truncatis  verbis  (cf.  3,  497.  10,  231)  paulo  impeditiorem 
ad  l^endum  fuisse  magna  communium  errorum  docet 
copia.  —  Correctorum,  praeterquam  quod  librarius  ipse 
semet  saepe  correxit,  quattuor  manus  discemi  possunt. 
quorum  tertium,  qui  perraro  occurrit,  saeculi  XIII  et 
quartum  frequentiorem  saeculi  XIY  ut  nullius  ad  con- 
stituendam  lectionem  pretii  nisi  paucis  locis  non  curandos 
putavi  signo  adhibito  r\  at  primus  et  secundus,  quem 
^bsecutum  esse  inde  apparet,  quod  quaedam  a  socio 
correcta  retractat,  ad  recensendum  textum  egregium  auxi- 
lium  praestant.  aetate  eos  librario  ipsi  aequales  fuisse 
litterarum  et  minusculae  formae  et  immixtae  maiusculae 
docent,  suntque  non  pauci  loci  ubi  utrum  R  ipse  an  de 
duobus  alter  correctionem  fecerit  discerni  non  possit.  sed 
grayius  est  quod  alter  ab  altero  longe  plurimis  locis 
dignosci  nequit.  quare  eorum  adnotationes  plerumque 
commimi  signo  r  iudicare  satis  habui  eodemque  ubi  pri- 
mus  iuxta  secundum  nomiaandus  erat  primum,  at  secun- 
dum  signo  r'  notavi.  corrigendi  officium  uterque  cum 
iudicio  et  diligentia  exercuit,  sed  prior  timidius  et  circa 
manifestiora  ferme  residens.  multo  potior  alter  est  r', 
homo  perspicax  et  qui  in  intellectum  sententiarum  pene- 
tret,  audax  in  coniecturis  atque  etiam  ubi  errat  plerum- 
que  non  absurdus  cf.  5,  48  „meritasque".  utriusque  manu 
suppleta  inveniuntur  quae  librarius  B  omisit,  sed  aliquanto 
potior  hac  quoque  in  re  secundi  correctoris  cura  est  cf. 
1,  233.  2,  300.  446.  3,  443.  628.  5,  262.  277.  haec 
supplementa  cum  fere  ubique  cum  Laurentiano  consen- 
tiant,  necesse  est  ea  aut  ex  archetypo  communi  aut  e 
Laurentiano  petita  esse.  atqui  duo  extant  loci  quibus 
Laurentianus  quoque  eadem  omisit  ad  intellectum  omnino 
necessaria  et  certe  genuina,  1,  244  et  2,  65.  quid  ergo? 
ex  archetypo  haec  s\ipplet&  esse  statuendum  est  pxom^ift- 
giw  aliis  quoque  locis  bene  correcta  ad  archetyp\  ^QLCTi 


XXVm  PRAEPATIO 

referri  possunt.  at  sunt  etiam  quae  sive  archetTpi  manu 
sive  falsa  specie  sive  corrigendi  morbo  decepti  perperam 
temptaverint  cf.  1,  527.  645.  563.  2,  752.  3,  301. 
578.  641.  4,  210.  212.  655.  5,  707,  sunt  aUa  quae  in- 
correcta  reliquerint  plurima,  etiam  omissa  ut  4,  40. 
rarior  omnino  in  decimo  libro  correctio  est  quam  in 
libris  I — V.  nec  omnia  comgendi  causa  adnotata  sunt: 
saepe  enim  codicis  lectione  neque  erasa  neque  expuncta 
neque  mutata  aut  alia  in  margine  adiecto  ^^yer^  (t  vel  k) 
proposita  aut  aliqua  dubitatio  addito  „quaere"  (q)  signi- 
iicata  est.  correxerunt  codicem,  cum  iam  ligatus  esset; 
nam  ad  quaternionem  undevicesimum  per  errorem  ante 
duodevicesimum  insertum  in  calce  folii  136 B  et  folii  144 B 
secundi  correctoris  r'  manu  „verte  quatemionem"  adnota- 
tum  est.  mansit  ordinis  perturbatio,  cum  in  bibliotheca 
Vaticana  novo  involucro  liber  omaretur.  secundi  cor- 
rectoris  r'  vestigia  ad  aetatem  libri  accuratius  definien- 
dam  viam  aperiunt.  extat  enim  in  folii  168  pagina  B, 
cuius  alteram  partem  vacuam  esse  supra  memoravi,  illius 
procul  dubio  manu  scriptum  carmen  sepulcrale  hoc: 
hic  situs  est  abbas  H.,  praeclarus  ubique, 

cui  genus  et  mores  culmine  digna  dabant, 
Aldrici  de  fratre  nepos,  qui  praesul  amandos 

protexit  Senones,  nos  pius  ante  pater. 
doctus  et  indoctus  merito  laudaverit  istum; 

sensit  enim  iustum,  sensit  uterque  pium. 
post  felix  senium  vitam  cum  tempore  liquit, 

vivere  detur  ei  semper  in  arce  poli. 
luximus  hunc,  fateor,  sed  non  lugendus  habetur; 

gaudia  nam  pendit  huic  bene  pensus  amor. 
hoc  carmen  non  ex  epitaphio  antiquiore  descriptum,  sed 
ipsius  sepulcri  causa  factum  esse  temptamina  eadem  manu 
adscripta  ad  v.  2  „luminis  instar  erant"  et  ad  v.  10 
„gaudia  cum"  docent.  scripsit  ergo  auctor  oblato  epi- 
taphii  componendi  munere,  dum  corrigendo  codici  operam 
dat^  in  pagina  vacua  versus,  qui  non  minus  quam  emen- 
dationes  pJurimae  eum  satis  eruditum  ixns^e  dem.onstrant. 


PRAEFATIO  XXIX 

abbatis  nomen  saeculi  illius  more  iniidali  tantum  littera 
designatum,  quamquam  me  per  litteras  rogatus  vir  doctis- 
simus,  qui  Servati  Lupi  epistolas  edidit  1888,  Desdevises 
du  Dezert,  in  Arvemorum  civitate  professor,  diligentissima 
inyestigatione  liberaliter  adiuvit,  eruere  non  potui.  at 
patrui  eius  Aldrici  aetas  plane  constat:  natus  anno  775 
fuit  abbas  monasterii  Ferrariensis,  post  Alcuinum  tertius, 
ab  anno  822  usque  ad  annum  828,  quo  archiepiscopus 
Senonum  electus  est,  obiit  836.  quare,  quoniam  propter 
Aldricum  verbis  „nos  pius  ante  pater"  Ferrariense  mona- 
sterium  significari  necesse  est  nec  potnit  carminis  auctor, 
nisi  eos  qui  monumento  inscriptum  legerent  mirifice  vellet 
falli,  verba  „bic  situs  est"  et  „luximus  bunc"  ad 
aliud  quoddam  monasterium  referre,  defunctum  eiusdem 
monasteni  Ferrariensis  abbatem  ibique  sepultum  fuisse 
apparet.  in  elencho  abbatum,  quem  dat  Gallia  Christiana 
vol.  XTT  p.  166  sqq.,  ante  annum  876  nullus  invenitur 
qui  cimi  indiciis  carminis  congruat.  nam  qui  Aldrico 
successit  Odo,  etsi  saepe  Hodo  scribitur,  non  „post  felix 
senium"  sed  pulsus  ex  monasterii  praefectura  per  Carolum 
Calvum  regem  amissa  dignitate  decessit.  hunc  Servatus 
Lupus  secutus  est  842 — 862,  qui  nomine  ipso  excluditur. 
sed  post  eius  obitvim  usque  ad  Albustum,  qui  anno  876 
monasterii  Ferrariensis  abbas  memoratur,  qui  successerint 
parum  constat.  ergo  is  quem  quaerimus  aut  illis  annis 
862 — 875  monasterio  praeftdsse  et  decessisse  putandus 
est  aut,  id  quod  mihi  quidem  veri  similius  videtur,  ipse 
ille  Albustus  fuisse.  nam  ut  pro  Odone  Hodo  sic  pro 
Albusto  Halbustus  scribi  potuit,  cuius  nominis  forma  cui'- 
tata  Halbo  in  versum  optime  quadrat.^)  accedit  quod 
Albustus  in  Gallia  Christiana  sic  laudatur:  „hunc  integer- 
rima  vita  et  religione  incorrupta  commendatum  ac  vere 
patris   et  moderatoris   sapientissimi  laude   dignum   ferunt 

1)  Albusti  nomen  ex  alb  et  wist  compositum  esse  sicut 
Amusti  (Emesti)  ex  am  (=  erin  honor)  et  wist  Foer8tem».\Maxv!& 
in  OTLomMtico  germanico  I  p.  73  et  1625  suapicatMi  i^emo^^fe 
pro  AmuBto  etiam  Hamustum  in veniri  memorat.  ^ 


XXX  PRAEFATIO 

schedae  Ferrarienses^^  haec  quain  egregie  cum  carmims 
laudibus  consentiant  nemo  est  quin  yideat.  nec  dictio 
carminis  ab  illa  aetate  aliena  est;  nam  „prae8ul''  pro 
episcopo  in  Servati  Lupi  epistolis  saepe,  „culmen"  de 
dignitate  abbatum  aliquoties  inveniuntur.  post  Albustum 
intra  eos  terminos  quibus  „Aldrici  de  fratre  nepotis" 
aetas  natura  finitur  in  abbatum  Ferrariensium  serie  no- 
mini  quod  quaerimus  locus  non  invenitur.  quodsi  Albu- 
stum  vel  triginta  vel  adeo  quinquaginta  annis  minorem 
quam  Aldricum  patruum  fuisse  statuerimus,  locum  intra 
quinque  ultima  saeculi  noni  lustra  habebimus  congruum 
morti  hominis  qui  „post  felix  senium  vitam  cum  tempore 
liquit".  illos  igitur  intra  annorum  terminos  codicem  Regi- 
nensem  correctoris  manum  subisse  et,  quia  librarii  manus 
fere  aequalis  videtur,  non  multo  ante  scriptum  esse  recte 
existimabimus  atque,  ut  Beginensem  posteriori  parti  noni 
saeculi,  ita  Laurentianum  et  Yaticanum  litterarum  genere 
aliquanto  vetustiores  priori  adscribemus.  Ferrariensis  mo- 
nachus  carminis  auctor  idemque  corrector  codicis  fuisse 
videtur;  neque  enim  veri  simile  est  Servati  Lupi  discipulos, 
cum  suo  in  numero  nullum  invenirent  qui  versus  facere 
posset,  alieni  monasterii  auxilium  implorasse.  apud  Fer- 
rarienses  igitur  scriptus  correetus  asservatus,  ut  videtur, 
liber  postea  in  reginae  Christinae  bibliothecam  atque  inde 
in  Vaticanam  venit.  teste  „recensione  manu  scriptorum 
codicum  qui  ex  imiversa  bibliotheca  Yaticana  iussu  Pii  YI 
pontificis  maximi  pridie  id.  lul.  anni  1797  procuratoribus 
GalloiTim  iure  belli  seu  pactarum  induciarum  ergo  et  initae 
pacis  traditi  fuere"  hic  quoque  „nro.  442  membr.  in  fol. 
max.  constans  pagg.  198  exarat.  saec.  X  contin.  Claudii 
Donati  interpretatiOnum  Yergilianarum  Aeneidos  libros  X" 
(sicl)  „ex  latinis  bibliothecae  Alexandrinae  seu  Beginae 
Suecorum"  traditus'  est  habetque  hodie  quoque  in  oalce 
signum  reipublicae  Gallicae.  post  Napoleonis  cladem  in 
Yaticanam  bibliothecam  rediit.  —  contuli  codicis  libros  lY 
et  Y  totos  et  decimi  quantum  superest,  praeterea  pro- 
oemium  et  primi  libri  partem  aBnis  1^01  ft\.  \^Ci*2li.j  cvmi 


PRAEFATIO  XXXI 

vero  quarto  itinere  Romani  revisere  me  valetudo  pro- 
hiberet,  reliqua  meum  in  usum  contulerunt  viri  egregii 
Alfredus  Monaci  professor  et  Ludovicus  De  Stefani  litte- 
rarum  doctor,  qui  iidem  mihi  ad  examinanda  quae  in 
Laurentiano  ac  Yaticano  post  collationem  dubia  extiterunt 
operam  suam  navaverunt. 

Cnnctos  interpretationum  libros  quattuor  saeculi  XV 
codices  continent,  Harlemensis,  Oxoniensis,  Urbinas,  Ma- 
lat^stianus,  membranacei  omnes,  iisque  quintus  accedit 
editionis  prindpis  „archetjpus^^  duos  primos  totos  con- 
tuli,  Urbinatis  magnam  partem,  Malatestianum  non  inspexi. 
eos  in  secunda  interpretationum  parte  e  Vaticano  fluxisse, 
cum  lacunas  quas  in  hoc  ortas  esse  supra  demonstravi 
easdem  exhibeant,  manifestum  est.  accedit  ut  in  decimo 
libro  quibus  locis  a  Reginensi  dissentit  Vaticanus  cum 
hoc  consentiant.  habent  eam  quoque  lacunam  qua  quartus 
liber  hiat.  hanc  quoniam  supra  iam  in  archetypo  fuisse 
demonstravi,  suspiceris  forsitan  eos  in  prima  parte  ex  ipso 
archetypo  transcriptos  esse.  sed  cum  supra  p.  XXVEI  arche- 
typum  totum  Donatum  continuisse  probaverimus,  mirum 
sane  videatur,  si  illos  in  priore  parte  hoc,  in  posteriore 
alio  libro  usos  esse  putemus.  accedit  quod  ubi  R  veram 
archetypi  lectionem  servasse  videtur  plerumque  cum  L 
consentiimt.  nec  magis  ex  Reginensis  prima  parte  de- 
scripti  esse  possunt,  quia  aliqua  in  illa  omissa  cum  Lau- 
rentdano  congrua  habent  et  quae  in  illo  meliora  extant 
ut  5,  495.  730  pariter  ac  Laurentianus  corrupta  praebent. 
quamobrem  eos  ut  in  secunda  parte  ad  Vaticanum  ita  in 
prima  ad  Laurentianum  referendos  esse  confitendum  est. 
et  Urbinatem  quidem  ex  ipso  Laurentiano  descriptum  esse 
loci  quidam  demonstrare  videntur.  primum  enim  ab  ,4IIos" 
incipit,  non  a  „post  illos*^  deinde  cum  Laurentianus  ad 
4,  202  folii  110  paginae  A  partem  priorem  verbis  „aeter- 
nas  pe"  terminatam  in  sequenti  recte  continuaverit  „cu- 
dumque  cruorem'^  etc,  his  autem  verbis  lenmiatis  finem^ 
quem  primo  omiserat,  „pingue  solum  et  varas  ^otcOl^'^ 
Umlna  sertis*^  tamquam  primnm  paginae  vetaxmi   SM^«t- 


XXX  n  PRAEFATIO 

scripserit,  sed  signis  in  ordinem  reyocatum,  Urbinas  uno 
tenore    ineptissime    scripsit    „aetemas    perpingue    solum 

sertis  pecudumque  cruorem".    non  minus  grave 

est  qtiod  4,  335,  ubi  in  Laurentiano  „finit"  inter  lineas 
inepte  insertum  esse  in  apparatu  notavi,  quia  supra  ver- 
bum  „regit",  quod  inferius  sequitur,  scriptum  est,  Urbinas 
hoc  correctum  ratus  „finit"  pro  „regit"  posuit.  nihilo 
tamen  setius  et  Urbinatem  et  reliquos,  quamquam  a  Lau- 
rentiano  et  Yaticano  originem  habeant,  ex  his  ipsis 
transcriptos  esse  nego.  sunt  enim  loci  quibus  HOU  a 
lectione  quae  in  L  vel  V  extat  ita  discedant,  ut  inter  se 
et  cum  editione  i.  e.  cum  libro  manu  scripto  unde  facta 
est  consentiant.  exempla  ex  plurimis  aliquot  cum  alibi 
passim  tum  in  septimo  in  apparatum  recepi,  hic  satis 
habeo  haec  adscribere:  4,  68.  5,  234.  394.  6,  182.  7,  221. 
301.  332.  351.  594.  744.  9,  818.  10,  96.  gravissimum 
autem  est  quod  lacunam  Vaticani  6, 168  HOU  ed.  simmio 
consensu  expleverunt  verbis  „se  addidit  Aeneae".  num- 
quam  enim  mihi  persuadebitur  quattuor  diversos  librarios 
casu  in  easdem  aut  mendas  aut  emendationes  venire  po- 
tuisse.  sequitur  ergo  ut  ad  commune  exemplar  recurra- 
mus,  ortum  illud  quidem  ex  Laurentiano  et  Yaticano,  sed 
cui  loci  in  HOU  ed.  ab  L  et  V  communiter  discrepantes 
possint  attribui.  eo  in  exemplari  mira  quoque  illa  quae 
supra  ex  U  enotavi  ita  scripta  fuisse  concedas,  ut  signa 
correctionis  apposita  U  neglegeret,  observarent  ceteri. 
quodsi  communem  illum  codicem,  quem  littera  X  signi- 
fico,  emendationibus  coniecturis  adnotationibus  repletum 
fuisse  statuerimus,  qualem  E>eginensem  etiam  nunc  vide- 
mus,  id  quoque  facile  explicabitur,  quod  HOU  et  „arche- 
typus"  editionis  persaepe  cum  primigeniis  libris  L  et  V 
non  omnes  aut  consentiunt  aut  dissentiunt,  sed  partim. 
ex  tali  enim  exemplari  librarii,  praeterquam  quod  corri- 
gendi  libertatem  sibi  quoque  assimipserunt,  quod  cuique 
placeret  recipere  potuerunt  cf.  4,  1.  5,  201.  7,  211.  503. 
8,  79.  10,  62.  nam  quominus  unum  ex  illis  ceteris  pro 
archetypo  fuisse  suspicemxxr  multa  et  magnBb  m  xmoo^Q- 


PltAEFATIO  XXXm 

que  omissa  impediunt;  idque  etiam  in  editionis  exemplar 
cadit,  quia  ne  omnia  quae  in  ea  omissa  deprehendimus 
editomm  neglegentiae  imputemus  ingens  ipse  numerus 
prohibet.  nec  dif&cile  est  de  codice  communi  nunc  amisso 
cogitare,  quoniam  ex  ipso  Harlemensi  ad  4,  385  com- 
plures  Donati  libros  tum  Florentiae  fdisse  comperimus. 
ait  enim  ,4iic  deficit  expositio  CCXL  carminum,  quae  non 
reperitor  in  aliquo  textu  huius  civitatis:  spatium  demit- 
temus,  si  in  aliquo  loco  reperiretur"  (cf.  v.  d.  Hoeven  p.  54). 
accedit  qnod  Vaticanum  librum  Florentiae,  ubi  H  scriptus 
est,  umquam  fuisse  nemo  auctor  est.  Oxoniensis  autem 
partem  secundam  non  ex  ipso  Vaticano  descriptam  esse 
infra  docebo.  ceterum,  utcunque  res  se  habet,  quoniam 
in  reeensendo  Donati  textu  nusquam  excepto  ultimo  Va- 
ticani  folio  ad  hos  codices  confugiendum  est,  nihil  inter- 
est  nisi  ad  stemma  constituendum,  quod  mihi  quidem 
huiusmodi  esse  videtur: 

Archetypus 


L    V    R 

X 

I 


H  •  0  •  U  •  (M  ?)  •  editionis  principis  „archetypus". 

lam  singillatim  de  iis  referam.  Harlemensis  biblio- 
thecae  publicae  22,  membranaceus,  foimae  grandis,  folio- 
rum  380,  incipit  a  verbis  prooemii  „cui  licuit  universa 
percurrere"  amissis  cum  titulo  quae  praecedebant,  termi- 
natur  12,  952  verbo  „debebatur",  post  quod  omisso  Do- 
nati  ad  filium  epilogo  subscriptio  sequitur,  qua  de  librarii 
persona  atque  aetate  docemur.  est  autem  haec:  „Vergi- 
Hanarum  interpretationum  Eneidos  liber  duodecimus  ex- 
plidt.  deo  gratias  amen.  scriptus  autem  foit  per  me 
Franciscum  Si.  Nicolai  Berti  Martini  de  sancto  Gemiii\aiiv<5 
civem  notarium  FJorentinum  de  anno  Domini  im\\.<&^axii<^ 
qttBdringentedmo  sexsLgesimo   sexto    de    mense    iecemfer^ 

noiL  interpr.  Verg.    rol  I. 


XXXIV  PRAEFATIO 

in  civitate  Florentina  tempore  sanctissimi  in  Christo  patris 
et  d(muni  dni  Pauli  divina  providentia  pp  secundi  pon- 
tificatus  sui  anno  tertio^S  lacunae  non  modo  eadem  sunt 
quae  in  LVR,  sed  accedunt  aliae.  nam  et  6,  796 — 807 
et  7,  1 — 3  desunt  et  in  septimo  maior  pars  orationis 
Amatae  cum  interpretatione  quae  sequitur  usque  ad  y.  425 
deficit  et  in  duodecimo  versus  605 — 855  desiderantur, 
multo  plures  quam  in  Vaticano,  praeterea  alia  non  pauca 
breviora.  additamenta  non  repperi,  nisi  quod  multis  locis, 
nonnumquam  inepte,  „idcirco  sequitur"  interpolatum  est. 
post  9,  211  inserta  legitur  interpretatio  ad  8,  364 — 368 
suo  etiam  loco  perscripta.  animadverso  errore  librarius 
locum  rubro  colore  circumduxit  et  in  margine  adnotavit 
„haec  carmina  supersunt  et  in  exemplari  sic  posita  erant". 
hoc  si  verum  est  nec  sui  excusandi  causa  a  librario  emen- 
titum,  apparet  eum  non  Vaticano  exemplari  usum  esse. 
ex  hoc  codice  Ryckius  auctore  Burmanno  secundo  (praef. 
ad  Virg.)  Donatum  edere  constituerat.  bene  accidit  quod 
consilium  non  executus  est:  haberemus  editionem  Fabri- 
ciana  haud  dubie  multis  partibus  emendatiorem,  sed  Har- 
lemensis  erroribus  laborantem.  nam  praeter  omissa  et 
addita  multa  etiam  transposuit  vel  mutavit.  eodem 
V.  d.  Hoeven  usus  est.  —  contuli  librum  magna  cum 
liberalitate  Stuttgartiam  transmissum  in  nostra  biblio- 
theca  publica  hieme  1902/3. 

Oxoniensis  coUegii  Lincolnensis  lat.  XLIV  membra- 
naceus,  formae  maioris,  foUorum  394,  recte  in  catalogo 
saeculo  XV  attribuitur.  post  titulum  nunc  prope  evani- 
dum  incipit  a  verbis  prooemii  „post  illos",  desinit  in 
verba  epilogi  „in  hac".  quarti  libri  lacuna  multo  maior 
quam  in  L  et  B  pertinet  a  versu  253  usque  ad  ver- 
sum  622.  reliquae  lacunae  eaedem  sunt  atque  in  Vaticano. 
breviora  hic  quoque  passim  omisit,  sed  rarius  quam  Har- 
lemensis:  onmino  in  secunda  parte  0,  in  prima  H  melioris 
notae  esse  videtur.  in  duodecimo  libro  post  interpreta- 
tiones  v,  386  et  470,  item  post  lemma  v.  904  librarius, 
dum  sdiectis  inferius   quae   primo   omi8er«i.t  ertoitem.  wt- 


PRAEFATIO  XXXV 

rigit,  ordinem  male  turbayit,  quod  accuratius  exponere 
longum  est.  6,  824  post  „Camillum^^  lemmatis  baec  habet: 
,,immo  Decii  pboebi  plebei  nam  plebeiae  Deciorum  animae  ut 
inquit  Satyrus",  tum  quae  in  Vaticano  continuo  sequuntur 
,J)ecii  et  Drusi"  etc.  „phoebi"  librarius  ipse  expunxit, 
qua  re  haec  verba  non  a  semet  ipso  inserta,  sed  in  exem- 
plari  inventa  esse  prodit;  idemque  ordo  ineptus  docet, 
nam  contra  Donatum  scripta  („immo")  post  „profuerunt" 
inserenda  erant.  in  Vaticano  nihil  huiusmodi  extat,  unde 
efficitur  ut  huius  libri  scriptorem  non  Vaticano  exemplari 
usum  esse  statuamus,  sed  alio,  cuius  in  margine  haec  ad- 
notata  erant.  quis  ille  Satyrus  sit  nescio:  unum  apparet, 
verborum  illorum  auctorem  doctrinam  suam  contra  Do- 
natum  ostentare  voluisse.  —  hunc  quoque  librum  Stntt- 
gartiam  benignissime  transmissum  nostra  in  bibliotheca 
contuli  vere  1903. 

Urbinas  346  bibliothecae  Vaticanae,  foliorum  387, 
formae  maioris,  saeculo  XV  in  membrana  subtiLissima 
pulcherrime  scriptus  hunc  titulum  habet  magnifice  exor- 
natum:  ,4n  hoc  codice  continetur  expositio  Donati  super 
Aeneide  Virgilii".  post  superscriptum  „Tiberii  Claudii 
Donati  ad  Tiberium  Claudium  Maximum  Donatianum 
filium  suum  interpretationum  Virgilianarum  Aeneidos  liber 
primus  incipit  foeliciter"  sequitur  „illos  qui".  sextus  liber 
post  verba  „ponemus  exempla"  v.  679,  duodecimus  post 
„sic  enim  illa  dixerat"  v.  471  abrumpitur.  alias  maiores 
lacunas  fortasse  invenissem,  si  totum  librum  perlustrassem. 
eas  quibus  LVR  in  IV  VI  VII  VIQ  hiant  hic  quoque 
habet,  in  XII  comparari  nequit.  breviora  librarius,  aut 
oculis  aberrans  aut  quia  legere  non  potuit  aut  quia  non 
intellexit,  plurima  omisit,  permulta  vel  temere  mutavit 
vel  mendis  deformavit,  sunt  autem  etiam  quae  correcta 
praebeat.  —  contuli  libros  IV  V  VII  X  Romae  1901. 

Malatestianus  bibliothecae  Cesenensis  n  22,  4,  mem- 
branacens,    foliorum  321,   saeculo  XV   scriptus,  Urbinati 
affinis  esse  videtur.     nam,  etiamsi  in  6, 168  c\miN,  liwv. 
eum  U  consentit  et  sextam  lihnxm  praeter  1 — 151  TpVBWom 


XXXVI  PRAEPATIO 

habet,  gravius  tamen  est  quod  ipse  quoque  ab  „illo8  qui^^ 
incipit  et  12,  471  iisdem  verbis  quibus  XT  abmmpitur. 
lacunas  librorum  IV  VI  VII  Vm  (in  XII  ut  U  compa- 
rari  nequit)  easdem  habet  quas  LVB.  quod  enim  in  Vm 
yersus  175  desiderari  catalogus  dicit,  ad  typographi  erro- 
rem  referendum  est:  desunt  plane  eadem  quae  in  V, 
versus  275.  nam  post  lemma  „Euandrum  —  volucrum" 
8,  455/6  ut  in  Vaticano  continuo  sequitur  „scientia  fatu- 

rorum gesta  laudaret".    ex  his  ultimis  octavi  libri 

verbis  aliisque  quae  mihi  vir  doctissimus  Piccolomini  bi- 
bliothecarius  per  litteras  rogatus  transcripsit  hunc  quoque 
codicem  plurimis  mendis  laborare  vidi. 

Venio  nunc  ad  eos  codices  recentiores  qui  partes 
interpretationam  continent.  saeculi  XV  sunt  omnes  et, 
in  quantum  comparari  possunt,  easdem  lacunas  quas 
LVR  habent.  cum  igitur  ad  recensendum  Donati  textum 
nihil  quod  antiquius  sit  conferant,  satis  habeo  eos  bre- 
viter  enumerare.  Ambrosianus  H  265,  chartaceus,  sae- 
culi  XV,  continet  libros  I — ^V,  incipit  ab  „iIlos",  desinit 
in  verba  ,4nvenire  non  possis^'  (sicl)  5,871.  lacuna  quarti 
libri  eadem  est  quae  in  LB.  infimae  notae  librum,  cor- 
rectionibus  et  adnotationibus  refertum,  ipse  Mediolani  in- 
spexi.  —  Farnesinus  V  B  31  bibliothecae  nationalis 
Neapolitanae,  chartaceus,  saecuH  XV,  scriptus  „atramento 
subalbido  nec  uno  charactere",  olim  in  libris  lani  Par- 
rhasii,  continet  libros  I — m  integros  et  quarti  partem 
usque  ad  verba  „Iuno  optabat  Aeneam  apud  Carthaginem^^, 
quae  sunt  ex  interpretatione  versuum  4,  110 — 112,  non 
versus  104,  ut  in  catalogo  legitur.  hunc  librum  non  in- 
j^exi.  —  Magliabecchianus  VII  971,  bibliothecae  na- 
tionalis  Florentinae  II  1,  66,  anno  1670  in  libris  Tho- 
masii  Stroctii  (Thomas  Strozzi),  chartaceus,  saeculi  XV, 
foliorum  264,  continet  libros  I — V.  incipit  ab  „ost  illos" 
spatio  ad  depingendam  p  relicto,  desinit  5,  871  in  verba 
,,sepultorem  invenire  non  posset".  lacuna  quarti  libri 
eadem  est  quae  in  LB.  inspexi  librum  Florentiae.  — 
Jfsrcianus  bibliotheca,e  Venetorum  XQl  5*1^^  clasaxtwieus. 


PRAEFATIO  XXXVn 

saeeoli  XV,  continet  libros  I — VI  275.  incipit  ab  „llos" 
«patio  ad  depingendam  i  relicto.  lacunae  in  quarto  et 
sexto  eaedem  sunt  atque  in  LBV.  certiorem  me  de  iis 
fecit  per  litteras  rogatus  vir  doctissimus  Coggiola  biblio- 
thecaiius.  —  Parisinas  bibliothecae  nationalis  7957, 
chartaeeus,  foliorum  209,  scriptns  anno  1461 ,  continet 
libros  I  — V,  incipit  a  verbis  „post  illos  qui"  in  rasura 
ita  positis^  ut  primo  ,4Uos  qui"  scriptum  fuisse  videatur; 
nam  ,,qui"  nunc  supra  lineam  scriptum  est;  desinit  in 
„sepiiltores  inyenire  non  posset"  5,  871.  lacunam  libri 
quarti.  eandem  habet-.  quam  LB.  —  Parisinus  bibliothe- 
eae  nationalis  7958,  membranaceus,  formae  grandis,  lit- 
teris  initialibus  pictis  alioque  ornatu  decoratus,  foliorum 
161,  saeculi  XV,  continet  libros  VI — XII  a  6,  158  „quia 
quem  perdidisset"  usque  ad  12,  952  „matrimoniimi  de- 
hebator".  lacunas  sexti,  septimi,  octavi  libri  easdem  habet 
quas  V,  praeterea  desunt  interpretationes  post  9,  771 
^cuit  caput"  usque  ad  10,  1.21  „ribus  defendebantur 
earum  altitudine",  quas  in  codice  ipso  periisse  apparet, 
hiat  enim  inter  fol.  92  B  fin.  et  93  A  in.  duodecimi  lacu- 
nae  comparari  nequeunt,  quia  extrema  codicis  pars  non 
plena  est.  nam  post  12,  471  „sic  enim  illa  dixerat" 
pnmum  pars  ex  12,  195 — 471,  quam  librarius  iam  suo 
loco  scripserat,  sequitur  repetita  multis  omissis,  deinde 
interpretatio  a  12,  471  usque  ad  493  „hasta  tulit",  tum 
12,  932  „miserere  (sic)  si  qua  parentis  —  debebatur" 
952,  postremo  adnexa  est  particula  12,  423  —  434  „non 
manu  tenentis  — dictis  quoque  composuit".  videtur  ergo 
hic  liber  Urbinati  et  Malatestiano  affinis  esse,  sed  adiectis 
post  12,  471  undecu^que  neque  ullo  consilio  interpreta- 
tionum  laciniis.  Parisinorum  libronmi  notitiam  diligenti 
curae  debeo  viri  doctissimi  Pauli  Lejay  professoris.  — 
Praeter  hos  quos  tractavi  codices  mihi  quidem  ex  biblio- 
thecarum  catalogis  nullus  innotuit.  de  Petri  Criniti  libro 
manu  scripto  supra  mentionem  feci. 

lam  de.  editionibus  agendum  est.    epitomeu  cwm  Vv&dL^m 
ac  LBV UcunU Lfindinns  edidit  Plorentiae  1481  eodiQAJa\s& 


XXXVm  PEAEFATIO 

usus  duobus,  ut  ait  ipse  ad  4,  385,  ex  quibus  altmuB 
Politianus,  ut  supra  memorayimus,  „grandioribus  notatum 
yetustis  cbaracteribus^^  tradit.  haec  epitome  in  sequentes 
editiones  migravit,  primum  in  Yeneticam  1489,  deincepa 
in  alias,  quas  enumeratas  inyenias  in  elencho  Heyniano, 
cf.  V.  d.  Hoeven  p.  21  sqq.  —  Pleni  Donati  editio  prin- 
ceps  impressa  est  Neapoli  hoc  titulo:  „Donati  in  libroa 
duodecim  Aeneidos  quae  antea  desiderabatur  absoluta 
interpretatio".  post  ultima  verba  „in  hac"  additum  est 
„huiusmodi  finis  extat  in  archetypo.  impressum  Neapoli 
per  loannem  Sulzbachium  et  Matthiam  Cancer  quarto  idus. 
Novembres  anno  domini  MDXXXV".  praefationis  loca 
duae  epistolae  praemissae  sunt,  Pauli  Flavii  ad  Aloisium 
de  Toledo,  Scipionis  Capycii  ad  Garcilassum.  ^)  is  enim,. 
Aloisius  de  Toledo  sive  Garcilassus,  vicarii  quondam  regni 
Neapolitani  filius,  adolescens  litterarum  studiosus,  ut  Dq- 
nati  commentarii  ederentur  petierat  a  Scipione  Capycio^ 
„cuius  in  manus  ex  Pontani  bibliotheca  devenerant".  sed 
Capycius,  „cum  esset  in  iure  civili  interpretando  magnQ^ 
pere  occupatus,  hanc  provinciam  Paulo  Flavio  dedit". 
Flavio  igitur  curante  „voIumen"  a  Capycio  ei  traditum 
impressum  est  et  „brevi  absoluta  impressio  opere  in  multa 
volumina  escripto".  interpretatio  Donati  in  illo  volu- 
mine,  ut  ait  Elavius,  „integra  extabat  et  absoluta".  haee 
ex  epistolis  transcribenda  putavi,  ut  codicem  ex  quo  editio- 
princeps  confecta  est  interpretationes  cunctas  uno  volu- 
mine  continuisse  pateret.  non  potest  ergo  aut  Lauren- 
tianus  aut  Yaticanus  fuisse,  qui  praeterea  tum  haud  dubie 
Neapoli  non  fuerunt.  idque  innumeris  editionis  erroribua 
confirmatur  quorum  in  L  vel  V  nulla  occasio  est,  velut, 
cum  1,  135  in  L  „id  est"  plene  scriptum  sit,  in  editione 
falso  „idem"  et  versa  vice  in  V  „idem",  in  editione  „id 
est"    7,  691,   apparet   in    eius    archetypo    „1^6**    scriptum 

1)  quod  Heynius  memorat  ^utriusque  praefationes  in  Leo- 
nardi  Nicodemi  addizione  alla  biblioteca  Napoletana  (sic)  da 
Xjcolao  Toppi'*  ext&re,  in  bibliotheca  Monacensi  eum  libnua 
repperi:  Bunt  pla>ne  eaedem  epistolae^  nihil  am"^\vi%. 


PRAEFATIO  XXXIX 

fuisse,  quod  et  pro  „id  est^'  et  pro  ^dem*^  saepe  invenitur. 
ne  autem  aut  B  aut  ex  libris  HOUM  aliquis  fuisse  pu- 
tetur  supra  praecautum  est.  illud  vero  asserere  licet, 
propter  Ipcos  communiter  ab  L  et  Y  discrepantes,  quo- 
rum  exempla  supra  attuli,  editorum  „archetypum"  eidem 
familiae  adnumerandum  esse  atque  HOUM.  „mendis  edi- 
tionem  Neapolitanam  ita  repletam  esse,  ut  Donati  com- 
mentarii  et  editi  et  non  editi  viderentur'^,  iure  questus 
est  Georgius  Eabricius.  quam  bene  ipse  de  Donato  me- 
ritus  sit  mox  videbimus.  imum  addo:  quanta  pars  culpae 
in  Flavio,  quanta  in  scriptore  eius  codicis  baereat,  quon- 
iam  hic  hodie  non  extat,  disceptari  non  potest.  multa 
in  eo  omissa,  deformata,  mutata  fuisse  ex  similitudine 
librorum  HOU  suspicandum  est.  additamenta  autem,  non 
dioo  ea  quae  emendandi  causa  breviora  inserta  sunt,  sed 
haec  quae  nulla  cogente  causa  interpolata  deprehenduntur 
1,  346^  506.  4,  221.  6,  579.  647.  8,  323.  9,  487.  818. 
10,325.  11,126.  678.  750.  12,878,  Flavio  crimini  danda 
sunt.  eorum  maxime  notabile  10,  325  Garcilassi  patroni 
adolescentuli  gratia  confictum  puto.  —  Hanc  editionem, 
quam  incognitam  Germanis  ex  itinere  Italico  secum  attu- 
lerat,  6.  Fabricius  Chemnicensis  annis  1547 — 1551  una 
cum  Vergilii  textu  et  commentariis  Servii  Basileae  apud 
Henricum  Petri  typis.  imprimendam  curavit.  vitiosissimam 
eam  esse  omnes  qui  in  Donatum  operam  impenderunt  pa- 
riter  intellexerunt.  sed  peius  se  res  habet  quam  vel  Thilo 
praesensit,  cum  collatis  quibusdam  Vaticani  locis  Donatum 
nova  editione  vulgatum  „Ionge  aliam  faciem  habiturum 
esse"  scriberet,  vel  v.  d.  Hoeven  repperit,  cum  Harlemen- 
sem  conferret.  nam  non  modo  eorum  vitiorum  quae  in 
editione  Flaviana  occurrunt  sexcenta  Fabricius  inemendata 
dimisit  sed  etiam  nova  ipse  ingessit  non  pauca.  satis 
habuit  manifestos  editionis  Flavianae  errores  aut  quos 
manifestos  credebat  corrigere  idque  properanter,  indili- 
genter,  saepe  inepte,  sententia  parum  perpensa.  codicem 
enim  Neapoli  tunc  haud  dubie  salvum  ab  eo  tvotl  c.cWl'^.- 
tmn  esse  omissa  ipsa,  maiora  ostendunt;  sunt  enixn  u\icmfex<^ 


XL  PRAEFATIO 

drciter  440,  qnae  noii  suppleyit,  quaedam  ipse  deliqnit. 
haec  tanta  multitado,  quoniam  HOU  longe  plurimis  locis 
integrum  textum  praebent,  fieri  non  potest  nt  eiusdem 
familiae  codici,  editionis  ^archetypo^,  imputetnr.  quod 
autem  quattuor  locis  primi  libri  y.  1.  214.  310.  474 
omissa  a  Flavio  Fabricius  suppleta  habet,  fadle  explicatur, 
si  ea  in  exemplari  quod  Neapoli  paravit  in  margine  emen- 
data  fuisse  putes.  breyiora  quae  yel  Flavius  vel  Fabricius 
omisit  innumerabilia  dixeris.  inter  omissa  locum  quoque 
Sallustii  deprehendi  9,  225,  mallem  historiarum  quam  Ca- 
tiliuae.  additamenta  editionis  principis  tribus  auxit  Fa- 
bricius  1,  346'.  2,  429.  12,  101.  quaecunque  idem,  cum 
in  editione  Neapolitana  aut  sana  essent  aut  propius  ad 
yerum  adspirarent,  yel  transcribendi  neglegentia  yel  mu- 
tandi  temeritate  yel  omittendi  incuria  comipit  in  appa- 
ratu  notayi.  videmus  ergo  quam  yere  Hiobus  Madeburgus 
Annebergensis  (sic)  Fabricii  familiahs  in  epigranmiate  titulo 
editionis  Fabricianae  primae  inserto  mendas  eam  non  ha- 
bere  praeconatus  sit.  rectissime  iam  y.  d.  Hoeyen  nullo 
nisi  Harlemensi  codice  collato  ,jtiabet",  inquit,  ,4nnumeras". 
equidem  yereor  ne  nulli  scriptorum  antiquorum  a  primis 
editoribus  tam  male  consultum  sit.  nam,  *  ut  praeter- 
mittam  recte  scribendi  rationem  similiaque  leviora  et 
frequentem  distinctionis  perversitatem ,  decies  amplius 
mille  locis  editionis  lectio  corrigenda  fuit.  quaedam  in 
editionibus  quae  annis  1561,  1575,  1586  ex  prima  Fa- 
briciana  repetitae  sunt  emendata  invenias,  sed  pauca  sunt 
et  novae  rursus  mendae  irrepserunt.  idem  de  editione 
dicendum  *  quam  Lucius  Basileensis  anno  1613  curavit 
cum  aliis  vitiis  tum  pluribus  omissis  notata.  post  hunc 
nemo  Donatum  edidit  non  sine  mea  gratulatione,  quia 
cum  aliorum  sententiis  mihi  non  conflictandum  fuit. 

De  mea  editione  haec  habeo  quae  praefanda  putem.  — 

Interpretationum   textum   Laurentiani   et  Vaticani  et   Ke- 

ginensis  auctoritate  constituendum  fuisse  ex  iis  quae  supra 

exposiu  satis    apparet.     in    lectionis    varietate    adnotanda 

dilectum  babui;    n&m  si  omnem  recepiasem^  ^\.  SxAmfcvmv 


PRAEFATIO  XLl 

et  inutile  opos  fuisset  et  suo  iure  bibliopola  reclamasset. 
leyiora  igitur  cum  alia  tum  quae  ad  recte  scribendi  ra- 
tionem  pertinent  pleraque  praetermisi,  in  gravioribus  rebus 
nusquam  a  codicum  auctoritate  discessi  nisi  adnotatione 
adiecta.  emendationes,  quae  quidem  mihi  certae  vide- 
rentur,  in  textum  recepi,  alias  cum  interrogationis  signo 
in  apparatu  adscripsi,  in  desperatioribus  locis  traditae 
lectioni  crucem  apposui.  in  scribendonim  verborum  ra- 
tione  Gum  libros  nec  singulos  sibi  nec  inter  se  constave 
intellegerem,  frequentiorem  auctoiitatem,  Yaticani  maxime, 
secutns  sum.  itaque,  ut  exemplis  utar,  cum  genetiyum 
„fili^  longe  plurimis  locis,  accusativum  pluralem  adieeti- 
Torum,  ubi  licet,  plerumque  in  „is"  desinentem  (quam- 
quam  Donatus  ipse  et  „is*^  et  „es"  admittere  videtur  cf. 
9,  628  et  11,  534  cum  11,  258),  praepositiones  „ad" 
ante  p  in  verbo  appellandi,  „con"  ante  m  et  ante  1  in 
verbo  oolligendi  semper  assimulatas  invenerim,  haec  reti- 
nenda  putavi;  in  aliis  non  assimulandi  constantiam  prae- 
tuli  propter  frequentiam.  Aeneidos  versuum  numeros  in 
margine  lemmatis  adscripsi;  sed,  quia  Donatus  non  raro 
aut  interpretationem  lemmati  praeponit  aut  quae  suo  loco 
vel  praeteriit  vel  leviter  tetigit  inferius  repetit  et  plenius 
tractat  aut  multos  versus  uno  lemmate  complectitur  ut 
maxime  in  primo,  uno  autem  loco  4,  191  lemma  cum 
interpretatione  per  hyperbaton,  ut  ait,  divisum  anticipat, 
aliqua  reperiendi  molestia  nonnumquam  extat,  quam  ef- 
fagere  nullo  modo  potui.  lectionem  Flavio-Fabricianam 
znallem  omnino  praeterire  potuissem,  sed  quia  veren- 
dum  erat  ne  quis  aut  eadem  aut  meliora  in  ea  latere 
isuspicaretur  et  ego,  si  tacerem,  editorum  laudibus  ob- 
trectare  viderer,  dilectum  habui  ita,  ut  omissa  et  inter- 
polata  pleraque  adnotarem,  praeterea  ea  tantum  quae  vel 
utilitate  et  prudentia  vel  vanitate  et  temeritate  eminerent. 
mutatum  verborum  ordinem,  nisi  ad  intellectum  faceret, 
et  alia  leviora  non  recepi.  oneratior  enim  Donatus  «st 
quam  ut  saburra  egeat  multi  editionis  errores  dis^TLe,\;\OTift 
sdbibita   (Hmsentanea  pro  absurda   corrigi  potxxexvm^..  — 


XLH  PRAEFATIO 

In  lemmatis  autem  constituendis  non  parva  difficultas 
occuiTebat.  saepe  enim  accidit  ut  in  his  contraria  le* 
gautur  iis  quae  in  interpretatione  explicantur.  qnid  hic 
iudicandum  est?  an  idem  quod  iam  Heynius,  etsi  parum 
certo  loco,  8,  187  statuit,  ex  interpretatione  quid  Donatus 
legerit  cognoscendum  esse?  in  hoc  genere  locorum  ex 
plurimis  gravissimus  est  12,  412.  nemini  enim  credo 
persuasum  iri  Donatum  „dictamnum  genetrix  Cretaea  car- 
pit  ab  Ida^^  in  lemmate,  ut  traditum  est,  scripsisse,  cum 
eam  lectionem  haud  ambigue  impugnet,  at  altera  „ipsa 
manu  genetrix  Dictaea  carpit  ab  Ida"  per  totam  inter- 
pretationem  pro  fundamento  utatur  et  multus  sit  in  ex- 
plicando  quod  est  „manu"  et  „Dictaea".  nec  minus  evi- 
denter  9,  786  ex  interpretatione  apparet  Donatum  „deorum" 
legisse,  non  „parentum",  quod  Vaticanus  et  editio  in  lem- 
mate  praebent,  itemque  5,  776  al.  impeditior  locus  est 
10,  18,  ubi  lemma  „rerumque"  habet,  interpretatione  „di- 
vumque"  explicatur:  „divumque"  recepi  quamquam  etiam 
4,  675  „rerumque"  codice  confirmatur;  potest  enim  in 
quarto  aut  Donatus  ex  memoria  solitam  lectionem  secutus 
esse  aut,  si  illic  quoque  „divumque"  scripserat,  librarius 
mutasse.  hoc  enim  certe  factum  est  in  loco  ad  12,  412 
ex  4,  513  adscito,  ubi,  cum  Donatus  haud  dubie  „messe" 
scripserit,  quia  „messis  tempore"  explicat,  librarius  „mes- 
sae"  posuit  secundum  traditam  in  libris  Vergilianis  rectam- 
que  lectionem,  locus  ipse  in  quarto  amissus  comparari 
nequit.  dubium  non  est  quin  lemmatis  lectio  corrigenda 
sit,  sicubi  vel  metro  damnatur  ut  3,  526.  8,  160.  10, 
693.  11,  129.  498  etc.  vel  metri  ac  sententiae  ratione 
ut  4,  256.  6,  363.  528  vel  alio  loco  veram  lectionem 
testante  ut  4,  106.  6,  662.  sed  hoc  quoque  in  numero 
difficilis  locus  est  11,  886  ubi,  licet  „et  duro  sub  Marte 
cadentum"  metro  repudietur,  dubitari  tamen  potest  utrum 
cum  Fabricio  „duro  et"  emendandum  an  diversum  lemma 
quod  libri  Vergiliani  praestant  substituendum  sit.  est 
enim  profecto  ubi  Donatus  a  tradito  Vergilii  textu  disce- 
dat  modo  meliorem  lectionem  praebens  wt  b^^W.  \\^S46 


PRAEFATIO  XLHI 

modo  eam  quae  dubitari  possit  an  melior  sit  ut  1,  342. 
11,768.  12,632  (v.  4,675)  modo,  quod  quidem  frequentis- 
simum  est,  deteriorem  ut  11,  259  „damus^'  pro  „manus^^ 
modo  falsam  ut  7,  193.  cautio  etiam  illis  lods  adhi- 
benda  est  ubi  ex  duabus  Yergilianorum  librorum  lectio- 
nibns  sensu  vix  diversis  altera  in  lemmate,  altera  in 
interpretatione  traditur.  potest  enim  Donatus,  id  quod 
amat  cf.  6,  389  „quid  venias''  —  „cur  venias",  7,  422 
„sceptra"  —  „sceptrum",  8,  106  „tura"  —  „dona",  per 
variationem  explicasse  altera  lectione  in  hunc  usum  ad- 
vocata:  huiusmodi  loci  sunt  7,  436  „undam"  —  „undas", 
8,  70  „sustinet"  —  „sustulit",  10,  819  „sinus"  —  „sinum", 
11,  24  „quae"  —  ?>q^"  etc.  potest  etiam  ex  ipsa  Do- 
natd  interpretatione  varia  lectio  in  aliquos  Yergilii  libros 
irrepsisse,  quod  nescio  an  recte  suspicatus  sit  Wagnerus 
11,  135,  ubi  lemma  „alta"  habet,  interpretatio  „icta" 
addit;  nam  si  Donatus  „icta"  legisset  cum  libris  deterio- 
ribus,  cur  superfluum  „alta"  in  eadem  interpretatione  ap- 
poneret?  quare,  quamquam  aliquando  ut  6,  746  inter- 
pretationem  secundum  lemma  emendandam  esse  patet, 
unum  tamen  ex  his  quae  exposuimus  apparet,  lemmatum, 
ut  tradita  sunt,  fidem  incertam  esse,  quod  quidem  vel 
uno  loco  7,  4  „signant"  —  „signat"  satis  probatur,  et 
nbicunque  vel  apertis  interpretationis  verbis  vel  aliis 
magnis  causis  ad  alteram  lectionem  vocemur  supremam 
illam  legem  valere  emendandorum  ex  interpretatione  lem- 
matum.  confirmatur  hoc  eo  quod  lemmata  saepe  non 
plena  esse  videmus,  non  dico  eos  versus  qui,  quia  non 
explicantur,  iure  omissi  sunt  velut  1,  124 — 127,  sed  eos 
qui  explicantur  et  desunt.  talibus  locis,  quorum  multos 
iam  in  editione  expletos  videbam,  supplere  lemma  adiectis 
cmn  imcis  quae  desunt  non  dubitavi.  Donatum  enim,  qui 
loquacitate  senili  verba  Vergilii  in  cassum  repetere  soleret, 
interpretationibus  lemmata  trunca  praefigi  voluisse  per- 
suadere  mihi  non  poteram.  nec  desunt  loci  ubi  omissa 
lemmatis  pars  inferiu5  repetatur,  tamquam  sut^t^u  %.^^\\» 
cf.  2,  774.  6,  851,     qua  in   re   illud   etiam  atteioAeiv&^oiEa 


XLIV  PRAEFATIO 

est  quod  de  integrandis  quibusdam  lemmatis  ad  1,  25  ex- 
posui.  omnino  superyacanea  sunt  ea  lemmata  quae  post 
interpretatidnem  ante  sequentia  repetuntur  ut  8,  628.  4, 
170.  7,441.  10,783.  12,374:  sed,  quia  inteUectui  non 
obsunt,  nihil  hic  mutandum  putavi.  iam  yero  si  quae- 
ritur  quomodo  hae  difficultates  in  lemmatis  constituendis 
ortae  sint,  viam  mihi  videor  invenisse  qua  lux  afferator. 
nam  defectus  in  Vaticano  quidem,  in  quo  lemmata  post 
interpretationem  inserta  esse  supra  dizimus,  inde  multis 
locis  explicari  potest  quod  spatium  necessario  brevius  re- 
lictum  erat.  at  in  Laurentianum  et  Eeginensem  hoc  non 
convenit,  cum  horum  librarii  lemmata  interpretationibus 
una  scriptione  continuaverint  in  his  ergo  aut  quae  de- 
ficiunt  neglegentia  omissa  esse  aut,  quoniam  omittendi 
vitium  in  interpretationibus  perraro  deprehenditur,  aUam 
subesse  causam  necesse  est.  quid  ergo?  iam  in  archetypo 
multa  lemmata  aut  omissa  aut  semiplena  fuisse  creden- 
dum  est  et  haec  defectuum  explicatio  etiam  in  Vaticano 
passim  admittenda.  atque  Laurentiani  quidem  in  parte 
priore  compendiorum  in  lemmatis  non  desunt  exempla: 
nam  1,  33  pro  „Romanam  condere  gentem"  scriptum  est 
„ro  cg",  1,  66  „f  e  t"  pro  „fluctus  et  tollere",  1,  75 
„proIe  p"  pro  „proIe  parentum"  aliaque  simiUa  1,  91.  95. 
105.  107.  111.  208,  quae  describere  longum  est.  accedit 
quod  idem  librarius  1,  81  post  „haec  ubi  dicta"  adicit 
„et  cetera  quae  sequuntur",  1,  100.  118.  191.  207  autem 
abrupto  lemmati  verba  extrema  cum  „usque"  addit.  haec 
ille,  qui  ex  quattuor  cum  quibus  res  nobis  est  librariis 
longe  diligentissimus  reperitur,  profecto  non  ausus  esset, 
nisi  in  archetypo  ipso  occasionem  invenisset,  idque  inde 
confirmatur  quod  omnibus  his  locis  B  eadem  compendia 
habet.  eadem  porro  via  regredientes  ad  Donatum  ipsum 
devenimus,  quem  ne  quis  forte  nulla  omnino  lemmata 
scripsisse  suspicetur  vel  id  obstat  quod  ea  saepe  verbo- 
rum  structura  cum  interpretatione  sua  contexit  cf.  1,  329. 
4,  288.  5,  854:,  7,  68.  8,  166.  11,  615  eaque  de  causa 
Aliqiuuido  mt  psLuluLnm  mutat  ci,  3,  ^^.  4,  ^C^\.  ^,'^^^. 


PRAEPATIO  XLV 

10,  160.  227.  890  ant  ita  reddit,  ut  interpretatione 
bausta  videantur  cf.  1,  304.  5,  164 — 170.  quodsi  sta- 
tuerimus  Donatum  propter  ingentem  scribendi  molem  in 
lemmatis  ad  compendia  et  verborum  et  versuum  confugisse, 
eum  autem  qui  edendi  autographi  curam  suscepisset  sup- 
plenda  ex  aliquo  Vergilii  exemplari  lemmata  librario  man- 
dasse,  et  defectus  multorum  lemmatum  et  frequens  eorum 
cum  interpretationibus  dissensio  facile  explicabitur.  eius- 
modi  enim  in  homine  omni  generi  incuriae  locus  datur 
latissimus,  ut  eum  et  praetermisisse  explenda  et  discre- 
pantia  neglexisse  credi  possit.  notum  est  levissima  quae- 
que  indicia  in  arte  critica  magnarum  rerum  argumenta 
praebere  posse.  talis  in  hac  quaestione  locus  est  11,369, 
ubi  pro  „concipis'^  in  V  scriptum  est  „concipisset"  ad- 
sumpto  videlicet  „et"  ex  lemmate  quod  inferius  sequitur. 
hoc  certe  nec  Donato,  nisi  prorsus  elleboro  dignus  existi- 
metur,  imputari  potest  nec  librario  medii  aevi,  quem 
operaria  detentum  scriptura  ultra  interpretationem  sub- 
sequentem  proximum  lemma  prospexisse  verisimile  non  est. 
at  librarius  antiquus,  cui  id  muneris  obtigisset,  ut  auto- 
graphi  compendia  secundum  exemplar  Vergilianum  ex- 
pleret,  facile  „concipis  et"  pro  uno  verbo  legere  et  „con- 
cipisset"  scribere  potuit,  ut  „accipi"  pro  „accepi"  et  similia 
saepe  inveniuntur.  eodem  modo  „omisere  quas"  in  LB 
5,  622  et  „extructosque"  post  „querno"  in  V  11,  65  et 
alia  irrepsisse  videntur.  illud  quoque  moneo,  verborum 
scribendorum  rationem  nonnumquam  aliam  esse  in  lem- 
matis  atque  in  interpretationibus,  velut  bracchium  —  bra-  • 
chium,  cominus  —  comminus,  humeri  —  umeri,  pharetra 
—  faretra,  sumsi  —  sumpsi,  tento  —  tempto.  —  Lemmata 
inclinatis  litteris  imprimenda  curavi;  ubi  aut  integra  aut 
partes  eorum  iterantur  non  distinxi.  locos  quos  Donatus 
e  Vergilio  aliisque  advocat  signis  notavi.  non  vereor  ne 
quis  me  Donati  interpretationes  scholiorum  in  modum 
intervallis  discerpere  debuisse  putet.  neque  enim.  ^ckoVi». 
scribere  voluit,  sed  interpretationem  continuam,  \dQ^e>  ^X» 
eontexids,  ut  supra  memoravi,  cum  interpretatiouiWs  \feTa- 


XLVI  FRAEPATIO 

matis  et  insertis  „ait'*  yel  ^quit'^  ipse  passixn  indicaTit. 
qiiamobrem  scriptionis  tenorem  ibi  tantum  interrumpen- 
dum  putavi  ubi  carminis  partes  ut  incideretur  poscebant.  — 
Sigla  adbibita  sunt  baec:  L  codex  Laurentianus,  L^  eias- 
dem  pars  prior,  L^  posterior;  V  codex  Yatioanus;  B 
codex  Beginensis,  r  correetores  eius  aequaevi,  r'  eonun 
secundus  ubi  discemitm-,  r"  posteriores;  H  codex  Harle- 
mensis;  0  codex  Oxoniensis;  U  codex  Urbinas;  M  codex 
Malatestianus;  X  exemplar  quod  per  coniecturam  stem- 
mati  inserui;  ed.  editiones  Flavii  et  Fabricii  ubi  consen- 
tiunt;  edl  editio  princeps  Flavii;  edF  editio  Eabricii 
prima,  qua  in  coUationibus  faciendis  usus  sum;  ed.  post. 
editiones  Fabricii  posteriores  et  Lucii.  —  Lidices  duos 
addam,  alterum  latinitatis  Donatianae,  alterum  nominum 
ac  rerum. 

Prodeat  ergo  Donatus  suis  voluminibus  comprehensos, 
a  squalore  diutumo  purgatus,  solita  Teubnerianae  offi- 
cinae  munditia  excultus  ita,  ut  et  legi  possit  et  intellegi 

Viris  egregiis  quorum  vel  opera  vel  auctoritate  adiutus 
sum  gratias  ago  maximas. 

Stuttgartiae  mense  maio  1905. 


TIBERI CLAUDI DONATI 

AD  TIBERIUM  CLAUDIUM  MAXIMUM  DONATIANUM 
FILIUM  SUUM 

INTERPRETATIONUM  VERGILIANARUM 

AENEIDOS  LIBER  L 

[Post]  illos  qui  Mantuani  vatis  mihi  carinina  tradide- 
runt  postque  illos  quorum  libris  voluminum  quae  Aeneidos 
inscribuntur  quasi  quidam  solus  et  purior  intellectus  ex- 
pressus  est  silere  melius  fuit  quam  loquendo  crimen  ad- 
5  rogantis  incurrere.  sed  cum  adverterem  nihil  magistros 
discipulis  conferre  quod  sapiat,  scriptores  aufcem  commen- 
tariorum  non  docendi  studio,  sed  memoriae  suae  causa 
quaedam  favorabili  stilo,  multa  tamen  involuta  reliquisse, 
haec,  fili  carissime,  tui  causa  conscripsi,  non  ut  sola 
kperlegas,  sed  ut  conlatione  habita  intellegas  quid  tibi  ex 


Aeneidos  liber  I  incipit  feliciter  L  feliciter  om.  R. 


1  illos  LU  po8t  illos  RO  ed.  quoniam  i  in  L  initialis  lit- 
terae  instar  omamentis  insignita  est  nec  credi  potest  librarium 

num  verbum  omisisse,  archetypus  post  non  habuisse  videtur, 
,  ^ii  alia  quoque  correxit,  per  coniecturam  adiecisse,  X  utram- 
^ue  lectionem  exhibuisse.  potest  enim  Don.  figura  &7tb  'kolvov 
^B  esse,  quam  2,  507.  4,  215.  9,  331  adhibet  ad  exemplum 
Vergilii  7,  296.  9,  427  (cf  Forbiger  ad  5,  512).  quamobrem 
p08t  uncis  inclusi.  |  mihi  LR  tibi  in  marg.  pro  coniectura  r 
lecte,  ut  opinor,  cf  praef.  2  postqtie  R  post  quem  m  ab- 

«tea  L.  I  voluminum  qui  LR.  ]  quorum  —  3  tmcnbuntur  potfea. 
OBL  parfcim  mnt  ed.  4  /utt  LR  erat  ed.  ft  stilo  li^St 

MKfk?  ed.  I  mvolute  ed. 

i        Doa.  intarpr.  Verg.   rol.  L  ^ 


2  DONATI  INTERPR.  VERG. 

illorum  labore  quidve  ex  patemo  sequendum  sit.  non 
enim  aut  illi  omnia  conplexi  sunt,  ut  res  ipsa  indicat, 
aut  ego  tanta  conposui  quae  te  possint  ad  pleni  intel- 
lectus  eflfectum  conpetenter  instruere.  quocirca,  ut  dictmn 
est,  lege  omnia  et,  si  forte  nostra  aliis  displicebunt,  tibi  s 
certe   conplaceant   quae  filio  pater   sine  fraude  transmisi. 

Primum  igitur  et  ante  omnia  sciendum  est  quod  ma- 
teriae  genus  Maro  noster  adgressus  sit;  hoc  enim  nisi 
inter  initia  fuerit  cognitum,  vehementer  errabitur.  et  cerfce 
laudativum  est,  quod  idcirco  incognitum  est  et  latens,!! 
quia  miro  artis  genere  laudationis  ipse,  dum  gesta  Aeneae 
percurreret,  incidentia  quoque  etiam  aliarum  materiarum 
genera  conplei^us  ostenditur,  nec  ipsa  tamen  aliena  a  par- 
tibus  laudis;  nam  idcirco  adsumpta  simt,  ut  Aeneae  lau- 
dationi  proficerent.  hoc  loco  quisquis  Vergilii  ingenium, 
moralitatem,  dicendi  naturam,  scientiam,  mores  peritiam- 
que  rhetoricae  disciplinae  metiri  volet,  necessario  primum 
debet  advertere  quem  susceperit  carmine  suo  laudandum, 
quantum  laborem  quamque  periculosum  opus  adgressus  sii 
talem  enim  monstrare  Aenean  debuit,  ut  dignus  Caesari,) 
in  cuius  honorem  haec  scribebantur,  parens  et  auctor 
generis  praeberetur;  cumque  ipsum  secuturae  memoriae 
fuisset  traditurus  extitisse  Romani  imperii  conditorem, 
procul  dubio,  ut  fecit,  et  vacuum  onmi  culpa  et  magno 
praeconio  praeferendum  debuit  demonstrare.  i 

Dicamus  ergo  quae  ipsius  Aeneae  personam  deformare 
potuissent;  nullum  enim  Vergiliani  carminis  apparebit  in- 
genium,  nisi  in  persona  suscepti  herois  fuerint  enumeraia 
contraria.  incertum  quippe  esse  non  potest  Aenean  sic 
ex  Asiae  partibus  recessisse  amissa  patria,  quam  defensare) 

1  lahore  transpos.  ed.  10  latMUindum  LR  laudativtm  ex 
11,  296  emend.  v.  d.  Hoeven  p.  31.  11  miro  artis  pro  mira 
arte,  quod  infra  legitur.  |  ipse  R  ipsi  L  ipsius  ed.  12  eUam 
om.  ed.  13  ipsa  om.  ed.  16  dicendi  notitiam  ed.  19  opus 
LR  carmen  ed.         20  Caesari  L  Caesare  R  -m  r.        22  aecu- 

^em  L  secutore  R  secutwrae  r  (cf.  9,  446  secutura  posteritai) 
om.  ed. 


^  TROOEMIUM  3 

non  potuit,  perditisque  opibus  regni,  tanta  et  illic  apud 
Ilium  et  com  genitali  solo  truderetur  esse  perpessum,  ut 
cuivis  credibile  esse  possit  talia  illmn  non  fuisse  passu- 
rum,    nisi   iure   deos   omnis  habuisset   infestos,   quod   est 

is  procul  dubio  criminosum,  et  qui  sic  vitam  suam  duxerit, 
ut  displiceret  omnibus  superis,  nullumque  fautorem,   ne 

ipsum   quidem  avum   suum  lovem  habere  valuerit 

purgat  ergo  haec  mira  arte  Yergilius,  et  non  tantum  qoI- 
lecta  in  primis  versibus,  ut  mox  apparebit,  verum  etiam 

19  sparsa  per  omnis  libros  excusabili  adsertione,  et,  quod  est 
summi  oratoris,  confitetur  ista  quae  negari  non  poterant 
et  summotam  criminationem  convertit  in  laudem,  ut  inde 
Aenean  multiplici  ratione  praecipuum  redderet  unde  in 
ipsum  posset  obtrectatio  convenire.     itaque  conponit,  non, 

II  ut  alii  putant,  carminis  caput,  sed,  ut  nos  adserimu§i, 
carminis  thema  tanta  subtilitate  artis,  ut  in  eodem,  hoc 
est  in  eius  brevitate,  latitudinem  magnam  futuri  operis 
d^nonstraret.  commendat  in  prima  propositione  carmen 
suum  personamque   eius  et  gesta  quem  purgandum  lau- 

n  dandumque  susceperat  simulque  partdtur  quid  fato,  quid 
extra  fatum  perpessus  sit,  subtiliter  monstrans  quae  acci- 
dunt  fato  nuUius  posse  viribus  superari,  perindeque  non 
esse  illius  crimen,  si  expugnare  fata  non  valuit,  illa  vero 
quae  extra  fatum  inpoaebantur  adversantibus  superis   et 

silwoiie  patientia  et  virtute  animi  transmisisse.  nullum 
interea  Aeneae  speciale  meritum  fuisse  ostendit,  ut  luno- 
nem  primitus,  dehinc  omnis  deos  sentiret  inimicos.  nam 
et  lunonem  strictiia  in  themate  ipso,  latius  autem  in  car- 
mine  frustra  adversus  Aenean  inimicitias  suscepisse  et  deos 


1  perdUisque  LR  que  om.  ed.      3  illum  LR  Ilium  ed. 
7  pofit  vcUuerit  lacQnae  signa  posui,   quia  et  qui  cum  ante- 
cedentibus  coiiiungi  non  potest,  sed  ad  apodosin  spectat  hanc 
iere:    eimi  non   dignum   auctorem  popuH  Romani  videri. 
12  summoia/l  criminatiane//  R  cum  ras.       16 — 17  hoc  eat  hBt 
€tt  0Q|.  ed.        19  eiu8  LR  su^am  ed.  |  quem,  LR  etiis  qtiem  ^Cv. 
22  wrtutibm  ed.  /  perinde  quod  non  esset  ed.      ^l  primitiw 
LS  /vtu^  ed. 


4  DONATI  INTERPR.  VBRG. 

ceteros  prodidit,  non  quasi  scaevis  Aeneae  meritis  ex- 
citatos,  sed  reginae  suae  qualicumque  studio  obsecutos, 
in  quo  ipso  subnexuit  etiam  illam  divisionem,  ut  dicturum 
sese  promitteret  quae  Aeneas  idem  in  terra,  qoae  in 
fluctibus  adversa  pertulerit.  purgata  persona  quam  pro-  5 
pria  defensione  Vergilius  tuebatur,  quod  ad  oratoris  offi- 
cium  pertinebat,  diversae  partis  hoc  est  inimicae  fuerat 
deformanda;  huic  enim  et  saevitiae  crimen  obiecit  et  diu- 
tumitatis  retentarum  inimicitiarum  adposuit  culpam  ad- 
dens  in  fine  thematis  ingentem  invidiam,  scilicet  Bomani  i« 
imperii  felicitatem  e/nersuram  non  fuisse,  si  Aeneas,  auctor 
eius  et  conditor,  lunonis  factione  ad  plenum  fuisset  op- 
pressus. 

Haec  te  summatim,  fili,  nosse  convenerat,  nec  arbitreris 
me   circumitione   usum.      cum   enim   adverterem    tirociniaK 
tua   novitate   ac  brevitate   expositionis   instrui  non  posse, 
aliquantum   evagari  debui,   ut  etiam  ipse  quasi  quoddam     | 
thema  futurae  interpretationis   praemitterem,    melius    ex- 
istimans    loquacitate    quadam    te    facere   doctiorem   quam 
tenebrosae    brevitatis    vitio    in    erroribus    linquere    quemM 
provectum  cupio  cuique  hoc  mei  laboris  opusculum  pecu- 
liaris   animi   quasi   quoddam   hereditarium  munus  in  iura 
transmitto.      ac   ne   forte  nescias    quid    tibi  commodi  ex 
hac  traditione  possit  accedere,  paucis  accipe.     si  Maronis 
carmina  conpetenter  attenderis  et  eorum  mentem  congrueii 
conprehenderis,  invenies  in  poeta  rhetorem  summum  atque 
inde  intelleges  Vergilium  non   grammaticos,   sed  oratores 
praecipuos  tradere  debuisse.     idem  enim  tibi,  ut  aliquibus 


1  scaevis  LR  in  sctevis  corr.  r  scaevis  —  2  ohsecutos  corni- 
pit  ed.  3  in  quo  —  divisioneni  om.  ed.  |  diciurum  LR  dictum 
est  ed.  7  pertinet  ed.  9  culpam  om.  ed.  14  fiU  om.  ed.  | 
conveniat  ed.  15  drcuitione  R  (ut  V  12,  26,  at  1, 264  circum- 
itione  et  3,  85  circumitu)  circumventione  ed.  16  novitate  ac 
LR  ed.  novitatis  causa  Hoppius.  17  aliquantulum  ed.  |  eva- 
qari  LR  augeri  ed.  |  etiam  LR  iam  ed.  18  Uiema  LR  prae- 
luditm  ed.  21  profectum  LR  ed.  provectum  nos.  |  cupido  ed.  | 
hoc  om.  ed.  22  et  iura  LR  ed.  m  iura  nos  cf.  12,  938. 
28  dehuisset  LR  corr.  r  ed. 


PROOEMIUM  5 

locis  exempli  causa  posimuus,  artem  dicendi  plenissimam 
demonstrabit.  amato  eum,  qui  multorum  diversorumque 
scripta  conplexus  est,  erit  operae  pretium  non  errare  per 
plurimos;    et  si  id  placebit,  laudabis  eum  cui  licuit  imi- 

5  versa  percurrere,  qui  se  diversae  professionis  et  diversa- 
rum  sectatoribus  artium  benivolum  praebuit  peritissimum- 
que  doctorem.  habet  denique  ex  eo  nauta  quod  discat 
in  officiorum  ratione,  habent  quod  imitentur  patres  et 
filii,   mariti   et  uxores,  imperator  et  miles,   civis  optimus 

10  et  patriae  spectatissimus  cultor,  in  laboribus  periculisque 
reipublicae  optimum  quemque  et  apud  suos  primum  for- 
tunas  et  salutem  suam  debere  contemnere.  magisterio 
eius  instrui  possunt  qui  se  aptant  ad  deorum  cultum 
futuraque   noscenda.     hic  habent  imitandam   laudem    qui 

15  inlaesas  amicitias  amant,  habent  quam  metuant  notam 
qui  fluxa  fide  aut  amicum  fefellerint  aut  propinquum. 
docet  quales  esse  debeant  homines  quorum  praesidia  in 
necessitatibus  postulantur,  ne  adrogantiae  aut  inhumani- 
tatis  crimen  incurrant;  non  erubescendum,  si  potior  inferio- 

20  rem  roget,  cum  fuerit  necessarius.  postremo  quoniam 
non  possumus  Maronianae  virtutis  omnia  narrata  percur- 
rere,  exempli  causa  ista  dixisse  sufficiat.  facilius  enim 
cetera  legendo  et  considerando  reperies,  si  praedicta  fueris 
adsecutus.     omnia  certe  quae    ex   eo   nunc  adripere    pla- 

15  cuit,  suis  quibusque  locis  explicando  tractabimus. 

Nec  te  perturbent  inperitorum  vel  obtrectatorum  Ver- 
giliani  carminis  voces  inimicae.  scio  enim  nonnullos 
calumniari  quod  sententias  suas  Vergilius  velut  contraria 
sentiendo  dissolvat.  in  iis  quippe  reperiuntur  qui  relictis 
wperspicuis  rebus  argumentis  velint  contraria  ipsa  firmare, 
atque  ita  adsertionibus  suis  ostendunt  sese  ab  vero  intel- 


2  eum  LB,  eo  ed.        10  lahorihusque  ed.  |  periculisque  obu 
ed.  14  hii  LR  hic  ed.  16  propinquum  L  ed.  propinus 

cwn  R.      20  necessarius  LR  (cf.  1,  64)  necessarium  ed.      21  nar- 
rata  LR  numerata  ed.  24  ex  eorum  LR  ea;  eis  ed.   ex  eo 

nunc  nos.         27  enim  om.  ed.        29  dissolvat  LR  -vit  ed.  |  iis 
LR  his  ed.       31  adsertionihis  L  insertionilus  R  fictiomhus  ed. 


6  IX)NATI  INTERPR.  VERG. 

lectu  longe  esse  discretos.  Vergilius  enim  si  dixit  deos 
esse  et  nirsum  non  esse  memorayit,  alio  autem  loco  po- 
suit  esse,  sed  nihil  curare,  alio  vero  esse  et  curare  quae 
homines  agant,  esse  fatum  et  non  esse,  stata  die  homines 
mori  et  interdum  ante  praefinitum  tempus  extingui,  sea-  5 
tire  aliquid  mortuos  vel  nihil  esse  post  mortem,  non  ad- 
serentis  officio  ductus  est,  sed  pro  tempore,  pro  persona, 
pro  loco,  pro  causa  aut  adstruxit  ista  aut  certe  dissolvit. 
denique,  si  ad  propositum  thema  redeamus,  inveniemus 
Vergilium  id  esse  professum,  ut  gesta  Aeneae  percurreret,  lo 
non  ut  aliquam  scientiae  interioris  vel  philosophiae  par- 
tem  quasi  adsertor  adsumeret. 

Interea  hoc  quoque  mirandum  debet  adverti,  sic  Aeneae 
laudem  esse  dispositam,  ut  in  ipsam  exquisita  arte  omnium 
materiarum  genera  convenirent.    quo  fit  ut  Vergiliani  car- 15 
minis   lector  rhetoricis   praeceptis  instrui  possit  et  omnia 
vivendi   agendique   officia  reperire.     restat  ut  ante  dispu- 
tationis    interioris    ingressum    etiam    hoc    debeat     nosci, 
ordinationem  operis  sui   sic   conlocasse  Vergilium,   ut  po- 
steriora  primitus   et   prima  posterius   poneret;  nam   Sici-  «o 
liensi   in  parte   naufragium   descriptum   non   inter  primos 
labores   Aeneae   numerabatur,    usque    adeo    ut   ipse   idem 
diceret   (l,   29):    „iactatos   aequore   toto   Troas,    reliquias 
Danaum  atque  inmitis  Achilli,   arcebat  longe  Latio  mul- 
tosque  per  annos  errabant  acti  f atis  maria  omnia  circum" ;  H 
et    ex   Aeneae    persona   (1,  198):    „o   socii,    neque   enim 
ignari  sumus  ante  malorum,  o  passi  graviora,  dabit  deus 
his   quoque  finem.     vos   et   Scyllaeam  rabiem  penitusque 
sonantis  accestis  scopulos,  vos  et  Cyclopea  saxa  experti"; 
et   ex  persona   Didonis   (l,  765):    „nam   te  iam    septima  $o 
portat     omnibus     errantem     terris     et     fluctibus     aestas". 
haec     ergo     quae     posterioris     temporis     fuerunt     posuit 


4  stata  L  (tu  superpos.  man.  II)  R  statuta  ed.  1  et  pr6 
L  (in  set  pro  corr.  man.  11)  et  R  sed  r  ed.  8  adstruxit  LR 
ahstraxit  ed.  |  ista  om.  ed.  14  ipsam  L  ipsa  R  ed.  |  omnium 
LR  oinnia  ed.  17  dispositionis  inferioris  ed.  28  squilham 
LR.        32  fuere  ed. 


AENEIDOS  I  7 

priina  et  in  aliud  tempus  superiora  distulit,  ut  in  con- 
vivio  Didonis  narrarentur,  ne,  si  prima  ponerentur,  odio- 
sum  foret  haec  eadem  inquirente  Didone  repetere,  quae 
yitandae  prolixitatis  causa  semel  dici  conrenerat. 

5  Interpretabimur  igitur  quod  diximus  thema,  cuius 
prima  pars  est  arma  virumque  cano:  in  hac  brevitate  et 
angusta  propositione  mnlta  conplexus  est;  nam  et  pro- 
posuit  fet  divisit  et  in  eo  ipso  sese  commendat,  quod  noh 
ludicra  vel  turpia  ut  alii,  sed  spectata  elegerit  ad  scri- 

10  bendum,  arma  scilicet,  hoc  est  scutum  et  alia  quae  Aeneae 
Vnlcanum  fabricasse  perscripsit,  et  virum,  non  ut  sexum 
significaret,  sed  virum  qui  talia  arma,  tam  magna,  tam 
pulchra  habere  vel  gestare  potuerit,  virum  qni  Bomani 
imperii   auctor  et  conditor  esse   meruerit,   virum  qui  lu- 

15  nonis  inimicitias  et  factionem  deorum  omnium  superaverit, 
virum  qui  terra  marique  iactatus  multa  adversa  tolerando 
ac  ferendo  transmiserit.  hoc  loco  plerique  arbitrantur 
errasse  Vergilium,  ut  primo  rem,  deinde  personam  poneret ; 
qui  si  Sallustium   (hist.  I  1 M.)   considerarent   liberum   a 

20  ratione  metrorum  sic  historiam  coepisse,  ut  primo  rem, 
dehinc  populi  Romani  personam  poneret,  numquam  Ver- 
gilium  criminarentur,  quem  constat  in  propositione  liberam 
ordinandi  habuisse  licentiam,  exequendi  vero  alium  ordinem 
adhibuisse.     nam  quod  ait  cano,   quasi  iam  carmine  con- 

25  pleto  loqueretur,  ostendit  ex  aperto  thema  esse,  quod 
plenum  atque  perfectum  futurae  conscriptioni  carminis 
praeparaverat.  cano  bis  accipitur,  cano  arma,  cano 
virum,  sed  armorum  descriptionem  primo  propositam  se- 
quenti  disputctioni  servavit  et  coepit  a  gestis  viri  adiun- 

3 — 4  qtme  vitandae  L  qua^  evit-  R.  6  interpretemur  ed. 
8  dividit  ed.  11  et  virum  LB,  et  om.  ed.  13  potuit  ed. 
14  esse  meruerit  LR  e.  dehuerit  vel  m.  ed.  15  factionem  — 

superaverit    temere    mut.    edF   virwm  —  superaverit    om.   edl. 

16   virum  —  n  transmiserit  post  meruerit  transpos.  edF. 
19 — 20  a  ratione  R  oratione  L.  21  dehinc  Ll^  demde  ^^, 

24  trihuisse  LB  edl  fenuisse  edF  odhibausse  xio^.       ^^  %et- 
t^a^i^  LR  corr.  r  ed. 


8  DONATI  INTERPR.  VERG. 

gens  haec  secundae  propositioni,  ne  hiulcam  faceret  nar- 
rationem.      sequitur    altera   cum   propositione   divisio,    ut 
ostendat    quid  Aeneas    fatali    ratione,    quid   extra  fatum 
perpessus  sit;  nam  fuit  fati  ut  perdita  patria  sua  ire  ad 
Italiam   et  in   eam  venire  cogeretur.     quo  loco  Vergilius  8  i 
Aenean    perditae    civitatis    crimine    absolvit;    nulla    enim     ' 
culpa   est  defensare  nequisse  quod  fataliter  interisse  du- 
bitari  non  poterat.      simul   monstrat  non  poenam   fuisse 
quod  Asiae  finibus   exclusus  Aeneas   amisso  genitali   solo 
quasi    exul    trahebatur    in    alienas    terras,    sed    gloriam.  i« 
optimum   quippe   est  idcirco   parvum  perdere  unumquem- 
que,   ut  ininore   percussus   detrimento  maioris  rei  emolu- 
menta   conquirat.      certe   et   illud   sentiendum,    non   malo 
fatorum   voto   Hiensi  imperio   excidium   extitisse,    sed   ne 
esset   quod  in   Asiae   partibus   eimi   detineret  qui   consti-  u 
tuendo  Romano   imperio   dignus   auctor  et  conditor  para- 
batur.      ergo   quod  ait   Troiae    qui  primus  db    oris  Ita- 
liam   fato  profugus  Laviniaque   venit  litora,    fatorum  id 
ratione   contigisse   non  dubium   est.     sed  quaerendum  est 
cur  posuerit  Laviniaque  venit  litora,  cum  nondum  fuisset  n 
hoc  loci  nomen,  eo  scilicet  tempore  quo  Aeneas  venit  ad 
ItaHam.     non   ergo   iam  tunc  fuerant  Lavinia  litora,  sed 
tunc    cum    gesta    veteribus    saeculis   Vergilius    replicabat. 
alia  Vergilio  fit  causa,  quia  dixit  primum  venisse  Aenean 
ad   Italiam,   cum   constet   etiam   alios   eo   esse    pervectos,  2S 
antequam  Aeneas  Italiam  tetigisset:  et  verum  est,  sed  non 
ad  eam  Italiae  partem  in  qua  sunt  Lavinia  litora.     ergo 
et  primus   fato,   quia   alii   ex   eventu   ad  Italiam   fuerant 
delati,  Aeneas  vero  conpulsus,  quia,  sicut  multis  locis  est 
positum,   aliam   terram  tenere  non  poterat  cui  fuerat  de-  39 
creta  Italia  in  ea  parte  in  qua  ab  eo  Lavinium  oppidum 
conditum    est.      ergo    colligitur    intellectus,    ut    fato   non 

1  praepositioni  LB,  propositioni  r  edl:  cf  quod  spectat  Do- 

natus  7,  37  novum  exordium  carminis.  6  perditae  LR  pro- 

ditae  ed.  cf.  2,  199.       12  ut  minore  L  ed.  ut  om.  R.      17  pri- 

///Af  L.  18  Laviniaque  LR  Lavinaque  r  ed.  24  /i^  LR 

/uifjf  r  ed.  I  qtiia  LR  qua  ed.      32  itt  fatoliU  scilket  voXfcT^ci^. ^d. 


AENEroOS  I  9 

semel  accipiatur,  ut  sit  fato  perdidit  patriam  fato  ex- 
clxLSus,  fato  pervenit  ad  Italiae  partem  in  qua  vocitari 
coeperunt  Layinia  litora.  multum  ille  et  terris  iactatus 
\et  alt6\z  aliam  tenet  cum  propositione  divisionem;  nam 
6  specialiter  scripsit  in  carmine  suo  quae  in  terris,  quae  in 
pelago  perpessus  sit  Aeneas  et  haec  ipsa  adserit  extra 
fatum  fuisse  addendo  vi  superum,  vis  enim  non  est  nisi 
cum  fit  aliquid  extra  leges,  hoc  est  contra  fatum.  ut 
autem    ex  hoc   quoque   excusaret  Aenean,   qui  nihil  tale 

10  de  superis  meruerat,  addidit  saevae  memorem  lunmis  oh 
iram,  hoc  est  non  propter  Aeneae  aliquam  culpam  haec 
superos  fecisse,  sed  ut  obsequerentur  studio  et  voluntati 
lunonis,  cui  utpote  reginae  universi  in  quam  vellet  par- 
tem   consentire   debuerant   et  idem   velle   quod   illa  prae- 

15  sumpserat.  purgatur  ergo  etiam  ex  ista  parte  Aeneas: 
restat  ut  ipsam  quoque  lunonem  frustra  adversus  ipsum 
odiimi  suscepisse  monstremus,  in  quo  ipso  non  tantum 
purgatio  est  susceptae  personae,  verum  etiam  deformatio 
lunonis,  quam  e  diverso  poeta  constituit;  ait  enim  saevae 

£0  memorem  lunonis  ob  iram.  non  enim  saevam  potentem 
dixit,  ut  alii  volunt,  sed  revera  saevam,  quae  perseque- 
retur  innocentem  et  eum  qui  nihil  admisisset  et  esset 
deorum  omnium  perindeque  ipsius  quoque  lunonis  an- 
tistes   et  cultor.     onerat   eam   etiam  alterius  criminis  in- 

25  vidia,  quod  inimicitias  ipsas  nulla  ex  culpa  susceptas 
diutissime  ac  tenaciter  retineret,  perindeque  indicavit  ho- 
nestis  et  probis  etiam  iustarum  inimicitiarum  longaevam 
non  convenire  memoriam.  hunc  locum  apertius  notat  in 
quinto  libro  (781):    nam  cum  Venus  apud  Neptunmn  de 

30  ipsa  lunone  quereretur,  ait  inter  cetera  „Iunonis  gravis 
ira  neque  exaturabile  pectus,  quam  nec  longa  dies  pietas 
nec  mitigat  uUa".  concludit  mire  thema  ipsum  et  omnem 
adversus  lunonem  invidiam  conpetenter  exaggerat  dicendo 
mtilta  quoque  et  lello  passus,  dum  conderet  urbem  infer-  5 


1 — 2  exelusi/s  LB  expulsm  ed.  4  t%  alto  d^ea^  m  VS^ 

sed  exphcBtur.        7  addendo  LR  adde  ed 


10  DONATI  INTERPR.  VERG. 

retque  deos  Latio,  germs  tmde  Latintm  Albanique  pahres 
atque  altae  moenia  Bomae,  ut  etiam  tunc  bello  Aenean 
adpetisset,  cum  civitatem  in  Italia  conderet,  cum  inferret 
deos  Romano  imperio  et  statui  publico  profuturos,  contra 
quae  si  obtinuisset  Iuno,  nec  Latinum  genus  nec  Albanos  5 
principes  neque  ipsam  Eomam  emersuram  fuisse  perinde- 
que  nec  ipsum  Caesarem  Romani  imperii  culmen  habi- 
turum.  dum  conderet  urbem:  de  hac  dictum  est  (7,  290) 
„moliri  iam  tecta  videt,  iam  fidere  terrae".  cuius  dolore 
commota  luno  excitavit  per  Furiam  bellum.  proposito  lo 
nova  inventione  themate,  in  quo  non  solum  quae  esset 
dicturus  ostendit  verum  etiam  multiformi  ratione  divi- 
sionis  usus  est,  commendavit  carmen  suum  et  Aeneae  per- 
sonam  omni  liberam  crimine  demonstravit,  lunonem,  quam 
ex  diverso  posuit ,  multis  modis  gravi  perfudit  invidia.  i5 
ipsum  adgreditur  ab  invocatione  Musae  sui  carminis  caput, 
cui  nisi  instruendi  lectoris  causa  thema  praemisisset,  per- 
didisset  profecto  gratiam  laboris  sui,  cum  quid  lecturus 
esset  lector  ipse  nesciret.  interea  proposito  themati  non 
mirandum  est  in  omnibus  non  respondisse  Vergilium;  20 
cum  enim  libros  suos  disposita  ordinatione  perscriberet, 
fine  vivendi  circumventus  intentionem  professionis  suae 
conplere  non  potuit;  nam  Albanique  patres  atque  altae 
moenia  Romae  non  scripsit. 

Exposuimus  thematis  textum,  iam  nunc  ad  originem  25 
carminis  caputque  redeamus,  ut  ostendamus  Vergilium 
poetarum  more  quod  erat  scripturus  ab  invocatione  Musae 
coepisse.  Musa,  inquit,  mihi  causas  memora,  quo  numine 
laeso  quidve  dolens  regina  deum  tot  volvere  casus  in- 
10  signem  pietate  virum,  tot  adire  lahores  inpulerit?  rogatur  so 
Musa,  quoniam  deam  nihil  latere  convenerat,  ut  odiorum 
lunonis  adversus  Aenean  diceret  causas  (nuUum  enim 
iustum  odium  est  nisi  quod  delinquentis  praecesserit  culpa), 

2  ut  etiam  LR  edl  quod  etiam  edF.         4 — 5  contra  quae 
LR  contraque  ed.        8  dum  conderet  om.  ed.         13  et  Aeneae 
—  /^  mmdta  temere  mutavit  ed.  1%  lccturtts  LR  dicturtis 

ed.         21  perscriberet  LR  praescr.  ed.        ^^  nam  om.  ^^. 


AENErooS  I  11 

utnim  aliquod  numen  vel  ipsam  lunonem  laesisset  Aeneas, 
ut,  cum  nulla  esset  inventa,  confirmaret  lunonis  saevitiam. 
ideoque  opposuit  insignem  pietate  virum,  ut  ostenderet 
innoceiitem  tot  volvere  casus  [insignem  pietate  virum  tot 

5  adire  labores  inpulerit]  et,  quod  fait  gravius,  insignem 
pietate  virum,  hoc  est  deomm  cultorem  et  spectatae  vitae 
hominem.  quo  loco  possumus  conicere  quid  factura  esset 
delinquenti,  quando  sic  adflixit  innoxium.  quae  omnia  sic 
in  unum  rediguntur;  nam  irasci,  cum  irascendi  causa  non 

10  suppetat,  et  non  satiari  innumeris  tormentis  alienis  et 
gravissimis  casibus  saevitia  est  non  ferenda.  quod  autem 
in  iliemate  posuit  saevae  memorem  lunonis  ob  iram,  hic 
quoque  confirmat.  interea  hoc  dicendo  instruit  homines 
ad  bonam  vivendi  rationem.     bonum  enim  virum   iustus 

16  dolor  debet  commovere  et  sic  nec  in  ultione  sit  inmode- 
ratus  nec  ipsas  quamvis  iustas  inimicitias  diutius  in 
animo  retentet.  hoc  hominum  genus  meliore  testimonio 
Sallustius  prosequitur  et  contrarios  occulte  reprehendit 
dicens    (Cat.  9,  5)    „et    accepta    iniuria    ignoscere    quam 

»0  persequi  malebant^S  quantum  ergo  reprehendenda  est 
luno,  quae  nec  accepit  Aeneae  iniuriam  et  sic  persecuta 
est  innocentem!  etiam  diu  inimicitias  tenuit  nulla  prae- 
cedente  offensione  susceptas  nec  tot  poenis  et  cruciatibus 
insontis  potuit  satiari.     tmtaene  animis  caelestibus   irae? 

C5  in  deorum  mentibus  lenitas  ac  miseratio  et  pronum  ad 
benefaciendum  votum  esse  convenit.  inde  Vergilius  ad- 
miratur,  cum  dicit  tantaene  animis  caelestibus  irae,  quia 
nec    frustra    irasci    debent    nec    commotionem    suam    in- 


1  utrum  aliquod  LR  verum  quod  ed.  3  post  opposuit 

quae  sequuntur  usque  ad  5  gravius  om.  ed. :    ex  quibus  quae 
uncis  inclusi  per  dittographiam  irrepsisse  patet.  8  omnia 

ftic  L  omnia  et  sic  R  et  deL  r.  11  saevitiae  si  L  saevitiae 

s//  R  saevitia  est  r  ed.  15  et  sic  nec  L  et  sic  ne  R  nec 

om.ed.  I  inmoderatu^s  LR  moderatus  ed.  17  retineat  ed. 

18  persequitur  ed.  |  occidtae  LR  corr.  r  ed.  l^  accepta  m- 

iuria  Llt  =  Sall.  mt.  acc.  ed.  26  miseratio  lil^  miseri,- 

€ordia  ed. 


E 
I 


I 


32  DONATl  mTEBPE.  YEEG, 

modeirata    ultione    pensare,    ne    gravius   reprebendatur  m 
diis  quod  in  homluibus  displicet 

Post  invocatiouejii,  quam  non  in  adiunifcutuni  sui  oar- 
miuis,  sed  In  faTOrem  suscepti  sui  YergiJius  posuit,  in- 
cipit  causaa  enmuerare,  quas  leetor  vel  auditor  adverteo^  s 
inter  iuitia  ipsa  cognoscat  et  lunouem  saevam  et  deo^ 
ceteross  malo  atudio  eiusdera  lunonis  non  recte  adsensos 
et  Aenean  nou  sua  culpa  perpessum  esse  quae  passus  est. 
nrhs  tmiiqtm  fuit:  primam  et  priucipalem  causBWi  odio- 
rum  lunoma  dicit,  quam  contra  dispositionem  fatoruui 
susceperat  luno,  ut  quod  nune  Roma  imperinm  teuet  non 
ipsa,  sed  Carthago  habuisset.  sed  angebatur  fortissim*j 
sorupulo  et  futurorum  guara  sciebat  fatorum  ratione  in- 
pediri  nisus  suos,  quod  cmersurus  foret  ex  sanguine  Tro- 
iauorum  qui  opes  eiusdem  Cartbaginis  perderet,  ideoque 
cupiebat  Troianos  extingui,  ne  ad  illius  tempora  Troiana 
suceessio  pervenii'et  cui  CaHbagiuis  debebatur  emcidium> 
ecce  ipsa  principalis  causa  Aeneau  spedaliter  non  teueT 
in  crimine.  ceteras  videamus  quas  iueideutis  enumorat, 
quae  ne  ipsae  quidem  possunt  eius  innoceutiam  luaculart'. 
hae  tamen  euumerautur  ad  iniquitatem  luuonis  expri- 
mendam,  cetenmi  sola  illa  Carthagiuis  fuit  quae  inimi- 
cam  in  odium  Troianorum  vehementer  urgebat,  ceterujii 
si  aliae  nou  essent,  necegse  erat  incitari  ex  illa  sola  lu- 
nonem,  ut  quod  instituerat  adversus  Troianos  exercerel, 
sed  propterea  aliae  sunt  causae  propoaitae,  ut,  cum  onmes 
fuerlnt  ab  Aeneae  speciali  eulpa  discretae,  et  ipse  Aenea^ 
purgetm^  melius  et  luuonis  factio  conatibus  biiquissiniis 
uoseatur  esse  suscepta.  laudatur  hic  Cartbago,  dum  situs 
eius  et  cetera  describuntur,  ut  ostendatur  emergetis  Roma- 
mmi  imperium  raultiplici  ratione  opprimere  potuisse,  vel 
maxinie  fulta  favore  luuouis  praesentis.  urbs  antiqiia 
fuit,   Tf/rii  tenmre  coloni,  Carthago,  ItaUam  contra  Tihe- 


11  Moma  LR  Momanmi  ed*       13  fffmra  LR  genera  ed, 
14  nims  LE  canatm  ed.       3t  ftae  LR  haee  ed.       ^2  inimiGa 
led.         27  /iienni^€t  temere  mut.  ed.         %^  BemaivoTum  %^, 


.   .        AENEIDOS  I  13 

rmaque  longe  ostia,  dives  opum  sttidiisque  asperrinia  helU: 
antiquam  debemus  accipere  non  magnam,  ut  nonnullis 
videtur,  sed  prolixi  temporis,  ut  annositate  ipsa  roborata 
sit  atque  firmata  perindeque  potuerit  Bomanum  imperium 
6  nascens  longaevis  viribus  premere.  Tyrii  tenuere  coloni: 
ut  praeter  incolas  aucta  sit  etiam  accessione  Tyriorum. 
laudatur  etiam  a  loco  ac  situ:  Italiam  contra  Tiberina- 
que  longe  ostia;  a  fortuna:  dives  opum,  hoc  est  cui 
substantia    propria    non    deesset    nec    quaereret    alienam; 

10  a  natura  et  moribus:  studiisque  asperrima  belli.  hanc 
igitur  parabat  aemulam  luno,  cui  omnis  ad  inferendum 
bellum  Romano  imperio  patebat  occasio,  lunonis  favor, 
locorum  proximitas,  substantia  rei  familiaris,  bellatorum 
numeras   et  fiducia   naturalis   et   innatum  'studium    dimi- 

15  candi.      qtmm   luno   fertur    terris   magis    omnibus    unam  15 
posthabita  coluisse  Samo:  hic  Ulius  arma,  hic  cmrus  fuit, 
hoc  regnrnn  dea  gentibus  esse,    si  qua  fata  sinant,    iam 
tum    tenditque   fovetque:    tanta    obstinatione    luno    contra 
Bomanum    imperium    nitebatur    faciens    pro    Garthaginis 

80  opibus,  ut  omnibus  eam  terris  et  ipsis  quoque  genitalibus 
praeposuisset.      denique    insignia    miminis    sui    et    omne 
quod   poterat   in    ea    conlocaverat.     progeniem   sed   enim 
Troiano  a  sangui/ne  duci  audierat,   Tyrias  oUm  quae  ver-  20 
feret  arces:    vertere  hanc  habet  intellectus  expressam  ra- 

S5  tionem,  ut  nihil  post  excidium  supersit:  denique  sic  et 
alio  loco  ait  (237)  „quae  te  genitor  sententia  vertit?" 
hoc  est  sic  mutavit,  ut  nihil  pietatis  remansisset  in  sen- 
sibus  lovis;  item  alio  loco  (2,  624)  „tum  vero  omne  mihi 
visum  considere  in  ignis  Ilium  et  ex  imo  verti  Neptunia 

so  Troia^',  quoniam  constabat  nihil  eius  remansisse  post 
flammas.  haec  ergo,  ut  dictum  est,  principalis  fuerat 
causa,   quae  etiam  si  sola  existeret,   sola  posset  adversus 


11  aemidari  ed.       12  favor  LR  furor  ed.      16  huic  illius 
LR  hic  i.  r.       19  Bomanorum  ed.       23  troiana  sanguine  LR 
corr.  r.       29  aUo — vero  om.  ed.       31  e)'go  om.  ed.       82  causa 
om.  ed.  ante  fuerat  inseruit  ed.  poat    \    quae  R  ed.  om.  \i.  \ 
extaret  ed. 


14  DONATI  INTBRPR.  VEEG. 

Troianos  ammuin  lunonis  urgere:  faciebant  aliae  cumu- 
lum  et  odium  ex  priore  causa  susceptum  magis  ac  magis 
augebant.  hoc  ostendit  poeta  dicendo  id  metuens:  ut 
firmaret  quod  diximus,  foisse  unam  et  principalem  causam 
quam  primo  loco  posuit.  incipit  iam  alii^  dicere:  ait  5 
enim  veterisque  memor  Satumia  belli,  prima  quod  ad 
26  Traiam  pro  caris  gesserat  Argis,  [necdum  etiam  causae 
irarum  saevique  dolores  exciderant  animo:  manet  alta  mente 
repostum  iudicium  Po/ridis  spretaeque  iniuria  formae  et 
genus  invisum  et  rapti  Ganymedis  honores]:  ut  ostenderet  lo 
lunonem  pemicioso  studio  laborare  ne  Troianis  contingeret 
inpune  evasisse  post  excidium  Troiae  vel  viribus  re- 
paratis  adversus  Graecos  armari,  quos  Illiensi  bello  con- 
foverat,  vel  finis  obtinere  Italiae,  propter  Gartbaginis 
meritum,  addidit  subinde  aliam  causam  miro  artis  inr  is 
genio,  ut  ex  uno  Paridis  facto  non  unum,  sed  et  aliud 
crimen  videretur  exortum,  quae  quidem  vexarent  lunonis 
animum,  non  tamen  quae  adscribi  Aeneae  merito  potuis- 
sent.  sic  enim  plurali  usus  numero  unam  causam  dupli- 
cem  fecit;  nam  cum  luno  in  iudicio  Paridis  offensa  sit,  20 
quod  in  malo  aureo  minorem  praetulit  deam,  quaesivit 
ingenium  dicentis  aliam,  cum  dicit  iudicium  Paridis  spre- 
taeque  iniuria  formae,  ut  iniquum  non  suffecerit  iudicium 
Paridis,  qui  potiori,  hoc  est  reginae  deorum  omnium 
praetulit  inferiorem,  accesserit  et  formae  iniuria.  malum  ss 
quippe  aureum  dicitur  inscriptum  fiiisse  „hoc  munus  for- 
mosior  habeto".  cum  ergo  datum  fuisset  Veneri,  dupli- 
citer  offensa  est  luno,   ut,   cum  esset  soror  lovis  et  con- 

7  Argis  lemmatis  finis  in  LB:  sed  quoniam  sequens  inter- 
pretatio  primum  v.  27  tractat,  deinde  25,  tum  26,  postremo  28, 
apparet  Donatum  totum  adscriptum  voluisse  et  membra,  ut 
disputandi  ordo  ferebat,  particulatim  arrepta  more  suo  repe- 
tivisse:  quamobrem  ut  aliis  similibus  locis  lemma  supplevi. 
14  fine  LR  fines  r  ed.  16  et  om.  ed.  18  merito  om.  ed. 
20  facit  ed.  |  nam  LR  unam  edF.  21  quaesit  LR  quae- 
sivit  r  quasi  sit  ed.  22  iudicium  —  28  formae  LR  edl  pro 

hoc  versum  26  substituit  edF.        28  sufficerit  LR  corr.  r  suf- 
ficeret  ed.        28  et  coniunx  om.  ed. 


AENEIDOS  I  15 

iuiix,  natu  maior,  regina  deonun,  cum  iniuria  famae  suae 
obtinere  nequiverit.  causae  ergo  irarum  fuerunt,  sicuti 
dictum  est,  in  iudicio  mali  aurei  duae:  una  quia  non 
obtinuit,   altera  quia   pulchrior  iudicata    est  Venus.     ira 

5  pertinet  ad  illam  partem,  quia  non  vicit,  saevi  autem 
dolores  ad  iniuriam  formae  revocantur.  gravissime  quippe 
feminae  offenduntur,  si  foedae  iudicentur.  denique  satiat 
ipsam  partem  Vergilius  dicendo  manet  alta  mente  re- 
postum    iudicium   Paridis    spretaeque    iniuria   formae,    ut 

10  non  tantum  irata  videatur  quod  victa  est  quantum  in 
Ula  parte  quae  ad  iniuriam  formae  pertinebat.  manet 
ergo  quod  dixit  ad  omnia  pertinet,  repostum  vero  ad 
iudicium  Paridis,  iudicium  scilicet  corruptum  libidinis 
praemio,  Paridis   vero   sic  accipiendum,  ut  convicium  sit, 

16  non  bominis  nomen,  scilicet  quasi  abiecti,  quasi  venalis, 
quasi  vulgaris  et  inbonesti.  manet  alta  mente  iniuria 
formae:  boc  loco  doctores  falluntur;  nam  tradunt  iniuriam 
formae  sic  extitisse:  dicunt  enim  Antigonam  Priami  filiam 
ingressam   lunonis    templum    formam    corporis    sm   prae- 

80  tulisse  simulacro  deae.  quod  contra  est;  nam  melius  est 
intellegere  quod  Vergilius  babet  quam  fabulosa  sectari, 
ut  iniuria  formae  Paridis  sit,  non  Antigonae.  addit  et 
genus  invisum,  ut  ad  principalem  causam  gementis  aestus 
reduceret,    et  rapti   Ganymedis   bonores,    propterea    quod 

85  turpiter  amatus  sit  a  love.  boc  loco  foedum  est  intelle- 
gere  aliquid  de  zodiaco  circulo  in  quo  Gauymedes  dicitur 
conlocatus,  ne  infames  et  effeminati  inter  sancta  sidera 
numerentur  et  sentiamus  quod  poeta  non  dixit.  exposuit 
omnis    causas    et    ostendit    universas    alienas    ab   Aenea 

30  atque,  ut  posterius  dictas  ostenderet  incidentis,  ait  his 
accensa  super,  boc  est  bis  accensa  super  illam  quae  fuit 
propter  excidium  Cartbaginis.    et  bene  dixit  accensa;  ignis 

7  foede  LR  foedae  r  ed.       12  repostum  vero  ad  om.  ed. 
15  sciUcet  —  16  inhonesti  omittendo  et  interpolando  corrupit  ed. 
18  extitisse  om.  ed.         22  adde  ed.         26  de  diodiaco  LR 
corr.  r  ed.      28  numerentur  LR  sint  numerati  ed.      30 — 31  his 
aecensa  om.  ed. 


16  DONATI  INTERPR.  VERG. 

enim  non  accenditur,  nisi  ex  nutrimentis  habuerit  adiu- 
mentum.  incipit  nimc  narrare  labores  Aeneae  et  casus 
referens  non  prima,  ut  in  themate  exposuimus,  sed  se- 
quentia.  constabat  enim  ipso  tempore  quo  in  Tjrrheno 
mari  navigabat  Aeneas  annum  septbnum  currere  ab  ex-  & 
cidio  Troiae.  denique  ipse  poeta  sic  posuit,  ut  ostenderet 
multa  praecessisse,  quae  non  praetermittentis  animo  siluit, 
sed  ratione  ordinati  carminis;  servayit  enim  haec  ad  Di- 
80  donis  convivium.  iadatofi  aequore  toto  Troas,  rdiquias 
Danaimi  atque  inmitis  AcliilU,  arcehat  longe  Latio:  haec  lo 
omnia  ad  exprimendam  lunonis  iniquitatem  posuit,  ut 
satiaret  odiorum  unam  et  solam  fuisse  Carthaginis  causam, 
qua  exagitata  nec  misereri  sinebatur  nec  deserere  inten- 
tionem  suam:  quae  quoniam  noverat  expugnari  se  ratione 
fatorum  nec  posse  obtinere,  cupiebat  saltem  ab  iis  terris  15 
eos  longe  admodum  separare  quibus  per  posteros  Eoma- 
num  debebatur  imperium.  atque  ut  simul  iniquitatem 
lunonis  ac  saevitiam  demonstraret,  ait  iactatos  aequore 
toto  Troas,  reliquias  Danaum  atque  inmitis  Achilli,  ar- 
cebat  longe  Latio.  noverat  enim  contra  rationem  fatorum  20 
sese  certare,  qua  causa  vel  propellere  cupiebat  Troianos 
a  terris  Italiae,  quos  ad  plenum  superare  non  poterat. 
inde  factum  est  ut  nec  miseratione  moveretur,  ut  iactatos 
toto  mari  et  eos  qui  ex  infinito  numero  ad  paucos  fuis- 
sent  redacti  quosque  e  manibus  saevissimorum  hostium  25 
fortuna  servaverat  insidiis  non  deficientibus  obtereret. 
quod  autem  posuit  reliquias  Danaum,  exprimitur  crude- 
litas  inimicae,  quae  tot  cladibus  satiari  non  potuit,  et 
adquiritur  Aeneae  laus  maxima,  quod  de  reliquiis  Troiae 
Romanum    quaesivit    imperium,     perindeque    poeta    con-  30 


1  ex  trimentis  R.  2  nunc  LR  vero  ed.  6  Troiae 

om.  ed.  8  ordinati  LR  observati  ed.  |  servabit  LR.  |  enim 
om.  ed.  13  qttae  LR  ed.  qua  nos.  |  miserere  LR  corr.  L 
ipse  r.  I  sinebaturLB,  sinebat  ed.  16  cupmt  tainen  ed.  16  ad- 
modum  separare  LR  arcere  ed.  18  ae  saevitiam  R  e  s.  L  ac  s. 
T  et  s.  ed.  21  vel  om.  ed.  28  inimicAtiae  ed.  \  tot  om.  ed. 
30  ^tuiestt  (ut  aupra)  LH  -ivit  r.  \  periTide  qm.t  ir&.  ^oxt.  x. 


AENEH)08  I  17 

firmat  Aenean  defendere  potoisse  integris  opibug  patriam 
soam,  si  fata  non  obstitissent,  ctim  adserit  in  alienis 
terris  enm  de  reliquiis  imperium  quaesixisse.  muUi^que 
per  annos  errabant  aeti  foHs  maria  omnia  circum:  tantae 

5  mdlis  erat  Romanam  condere  gentem:  ne  fatorum  ratione 
passi  videantur  quae  oontra  fatum  luno  fieu^ebat,  aic  or- 
dinatnr  sensus  narrantis:  ad  condendam  Bomanam  gentem 
multes  per  annos  errlkbant  maria  omnia  circum.  tantae 
molis  erat  Bomanam  condere  gentem;    magna  enim  sine 

10  magno  labore  condi  non  possunt.  laudatur  hic  quoque 
eorum  virtus  qui  nec  malis  frangebantur  nec  diutumitate 
temporis  et  omnia  fortiter  tolerabant,  ut  superatis  ad- 
yersis  ad  retentionem  debiti  imperii  pervenirent. 

Vix  e  conspeetti  Siculae  teUuris  in  altum  vela  dabant  35 

15  laeti:  ordinatur  sensus  sic:  e  conspectu  Siculae  telluris  in 
altum  Tela  dabant  vix  laeti;  perierat  enim  in  Sicilia 
Ancldses  et  proxima  erat  Italia.  dolebant  Anchisis  casum, 
laetal)antnr  autem  quod  haut  procul  esset  Italia.  tempe- 
ravit  igitnr  utrumque  Yergilius  et  expressit  utrumque,  ut 

20  dyiceret  vix  laeti.  cum  Itmo  aetemum  servam  sub  pectore 
vuinus  haec  secum:  cum  enim  advertisset  luno  Troianos 
de  i»roximitate  Italiae  gratulari,  vulnere  animi  quod  per- 
petaum  retinebat  magis  magisque  coepit  urgeri.  exclusa 
igitur  ab  inventione  nocendi,  exclusa  loco  et  tempore  sic 

t5  animi  sui  dolores  et  gemitus  intimis  sensibus  enumerabat: 
mene  incepto  desistere  victam?  qualis  vetus  et  pertinax 
inimica  cogitationes  habere  debuerit  non  sine  rhetorica 
disciplina  poeta  conposuit.  inducturus  enim  saevientis  de- 
ficientis    inventiones   ad  nocendum   inducto    comparativae 

so  quaHtatis  statu  per  aliena  exempla  nocendi  consilia  in- 
venta  conmiemorat.  conparat  ergo  luno  personas  cum 
personis,  hoc  est  suam  et  Minervae,  Troianorum  et  Grae- 
Gorom,  inimicitiarum  quoque   causas   confert,    Graecorum 

1  integris  opibus  om.  ed.         8  eum  de  reliqmis  om.  ed. 
d  magna-^  10  posstmt  om.  ed.         12  ut —  13  perDenirent  li^ 
et  —  prorwmpebant  ed.         30  alienae  exempla  LR,.         %1  CDWii 
jperwmts  om.  ed. 

J>aa.  interpr.  Verg    roL  I.  ^ 


18  DONATI  INTBBPE.  VERG. 

poenaiu  Minerya  irascente  conpletam  cum  .  Troianonzm 
suppliciis,  quae  obtinere  non  potuerunt,  enumerare  non 
cessat:  quae  omnia  plenius  per  singula  disseremus.  mene, 
inquit,  in  pronominibus  est  magnum  dicendi  pondus,  ut 
quod  !  non  apertius  dicitur  intellegatur:  mene  ergo,  lioc  ( 
est  reginam  deorum  et  sororem  lovis  et  coniugem,  sicat 
infra,  cum  dolores  suos  persequeretur,  aperuit  dioendo 
„ast  ego  quae  divum  incedo  regina  loTisque  et  soror  et 
.coniunx'^  hoc  est  mene  quod  est  ast  ego;  intellectus 
enim  pronominum  ipsorum  unus  est.  incepto  desistere  lo 
victam:  incepta  sunt  dispositiones  et  destinationes  animo- 
rum,  sicuti  Sallustius  ait  (hist.  I  74  M.)  „nam  talia  in- 
cepta,  ni  in  consultorem  vertissent,  reipublicae  pestem  fac- 
tnra".  dolet  ergo  intentionem  suam  sine  effectu  defecisse 
nec  superesse  iam  nocendi  consilium  yel  tempus.  interea  li 
bonorum  est  incepta  deserere,  si  tamen  aut  prece  fleo- 
tantur  aut  sponte  ignoscant.  baec  dolet  utramque  se 
occasionem  perdidisse  et  incidisse  quod  doleret,  cum  ludi- 
brio  scilicet,  ut  superata  discedat.  inde  est  quod  ait  nec 
posse  ItcUia  Tmcrorum  avertere  regem?  hoc  est  dicere  si  m 
perdere  non  potui,  debui  vel  superare  Teucrorum  regem. 
Italia  producte  proferenda  est,  ut  sit  ab  Italia  dedacta 
praepositione;  ut  est  alio  loco  (263)  „bellum  ingens  geret 
Italia'^,  hoc  est  in  Italia,  ita  hic  intellegendum  ab  Italia. 
adgreditur  conparationem  poenarum,  ut  qui  perire  non  ii 
potuit  vel  secemeretur  a  terris  Italiae.    fit  et  numeri  con- 


3  om/nia  om.  ed.  18  ni  in  consuUoreni  vertissent  L  m 

in  consultorem  venissent  B  n.  t.  c.  vertissewt  r  ni  m  om.  ed.: 
at  4,  314  (316)  ni  inconsulto  revertissent  LB  ed.  ni  in  eonsul' 
torem  vertissent  r:  haec  vera  Sallustii  verba  esse  Linkerus  quo- 
que  et  Dietschius  et  Maurenbrechems  videnmt;  quae  de  varia 
codicmn  lectione  Maur.  affert  sola  Harlemensis  auctoritate 
nituntui  ex  iis  quae  v.  d.  Hoeven  p.  46  scripsit  petita.  |  pcutem 
B  corr.  r.  16  incepta  deserere  LB  incepto  desistere  ed. 

17  haec  LB  hoc  ed.         19  discedat  LB  -deret  ed.    )    nec  lem- 
matis  initium  LB  desistere  victam  non  ed.         22  ferenda  LB 
jw/erenda  ed,  /  est  om.  ed.       24  ita  LB  ita  est  ed.       26  ad^ 
^edttur  LB  aggreditwr  et  ed.        ^ft  ct  ft  ct  ^^ . 


AENEIDOS  r  19 

paratio,  nt,  si  plures  non  potuit  opprimere,  vel  iuxta  unum 

obtmeret  Aenean.    sciebat  enim  stirpi  eius  deberi  EomanTmi 

imperium   et  Carthaginis   eversionem.     quippe  vetor  fatis: 

venit  ad  conparationem  suam  et  Minervae.     si  enim  fiata 

5  inpediebant  ne  obtineret  luno,  nec  Minervae,  qtiae  fait 

inferior,  permitti  debuit  ut  quod  vellet  efficeret.    sic  ergo 

dixit  FaUasne,    quae    non    esset   tanti  meriti  nec  tantae 

potestatis,  exurere  dassem  Argivum  aique  ipsos  potuit  suh-  40 

mergere  ponto?     baec  est  conparatio  poenamm  et  perso- 

10  narum:    Minerva  potuit  et  navis  Graecorum    et  Graecos 

ipsos  exurere,  ego  xmum  nec  occidere  potui  nec  avertere 

ab  Italia.     exurere   plus   est  quam  urere;  urere  est  enim 

laedere  aliquid  flammis,  exnrere  autem  penitus  abolere  in- 

cendio.    hoc  loco  et  omni  occasione  confirmat  poeta  Aeneae 

15  stirpi  fuisse  decretuni  imperium  Italiae,  cum  de  solo  inducit 

lunonem  loquentem  quippe  vetor  fatis.     venit  rursus   ad 

conparationem  suam  et  Minervae,  simul  etiam  ultro  sibi  ob- 

iectat  quod  sciebat  obici  posse:  quod  est  in  causa  artifi- 

dosam,   ut   proponas    ultro    atque  dissolvas   quod  potuit 

ji  fonnidari,  ne  praeteritum  vel  certe  suppressum  dicatur  pur- 

gationis  desperatione  transitum.    Pallasne  exurere  classem 

Argivum  atque  ipsos  potuit  submergere  ponto?   in  ipsa  con- 

paratione  persistens  utitur  argumento  a  minore  ad  maius. 

minor    enim    fderat  Minerva    aetate  et  potestate,    cui  si 

!  »fata    cesserunt,   ut  in  eos  quos    oderat   poenas   exereret, 

multo  magis  aetate  praecedenti  lunoni,  sorori  et  coniugi 

\      lovis,  reginae  quoque  deorum  omnium,  debuerant  nocendi 

[      sinere  facultatem.    fit  conparatio  alia  qua  dixit  v/nim  6b 

\     noxam  et  furias  Aiacis  OUi  ipsa  lovis  rapidum  iaculata 

r  M  e  nubibus  ignem  disiedtque  rates  evertitque  aequora  veutis. 


t 


Hikm  expirantem  tramfixo  pectore  flamnas  turhine  corri-  45 
puU  scopuloque  infixit  acuto:    illa  propter  unum    multos 


4  8uam  LB  sui  edF.        8 — 9  inmergere  LB  at  infra  stib' 
w^ergere.  9  et  personarum  om.  ed.  14  et  LB  ex  ed. 

17  $uam  LB  sui  edF.        20  formidare  ed.        25  exereret  li^ 
exereeret  ed.  cf  407.       27  debuerat  ed.        28  guam  Lfl  quum 
ed.  ftta  noa,        29  Otki  ed. 


m 


DONATI  IKTERrH.  VERG, 


Q.um   ipais   navibus   perdidit^    ego   iii   plimmQniin    offeEEii 
tmtim   ab  Italia   aTertere  boii  posFom?     hic  quoque   Iaus 
exprinaitur   Aeneae^   cuius    tantum  jneritiim   fuiti    tit   eiiB 
felicitatem  luno  eum  omnibus  diis  non  YakterLt  superore. 
cum  igitur  diceret  quippe  vetor  fatis^  addidit,   nt  dictnm  t 
mt^  exemplum  Miaervae  Graecorumqtie  ab  ea   perditonm 
exiatimaiis   in   eorum    interitu   fata  esae  permutata,   ut  li- 
cuerit  volenti  inferr<?  permciem  quam    tata   iion    §ineb&nt. 
maiorem    dolorem  lunonis    adsigaai,    quod    in  eodem  fato 
Minervam  monstrat  tautum  in  suis  doloribiis  potuisse»  ut  w 
m  ultioiie  sua  etiam  Mmine  loyis  usa  Tideatur^  poeuam- 
que  ipsam  sic  exprunit,   ut  delicti  ipsius  defendat  aucto- 
rem.r    quae   defeusio   iram    lunonis   exaggerat.      qui   enim 
potuit    defendi    imuste    gravissimum    supplicium    perfcmlit, 
multo  magis  socii  eiuB  qui  cum  uaTibus   perieruut   unius  u 
aoxa»     interea  pro  arbitrio   suo   et   pro   praesumpta   Car- 
thaginis   causa  vult   cum   rege   euo,   boc  est  Aenea^    reos 
teuere  Troianos,  qui  nibil  etiam  ipsi  commeruissent-     vi- 
deamus  nuuc  quemadmodum  Aiacis  excuset   offensam,   ut 
magis   sese   dolendo   adfiigeret,    si   iu    eo    facto   acerbitas 
poenae  coupleta  esse  videatur  in  quo  non  fuit  gravis  de- 
Ucti    vel   culpae   substautia.      furias*   iuqmt,   Aiacis   Oili: 
Aiax  ingressus  teraplum  Minervae  incestatus  caede  ct  ho- 
minum  sanguiue,  quia  amore  Cassaudrae  tenebatur  ac  per     i 
lam  uesciebat   quid   mali    committerat^   ab   ipsis   altaribusM 
tractam   stupro   aacram   virgiuem   Wolayit   et,    quod    erat   1 
gravius,  sub  ipsis  oculis  MinerYae.     defenditur  iste  veuiali  I 
gtatu:    factum   enini   mamJestum   non   purgatuTj   nisi   hoc    ' 
genere,  ut  dieatur  si  deliquit  Aiax,  non  erat  suae  mentis 
nec  sui  consilii;  turebat  euim,  boc  est  amabat^  quod  pathos,  itf 
ut  dictum  est,   veuiaEter   defeuditur.     quicquid   enim 


4  felicitatem  LR  famltatefti  ed,       7  in  eornm  mtentn 
m^rmn  in  te  edl  e&rum  in  se  edF.  *J  skqut'  ante  maiorcm 

interpoL  ed.  1   fam  R.         11  *eta  LR  std  edF.        14  iniusHti 
ed.        16  noxmm  LR  o^ 
etraiientes.  ^2  A 


L^ 


noj^ 


AENEIDOS  I  21 

psthos  ipsum  admittitur  non  adscribitur  homini  qui  maiore 
vi  ooactos  aliquid  efficit  quod  contrahat  crimen.  Aiacis 
«rgo  factum  lerius  facit,  ut  ostendat  veluti  graviora  pec- 
csta  Troianorum,  quae  non  erant.     denique   cum  enume- 

£  raret  poeta  superius  incidentis  iracundiae  causas,  alios 
dixit  deliquisse,  qui  iUo  tempore  quo  Aeneas  cum  suis 
navigabat  non  adfuerant.  denique  nec  Paiis  praesens  fuit 
nee  Oanjniedes,  quorum  ex  ^acto  utique  non  debuit  alios 
o^^primere  qui  niMl  admiserant.    in  facto  tamen  Minervae 

10  oonsideratur  irasoentis  iniusta  sententia,  quae  non  tractaYit 
innocentiiun  in  illa  poena  consortium,  dummodo  cum  illor 
rum  Hcet  iniusto  supplicio  perderet  inimicum.  disiecitque 
rates,  ne,  si  forte  alicui  contigisset  evadere,  baberet  nayi- 
gandi  subsidium.    eyertitque  aequora  ventis  alieno  imperio 

tt  usa,  boc  est  cum  loyis  fulnsen  aniperet,  et  imperium 
Neptnni  sumpsit  habuitque  in  ventos  iubendi  potestatem 
qui  alterius  imperio  regebantur.  exprimitur  hic  magis  ac 
magis  irascentis  Minervae  violentia,  cum  Aiacis  ipsius  de- 
monstratur    interitus,    unde    lunonis   animus   torquebatur. 

ioperditis  eaim  Graecis  navibus  et  innoxiis  hominibus  nau- 
fragio  pressis  debuit  auctoris  offensae  gravius  supplicium 
demonstrari,  ne  reus  cum  insontibus  una  parique  poena 
videretnr  adflictus.  illum,  inquit,  expirantem  transfixo 
pectore  flammas  turbine  corripuit  scopuloque  infixit  acuto. 

ttiilnm  qnod  dixit  et  eius  nomen  suppressit,  hoc  est  qu(^ 
plmimis  locis  diximus,  magnum  intellectum  ex  pronomi- 
nibus  nasci;  nam  dicendo  illum  hoc  vult  intellegi:  illnm 
temeraiium,  illum  inconsideratum,  illum  sacrilegum,  illum 
profanum,  illum  qui  in  templo  deae,  in  templo  virginis, 

aoante  ipsas  aras,  in  conspectu  numinis  regiam  sacerdotem 
intactam  stupro  violavit.  expirantem  trani^o  pectore 
flammas,  sine  dubio  flammas  cum  anima  expirantem, 
tranaflxa  scilioet  fulmine  ea  corporis  parte  qua  percussa 

6  mo  LB  eo  ed.      12  Ucet  om.  ed.      14  evertitqiie — vewHs 
•apra  post  rates  insemit  ed.       IH  suLR  stmpsit  no%  suTT^puM. 
ni  mmpuit  t  in  margine  frairis  sui  ed.      88  transfixo  L^R.  ft^.  \ 
AamtKe  L  in  f.  R  om.  ed.  j partis  LR  corr.  r  ed. 


22  DOyATI  INTSRPB.  VERG. 

fadliiis  Qniiiflciiiiisque  interitas  proTenit.  tnrbine  corripoit 
seopaloqne  infixit  acuto;  figi  enim  non  potoit  nin  ingenti 
torbine,  com  pondere  atque  magno  acta  sazo  fnisset  inliraa. 
et  hoe  ad  iraaeentia  ^Tiiinnfn  pertinet,  ut,  com  in  acaiam 
scopulam  etiam  modesto  flactu  iaetatas  haerere  potuisset,  s 
adderetar  maior  yis,  qao  &cilias  fieret  qaod  yolebat  offensa. 
hic  etiam  illad  intellegi  potest,  idcirco  eam  infixam  soo- 
polo,  ne  delatus  fortassis  ad  litus  sepnlturae  saltem  bene- 
ficiom  reperiret  haec  igitur  supplidorum  genera  propter 
acerfoitatem  lunoni  displioent,  quae  volebat  Aiacem  potoisse  ii 
defendi,  quo  magis  sese  excraciat  insontem  furore  pec- 
casse  diiudicans  et  arbitrata  crimini  obnoxios  tenendos 
esse  Troianos,  qui  non  erant  reL  concludit  mire  conpara- 
tionem  ipsam  a  persona  sua  dicens  ast  ego,  et  quam  vim 
pronomina  teneant  ipse  poeta  monstravit,  cum  sequentia  is 
necteret.  ait  enim  quae  divum  incedo  regina,  lavisque  et 
sorar  d  coniumx.  ostendit  ergo  quid  sit  quod  dixit  ast  ego, 
scilicet  qoae  omni  genere  Minervam  praecedo.  .  reginam 
enim  eonstabat  ceteris  esse  potiorem  accedente  eo  quoque 
quod,  etiamsi  nullam  reginae  haberet  potestatem,  deberet  n 
ab  eo  qui  frater  esset  et  maritus  aliquod  meritum  coii- 
sequi.  constat  enim  mulieres  a  maritis  adquirere  digni- 
tatem,  si  magni  sint  et  in  summo  honore  aut  potestate 
fuerint,  per  maritom  autem  cadere,  si  nuUius  fuerit  digni- 
tatis.  cum  igitur  et  ipsa  esset  regina  et  deorum  rex  esset  ss 
qni  ei  et  mariti  consortio  et  germanitatis  vinculo  tene- 
retur,  vehementissime  movebatur,  quod  desiderata  non 
valeret  inplere.  ut  autem  omnia  rationis  suae  in  unum 
colligeret,  utitur  anacephalaeosi.  nam  mene  quod  in  capite 
posuit,   hoc  est  ast  ego;    quod  dixit  in  principiis  incepto  zi 


2  ingente  LR  corr.  ed.  8  actu  LR  ictu  ed.:  sed  Don. 

Vergilii  exemplum  12,  687  secutus  esse  videtur.  6  tnolesto 

ed.  11  peccasse  L  peccare  R  corr.  r.  18  remm  post  genere 
interpol.  edF.  22  constabat  LB  comtat  ed.  |  a  mariti»  LB 
amantie  ed.  24  cadere  LB  accedere  ed.  26  et  post  con- 
sortio   om.  LR   add.  ed.  28   omnia   om.   rationem   suam 

•cripsit  ed. 


AENEIDOS  I  23 

desistere  victam  nec  posse  Italia  Teucrorum  avertere  regem, 
hoc  est  quod  memorayit  wMi  cum  gente  tot  atmos  helia 
gero.  Graeci  enim  cum  Aiace,  mox  ut  Minerra  irata  est, 
uno  ictu  perierunt.  conplectitur  ergo  inter  dolores  suos 
5  etiam  hoc,  quod  ipsa  quasi  cum  aequalibus  bello  conten- 
dens  et  per  infinitos  annos  continuas  inimicitias  exercens 
obtinere  non  potuerit.  recte  autem  posuit  bella  gero, 
quasi  cum  resistentibus,  quasi  cum  iis  qui  sperarent  de 
lunone  victoriam.     denique  ut  hoc  probaret,   ait  et  quis- 

10  quam  numen  lumnis  adorat  praeterea  aut  supplex  aris  in- 
ponit  honorem?  Hoc  idcirco  posuit,  ut  ostenderet  per  con- 
iecturam  Troianos  idcirco  lunonis  numen  non  adorare  et 
aris  eius  non  inponere  sacrificia,  quod  se  sperarent  eam 
renitendo  superaturos.    hic  quanta  arte  in  medio  posuerit 

15  praeterea  debet  ostendi;  nam  sic  esse  debuit:  praeterea 
quisquam  numen  Iimonis  adorat  aut  supplex  aris  inponit 
honorem?  sed,  ut  diximus,  honestius  in  medio  posuit 
praeterea,  ut  utraque  conecteret.  certe  et  hoc  plurimis 
locis  ostendemus,  unam  orationis  partem  non  semel,   sed 

20  saepius  accipiendam,  ut  dicamus  praeterea  aut  quisquam 
numen  lononis  adorat?  praeterea  aut  supplex  aris  inponit 
honorem?  ut  praeterea  bis  accipiatur  aut  certe  ordinato 
sensa  semel  ponatur  in  capite. 

Talia  flammoito  secum  dea  corde  volutans:   cum  haec  50 

25  luno  tractaret  taHaque  secum  conferret,  ipsa  quoque  no- 
cendi  consilium  repperit  nec  laboravit  inquirere,  quando 
illi  exemplum  Minervae  quid  esset  necessario  faciendum 
mature  suggessit.  sed  prius  poeta  debuit  demonstrare 
quantum  kascentis  ardores  excreverint  disputando.     supe- 


1  nec  LR  wow  ed.  (ut  supra).  4  in  uno  ed.  5  etiatn 
LR  e^  ed.  |  guasi  om.  K.  6  et  om.  ed.  |  infinitos  LR  con- 
tinuos  ed.  10  adorat  ubique  LR.  |  inponit  hic  et  inferius, 
terido  loco  inponet  LR  corr.  r:  Donatum,  quoniam  de  Troianis 
intellegit,  inponit  legisse  apparet.  12  au^LR  ed.  et  nos. 
13 — 14  ea  retinendo  ed.  18  pluribus  ed.  19  ostendimus  ed. 
20  discamus  L.  22  au^  certe  LR  ut  c.  ed.  27  quid 

LR  quod  ed..  .     28  suggerit  ed.       . 


24 


DONATI  INTEttPR.  VEEG. 


n. 

l. 


rius  quippe  cimi  imtia  cogitatiDiiimi  eiuB  eBumei^rei,  hiS|< 
inquitf  a^ceiisa  super,  bie  ait  talia  iamniato  secum  d€A 
oorde  volutans.  plus  est  enim  tlammatiiin  quam  accetistmi^ 
imde  mamfesta^  ut  dictum  est,  ratioiie  monstratur,  quan^ 
tum  dolom  lunoni  access^rit  ei  conparatione  tot  mo< 
et  generibus  facta.  haec  igitur  cum  traGta.ret  Imio, 
ceipit  de  exemplo  nocendi  cousilium:  iuYabatur  autem 
eius  intentio,  quod  TVoiaiu  per  id  temporis  navigabaQ.t> 
nmborum  in  patriam,  loca  feta  furmfihtis  amtns,  Aeolmm 
vmit ...,,:  servavit  hic  Vergilius  persooae  ratiouem  oiiroi 
artis  ingenio,  sed  in  ea  parte,  nou  quae  conpeteret  regi- 
nae,  sed  quae  couveBiret  iratae  et  ei  quae  nollet  oeca- 
aionem  loci  et  temporis  perdere.  nam  ai  personam  veOet 
ostendere  reginae,  inittere  aiiquem  ad  Aeolum  debuit  et  iubere 
quid  fieret.  neglecta  ergo  potestatis  ratione  totum  ad-  ib 
sig^at  iratae  et  ei  quam  cogebat  ultionis  spes  in  evideuti 
eonstituta,  et  licet  iratis  et  iiammatis  aestibus  animoruui 
non  detur  integra  consiliorum  intentio,  tamen  totum  miseet 
in  persona  lunonis,  ut  irata  non  consideraret  iniuriam 
suam  et  deorum  regiua  lovisqiie  nxor  et  soror  ad  Aei>lum  20 
pergeret,  sed  iis,  ut  dictum  est,  omnibus  spretis  ipsa 
vaderet,  curaret  praesen^  quod  desiderabat  inpleri,  man- 
data  enim  si  extitissent,  aut  neglegi  possent  aut  uon  pro 
voluntate  lunonis  procederent  aut  emergente  dilatione  facti 
nocendi  periret  oecasio.  quo  loeo  Vergilius  docet  per  n 
nosmet  ipsos  agendum  quod  rectius  cupimue  provenire,  et» 
si  quando  interior  persona  nobis  necessaria  est  ad  prae- 
standum  quod  habet  in  potestate,  servemus  ei  honori- 
ficentiam  conpetentem,  ut  maiore  studio  conpleat  quod 
fuerit  necessarium;  gratatur  enim  sibi  a  potiore  esse  de-J 
laium.  cetera  quae  seqnujitur  eam  rationem  teuent,  utj 
«ciamus  ventos  cavis  terrae  vel  montium  contineri.   Aeolu 


2  ftumfnatoj!>  et  cum  LR  corr.  r»  10  poat  venit  coOatis 

VT.  fll   et   100   enddiase   puto  et  cetera  quae  sequunttir  usqm^ 
mppkx  his  vocibm  usa  fst,   quouiam   v.  64    eiplicatur, 
16  quid  LR  quod  ed,  m  d^sidtrabant  K  corr,  r.  27 

om.  ed.         28  «  L  r  in  ras.  et  ed.         aO  gratuMur  ed. 


ABNEIDOS  I.  26 

reg«m  poetice  inducit  dicitque  ad  eum  lunoB^n  supplic^n 
loeutam,  cum  verba  eius  non  essent  supplicanlds ,  sed 
iubentis.  supplicem  ergo  intellegendum,  quod  ipsa  ad 
eum  Venit  et  locuta  est  haec:  Aedle,  namque  tibi  dwum  65 
pater  eiique  homifmm  rex  et  mulcere  dedU  fluctus  et  toUert 
tenio:  hunc  loeum  si  quis  attentius  diligentiusque  discu- 
tiat,  Bihil  quod  non  miretur  inveniet;  est  enim  arte  et 
subtilitate  dicentis  admodum  satiatus.  nam  coepit  a  no- 
mine,  quod  ipsum  nec  lunonem  humilem  nec  Aeolo  in- 
iuriam  fecit.  potior  quippe  si  inferiorem  nomine  suo  voeet, 
et  se  benivolum  monstrat  et  illi  unde  gaudeat  submini- 
strat.  pulchrum  est  enim,  si  inferiore  in  loco  positus  sit 
cognitus  potiori  perindeque  carus  acceptusque  monstratur. 
fecit  ergo  secimdum  artis  praecepta  beniyolum:  facit  at- 
tentum,  cum  dicit  namque  tibi  diyum  pater  atque  homi- 
num  rex  et  mulcere  dedit  fiuctus  et  tollere  vento.  nam 
exinde  conicere  Aeolus  potuit  of&cium  suum  lunoni  esse 
necessarium,  cum  subtiliter  conventus  audisset  habere  se 
in  ventos  plenissimam  potestatem.  ne  autem  adrogantem 
^Etceret  lunonem,  ait  divimi  pater  atque  hominum  rex. 
non  dixit  firater  meus  et  maritus  meus,  ut  supra  posuit 
,,ast  ego,  quae  divum  incedo  regina  loyisque  et  soror  et 
coniunx".  illic  enim,  ubi  secum  locuta  est,  si  specialiter 
hoc  posuit  nuUo  audiente,  adrogans  iudicari  non  potuit, 
hic  vero  cum  dicit  namque  tibi  divum  pater  atque  homi- 
num  rex,  intellegi  potius  voluit  quam  dicL  non  enim  apud 
eum  loquebatur  qui  non  eam  nosset.  dictio  autem  ipsa 
ne  esset  prolixa  et  plurimum  temporis  teneret,  ipsa  oc- 
culte  sibi  proponit  quae  ab  Aeolo  possent  excusationis 
causa  praetendi  et  ipsa  illis  respondet  ita,  ut  ulterius 
accedi  non  posset.     denique  ne   diceret  Aeolus  non  simt 

2  supplicantis  LR  mpplicis  ante  non  ed.      G  ventos  ed. 
9  ipsam  ed.         10  fa^nt  ed.        11  hen^olain  ed.       12  possitis 
sit  R  corr.  r.  14  ergo  LR  enini  ed.    |    facit  et  ed. 

16  ventos  ed.  18  subtilitate  ed.    |    conmntus  L  cumventus 

R  circumventus  ed.         20  lunonem  L  Itmo///  R  cum  ras. 
21  et  LR  atque  ed. 


26  DONATI  INTEBPR.  VERG. 

yenti  in  potestate  mea,  praevenit  antea  et  ait  pleiiikm 
habes  in  ventos  licentiam  et  tenendi  et  dimittendi,  eci- 
gendi  fluctos  et  placandi  potestatem;  nam  tibi  eamdeo^ 
mm  omnium  et  bominum  rex  concessit  et  tradidit.  ne 
diceret  Aeolus  babeo  quidem  in  ventos  potestatem,  sed  i 
non  TTiihi  licet  mare  perturbare,  quod  est  sub  alterius 
regno,  idcirco  dixit  et  potestatem  accepisti  in  yentos  et 
maria,  cum  volueris  perturbare  inmissis  ventis  vel  plaeare, 
cum  eos  retinueris.  certe  et  illud  sentiendum  est  nec 
metuas  Neptunum  bac  in  parte,  quia  potior  est  luppiteru 
qui  tibi  banc  Hcentiam  dedit.  incipit  iam  insinuare  ipsam 
causam  dicens  gem  inimicia  mihi  Tyrrhenum  namgat 
aeqmr  Ilium  in  Italiam  portans  victosque  penates:  omnia 
proponentis  et  respondentis  studio  memorantur.  hic  enim 
non  nominavit  Aenean,  ne  diceret  Aeolus  non  possomif 
aliquid  moliri  adversus  nepotem  lovis  qui  mihi  imperium 
dedit.  ait  ergo  gens,  quae  generalitas  nomen  speeiale 
suppressit,  quod  poterat  inpedire  desiderium.  addidit  ini^ 
mica  mibi,  non  dixit  ego  sum  illius  inimica,  sed  ipsam 
coDstituit  inimicam,  quasi  inferiores  potiorem  provocareni  n 
gravavit  hoc  genere  Troianos,  ut  etiam  ipse  Aeolus  rerum 
indignitate  permotus  iracundiam  suam  lunonis  commotioni 
coniungeret.  mihi  vero  quod  ait,  hoc  est  reginae,  sorori 
lovis  et  coniugi,  quae  omnia  per  pronomen  intellegi  vo- 
luit  et  propter  adrogantiam  non  apertius  poni.  Tyrrhe-  ii 
num  navigat  aequor,  vel  quod  facilius  moveri  in  pemi- 
ciem  navigantium  posset  vel  quod  vicinum  esset  Italiae. 
Ilium  in  Italiam  portans:  omnis  opes  suas  omhemque 
substantiam  secum  portans,  quae  si  perisset  per  idem 
tempus,  novah  posterius  non  posset.  ne  vero  excusaret  m 
Aeolus  deorum  causa,  quibus  cogebatur  inferre  violentiam, 
addidit    victosque   penates:    scilicet  metuendos    non    esse, 


1  mea  om.  ed.  6  proturbare  (et  infra)  LR  pertttrbare 

ed.  l^  proponentis  LR  ed.  respicit  ad  p.  25, 29.  |  memorawhtr 
L  memorat  cum  rasurae  vestigiis  R  -rantur  r.  18  addidit 
enim  ed.  25  poni  LR  posuit  ed.  30  potuisset  ed. 

Sl  cattsa  LR  edl  causam  edF. 


AENEIDOS  I  27 

qui  nec  sibi  nec  suis  prodesse  potuerunt.    desiderii  dehinc 
summa  subnectitur  et  modas   poenae.     incute  vim  ventis 
submersasque  ohrue  puppis  <mt  age  diversos  et  dissice  cor-  70 
pora.ponto:  expressit  plenam  patheticam;  nam  si  eo  ordine 

5  quo  locuta  est  vellemus  intellegere,  non  cohaeret.  si  enim 
ordinatam.  posset  commota  proferre  dictionem,  sic  debuit 
loqui:  Aeole,  gens  inimica  mihi  Tyrrhenum  navigat  aequot 
nium  in  Italiam  portans  yictosque  penates:  incute  vim 
Tontis  submersasque  obrue  puppis  et  dissice  corpora  ponto 

10  aut  age  diversos;  namque  tibi  divum  pater  atque  homi- 
num  rex  et  mulcere  dedit  fluctus  et  toUere  vento.  ante 
onmia  tamen  consideranda  sunt  quae  Iimo  perfici  cupiebat 
dicta  quidem,  sed  non  ordine  suo,  ut  appareret  eam  per 
commotionem  nimiam   ordinationem   rebus   ipsis   dare  ne^ 

16  quisse.  dixit  incute  vim  ventis  submersasque  obrue  puppis, 
inngere  debuit  et  dissice  corpora  ponto,  quod  fieri  ne- 
cesse  erat  navibus  submersis,  atque  ita  noyissimum  ponere 
aut  age  diversos,  ut  esset,  sicut  diximus,  oratio  recte  con- 
posita   hoc  modo:    incute  vim  ventis  submersasque  obrue 

90  puppis  et  dissice  eorpora  ponto  aut  age  diversos.  deni- 
que  hoc  et  ipsae  coniunctiones  ostendunt,  cum  dicit  incute 
vim  ventis  et  ponit  „que",  ut  coniungat  facto  factum,  sub- 
mersasque  obrue  puppis,  adsociat  „et",  ut  conpleat  effectum 
submersarum    navium    et    proveniat   inde    dissice   corpora 

96  ponto.  ecce  ponit  „aut",  diversae  naturae  coniunctionem 
hoc  est  disiunctivam,  ut  faciat  separationem  poenae,  ut, 
si  provenire  non  posset  submersasque  obrue  puppes  et 
dissice  corpora .  ponto,  proveniret  saltem  aut  age  diversos, 
quoniam    sparsi    nihil    audere  posterius    poterant    nec    ad 

M  Italiam  pervenire.    sunf  mihi  his  septem  praestantl  corpore 


1  potuerant  ed.    |    d^sideriis  cum  antec.  coniunctum  ed. 
2  et — poenae  om.  ed,         3  desice  {infra.  dissice)  LR.        4  pa- 
iheticam  LR  potestateni  ed.  5  vellimm  LR  vellemus  ed.  an 

vdimus?       6  debuit  loqui  LR  loqui  inciperet  ed.       10  aut  age 
diversos  contra  interpretationis  sententi&m  post  puppis  XiX^ika- 
poB.  ed.        11  vmios  LB,  aed  snpra  bis  venio  ak  t.       1%  ap- 
pare^  ed.        16  iunffere  (hbuit  om..  ed.     - 


* 


28  DONATI  INTERPH    VEEG, 

nymphat,  [/ptmitm  quac  formit  palchtrriim  IhwpmJ:  nt 
dipiditateiu  et  ardorem  esiplicandae  rei  qua  luno  uxg^ 
batiir  osteBderet,  ad  aiictonta.t«m  iubentis  addit  et  pfin- 
mimn,  ut  multifariani  de  effectu  securior  redderettir.  iad 
kftfio  dictio  obHqua  est;  pulsat  emm  Veuetis  muuus  et^  i 
qui&  propter  Heleuain,  quaa  fuit  in  aliano  matiimoniOf  et 
Graeoi  et  Troiani  peiieruit  nec  poterat  esse  matrimoouum 
inter  ipsam  et  Paridem  et^  si  remorata  apud  ipsnin  foret, 
legitimam  fiubolem  utpote  e^  adultera  procreare  niiii 
poaset,  iis  quae  proponi  e  contrario  potuenmt  acut^  sub-  u 
tiliterque  respondit  singulis,  antequam  dicerentur,  occurtns. 
sunt,  iuquit,  milii,  hoc  est  uon  invadam  te  propter  aiie- 
num^  quod,  cum  dadero,  posterius  perdas,  sed  dabo  quod 
habeo  proprium.  &ubicit  deinde  laudem  muneris  sux  et 
eam  ipsam  multis  extoUit}  primum  a  numero,  bis  &ept6ju.  is 
a  qiialitate,  praestanti  corpore:  quod  diffieile  fuit,  omuiE 
forraosas  memorat  et  earo  pollicetur  quae  pulchritudiue 
ceteras  anteiret,  dehinc  a  geuere,  cum  dicit  njmphas^  ut 
Helenam  ratione  sanguinis  superaret;  adiungit  cofmbkf 
nmffum  stahUi  fproprmmquf  dicaho,  omnis  ut  keiim  mcritk  m 
pro  ialibtts  amim  txkjat],  ut  eeset  legitimo  matrimouio 
sociata  et  honestis  nuptiis  iuncta,  quod  ciun  fit^  Btabile 
matrimonium  est  et  unius  consortio  dedicatum.  subuectit 
eiL  huiusmodi  comuuctioue  quales  possint  procreari  liberi^ 
76  €i  puJeiira,  iuquit,  faciat  te  prole  partiftim:  Paris  euim  !^& 
D€C  diu  potuit  retinere  quod  uiale  fuerat  consecutus  et 
si^  ut  dictum  est,  apud  ipsum  Heleua  vivo  marito  suo 
diutius   mansisset   ac   partum  aliqtiem  edidisset;   pateir  ex 


1  qufimm  —  Deiopea  deest  iu  LR^  sed  explicatur.  &  ut 
poidea  aduUeram  LR  Htpote  aduUeraM  per  raBuram  r  item  ed. 
mipitte  ex  adnttera  nos.  10  po&sit  ed.  |  iis  quae  propofii  L  R 

cormpit  ed.  12  te  propter  LE  pr.  ie  r,  sed  et  alibi  Don, 

propter  ieeuudo  locu  poauit.         14  mbidi  LR  mbiectt  r  ed. 
15  primo  cd.        Id  r;  qumlitaie  LR  a  om.  ed.        20  propriam- 
quc  —  21  exigat  deeBt  in  LB,  sed  explieatur  22  fit  LE 

^  ed.  23  fitsH  LR  ed.  t^t  ei  uoa.  26  mqiiiii  om.  ed, 

Ij&m/  Lll  ^7  mcut  LR  e4.  «i  ut  T  ai  ^ott  «t  e*.. 


I 


AENiHDOS  I  29 

eo  did  non  posset;  ex  adulterio  eniin  concepti  non  habent 
legitininm.  patiem.  proinde  illa  est  pulehra  proles  quam 
pxofiort  honesta  conionctio.  hoc  loco  inanis  intellectus  ho- 
Qiines  omisso  Vergilii  puro  et  yero  sic  suspicionibus  in 

5  £alsam  interpretationem  ducit,  ut  adserant  pulchram  pro- 
lem  idsiroo  lunonem  pollicitam,  quod  Aeolus  iam  turpis 
filies  habuisset,  cimi  luno  ei  et  perpetui  temporis  matri- 
monium  promisisset  et  pulchram  prolem,  hoc  est  non  cor- 
pfoiris^  sed  generis  honestate  decoratam.     denique  ostende- 

10  HiHS  puldnram  prolem  non  in  corporis  forma  lunonem  esse 
poUidtam,  sed  in  ipso  matris  honesto  consortio.  alio 
qnippe  in  h)co  (286)  ipse  Yergilius,  cum  originem  Cae- 
aoris  adsereret  a  Troianis  descendere  et  h&nc  partem  inter 
laendes   eius  poneret,    nascetur,  inquit,   pulchra  Troianus 

15  ooigine  Gaesar,  scilicet  puh^hra  non  corpore,  sed  natalium 
hemestate.  hoc  loco  Yergilius  docet  contemnenda  esse 
quae  apud  nos  magna  sunt,  ut  obtineamus  quae  magno- 
peiBT.  desidfiramus  inpleri.  Aeolus  haec  conira:  quod  ^t 
coiitra,  hoc  est  non  contra  yolimtatem  lunonis,  sed  contra 

90  veH»&;  noluit  quippe  ei  parti  respondere  qua.  luno  prae^ 
misan  promisit.  neque  enim  dixit  bene  me:  aocipis  aut 
gratias  ago  promissis  tuis,  ne  yideretur  etiam  ipse  ut 
Paiis  libidinis  munere  provocatus  voluntati  lunonis  ob- 
seoutus.     item  intellegi  etiam  sic  potest  contra,  quia  illa 

fS  dixit  namque  tibi  divum  pater  atque  hominum  rex  et 
mulcere  dedit  fluctus  et  toUere  yento,  item  dixit  victos- 
que  penates.  Aeolus  «rgo  quomodo  contra  responderit 
disseramus,  sed  pnmo  videndum  est  quomodo  etiam  ipse 
benivolam  fecit,  ait  enim  tms,  o  regina,  quid  optes  ex^ 

wplarare  labor,  mihi  iussa  capessere  fas  est    ut  estj  inquit, 


1  adidtero  ed.  3  inanis  LR  maior  ed.  |  hominis  LB  ed. 
-nes  r.  4  amisso  ed.  |  supplicionibus  R  corr.  r.  7  luno 
LB  vivo  ed.  16  docet  LR  d.  non  edV.  17  apud  nos 

quae  ed.        19  ?wc  est  inserui  ad  exemplum  v.  67  alioramque. 

25  didt  ed.        26  ventos  ed.  |  item  —  27  penates  om.  ed. 
28  primo  hU  prius  ed.         29  benivolum^  /ecit  LIL  se  m\«r^c>% 
ed.  dempolam  nos  (c£  872,  622). 


30  DONATI  INTERPR.  VERG. 

discretio  inter  personamm  merita,  sic  et  officia  discei^ 
nnntur.  tu  regina  es,  officimn  tuum  iubendo,  meum  yero 
exequendo  conpletur.  tui  laboris  est  hoc  est  taae  curae 
invenire  quid  iubeas,  sollicitudinis  autem  meae  dare  praa- 
ceptis  effectum.  et  quod  ait  fas  est,  hoc  est  Hcebit  facere,  5 
etiamsi  inlicita  iubeas  fieri  (illa  enim  dixit  yictosque  pe- 
nates),  Aeolus  sic  videtur  contra  respondisse,  etiamsi 
victi  non  essent,  facerem,  quia  cum  fieri  aliquid  non  lieet, 
incipit  licere,  si  eius  fiat  iussu  cui  ut  iubeat  plena  po- 
testas  est.  ecce  exempli  causa  ponamus  iudicium  pnbli-  i« 
cum:  non  licet  hominem  verberare  et  torquere  et  qui 
haec  fecerit  plectitur,  sed  si  iussu  iudicis  fiant,  nullum 
admittitur  crimen:  hoc  yoluit  etiam  Aeolus  dicere,  inlicita 
si  me  iubeas  facere,  faciam  et  impune  faciam,  quia  regina 
iubente  nulla  obsequentem  poena  yel  culpa  seqnetur.  item  15 
contra  respondit  dicendo  tu  mihi  quodcujmque  hoc  regni, 
tu  sceptra  lavemque  concUias,  illa  enim  dixit  a  loye  ao- 
cepisti  potestatem,  ille  in  yoce  of&ciosa  x>orsistens  ipsiua 
lunonis  vult  esse  quod  poterat.  addidit  tu  sceptra  lovem- 
que  concilias:  ipsum,  inquit,  lovem  ut  propitium  habeam  20 
tu.  facis  et,  ut  memorem  se  omnium  benefidorum  lunonis 
80  ostenderet,  addidit  tu  das  e^mlis  accumbere  divum  [mm- 
borumque  facis  tempestatumque  potentem].  unum  videtur 
posuisse  beneficium  praestitae  humanitatis,  sed  cumulatur 
alio,  si  conviyium  cum  potiore  misceatur,  tertio,  si  cum  ai 
potioribus  plurimis,  quarto,  si  inferior  persona  non  sedeat, 
ut  fieri  solet,  sed  accumbat.  posuit  in  fine:  et  hoc  quod 
desideras  tuum  est  et  in  tua  positum  potestate.  perso- 
narumque  in  utraque  oratione,  loci  quoque  et  temporis 
habitam   rationem    dubitari  non  potest,    scilicet  lunonis,  se 

2  es  LR  hoc  est  ed.  5  poBt  fas  est  inBeroi  hoc  est  ut 

y.  76.  9  cui  iubeas  LR  cui  cum  iubeat  r  iubendi  man.  II 

in  L  item  ed.  ut  iubeat  noB.       11  torquere  LR  aut  t  ed.  et  t. 
iu)8.  16  vel  ctdpa  om.  ed.  19  tu  sceptra  LR  dfns  epuUs 

aceumbere  divum  post  tu  interpol.  ed.  22  nimborumque  — 

23  potentem  deest  in  LR,  sed  yerbis  posuit  etc.  explicatur. 
SB pawmarumgue  R  item  cum  puncto  supra  q;  L  gue  om.  ed. 
SOpersonarum  post  potest  interpol.  effl?. 


AENBTOOS  I  31 

Aeoli,  Troianorum,  penatiuin  victoram,  Yenerifi,  Helenae, 
Paridi^  Deiopeae,  loci  propter  mobilitatem  Tyrrheni  maris 
et  Italiae  proximitatem,  temporis  vero,  ne  multiloquio 
traciom  tempus  oportimitatem  nocendi  corrumperet.  deni- 
i  que  breviter  luno  desiderium  suum  prosecuta  est,  brevius 
reqiondit  Aeolus  et  promisit  effectum. 

Haec  ubi  dicta  et  cetera  quae  sequuntur:  hoc  est,  ubi 
luno  et  Aeolus  haec  dixerunt,  coepit  Aeolus  iussa  conplere, 
quae  fuerunt  haec:  incute  vim  ventis  submersasque  obrue 

10  puppis  et  dissice  corpora  ponto  aut  age  diversos.  pate- 
fecit  igitur  exitum  yentis  et  plurimos  simul  atque  diversae 
naturae,  hoc  est  contrarium  fiantis  atque  inpugnantis  sese, 
fecit  exire,  ut  confligentibus  inter  se  fiuctibus  regendis 
navibus   consiLium  non   suppeteret  et  deficiente  industria 

15  facilius  mergerentur,  mersis  navibus  corpora  dissicerentur. 
aut  age  diversos  inpleri  non  posset,  nisi  yenti,  ut  supra 
dictum  est,  inpugnantes  sese  discretos  Troianos  per  di- 
Yersa  distraherent.  denique  ait  incubuere  mari  totumque  a 
sedibus  imis  u/na  Eurusque  Notusqm  ruu/nt  creberque  pr<h  86 

io  ceUis  Africus,  ut  simul  conplerentur  quae  Iimo  manda- 
yerat,  accessit  ad  violentiam  maris  aliorum  quoque  ele- 
mentorum  plenissima  perturbatio;  dixit  quippe  eripiu/nt 
subito  nubes  cadumque  diemquc  Teuerorum  ex  oculis,  ponto 
nox  incubcU  atra,    haec  soHs  Teucris  acciderant  et  in  solo 

n  nuuri  fuerant  tenebrae.  confiisio  quippe  elementorum  et 
taetra  pelagi  facies  sustulerat  diem  Troianis  et  caelum. 
confunditur,  inquit,  cum  tenebris  dies,  subtrahitur  lux  et 
alienis  temporibus  nox  inportune  succedit,  ne  contra  mala 
reperiri  consilium   posset.     eripitur  caelum,  ut   quam   in 


2  eiopeiae  LR  corr.  r.        5  proaecuta  est  L  pr.  et  U  ed. 
6  respondet  ed.  7  et  cetera  quae  seqmmtur  usque  ad  per- 

flant  pertinet.  8  haec  LR  hoc  ed.  11  et  om.  ed. 

16  mersis  LR  e^  m.  ed.  17  discretoa  Troianos  LR  2V.  dis- 

eerptos  edF.  20  Africus  finis  lemmatis  LR  nec  quidquam 

ulteriuB  ezplicatur  usque  ad  eripiunt.  27  et  LR  eas  ed. 

28  mox  LK  non  t  nox  ed.   /    contra  mala  LR  tot  intex^tt.  x. 
SP  ta  LB  et  ut  ed. 


portena  niterentur  gubfjmatores  ipsi  neseirent^  eo  ampUus' 
tonitnia  emittebantiir  et  fulgura,  ut  inter  iiiultiplices 
metus  Troiani  desperatione  possessi  nihil   aliud   aperareoi 

9U  quam  mortem.  idcirco  dixit  intmmerf^  poli  rt  crcbris  mtcat 
ignibus  aether  praesmimMpic  viris  hiimtani  omnm  marienh  i 
inter  baec  qualis  cogitatianes  habuerit  Aeneas  vel  euiui- 
modi  animo  atque  corpore  senserit  pathoa  poeta  deicribit, 
ait  eniiii  exttmipio  Aeneae  solm^htr  frigore  membra.  fin- 
ffemit  et  dnplms  tendem  ad  sidera  palmaf^  talia  roee  re- 
fertj:  alii  frigus  pro  timore  intellegTmt  positum,  quod  M 
oontra  est;  nam  si  timuit  Aeueas  mortemH,  derogatum  est 
virtutL  ae  meritis  eius.  firigus  ergo  disit  proprie  quod 
nascebatur  non  ex  oasu  evidentissimae  mortis,  sed  ex  leti 
generej  quod  erueiabat  animum  Tiri  fortis  qui  optabat 
gloriose  in  campo  occumbere  quam  ignobtLLter  in  fluctibus  is 
interire.  recte  ergo  non  timorem,  sed  verimi  frigus  de- 
bemns  intellegere,  quod  oriebatnr  ex  tot  adverais  qnae 
corporis  calores  extinxerant.  incipit  iam  dolores  suos  ej- 
primere,  ut  appareat  quid  in  illis  pericalis  gemeret, 
o  tcrquc  quaterqm'  bmt%  hoe  est  multaiariam  felices.     di-  w 

m  cimtur  iam  causae  our  tantum  felices:  <}uis  ante  ara 
p&itrum.  ex  iis  quae  secundo  libro  scripta  sunt,  Gonicere 
possumus  Politis  illum  fecisse  mentionem  qui  ante  patrein 
suum  Priamnm  Pyrrhi  caede  procubuit.  et  quia  patria 
potiore  loco  inter  parentes  numeratur,  Troiae.  inquit,  mh  ^^ 
maemhm  altis,  hoc  est  cum  adhuc  altitudo  moenium 
staret.  contiffU  oppetere,  id  est  contigit  interire;  reHque- 
rmit  enim  incoiumem,  quod  bono  civi  gloriosnm  solaciuni 
est  in  ititeritu  suo,  integrum  statnm  civitatis  proprlae  re- 
liquisse.     altis  ergo  posuit,  ut  ostenderet  integnun  adhuc  n 


2  mittebantur  ed.  |  ut  LB>  et  ut  ed.  S  ingemit^W 
fert  deeat  in  LU,  aed  verbis  incipit  —  gemeret  explicatur. 
Ift  kvi  LR  ed.  leii  v.  d.  Hoeven  p.  50  conferena  6,  176. 
14  optahat  LR  o*  potim  ed.  18  efXsHnm^iiifit  LR  c^dorsera 
edl  ea^tors,  seu  extinoo.  edF.  19  quid  LR  quod  ed.  21 
tanium  felices  om.  ed,  22  iis  LR  his  ed,  S6  adhuc  00 
ed.        28  enim  LR  ergo  ed. 


AENEIBOS  I 


OiTitatem;  ipse  enini  Aeneas  eajnpos,  Eon  altitudiiiem 
dimisit.  nam  in  tertio  libro  cum  ingenti  gemitu  ait  (11) 
„et  canapos  ubi  Troia  fuit".  et  quia  pathetica  fuit,  con- 
tinua  dictio  perseverare  uon  potuit,  cum  dicturum  fuisse 
intellegamos  quod  dolebat,  id  est  ego  autem  amissa  patria, 
in  fiuctibus,  perdita  gloria,  morlturus  sum.  atque  ut  hoo 
confirmaret,  ait  o  Danaum  fortissime  gmUSf  inde  rursum 
ad  aliud  raptus  est  dicens  TijdHe,  mme  Iliacis  occmnbef^e 
campis  nmi  potuisse  tuaque  amimm  hanc  cffmdere  dctdra, 
sacms  nM  Aeacidae  tdo  iacci  Hecfor,  ubi  In^ens  Sarpe-  lOO 
don,  ubi  tot  Simais  [corrtpta  suh  undis  scuta  virum  galeas- 
que  d  fortiaj  corpora  vdmtf  ex  his  infelicem  se  existimans, 
qui  hunc  exitimi  vltae  habere  non  meruit  et  ignobili 
mortis  geuere  vir  fortxB  in  pelago  fiierat  raoriturus.     hoc 

t&  ne  conpleret  quod  coniectura  colli^pmus,  fluctus  iiiter- 
Tenit  qui  yocem  loquentis  obcluderet^  esset  enim  vitium 
poetae,  si  finitis  querellis  Aeneae  iluctum  faceret  super- 
Tenisse.  denique  simiJia  etiam  aliii  loeis  poeta  posuit. 
ait  quippe  (494)  „haec  dum  Dardanio  Aeneae  mirauda 
videntur"  et  (3,  344)  „talia  fuudebat  lacriman^a**.  dum 
enim  consideraret  Aeneas  picturas  templi,  dimi  Andro- 
macha  loqueretur  dolores  saos,  iuperfeetis  iis  Bido  ad 
templum  procesgit  et  Helenus  extra  urbem,  ergo  ait  talia 
iactafitif  koc  est  adiiuc  loquenti,  interYenit  vis  duetuum  iiec 

16  sivit  Aenean  explicare  quae  voluit.  ceterum  si  conplesset, 
diceret  felices  qui  in  Troia  perierunt,  se  infelicem  qui 
osaet  periturus  in  fluctibus,  strid<yns  atpHlo/te  procdla  re- 
lum  advetsa  ferit  fluctumque  ad  sidera  totUtf  franguntur 
remi,   tum  proram  averlit  et  nndis  dat  ialus,   insequitur  105 


3  fuit  LR  f.  et  t:  inepta  distinctione  locum  corrupit  ed. 
7  inde  LE  iamen  ed.:  Doa.  o^f^entis  de  Achille  inteUegit 
11  poet  Simois  sequittxr  usqu^s  corpom  vQlvit  R  mque  prope 
evanidnm  in  L^  iupplevi  cum  ed.  cf.  118,  12  kiis  R  iis  L 

his  I.  IS  etiam  tMliis  lodft  poeta  pomit  LR  al,  l,  ^tiaTvA.  t^. 

poneret  ed.        20  et  talia  LR  alibi  iuterpoa.  ^4,       ^l\  AT»Aifo- 
9Hac?^^  et^.       *2^  dQlmes  sum  L  R  ^enwonta  suos  uiit  dolotf^  ^^,  \ 
mhR  Mf  ed.     M  seLE  et  ed.     28  /fuctitsqite  ed.     ^%  TpTora  fe^  , 

Uoii*  interpr,  Vefgr    roL  L  *i 


34  DONATI  INTERPR.  VERG. 

cwmiiio  praeruptus  aquae  mans:  descripsit  adversa  omni» 
qiiae  navigantibus  aecidimt,  cum  e  diverso  tempesta» 
iiiteryanit.  hi  swmmo  in  fludu  pendent,  his  unda  ddn- 
scens  terram  inter  fluctus  aperU,  furit  aestus  harenis: 
fitictibus  yario  motu  venientibus  aut  erigebantar  naveB  i 
aliae  per  tumorem  maris  et  in  sublime  ferebantor  aut 
usque  ad  imum  deprimebantur  aliae,  cum  vis  undae 
subsideret.  fdrit  aestus  barenis:  non  solum  undae,  Terum 
etiam  ima  pelagi  tempestatum  furoribus  exagitabantur. 
fit  iam  quod  luno  voluerat,  nam  coeperunt  diyersi  agi:  lo 
denique  posuit  tris  Notus  abreptas  in  sam  latentia  torquet, 

110. tris  Eurus  ab  alto  vn  hrevia  et  Syrtis,  quasi  peritus  lo- 
corum  et  navigationis  posuit  ab  alto  Eurus  ducebat  in 
Syrtis,  boc  est  de  medio  pelago;  aliter  enim  non  potdsi, 
utpote  qui  flatus  babeat  ex  orientis  partibus,  in  quibus  ts 
sunt  et  Syrtes,  eo  navigia  cogere  unde  potuit  revocara 
sex  igitur  naves  alienatae  sunt  a  ceteris,  una  turbata 
primitus  in  qua  navigabat  Aeneas,  nunc  casus  octavae 
describitur:  unam,  inquit,  quae  Lydos  fidumque  ve^ebai 
Oronten,   ipsius   ante   ocutos   ingens   a   vertice  pontus   in  n 

116  puppim  ferit,  excuiUur  pronusque  magister  volvUur  in  caput, 
ast  Ulam  ter  fluctus  ibidem  torquet  agens  circHm  et  rapi- 
dus  vorat  aequore  voriex,  apparent  rari  nantes  [i/n  gurgiie 
vasto,  arma  virum  tabulaeque  et  Troia  gaza  perj  undas, 
ut  coDpleretur  quod  positum  est  submersasque  obrue  st 
puppis    et    dissice    corpora    ponto.       perit    ergo    amicus 


1  aq:  L  atq:  R  r  =  L  (superposita  lineola)  pro  aquae. 
4  aestas  L  estes  R  a£stus  r.    |    ha  pro  harenis  LR.        7  vi  ed. 
8  subsiderent  ed.  9  agitabantur  ed.  11  torquent  R 

n  suprascr.  II  man.  in  L    w  deL  r.  12  brevia  e.  s.  s,  LR 

urget  —  visu  suppl.  ed.,  sed  non  explicatur.  16  posuit  LR 

corr.  r.  18  primitu^  LR  edl  premitur  edF.  19  ab  hoc 

versu   foL  9   usque   in   fol.  12   manu   aliena,    sed   vetusta  in 
margine    „textus  Vergilii"    lemmatis    adscriptum    est  in  L. 
20  ponttis  deest  in  LR  portus  superscr.  r.  22  illum  ed. 

^S  vertta;  v  supra,   e  atramento   scripta  L   vortix  R  vor- 
/Ssr   ed.     I    post    nantes    sequitur    lisqtic  uvidas  LR    cf.   100 
^ppl  ed. 


ABNEIDOS  I  36 

Aeneae  et  ante  ipsius  oculos,  ut,  quia  iUi  non  contigerat 
interire  naufragio,  fidum  sibi  perisse  conspiceret  atque  ex 
eo  casu  dolore  adficeretur.  excusatur  Orontes,  ne  per 
inperitiam  nayem  secum  perdidisse  putaretur;    nam  cum 

5  ingens    pontus,   hoc    est    yis  maior  et  veniens   a  vertice 
nayem  operuisset,  quod  a  dorso  fuerat  caveri  non  potuit. 
iam  validam  lUonei  navem,    iam  fortis  Ackatae  et  qtia  120 
vectus  Ahas  et  qua  gra/ndaevus  Aletes  vidt  hiemps:    has 
specialiter   cum   eorum  nominibus    posuit    qui  in  iis   po- 

totiores  navigabant  et  uno  casu  ferebantur.  dicendo  omms 
accipiunt  inimicum  imbrem  remisqm  faUscmt  ostendit 
unam  omnium  causam  et  similem  fuisse  fortunam. 

Ut  autem  non  plene  obtineret  factum  secundum  man- 
datum  lunonis^  Neptuno   datur  occasio,    qui  non  tantum 

16  iniuriam  suam  removeret,  verum  etiam  Troianis  pereun- 
tibus  subveniret,  ibique  describitur  conplesse  Aeolum  quae 
luno  mandaverat,  cum  dicit  disiectam  Aeneae  toto  videt 
aequore  dassem,  fluctibus  oppressos  Troas  cadique  ruina, 
ncc  latuere  doli  fratrem  Itmonis  et  irae.     Eurum  ad  sel^O 

M  Zepihyrumque  vocat,  dehinc  tdlia  fatur,  statim  sentit  unde 
haec  hoc  est  cuius  dolo  essent  perfecta;  fratrem  enim 
sororis  pessimum  studium  non  latebat.  vocavit  ventos  ad 
sese  et  huiusmodi  habuit  obiurgationem,  quae  erit  pathetica 
utpote  commoti  et  irati,  abscisa  hoc  est  non  continua  nec 

15  conposita,  brevis  etiam,  subvenientis  enim  in  taU  causa 
beneficium  multiloquium  non  quaerebat.  ta^tane  vos  ge- 
neris  tenuit  fiduda  vesfri?  incipit  ab  invectione  (hoc 
enim  genus  materiae  non  habet  principiom)  et  crimen  ex- 
aggerat  dicens  eos  non  solum  suam  sed  hereditariam  quo- 
soque  sectari  temeritatem,  quod  genus  vitii,  quoniam  natu- 
rale  est,  non  potest  emendari.    volunt  enim  ventos  patres 


1  quia  LR  ed.  ut  quia  noe.         2  ex  om.  ed.        4  impru- 
dentiam  ed.       7  forti  LR  corr.  r.       8  Aletes  om.  LR  add.  r.  | 
fciM  LE  /k)«  ed.         9  iis  LR  /rts  ed.         14  Neptu  R  Neptuni 
L  ed.  Neptwno  nos.        16  revocaret  ed.        23  erat  ed.  "i^o^\». 
24  dbseissa  LB  corr.  ed.         25  causa  LR  cosu  cd.  *il  iT^- 

pefitume  ed.        31  penti  t. 


36  DONATI  INTERPR.  VERG. 

habuisse  Gigantes,  qni  cum  bellum  diis  intulissent,  diyersis 
suppliciis    perierunt.     ergo    ait    tantane  yos,   ut  ipsorum 
esset  crimen  quod  admiserant,  esset  etiam  or^inale  4san- 
guinis,   generis    tenuit    fiducia    yestri:    et  licet  parantum 
pessimorum  gesta  non  maculent  filios,  polluuntor,   si  pa-  s 
trum    suorum    facta   institutaque    sectentur.     iaim   cadtm 
terramque:    abscisa  dictio   eius  ac  breyis   qui  loquebatur 
iratus   et    qui    ad    sedandum    tumorem    pelagi    festinaret, 
denique  transiit  et  ab  aliorum  iniuria  elementorum,  a  qui- 
bus    eum   constabat   alienum,   yenit    iam   ad  speciale   ad^n 
missum  quod  regnum  eius  imperiumque  turbayerat.    meo, 
inquit,  sine  numine,  venti,  miscere  et  tantas  audeHs  toUere 
moles?     meo    sine    numine,    hoc    est    contempto    me    yel 
contra    yoluntatem    meam.     yenti    abiecte  pronimtiandum 
est,  ut  conyicium   sit,   non   nomen.     probatio   autem  ad-tf 
missi  criminis  admirabiliter  posita,  ut  quod  arguebat  non 
adsereret    yerbis,    sed    ipsis    aspectibus    subderet    dicendo 
135tantas  audetis  toUere  moles?     qms  ego!    duo  pronomina 
cum    pondere    suo;    nam    quos    hoc    est  sceleratos   et   ex 
pessimis   genitos   et   cetera   quae  sentiri  similiter  possunt,» 
ego   id   est   imperator  loci   et  qui  sim  de  potioribus  diis. 
et   cum   in   eos  exerendam  diceret  poenam  nec  tamen  fa- 
ceret,  nihilo  minus  praedicit  ultionem  fore,  ne  securos  di- 
mitteret  yel  ne  se  invalidum  demonstraret,  si  neque  ultufl 
esset   in  praesentia   et  futurae  ultionis    non    praemitteret  ss 
metum,   addens  causas  dilatae  poenae,   quod  esset  melius 
primo  turbata  conponere,  dehinc  redire  ad  yindictam.    ait 
ergo   sed  motos  praestat  conponere  fluctus:  post  mihi  non 
simUi  poena  conmissa  luetis:    si  aliquid  sequenti  tempore 


4  generis  LR  et  g.  ed.  5  polluuntur  LR  jp.  tamen  r  ed. 
6  facta  et  que  om.  ed.  7  ahscisa  LR  ohscura  ed.  9  transii^ 
et  LR  et  om.  ed.  10  co7istat  ed.  |  venitque  ed.  16  arguebat 
LR  urgebat  ed.  21  id  est  LR  idein  ed.  |  sum  ed.  22  m^ 
rendam  LR  cf.  39  om.  ed.  |  excogitabdt  post  diceret  interpol. 
ed.  I  nec  tamen  LR  tie  inde  ed.  25  ut  futurae  R  a  supra 
ut  adscr.  man.  U  in  L  aut  ed.   et  nos.  27  turhata  LR  di- 

lata  ed. 


AENEmOS  1  37 

aufii  fueritis,  non  ut  nunc  verbis  vos  arguam,  sed  yos 
.severius  vindicabo.  mafuraie  fugam,  hoc  est  celerius 
remeate.  regiqm  haec  dicite  vestro,  non  %Ui  imperium  pe- 
lagi  saevumque  tridentcm,  sed  mihi  sorte  datum:  saevum 
5  tridentem,  metuentLum.  mittit  etiam  ipsi  regi  conviciosa 
mandata  deformans  regni  ipsius  potestatem  et  personam, 
tenet  Ule,  inquit,  inmania  saxla,  vesiras,  Eure,  domos,  iUaMO 
se  iactet  in  aula  Aeolus  tt  clauso  veniorum  carCere  regnet: 
non   regnum  habet  rex  vester,   inquit,    sed   saxa   deserta 

lonec  habet  aulam,  sed  custos  est  carceris. 

[Sic  ait  etj  dicto  citius  turmda  aequora  placat:  effectus 
obiurgationis  et  dilatae  poenae  continuo  extLtit,  ut  dicto 
citius  placidum  fieret  mare.  collectasque  fugat  nuhes  so- 
lemque   reducit:    omnium    elementorum  removit  iniuriam. 

15  datur  huic  facto  poetarum  more  conparatio  atque  ex  ea 
occasione  tractatur  cuius  meriti  et  gravitatis  esse  debeat 
qui  in  patria  sua  retinet  principatum.  ac  veluii  magno 
in  popuio  cum  saepe  coorta  est  sediiio  saevitque  animis 
ignohUe  vulgus,  iamque  faces  et  saxa  volant,  furor  arma  150 

ao  ministrai,  tum  pieiaie  gravem  ac  meritis    si   forte  virum 
quem   conspexere,    silent   arrectisque   auribus  adstant,   ille 
regit   didis   animos  et  peciora  mulcet:    sic  cmctm  pelagi 
cecidU  fragor,  aequora  postquam  prospiciens  genitor  caelo- 155 
que  invectus  aperto  flectit  equos  curruque  vola/ns  dat  Jora 

J5  secundo.  defessi  Aeneadae  quae  proxima  litora  cursu  con- 
tendunt  peiere  et  Lihyae  vertuntur  ad  oras:  hoc  est  ut, 
cum  saevientibus  populis  iam  ventum  est  ad  perniciem 
et  furentes  viderint  virum  praestantem  meritis,  dicto  eius 
et    persuasionibus    adquiescunt,    sic    omnis    pelagi   fragor 

30  eonquievit  sub  auctoritate  rectoris.  praestitit  interea  Nep- 
tunus    quod    potuit,    liberavit    navis   et  procurata    pelagi 


1 — 2  vos  severim  vindicabo  LR   in  vos  r  iudicabo  ed. 
2  celeriter  ed.        4  sa^vumqu^  etiam  in  interpr.  ed.       6  etiam 
om.  ed.  I  conviciosa  LR  convicia  ac  ed.        7  inquit  om.  ed. 
11  sie  aiit  et  deest  in  LB  ed.       17  velut  in  LR.      26^27  hoc 
ttt  cum  LR   non  est  omisso  cum  ed.  Thoc  est  ut  cum   nos. 
27  est  om.  ed.        28  fmentes  LR  f  si  edF.  r. 


38  DOXATI  ESTEBPB.  TERG. 


tranqiiilHtate  sJntm  Traiauiis  post  pmnda  dedit  logatis 
qnoqae  mdiibiis  et  ledneto  sole.  lioc  positmi  est,  qiiia 
memiiient  se  TcvgiUiis  dixisae  «.er^piiiBt  solnto  mibes 
eaeliimqoe  diemqaer.  hoe  qiiidem  Neptomis  pimestitit, 
sed  atiad  eTentos  sdTexit.  imm  deiati  smit  ad  oims  Li-  5 
b jae  boc  est  ad  emn  teiimmm  putem  in  qoa  Imio  oole- 
batur  mhnm  perindeqiie  in  casom  deleiiorem  ooniecti 
simt.  defiBSsi  Aeneadae  qoae  proxima  litora  cmsa  con- 
tendant  petere:  defessi  boc  est  licet  fessi  admodam  nite- 
bantar  tamen  tenere  tuta  terrarom.  ne  qaa  iteram  vis  u 
emergeiet,  qaa  cansa  proxima  litora  capere  matarins  pro- 
perabant.  oontendant  posnit,  ot  ostenderet  ipsios  carsos 
difficaltatem,  qaem  satis  fessi  conplere  nitebantar  yel 
maxime,  qaia  in  aqoa  difficilior  gressns  est  properantibas 
earsam.  is 

160  Egt  in  secessu  loHgo  Ioch9,  in^iito  portHm  tffidt  obiectu 
laterum,  quibus  ommis  ab  aJUo  frangitur  imque  sinus  scm- 
dit  sese  unda  reductos,  hinc  atquc  hinc  vasfae  rupes  gemi- 
nique  minantur  in  caetum  seopnH.  quorum  sub  vertice  late 

166  aequora  tuta  silent,    tum    sUvls   scaena   coruscis   desupen» 
horrentique  atrum  nemns  inmine'   umbra:   fronte  sub  ad- 
versa  scopulis  p?ndentibHS  antrum,   intus  aquae  dulces  ri- 
voque   sedilia   saxo,    ngmpharum   domus.     hic  fessas   non 
vincula  navis  uUa  t:nent,  unco  non  adtigat  ancora  morsu. 

170  huc  septem  Aeneas  ccUectls  nat^ibus  omni  ex  numero  siibit  a 
ac  magno  telluris  amore  et  cetera.  fit  loci  descriptio  non 
superflua  sed  negotio  ipsi  necessaria;  nam  non  omnia 
eins,  sed  aliqua  referuntar.  placiditas  quippe  fnerat  pe- 
lagi  procuranda  propter  contracta  navium  vitia  et  hor- 
rendam  quassationem:  hanc  praebebat  obiectus  lateram,  9* 
8e<^etum  vero  proficiebat  ad  eam  partem   quia   cavendum 


6  ad  hffTos  LH.        10  tenere  ttUa  terrarum  LR  tendere  ad 
terram  ed.  18  propter  interpretationem  ante  hinc  comma 

posui,  non  punctum.        26  et  cetera  om.  ed.:  pertinet  hoc  us- 
Que  tid  ponunt  v.  17S;   infra   enim  verba  egressi  —  ponunt,  ut 
dictioDiB  forma  docetf  non  pro  novo  lemmate  cum  ed.  smbenda 
Bvnt         81  quia  L  qua  ex  quia  corr.  U  qwk  ^^. 


ABNEIDOS  I  39 

-^rat  propter  regiones  incognitas,  hoc  dabat  longitttdo  se- 
.cessus;  aqua  vero  et  copioaa  et  optima  propter  usus  ho- 
■TninuTn,  hanc  offerehat  njmpharum  domus;  propter  ardores 
^autem  solis  neceasaria  ftimmt  quae  praefoerent  homznibus 

5  ^efenaionem,  miniairabant  istam  naturale  antrum  et  <^- 
dtas  nemorum;  tantumque  poterat  oportunitas  loci,  ut 
illic  naves  hec  netinaculis  tenerenlnir  nee  ponderibus  an* 
corarum:  iddrco  praemisit  quibus  omnis  ab  alto  firangitur 
(non  locus,  Sed  omnis  unda  ab  alto)  inque  sinus  scihdit 

to  sese  unda  reductos:  unda  onmis  ab  alto  frangitur  et  sese 
in  sinus  scindit  procurante  hoc  ipsum  altitudine  latmim. 
ab  alto  id  est  ab  ea  parte  qua  contiauum  faerat  mare. 
admiranda  ergo  brevitas  et  continens  omnia  necessana. 
quod    autem     omnis    lociis    qui    in    descriptionem    venit 

15  quattuor  habet  partis,  descriptae  simt  omnes;  nam  ostendit 
latera  duo  dicens  obiectu  laterum,  tertiam  partem  a  tergo, 
qua  fnit  ingressus;  quibus  omnis  ab  altb  frangitur  inque 
sinus  scindit  sese  unda  reductos,  hinc  atque  hinc  vastae 
rupes  geminique  minantur  in  caelum  scopuli,  quorum  sub 

ao  vertice  late  aequora  tuta  silent,  tum  silvis  scaena  coruscis 
desuper  horrentique  atrum  nemus  inminet  umbra:  omnia 
haec  tribus  lateribus  aptantur.  quartam  partem  ex  ad- 
verso  posuit  dicens  fronte  sub  adversa  scopulis  penden- 
tibus  antrum,  intus  aquae  dulces  vivoque  sedilia  saxo, 
s&nympharum  domus.  conpetentia  sedilia  et  loco  et  per- 
sonis  in  njmpharum  domo,  ut  dulcedo  aquae  et  sedendi 
oportunitas  venientem  reficeret  non  tantum  animo  verum 
etiam  corpore.  intellegere  autem  debemus  (quod  in  omni- 
bus  locorum  descriptionibus  curandum  est)  locum  istum 
9o-8ic  poetam  descripsisse  ut  ingredientem.  hunc  morem 
etiam  Sallustium  tenuisse  manifestum  est  ubi  dexteram  vel 
laevam  dicit,  a  tergo  et  a  fronte,  ut  se  velut  consistentem 

3  hanc  offerebat  L  hoc  offerebat  R  hanc  a/ferebat  ed. 
5  mimstrabat  ed.  9  locm  LR  edl  non  L  edF.  10  non 

mnis  LB  ed.  unda  o,  nos.  12  contigwum  edF.  t^  de- 

scriptionibus  ed.  15  habeat  LR  ed.  habti  noB^  aiL  cum  ^tq 

qmd?       32  ut  om.  ed. 


40  DONATI  mTERPR.  VERG, 

tino  in  loco  faciat:  quae  onmia  mutabtintur,  si  describens 
mutet  speciem  standi;  nam  si  sese  eonvertat,  fit  sinistra 
quae  descripta  est  deittera  et  fit  dextera  quae  fuerat  laeVa, 
■fit  rursum  a  fironte  quod  posterius  fiiit  et  quod  fuit  a 
fronte  in  posteriorem  speciem  commutatur.  addidit  de-s 
scripiioni  fuisse  scopulos  duos  altitudinis  inmensae;  neces- 
saxia  enim  fuerat  huic  negotio  altitudo  aliqua  ex  qua 
latitudo  pelagi  posset  attendi  eorum  inquirendorum  causa 
qui  ab  Aenea  faerant  cum  navibus  separati.  nemorum 
'qubque  densorum  fit  conmiemoratio,  ut  praeter  ocolorum  lO 
et  animi  delectationem  tuitionem  quoque  metuentibus  ex- 
hiberent  et  receptos  facerent  non  videri.  bunc  igitur  locum 
Aeneas  ingressus  est  collectis,  ut  superius  ait,  septem 
navibus  ex  omni  numero,  sciUcet  ex  decem  et  novem; 
ima  enim  de  viginti  sub  oculis  ipsius  perierat.  recte  ifi 
autem  collectis  dixit,  in  locis  quippe  diversis  fuerant,  una 
scilicet  in  qua  ipse  Aeneas  fuit,  tres  vero  de  saxis  et 
Syrtibus  tres.  videamus  quid  curae  Aeneae  adscribatur, 
quia  virtutes  eius  omni  occasione  laudantur,  vel  quid  ad- 
signetur  ceteris.  egressi,  inquit,  navibus  Troes  optata  so 
potiuntur  harena  et  sale  tabentis  artus  in  litore  ponunt: 
recte  dixit  optata  potiuntur  Troes  harena,  quia  contra- 
riam  in  perturbatione  pelagi  viderant,  cum  eorum  navigia 
usque  ad  imum  deprimerentur.  subiciuntur  iam  actus 
ipsorum.  alii,  inquit,  curabant  corpora  sua  et  tabida» 
sale  membra  solacio  litorum  confovebant.  quod  autem 
dixit  artus  tabentis  sale,  a  contrario  posuit;  sal  enim 
camem  corrumpi  non  patitur,  sed  inventus  est  casus  quo 
fieri  possit  ut  tabescat  sale  quod  servari  convenerat;  aqua 
«nim  maris  quamvis  salsa,  cum  corpus  non  servaret,  ad-  so 
misit  corruptionem.    alii  ergo  iacebant  fusi  per  litora,  (xt 


3  dextera  et  fit  om.  ed.  17—18  et  syrtibm  LR  ed.  et 

ex  S.?         18  curae  om.  ed.    |    Aenecie  om.  LR  add.  r  ed. 
19  omni  LR  non  ed.  20  navibus  om.  Tr,oes  transpos.  ed. 

22  quia  LR  qui  ed.  25  curabant  om.  ed.  29  posset 

•ed,    I    convenit  ed.  31  iacehant  LR  dixit  ed.    j    o^  LR 

oc  ed. 


:     -     AENEIDOS  I  41 

'primum  sUici  sdnUUam  eoccudii  Achates  succepitque  ignem  176 
foUis  atque  arida   circum   nutrimenia   dedii   rapuitque  in 
fomiie  flammam.     tum  Gererem  corruptam  undis  CereaUa' 
que  arma  expedmnt  fessi  rerum  frugesque  recepias  et  ior- 

5  rere  parant  flammis  et  fra/ngere  saxo:  Achates,  inquit, 
procurabat  ignem,  ut  corruptum  fluctibus  et  aqua  m^- 
dum  frnmentom  siccari  et  frangi  posset.  hic  errant  male 
interpretantes  et  disputando  pessime  suum  confitentur 
errorem  dicendo  praeposteram  ordinationem  posuisse  Yer-    ■ 

10  gilium,  cum  prius  sit  frangere  saxo  hoc  est  molere,  postea 
yero  torrere  flammis  quasi  panem  coquere.  sed  cum  tor- 
rere  constet  dixisse  Vergilium,  non  coquere,  procul  dubio 
recte  posuit  torrere  prius  et  sic  frangere;  meminerat  enim 
se  de  naufragis  loqui  et  dixisse  superius  „omnes  accipiunt 

15  inimicum  imbrem  rimisque  fatiscunt^^,  perindeque  madidum 
habuisse  frumentum,  quod  nisi  igni  mature  siccari  non 
posset  nec  posset  madidum  moli.  recte  ergo  dixit  parant 
prius  torrere,  ut  posset  saxo  conMngi.  descripsit  actus 
aliorum:    yideamus   quos  Aeneas  habuerit  et  cum  quanta 

80  eius  laude  describantur.  iste  enim  aut  solus  non  sensit 
vim  pelagi  aut  solus  de  refectione  animae  aut  corporis 
non  cogitavit,  quin  potius  alium  quoque  laborem  arripuit. 
intellegehdum  hoc  loco  altitudinem  scopulorum  idcirco 
esse  in  loci  descriptione  propositam,  ut  non  tantum  esset 

S5  maior  prospectus  ex  summo  verum  etiam  ut  Aeneae  lau- 
dationi  altitudo  ipsa  proficeret,  cuius  virtus  et  animi  et 
corporis  tanta  extitit,  ut  lassis  omnibus  et  de  cibo  ac 
requie  cogitantibus  solus  non  fugerit  laborem  et  difficilis 
ascensus   et  prolixos   adgressus   sit.     arripuit  ergo  altitu- 

80  dinem  scopuli  neque  ab  ascendendi  labore  revocatus  est, 
dummodo  locus  ille  ex  summo  socios  forsitan  in  subiecta 
latitudine  pelagi  demonstraret  errantis. 

1  stUcis  ^di.  \  excutith^.     18  «tcLR  jpo^^ed.     l^  naufragiis 
ed.       16  igne  ed.       20  salus  aut  ed,       26  prospectus  LR  pro- 
fectus  ed.        21  ac  LR  et  ed.        28  fu^iret  LR  (fugeret  maitu 
secunda  in  L)  fugeret  ed.  fugerit  nos.       V^  prolixor  \i  Vj  ^V»^  % 
Baepe  con/uBoe). 


42  DONATI  rNTERPR.  VERG. 

ISO  Ait  ergo  Aeneas  scopuhim  interea  eonscendit  et  anmen^ 
prospechm  late  pdago  petU,  Anthea  si  c[uem  iaetatnm  vento 
videat  Fhrygiasc^  hiremis  aut  Capgn  aut  edsis  in  pup- 
■pUnts  arma  CaieL    navem  in  conspedu  nuUam,  tris  litore 

ISSfcervos  prospicU   errantis,    hos  tota  armenta  sequuntur  a  i 
tergo  et  longum  per  vallis  pascihir   agmen.     constitit  hic 
arcumque   manu   cderisque   sagittas  corripuit,   fidus  quae 
teha  gtrd)at  Admtes,  duetoresque  ipsos  primum  capita  aitta 

190  ferentis  comibus  arboreis  stemit,    tum  vulgus   et  omnem 
miscet  agens  telis  [nemora  inter  frondea  turbam.   nec  prius  lo 
absistit  quam  s^tem  ingentia  victor  corpora  fundat  humi 
et  mmtrum  cumj  navibus  aequet:  quod  ait  nayeia  in  con- 
spectu   nullam,   tris   litore   cervos   prospicit,  prospicit  bis 
accipiendum,  ut  sit  navem  nullam  prospicit,  sed  prospicit 
cervos.    Mus  quae  tela  gerebat  Achates:  aut  in  praesentiis 
aderat  et  gerebat,  aut  qoia  ipse  exeudendo  igni  operam 
dabat   et  remanserat,   merito   dictum   gerebat,  ut   Aeneas 
tunc  portaret  tela  quae  Achates  solitus  fuerat  ferre.    cum 
igitur  nuUum   ei   navigium  in  latitudine    subiecta  pelagi 
apparuisset,   eventus  cervorum  greges  repente  monstravit, « 
quod   ipsum   oportunum  visum   est,   non   ad  usum  super- 
fluum   neque   ad   aliquam   quasi   venandi  voluptatem,   sed 
quia    inde    procurari    potuit    indigentibus    ac    fessis    sub- 
sidium  victus,  ut  ex  iis  aliquos  Aeneas  occideret.    septem 
ergo   maiores   stravit,    in   quibus   alimoniae   maior  possetis 
esse  substantia,  multos  praeterea  parvulos  interemit.  interea 
videamus  quemadmodum  de  ipsis  cervis  locutus  sit  poeta. 
reprehenditur    enim    temerariorum    voce,    quod    dixerit    a 
tergo   sequuntur:    et  revera   vitium  est,   non  poetae,   sed 
pessime  pronuntiantium..   nam  tris  cervos  errantis  in  litore  so 
sequebantur  alii,  alii  a  tergo  per  vallis  pascebantor.    po- 
namus   iam  verba   ipsa   cum   pronuntiatione   sua   et  ordi- 

1  ait  ergo  om.  ed.        10  post  telis  sequitur  usque  navibus 
aequent  LR  suppl.  ed.  cf.  118.        14  accipiendum  LR  est  add. 
ed.   I  sed  prospicit  LR  prospicit  om.  ed.        18  fuerat  LR  ercU 
ed.      20  gregem  ed.      22  quasi  om.  ed.      24  iis  LR  his  ed. 
28  reprehendunt  ed.  |  voces  ed.  |  dixit  ed.      32  sua  LR  ipsa  ed. 


AENEiBOS  I       ::  43 

natione:  tris  litore  cervos  prospioit  errantis,  hos  tota 
armenta  sequuntur,  eos  scilicet  tns  qui  cum  ipsis  per 
litus  errabant,  alios  vero  a  tergo  paseentLs  describit  per 
Tallis,  ut  sit  ordo  et  a  tergo  longum  per  vallis  pascitur 
5  agmen;  non  enim  omnes  errabant  aut  omnes  pascebantur, 
sed  alii  subiecti  foerant  oculis  eius,  alii  vero  fuerant  post 
ipsum.  subiciamus  exemplum:  similis  enim  versus  est 
(ecl.  2,  10)  „Thestylis  et",  hoc  est  et  Thestylis,  „rapido 
fessis  messoribus  aestu";  item  (4,  418)  „puppibus  et  laeti 

10  nautae  inposuere  coronas",  hoc  est  et  puppibus;  item 
(3,  137)  „8ubito  cum  tabida  meinbris",  hoc  est  cum  subito. 
ipsi  quoque  numeri  gregum  diversitatem  significant;  de 
errantibus  quippe  plnraliter  dixit  armenta  sequuntur,  de 
pascentibus  vero  ait  et  a  tergo  longum  per  vallis  pascitur 

is  agmen.  peius  autem  poetae  vitium  foret,  si  non  fecisset 
locorum  et  numerorum  separationem,  nec  fieri  hoc  vitium 
debuit  nec  factum  esse  manifestum  est,  ut  tamquam  in- 
memor  sui  singulari  numero  concluderet  quod  per  plura- 
lem  sumpserat  descriptionem.    in  litore-'enim  positos  dixit 

20  pluraliter  hos  tota  armenta  sequuntur,  in  vallibus  vero 
pascitur  agmen  singulari  numero  expressit.  huc  accedit 
quia  qui  pascitur  non  errat  et  qui  errat  non  pascitur. 

Peracta    necessaria    cervorum    strage,    hoc    est    quae 
omnibus  Troianis  uberem  victus  substantiam  praebere  po- 

»5  tuisset,  hinc  portum  petit  et  socios  partitur  in  omnis. 
remeat  ad  navis,  inquit,  et  cervos  quos  interfecerat  di- 
visit  inter  socios.  hic  intellegitur  quod  breviandae  narra- 
tionis  causa  praetermiserit  Vergilius  translationem  corpo- 
iTiin;    ait   enim   occidit   cervos   et  perrexit  ad  portum  et 

90  viritim  dedit  so>ciis,  cum  utique  partiri  non  posset  nisi 
quod  fuisset  ante  translatum.  ex  eo  ipso  tamen  intelle^ 
gitur  faetum,   licet  dictum  non  sit  vel  certe  conscriptum. 


1  litore  LR  in  l.  ed,  2  qui  transpos.  ed.  6  subiecti 
LB  subrepti  ed.  \  ex  oculis  ed.  7  similis  enim  versus  LR 
simUi  e.  usus  ed.:  sequentia  quoque  temere  mut.  ed.  17  ut 
om.  ed.  18  per  "pxjmo^  omissum  add.  ipse  R  om.  L.  ed. . 

28  praetermisit  ed 


44  DONATI  INTERPR.  YERG. 

partitur  ergo  cervorum  corpora  inter  omiiia;  non  enim 
(luemquam  debuit  praetermittere.  tantos  autem  amor  eiiis 
196  in  socios  fnit,  ut  sibi  non  fecerit  partem.  vma  hanus  guae 
ddfulc  cadis  onerarat  Acestes  liiare  Trmacrio  dederatgue 
abeuniibus  heros  dividU.  ordinatur  sensus  sic:  deinde  dividit  i 
vina  ({u&e  bonus  Acestes  oneraverat  <$adis  litore  Trinacrio 
at([ue  abeuntibus  dederat.  bonum  interea  debemns  intel- 
legere  bonum  civem,  bonum  largitorem.  denique  iddrco 
posuit  cadis  onerarat,  ut  ostenderet  ex  ipsa  cadonun 
praetfirmissa  nimieri  taxationo  significatum  plurimum  viniii 
fuisHf!  (|uod  datum  est.  quod  autem  dixit  onerarat,  hoc 
intolhigendum  est  vinum  accipientibus  profecisse  non  quan- 
turn  bonus  largitor  dare  voluit,  sed  quantum  Troiani 
ferre  potuerunt,  quos  iam  species  ipsa  oneraverat  quod 
vero  posuit  litore  Trinacrio,  intellegere  possumus  dandiis 
Rubstantiam  praebuxsse  ubertatem  soli  quae  iuvabat  dantis 
voluntatem.  dederatque  abeuntibus,  excepto  scilicet  eo 
quod  in  ipsos  iam  fuerat  inpensum  cum  ibidem  degerent 
iis  dederat  affatim  quos  non  fuisset  iterum  visurus  per- 
indeque  non  habiturus  occasionem  alteram  largiendL  hics» 
conici  potest  ab  ipso  Aceste  datum  esse  etiam  frumentmn, 
quoniam  supra  dixit  „tum  Cererem  corruptam  undis  et 
torrere  parant  fiammis  et  frangere  saxo";  non  enim  poterat 
tieri  ut  vir  tam  copiosae  liberalitatis  solum  vinum  suis 
abeuntibus  daret.  et  dictis  maerentia  pectora  mulcet:  quis  » 
enim  in  taedio  animi  et  in  calamitatLbus  positus  libenter 
cibum  sumeret?  sed  quotiens  ista  sunt,  illa  persona  solet 
intervenire  consolantis  quae  ab  ipsis  malis  aliena  est. 
sed  istic  et  locus  et  tempus  et  persona  consideranda  sunt; 
nam  locus  solitudinis  fuit,  temporis  ratio  urgebat,  ut  de- s» 


1  partiius  ed.  5  dividit  om.  LR  add.  ed.  10  signifi- 
cari  ed.  11  hoc  — 12  profecisse  LR  himc — prospexisse  suspicor, 
cum  Don.  dicere  videatur  Acesten  plus  largiturum  fuisse,  si 
ferre  Troiani  potuissent;  est  om.  ed.  14  honoraverat  ed. 
16  quae  LR  qtwd  ed.  18  deserent  L  {degerent  manu  secunda) 
deserent  R  degerent  r  ed.  21  etiam  om.  ed.  27  sumere  LR 
coiT.  ed.  I  illa  LK  sunt  tlla  add.  ed. 


.        '  AENEIDOS  I  -  46 

berent.  aJimonia  confoveri  quos  superius  fessos  adseruit, 
persona  quoque  extrinsecus  deerat  quae  consolatione  ute- 
retur.  revocatur  ergo-  consolandi  o£&cium  ad  Aeneae  per- 
sonam  tanto  moderamine,  ut  neque  se  satis  tristem  osten- 

s  deret  atque  ipsos  a  consolatione  deiceret  neque  a  doloribus 
inmunem,  ne  in  sua  causa  a  maeroribus  se  ostenderet 
alienimi.  tractatur  hic  et  eorum  persona  quos  dixerat 
fessos;  recens  enim  pathos  non  poterat  maerentiima  T[)ecto- 
ribus  semel  eradi:  dictis,  inquit,  mulcet.    si  enim  penitus 

10  quod  gravissime  fuerat  inflictum  non  valebat  auferri,  vel 
mulceri  potuit,  ut  cibus  sumeretur.  sumpto  enim  cibo 
qui  provisus  affatim  fuit,  accedente  etiam  vino  et  multo 
et  bono  sperabatur  more  humani  ingenii  animorum  ven- 
tura  relaxatio.    certe  quantum  distet  ipsa  consolatio  quae 

15  ab  ea  persona  proficiscitur,  non  quae  sit  ipsis  maeroribus 
vaeua,  sed  quae  malorum  societate  iungatur  ipse  Vergi- 
lius  monstrat.  vacuae  quippe  a  doloribus  personae  potest 
e  diverso  responderi  Terentiano  dicto  (Andr.  2,  1,  10)  „tu 
si   hic   sis,   aliter   sentias",   cum  autem   a  socio   malorum 

90  omnium  profertur,  et  accipi  attentius  potest  et  patienter 
audiri.  denique  sic  coepit:  o  sodi  (neque  enim  ignari 
sumus  cmte  malorum)  o  passi  graviora,  dabit  deus  his  quo- 
que  finem.  magno  artis  ingenio  Aeneae  personam  dicentis 
inducit;    noverat   enim   odiosum   illum   esse   laborantibus, 

25  utpote  cuius  causa  universi  trahebantur  per  tot  adversa 
et  tantorum  temporum  tractum.  ponit  ergo  primum  o 
socii:  socios  hoc  in  loco  melius  intellegimus  laborum  quam 
congregationis;  hoc  enim  dicere  videtur:  socius  vester  sum 
in    peiferendis    malis,    nihil    sine    me    adversi    sensistis, 

30  onmium  vobiscum   particeps   fui,   debetis  audire  quae  di- 

5  neqiie  LR  n.  ontrano  edF.  6  sua  LR  qua  edl  aequa 

edF.         9  si  LR  quod  ed.  J    penitus  quod  om.  ed.         10  non 
LE  penitus  non  ed.    |    vel  LBj  sed  ed.        17  demonstrat  ed. 
19    sentias   ut  Terentiani   libri   LR:    censeas   post   Bentleium 
legitur.       20  profertw  LR  praefertur  ed.  perfertur  ed.  post. 
24  Ulum  LR  edl  iUtid  edF.  26  tractum  L  (m  d^^\.  mm, 

see.J  E  ^ractu  ed. 


46  DONATI  INTEKPR.i  VERGL 

cam,  quia  vobiscmn  haec  pertulL  diadmus  ergo  quid 
significet  socii,  dicemns  admirandam  consolandi  inyen- 
tionem.  nam  cum  sit  infortuniorum  dura  commemoratio 
et  discriminmn  repetitio  yehementer  odiosa,  exoloerans 
magis  eorum  corda  qui  passi  sunt,  commemorationi  ipsi  s 
iungit  poeta  conparationem,  ut  dicta  ipsa  medicinae  po- 
tius  animorum  quam  exulcerationi  proficerent.  aliter  enim 
doloriR  praesentis  asperitas  leniri  non  posset,  nisi  grayio- 
rum  malorum  inducta  enumeratio  ostenderet  feronda  esse 
in  praesenti  quae  leyius  acddissent.  addit  et  sustinendiio 
consuetudinem  nutrisse  sine  dubio  patientLam,  dum  adsidua 
mala  ferendo  transmissa  sunt.  non  ergo  superflue,  sed 
necessarie  posuit  duo:  neque  enim  ignari  sumus  ante  ma- 
lorum  propter  ferendi  consuetudinem,  o  passi  grayiora 
propter  malorum  conparationem.  omnis  enim  incommo-  is 
dorum  novitas  gravius  animos  percutit,  ferendi  vero  oon- 
suetudo  quicquid  acciderit  facilius  tolerat.  dabit  deus  his 
quoque  finem:  ultro  ipse  respondendi  ratione  occurrit; 
potuit  enim  dici  quamdiu  haec  patiemur?  vel  quando 
mala  ipsa  invenient  finem?  incipit  iam  facta  malorum » 
ipsorum  conparatione  gravare  praeterita  et  praesentia  te- 
nuare,  ut  hoc  genere  persuaderet  maerentibus  quod  vole- 
bat,  et  a  generali  propositione  ad  enumerationem  specialem 
200transitum  facit.  vos,  inquit,  et  Scyllaeam  rahiem  penitus- 
que  sonantis  accestis  scopulos.  Scyllam  esse  constat  in» 
pelago,  sed  non  uti  poetae  describunt  neque  ut  ipse  Ver- 
gilius  posuit,  usque  ad  pubem  sub  humani  corporis  forma 
et  ab  inguinibus  usque  ad  finem  canibus  armatam,  sed 
locum  saevis  horrendisque  saxis  obsessum,  quem  quis  si 
incurrerit,  perit.  Troianis  contigisse  Vergilius  posuit  eva-  so 
sisse  loci  illius  inmanitatem,  quam  non  evasissent,  nisi 
quia  successibus  prosperis  servabantur.  addidit  penitusque 
sonantis   accestis   scopulos,  ut   ostenderetur  existente   for- 

5  ipsi  om.  ed.        6  medidna  LK  corr.  ed.        10  addit  et 
LR  addidit  ed.        11  assidue  ed.        13  necessario  ed.        14  o 
jfosfft  ^aviora  inepte  transpos.  ed.        16  pcrcwttt  LR  pervertU 
ed.       18  rationi  ed.       24  sc^X^iCam  LU.      'ib  squiXUiLm  \a^. 


AENEmOS  I 


47 


tntiae  suffragio  ex  intima  sasoruin  ipsonim  parte  liberatos-  < 
pos  ei  C^dopm  mxa  ejtpetii:  Cjclopes  humana  specie,  sed ' 
ultra  humaiii  corporis  formam:  lios  pleaissiine  poeta  ipse 
eorumtjue  feritatem  in  tertio  libro  scripsit,  ciim  uno  ocnlo, 

ir  cruda  autem  earne,  membris  quoque  oecisorum  bominum 
vescentLs,  quos  evasisse  Troianorum  fatura  prosperitas 
fecit.  vult  ergo  Aeneas  baec  fuisse  graviora,  a  quibu& 
cum  Troiani  iam  dissimulassent,  persuadet  dissimulandum 
etiam   a   praesentibus,  quae   volebat  esse  leviora.     forsan 

iu  et  Imec  olim  memimsse  htvabit;  delectabit  nos,  cum  ad 
prospera  veuerimus,  etiam  baec  inter  mala  nostra  uume- 
rare.  hic  sciendum  est  olim  significationem  habere  tem- 
porum  trium,  praeteriti,  praesentia  et  futuri:  ei  quibut 
prisco    more    olim    raanifestnm    est    praeteritum    tempus 

15  ostendere,  Vergilius  nunc  ait  olim  meminisse  iuvabit,  ut 
significaret  futurum,  praesens  vero  teinpus  idem  ostendit 
dicendo  (5,  124)  ,,e9t  procul  in  pelago  saxum  spumantia 
contra  litora,  quod  tumidis  submersum  tunditur  olim 
ftuctibus,  hibemi  oondunt  ubi  sidera  cori",  hoc  est,   cum 

10  oecidentium  siderum  fuerint  tempestates  exortae,  tunditur 
semper.     per  rarios  casus,  per  iot  discrimina  nrum  tm-  205 
dimus  in  Lafmmt  sedes  ubi  fafa  quletas  ostmdmif.  illk  fas 
ttgna  rcsur^ere  Troiae,     [durate  et  rosmet  rehns  3ef%'ate] 
secimdis:    qiiando   necesse   est  ad  bona  per  mala  transiri, 

\f£,  prosperorum  spe  toleranda  sunt  adversa,  vel  maiime  cum 
spondetur  otium  serapitemum,  a  terapore  fecit  eonpara- 
tionem  bonomm  et  malorum.  cum  enim  in  adversis  sit 
brevisskmmi  tempus,  tranquillitatis  vero  perpetuum,  facile 
persuadere  potuit  ut  animos  a  maerore  revocarent.     post 


2  effchpia  LH  at  in  prooemio  cyclopea.  \  sed  LR  sunt  r. 
8  dissimukfmlutn  LR  -da  esEe  ed.  U  etiam  a  praesejitibus 

om.  ed,  11  venimus  LR  veniemus  r  iwnerimu!^  v   rcHiemus 

ed,    I    nostra  om.  ed,  16  i^em  om*  ed,  1J>  hamri  (iu 

qointo  cJiori)  LK.         20  tenipestftte  LR  corr.  ed,         21  aemper 
LR  imuper  ed.        23  post  jfVotae  sequitui  lAsqiic  «!ecuwl\&  \-k^^ 
tiuppJ.  ed.  ef.  191.         29  animo&  LE  amicoft  ^i.   \   tetiQtat«tv\ 
LE  -r^  ed. 


48  DONATT  INTERPR.  VEIWi. 

haec  respondet  ipse  his^  quae  possent  opponi-  e  diverso 
atque  ita,  ut  quae  dicenda  necessario  fuerant  oportunius 
obtinerent.  facilius  enim  persuasio  necessariis  Mta  robo- 
ratur,  si  ultro  ingeras,  sed  iuste  dissolvas  quod  e  dlTerso 
ad  yictoriam  parabatur.  quippe  Troiani  laborem  et  sa-  6 
lutis  pericula  metuentes  dicere  poterant  quolibet  looo  con- 
stituamus  idem  et  non  trahamur  cum  e^dtio  nostro  per 
diversa.  idcirco  ipse  posuit  tendimus  in  Latium,  sedes 
ubi  fata  quietas  ostendunt:  illic  fas  regna  resurgere  Troiae. 
dicendo  fata  ostendunt  procul  dubio  demonstrat  fatalem  lo 
dispositionem  humanis  nisibus  superari  non  posse:.proinde 
esse  adquiescendum  rebus  fatali  ratione  definitis.  interea 
cum  dicit  sedes  ubi  f%ta  quietas  ostendunt,  et  evadendi 
et  perveniendi  spem  hoc  geiiere  pollicetur,  effectum  quo- 
que  omnium  magno  adfectu  conclusit  dicendo  illic  fas  ii 
regna  resurgere  Troiae.  sola  illa  terra,  inquit,  digna  e$t 
in  qua  resurgat  imperium  Troiae.  durate  et  vosmet  rebus 
servate  secundis:  durate,  ut  transactis  incommodis  sur* 
gentem  Troiam  nobis  videre  contingat  et  perpetua  tran- 
quillitate  gaudentem.  ..     m 

Servat  adhuc  poeta  personarum  rationem  decurso  per- 
suasionis  textu;  ait  enim  tcUia  voce  refert  curisque  ingen- 
tibus  aeger  spem  vultu  simulat,  premit  cUtum  corde  dolorem. 
non  enim  quod  locutus  est  hoc  animo  retinebat,  mentitus 
est,  inquit,  vultum  suum,  ut  quos  fregeriit  maeror  regius  n 
sermo  firmaret,  angebatur,  inquit,  dolore  quam  maximo  et 
hunc  altis  sensibus  retinebat  abstrusum.     videri  enim  de-  * 
buit  persuasor  ante  omnis  reiecisse  maestitiae  partem,  ne 
persuasionis  effectum  perderet,  si  ipse  intellegeretur  tenere 
sensibus  suis  quod  aliorum  mentibus  aliqua  ex  parte   de-  so 
siderabat    excludere.     utrumque    ergo    servavit,    et    quod 
sociis   ad   consolationem   fuerat  necessarium  et  quod  regi 

2  ita  ut  LE  ut  om.  ed.        3  obtineret  ed.       4  de  LR  ed. 

€  no8.        5  paratur  edF.        10  fata  ostendunt  LR  Troiae  fata 

(om.  ost.)  ed.         13  sedes  uhi  om.  ^d.  15  effectu  com^ludit 

ed.  21  personanm  om.  ed.   .       ^4  'cocc  /^oat  c^od  inter- 

pol.  edF. 


AENEIDOS  I  49 

congrueret.  namque  satis  reprehensibilem  faceret  Aeneae 
personam,  si  sine  fraude  hilarem  diceret  aut  purgato  dolo-^ 
ribus  corde,  quem  conveniebat  in  sua  causa  plus  affligi 
quam  ceteros.  dehinc  ostenditur  quantum  potuit  illa  con- 
6  solatio.  ini,  inquit,  se  praedae  accinfftmt  dapUmsque  fu-  210 
turis,  quod  non  facerent  nisi  maerore  laxato.  anxius  enim 
animus  nec  victum  nec  refectionem  aliquam  quaerit.  incipit 
iam  dividi  per  ofHcia  procuratio  epularum.  nam  appara- 
tus  ipsi  pro  personis  enumerantur;  neque  enim  deliciosae 

10  dapes  aut  inritamenta  gulae  fuerant  adhibenda  escis  mili- 
tum  et  yel  maxime  naufragorum  et  eorum  quos  inedia 
et  mala  pelagi  omnis  moras  conpellebant  abrumpere. 
tergora  diripiunt  costis  et  viscera  nudant,  pars  in  frusta 
secant:    utrumque   eodem  tempore  faciebant,   alii  detrahe- 

16  bant  coria  et  nudabant  camem  et,  antequam  omne  corpus 
appareret,  alii  execabant  partis.  atque,  ut  plenam  pro- 
perationem  fuisse  monstraret,  addidit  veribusque  trementia 
figtmt:  figebant,  inquit,  virgis  ferreis  trementia  viscera 
hoc  est  in  quibus  adhuc  aliquis  spiritus  teneretur;    quod 

so  factum  ostendit  eos  de  torrenda  came  cogitasse.  litore 
aena  locant  alii  flammasque  ministrant:  alii  vero  cum 
aqua  inponebant  igni  vasa  aenea,  ut  elixam  facerent  car- 
nem;  haec  enim  coquendis  visceribus  maturitatem  celerem 
praestant.  denique  mox  epularum  proventu  procurato 
S6  vires  labore  et  fame  perditas  revocabant  invadentes  in 
ea  quae  ferina  pinguis  et  vini  copiosi  et  veteris  atque 
optimi  bonitas  suggerebat:  hoc  est  quod  ait  tum  victu 
revocant  vires  fusique  per  herham.  tanta  autem  illis  ad- 
versa  sic  in  oblivionem  venerant,  ut  per  herbas  fusi  plus 
90  sibi  ingererent  quam  refectio  postulabat.     praestitere  ista 


1  nam  ed.  6  laxato  LR  deposito  ed.  7  animus  LR 
amicus  ed.  8  'nam  —  9  enumerantur  om.  ed.  10  escis  — 
11  maxime  LR  sed  refectio  procuranda  ed.  16  carnem  et  LR 
c.  aZn.edF.  16  dlii  om.  ed.  |  atque  LB,  et  ed.  17  fuisse 
om.  ed.  I  verubusque  ed.  23  celerem  om.  ed.  29 — 80  plus  &il>\ 
ingererent  LB  ividulgerent  edl  indulgerent  seu  ingeTcrcat  ^^ . 
30  praegiitere  ista  LB  temere  mut.  ed. 

Doo,  interpr.  Verg.    voLI.  A 


50  DONATI  INTERPE.  VERG. 

persuasio  consult;  regis,  ferina  caro,  quam  praestare  ceteiis 
luanifestum  est,  eademque  pinguis,  hoc  est  quae  non  tan- 
tum  natura  verum  etiam  qualitate  adpetentium  animos 
inritabat,  vini  etiam  species,  cui  multiplex  accesserat 
-   gratia  a  tempore,  qualitate  et  quantitate;    nam   et   vetas  6 

215fuerat  et  optimum  et  abundans.  denique  sic  posuit:  w- 
plentur  veteris  Bacchi  pingmsque  fermae,  ultra  modum 
sibi  simul  omnia  ingerebant,  in  tantum  ut  non  sufficeret 
occursum  esse  naturae,  sed  ultra  modum  sumerentur  quae 
specierum  suppeditantium  bonitas  et  copia  suggerebat.  lo 
subnectitur  dehinc  moralitas  et  aliud  aliis,  regi  aliud  datur. 
positum  est  quippe  postquam  exempta  fames  epulis  mensae- 
que  remotae,  amissos  longo  socios  sermone  requirunt  spem' 
qm  metumque  vnter  dtbbii,  seu  vivere  credo/nt  sive  extrema 
pati  nec  iam  exaudire  vocatos.  cum  enim  fame  et  lassi-  is 
tudine  premerentur,  desperassent  etiam  de  salute  sua, 
nullius  eos  nisi  propria  cura  tangebat.  refeetis  ergo  yeoit 
in  mentem  recordatio  sociorum,  quorum  de  morte  fuerant 
incerti.  quod  autem  dixit  inter  spem  et  metum  incerti, 
spes  pertinet  ad  vitam,  metus  ad  mortem.  Aeneae  contra  w 
maior  animi  virtus  exprimitur,  qui  nec  cibum  sumpsit  nec 
dissimulare  a  perditis  potuit  nec  eorum  curam  posuit  qui 

220f6rsitan  poterant  superasse:  idcirco  ait  praecipue  pius 
Aeneas  nunc  a^cris  Oronti  numc  Amyci  ca^um  gemit  et  cru- 
delia  secum  fata  Lyci  fortemque  Cryan  fortemque  Cloanthum.  « 
quod  ait  supra  „spem  vultu  simulat,  premit  altum  corde 
dolorem",  hoc  etiam  hic  dixit:  secum  gemebat  singulorum 
casum,  ne  frangeret  animos  ceterorum,  et  cum  maximus 
apud  eum  dolor  esset,  magna  tamen  virtute  tegebat  ge- 
mitus  suos.  80 


1    consulti  LR   ed.  consuUa?  7  ultra  inalum  ed. 

10  specierum    om.   ed.  11    regi   aliut  LR   aliud   om.  ed. 

13  longe  LR.  14  dubii  L  dubio  R  sed  inira  incerti, 

22  a  perdttis  LR  edl    cf.  202    de  p.  edF.    |    deposuit  ed. 
^  si4perasse  li^  superesse  r  ed.      24  Orontis  LR  sed  305  Don. 
Oronit  scripait.  27  etiam  Titc  LE.  e.  ipsc  ^d.         29  vtiagm 

ozn.  ed. 


Et  iam  finls  crat^  epularum  scilicet  et  i^bularum  vel 
liicis,  mm  luppiter  aethere  mmm)  dedpiclens  mare  veli- 
%'olum  tet^asqne  iacentis  Utoraque  et  latos  popuios  sie  ver-  225 
tice  meli  cofjstUii  et  Lih^fae  defiMt  Imnifm  refjnis.  aique 
5  illum  tulis  iaetantem  pectore  mras  tristior  et  lacrimfs 
oculos  suffma  mtentis  atUoqmtur  Vefius,  luppiter  ei  su- 
periore  parte,  hoc  est  caeli,  respiciens  mare,  litora  ac 
terraa  intuebatur  actus  homiuum  et  quid  gereretur  cou- 
siderabat^  qua  oecasione  arrepta  Venus,  Troianis  omuibua, 

ly  vel  amplius  quam  antea,  trifitior,  laerimis  interaos  animi 
dolorea  attcstans  sic  ad  ipsum  iEstituit  loqui.  ipse  est 
enim  verus  et  maximus  dolor  qui  ante  vocis  exortum 
lacrimis  praecedentihua  uuntiatur.  oportunitas  autem  fuerat 
iuterpellaudi ,   quia   timc  Inppiter   curabat  quae  agerentur 

15  in  terris  quas  Troiani  teuuerant.     o  qui    res   homimmque 
deumque  aetm^nis  regis    Imperiis    et   fulmine    terres,    qnid  380 
meus  Aeneas  in  te  committere  iantum,  quid  Troes  potum^e, 
ipmbrus  tot  funera  passis  eunctus  oh  Italiam  terrarum  clem- 
ditur  &rbls'!^    liaec  materia  vehementer  artis  et  subtiJitatis 

fo  pleua  est  et  babet  non  tantum  personamm  verum  etiam 
rerum  servatam  diligentLssLme  ratiouem*  bic  enim  loquitur 
Yenus  ad  lovem,  si  privatam  personam  ponamus,  filia 
apnd  patrem,  si  publieam,  inferior  dea  apud  deorura 
omnium    et    cunetorum    hominum    regem,    et    certe    vicit 

jB  quod  publicum  fuit.    tractat  ergo  personas,  ut  dictum  est,j 

et  subtilem  iEvidiam  eoncitat,  quod,  ciim  sit  luppiter  deo- 

rum  omuium  et  hominum  rector  ac  uou   inmerito   debeat 

curare   quid   dii,   quid  homines  agant,  omiserit  verum  in 

Aeneae   causa   iudicium   ac  dissimuiatione   interposita  pa- 

^  tiatur  innosium  multis  et  diversis  vexain  tormentis.  verum 
quia  duplex  fuerat  utraque  persona,  ut  iam.  dietum  eat 
(loquebatur  enim  inferior  dea  cum  rege  et  filia  cum  patre), 
praeponitur  publica  et  priyata  subnectitur,    hoc  enim  ei- 


l — 2  rel  l«m  om*  ed.      7  Utora  oin.  ed.      S  gererent  ed. 
9—10  omni^us  uel  om.  ed.      10  tristi&r  LR  U\  et  ed,      ^%  ^Uwwrev 
ed.      2ii  mferiorem  deam^  ed.      2S  in  om.  ed.      V^  adottsrife  ^^- 


52  DONATI  INTERPR.  VERG. 

igebat  causa;  apud  patrem  enim  non  potoit  conqueri  de 
diis ,  sed  iustius  eos  pulsabat  apud  regem,  denique  sic 
coepit:  o  qui  res  hominumque  deumque  aetemis  regis  im- 
periis  et  fulmine  terres.  duo  autem  proposuit  et  singula 
singulis  dedit,  deorum  personae  adplicavit  aetemis  regis  s 
imperiis,  hominum  vero  et  fiilmine  terres,  ut  auctoritate 
regantur  dii,  homines  autem  fulmine  terreantur  et  con- 
pellantm*  ad  yenerationeuL  interea  cum  dicit  aetemis 
regis  imperiis,  illud  intellegi  potest,  quia  contemni  non 
debet  potestas  quae  perpetuo  manet;  illa  enim  reyera  lo 
neglegi  solet  quae  aliquo  fine  temporis  concluditur.  proinde 
ait  cur  yeniunt  dii  contra  ea  quae  sunt  fatali  lege  dispo- 
sita?  quid  meus  Aeneas  in  te  committere  tantum,  quid 
Troes  potuere?  secura,  quod  causam  diceret  insontium 
delicti,  dehinc  exigit  nomen,  quoniam  noyerat  nihil  ad-  is 
misisse  Troianos,  ut,  cum  nullum  esset  inyentum,  con- 
staret  inmeritos  haec  passos  esse  yel  pati.  ait  ergo  quid 
meus  Aeneas:  specialiter  nomen  eius  attigit  atque  a 
specie  transit  ad  generalitatem  dicendo  quid  Troes  potuere? 
quod  yero  ait  in  te  committere,  te  pronomen  significat  m 
te  regem  deorum  et  hominum,  te  qui  omnia  habeas  in 
potestate,  te  ayum  suum,  te  promissorem  imperii  noyi  et 
spei  melioris  auctorem,  te  quem  omnes  dii  suspiciunt  et 
homines  fulmine  territi  yenerantur.  quod  posuit  meus 
Aeneas,  meus  quam  vim  vel  quid  ponderis  habeat  in  evi-  n 
denti  est  nosse.  meus  enim  hoc  est:  filius  meus  perinde- 
que  nepos  tuus,  pius  et  deorum  omnium  cultor.  quid 
Troes  tantum  potuere?  tantum  bis  intellegendum:  quid 
tantum  Aeneas  conmiisit?  quid  tantum  Troes  potuere? 
tantum  hoc  est  tam  grave,  tam  magnum,  tam  inmane  et  80 
quod  tot  poenis  expiari  non  possit,  quod  scelere  admissi 
arcere  Troianos  debeat  ab  Italia.    propterea  posuit  quibus 


11  solet  LR  potest  ed.       20  te  pivnomen  LB,  te  om.  ed 
21  hahes  ed.  22  te  avum  suum  om.  ed.  26  noscere  ed. 

28  intellegendum  est  edi,        31  quod  scelere  admissi  LR  quo 
ed.  magis  mut.  ed.  poat. 


AENEIDOS  I  53 

tot  fimera  passis  cunctus  ob  Italiam  terrarum  clauditur 
orbis,  quod  ad  id  redigitur,  ut  nec  consistendi  alicubi 
Troianis  potestas  sit  nec  ad  Italiam  perveniendL  terra* 
rum    dauditur   orbis:    cum  negatur,    inquit,    totius   orbis 

5  terra  nec  ad  Italiam  veniendi  potestas  est,  quid  superest 
nisi   ut  in  fluctibus  semper  exagitentur?     c^e  hinc  Bo- 
manos  olim  volventibus  amiis,  hinc  fore  ductores  revocaio2^6 
a  sanguine  Teucri  qui  mare,  qm  terras  omni  dicione  tene- 
rent  poUicitus:  convenit  eum  ex  fide  veteris  promissi,  inmio 

10  potius  antiquae  poUicitationis.  turpe  est  enim  decedere 
de  fide,  turpissimum  cuivis  dictam  mutare  sententiam, 
quanto  magis  deorum  et  hominum  regi,  qui  onme  quod 
loquitur,  quod  spondet  sententiae  retinere  debeat  pondus, 
vel  maxime  in  ea  causa  in  qua  filiae  et  nepotis  verte- 

15  batur  commodum.  sequitur  quae  te,  genitor,  sentmUa  vertit? 
posuit  post  regis  nomen  etiam  patris,  ut  appareat  illum 
publicam  privatamque  personam  retinentem  non  debere 
aliqua  perfidiae  permutatione  transduci.  ordinatur  autem 
sensus  boc  modo:    certe  binc  Bomanos  volventibus  annis, 

10  qui  mare,  qui  terras  revocato  a  sanguine  Teucri  omni  di- 
cione  tenerent,  olim  pollicitus.  revocato  a  sanguine  Teucri 
ideo,  quoniam  Teucer  Italus  pervenerat  ad  Troiam  eiusque 
originem  eo  redituram  pollicitus  fuerat  luppiter.  poUi- 
citus  inquit;  poUicitationes  enim  tenent  debitorem,  etiamsi 

«5  nolit  exolvere,  promissa  vero  in  arbitrio  sunt  posita  vo- 
lentis  vel  inviti:  prpinde  tractatur  contra  pollicitationem 
non  debere  intervenire  perfidiam,  vel  maxime  in  prae- 
senti  causa  in  qua  persona  deorum  regis  esset,  cuius  con- 
veniebat  fixam  es^e  sententiam,  ne  quod  est  inter  homines 
ioturpe  aequius  reprehendatur  in  eo  qui  deorum  et  homi- 
num  teneret  principatum.    verbum  vertit  sumptum  est  ex 


2  quod  ad  id  —  i,  clauditur  orbis  om.  B   add.  in   marg. 
Becundus  coirector  (r).      4 — 5  totiu^  orhis  terra  LB  edl  totus 
orhis  terranm  edF.         9  eum  LB  id  ed.         12  oinne  LR  ^^. 
m  omni?      18  debet  ed.      19  certe  —  21  jpo2Zicitu8  temeic^  mxit. 
ed.         S2  lUtlus  —  eiusque  corrapit  ed.  28  deorum  Ik^B^  el 

hmmum  add.  Y.        31  teneret  LB  ed.  tenefi 


54  DONATI  DCTERPR.  VERG. 

eo  quod,  cnm  vas  aliquod  yersatmn  fiierit,  effjomdit  omne 
quod  habebat.  in  love  igitor  hoc  x>^  istiasmodi  yerbani 
Yoluit  demonstrare,  ut  ostenderet  sic  inimica  persuasione 
pdryersQm,  ut  in  sensibus  eius  nibil  pietatis  remansisset 
quam  integram  filiae  debebat  et  nepotL  oonpletis  iam  5 
partibus  personae  publicum  gerentis  officium  convenit  eum 
ut  patrem,  quod  nomen  plurimum  pud<ms  habet  etiam 
in  causa  promissi,  et  eius  quod  non  tantum  liberis  yenun 
etiam  posteris  sit  omnibus  profutumm.  iddrco  igitnr 
posuit  quae  te,  genitor,  sententia  yertit?  quasi  si  diceret  it 
quis  est  te  potior  qui  potuit  yertere  sententiam  tuun? 
hoc  equidem  occasum  Troiae  tristisque  ruincts  sckibar  foHs 
cantraria  fata  rependens:  adlusit,  quasi  lances  ponderum 
retuieret;  si  enim  post  damna  consequatur  lucmm  et  plus 
ponderis  habeat  aut  meriti  quod  lucratiyum  est  aut  siis 
tantnndem  quantum  penit,  procul  dubio  dissimulandum  e$t 
in  causa  danmi,  cum  id  quod  amissum  est  alterius  com- 
modi  ratione  pensatur.  nam  inde  conpensatio  dicitur,  ubi 
quis  tantum  ponderis  recipit  in  alia  specie  quantum  in 
alia  videbatur  amisisse.  ponit  ergo  hanc  partem  ex  per-so 
sona  eius  quae  dolebat  amissum  et  habebat  consolationem 
de  promissorum  spe  et  ponit  cum  onmi  miseratione  dicens 
occasum  Troiae,  ut  ostenderet  rem  maximam  et  nobilissi- 
mam  interisse.  casus  enim  rei  est  parvae  vel  inferioris 
personae,  occasus  yero  divinae  rei  vel  personae  superioris;  f^ 
nam  solis  et  lunae  occasum  dicimus,  et  cum  viri  prae- 
clari  vel  spectati  meriti  obierint,  non  praeventi  morte, 
sed  occidisse  dicuntur.  addidit  tristisque  ruinas  sohibar, 
ut  adfectum  maioris  miserationis  augeret;  non  enim  est 
ulla  ruina  non  tristis.  fatis  contraria  fata  rependens:  5< 
fatis,  inquit,  malis  rependens  fata  contraria,  hoc  est  con- 
parans  et  exaequans  mala  fata  fatis  contrariis.  sed  con- 
trariis    non    quasi    adversis    dixit,   sed   contra   mala  pro- 


2'^abet  ed.  /  hoc  om.  ed.  5  integra  L.  7  pttderis  L 
if^deris  II  xatam  ptideris  R  o  supia  €  poftm\»  V^^fe  «po^dem  ed.: 
udtfris  praetnli.  16  panderis  om.  ed.        'i^  '^  ^^  ^  ^^. 


AENEIDOS  I  55 

faturis,  hoc  est  bonis;  malo  enim  contrarium  est  bonum, 
ut  album  nigro,  ut  amaro  dulce,  ut  turbato   tranquillum. 
nunc   eadem   fortmia   viros   tot   caszhus   actos   insequitur:  2^0 
non   tantum,    inquit,  bona  promissa  non  veniunt  verum 

5  etiam  mala  perdurant.  quem  das  finem,  rex  magne,  la- 
horum?  unde  coepit  illo  conclusit;  nam  regem  appellans 
et,  quod  est  amplius,  magnum  ostendit  et  posse  illum  et 
debere  filiae  praestare  quod  petebatur,  et  intellegendum 
monstrat  non  sine  subtili  invidia   positum,   ut  expectaret 

10  preces  qui  id  quod  poterat  non  sponte  praestabat  insonti 
et,  quod  erat  potius,  suo.  quem  das  finem  laborum? 
quia  a  quo  petitur  malorum  finis  et  potest  postulata  oon- 
plere  efficere  potuit  ne  aliquando  acciderent.  potest  et 
sic  intellegi  quem  das  finemV    quando  Troiani  venient  ad 

15  Italiam?  aut,  si  id  non  datur,  quando  saltem  carebunt 
malis  et  in  tranquillo  conlocabuntur?  exemplis  iam  cu- 
mulat  dolores  suos  et  conparatione  a  minore  ad  maius 
facta  querellas  proprii  maeroris  exaggerat  personarum  et 
locorum  quoque  faciens  conlationenf.     Antenor  poiuit  me- 

«0  diis  dapsus  Achivis  Illyricos  penetrare  sinus  atque  intima 
ttdtus  regna  Libumorum  et  fontem  superare  Timaii,  unde^^b 
per  ora  novem  vasto  cum  murmure  montis  it  mare  prae- 
ruptum  et  pelago  premit  arva  sonanti.  hic  tamen  Ule 
wbem  Patavi  sedesque  locavit  Teucrorum  et  genti  nomen 
ndedit  armaque  fixit  Troia,  nwnc  pladda  conpostus  pace 
quiescit:  in  Antenoris  nomine  non  solum  significatio  est 
exempli,  non  de  fabula  concinnata  figmentis,  sed  venientis 
de  veritate,  verum  etiam  adsignantis  humilem  inferiorem- 

12  a  quo  LR  is  a  quo  ed.  |  et  potest  LR  qui  interpos.  ed. 
16  saltem  LR  autem  ed.  21  superare  LR  ed.,  sed  explicatur 
tramire,  quod  Vergilianorum  librorum  nullus  habet;  duobus 
quidem  sequentis  interpretationis  locis  superare  scripsit  Do- 
natus,  sed  reliquis  omnibus  transire  et,  quod  erayius  accedit, 
maltuB  est  in  explicando  tali  sensu  transeundi,  ut  superare 
paene  contrarium  videatur,  quoniam  molestia  et  impedimento 
non  caret:  ergo  transire  putandus  est  legisse,  sed  corrl^er^ 
non  ausuB  sum.  S2  i$t  L  (et  infra).  |  proruptum  L  ^A..,  ^^^ 
praeruj^um  in  interpretatione  scriptum,  item  U. 


56  DONATI  INTERPR.  VERG. 

que  personam,  ut  inde  magis  dolere  videatur,  quod  in- 
feriori  licuit  post  excidiimi  Troiae  per  tot  difficiUa  con- 
sequi  plenissimam  requiem.  Antenor  ergo,  homo  alienus 
a  necessitudine  tua,  humilis  atque  depressus,  e  medio 
hostium  labi  potuit  et  eorum  manus  effugere  quibus  Ilinm  ( 
concidit  et  multi  nobiles  perierunt,  ad  Illyricum  etiam 
penetrare.  cum  dicit  ad  Hlyricum  et  dicit  penetrare,  et 
prolixitatem  terrarum  longissime  remotarum  intellegendum 
est  monstrare  voluisse  et  difBcultatem  perveniendi,  simul 
etiam  ad  hostilis  partis  penetrandi,  quae  omnia  satiat  lo 
dictis  posterius  adnexis.  penetrare  est  enim  penitus  in- 
trare;  eo  addidit  sinus,  recessus  scilicet  terrarum  longis- 
sime  remotarum,  quibus  clausus  non  potuisset  evadere,  si 
pericula  extitissent.  et  ut  maior  esset  Yeneris  dolor  de 
felicitate  Antenoris,  evadere,  inquit,  potuit  hostilis  manus  tt 
ac  per  medios  hostium  globos  et  per  inimicorum  regna 
tutus  securusque  transire.  transiit,  inquit,  et  fontem 
Timavi:  miro  verbo  usa  est  transiit;  transire  est  enim 
sine  cuiusquam  molestia  vel  inpedimento  pervenire  quo 
quisque  contenderit.  et  quia  levissimum  fuit  transisse » 
fontem  (fontis  enim  significatio  nullam  demonstrabat  dif- 
ficultatem  superatam),  idcirco  addidit  unde  per  ora  novem 
vasto  cum  murmiire  montis  it  mare  praeruptimi  et  pelago 
premit  arva  sonanti.  ne  quis  arbitraretur  fontem  fuisse 
mediocrem,  qui  sine  aliquo  labore  transiri  potuisset,  tan- 15 
tae  illum  fontem  virtutis  esse  conmemorat,  ut  per  novem 
illius  ora  periculis  omnibus  liber  Antenor  transierit,  et  ad 
exprimendam  undarum  molem  nexuit  vasto  cum  murmure 
montis  it  mare  praeruptum  et  pelago  premit  arva  s(t- 
nanti,  ut  fons  esset  in  solo  vocabulo,  re  tamen  vera  ao 
abundantia  sui,   opertis  terris   in  alLeno  elemento  faciem 


7  et  dicit  LR  et  d.  etiam  ed.  10  satiat  LR  faciat  edl 

fa^cit  edF.       12  eo  LR  e^  ed.       17  transiit  LR  superavit  ed. 

18  transiit  transire  LR  superavit  superare  ed.       21  demonstrat 

ed.    .     22  addidit  LR  posuit  ed.  23  praeruptum  LR  pror. 

r  ed.         26  qui  LR  nam  sic  ed.  \  transire  ed.        27  et  ad  LR 

/?/  om.  ed.        20  praeruptum  LU  pror.  e^. 


AENEIDOS  I  57 

pelagi  demonstraret.  interea  quia  semel  positum  est  po- 
tuit,  nos  non  hoc  semel,  sed  saepios  debemos  accipere 
hoc  modo:  Antenor,  inqnit,  potoit  hostis  evadere,  potuit 
Illyricos  sinus  penetrare,  potuit  regna  Libumorum  superare, 
5  potuit  fontem  Timavi  transmittere;  et  superare  non  semel 
accipiendum  est,  ut  sit  fontem  superare  Timari  et  superare 
regna  Libumorum.  hic  tamen  ille:  in  uno  adverbio  et 
pronomine  grande  pondus  doloris  adiecit,  hic,  inquit,  hoc 
est  in  regionibus  hostilibus   et  per  tot  dif&cultates   sine 

10  cuiusquam  molestia  transitis,  ille,  hoc  est  homo  inferioris 
meriti  cui  abundare  deberet  quod  in  Troia  Graecorum 
manus  eyaserat,  tantum  felicitatis  est  adeptus,  ut  tutus 
transierit,  tutus  pervenerit,  tutus  civitatem  Teucris  con- 
diderit,  tutus  nomine  Troiano  vocitari  indigenas   fecerit, 

15  tutus  arma  Troiana  hoc  est  victa  in  eorum  partibus 
fixerit  quos  constaret  victores  extitisse,  tutus  in  plenis- 
sima  quiete  perduret.  ecce  ostendimus  semel  dicta  pro 
saepius  dictis  accipienda.  ab  enumeratione  prosperitatis 
alienae    transit    ad    conparationem   personae    suae    atque 

20  Aeneae  et  malorum  de  quibus  querebatur;  ait  enim  nos  et  250 
exponit  quid  sit  nos,  quamquam  et,  si  non  dixisset,  posset 
intellegi,   tiia,   inquit,  progenies,    hoc   est   eius    qui    deos 
omnis   et  homines  habes  in  potestate,  apud  quem  privi- 
legium  primi  gradus  habere   debuimus.     cadi  quibus  ad- 

25  nuis  arcem,  navibus  (infandum)  amissis  unius  ob  iram 
jprodimur  atque  lialis  longe  disiungimur  oris:  dum  spe 
ducimur  promissorum  tuorum  et  navis  amisimus  et  pro- 
missam  Italiam  tenere  non  possumus.  quod  autem  ait 
unius  ob  iram,  optime  ad  finem  dictionis  est  reservatum. 

80  cum  omni  enim  cautela.  et  ordine  suo  debuit,  quamvis 
oblique,  pulsare  lunonis  malitiam,  ne,  si  inter  initia  dice- 
retur,  ofPensus  luppiter  ex  evidenti  sororis  et  coniugis 
suae  iniuria  desideria  et  necessitates  gementis  non  libenter 


6  fontem  —  et  om.  LR  ed.  add.  r.        10  transitis  LR  su,- 
percUis  ed.         12  essei  LU  ed.  est  r.  15  partibus  \a^  ^^ 

post$2ms  r  in  marg.         20  nos  et  hU  et  om.  ed. 


58  DONATI  INTERPR.  VERG. 

audiret.     ergo  melius  fuit  in  fine  intellegi  quid  sit  imius 
ob  iram   quam   dici   ex  aperto.     dicendo  miius  et  noxJQeii 
lunonis   oblique  tangendo   nec  laesit  eius   animum  quem 
debuit  tunc  vel  maxime  habere  propitium  et  meHore  arte 
usa  est,  ut  suppresso  nomine,  quod  sine  inpedimento  de-  i 
siderii  sui  nominare  non  poterat,  ad  numeromm  rationem 
pergeret;  sic  enim  plenissima  potuit  iniquitas  oonproban, 
ut  unius  causa  iniustas  inimicitias  exercentis  pliiiimi  ad- 
fligerentur  insontes.     sequitur  invidiosa  conclusio  necessi- 
tudinis  appellatione  cooperta:  hic  pietatis  honos?     sic  nosm 
in  sceptra  reponis?     an  numquid   erro?     inquit,    et   hoc 
putandum    est    melius    esse    quod  trabimur?     et  hoc  est 
consulentis  officium?    et  hoc  arbitraris.  esse  regnondi  cul- 
men,  errare  semper  et  sine  fine  laboris  adfligi? 
256       OUi  subridens  hominum  saior  atque  deorum  vuUu  quo 
caelum  tempestatesque  serenat  osculu  libavit  natae,  ddmc 
talia  fatur.     sicuti,  antequam  loqueretur  Venus,  lacrimis 
praeeuntibus  vocem  ostendit  quid  doloris  in  intimis  sen- 
sibus    ferret    quidve    esset    editura    per   verba,   ita   etiam 
lovem    inducit    signis    innumeris    ostendisse    quod   optatiJ^' 
omnia  dicturus  fuisset;  ante  enim  quam  veniret  ad  verba, 
debuit  animum  filiae  duris  angoribus  pressum   conponere, 
ut   vocem   patris   curato   ex  maxima  parte   animo    posset 
audire,   nec   oportuit   eam   narraturi   circumitione   differri) 
ne   diutius   anxia   cremaretur.     locuturus,   inquit,  luppiter  ^ 
subrisit;    risit   enim   quasi   vulgare   est  nec   convenit   hic 
motus  animi  iis  personis  penes  quas  summa  potestas  est; 
sed  temperavit,  ut  diceret  subrisit,  ut  pars  esset  servatsi' 
publicae    reverentiae,    pars    exhibita    benivolentiae    quae 
filiae    debet    vexatae    tribui.      hoc    ipsum    ipse    Vergilius  ^ 

2  dici  —  nomen  corrupit  ed.  4  propitium  LR  ed.  post. 
praecipuum  ed.  7  planissima  ed.  13  consolantis  r.  |  sese 
LR  edl  esse  r  edF.  18  intimis  LR  imis  ed.  21  tantae  LR 
ante  L  II  man.  r  ed.  |  eveniret  ed.  24  eam  narraturi  drcum- 
itione  LR  causam  narrationis  ed.  25  cretnaretur  LR  edl  tene- 
retur  edF.  27  iis  LR  his  ed.  30  fiUorum  debetu  ex  arre  LR 
fiiiae  debet  uexar  corr.  ipse  R  debuit  ex  patre  r'  (apposito  ia 
margine  q  =  qiiaere)  inepta  temptaverunt  editiones. 


AENEIDOS  l,  59 

ostendit,   cur  plenus   non   faerit   risus^   hominum,   inquit, 

sator  atque  deorum  plene  ridere  non   debtiit,   quia  turpe 

istud  est  hominum  deorumque  imperium  i^etiueiiti.     eerte 

et  illud-intellegendum,  idcirco  eum  non  ad  plenum  risisse, 

5  ne  in  malis  suorum,   filia  qUoque   lacrimante  et  gemente 

ipse   se   alienimi  a  tsmtis  cladibus  demonstraret.     tempe- 

ravit  ergo  dicendo  subridens,  ut  partem  daret  Troianorum 

casibus,  reservaret  laetitiae  partem  illis  quae  fuerat  pro- 

missurus.     vultu  quo  caelum  tempestatesque  serenat:   ex- 

10  hibens  talem  vultum  fijiae  qualem  habet  -cuih  onmia  ele- 

menta  tranquillat.    osefula  libavit  natae:  ecce  aliud  bonae 

spei  signum,  in  quo  paruin  ftiit  osculo  publicasse  benivo- 

lentiam    suam,    nisi    haec    iterum    ac    saepius    repetendo 

firmaret   quod   intemis   sensibus   tenebatur.     dehinc    talia 

isfatur:  dehinc  cum  dicit,  ostendit  non  frustra  quae  diidmus 

esse    praemissa,    signa    scHicet    quae    Yeneris    adimerent 

metum   et  hanc   ad   audiendum  recte  conponerent.     parce 

mctu,  Cyiherea,  manent  i/nmota  tuorum  fata  tibi:  quam  cito 

maerentis    animum    solvit!      quodsi    hoc    solum    dixisset, 

joabunde  suffecerat;    nam  et  securatm  reddidit  et  nihil  mu- 

tatum   de   superioribus   promissis  expressit.     sed  huic  dat 

poeta  personam  regis^  non  patris;    de  fdturis   enim  loqui 

et  si^ificare  ventura  non   nisi  deorum  rex  poterat:    ait 

enim  parce   metu  hoc  est  timori  parce,   ut  sit  locutionis 

» genus  et  intellegatur  noli  timere.    usque  adeo  ex  persona 

publica  induxit  loquentem  lovem,  ut  Cjrfcheream,  non  ^iam 

diceret   et  tuorum  poneret,  non  nostrorum.     manent  in- 

mota  tuoruni  fata   tibi:    cum   sufficere  posset  quod  dixit 

manent  tibi  fata,  ut  satiaret  quod  adserebat,   addidit  in- 

»mota.    incipit  iam  enumerare  specialiter  quod  clausa  gene- 

ralitate   praedixerat  respondens  iis   quoque   quae   Veneris 

querimonia  conprehenderat.    cernes  urbem  et  promissa  La" 

S  est  om.  ed.         6  ipsuin  ed.  12  spei  signum  LR  pe^' 

interpos.  edFi  par  ed.  post  |  partmn  LR  ed.  parum  ed.  post.  | 
omUo  om.  ed.  15  dehivc  cum  LR  dehiric  om.  ed.  20  suf- 
feeisset  ed.  26  Cyth^rea  non  filia  ed.  30  ckMsa  LR  (cf. 
683  elause)  mut.  edF.        '61  respons  »w  LR; 


60  DONATI  INTERPR.  VERG. 

vini  nioenia:  propter  quod  dictum  est  ^cnnctus  ob  Italiam 
terrarum  clauditur  orbis"  et  quia  dixerat  Venus  „caeli  qui- 
bus  adnuis  aroem",  ait  luppiter  suhlvmemque  feres  ad  sidera 
260  caeZi  magnanimum  Aenean  neque  me  sentenHa  vertU,  ut 
responderet  illi  parti,  qua  dictum  est  „quae  te,  genitor,  5 
sententia  vertit?^^  ut  autem  apertiorem  faceret  speciali- 
tatem  ipsam,  addidit  etiam  ipse  luppiter  fatorum  dispo- 
sitionem  et  omnem  fiituri  temporis  cursum  et,  dum  haec 
plena  ordinatione  ponuntur,  in  brevi  conplexione  mon- 
stratur  quid  textus  Yergiliani  carminis  esset  babiturus.  lO 
gesta  enim  tetigit  quae  saeculis  omnibus  ab  Aenea  usque 
ad  Caesaris  tempora  et  ipsius  Caesaris  scribere  disposuerat 
sdd  haec  in  ipsius  carmine  idcirco  perquiri  non  debent, 
quia  fine  vivendi  conclusus  proposita  nequivit  inplere: 
dispositionem  suam  tamen  in '  hoc  libro  signavit.  hic  i5 
licet  inspicere  qua  arte  carmina  sua  Vergilius  repleat; 
supra  enim,  ut  cito  securam  Venerem  faceret,  usus  est 
brevitate,  ubi  securam  succincta  dictione  perfecit,  promisit 
futurorum  longam  fore  insinuationem,  quae  pro  auditurae 
persona  odiosa  esse  non  potuit.  libenter  enim  Venus  pro- » 
lixitatis  ipsius  fastidium  respueret,  quae  conposito  animo 
cognoverat  se  res  prosperas  audituram.  hoc  esse  servan- 
dum  in  talibus  causis  etiam  Terentius  docet,  qui  dixit  in 
Andria  (2,  2,  1)  „sed  ubi  inveniam  Pamphilum,  ut  metum 
in  quo  nunc  est  adimam  atque  expleam  animum  gaudio?^^  25 
non  enim  convertere  animum  quispiam  potest  ad  audien- 
dum,  nisi  fuerit  in  timoris  causa  securior  factus.  hic  tibi 
fahor:  dicturus  arcana  fatorum  quae  nulli  fas  esset  nosse 
commendat  sensibus  filiae  et  id  se  inlicite  facere  adfirmat, 
ut  illa  melius  nosceret  benivolum  studium  patris  et  secreta  so 
contegeret.     hic,  inquit,  tibi  fabor:  tibi,  ait,  quoniam  filia 


10  textus  LR  hic  et  ubique  contextus  ed.  15  signavit  LR 
firmavit  ed.  21  ipsiusLB>  illius  ed.  23  terrentius  (ut  plerum- 
que)  L.  25  anprimum  LR  atrimum  r  animum  r'.  26  ad 
audiendum  om.  ed.:  post  animum  hoc  in  H  extare  falso  con- 
tendit  v.  d.  Hoeven  p.  42.  27 — 28  hic  tibi  fabor  LR  edl  enim 
"ontra  interpretationem  add.  edF.      29  sensibus  LR  ed.  se  «.? 


AENEIDOS  I  61 

mea  es,  tibi  quam  yehementer  sollicitam  video,  tibi  quam 

nolo   vexari  angoribus   diutumis,  tibi  fabor  quod  praeter 

te  nullum  conyenit  nosse.     enim  qucmdo  haec  te  cura  re- 

mordet,  longius  evolvens  fatorum  arcana  movebo:    ego,  in- 

quit,  paucis  te  instructam  reddere  debui,  sed  quia  aegri- 

tudo    animi   tui    non    potest    penitus    brevitate    sermonis 

excludi,  utar  prolixitate  narrandi,   ut  edocta  in  omnibus 

onminm  tuorum  fata   condiscens  laeteris  prosperis  et  pe- 

nitus    animi  maerores   excludas.     bic  locus  ordinatur  sic: 

bic    tibi    fabor,    quando    enim    haec    te    cura    remordet. 

beUum   ingens   geret  Italia:    non  Italiam    dicit   gesturam 

bellum,  sicuti  alii  putant,  sed  Aenean  gesturum  bellum  in 

ItaUa;    deducta   enim  in   praepositione    dixit   geret  Italia 

bellum    hoc    est   in    Italia.     denique    sequitur  populmque 

feroces   contundet  moresque   viris    et   moenia  ponet.     pro- 

nimtiat  futuram  quidem  ingentis   belli  curam,    sed  bona 

proventura  posterius  iterum  ponit  dicens  tertia  dum  Latio266 

regnantem  viderit  aestas:   id  est  modico  tempore  regnatu- 

rum  Aenean,  hoc  est  triennio,  cumque  hoc  dicit,  ostendit 

)  procol  dubio  moriturum,  sed  quod  fuit  triste  praetermissum 

est.     sequenti  tamen  sermonis  ipsius  cursu  ponit  at  puer 

Ascanius,  cui  ntmc  cognomen  lulo  additm,  Tlus  erat,  dum 

res  stetit  Ilia  regno,  triginta  magnos  volvendis   mensibus 

orhes  impeiio  explebit  regnumque  ab  sede  Lavini  transferet  270 

%et  hngam  multa  vi  mimiet  Albam,  ut  ostenderet  Aeneae 

non  extrarium  aliquem,   sed  filium  successurum,   quod  est 

omnibus   optabile  parentibus,   eundemque   feliciorem   fore, 

in  tantum  ut  quod  pater  triennio   tenuisset  ille  haberet 

per  annos  triginta.     rursimi  cum  finem  pollicetur  imperii 

*anno  tricesimo  transacto,  ostendit  etiam  ipsum  Ascanium 


3  qucmdo  LR  enim  addidi  propter  interpr.       7  docta  ed. 
8  omnium  om.  ed.  10  fahor  quando  enim  LR  /*.  inquit  e. 

?w.  ed.  11  non  Italiam  etc.  cf.  10,  8.  16  ingens  LR  in- 
gerUis  r  ingentem  L  II  man.  ed.  17  post  ponit  rasura  quinque 
fere  littersumm  in  L.  24  explevit  LR  corr.  r.  {  ab  LU  a  ed. 
26  extrarium  aliquem  R  extranium  al.  L  aliquem  om.  ed. 
{extrarius  saepe  cf.  868).      27  eundemque  LR  eum  denique  ed. 


62  DONATI  INTERPR.  VERG. 

moriturum,  sed,  ut  dictum  est,  praetermissum  est  quod 
fuerat  luetuosum.  verum,  ne  specialiter  per  singulas  per- 
sonas  excurrens  nimium  tenderet  narrationem,  quaedam 
generaliter  miscet;  ait  enim  hic  iam  ter  centwm  totos  regna- 
hitwr  annos  gente  sub  Hectorea,  non  iam  per  Aenean  aut  5 
Ascanium,  posteros  tamen  et  proximos  Heqtoris  nec  ipsos 
utique  alienos,  si  quidem  Creusa,  mater  Ascanii,  soror 
f uerat  Hectoris.  post  triennium  igitmr  Aeneae  et  triginta 
annos  Ascani,  post  trecentos  Hectoreae  gentis  regvna,  in- 
qmtf.sacerdos  Marte  gravis  geminam  partu  dabit  lUa  prolem,  10 

275  inde  lupae  fulvo  nutricis  tegtmne  laetus  Eomulus  excipiet 
gentem  et  Mavortia  condet  moenia  Bomanosque  suo  de 
nomine  dicet,  his  ego  nec  metas  rerum  nec  tempora  pom, 
imperium  sine  fine  dedi.  ventura  significabat  Romuli  tem- 
pora  Ilia  et  Marte  parentibus  geniti;  qui  licet  duo  fuis-ii; 
sent  uno  partu  prolati,  unum  tamen  hoc  est  Romulum 
imperium  retenturum  dicit;  Remus  enim  fratema  manu 
significabatur  interiturus;  qui  postea  Quirinus  appellatus 
est,  ut  obscurari  parricidium  posset.  hunc  Romulum  con- 
diturum  Romam  dicit  et  eos  qui  sub  eius  imperio  futmiw^ 
essent  appellaturum  Romanos,  tanta  felicitate  regnaturos, 
ut  ipsorum  potestas  nullis  ut  alterorum  regum  temporum 
terminis  clauderetur,  perindeque  felicitatem  ipsam  perpetuo 
mansuram.  quod  autem  Venus  oblique  posuit  „unius  ob 
iram  prodimur",  hoc  luppiter  intellecto,  ut  laetiorem  Ve-  «> 

280  nerem  faceret,  ait  quin  aspera  lu/no,  quae  mare  mrnc  ter- 
rasque  metu  caelumque  fatigat,  consUia  in  mdius  referet 
mecumque  fovebit  Bomanos,  rerum  dominos  gentemque  to- 
gatam,  in  tantum  pollicetur  omnia  fore  prosperrima,  ut 
ipsam  quoque  acerrimam  inimicam  lunonem  et  depositu-  ^ 
ram  diceret  inimicitias  et  fauturam  ei  generi  quod  fuerat 
persecuta.     ad   Aeneae   accedebat   meritimi   quod   luppiter 


6  posteros  LR  per  posteros  r.       8  /wm7  LR  fuit  ed.  fuerat 
nos.      9  tercentos  ed.       14  BomuU  LR  edl  et  Bemi  add.  edF. 
15  geniti  LR  mut.  ed.       18  significdbatm  LR  ed.  dubito  num 
recte.  21  tantaque  r.  22  potestas  —  23  clauderetur  cor- 

nipit  ed.        23  faciUta^tem  R  corr.  r. 


10 


so 


n 


promittebat  lunouem  nec  obtenturam  fuisse  et  futuram 
potius  Troianig  caram  malivolentiae  stiidio  permutato. 
addidit  in  tine  promissorum  quod  maiortim  laetitiam  pa- 
reret:  [vmwt  lustris  lahmdbns  aefas,  cimj  dmmis  Assaraci. 
inquitj  FhtMam  clarasque  Mifcmas  sermth  prr^net  et  vidis*2B& 
domifmhitur  Argis,  ut  qui  ad  tempus  Tietores  esse  vide- 
bantur  ser\^turi  essent  iis  quos  prijnitus  yicemnt.  ecce 
respondit  et  ad  illud  quod  de  Antenore  fuerat  dictum,  ut, 
cum  ille  ex  eo  diceretur  felix,  quod  m  partibus  Graeciae 
et  condere  potuit  eivitateni  et  ibidem  regnare,  isti  dicantur 
imperaturi  omnibus  Graecis  et  cunctos  perpetua  dicione 
pressuri.  gradatim  igitur  Troiani  generis  stirpem  ad  feli- 
eitatem  plenam  memorat  esse  venturam.  primo  enim 
Aeneae  triennium  dedit,  Ascanio  trigmta,  aliis  trecentos 
annos,  reliciuonim  vero  sine  tine  cursiirum  imperium  dixit. 
vemm  quia  in  bonorem  Caesaris  Aeneidem  scrlbebatT  bic 
apemit  quid  in  posterloribus  libris  poeta  noster  fuisset 
poaituras.  quae  quidem,  ut  dictum  est,  cum  supra  dictis 
scribere  non  potuit:  nam  seeuta  post  TErm  mortem  et 
gesta  trinm  et  triginta  et  trecentorum  annorum  ac  dein- 
ceps  usque  ad  ipsiua  Caesaris  tempora  factaque  eius  fuerat 
suis  carmimbus  condituras,  et  proventus  Troiani  generis 
futuxos  nascendo  meliores,  deniqne  alios  partia  aliqiias 
orbis  reteuturos  fuisse,  Caesai^eni  vero  sic  ampliJicaturum 
Komanum  imperium,  ut  nibil  reliqui  faceret  quod  non 
subactum  se  esse  fateretur.  idcirco  ait  nascftur  puldmi 
Troianus  oriffine  Vaesar,  optijtia  scilicet  et  bonesta,  ut 
iion  eorporis,  sed  originis  inteUegatur  pulchritudo,  imper 
rium  Oceano,  famam  qui  ienninet  astriSf  ut  tantum  Caesar 
pugnando   esset   obtentnrus,    ut   nibil   non  domitum  relin- 


1  futuram  LK  prQfutumm  r  fuisse  ed.  2  caram  L  curam 
B  ad  citram  r  curam  ed.  pOHt.  3  additur  ed.  |  pmmrwrum 
ed.  4  letnma  incipit  at  dmnm  LR  at  eic  aeta^  ortum  ratns 
reliqua  supplevi.  5  ac  tnetis  ed.  et  Vergiliani  libri.  S  et 
om.  ed.  19  Traianis  ed.  |  c*d  LR  ei  ed.  15  Teliquwiwm, — 
16  honorem  oni.  ed.         17  quid  LB  ^uod  ^d.        l^  8ecu.iot  \ji% 


64  DONATI.INTERPR.  VERG. 

queret  et  fama  nominis  ae  triumphoram  eius  usque  ad 
caelum  perveniret  dicereturque  ItUius  Caesar  trahens  a 
Tmgno  demissum  nomen  lulo.  in  tantum  autem  domitarum 
omnis  gentis,  ut  existentibus  triumpliis  eius  pax   dehinc 

291  et  fides  perpetua  permaneret.     hoc  est  quod  ait  aspera  i 
tum  posiMs  mitescent  saecula   hellis,   cana  fides  et  Vesta, 
Bemo  cum  fratre  Quirinus  iura  dabunt,  id  est  leges  Bo- 
muli  perdurabunt.     dirae  ferro  et  compagihus  arUs  daur 

295  dentwr  beM  portae,  furor  inpius  intus  saeva  sedens  super 
arma  et  centum  vvnctus  aenis  post   tergum   nodis   fremetv^ 
horridus  ore  cruento:    cessura  omnia  mala  felicitate  Cae- 
saris  dixit,  furorem  scilicet  necessitatemque  bellandi. 

Fromissione  futurorum  exposita  provideri  securitas  de- 
buit,    ne    naufragi    in   alienis   terris    et    incognitis    atque 
in  iis  in  quibus  constaret  inimicam  lunonem  vehementis-  it 
sime    coli    aliquam    violentiam    paterentur.     hanc  partem 
incipit   sic:    haec  ait  et  Maia   genitum   demittU  db   alto. 
procuratur  Troianis  securitas  per  duos,  quorum  alter  avus 
esset,  alter  adfinis;  nam  Maia  Mercuri  mater,  ut  in  octayo 
libro  (138)  apertius  dictum  est,  Troianorum  generi  necte-  w 
batur.     del)uit  ergo  ad  efiPectus  inplendos   talis  mitti  per- 
sona  quae  praeceptorum  auctoritatem  duplici  ratione  ducta 
celerius   maturaret   alarum   vel  maxime  iuvante    subsidio. 
subnectitur  dehinc  causa  mittendi  et  definitio  mandatorum: 
ut  terrae  utque  novae  pateant   Cartkaginis   arces    hospitioti 
Teucris.      novas    arces    ideo    posuit,    quia    novitas    regni 
cuncta  potest  habere   suspecta,    ut  ipse   Vergilius   ait  ex 
persona  Didonis  (563)  „res  dura  et  regni  novitas  me  talia 
cogunt   moliri   et  late   fines   custode    tueri".     item    potest 
intellegi    et    hoc    modo,    ut    terrae    Carthaginis    pateantso 
hospitio    Teucris    et    novitas    inperfectorum    aedificiorum. 
solus   enim   efficere  luppiter  ministro   Mercurio   potuit  ut 


2  i  •  iuUm  L  iuUus  R  is  est  ed.  3  domaturum  ed. 

4  gentis  om.  ed.  10  aeneis  LR  11  feUdtate  L  -tatem  B 
'tati  r  -tate  ed.  16  in  iis  om.  ed.  17  maga  R  corr.  r.  j 
dimittit  LR  demittit  r   demisit  ed.  18  duos  LR  deos  r. 

27  suscepta  LR  corr.  r.         32  enim  LR  autem  ed. 


AENEIDOS  I 


ftS 


mimicos  auos  Carthago  siisciperet  coDtra  lunonis  atudiiim 
qaam  colebat.  in  omnibus  igitur  celeritate  opes  ftiit,  quae 
non  eat  praetermissa;  nam  eaudem  brevi  sermone  con- 
plexus   est    dicendo   ut   terrae   utque   novae    pateant   Car- 

fi  thaginis   arees   hospitio  Tencris,     terras  dixit,  ne  forte  ia 

I  regionibus  Carthaginis  aut  in  litorihus  agentes  Troiani 
vexarentur.  no?as  arces  etiam  sic  accipitnus,  ne  ad  ipsam 
Carthaginem  ineogniti  venieutes  adversa  patereutur,  sed 
magis  recipereiitur  hospitio.     Mercurium  interea   celeriter 

10  definivit  obseciitum  iussis:  v&lai,  inquit,  per  aera.     atque  300 

ut  esset  fides  volasse  per  aera  Mercurium^  addidit  remigw 

alammu     aliter   enim   e   caeli  partibns    missus    ad    terras 

venire   non   posset,   nisi   remigio   alarum    fuisset    adiutus; 

non  enim  per  inane  aeris  pedibus  ire  potuit.    finictns  exe- 

15  cutioms  inpletae  ut  manifestius  appareret,  adieeit  ei  imn 
hma  facii  ponuntqtie  ffrocia  Foem  cnrda.  propter  Aeueae 
commodura  repente  ex  ferocia  lu  lenitatem  hominum 
natura  mutatur.  addidit  volmUe  deo,  hoc  est  love  vel 
Mercurio;    illi   enim   naturalem   ferociam    repente   abicere 

so  non  possent,  nisi  intervenisset  caelestia  auctoritas,  secundo 
loco  ipsius  reginae  posuit  partis,  sed  hoc  ne  uotabile 
fieret,  ut  seeundo  loco  regina  placaretur,  ait  inprmm 
re^na,  ipsa  quippe  primo  fuerat  lenienda  quae  vel 
iuhere   aliquid   in   contrarium  posset  vel  emergentem  vio- 

^  lentiam  pro  potestate  conpeseere.  aecipif  ergo  in  Teucros 
ip3a  inprimis  qHietnm  animmn  mentemque  beni^nam.  lihra- 
yit  magna  moderatione  Yergilius  quemadmoduM  hanc  po- 
neret  partem.  ponunt,  iaquit,  ferocia  corda  Poeni  et 
accipiuut  quietum  animum  iu  Teucros  et  benignam  mentem. 

io  non  dirit  coeperunt  amare  Troianos,  quod  fieri  semel  non 
poterat,   ut   eodem  temporis   puncto   et  ferocitatem  pone- 


6  mgmti^  L  R  a  geHtibm  ed.  10  inquit  L  R  *7^^  ed.  |  mttfpnim 
add.  ed.  11  Mermmm  LE  magmtm  ed.  12  e  superscr*  L 
om.  E  ed,  add,  r'.  13  ftt isset' om.  cd,  17  repetente  LR 

corr*  ed.  18  nahtra  mulatur  LE  cordct  inutanJtiwr   fc^. 

26   Gonp^seere  a^eipii  LU   lemma   intftrpoa,   ^^.^   <\\xo(\.  ^"feft 
SBqtimtibus  contiuetuT.         30  &tmd  LU  «imul  e^ 


66  DONATI  INTERPR.  VERG. 

rent  et  amarent;  suffecerat  enim  ad  necessitatem  temporis 
ut  a  cogitationibus  pessimis  temperarent.  quod  ait  po- 
nuntque  ferocia  Poeni  corda,  meritum  eius  monstrari 
Yoluit  propter  quem  inpossibilia  curabantur,  ut  mala  ho- 
minum  natura  verteretur  in  bonam,  non  iuxta  omnis  s 
homines,  sed  iuxta  Troianos  tantummodo. 

His  inter  lovem  et  Venerem  et  per  Mercurium  gestis 
redit  ad   ea  a   quibus  interim  recesserat,   ab  illa  scilicet 
Aeneae  cogitatione  qua  dixit  „praecipue  pius  Aeneas  nunc 
acris  Oronti  nunc  Amyci  casum  gemit  et  crudelia  secumio 
fata   Lyci  fortemque  Gyan  fortemque  Cloanthum".     haec 
ergo  Aeneas  cogitabat  per  diem.     et  quia  dixit  „et  iam 
finis  erat"  vel  convivii  vel  fabularum  vel  lucis,  videamus 
quas  cogitationum  curas  etiam  per  noctis  tempus  habuerit, 
quod  ipsum  laudabile  est  satis,  si  in  tot  laboribus  in  ali-  is 
quam  quietem  flecti  non  potuit  nec  tunc  saltem  requiescere 
dormiendo  cum  animalia  onmia  post  fatigationem  animo- 
rum  et  corporum  solvuntur  in  somnos.    quae  res  ostendit 
quanta  cura  tueatur  Vergilius  Aenean,  cui  inventis   occa- 
sionibus  omnia  genera  virtutum  animi  scilicet  et  corporis  m 
adplicare    non    cessat.      denique    solum   posuit    ascendisse 
montem  et  montem  altissimum  et  eo  temporis   ascendisse 
quo  ceteri  tabidis  corporibus  et  solutis  iacebant  in  litore. 
ecce  etiam  hic  solus  utilitatem  omnium  cogitat,  solus  vi- 
gilat,  solus  agenda  pertractat,  solus  ad  ea  conplenda  per-25 
gere  disponit. 
305       At  pius  Aeneas  per  noctem  plurima  volvens:  removenda 
sunt    interposita    quae   Venus    ad  lovem   et   ad  Venerem 
luppiter  habuit   quaeque   de  Mercurio   dicta  sunt   et  erit 
una  narratio,    quae   videtur   ad   tempus   esse   divisa.     sicw 
enim  conectitur,  si  retractis  mediis   superioribus   inferiora 
iungantur.    dixit  enim  supra  (220)  „praecipue  pius  Aeneas 
nimc   acris  Oronti,  nunc  Amyci   casimi  gemit"   et   cetera 


1  temporis  LR  patris  ed.      7  lovem  LR  ed.  J.  et  nos.  |  per 
om.  ed.       15  ipse  ItSi  corr.  L  m.H  ed.      l^  Y\«que  ed.      24  hic 
om.  ed.       27  revolvenda  ed.       29  dc  Mcrc^wrio  om.  ^^. 


AENEIDOS  I  67  ' 

et  recessit.  conpletis  igitur  quae  necessario  videntur  inter- 
posita  redit,  ut  omnis  Aeneae  curas  ac  diligentiam  mon- 
stret  et  cautelam  optimi  regis  ostendat.  ait  igitur  at 
pius  Aeneas  per  noctem  plurima  volyens,  [ut  jprifmm  lux 
5  alma  data  est,  exire  locosque  explorare  novos,  quas  vento 
accesserit  oras,  qui  teneant  (nam  inculta  videt),  hominesne 
feraene,  quaerere  constituit  sociisque  exacta  referrej,  de 
plurimis  generaliter  positis  specialiter  aliqua  persequitur 
quae  necessario  essent  investigationis  industria  coUigenda. 

10  tractatu  ergo  habito  definiit  quae  essent  requirenda,  loca 
scilicet,  vel  quae  essent  terrarum  partes  vel  qui  tenerent; 
desertionis  enim  coniectura  in  incertum  rapiebatur  utrum 
illa  loca  ferae  an  homines  babitarent.  interea  multa 
quaerenda  Vergilius   definiens   diversis   generibus   executus 

15  est,   id   est  masculino   et  feminino   et  neutro,   et  respon- 
surus  omnibus  neutro  plurali  conclusit:  locos,  inquit,  novos, 
quas   oras,   qui  teneant,   hominesne  feraene,  sociis  exacta 
referre.     classem   in   convexo   nemorum   sub   rupe  ca/vata  SlO 
arhortbus  clamam  cvrcum  atque  horrentibus  umhris  occuMt, 

so  ipse  imo  graditur  comitatus  Achate,  Una  mmm  lato  crispans 
hastiUa  ferro.  exiturus  cum  solo  Achate  nec  in  totum 
inermis  fuit,  ne  esset  temerarius,  nec  in  totum  armatus, 
ne  timidus  videretur.  cum  solis,  inquit,  hastilibus  geminis 
et   uno  socio;    hoc  enim  expediebat  ei  qui  iturus  in  soli- 

85  tudines  faerat,  ut  esset  expeditus  propter  inquisitionem 
celerem  et  maturum  reditum,  ad  omnia  circumspectus, 
socios  suos  omni  cautela  communiens.  nam  consulendi 
viam  praebuit  occasio  loci  quem  superius  desciipsit  cum 
diceret  „est  in  secessu  longo  locus"  et  cetera,  ut  appareat 

,  80  non  superfluam,  sed  necessariam  fuisse  descriptionem.  prop- 
terea  dixit  classem  in  convexo  nemorum  sub  rupe  cavata 


1  et  recessit  om.  ed.  4  ut  primum  —  7  referre  decst  in 

LR,  sed  explicatur.  12  discretionis  ed.  17  feraene  —  18  re- 
ferre  om.  ed.  21  in  totum  LR  omnino  ed.  22  nec  —  teme- 
rarius  om.  edl  esset  om.  edF.  23  tumidus  edF.  [  mquit  om. 
ed.         26  fuerat  LB  esset  et  transpos.  ed.  ^9  diceTet  \i^ 

'  ed.  I  et  cetera  om.  ed. 


68  DONATI  INTERPR.  VERG. 

arboribus  clausam  circum  atque  horrentibus  umbris  occulit. 
ecce  et  hic  Aeneae  virtutes  et  animi  et  corporis  nume- 
rantur;  quietis  enim  omnibus  et  diligenter  absconditis 
solus  cum  uno  ad  incertum  pergit.  additur  ei  a  loco,  a 
tempore,  a  persocia  aliud  ad  laudem;  nam  cum  se  ei  ob-  s 
tulisset  media  in  silva  conposita  ad  fallendum  femina, 
sub  yirginis  habitu  et  forma  quasi  venatrix,  motus  in 
libidinem  non  est,  cui  dabant  onmia  audendi  facultatem, 
locus,  virginitas,  pulchritudo,  vestitus.  accedebat  ad  ho- 
minis  castitatem  malorum  tantorum  saeva  congeries,  quae  lo 
etiam  libidinosos  revocat  a  Veneris  voluptatibus,  ut  Teren- 
tius  ait  (heaut.  1,  1,  57)  „nulla  adeo  ex  re  istud  fit  nisi 
ex  nimio  otio^^    ait  ergo  cui  mater  media  sese  tiUU  obvia 

316  sUva  virginis  os  habitumque  gerens  et  virginis  arm>a  Spar- 
ta/nae  vel  qualis   equos  Threissa   fatigat  Uarpalyce   vohi-vit 
cremque  fuga  praevertitur  Hehrum,   namque  umeris  de  more 
hahUem  suspenderat  arcum  venatrix  dederatque  comam  dif- 

^20  fimdere  ventis,  nuda  genu  nodoque  sinus  collecta  flu^ntis. 
ecce   quanta   inritamenta   Hbidinis  Aenean   non  moverunt: 
nam   fuit  pulchra,   bene   vestita,   capiUis   diffusis  et  genu  20 
nuda,    dehinc    quod   se  in  illa   solitudine   ad   conferendas 
cum   viris   fabulas   prior  ingessit.     quod  vero   generaliter 
dictum   est  virginis  os  habitumque  gerens,   hoc   est   quod 
specialiter  enumeravit  quid  sit  virginis  os,   quid  habitus; 
nam   suspendere   arcum   et   comam   ventis    dare    vii*ginum  25 
est  species,  nuda  genu  uodoque  sinus  coUecta  fluentis   ad 
habitum   pertinent.     nuda   genu   et   sinus  collecta  fluentis 
genera  sunt  locutionum,  ut  omatior  fiat  oratio.     ac  prior 
heus,    inquit,   iuvenes;    prior   enim   debuit  Venus    offerre 
loquendi    fiduciam,    ne    illis    inprobum    forsitan   videretur  so 
cum   virgine,   cum   sola   quae   non  sola  putaretur  miscere 
eonloquium.     certe   et   illud   ad   fallendum  proficiebat,   ut 

1  umbris  om.  ed.        2  ecce  —  numerantur  supra  post  diont 

inseruit  ed.         11  veneriis  r.         12  ait  om.  edF.         17  coinam 

LR  comas  ed.         27  nuda  —  fliientis  om.  ed.         29  inquit  om. 

ed.       30  forsan  ed.       31  guoe  'non  sola  LE,  ex^unxit  r  nescio 

an  recte  quae  ttmc  sola  edP. 


AENEIDOS  I  69 

illa  non  tantum  specie  virginis  verum  etiam  sermone 
transduceret  inprudentis,  ut  ad  interrogandi  necessitatem 
venire  potuissent.  ipsa  ergo  prior  coepit:  heus,  inquit, 
iuvenes,  monstrate,  meanm  vidistis  si  quam  hic  errantem 
6  forte  sororum  succinctam  pharetra  et  numUosae  tegmine 
lyncis  aut  spumamtis  apri  cmsum  clamore  prementem. 

Sic   Venus,   et  Veneris  contra  sic  fUius  orsus.     inter-326 
rogationi  brevissimae  et  quae  tamen  necessaria  contineret 
ad    fallendum    (nam    et    sororum   dixit   et   signa    vestitus 

10  atque  habitus  expressit)  brevius  ipse  respondit  atque  ita,  ut 
a  propositis  non  erraret.  nuUa  tuarum  audita  mihi  neque 
visa  sororum:  nec  vidimus,  inquit,  aliquam  sororum  tuarum 
nec  audivimus  clamantem.  ipsis  verbis  respondit  quibus 
cucurrit    interrogatio.     nam    illa    dixit    si    forte    aliquam 

15  vidistis  aut  audistis,  huic  responsum  est  nec  vidimus 
nec  audivimus.  conpleto  igitur  responso  aestimationis 
quam  de  ipsa  Aeneas  habuit  coepit  seriem  explicare:  o, 
quam  te  memorem,  virgo?  namque  haut  tibi  vulius  mor- 
laUs  nec  rox  hominem  sonat,   o  dea.     cum  pronuntiatum 

20  fuerit  o  dea,  sic  debet  dici  certe,  an  PhoM  soror,  an  nym- 
pharum  sanguinis  una,  ut  sit  certe,   an  Phoebi  soror  an 
nympharum  sanguinis  una,  sis  felix  nostrumque  leves  quae-  380 
cumque  lahorem,     quaecumque   id   est    sive    soror  Phoebi 
sive  una  nympharum.    descripsit  incertum,  descripsit  veri- 

25  similia  suspicionibus  coUigentem.  quae,  inquit,  in  te 
video  vel  cum  loqueris  auribus  sumo  non  te  humanae 
condicionis  adsignant;  arbitror  enim  te  esse  deam;  sed 
in  eo  errat  iudicium  meum,  quia  quae  sis  nescio,  utrum 
sis    soror  Apollinis    hoc   est   Diana   an   una  njmpharum. 

4J0  hic  Aeneae  plurimum  datur  scientiae  religionum;  non  enim 


2  et  ad  LR  edl  ut  ad  r  edF.  7  et  veneris  LR  edl  at 

V.  edF.      7 — 8  interrogatione  brevissima  ed.       8  equae  L  aequae 
K  aeque  ed.  et  quae  nos.    |    contineret  LR  continentur  ed. 
11  aberraret  edF.       12  inquit  om.  ed.  |  tuarum  LR  ed.  errantent 
add.  in  marg.  r'.       19  o  dea  LR  certe  contra  interpx.  a.d.d..  ^^. 
21  soror  om.  ed.       24  sive  nympharum  LR  ed.  uua  *m\«t- 
po8.  r'  B08.        25  colltgens  edF.        27  condicionis  L^  <iQu.  -m*^ 


70  DOSATI I5TERPB.  TERG. 


ptmei  difimua  aliqiiid  intelkgui.-  im 
qm  pMAak  sriwrtia  oBnd  saafMB.  sis  fieiix 
qat  lercs  quecimiqiie  Uboran  et  qito  jni  €mHo  iamdmy 
qmims  artit  m  aris  kndemmr  don&s,  •piMii'  hommnmmqme 
loeofwmqme  erramms  temio  kmc  ei  ragii^  flmeiibmf  arfjL  sis,  s 
inqiiit,  prospera,  quaeeimiqae  es^  et.  ne  din  laboremDS  er- 
Tando  siqiie  inqnireiido,  qnod  nosse  cupimus  refaras, 
seiHeet  sidi  qna  parte  caeli  agamns  xel  ad  quas  paitis 
ternunm  simns  adpnlsi;  neqne  enim  loca  ista  ant  homines 
norimiis.  quippe  qnos  Tis  maris  et  Tentomm  proeellae  ad  ii 
ineognita  eoiqynlemiit  mtflto  IH»  amie  aras  mosira  eadd 
hosiia  dexira:  reddemns  aris  tnis  pro  meritis  Ticem  mnl- 
tamm  hostiamm  Tota  solTentes«  et  ne  oUatio  saenficio- 
mm  simpliciter  promissa  Ictis  fieret,  addidit  mnha  hostia. 

Cogebat  ratio  interrogatam  respondere,  qnia  et  ipsa  if 
ignorantis  enpiebat  instraere,  sed  primo  non  piimis,   sed 
noTissiinis  ocenrrit.     si  enim  oblationem  sacrificiomm  in 
extrema   parte  positam  tacendo  acceptasset,   profecto   se 
confirmasset   deam,    seeondo   ergo  ad   qnaesita   respondet. 
%ZbhatU  equidem  iali  me  dignor  honare:   etsi  mereor,  inqnit,» 
a  Tobis  bonorificentiam,  talem  mereor  qnae  conTeniat  ho- 
nuDi,    non   tamen   qnae    numinibus    debeat   exhiberi;    sed 
qoia   snspicari  etiam  ipsa   potuit  qnibos  signis  illi  pnta- 
verint   deam,   ait  virginibus  Tyriis  fnos  est  gestare  phare- 
fram   jmrptireoque  alte  smas  vincire  cotumo.      ecce    qua» 
causa    suspiciones    eius    conatur    avertere,    ut   adhuc  non 
intellegat  se  loqui  cum  matre.     habitus  iste,   inquit,   quo 
me    aestimatis    deam,    non    meus    est    tantummodo,    sed 
omnium  virginum  Tyriamm  quae  in  istis  regionibus  com- 
morantur,  pharetram  nobis  et  hoc   calceamentorum  genus  ^ 
inposuit  patrius  mos.    et  facile  potuit  hoc  ipsum  pro  vero 
persuadere,  quia  Aeneas  superius  dixit  nec  regiones  se  nec 

2  omnium  ed.       5  vastis  et  ed.       6  es  om.  ed.       7  atque 
LH  e^  ed.       10  ef  LR  oc  ed.       14  levius  ed.  |  hostia  om.  edF. 

J7  saerificii  ed.      20  me  tali  ed.      21  talem  LR  tamen  ed. 
f  tamen  LB  talem  ed.  |   sed  om.  ed.       "^^  illi  LR  Hlam  ed. 
S8  existimatis  ed. 


AENEIDOS  I  71 

homines  nosse,  nescienti   ergo   bene   mentita  est.     dehinc 

longarum  rerum  incipit  brevis  et  concinna  narratio;    non 

enim  debuit  Aeneas  sub  incerto  diutius  detineri,  cum  hoc 

et  ipse  vellet  et  desideraret.     mater  igitur  eo  ordine  re- 

5  spondet  quo  interrogatio  proposita  est.    ait  enim  ille  quo 

sub  caelo,  quibus  orbis  in  oris,  idcirco  haec  dixit  Punica 

regna  vides.    designato  loco  dicit  personas:  Tyrios  inquit, 

addidit  Agenoris   urhem,    ut    etiam    superioris  .conditoris 

nomen  ostenderet.    sed  fines  Lihyci:  illic  enim  occurrente 

10  pelago  AMcae  termini  ex  uno  latere  clauduntur.     genus 

i^isuperabUe  heUo:   meminerat  enim  Vergilius  se  ex   per- 

sona  sua  dixisse  (14)  „studiisque  asperrima  belli^^  hic  tamen 

non  est  repetitio  eiusdem  rei,  quoniam  et  dici  necesse  fuit 

et   ex  alterius  persona  nunc  dictum  est.     imperium  Dido^lO 

15  Tgria  regit  urhe  profecta:   hac   angustia  verborum  quan- 

tam  latitudinem  tenuit!    conplexa  est  enim  praesens  tem- 

pus  et  praeteritum  dicendo  ubi  sit  et  unde  venerit.    dixit 

quae  vocaretur  et  quid  ageret  quae  illic  tenebat  imperium. 

conpendii  autem  causa,  ne  interrogationibus  et  responsio- 

so  nibus  plus  quam  necesse  fuerat  tererent  tempus   et  pro- 

lixum  fieret  quod  maturo  debuit  fine  concludi,  ipsa  omni- 

bus  quae  perquiri  per  interrogationem  poterant  conpendio 

faciliore  respondet.    ergo  dixit  imperium  Dido  Tyria  regit' 

urbe  profecta  et,  quia  potuit  quaeri  causa,  qua  conpulsa 

\  tsest  relinquere   eam  sedem  in   qua  fuit  et  sectari  longin- 

l     quam,    quod    fuerat    pro    sexus    feminei    ratione    difficile, 

\     adiunxit  germa/num  fugiens.     hoc  quoque  quia  fuit  incre- 

dibile,   tantam  intervenire  potuisse  causam  quae  sororem 

cogeret   dura   sectari  fugientem  scilicet  eum  a  quo  amari 

Mdebuerat,    dixit   longa    est   iniuria,    longae   amhages,    sed 

«Mmina  sequar  vestigia  rerum.    ea  positura  est  quae  fuerat 

dictura,  sed  artificio  narrantis  multa  sese  praetermissuram 

1  noscere  ed.  3  dehuit  transpos.  Aeneas  om.  ed.  |  fuiec 
'id.  6  dixit  LR  dicit  ed.  7  per  personas  ed.  10  clau- 
ditur  ed.      28  respondit  ed.      24  quia  om.  ed.      26  feminini  ^^. 

29  coegerat  ed.    I    amari  debuerat  LR  d.  adiuvari  fe^. 
^^  pegttfia  LR  fasttffia  in  marg.  r. 


72  DONATI  INTERPR.  VERG. 

simulat,    ut   ille    spe    futurae   brevitatis   cuncta   attentias 
audiret.    huic  conimx  Sychaem  erat,  ditissimus  agri  Ifioe- 
345  nictMn  et  magno  miserae  dUectus  amore,  cui  pater  intactam 
dederat  primisque  iugarat  ominibus:  apud  Phoenices  opti- 
mum,  inquit,  et  copiosissime  possidentem  maritum  habuit  i 
Sychaeum.     dehinc  amoris  inter  coniuges  honestas  inserit 
causas.     amabat,  inquit,  hominem  secuta  iudicium  patris 
et  divitem   et  probum   et   eum   cui    intacta    nupsissei   et 
piimis    auspiciis    iunctam    esse    constaret.     multum    enim 
differt   inter    adfectum    virginalium    nuptiarum    et    earum  lO 
quae  secunda  coniunctione  nectuntur.    plurimum  vero  me- 
riti  habent  quas  intactae  filiae  arbitrio  suo  perficit  pater. 
idcirco  igitur  posuit  et  magno  miserae  dilectus  amore,  cui 
pater  intactam   dederat  primisque   iugarat   ominibus,   hoc 
est  nullis   aliis,   sed   solis.     transiit  ad  personam  Pygma-u 
lionis,    ut    ad    ipsam   descenderet  causam   quae   Didonem 
propriis  sedibus  truserat:  sed  regna  Tyri  germarms  habe- 
hat  Pygmalion.     Tyri,  inquit,  tenebat  imperium  frater  Di- 
donis  Pygmalion.     qualis   iste  vel   quorum   morum   fuerit 
consequenter  ostendit,  scelere,  inquit,  antc  aiios  inmofiior  Vi 
omnis  quos  inter  mcdim  venit  furor,    hoc  loco  sic  est  re- 
tinenda  pronuntiatio ,  ne  sic  intellegamus,   ut  Pygmalioni 
in    scelere    commisso    defensio    relinquatur    per    venialem 
statum.     sic    enim   plurimi  inprudentes   volunt,    ut   foror 
medius  inter  Sycbaeum  et  Pygmalionem  venerit.     hoc   siss 
ita  est,  defendi  potest  Pygmalionis  factum,  si  non  volun- 
tate,   sed   furore  peccavit,   et  videbitur  Sychaeus  Pygma- 
lionem  furentem  potuisse  perimere  ac  per  hoc  fient  pares. 

2  Sichaeus  LRinfrB,  Sychaetis  aliis  locis  Sycheus.  4  hamini- 
hus  LR  corr.  r.  |  optime  LK  ed.  optimum  nos  (cf.  infra  probum). 
9  iufictamLRedl  iuncta  edF.  14  ominibus  om.  ed.  15  transit 
ed.  16  descenderet  LR  procederet  ed.  18  post  lemma  edF 
haec  interpolavit  quae  neque  LR  neque  HO  edl  habent:  „ex 
quo  intellegitur  habuisse  spem  faciendi  et  factum  defendendi 
quia  rex"'.  20  post  ostendit  haec  habet  ed.  quae  desunt  in 
LiRHO:  „germanu8  habebat  Pygmalion".  21  post  oiiints  non 
distinxi,  quia  in terpres  quos  —  fwror  cum  omiius  coniungri  vult.  | 
medios  LN,  sed  L  o  expuncta  u  axipeTscT. 


AENEIDOS  I  73 

quod  ne  ita  sit,  sic  pronuntiandum  est,  ut  Sychaeus  ita 
ut  ftdt  innoxius,  Pygmalion  vero  sceleratior  aliis  omnibus 
demonstretur  quos  in  facinus  inpulit  furor.  alii,  inquit 
Vergilius,  si  in  crimina  gravissima  ceciderunt,  furor  fecit, 
5  hoc  est  amor  aut  insania  aut  animi  dolor,  et  possunt 
habere  veniam  facti,  Pygmalion  vero  inde  sceleratior  per 
aliorum  conparationem  demonstratur,  quia  voluntate,  non 
casu  aut  necessitate  scelus  admisit.  quod  ipsimi  ut  me- 
lius  adstrueret,  paucis  expressit,  ut  talis  perpetrandi  sce- 

10  leris  diceret  causas  quae  reum  multorum  criminum  Pyg- 
malionem  fortissime  detinerent.  iUe  Syc^iaetm  inpim  ante 
aras  atque  auri  caecus  amore:  dixit  unam  quidem  causam 
foisse  quae  ex  vitio  naturae  descenderet,  sed  cui  alia  quo- 
qne  crimina  necterentur.    namque,  ut  Sallustius  (Cat.  10,  4) 

15  ait,  „avaritia  fidem,  probitatem  ceterasque  artis  bonas  sub- 
vertit,  pro  iis  superbiam,  crudelitatem,  deos  neglegere, 
omnia  venalia  habere  edocuit"  et  cetera.  avaritiae  ergo 
crudelitas  comes  est  perfidiaque  coniimcta,  quae  cum  ho- 
minem  tenuerit,  cedit  inde  quicquid  inter  homines  sanctum 

20  est.  non  potest  enim  avaritia  habere  quod  concupierit, 
nisi  ad  id  scelere  perpetrato  pervenerit.  huius  exempla 
aliquot  locis  poeta  noster  inseruit.  habemus  in  praesenti 
libro  Pygmalionis,  in  tertio  (55)  Polymnestoris  qui  Poly- 
dorum  propter  aurum  abiurandum  necavit,  in  sexto  (621) 

25  qui  accepto  auro  patriam  vendidit  et  multa  alia  quae 
locis  suis  plenius  exequemur,  ut  ostendamus  in  singula- 
ribus  criminibus  quot  crimina  teneantur  admissa.  interea 
redeamus  ad  tractatum  praesentem,  in  quo  illud  ante  omnia 
noscendum  est,   nihil  esse  in  prima  narrationis  parte  po- 

30  situm  quod  esse  superfluum  videatur.  ille  Sychaeum  in- 
pius  ante  aras  atque  auri  caecus  amore:  invitavit  in 
scelus   naturae  pessimae  hominem    opulentia   divitis;    ait 

1 — 2  ita  ut  fuit  LR  fuerit  ed.        6  facti  om.  ed.        9  alis 
LR  aliis  L  11  m.  edl  alias  edF  talis  noB.       12  gxiidem  om.  ed. 
16  artis  bonas  LR  b.  a.  ed.        19  tenuerat  ed.        ^S  Polv 
tnestoris  L&  corr.  ed.      26 — 27  in  singularihus  crimimbxis  <im. 
ed.         29  m7  ed. 


74  DONATI  ISTERPB.  VEBG. 

enim  ditissimiis  agri  Flioeiiieiini.  qitod  autem  dizit  et 
magno  miserae  dilectus  mmoref  [dixit^]  itt  inde  £Mtam 
Pygmalionis  magis  magiaque  graTareturf  quod  fmrifarimiiin 
sorori  necaTeiit  Timm,  cui  pater  intactam  dederat»  nt  in 
Sychaei  nece  edam  contra  iudiciiim  patris  scelns  admi-  i 
350sisse  Tideatur.  dam  ftrro  ineatiium  superai:  dam  quod 
posuit,  graTat  Pygmalionis  causam;  nullus  enim  aliquid 
in  occulto  admittit  nisi  qui  sciat  se  inlicita  commissurum. 
praeter  hoc  etiam  illud  intellegi  potest,  ideo  damy  m^ 
si  palam  aliquid  conaretur  admitterey  salus  innocentisif 
posset  a  plurimis  defendi  contra  Tiolentum  consilium. 
ergo  scelerati  hominis  fuit  clam  cogitatum  &cinii8  per- 
petrare,  ut  omni  coniectura  cessante  lateret  auctor  ad- 
missL  quis  enim  crederet  sororis  Tirum,  soroii  amabilem, 
nullis  inimicitiis  interrenientibus,  innoxium  semper  Pyg^  li 
malionis  saeTitia  iugulatum?  quo  loco  plenissimae  orude- 
litatis  reus  Prgmalion  ostenditur,  si  quidem  sciens  admisit 
quod  credibile  futurum  non  putabat  postremo  tutnm  se 
utique  posse  esse  credebat  ex  regali  potentia;  nam  idcirco 
praemisit  poeta  quod  regna  Tyri  ipse  retineret.  dicit  ergo  n 
inde  inmanior  eeteris,  quia,  ut  dictum  est,  occidit  eum 
qui  esset  innocens  et  qui  nullas  cum  eo  inimicitias  ha- 
buisset,  occidit  sororis  Tirum,  qui  sororem  eius  numquam 
laesisset  fet  quae  esset  amabilis,  occidit  ante  aras,  occidit 
propter  solam  avaritiani,  occidit  nulla  (utpote  rex)  coactus  » 
inopiae  necessitate  et  eo  facilius  incautum  adgressus,  quod 
Sychaeus  nihil  tale  ausurum  putabat  uxoris  fratrem  ecce 
oratoria  in  poeta  Tirtus,  unum  admissum  quantis  crimi- 
num  generibus   aggeraTit!     quemadmodum  loci  communis 


2  ante  ut  verbom  excidisse  puto,  qoia  omissio  intolera- 
bilis  Tidetnr,  dixit  inseroi  cf.  S54  et  364,  sed  incertus  uncis 
inclusi  (similiter  hoc  est  inserendum  putavi  v.  76  et  77). 
6  superat  om.  ed.  8  scit  ed.  11  violentum  Lfi  videntium 
ed.  13  lateret  LR  laetetur  ed.  18 — 19  tutum  se  utique  passe 
^S9e  Li{   ordinem  mut.  posse  om.  ed.  20  reHndxxt  ed. 

^^  rt  g^uae  LR  ed.  et  cui  ?  an  et  qui*^  wi  atqt^"?      29  aggeravit 

LR  a^gregavit  ed. 


AENEIDOS  I  T5 

partis  ingressus  latius  discussit!  quas  ne  apertius  diceret 
praepedivit  necessaria  pro  loco,  pro  tempore,  pro  persona 
brevitas.  Aeneas  enim  in  silva,  naufragus,  suum  et  nau- 
iragorum  sociorum  negotiimi  gerens  per  id  temporis  quo 
5  miseriis  suis  cupiebat  aliquatenus  subveniri  tenendus  non 
fuit  longo  textu  sermonis.  tamen  si  consideretur  ipsa 
brevitas,  latissimum  dabit  intellectum  rhetoricorum  prae- 
ceptorum.  ait  enim  ille  hoc  est  sceleratus  et  nefarius, 
ille  de  quo  nibil  sceleris  sperabatur,  ille  rex,  quem  nulla 

10  ad  inplendum  scelus  cogebat  inopia  cuique  supererant  opes 
regiae,  ille  quem  oonvenerat  amare  sororis  suae  virum, 
ille  qui  germanam  suam  viro  privare  non  dubitavit,  qui 
servare  potius  adfinem  debuit  quam  necare,  Sychaeum, 
hominem  innoxium,  quem  generum  pater  dignum  iudicavit 

15  cui  traderet  filiam  adhuc  virginem  et  alterius  amoris 
nescientem  eique  prima  matrimonii  consecratione  ooniunc- 
tam,  acceptum  patri,  amabilem  sorori,  faciens  contra  na- 
turae  religionem,  faciens  contra  iudiciimi  patris,  rupto 
humanitatis  et  adfinitatis  vinculo,  necavit  insontem,  necavit 

80  incautum,  atque  eo  facilius,  quod  talia  non  putaretur 
ausurus,  occidit  ante  aras,  ut  sacrilegium  quoque  his  sce- 
leribus  necteret,  occidit  ante  aras  hoc  est  diis  inspectan- 
tibus,  quos  himiana  caede  funestare  non  debuit  post  haec, 
ut   facti   ipsius   demonstratione   expressa   causam    scelerati 

n  hominis  premeret,  ait  atque  auri  caecus  amore,  ut  nullam 
ei  defensionis  relinqueret  partem  qua  uti  possunt  qui 
aliqua  violentia  pressi  aut  in  se  aut  in  alios  verterunt 
inpias  manus.  clam  superat;  nullus  enim  secreto  aliquid 
fsceleris   conficit  nisi  qui  sciat  se  inlioita  perpetraturum. 


1  quas  —  3  brevitas  misere  corrupit  ed.        4  tempus  ed. 
6  contextu  ed.  |  consideraretur  ed.       9  a  quo  nil  ed.       10  su- 
pererant  LR  superarent  ed.       11  quem  LR  cui  ed.       14  pater 
om.  ed.      15  amoresliB,  amorem  ed.  amoris  nos.      16  eos LR  ed. 
eique  nos.  |  coniunctam  LR  -tos  L  11  m.  ed.       17  acceptam  ed. 

23  inspectantihus  LR  respicientibus  ed.         28 — ^^   dliquid 
sceleris  LR  ed.  seelefis  deletnm  valt  r  non  dubito  qum  x^ieXfe. 

29  perpe^aturum  LR  edl  corrupit  edF. 


76  DONATI  INTERPR.  VERG. 

quod  autem  ait  caecus,  non  ad  corpus,  sed  ad  animuin 
Pygmalionis  revocandum  est;  avaritia  enim  tractus  in 
scelera  non  consideravit  quid  faceret  yel  in  quem  [ubi] 
vel  quo  in  loco  aut  quibus  praesentibus.  boc  loco  Vergi- 
lius  docet  nihil  sancti  esse  apud  eos  quos  possederit  ava-  5 
ritia;  banc  enim  sic  definit,  satiari  non  posse,  nisi  humana 
et  divina  iura  fuerint  violata.  neque  uno  loco  baec,  sed 
plurimis  posuit,  crudelitatem  atque  avaritiam  nullo  modo 
posse  a  se  discemi.  denique,  ut  dictum  est,  et  Polydori 
exemplo  boc  idem  docuit;  non  enim  esset  occisus,  nisiio 
auri  cupiditas  crudelis  bominis  saevitiam  provocasset;  item 
alio  loco  (6,  621)  avaritiae  scelere  proditam  patriam  posuit 
dicendo  „vendidit  bic  auro  patriam".  sccurm  amorwm  ger- 
manae:  omnia  augendi  criminis  causa  conscripta  sunt; 
tanto  enim  sceleratior  tenetur  Pygmalion  quanto  certissi-i5 
mus  fuerat  nibil  Didonem  de  fratre  sensuram.  perinde 
non  erat  ignarus  in  tale  scelus  se  casurum  fuisse  quod 
ne  in  suspicionem  quidem  venire  deberet.  fa>dumque  diu 
celavit:  occultatio  facti  post  admissimi  fuerat  necessaria 
propter  duplicem  causam,  quarum  una  fuit  ne  publicatoso 
Sycbaei  interitu  ad  auctorem  sceleris  aUqua  via  veniretur, 
altera  quia  invadendi  in  tbensauros  occasio  interibat,  si, 
antequam  auro  potiretur,  cuius  cupidus  tot  se  sceleribus 
involverat,  de  nece  bominis  et  de  auctore  constaret.  d 
aegram  multa  malus  simulans  vana  spe  lusit  amantem:is 
sollicitam  vebementer  de  statu  amantissimi  coniugis  soro- 
rem  suam  conpositis  per  dolum  mendaciis  fallebat  Pyg- 
malion,  donec  ipsi  etiam  incautae  tbensauros  auferret. 
ipsa  sed  in  somnis  inhumMi  venit  imago  coniugis:  quia 
neque  suspicio  in  Pygmalionem  tendi  poterat  propter  ad-  30 
finitatis    causam    neque    extabat   aliquis   gnarus   facti   qui 


3  uhi  LR  ed.  spurium  puto.       10  exemplo  LR  exitio  ed. 
17  non  erat  ignarus  LR  ignarus  om.  edl  noverat  scripsit  edF. 

22    thensauros  LR,    item   infra   in   lemmate,    alibi  thes. 
23  scelerihm  LR  se  add.  r  ed.    |    denique  hominis  LR   dew»- 
^t^  de  homicidio  ed.  de  nece  Komims  x  lio^.        30  tendi  LR 
esse  ed. 


AENEIDOS  I  77 

proderet  reum,  inducitur  imago  ipsius  occisi  universa  in 
somnis  pandentis  uxori.  et  quod  ait  inhumati,  crudelita- 
tem  Yoluit  etiam  in  hac  parte  demonstrare  Pygmalionis 
et  desperationem  plenissimam,  ut  post  multimodum  scelus 

5  admissum  occisi  non  curaverit  sepulturam,  quam  pro- 
curare  debuerat,  ut  nefarium  factum  viventium  oculis  vel 
terra  subtraheret.  quod  vero  ait  ora  modis  aUollem  pcU- 
lida  miris,  [addidit,]  ut  ante  expositionem  et  narrationis 
textum   quivis   intellegere   posset   occisum.     criidelis  ara5  355 

10  traiectaque  pectora  ferro  nudavit:  nudavit  sic  debemus  ac- 
cipere,  ut  aliquid  verbis  relatum,  aliquid  oculis  videatur 
fuisse  subiectum:  obiecisse  potuit  oculis  pectus  ferro  trans- 
fossum,  aras  vero,  quae  non  erant  in  praesenti,  verbis 
potuit  solis  demonstrare.   caecumque  domus  scelus  ornne  re- 

15  teocit,  [tum  celerare  fugam  patriaque  excedere  smdetj:  ne 
iterum  diceret  poeta  quod  iam  fuerat  dictum,  strictim 
posuit  omnia  rettulisse  defunctum  quae  negotio  fuerant 
necessaria;  nam  et  auctorem  scelerLs  procul  dubio  pro- 
didit  et  universa  narravit.    designatis  igitur  facto,  persona, 

io  loco,  tempore,  quoniam  malum  omne  ab  adfine  processerat 
et  inpietas  diis  testibus  perinpleta  est  nec  prohiberi  valuit 
nec  ultione  pensari  atque  in  eo  in  quo  iidem  dii  neque 
hominis  innocentis  vitam  servare  nec  sanguinem  fusum 
nec  suam  ulcisci  iniuriam  potuerunt,  fugam  potius  suadet 

85  uxori.  nihil  enim  putavit  remansisse  religionis  apud  eum 
qui  tanta  inpietate  saevisset,  ne  a  cognati  morte  ad  necem 
quoque  sororis  simili  crudelitate  transiret.  quia  igitur 
ubi  Pygmalion  fuit  Dido  tuta  esse  non  potuit  nec  sibi 
adversus  inmanitatem  fratris  adsistere,   suadet  potius  Sy- 


1  induciturLR  includitwr  ed.  8  addidit  supplevi  cf.  349.  | 
ut  —  9  occisum  male  corrupit  ed.  10  alterum  nudavit  om.  ed. 
12  ohicise  per  corr.  R  obiedsse  item  L  ed.  falsum  esse  vide- 
tur:  obicere  scilicet  suspicor  (scl  pro  scilicet  1,  679  L).  14  po- 
tuisse  demonstrareLB»  monstrare  ed.,  sed  corruptelam  ia  potuisse 
sedere  patet:    potuit  solis   emendavi.  15   lemm^ii   cx?^\^V\ 

propter  interpr.  17  defunctum  om.  ed.    \    guae  1x6901x0  \i^ 

^.  m  ne^.  ed.  18  necessaria  om.  ed. 


78  DONATI  mTERPR.  VERG. 

chaeus  fugam.  proposita  necessitate  fugiendi  addidit  fa- 
cilitatem  dicendo  auxMumque  viae  veteres  tellure  redudit 
ikensauros,  ignotmn  argenti  pondus  et  amrL  quod  dixit 
veteres  thensauros  et  ignotum  argenti  pondus  et  aun, 
ostendere  voluit  suf&cientis  ad  subsidium  fugae,  qui  tanti  5 
fuerunt,  ut  eorum  pondus  ignoraveiint  extrarii  et  Sychaeo 
et  ipsi  uxori  faerint  incogniti.  consulendi  ergo  in  prae- 
senti  fagiendi  mandatum  fuit  et  prospiciendi  in  futurum 
360  thensaurorum  praecepta  translatio.  his  commota  fugam 
Bido  sodosque  pardbat:  publicato  scelere  atque  eius  auctore  lo 
per  Didonem  prodito  socii  fugae  coeperunt  congregari. 
non  erat  enim  consilium  petere  mulierem  sine  comitibus 
fugam,  vel  maxime  quae  fugitura  cum  thensauris  fuerat; 
metuebatur  enim  Pygmalion,  ne  amissa  spe  thensaurorum 
sequeretur  et  in  peregrinis  faceret  quod  in  sedibus  occisi  i6 
conplere  non  potuit.  conveniu^  quibus  aut  odium  crudele 
tyramii  aut  metus  acer  erat:  duo  genera  hominum  pro- 
posuit  fugiturae  Didoni  esse  sociata,  imum  quod  odisset 
Pygmalionem,  alterum  quod  timeret:  odium  debemus  ac- 
cipere  eorum  fuisse  qui  nonnuUis  viribus  ei  resistere  po-  w 
tuissent,  metum  vero  eorum  qui  in  inferiore  loco  et  for- 
tuna  constituti,  cum  reniti  atque  obluctari  non  possent, 
facilius  se  interituros  arbitrabantur.  alii  ergo  propter 
odium  iuvabant  Didonis  necessitatem,  ne  Pygmalion  ob- 
tineret  quod  volebat  et  thensauris  invasis  fieret  fortior,  25 
alii  propter  metum,  quibus  offerebatur  occasio,  ut  carerent 
hominis  saevissimi  dominatione.  navis  quae  forte  paratae 
corripiunt,  hoc  est  magna  properatione  in  imum  colligunt 
navis  quae  forte  in  praesenti  fuerant  paratae:  non  enim 
talis  quaerebat  necessitas  quae  desiderarent  fabricam  aut  so 
indigerent  aliquibus  armamentis,  sed  quae  essent  paratae. 
si  enim  videretur  aliquid  novari  in  navigiis  aut  eadem 
nonnullis    instrui,    dabatur    aperta    suspicio,    quod    fugae 

3  quod  —  4  auri  om.  ed.      5  subsidium  LR  auxilium  ed. 
^  ea^ranei  ed.    j    SycTmeo  LR  ed.  Pygmalioni  Hoppe.         8  et 
Bnte  fugiendi  in terpoL  ed.  11  cocperuYit  liB.  '^terant  ed. 

27  dominationem  LR.   , 


AENEIDOS  I  79 

subsidium  et  transvectioni  copia  pararetur,  differebatur 
quoque  quod  fuerat  maturandum.  onerantque  auro:  Sy- 
chaeum  superius  dixit  rettulisse  aurum  atque  argentum 
incogniti  ponderis  in  thensauris  fuisse  et  omnia  eum  trans- 
5  ferenda  mandasse,  ne  ex  illis  aliquid  remaneret  quod  in 
hominis  saevissimi  lucra  converti  potuisset,  sed  ubi  ad 
ipsam  fugam  ventum  est,  fugituri  quale  consilium  ha- 
buerint  poeta  commemorat.  si  enim  vellent  totum  aurum 
ferre   et  omne   argentum,   maior  numerus   navium  fuerat 

10  necessarius,  quem  constabat  in  promptu  non  esse.  non 
ergo  inpositum  est  totum,  sed  quod  pro  modo  navium 
potuit  ferri,  nec  pretii  inferioris  species,  sed  ea  quae  po- 
tioris  meriti  fnit.  auro,  inquit,  navis  onerant.  melius 
enim    fnerat    ut    argentum   temneretur,   cuius  pretium   in 

15  conparatione  auri  constabat  esse  inferius.  onerant,  inquit, 
ut  ostenderet  et  amplius  inpositum  quam  naves  ferre  po- 
tuerant  et  infinitum  relictum  cum  argento  quod  transferri 
non  potuit:  aliter  divitiarum  copia  exprimi  non  potuit, 
nisi   diceretur   ad  exportandam  thensaurorum  substantiam 

20  nec  navis  suf&cere  potuisse,  ut  vel  aurum  solum  valeret 
auferri.  portantur  avari  PygmaMonis  opes  pelago:  omne 
hoc  eo  redigitur,  ut  probetur  quod  est  dictum:  ditissimus 
agri  Phoenicum  fuerat  Sychaeus  et  ignotum  pondus  ar- 
genti   et  auri  habuit.     portantur  avari  Pygmalionis  opes 

25  pelago:  tantum  ponderis  fuit,  ut  propter  auri  tantummodo 
speciem  transferendam  et  hanc  non  omnem  mare  foisset 
necessarium.  quod  autem  dixit  Pygmalionis  opes,  non 
quod  ex  bonis  Pygmalionis  descenderent  [dixit],  sed  quas 
arbitrabatur  ad   aviditatem  suam   mox   esse   ventm-as,   in 

30  quo  non  inmerito  adfligeretur  cruciatibus  avaritiae,  quae 
sic  dolitura  esset,  quasi  revera  proprium  fuisset  amissum. 
dux  femina  facti:  ipsa  enim  potior  omnibus  fuit,  et  propter 


6  sed  uhi  LR  sed  ne  ubi  ed.,  quare  aliquid  excidisse  su- 
spicatur  F.       13  melius  —  16  inferius  conrupit  ed.      17  relictum 
om.  ed.       25  ut  —  27  necessarium  in  absurdum  coxrupit  ^^. 
28  dixit  inserni  ut  364.        30  inmeritis  r.         30 — Sl  quod  sic 
doU^urus  ed. 


80  doiJati  interpr.  verg. 

ipsius    causam    et    necessitateni   ibant    omnes    qui   navis 
ascenderant.     certe  et  hoc   ad  insultationem  PygmaUoDis 
positum  possumus  intellegere,   ut  duce  femina  perdiderit 
quod  proprium  putabat  effectimi.    laudatur  interea  fogien- 
tium  consilium,  quos  non  tenuit  cupiditas  amplius  auferendi,  s 
ses  quia  nec  poterant  ferre  nec  debuerant  inmorari.    devenere 
locos,  uhi  nunc  ingentla  cemis  moenia  surgentemque  novae 
Carthaginis  arcem,  mercatique  solum,  facti  de  nomine  Byr- 
sam,  toMrino  quantmn  possent  circumdare  tergo:  prius  d^t 
ubi  nunc  ingentia  cernis  moenia  surgentemque  novae  Oar-  lO  \ 
thaginis   arcem  et   secundo  loco  posuit  mercatique  solmn, 
cum  aedificium  instrui  non  potuerit,  nisi  emptio  loci  pri- 
mitus  provenisset.     et  est  revera  quod  moveat,   quamdia 
ad  ordinationem  sensus  veniatur,  qua  facta  patebit  dictionis 
integritas.     ordinatur  ergo  sic:  devenere  locos  et  mercatiisi 
solum  praeteritum  tempus   significant,  ubi  nunc  ingentia     | 
cernis  moenia  surgentemque  novae  Carthaginis  arcem  prae- 
sens  tempus  ostendit.    ergo  integre  posuit:  primo  emerunt 
et  sic  coeperunt  aedificare.     taurino  quantum  possent  cir- 
cumdare   tergo:    huius   loci   diversa   traditio  est.     alii  di- » 
cunt  pecuniam  tunc  ex  corio  bubulo  fuisse  et  inde  pecu- 
niam  dictam,  quod  ex  pecore  originem  duceret,  tantumque 
fuisse  in  pretio  loci  quantum  bovis  unius  corium  conficere 
potuisset.     alia  traditio  talis  est,  quod   venditor   loci  hac 
fraude  deceptus  sit,  ut  tantum  agri  raodum  venderet  quan- « 
tum  corium  bovis  circumdare  potuisset:  illum  nihil  fraudis 
suspicantem  arbitratum  esse  tantum  se  sedis  tradidisse  quan- 
tum  posset  occupare  integrum  corium,  si  per  terram  iaceret, 
emptores   vero   fraude   quaesito  commento  in  corigiam  te- 


2  Pygmalionis  om.  ed.  5  afferendi  ed.         7  cernis  LR 

infra  altero  loco  cernes  altero  cemis:  explicatio  cemis  poscere 
videtur.  14  qua  LR  quia  ed.  16  et  mercati  LR  mercatique 
ed.  16  praeteritum  tempus  significant  om.  ed.  17  cemes  L 
cernis  nos.  19  posset  LR  supra  recte.  26  modum  om.  ed. 
27  suspicatum  ed.  |  arbitrantem  R  corr.  r.  |  tantum  sedis  traxisse 
LR  edl  tantum  tradidisse  edE  t.  sc  scdis  It.  lioa.  28  posset 
om.  R.       29  quaesito  LR  composito  e^. 


AENEIDOS  I  81 

nuem  solidum  corium  duxisse  perindeque  factum  ut  amplius 
quam  debuerat  teneretur.  sed  omnia  haec  fabulosa  sunt 
magis  quam  yera.  nam  si  consideremus  ubi  nunc  ingentia 
cemis  moenia  surgentemque  Garthaginis  arcem  et  quod 
5  inferius  dixit  (423)  „instant  ardentes  Tyrii,  pars  ducere 
muros  molirique  arcem  et  manibus  subvolvere  saxa,  pars 
optare  locum  tecto  et  concludere  sulco,  iura  magistratus- 
que  legunt  sanctumque  senatum,  hic  portus  alii  effodiunt, 
hic    alta    theatri    fundamenta    locant   alii  inmanisque   co- 

10  lumnas  rupibus  excidunt,  scaenis  decora  alta  futuris", 
item  (446)  „hic  templum  lunoni  ingens  Sidonia  Dido 
condebat",  inveniemus  tanta  ac  tam  magna  non  potuisse 
nisi  locis  latioribus  condi,  quae  conparari  sine  dubio  non 
possent   ex  unius   corii  utraque  opinione,  licet  ipse  poeta 

16  addiderit  veri  similitudinem  qua  credibile  faceret  factum 
dicendo  facti  de  nomine  Byrsam,  quasi  locum  ipsum  con- 
dendae  civitati  necessariimi  atque  emptum  vocitaverint 
Byrsam.  quae  appellatio  et  lingua  Graeca,  unde  Dido 
fuit,   et  Punica,  hoc  est  ipsius  regionis  in  qua  res  gesta 

90  ferebatur,  significat  corium.  byrsa  quippe  graeca  appella- 
tione  corium  est  et  bursalf  punica  elocutioae  corium  signi- 
ficatur.  conpendio  tamen  sufficit  nosse  peregrinos  homines 
ex  empto  habuisse  illa  loca,  non  invasa  per  violentiam. 
sed  vos  qui  tandem?    quibm  aut  venistis  ab  oris?    quove*Sl(r 


11  item  om.  ed.  12  condebat  LR  concludit  ed.  14  opi- 
nione  L  R  parte  ed. :  fortasse  ex  unius  bovis  corio  utraque  opi- 
nione?  16  ipse  R  corr.  r.  17  vocitaverint  LR  cognominaverinf 
ed.  21  bursalf  LR  bursals  ed.  {bursalf  0  bu/rsal  H):  in  voca- 
buli  bursalf  secTmda  parte  r|bx  extare  patet,  quod  bovem  signi- 
ficat;  ad  explicandam  primam  partem  proclive  est  de  «rn^^s 
cogitare,  quod  ad  masculinum  "i^3  redit  =  arx  vel  saeptum, 
ut  totum  sit  ri^i^^nsa  =  saeptumboum,  per  metathesin  qbxs*:.:? 
i.  e.  bursalf ;  an  de  '"iS3  =  aes  cogitandum  est ,  quod  fabulae 
vicinius  videtur?  utcuhque  res  se  habet,  illud  certe  apparet, 
popularem  aliquam  ipsorum  Poenorum  originationem  ftibulae 
eubesse,  non,  ut  vulgo  perhibent,  Graecos  eam  ex  auo  voc^VsvAsi 
6vQ6a  confinxisse.  22  nosse  LB  eognoscere  ed.  ^4  adxeuistxs 
LB  inAn.aut  venistis, 

Don.  interpr.   Verg.    vol.  L  i\ 


82  DONATI  IXTERPK.  VERG. 

tenetis  Uerf  [quaercnti  talibus  Hle  sus^j^rans  imoque  tra- 
hens  a  pectore  vocemj:  mira  brevitas  interrogantis  quae 
totum  imo  versu  conplexa  est,  seilicet  ut  dicerent  qui 
essent,  imde  venirent,  quo  pergerent.  baec  interrc^tio  pro- 
positionis  instar  retinet,  quod  ipsum  in  responsione  mon-  5 
strabitur.  interrogatio  tamen  ipsa  non  caret  firande;  nam 
idcirco  inmissa  est,  ut  adbuc  Aeneas  non  deam,  sed  bo- 
minem  crederet,  quod  Veneri  non  provenit.  nam  Aenean 
adsignat  poeta  non  transduci  calliditate  fallentis,  sed  in 
eo  perseverare,  ut  deam  credat,  nam  ipsi  parti  primo,  lo 
debinc  qnaesitis  cum  magna  animi  laceratione  respondet; 
nullus  enim  mala  sua  et  ea  in  quibus  adbuc  volvatur 
sine  dolore  commemorat. 

Ait  ergo  o  dea,  si  prima  repetens  ab  ori^ine  pergam 
et   vacet   annalis   nostrorum   audire    lahorum,    ante    diem  i5 
clauso  canponet  vesper  Olympo.    deam,  inquit,  te  esse  cer- 
tissimum   est,   quae  autem  cupis  audire  et  multa  sunt  et 
prolixa.     duo  sunt  enim  quae  inpediunt,  unum  quia  non 
vacat,  alterum  quia  narrationem  malorum  unius  anni  diei 
tempus   inpleri   non   patitur.     properabat   enim  redire   ad  20 
suos  et  in  locis  incognitis  et  desertis  post  finem  diei   se- 
paratus   ab   ipsis   inveniri   non  debuit.     haec  ergo  brevis- 
sima  principia  fuerunt,  in  quibus  benivolam  fecit  ex  hono- 
rificentia,  cum  deam  appellat,  et  fecit  attentam,  cum  dicit 
multa  esse  mala  quae  referre  cogatur  et  eo  genere  osten-  £5 
(lit  se  non  omnia,  sed  aliqua  esse  dicturum.     incipit  iam 
ipsam   narrationem   et   respondet   propositis,    sed    non   eo 
ordine   quo   quaesita   sunt.     illa   enim   dixit   sed    vos    qui 
tandem?    ille  secundae  respondit  et  sic  primae;  in  secunda 
enim    inquisitione    dixit     quibus    aut    venistis    ab    oris?  30 
376  respondens   igitur  ait  nos  Troia  antiqua  (si  vestras  forte 

1  quaerenti  —  2  vocem   deest   in    LR,    sed    explicatur. 

2  interrogantis  LR  -gationis  ed.       3  tota  ed.       4  quo  —  5  re- 

tinet  om.  ed.       8  veneri  LR  revera  ed.       19  anni  om.  ed.  (ex- 

pUc&tuT  annalis).      23  benivolum  LR  cf.  76  benevolentiam  ed.  j 

^/  /lonorificentiam  ed.       26  cogcbatur  LK  ed.      29  secundo  re- 

spondet  ed.     30  mquisitionem  ed.     Sl  respoYidem  igxtux  ail  ^m.^d. 


AENEIDOS  I  83 

pcr  auris  Troiae  nomen  iit)  diversa  per  aequora  vectos 
f&rte  sfm  U^^s^  ten^e^as  adpulit  oris:  ecce  secundae 
inteiTogationi  satisfecit.  ostendit  enim  ex  qna  parte  orbis 
venissent:  nos,  inquit,  a  Troia  sumus.     dicit  et  eius  lau- 

5  dem,  antiqua,  inquit,  quam  credimus  te  opinione  nosse; 
magna  enim  magnae  sunt  opinionis  perindeque  fama  cur- 
rente  omnibus  nota.  et  licet  anni  unius  commemorationem 
professus  sit  tantum  fuisse  prolixam,  ut  totus  dies  eam 
conplecti  non  posset,  tamen  usus  admiranda  brevitate  la- 

10  bores  semel  omnium  conclusit  annorum;  dicendo  enim 
discedentes  de  litoribus  Troiae  tetigit  primam  temporis 
partem,  diversa  per  aequora  vectos  tetigit  mediam,  forte 
sua  Libycis  tempestas  adpulit  oris  tenuit  postremam,  quae 
fuit  in  praesenti.    simul  ostendit  quod  violentia  tempesta- 

15  tum  et  fluctuum  in  illam  solitudinem  fuisset  adpulsus. 
et  quod  dixit  Libycis  tempestas  adpulit  oris,  hinc  gnarus 
eflfectus,  quia  Veneris  verbis  audivit  „sed  fines  Libyci". 
dicit  iam  qui  sit  ipse  qui  loquebatur:  sum  pius  Aeneas, 
et   quia   cum   dea   se  arbitrabatur  loqui,   commendat  per- 

so  sonam  suam  dicendo  raptos  qui  ex  hoste  penatis  classe 
leho  mecum,  ut  ostenderet  in  excidio  patriae  hoc  se  ha- 
buisse  praecipuum  quod  ante  alia  liberaret.  fama  super 
aethera  notus.  famam  medie  posuit  non  evidenter  ad- 
signans   quali   fama,   quoniam  multi  etiam  ex  mala  fama 

25  noti  sunt.  quali  tamen  fama  notus  fuerit  Aeneas  ipse 
Vergilius  alio  genere  demonstravit;  dixit  enim  se  esse 
pium  et  religiosum  iuxta  deos.  fama  super  aethera  notus: 
cum  laboribus,  inquit,  et  moribus  meis  notus  factus  essem 
toto  orbi,  fama  nominis  mei  sine  fine  discurrens,  cum  iam 


4  a  troia  sumus  LR  profecti  inseruit  ed.  5  no.scere  ed. 
8  tantum  LR  tam  ed.  10  semel  LR  simul  ed.  11  discedendo 
ed.  12  diversa  — 16  dixit  om.  forte  sua  substituit  ed.  16  in 
illa  solitudine  LR.  16  hinc  gnarus  L  i  gnarus  R  hinc  ignarus 
r  ed.  haud  ignaru»  r.  18  loquatur  ed.  22  alia  LR  a.  pena- 
tes  ed.       23  mediae  LR  corr.  ed.  )  non  om.  ed.      ^4  qudlis  ^^. 

26  tamen  LB  autem  ed.         26  esse  LR  ed.  se  esse  xio?^. 
2P  eofo  ardi  LR  edl  toto  orhe  r  toti  orhi  edF,  sed  d.  ^,  AA^. 


84  DONATI  INTERPR.  VERG. 

quo  tenderetur  nou  haberet,  ad  caelum  et  superos   etiam 
venit.  tertia  inquisitio  supererat  qnove  tenetis  iter?   etiam 

380ip8i  respondet  dicens  Italiam  quaero  patriam.    dixit  ergo 
quo  tenderet  et  addidit  quod  quaesitum  non  fuerat  oma- 
turus  meritum   suum  dicendo    et  genus  ah  love   summo.  5 
quaero  bis  accipiendum  est,  ut  sit  Italiam  quaero  patriam 
et  genus  quaero  quod  ab  love  summo  descendit.    his  ad- 
iungit  aliqua  de  casibus  suis  et  ea  quae  tenerent  profectionis 
initia   et  praesentis   temporis   mala.     bis  denis  Phrygiuw 
conscendi  nambus  aequor  matre  dea  monstrante  viam  data  10 
fata  secutus:    cum   numerum   navium  diceret,  ambitiosum 
fuit   quod   dixit  bis  denis,  quam  si  diceret  viginti,  sicuti 
pro    nihilo    posuit    vix    septem    convulsae    undis    euroque 
supersunt.     matre   dea   monstrante    viam:    quam    libenter 
auditus   est,   quod   gratias   ageret  matri,   licet  ipse  quasi  15 
apud  incognitam  commendationis  suae  causa  hoc  voluerit 
dicere,   quod   ex   dea   sit  genitus.     ipsa    enim  viam  mon- 
stravit  dicendo  in  secundo  libro  (619)  „eripe,  nate,  fugam 
finemque  inpone  labori.     nusquam  abero  et  tutum   patrio 
te   limine   sistam".     hic  ostendit  poeta  etiam  illud,   quod  20 
Aeneas    de    Troiae    litoribus    non    voluntate    navigaverit 
iungendo   data   fata  secutus,  quoniam  fatalibus  dispositio- 
nibus  consentiendum  magis  est  quam  inefficaciter  resisten- 
dum.      ecce    praeterita    strictim    transiit    et    in    praesenti 
inmoratur  propter  maiorem  misericordiam   commovendam.  25 
rix  septtm  convulsae  undis  euroque  supersunt,  ipse  ignotus. 

386  cgens  Lihyae  deserta  peragro  Europa  atque  Asia  pulsus: 
singula   verba   quam   teneant   vim   quemve   habeant  intel- 
lectum  necessario  noscendum  est.    ait  enim  bis  denis  navi- 
bus  veniebam:    designatione  numeri  magnis  copiis  motara  so 
navigationem  suam  voluit  demonstrare.     vix   septem   con- 

2  superat  ed.        4  et  om.  ed.        5  et  om.  ed.        7  descendi 

LR  -dit  L  II  m.  r  ed.  8  casibus  suis  L  suis  om.  R  add.  r 

causa  sui  erroris  ed.       14  quam  lihenter  LR  quam  hreviter  edl 

^uam  hreviter  seu  lihenter  edF.       23  consciendum  R.       25  im- 

moratus  ed.  26  convolsae  L  supia.  et  \wfra  convulsae. 

'^J  gtmm  om.  ed.    j   demonstrare  L  -abaUir  ^. 


AENEIDOS  I  85 

vulsae  undis  euroque  supersunt:  qui  vult  animum  dolentis 
conpetenter  excutere  separatis  singulis  pronuntiare  debet, 
vix,  ut  ostenderet  se  magna  cum  difficultate  evasisse, 
septem,  ut  ex  magno  numero  exiguum  quid  superesset, 
5  convulsae  undis  euroque  supersunt,  hoc  est  dissolutae 
duplici  malo,  vi  maris  et  tempestatum.  ad  adprobandam 
vero  calamitatem  suam  utitur  occasione  loci  ac  temporis 
dicendo  ipse  ignotus,  quod  est  in  rebus  humanis  extremum, 
in  alienis  terris  nidlius  habere  notitiam,  egens,  quod  fuit 

10  infelicitatis  augmentum,  si  enim  non  egeret,  non  esset  ei 
cuiusquam  notitia  necessaria.  iuncta  igitur  fuerunt  mala 
duo,  ut  incognitus  esset  et  egens,  et  additum  est  ad 
cumulum  malorum  ut  solitudo  quoque  et  deserta  con- 
currerent,    ut  nihil   ad  victum   vel   ex   agresti   ministerio 

16  suppeteret  nec  inveniretur  quispiam  qui  miserere  posset. 
Europa  atque  Asia  pulsus:  duas  partis  orbis  nominavit, 
de  tertia  parte  conticuit,  quae  Africae  fuit  et  in  ipsa  po- 
situs  loquebatur. 

Dicturus  etiam  alia  malorum  suorum  fuit,  sed,  Venus 

20  quia  nota  habuit  universa  vel  quia  haec  non  libenter 
patiebatur  ulterius  enumerari  vel  quia  consulendi  via  ante 
noctem  fuerat  maturanda,  ait  nec  plura  quermtem  passa 
Yenus  medio  sic  interfata  dolore  est.  quia  de  solitudine 
ac    desertione    regionum,    de    inopia    quoque    fuerat    con- 

25  questus  et  incognitum  sese  narraverat  omnibus,  Venus 
occurrit  et  in  oranibus  securum  praestat.  qmsquis  es,  in- 
quit,  perseverat  adhuc,  quasi  cum  incognito  loquatur, 
quasi  si  diceret  sive  Aeneas  es  sive  Troianus.  Jiaut  credo 
invisus   caelestibus    auras  vitalis   carpis   Tyriam    qui    ad- 

.-io  veneris  urhem:  diis,  inquit,  propitiis  constat  te  vitam  tuam 
ducere,  quando  post  infinita  adversa  visurus  es  Cartha- 
ginem.     haec  inserendo  procul   dubio   omnium   spondebat 

6  approbandum  ed.        10  argumentum  ed.        12  esset  LR 
fuisset  ed.       14  ministerio  LR  solitudine  ed.      16  misereri  ed. 
19  Venus  om.  edl  sermonem  interrupit  vel  interpol.  ed¥.      ^14.  te- 
qionum  LR  nam^iorum  ed.      28  si  om.  ed.      29  quia  ddiieiaem 
LE  corr.  r.      32  omnium  om.  eorum  post  effectum  mtftT^oV.  ^^. 


86  DONATI  INTERPR.  VERG. 

effectiun  de  quibus  Aeneas  fuerat  conquestus;  nam  intel- 
legebatur  et  notitiam  hominum  et  futuram  celebritatem 
loci  et  humanitatem  promisisse.  perge  modo  atque  hinc 
te  reginae  ad  limina  perfcr:  hortatur  eum,  ut  non  secun- 
dum  intentionem  suam  ad  navis  et  ad  socios  redeat,  sed  5 
magis  pergat  ad  civitatem  et  ad  ipsam  reginam.  atque 
ut  hoc  ipsum  sollicito  et  anxio  persuaderet,  facit  laetum, 

390facit  per  omnia  securum  dicens  namque  tibi  redmes  socios 
classemque  relatam  nuntio   et  in  tutum  versis  aquilonibus 
axitam,     quomodo  id  potuerit  fieri  vel  quomodo  illa  scire  10 
valuerit    potuit    inquiri:     ait    quae    conquereris    perdita 
mutata  ratione  ventorum  ex  malignis   partibus  tuta   loca 
tenuerunt;    dixit  ergo   eventum   quo   evaserant.     unde    id 
sciret  consequenter  exequitur:    ni  frustra  augurium  vani 
docuere  parentes.    ne  vanos  intellegamus  parentes  hoc  est  15 
quasi  stultos,  qui  prudenter  auguria  reppererunt,  ordinan- 
dus  est  sensus  sic  atque  ita  sentiendum:    si  non  fuerunt 
vani   parentes   nostri  hoc   est  maiores  et  non  frustra  nos 
auguria  docuerunt.    aspice  bis  senos  laetantis  agmine  cycnos: 
ecce   duodecim   cjcni   numero    navium    coaequantur    quas  20 
Aeneas  putabat  oppressas.    aetheria  quos  lapsa  plaga  lovis 

^96  ales  aperto  turbabat  caclo,  nunc  terras  m'dine  longo  aut 
capere  aut  captas  iam  despectare  videntur,  ut  reduces  illi 
ludunt  stridentibus  alis   et  coetu  cinxere  polum  cantusque 

400  dedere,  haut  aliter  puppesque  tuae  pubesque  tuorum  aut  25 
portum  tenet  aut  pleno  subit  ostia  velo:  dicit  cycnos  ipsos 
post  aquilae  perturbationem ,  ut  navis  tempestatibus  con- 
stabat  esse  turbatas  hoc  est  dispersas,  hilaritatem  omnem 
laetitiamque   recepisse:    et   ut   cycni   hilares   ordine  solito 


1  intellegebatur  LR  e^  colUgebatur  ed.  6  et  ipsam  ed. 
11  valuerit  LR  potuerit  ed.  |  conquaeris  L  conqueris  R  corr.  ed. 
12  mota  iteratione  LR  ed.  mutatione  Hoppius  mutata  ra- 
tiom  nos.  |  venturum  R.  |  malignis  LR  indignis  ed.  13  even- 
tum  LR  e*  ventum  ed.  14  scire  LR  ed.  sciret  nos.  15  in- 
telle^mus  parentes  LR  parentes  om.  ed.  20  quae  post  navium 
Jnterpol.  ed.  21  aetherea  LU  p\emmc^\ie  aetheria  ut  V. 

^9  .^^ares  om.  ed.   /   soluXo  ed. 


AENEIDOS  I  87 

securi  volitant,  sic,  inquit,  et  naves  tuae  et  omnes  tui 
securi  degunt  ac  tuti  sunt.  perge  modo  et  qua  te  ducit 
via  dirige  gressum:  posset  Aeneas  dicere  non  novi  quo 
eam,  hoc  illa  praeripuit  dicendo  via  tibi   monstrabit  quo 

5  eas  et  quo  tendas  gressus  tuos. 

JHxit   et   avertens   rosea   cervice  refulsit  amhrosiaeque 
comae  divmum  vertice  odorem  spiravere,  pedes  vestis  de- 
fluxit  ad  imos  et  vera  incessu  patuit  dea:  remota  Aeneae405 
suspicione   veram    constituit   deam,   conpletis   quae  voluit 

10  dindsit  laetum,  dimisit  instructum  et  recedens  plurimis 
signis  monstravit  filio  quae  esset,  ut  pleno  visu  adverteret 
cum  qua  sibi  fuisset  conloquium;  nam  et  refulsit  splen- 
dore  quo  ftdt  et  relaxata  veste  usque  ad  vestigia  ipsa  con- 
tecta   est.     supra   enim   dixit   „nuda   genu  nodoque   sinus 

15  colleeta  fluentis".  odoribus  quoque  deam  sese  monstravit; 
sic  enim  eius  comis  se  effuderant,  ut  ipsa  herba  praesens 
putaretur  ambrosia,  quam  mulieres  imguentis  admiscent. 
ordinatur  sensus  sic:  ambrosiaeque  odorem  comae  spira- 
vere.     ille  ubi  matrem  agnovit,  tali  fugientem  est  voce  se- 

20  cutus:  ecce  non  tantum  deam  constituit  verum  etiam 
matrem,  sed  ne  praesentem  fraudis  argueret,  proripuit 
eadem  sese.  sed  ille,  quando  repentino  interstitio  eam 
gradiendo  vel  currendo  sequi  non  potuit,  secutus  est  voce: 
quid  natum  totiens,  crudelis  tu  quoque,  falsis  ludis  imagi- 

25  nibus?  cur  dextrae  iungere  dextram  non  datur  ac  veras 
audire  et  reddere  voces?  incusatio  est  non  contumeliosa 
aut  de  amaritudine  veniens,  sed  de  religione  et  adfectu. 
eur,  inquit,  ante  hoc  momentum  matrem  confiteri  nohiistiV 
cur  quasi  aliena  locuta  es  mecum?    an  numquid  tam  in- 

30  felix  sum,   ut  in  me  etiam  ex  materao  pectore  crudelitas 


5   eas  et  quo  om.  ed.  10   dimisit  laetum  om.  ed. 

12  nam  c<  LR   et   om.  ed.  16   sese   LR   se   esse   ed. 

16  coniis  LR   comae   ed.     |     herba   deletum   vult   r    om.  ed. 
18  odorem  comae  LR  invertit  ed.,  sed  Don.  amhrosiae  odo- 
rem  coniungit.  20  deam  LR  d.  se  ed.  21  arg^icret  \i^ 

ageret  ed.       27  reffione  B.      28  momentum  «latrem  ti^  uomevi 
///um  mater  ed. 


88  DONATI  INTERPR.  VERG. 

exeratur?  quanto  melius  erat  nt  miseriae  meae  ex  aperto 
matris  fabulis  leyarentar  et  congressa  dexteranim  pietas 
sese  cognosceret?  nec  semel  hoc  fecisti,  sed  saepins.  con- 
stabat  enim  inter  ipsos  multa  et  yaria  fuisse  conloquia 
in  quibus  Aeneas  et  vultu  matris  et  babitu  et  sermonibns  s 
falsus  est.  longa  post  fugientem  incusatio  esse  non  de- 
buit,  sed  tanta  quanta  posset  peryenire  ad  auris  tota 
celeritate  recedentis.  hinc  igitur  matnre  discessit  carpens 
yiam   ad   ipsa   moenia    tendentenL      idcirco    positum    est 

410  talibus  incusat  gressmi/^que  ad  moenia  tendU.  addidit  at  lo 
Venus  dbscuro  gradientis  aere  saepsit  et  muUo  nebvHae 
circum  dea  fudit  amidu,  cemere  ne  quis  eos  neu  quis  con- 
tingere  posset  moUrive  moram  aut  veniendi  poscere  causas. 
non  tamen  suffecit  matri  quod  verbis  instruxerat  filium, 
licet  sciret  eadem  onmia  conposuisse  Mercurium.  nam  i5 
quattuor  causis  permota  euntis  nube  multa  circimidedit, 
ne,  antequam  ad  ipsam  Bidonem  pervenirent,  aut  Yide- 
rentur  ab  aliquo  aut  contingerentur  aut  visos  quisquam 
interrogationibus  variis  detineret  vel  certe  veniendi  causas 
exquirens  properantibus  moras  adferret;   ante  noctis  enim  so 

4l5tenebras  pervenire  debuerant.  ipsa  Faphum  suhlimis  abit 
fedesque  revisit  laeta  suas,  ubi  templum  UU  centumque 
Sabaeo  ture  cdlent  arae  sertisque  recentibus  haJant, 

Corripuere  uiam  interea  qua  semita  monstrat.     iamque 

420  ascendehant  collem,  qui  plurimus  urbi  inminet  advcrsasque  25 
aspedat  desuper  arces,  descriptio  loci  inducitur  qui  opor- 
timus  occurrerat  ad  civitatem  venientibus.  huius  altitudo 
evidenter  expressa  est  quae  solet  esse  collium  in  quos 
non  est  difficilis  ascensus,  prospectui  tamen  et  explorandis 
rebus  aptissimus.  huius  latera  sic  fuerant  fusa,  ut  pro-  so 
lixiora   essent   ab  ea  parte  qua  civitas  fuit.     denique  ad- 

1  exeratur  LR  orta  sit  ed.         2  fabulis  LR  verbis  edF. 
3  sese  cognosceret  LR  (i.  e.  invicem)  cognosceretur  omisso  sese 
ed.       8  decessit  ed.       12  circumfudit  dea  LR  corr.  r.       13  pos- 
sit  LB.        14  suffecit  L  sufficit  R  ed.        16  permota  LR  mota 
ed.        20  moram  ed.        23  sabacro  L^.       "il  iticurrerai  ed. 
28  emWenter  om.  R  add.  r.  1  coUibits  ed.       ^Q  fuevunt  ^^. 


AENEIDOS  I  89 

versae  arces  inde  apparebant  hoc  «st  obiectae  oculis  et 
contra  positae  in  collis  edito  stanti.  inde  Aeneas  magna 
cum  admiratione  cemebat  operantis  plurimos  in  ea  regione 
in  qua  non  putabat  aliquem  commorari.    idcirco  positum 

5  est  miratur  molrm  Aeneas,  magalia  quondam,  miratur 
portas  strepitumque  et  strata  viarum,  haec  generaliter  sunt 
posita;  omnes  enim  viae  fervebant,  portae  omnes  et  om- 
nium  quae  inter  uuiversos  gerebantur  strepitus  personabat. 
itur  iam   per  species  operum  et  operantium:    instant  ar- 

10  dentes  Tyrii:  laudantur  qui  non  inviti  laborabant.  pars 
ducere  mu/ros  molirique  arcem:  curabant^  inquit,  primitus 
quae  adversus  hostis  conservationi  salutis  fuerant  neces- 
saria.  manibits  suhvolvere  saxa:  nec  terrebantur  asperitate 
operandi   et  manibus   suis   saxa  volvebant  quieti  publicae 

16  profutura.    pars   optare   locum   tecto^et  concludere   sulco:^'^^ 
secundo  loco  privata  aedificia  curabantur.    iura  ma^gistra- 
tusque  leguM  sanctumque  senatum:  disponebantur  leges  et 
honores  curiales   et  ipsa  curia.     hic  portu^s  alii  effbdiunt: 
et  hoc  pertinet  ad  salutem  salutisque  subsidium.    hic  alfa 

20  theairi  fu/ndamenta  locant  alii:   post  omnia  quae  possent 
quieti  publicae  vel  saluti  vel  honoribus  curialibus  proficere 
de  voluptatibus  etiam  et  de  scaenicis   deliciis   cogitabant, 
quod  non  fit  nisi  in  ea  civitate  in  qua  otiosa  sunt  omnia, ' 
quod  Aeneae  fuerat  necessarium.     alta  fundamenta  ideo, 

25  quia  magni  operis  moles  coeptis  debet  fortissimis  sustineri. 
inmanisque  columnas  rupibus  exddunt,  scaenis  decora  alta 
futuris,  ut  non  tantum  theatri  gesta  iuvarent  unumquem- 
que  verum  etiam  aspectus  pulcherrimi  operis  delectaret. 
qualis  apes  aestate  nova  per  florea  rura  exercet  suh  5oie430 

80  Idbor,   cum  gcntis  adulfos  educunt  fetus  aut  cu/m  liquenfia 


2  stantes  ed.       3  cernens  ed.       5  magnalia  LR  con-.  r. 
10  qui  LB  quia  ed.       13  manihus  LB  e^  m.  ed.       14  operandi 
LB  lahorandi  ed.       17  disponehant  ed.       18  ipsam  curiam  ed. 

21  quietis  ed.  |  honoraUs  B  honorules  L  honorihus  ed.  honO' 
rihus  curialihus  nos.      22  etiam  LB  iam  ed.  \  «caenicis  om.^^. 

26  coeptus  LR  pedamentis  ed.  eoeptis  r  nos  cf.  1,  \^h.  \  de- 
A?/?/  ed.        26  ea!ccteni8  R. 


90  DONATI  INTERPR.  VERG. 

mella  stipant  et  dulci  distendunt  nectare  cdlas  aut  onera 
435  accipiunt  venienhm  aut  agmine  facto  ignavum  fucos  pecus 
a  praesepihus  arcent,  fervet  opus:  ininittit  apum  conpara- 
tionem,  quod  genus  animalis  numquam  a  laboribus  yacuum 
et  in  plurimo  numero  constitutum  est  unanimi  societate  5 
concordans  quo<ique  habeat  providentiam  et  partiendi  la- 
boris  naturalem  industriam,  usque  adeo  astutum,  ut  fucuiu 
pellat  a  sedibus  suis,  quod  genus  animalis  non  tantum  est 
iners  et  desidiosum,  verum  etiam  aliena  bene  parta  consumit. 
quae  cum  videret  Aeneas,  non  invidit  alienae  felicitati,  sedio 
hanc  prosecutus  est  laude,  quam  collegit  ex  conparatione 
fortunae  suae  dicens  o  fortunati,  quotum  iam  moenia  sur- 
gunt,  hoc  est  dicere  quando  et  ego  ad  hanc  felicitatem 
440  perveniam?  infert  se  saeptus  nehula  (mirdbile  dictu)  per 
medios  miscetque  viris  neque  cernitur  ulli:  tantum  yaluitis 
provisio  matris,  ut  misceretur  Aeneas  omnibus  Achate 
socio,  videret  omnis  et  ab  omnibus  non  videretur.  se  quod 
ait,  bis  accipiendum  est:  infert  se  et  permiscet  se. 

Lucus   in   urbe   fuit  media    laetissimus   umhra:    nihil 
interest  an   lucus   media  in   urbe   fuerit  an  umbra  fuerit  20 
media    in    luco.      quo   primum    iactati    umdis    et    turhine 
Poeni  e/fodere  loco  signum,  quod  regia  luno  monstrarat, 
4:4:6  caput  acris   equi:    sic  nam  fore  hello  egregiam  et  facilem 
victu  per  saecula  gentem:    omni  occasione  Vergilius  docet 
quemadmodum  futura  noscantur.     supra  quippe  cycnorum  S5 
posuit  exemplum,  hic  adserit  Poenos  delatos  vi  tempestatis 
et  turbine  in  eo  loco   ad   quem   primo   pervenerant,   cum 
fundamenta  effoderent,  equi  caput  invenisse,  in  cuius  forma 
luceret   quaedam   signorum   vis   quae  acre  animal  demon- 
straret.     interpretatio  signi  talis  extiterat,  quod  illa  gens  n 
futura    esset    in    certaminibus    bellicis   fortis    et   subsidiis 


2  venientium  LR.  4  animas  LR  animaliiim  L  II  man. 

animalis  ed.  (ut  infra  LR).  |  vacuum  LR  est  v.  ed.  10  vi- 
derit  —  invidet  ed.  11  lianc  LR  ^ac  ed.  3  3  dicere  LR 

sciltcei  ed.        11  videi'et  LR  ut  v.  ed.  |  et  ab  omnibus  non  LR 

^i  a  nemine  ed.    |    se  om.  ed.  ^l  media  IxR  rkxedio  ed. 

^'^  st^mim  pro  sic  nam  LR.        "i^  effodeTUTfit  ^^. 


AENEIDOS  I  91 

victus  semper  copiosissima.  et,  quia  hoc  signum  constabat 
lunonis  suffragio  demonstratum,  hic,  inquit,  tcmplum  Ju- 
noni  ingens  Sidonia  Dido  condehat  oportuit  enim  deam 
in   eo   loco   habere   honestissimam  sedem  in  quo  virtutem 

5  suae  maiestatis  ostenderat.  condebat,  inquit,  templum 
Dido  et,  cum  nondum  perfecisset,  tanta  iam  reverentia 
colebatur,  ut  et  donis  copiosissimum  esset  et  dea  ipsa 
praesens  esse  crederetur:  propterea  posuit  donis  opulentum 
ei    numine    divae,    aereu    cui   gradibus   surgehant   limina 

10  n^^xaeque  aere  trabes,  foribus  cardo  stridebai  aenis.    omne 
hoc   opulentiam   et  devotionem   condentis   ostendit  et  po- 
tentiam  vel  meritum  numinis.     hoc  primum  in  luco  nova  450 
res  oblata  timorem  leniit,  hic  primum  Aeneas  sperare  sa- 
latem  ausus  et  adfiictis  melius  confidere  rebus:    genus   est 

1.0  propositionis;  dicturus  est  enim  quid  viderit,  unde  spera- 
verit  aliquid  boni,  unde  metus  eius  lenitus  sit.  non  dixit 
unde  securus  sit  redditus,  sed  unde  timor  eius  inminutus; 
semel  enim  totus  eradi  non  potuit.  nova  res  oblata,  hoc 
est  contra  spem  visa;  quippe  eius  oculis  tanta  spes  occur- 

80  rerat  qui  paulo  ante  omnia  vidisset  deserta;  vel  ideo  nova, 
quia  videbat  illic  picta  Troiani  belli  pugnarumque  certa- 
mina.  incipit  iani  reddere  rationem,  ut  ostendat  quid 
illud  fuerit  quod  leniebat  Aeneae  metum  et  spem  inopi- 
nam  promittebat.    namque  sub  ingenti  lustrat  dum  singula 

25  iemplo  reginam  opperiens,  dum  quae  fortu/na  sit  urhi  arti-  455 
ficumque    manus    inter    #c    operumque    laborem    miratur: 
tuetur  hic  Aenean  Vergilius,  ne  inanibus  captus  videatur 
remansisse   quem   convenerat  reditum   maturare  ad  socios 
suos  nec  ulterius  inlecebris  teneri  felicitatis  alienae.    nam- 

^  que,  inquit,  sub  ingenti  lustrat  dum  singula  templo  regi- 
nam  opperiens:  ecce  dixit  unam  et  necessariam  causam 
reginam  opperiens,  quam  sperabat,  ut  factum  est,  ad 
opera  videnda  processuram,  ex  hac  autem  occasione  circum- 

1  quia  oiD.  ed.      9  ftomine  R  corr.  r.       11  ostendit  LR  de- 
monstrat  ed.      15  quid  L R  qu>od  ed.     IQsitLB,  est  ed.     2^  fuerat 
LR  ed.  fuerit  nos.      31  unam  et  LR  et  om.  ed.      ZZ  processuram 
vt  cum  poat  oceastone  interpoh  ed.       33  — r92, 1  circwwtuXisset  ft^. 


92  DONATI  mTERPR.  VERG. 

tulisse  oculos,  ut  singula  consideraret.  nec  minus  etiam 
illud  fuerat  cognitioni  praecurrenti  necessarium,  ut  con- 
diturus  etiam  ipse  civitatem  novam  adverteret  quanto  id 
labore  constaret.  considerabat  etiam  urbis  illius  fortunam, 
quae  surgebat  ingenti  substantia  et  pulchritudine  operis  5 
ac  firmitate  visentis  placebat  aspectibus.  artificumque 
manns  inter  se:  tanta  onmium  artium  in  illo  templo 
venustas  extabat,  ut  intuens  nuUam  aliis  praeferre  po- 
tuisset,  ita  omnes  pariter  una  gratia  et  pari  subtilitate 
certabant.  descripta  magnitudine  operis  et  fortitudine  adi« 
omatum  et  pulcbritudinem  transit,  ut  picturas  quoque 
enumeret.  sed  miratur,  cum  semel  sit  positum,  non  semel, 
sed  saepius  debet  adverti  hoc  modo:  dum  quae  fortuna 
sit  urbi  miratur  artificumque  manus  inter  se  miratur,  ope- 
rum  laborem  miratur.  videt  Iliacas  ex  ordine  pugnas^ 
[bellaque  iam  fama  totwm  vulgata  per  orhem]:  dum  la- 
boriosa  diversorum  operum  et  subtilitatem  singularum  ar- 
tium  miratur  et  quid  ageretur  explorat,  advertit  picturam 
monstrantem  Iliacas  pugnas  bellaque  quorum  opinio  per 
totum  orbem  fuerat  vulgata;  nam  non  pingerentur,  nisi» 
quia  etiam  ad  ipsas  partis  fama  currente  pervenerant. 
sed  consideranda  est  primo  vis  dicentis.  vidit,  inquit, 
pugnas  bellaque  fama  per  totum  orbem  vulgata,  ut  non 
solum  interitum  Troiae  totus  orbis  cognovisset,  verum 
etiam  quis  et  quemadmodum  et  quo  eventu  certasset.  Mc« 
versus  propositionem  tenet  futurae  descriptionis;  ostensurus 
est  enim  quid  sint  pugnae,  quid  sint  bella:  utrumque 
enim  certamen  hostile  significat,  diversum  tamen  Vergilius 
ostendit  e  diverso  genere  fieri.  belium  quippe  est  quod 
inter  plurimos  geritur,  pugna  quae  inter  duos  agitatur.  w 
ad  eandem  propositionem  pertinet  Atridas  Friamwmque  et 
saevum  ambohus  Achillem:  denique  quod  ait  videt,  pro 
saepius  dicto  accipiendum  est,  ut  sit  videt  Iliacas  ex  ordine 

1  ut  om.  ed.       2  cognitione  praecurrente  LR  ed.       16  hel- 
/aque  —  orbem  deest  in  LR,  sed  explicatur.      21  etiam  om.  ed. 
23  bellaque  LR  belli  quae  ed.   \   -oulgata  L^  v.  eran$  ed. 
29  et  diverso  LR  corr.  ed.       32  denique  —  ^^."i  AcKVUem  ^m.<i.^. 


AENEIDOS  I  93 

pugnas,  videt  bella  totum  vulgata  per  orbem,  videt  Atri- 
das,  videt  Priamum,  videt  saevum  ambobus  Achillem. 
saevum  ambobus  species  est  conparationis,  ut  sit  saevior 
fuit  Acliilles  Agamemnone  et  Menelao.  constitit  et  lacri- 
mans,  quis  iam  locus,  inquit,  Achate,  quae  regio  in  terris^QO 
nostri  non  plena  laboris?  ubi  haec  Aeneas  vidit,  constitit 
mente  scilicet  et  corpore  turbatis,  venmi  ubi  agnovit  quae 
essent  quae  pictura  illa  monstrabat,  doluit  et  quasi  nescienti 
socio  indicavit  et  exposuit  et,  quoniam  causa  fuit  doloris 
maxima,  relationem  eius  et  vocem  lacriraae  praecesserunt. 
dolebat  quippe  de  adversis  suis  imperiique  Troiani  et 
suorum  interitu  factas  esse  fabulas  quas  loquerentur  ho- 
mines  et  propter  oblectationem  suam  pingerent.  quae 
vides,  inquit,  digesta  picturis  adversa  sunt  nostra,  quae 
res  indicat  nullum  locum  in  orbe  remansisse  qui  clades 
nostras  ignoret,  quando  malorum  nostrorum  fama  etiam 
ad  istas  solitudines  currendo  pervenit.  sic  tamen  dolenda 
protulit,  ut  partis  etiam  consolationis  inferret.  prius  ta- 
men  agnitionis  ipsius  ostendit  indicium  dicens  en  Priamus, 
dehinc  adiungit  swni  hic  etiam  sua  praemia  laudi,  sunt 
lacrimae  rerum,  [et  mentem  mortalia  ta/ngunt,  solve  metus, 
feret  haec  aliquam  tihi  fama  salutemj.  est  in  ista  pictura 
quod  dolorem  moveat,  est  quod  malorum  solacium  ferat. 
hoc  ipsum  colligebat  argumentis,  non  vero  iudicio.  solve, 
inquit,  metus,  feret  haec  aliquam  tibi  fama  salutem  (mala 
enim  cuiusque  dum  nota  simt  vel  cum  scitur  qui  fuerit 
vel  a  qua  fortuna  deiectus  sit,  manifestum  est  ex  eo  ip&o 
nasci  miserationem,  quoniam  adflictis  humanitas  non  ne- 
gatur),  ut  conpleret  superiorem  propositionem  qua  dixit 
„hoc  primum  in  luco  nova  res  oblata  timorem  leniit,  hic 
primum  Aeiieas  sperare   salutem  ausus  et  adflictis  melius 


7  turbatis  LR  turbatus  r  turbatur  ed.  |  vero  LR  ed. 
rerum  r.  8  illa  post  essent  transpos.  ed.  9  qud  L  quo  R 
quoniam  ed.  11  quisque  pro  quippe  R.  16  etiam  post  quando 
transpos.  ed.  18  inferret  LR  insereret  edl  inf.  seu  ins,  edF 
(cf.  382).  19  affnationis  ed.  21 — 22  lemma  BuppVevY  fe«»,^«m 
duchis  ratione  qua  r.  25.         27  eo  om.  ed. 


94  DONATI  INTERPR.  VERG. 

confidere  rebus".  en  Priamus:  non  tantum  demonstrantis 
est  verum  etiam  dolentis;  potest  enim  sic  adverti  positaiBr 
ut  videatur  dixisse  ecce  ad  quam  ii^^tatem  perductus 
est  Priamus.  coepit  iant  dolores  suos  exponere  quos  ex 
persona  potentissimi  regis,  senis  quoque  et  soceri  capiebat.  s 
sunt  hie  etiam  sua  praemia  laudi,  sunt  lacrimae  rerum 
et  ipsa  propositio  est;  nam  specialiter  dicturus  est  quae 
laudanda  vel  quae  dolenda  sint.  et  mentem  mortalia 
tangunt:  absolute  positum  est  ftangunt,  intellectus  tamen 
ille  est:  mortalium  mentem  tangunt  quaecumque  adversa  lo 
mortalibus  acciderint.  deinde  sequitur  solve  metus,  feret 
haec  aliquam  tibi  fama  salutem.  potuit  enim  ex  eo  nasci 
Didonis  vel  incolarum  miseratio.  sic  ait  atque  animum 
^Qbpictura  pascit  inani  multa  gemens  largoque  umecfat  fiu- 
mine  vu^tum:  animum  pictura  pascit  et  multa  gemens  i6 
propositio  est;  monstrant  enim  quae  in  illa  pictura  eius 
animum  reficerent,  quae  acerbitatem  doloris  excirent; 
utrumque  tamen  considerantis  animum  ducebat  ad  lacri- 
mas,  quo  factum  est  ut  diceretur  largoque  umectat  flumine 
vultum.  doletur  enim  quod,  licet  egregie  factum  videatur,  20 
perierit  tamen,  doletur  etiam  quod  processit  adversum. 
incipit  iam  respondere  propositionibus  superioribus :  nam- 
que  videhat  uti  hellantes  Pergama  circum  hac  fugcrent 
Grai,  premeret  Troiana  iuventus:  hac  Fhryges,  instaret 
curru  cristatus  Achilles,  ecce,  sicuti  proposuit,  ostendit  25 
bellum    esse    quod    inter    plurimos    geritur;    simul    etiam 

1  confideret  LR  corr.  ed.  2  positum  om.  ed.  5  et  quo- 
qite  ed.  9  tangit  et  in  lemmate  et  in  interpretatione  LR. 
absolute  positum  est  tangit  LR,  sed  mentem  et  mortalia  ut  ab- 
solute  posita  explicantur,  non  tangunt,  quare  corruptela  mani- 
festa  est,  sed  crucem  apponere  malui  quam  corrigere. 
15  animum  —  gemens  om.ed.  16  est  om.  ed.  |  monstrant  enim 
LR  enim  monstrat  ed.  17  refi^erent  LR  ed.  refecennt^  \  quae 
LR  quaeve  ed.  |  acersitatem  LR  acerbitatem  ed.  |  exdrent  LR 
excitarent  ed.  excierint?  19  largusque  (supra  recte)  R. 

^O  do/etur  LR  dolet  ed.  (et  infra).  |  videretur  ed.  21  pi-ae- 

cesstt  ed.  22  p^vpositionis  LE.  -ibiis  li  \\  mm.  '^vopositioni 

saperioH  ed.         24  Gh'aii  ed. 


AENEIDOS  I  95 

mOnstrat  quid  pro  gloria  Troianorum  faceret,  quid  incu- 
teret  dolorem.  faciebat  enim  pro  gloria  cum  Troiani 
Graecos  insequebantur  et  pro  patria  laborabant,  movebatur 
dolor  ubi  Graeci  superiores  videbantur  expressi.  nec  pro- 
5  cul  Jivnc  Bhesi  niveis  tentoria  vdis  agnosdt  lacrimans,  470 
primo  quae  prodita  sonrno  Tydides  multa  vastdbat  caedc 
cruentus,  ardentisque  avertit  equos  in  castra,  priusquam 
pahula  gustassent  Troiae  Xanthumque  hibissent.  mox  enim 
ut   venit,   occisus  est  et  abducti  sunt  equi  eius  ad  Grae- 

10  corum  congregationem ;  castra  enim  non  soli  parietes  fa- 
ciunt  verum  etiam  coUecta  in  unum  militum  multitudo. 
idcirco  autem  dixit  ante  occisum  Bhesum  quam  equi  eius 
aut  pabula  degustassent  Troiana  aut  bibissent  Xanthi 
undam,  ut  exitii  eius  et  vitae  finem  celerem  in  ipso  ad- 

15  ventu  demonstraret.  cum  dicit  multa  caede  vastabat  Dio- 
medes  tentoria,  ostendit  cum  Bheso  plurimos  esse  mactatos; 
non  enim  fieri  potuit  ut  solus  ad  auxilium  venisset  aut 
solus  in  tentorio  requiesceret.  subnectit  iam  pugnam  quae 
gesta    est    inter  Achillem   et   Troilum.     sic   enim  posuit: 

so  parte  cUia  fugiens  amissis  Troilus  armis,  infelix  puer  atque  475 
inpar  congressus  AchUli,    inde  infelix,  quia  puer  et  inpar 
congressus  est  ei  qui  a  iuvene  superari  non  posset.    fertur 
tquis  curruque  haeret  resupvnus  i^cmi,  lora  tenens  tanien; 
huic   cervixque   comaeque    trahuntur  per   terram    et  versa 

n  pulvis  inscrihitur  hasta:    descriptio    est   eius   qui  supinus 
trahebatur.    interea  ad  templum  non  aequae  Palladis,  hoc 
est  iratae,  ihant  crinihus  Iliades  passis  peplumque  ferehoM  480 
suppUciter  tristes  et  tu/nsae  pectora  pdlmis:   peplum  ferunt 
genus   esse  vestis  pertinentis  ad  ritum  secretorum  Miner- 

3ovae,   alii   scutum  modicum   dicunt.     Ula  solo  fixos  oculos 


4  expressi  LR  quod  expressit  dicens  ed.       5  rhessi  et  infra 

rhesso  LR.      12  ante  transpos.  ed.       14  exitii  LR  ed.  exitium? 

21  unde  ed.       22  congressus  est  ei  quia  iuvenis  superare  L 

iuvenes  R  cangr.  om.  edl  transpos.  edF  quevi  pro  quia  ed.  qui 

a  iuvene  superari  nos.  28 — 29  ferehant  genus  est  ed. 

29  pertinens  ed.  j   secretorum  LR  sacrorum  r'  in  m^xg.  ^^, 

30  f7/a  LB  dtva  ed.  et  Verg.  lihri  omnes. 


DUNATI  INTEEPR.  VEEG. 

aietsii  tetwlxd.  quod  faciunt  irati,  ne  respiciant  quos  ode- 
runt.  bis  adiungit  Achillis  et  Hectoris  pieturam,  iti  qua 
non  tantum  dolor  ostenditux  considerantis  Aeneae  Terum 
etiam  hostilis  crudelitas  et  avaritia  graviter  repreheuditur; 
nam  omiie  iuimicitiarum  %'irus  inter  hostis  eo  usque  ma-  b 
nere  dehet,  donec  Interveuiat  tluis  vilae  eius  qui  fuerit 
superatus.  ter  mreum  Ilkwos  raptiwerat  Hectora  muros 
e^amntimifue  auro  corpus  iymdebai  AchUtes:  Achines  ex* 
animeiri  per  rauros  patrios  Hectoreni  credidit  pertrahen- 
dum  tantaque  eius  inmanitas  deraonstratur,  ut  hoc  nou  lo 
semelj  sed  saepius  fecerit;  nara  per  murorum  arahitum  ad 
insultationem  plenam  tortio  cLrculo  pertraxit.  ter  clrcum 
Diacos  raptaverat  Hectora  Ufiuros  esanimumque  auro  cor- 
pus  vendebat  Achilles:  in  Bingulii)  grande  poudus  est 
intellectus  ad  exprimendum  dolorem  videntis.  gemuit  enim  i& 
primo  occisi  fortunam  tanti  viri  fortis^  dehinc  quod  de 
eo  triumphus  est  actus  et,  quod  erat  jnalis  omnibus  peius, 
auh  ipsis  civitatis  aspectibns,  ut  defensorem  suum  Hium 
eemeret  tot  adversis  addlctum.  o  quanta  indignitas  rerum! 
trahehatur  Hector  ante  muros  exanimis  quos  plena  virtute  20 
defeuderat  et  circumducebatur  totiens^  ne  quis  a  cogni- 
tione  illius  durissirai  casus  remaneret  esceptus.  tantumque 
potuit  hostis  inmanitas,  ut  miscrrirao  patri  auro  venderet 
orbitatera  suam,  quasi  demum  iLle  damno  moveri  potuisset 
qui  vel  funns  captivi  pigneris  totis  opibus  cupiebat  ahsolvj*  ai 
interea  pro  doleutis  anirao,  cum  haec  pronUBtiamus*  ex- 
toliendum  est  Hectoris  nomen  et  Ackillis  deprimendum. 
notatur  quippe  ipsius  Achiilis  inpietas  et  avaritia*  quis 
enim  mortuum  veudit  nisi  iupius?  quis  in  regno  po- 
situs    perindeque   loeuples   aurura    desiderat    niai    avarus?  ao 


1  quoii  LR  q^umi  ed.  ^  et  amritia  om.  ed.  8  aehillts 
L  corr.  L  11  man,  &  credidii  LK  dedit  ed.  16  tanti  LR 
et  1  ed.  17  ei^t^  LR  peius  0  ed.  cf.  487.  18  suum  itinni 
B  suuni  illuvi  L  itlum  suum  ed,  19  additum  ed.  24  quasi 
demum  ille  LR  temere  mut.  ed,  26  qui  om.  ed.  |  pigmriti 
ed.   I   absoltn  om.  rtdimi  aute  to*t*  eubatituit  ed.  29  vtn^^ 

^idt^  ed. 


AENEroos  I  97 

tum  vero  mgentem  gemihm  dat  pectare  ab  imo,  ut  spolia,  486 
ut  cmrrus  uique  ipsum  corpus  amici  tendentemque  manus 
Priamum  conspexit  vnermis.    cmn  dicit  tum  vero,  ostendit 
aliquos  animi  dolores  praecessisse,    sed  non  tantos  qualis 

5  ex  Hectoris  casu.  dixerat  quippe  „constitit  et  lacrimans 
quis  iam  locus,  inquit,  Acliate?  quae  regio  in  terris 
nostri  non  plena  laboris?^  item  „multa  gemens  largoque 
umectat  flumine  vultum",  Rhesi  quoque  „niveis  tentoria  velis 
agnoscit  lacrimans^S    hic  ergo,  ubi  maiores  causae  doloris 

10  accesserant,  tum  vero,  inquit,  ab  imo  pectore  gemitum 
dedit,  dura  et  inmoderata  ac  multiplici  aoerbitate  percussus. 
vidit  enim  etiam  spolia  erepta  viro  forti  et  civi  optimo, 
amici  etiam  corpus  et  currus  (aut  ipsius  Hectoris  currus, 
ut  inter  spolia  haberentur,  aut  Achillis   quibus  Hectorem 

15  traxit)  et,  quod  omnibus  doloribus  fuerat  peius,  Priamum 
tendentem  manus  hoc  est  rogantem.  quod  autem  ait  en 
Priamns,  in  eius  nomine  latissimum  nobis  dedit  intelle- 
gendi  tractatum.  Priamus,  inquit,  sciLicet  qui  fuerat  gra- 
vioris   aetatis,   potestatis  regiae,   cuius  imperium  per  in- 

80  flnita  tempora  cum  onini  felicitate  floruerat.  dolebat  in 
eo  socerum  etiam  suum,  patrem  tot  perditorum  liberorum, 
avum  quoque  multorum,  ad  hanc  necessitatem  redactum, 
ut  post  amissa  omnia  in  causa  durissimae  orbitatis  hostem 
supplex  rogare  cogeretur.     manibus,  inquit,  inermibus,  aut 

25  simpliciter  sine  armis  aut  certe  sine  insignibus  regni,  quia 
qui  rogatum  venerat  in  omnibus  se  inferiorem  debuerat 
demonstrare.  se  qmque  principibus  permlxtum  agnovit 
Achivis:  ad  illam  propositionem  pertinet  qua  dixit  ,,sunt 
hic  etiam  sua  praemia  laudi^^    nam  quod  ita  sese  pictum 

so  advertit,    ut    principibus   Graecis   mixtum    esse    constaret. 


4  tantos  LR  tales  ed.       6  quippe  LR  scilicet  ed.       10  tunc 
vero  LR  ed.,  sed  supra  tum.        11  perculsu^  ed.        12  viderat 
ed.  I   etiam  om.  ed.        15  qu^od  om.  ed.  |  fuerat  peius  om.  ed. 
18  tractum  ed.  |  fuerit  LR  ed.  fuerat  nos.         19  cuius  im- 
perium  LR  qui  ed.  20  floruerat  LR  -rit  ed.  21  -peTdv 

t<mm  LR  virtute  praeditortm  ed.         22  multor^i/ira  \i^  w.  'tsA- 
poittm  ed, 

JDon.  interpr.  Verg.   vol.  I.  ^ 


98  DONATI  INTERPR.  VERG. 

utique  gloriosum  fuit  catervas  hostium  et  confertos  pri- 
morum  cuneos  non  timuisse.  eoasque  ades  et  nigri  Memr 
nonis  arma:  agnovit  non  semel  accipiendum  est;  agnoyit 
enim  se  Aeneas,  agnovit  eoas  acies,  agnovit  mgri  Menmo- 

490  nis  arma.     diuiit  Amazonidum  lunatis  agmina  pdtis  Fenr  5 
(hesUea  furens  mediisque  m  miUbus  ardet  amea  suhnectens 
exertae  cingula  mammae  heUatrix  audetque  viris  concurrere 
virgo:    laudem    dixit    eius    quae    in    feminino    sexu   virili 
audacia  ducebatur.     illa   enim  tanta   constantia    fuit,    ut 
congressiones    bellicas    viris    certantibus   non  timeret   nee  10 
revocaretur  virginaU  verecimdia.    tanta  autem  fiducia  ve- 
nire   videbatur  tantumque  ardere  in  bellum,  ut  quod  se- 
cretum  esse  virguiibus  solet  illa  offerret  videntibus,  scilicet 
cum    exerta    papilla    pugnaret.      pertinet    hoc    etiam    ad 
proeliantis   audaciam,  ut  pugnaret  femina  nec  munimine  is 
tegeretur  armorum. 

Haec  omnia  picturarum  quae  specialiter  poeta  descripsit 
non  sola  fuerunt  in  templo,  sed  considerantis  Aeneae  in- 
tentionem  adventus  Didonis  interveniens  rupit.  quod  ipsum 
sic  inperfectum  poni  convenerat;  esset  enim  poetae  vitium,  20 
si  conpleto  omnium  picturarum  spectaculo  induxisset  Di- 
donem  processisse.    denique  sic  posuit:  haec  dum  Dardanio 

496  Aeneae  miranda  videntur,  dum  stwpet  ohtutuque  haeret  de- 
fixus  in  wno.  non  dixit  cum  haec  omnia  considerasset 
Aeneas,  sed  ait  dum  considerat,  dum  miratur,  dum  stupet,  25 
dum  omnia  illa  fixa  intentione  considerat,  ut  ostenderet 
superfuisse  adhuc  multa,  quae  considerari  potuissent. 
magna  tamen  in  poeta  latitudo  non  multis,  sed  paucis 
expressa,  ut  una  res  quadripertito  posita  brevissime  dice- 
retur.    nam  ut  est  summi  dictoris  res  brevis  late  disserere,  so 

1  gloriosum  fuit  LR  /*.  gl.  nani  ed.    |    confertissimos  ed. 

2  timuisse  hU  t.  significat  ed.       8  sexu  LR  habitu  ed.       9  du- 

cehatm  L  ed.  didebatur  R  dicebatur?      14  etiam  LR  autem  ed. 

15  nec  L  R  quae  ed.     17  describit  ed.     18  solum  ed.     21  omnium 

om.  ed.     22  praecessisse  ed.     24  haec  om.  ed.  |  consideraret  ed, 

J^^  att  dum  eonstderat LB,  dum  coYisiderat  d.^Utmii  vult  r  adtdum 

9ns.  om.  ed.      29  quadripartito  ed.     ^O  dictom  \i^  d.oc^t>»  ^. 


AENEIDOS  I  99 

ita  artiiiciosum  est  atque  subtile  latitudinem  materiae 
stricto  sermone  colligere.  regina  ad  templim,  forma  pul- 
cherrima  Dido,  incessit  magna  iuvenum  stipante  caterva: 
dum  Aeneas  consideratione  picturarum  tenetur  intentus, 
6  processit  regina  visura  operis  currentis  effectum,  quae  res 
et  animum  Aeneae  et  studium  conamutayit;  nam  debuit 
convertere  omnem  intentionem  suam  ad  ea  quae  attulerat 
procedentis  occasio.  sed  primo  conplet  poeta  processio- 
nem  Didonis,  timc  redit   ad  Aeneae  tractatus.     processit, 

10  inquit,  regina  ad  templum  magna  iuvenum  stipante  ca- 
terva.  duplex  procedendi  necessitas  feminae,  ne,  si  esset 
superflua,  vel  maxime  formosae  et  eius  quae  cum  multis 
viris  incederet,  inveniretur  inverecunda  quae  facile  nuUa 
cogente   causa  publicis  sese  offerret  aspectibus:    processit, 

15  inquit,  ad  templimi:  ecce  religionis  et  venerationis  causa 
processit;  et  regina,  hanc  enim  pro  potestate  tangebat 
videndi  et  considerandi  necessitas,  ut  nosset  quantimi  opera 
templi  ipsius  prolicerent,  quod  plena  veneratione  cupiebat 
esse  perfectimi.    banc  poeta  conparat  Dianae  eiusque  for- 

80  mam,  verecundiam,  mores  iustitiamque   conlaudat  Aeneae 
iam    praestruens    laudem    qui    ab    ea    suscipi  hospitio   et 
amari   commeruit.     qualis  in  Eurotae  ripis  aut  per  iuga 
Cynthi  exercet  Diana  choros,  quam  mUle  secutae  hinc  at-600 
que  hinc  glomera/ntwr  Oreades;   illa  pharetram  fert  umero 

35  gradiensque  deas  superemvnet  omnis,  Latonae  tacitum  per- 
temptant  gaudia  pectus:  ex  occasione  conparationis  istius 
expressit  poeta  quam  laeti  sint  parentes,  cum  prosperis 
successibus    ferri   viderint   liberos    suos.     talis  erat  Bido, 


4  teneretur  ed.         5  currentis  LR  surgentis  ed.         9  tunc 
LR  deinde  ed.  |  tractatim  ed.       10  iuvenum  om.  ed.       11  fe- 
mvnae  LR  reginae  ed.         12  foiniosa  ed.    |    et  eius  om.  ed. 
14  offerre  LR  corr.  ed.    |    incessit  ed.         16  ut  regina  LR  ed. 
et  r.  noB.       17  nosset  LR  noscet  L  Ilman.  nosceret  ed.  |  operum 
ed.         18  ipsius  om.  ed.    |   perficerent  ed.        20  concludat  LR 
concludit  r  vel  coUaudat  r'  in  marg.  eommendat  ed.      21  prae- 
struens  LR  praestans  ed.  |  qm  L  quia  R.  |  siispici  1»'^  susclp^ 
L  n  man.     2B  dea  LB  deas  r.    26  ex  occasione  coyiparatlouis^i^ 
comparattoneetoccasioneed.     278imted.     28  fcrrilillproducife^. 


100  DONATI  INTERPR.  VERG. 

talem  se  laeta  ferehat  per  medios:  inter  omnis  viros  am- 
bulabat  et,  ne  alienus  a  sexu  ac  per  hoc  inyerecundus  eius 
putaretur  incessus,  addidit  necessarias  causas  et  honestas: 
instans,  inquit,  operi  regnisque  futuris,  unam  curam  gerens 
quae  testaretur  devotionem,  perficiendi  templi,  alteram  quae  5 
imperantis  instantiam  demonstraret.  talis  erat  Dido  qualis 
est  Diana  cum  choris  suis,  talem  se  laeta  ferebat:  laetam 
vult  esse  ex  successu  eorum  quae  diversarum  fabricarum 
mole  surgebant.  post  haec  describitur  ingressus  eius  in 
ipsum  templum,  in  quo  et  sedere  et  de  operum  labore  10 
505iudicare  consueverat:  tum  faribus  divae,  media  testudine 
templi,  saepta  armis  solioque  alte  subnixa  resedit,  hic  nisi 
Qrdinato  sensu  quaeratur  intellectus,  non  poterit  con- 
prehendi;  erit  enim  satis  incertum  quid  poeta  descripserit; 
nescietur  quippe  ubi  sederit  Dido  et  ubi  armis  saepta  sit.  16 
ordinamus  ergo  sensum  sic:  tum  foribus  divae  saepta 
armis  media  testudine  templi  solioque  alte  subnixa  resedit. 
quomodo  est  ofi&ciorum  omnium  consuetudo,  deducuntur 
iudices  usque  ad  fores  secretarii  ibidemque  officium  re- 
manet,  illi  vero  ingressi  solium  ascendunt  et  sedent.  omnes  20 
igitur  qui  in  obsequio  fuerant,  cum  procederet  regina, 
ut  erant  armati  ante  fores  remanserunt,  illa  ingressa  est 
et,  ubi  ad  mediam  testudinem  templi  hoc  est  ad  mediam 
aream  pervenit,  ascendit  solium  quod  ipsius  causa  fuerat 
conlocatum  et  primo  alte  consurgens  sedit.  interea  bono-  25 
rum  reginae  sic  poeta  meritum  demonstravit;  cui  enim 
tot  viri  obsequebantur  habuit  procul  dubio  animi  virtutes 
egregias,  quae  demonstrarentur  in  femina,  quas  colerent 
tanti    viri    et    quibus    conpetenter    oboedirent.      ecce    iam 

2  oerecundus  ed.  corr.  ed.  post.  4  operis  R.  5  faciendi 
templum  ed.  6  operantis  ed.  6 — 7  qualis  erat  ed.  8  eorum 
L  ed.  ex  eorum  R  aedificiorum?  \  quae  LR  qui  ed.  9  moles 
urgebant  LR  ed.  mole  surgebant  r  cf.  522.  13  ordinnto  sensu 
LR  -tio  sensus  ed.  16  ordinemus  ed.  18  officiorum  LR 

iudiciorum  ed.    |    ducuntur  ed.  20  escendn/nt  L  n  man. 

^^  ut  erant  R  aut  erant  L  om.  ed.  „cum  inermibus  qui  illam 
seqnebantui^''  post  ingr,  est  intetpoY.  e^.  "i.^  id  tst  ed. 

25  honorum  ed.         29  tanii  L  tauti  mri  ^  om.  ^^. 


AENEIDOS  I  101 

specialiter  numerantur  bona  ipsa:  iura  dahat  legesque  viris. 
iura  dabat  sic  alii  exponunt:  imperabat,  sed  non  ita  est; 
nam    qni    sub    novo    imperio    agebant   nondum    habebant     - 
leges  et  iura  quibus  tenerentur.     haec  ergo  iura  et  leges 

5  dabat  hoc  est  constituebat.  tenentibus  quippe  imperium 
plena  potestas  est  iura  scribere  ac  leges  proferre,  quibus 
TLvant  qui  agunt  sub  imperio;  non  enim  potest  rectius 
"vivere  nisi  quem  tenet  iuris  legumque  necessitas.  hoc 
igitur    fuit    praecipuum    in    eius   laudibus,    cum  scriberet 

10  leges  et  iura,  quia  adquiescebant  viri  iussis  feminae.  ecce 
cnm  a  publicis  consultis  etiam  ad  operum  laborem  Yenieba- 
tur,  ostendebat  aequitatem  suam  et  in  consulendo  pruden- 
tiam:  operum,  inquit,  Inhorem  partibus  asquaJbat  iustis  aut 
sorte  trakehat.    iudicio  suo  operis  partis  singulis  adscribe- 

15  bat,  quae  aestimatione  iustitiae  possent  sine  suspicione 
gratiae  definiri,  quae  autem  natura  sua  ad  plenum  aequari 
non  poterant  retracto  arbitrio  suo  sortis  iudicio  dabat,  ut 
ex  uma  licet  graviorem  accipiens  laboris  partem  non  iam 
reginam    incusaret,    sed    fortunam    suam.     et    haec    sicut 

20  picturas  non  perfecit  poeta;  nam  cum  multa  ageret  Dido 
multaque  disponeret,  non  enarratis  omnibus  quae  agebat 
intervenit  repentinus  eventus  rerum  et  ad  aliud  translata 
descriptio  est.  cum  suhito  Aeneas  concursu  accedere  magno 
Anthea  Sergestumque  videt  fortemque   Cloantham  Teucro- 610 

26  rumque  alios,  ater  quos  aequore  turho  dispulerat  penitusque 
aUas  ahvexerat  oras:  agente  adhuc  Didone  quae  ad  offi- 
cium  reginae  pertinebant  subito  Aeneas  ad  eam  venientis 
advertit  quos  vi  pelagi  putabat  extinctos.  ecce  conpletum 
est  quod  Aeneae  mater  praedixerat.     ohstipuit  simul  ipse, 

30  simul  perculsus  AcJiafes:    obstipuit  et  perculsus  bis  acci- 

1  numeravit  ed.  3  impei-io  om.  ed.  7  recte  ed. 

9  principium  ed.  10  eece  LR  ecce  enim  ed.  11  operum 

lahorem  LR  opera  ed.  ,  14  iudicio  LR  et  i.  ed.  |  partis  LB  edl 
par  edF.  |  adscribehat  LR  scrihehat  r.  22  aliti^  translata  LR 
alio  L  U  man.  ad  aliud  r  alia  suhlata  ed.  26  o&uexerat  li^ 
adv.  ed.  28  v$  pelapi  LR  in  pelago  ed.  ^O  peTCU8\i&  ^^^ 

7  BnperpoB.  L II  man.  percuhm  R  in  interpr.  perculsu»  1*^. 


102  DONATI  INTEEPR.  VERG. 

piendum  est;  nam  uterque  obstipuit,  uterque  perculsus  est, 
denique  sic  posuit:  simul  ipse  hoc  est  Aeneas,  simul  et 
515  Acliates.  laetitiaque  metugue:  avidi  cmimgere  dexiras  ar- 
debant,  sed  res  animos  incognita  turhat:  his  ergo  duobus 
animi  motibus  obstipuerunt  et  perculsi  sunt,  laetitia  sci-  5 
licet  et  metu,  inpellebat  eos  laetitia  ut  se  ostenderent  et 
suorum  dexteris  iungerentur,  revocabat  metus  sub  omnium 
rerum  incerto.  denique  subiungit  metus  ipsius  causas: 
dissimuikmt  et  mibe  cava  speculantur  amicti  quae  fortuna 
viris,  classem  quo  litore  Ivnquard,  quid  veniant  cuncti.  ecce  lo 
quot  posuit  causas  quae  Aenean  et  Achaten  incertos  red- 
iliderant;  unam  quae  laetitiam  moTerat,  quae  fuerat 
manifesta  sociis  salvis.  merito  ergo  prudentiae  consilium 
fuit  primitus  explorare  quae  fecerant  metum,  ut  sciretur 
quae  fortuna  viris,  hoc  est  qua  evaserant  vel  quae  eos  is 
fuisset  exceptura,  classem  quo  litore  linquant;  rex  enim 
non  tantum  de  hominum  verum  etiam  de  navium  incolu- 
mitate  debuit  esse  soUicitus.  dicit  et  novissimam  causam, 
quid  veniant  cuncti:  cum  dicit  cunctos,  quomodo  sub- 
nexuit  nam  lectl  navibus  ibant  orantes  veniam  et  templum  w 
clamore  petebant?  cunctos  dixit  eos  omnis  qui  ad  de- 
precandam  Didonem  venerant,  non  omnis  qui  fuissent 
naufragio  liberati;  nam  lecti,  hoc  est  qui  in  talibus  causis 
loqui  possent  et  commodum  tenere  sermonem,  ibant  orantes 
veniam  et  templum  clamore  petebant.    orantes  et  clamore  25 


1  nam  uterque  om.  ed.  |  uterque  LR  uterqu£  et  ed.       4  his 
L^R  bis  ed.        6  metus  ed.    |    inpellebant  R.    |    ut  se  L  ut  ipse 
R  r  =  L.        7  dextris  ed.    j    suh  om.  ed.         8  incertos  ed. 
10  quid  veniant  cuncti  om.  ed.  11   quod  LR  qu^t  r  ed. 

12  unam  quae  LR  unaque  ed.    |    m^overant  ed.    |    fuerant  ed. 
13  suis  LR  ed.  intellectu  caret  salvis  nos:    laetitiae  unam 
tantummodo  causam  fuisse  dicit  eamque  manifestam,  sociorum 
«alutem.  l^  ex  enim  LR  rex  enim  L  11  man.  ed.  etenim  r: 

cf.  quae    de  reginae  officiis  dicit  496,  praeterea  etenim  apud 
Donatum    me  legere  non  memini.         19  cuncti  om.  ed.    |    quo- 
modo  L  B    quos  ed.       20  cunctis  lemmati  praefixit  ed. :  at  Don. 
cunciz  legi  t  et  quaestionem  adnotaV.  m^e  ot^a.m.         21  depre- 
•candum  ed.         25  et  clamore  LK  templ.um  \TL\,«t^^^ .  ^^. 


AENEIDOS  I  103 

petebant  non  cohaeret:  nam  orare  est  ore  aUquid  suppli- 
citer  postulare,  clamore  petere  cum  strepitu  inverecundo 
voces  claras  emittere.  causas  igitur  adventus  ipsorum 
licet  uterque  nesciret,   coniciebant  tamen  ex  ipsorum  cla- 

5  moribus  magna  eos  urgeri  necessitate,  ut  ante  clamosas 
voces  eflfunderent  quam  Didonem  ipsam  videre  potuissent 
et  rogare.  clamandi  causas  fuisse  iustas,  non  seditionem 
ipse  Vergilius  docuit;  nam  Dido  intus  fuit,  officium  vero 
foris:  cum  nullus  nuntiaret,  aliter  ad  scientiam  eius  per- 

10  venire   non  poterant,   nisi   clamantum  vox  fiiisset  audita. 

Sequitur   postquam   introgressi    et   coram    data   copiah^O 
fandi,  maximus  lUonem  placido  sic  pectore  coepit.     recte 
hic   poeta   et  locum  servavit  et  tempus    et   personam   et 
hoc  genere  ostendit  non  seditiosas  voces  emisisse  eos  qui 

15  supplices  venerant.  clamabant,  inquit,  cum  essent  foris, 
sed  postquam  introgressi  sunt  et  tempus  loquendi  occa- 
sionem  dedit,  locus  vero  fiduciam  tribuit  nec  deerat  per- 
sona  quae  rogaretm*  ac  postulata  praestaret,  loqnendi 
modum,  vel  maxime  in  templo  et  apud  eam  quae  teneret 

»0  siunmam  rerum,  temperavit  qxii  fuerat  locuturus,  hoc  est 
Ilioneus.  quem  cum  dicit  ceteris  fuisse  meliorem,  intelle- 
gere  debemus  qualis  ab  ipso  sermo  proferri  debuerit. 
placido,  inquit,  sic  pectore  coepit.  foris  clamoribus  age- 
batur,   ubi  negabatur  persona  Didonis;   quando   data   est 

35  fandi  copia,  id  est  quando  cum  praesente  regina  coram 
licuit  loqui,  mutata  sunt  omnia  quae  turbulenta  videbantur 
et  sermonis  placiditas  repente  successit.  o  regina,  novam 
cui  condere  luppUer  y/rhem  iustitiaque  dedit  gentis  frenare 
superhas:  magna  dicendi  arte  locum  istum  poeta  conplexus 

30  est,  primum  omnium  ut  principia  ipsa  artiore  brevitate 
succingeret  et  tamen  plurima  necessaria  continerent,  primo 
personam  Didonls  laudaret,    subtilem   obiurgationem  non 

2  elamore  petehant  LR  ed.  clamare  sine  petehcmt  r   clanwre 
petere  nos.      3  emittere  LR  emittehant  ed.  [ipsonm  LR  eorum 
ed.      10  eocclamantimn  ed.      12  co^t  LR  fatwr  ed.      VI  \ocfWiS 
vero  LR  locuiuro  ed.        27  et  —  suocessit  om.  ed.        ^\  ct  \i^ 
^g^  ed.  I  continerent  Lr  ed.  contineret  R. 


104  DONATI  INTERPR.  VERa. 

omitteret,  redderet  in  ipsa  obiurgatioiie  benivolam,  invi- 
diam  vero  inliumanitatis  et  superbiae  reiceret  in  alios, 
ipsam  diceret  iustam  neque  eam  laederet  cuius  faerat 
petiturus  auxilium.  singula  ergo  quae  diximus  quae  sint 
vel  quomodo  inlustriora  reddantur  necessario  providendum  5 
est.  Hioneus  veniebat  ad  incognitam:  ipse  idem  qui  loca 
iUa  hominesque  nesciret  perindeque  incertus  omniimi  quem- 
admodimi  aliqua  laude  adsimipta  benivolam  faceret  con- 
iectura  collegit.  senserat  enim  et  probaverat  hominum 
inpios  et  inhumanos  mores,  quos  in  posteriore  oratioms  lo 
suae  parte  evidenter  expressit.  suspicione  utique  debuit 
duci  quod  talis  esset  etiam  illa  cuius  tenebantur  imperio. 
sed  hanc  partem  meliore  ratione  argumentandi  correxit 
nihilo  minus  etiam  ipsam  oblique  contingens,  ut  ex  aliena 
hoc  est  suorum  reprehensione  confusa  erubesceret  talis  is 
videri  et  praestaret  se  benivolam.  collectis  igitur  con- 
trariis  omnibus  conponitur  duobus  versibus  plena  laudatio. 
o  regina,  quod  est  procul  dubio  difficillimum  feminam 
regnare:  ex  difficultate  igitur  laus,  quod  factum  sine  di- 
vino  favore  provenire  non  potuit.  novam  cui  condere  20 
luppiter  urbem:  ecce  secxmdum  meritum,  quod  adeo  vel 
maxime  sine  admiratione  dici  nequibat  eo  loquente  quem 
constabat  dolere,  quod  sibi  id  provenire  non  poterat,  sicuti 
ex  persona  Aeneae  superius  (437)  dictum  est  „0  fortunati 
quonmi  iam  moenia  surgunt^'.  cum  igitur  femina  faceret  25 
quod  difficulter  provenit  viris,  apparebat  procul  dubio 
non  himaanis,  sed  divinis  opibus  fieri.  surgebat  quippe 
non  fabrica  speciei  alicuius  levissimae,  sed  ingentis  magni- 
tudo  civitatis.  ecce  duo  miracula  in  laude:  mulier  regnat, 
mulier   aedificat   civitatem  novam,   additur  tertiimi,  quod  80 

2  vero  om.  ed.         4  quae  diximus  om.  R  add.  r.         6  ipse 
idem  LR  regionem  ed.  8  benivolum  (et  infra)  L  cf.  372.  | 

faciat  ed.  9  homines  ed.  12  etiam  om.  ed.  14  aiieno 
ed.  19  laus  LR  fit  l.  ed.  |  sine  LR  nisi  ed.  20  fovere  LR 
favore  L  II  man.  r.  ed.  |  pervenire  ed.  21  ab  eo  LR  ed.  adeo 
nos,  quia  eo  loquente  sequitur.  26  provenit  viris  LR  pro- 

venire  v.  posset  ed.       29  eccc  LU  et  ed.  \  laude  LR  l.  sunt  ed.  | 
re^nat  LR  r.  et  ed.         30  addidit  ©d. 


AENEIDOS  I  105 

augeret  admirationem,  iustitiaque  dedit  gentis  £renare 
superbas,  lioc  est  solam  te  apparet  florere  iustitia;  nam 
pro  frenis  aequitate  certas,  ut  regas  homines  quibus  pa- 
rendi  studium  natura  spontaneum  denegavit.  firenare 
5  autem  cum  dicit,  ostendit  plenam  gentium  feritatem; 
quaecumque  enim  non  succumbunt  imperio  hominis  freno- 
rum  potestate  franguntur  et  coguntur  invita  facere  quae 
sponte  non  curant.  in  hominibus  contra  est:  fit  deterior 
cui   extorquetur  contra  naturam   quod   nasci  non  meruit, 

10  mali  homines  non  paribus,  sed  contrariis  superantur,  hu- 
manitate  scilicet  regentis  et  voluntate,  quas  in  Didone 
fuisse  coUegit  sapientissimus  Ilioneus,  qui  yituperando  in- 
colas  et  inhumanitatis  arguendo  laudabat  eam  cuius  bene- 
ficia  requirebat.    ecce  facit  ad  praesentem  causam  et  docet 

15  quemadmodum  ad  humanitatis  partis  redigantur  et  reti- 
neantur  imperio  quibus  obsequendi  studium  natura  non 
tribuit.  quantum  ad  benivolentiam  ducta  est  cui  dictum 
est:  quod  alii  firenis  inpositis  nituntur  efficere  tu  huma- 
nitate   conples   et  perficis  lenitate!     principiorum  ratione 

20  confecta,  quibus  laudavit  reginam  et  incolarum  mores 
ferociamque  gravi  invidia  perfadit,  suam  debuit  purgare 
personam,  quae  purgatio  ad  id  revocatur,  ne  iuste  vi- 
deantur  passi  violentiam.  Troes  te  miseri:  quam  cito  et 
quam  evidenter  expressit  et  personam  et  fortunam   suam 

25  et    eius    specialem    significationem    quam    rogabatl     quod 
autem   ait  miseri,   ostendere  voluit  miseros   nihil   audere 
potuisse  vel  posse  quod  commodis  Didonis  officeret.    ventis 
maria  omnia  vecti  oramus,  ut  appareret  illos  ad  illa  litora  526 
non  sponte,  sed  necessitate  esse  delatos.    ecce  totum  bre- 

30  vitas  tenuit  pro  temporis  ratione  et  pro  persona  loquentis. 
incipit  iam  summa  petitionis  simili  brevitate  coUecta,  tam 


2  apparet  fiore  LR   a.  florere  L  11  man.  r  appetere  ed.    | 
iustitiam  ed.   |    nam  om.  ed.         3  certas  om.  ed.        4  sponta- 
neum  denegavit  LR  sponte  negavit  ed.         6  hominis  om.  ed. 
7  et  —  facere  om.  ed.      8  currant  ed.       13  laudat  ed.      14^  tawt 
LR  Uicite  ostendit  ed.  facit  ad  nos  cf.  667.       15  rediguirvtUT  et 
retinentur  ed.      26  audire  R  corr.  r.       31  simili  Lll  summa  ^^. 


106  DONATI  INTERPR.  VERG. 

iusta  tamque  sine  praestantis  detrimentis  expressa,  ut 
quivis  inhumanus  et  durus  facillime  flecteretur.  proMbe 
infandos  a  navibus  ignis,  parce  pio  generi  et  propius  rts 
aspice  nostras:  ecce  postolata  sunt  tria:  ne  incenderentur 
naves,  ut  ostenderet  se  et  necessitatem  habere  abeundi  et  s 
Toluntatem  atque  ex  hoc  ipso  perdoceret  casu  potius  quam 
ad  inferendam  violentiam  venisse.  parce  pio  generi;  reus 
enim  pius  esse  incipiet  qui  persecutus  fuerit  pium:  quae 
sanctitas,  inquit,  eo  amplius  laedenda  non  est,  quod  hanc 
natura  sanguinis  et  generis  ducti,  non  aliqua  constricti  lo 
lege  servamus.  et  propius  res  aspice  nostras:  terfcia  pe- 
titio  generalis  est:  quicquid  commodum  nostrum  spectat 
oramus  ut  praestes.  haec  non  ponendo  per  species  hone- 
stius  conplexus  est,  quam  si  designaret  evidenter,  intellegi 
tamen  potest  omnia  ilios  consequi  potuisse,  si  favorem  15 
reginae  plenissimum  fuissent  consecuti.  denique  conciliata 
Dido  et  humana  iuxta  ipsos  fuit  et  recepit  hospitio  et 
sponte  infinita  mimera  constitutis  in  navibus  misit.  mn 
nos  aut  ferro  Lihycos  populare  penates  venimus  aut  raptas 
ad  litora  vertere  praedas,  non  ea  vis  animo  nec  tanta» 
superbia  victis:  adsertio  innocentiae  cum  probatione  sua: 
nec  ad  hoc,  inquit,  venimus  neque  eius  sumus  naturae, 
ut  in  aliena  exeramus  inprobas  manus,  aut  exerceamus 
direptionem,  et  hoc  si  gereremus  animo,  quid  auderemus 
victiV  quantum  miseri  niti  possemus?  ad  probationem  K 
istius  innocentiae  pertinet  quod  supra  dixit  „ventis  maria 
omnia  vecti".  si  enim  vellent  aut  possent  facere  violen- 
tiam,  fecissent  in  aliquibus  terrarum  partibus  et  caruissent 
violentia  maris,  quam  per  omnia  litora  naufragando  per- 
senserant.  novissimum  argumentum  probabilis  innocentiae  so 
fuit  quod  posterius  posuit  „oramus";  nuUus  enim  rogando 


8  pius  esse  R  esse  L  ed.  |  incipit  ed.      9  laedandaLR  corr.r. 

non  om.  R  add.  r.         12  et  LR  est  et  ed.  est  nos.  |  ad  cammo- 

dum  ed.       16  fuissent  om.  ed.       22  ne  ad  hoc  LR  nec  a.h.  ed. 

Sl  posterius  LR  prius   cum  q  =  quaere  r,    sed  posterius 

recte  so  bahet,   non  enim  ad  \emma,  Tfe«^\c\t,  aed  ad  versum 

modo  laudatum. 


AENEIDOS  I  107 

vult  consequi,  nisi  qui  alienus  est  a  cogitationibus  vio- 
lentiae.  et  hoc  quod  yenerunt  adserit  non  voluntate 
cuiuspiam  factum,  sed  vi  maris  et  necessitate  turbinum, 
quibus  coDstabat  Troianos  non  iam  venisse  ad  Carthaginis 

« partis,    sed    ad    Carthaginis    litora    nau£ragantis    eiectos. 
multis  igitur  ostendit  suam  suorumque  innocentiam,  quae 
omnia    fortiore    argumento    cumulavit    dicendo    est  locm,6S0 
Hesperiam  Grai  cogvumme  dicmit,  terra  a/ntiqua,  potens 
armis  atque  ubere  glaebae,  Oenotri  coluere  viri:  nu/nc  fama 

10  minores  Italiam  dixisse  ducis  de  nomine  gentem,   hic  cursus 
fuit,  cum  subito  adsurgens  fluctu  nimbosus  Orion  in  vadab36 
caeca  tuUt  penitusque  procadbus  austris  perque  undas  su- 
perante  sah  perque  invia  saxa  dispulit,  huc  pauci  vestris 
adnammus  oris.   et  locorum  et  hominum  Carthaginis  plena 

15  deformatio,  sed  non  aperta.  nam  cum  laudat  partis  ad 
quas  tendebat,  sic  illis.  derogat  ad  quas  invitus  eiectus  est. 
ibamus,  iQquit,  ad  optimas  terras  Italiae,  uberes  et  copio- 
sas,  quas  colunt  Oenotri  viri  qui  nunc  Itali  dicimtur, 
optimi  utique   et  praecipui,  sed  existente  Orionis   sidere, 

^  sine  dubio  adversa  fortuna  expugnante  commodum  nostrum, 
cum  violentiae  pelagi  non  valeremus  obsistere,  in  vestra 
litora  hoc  est  iu  solitudines  et  horrendam  desertionem 
sumus  adpulsi.  quis  ergo  relictis  melioribus  pergit  ad 
deteriora,  nisi  qui  non  suo,  sed  arbitrio  conpellitur  alieno? 

35  si  igitur  non  sponte  venimus,  apparet  nos  nuUum  infe- 
rendae  violentiae  studium  gerere.  qui  enim  haec  cogitat 
destinata  loca  et  ad  praedam  disposita  sponte  adgreditur, 
sponte  occupat,  sponte  invadit  et  aliquid  eligit  in  quo  sit 
uberior  praeda.     descriptionem  naufragii  non  frustra  po- 

zo  suit;    nam    huius    adiectio    potuit   movere   misericordiam. 

2  venerunt  R  venerant  L  ed.   |    adserit  om.  ed.    |    non  LR 
non  esset  ed.         6  sed  —  eiectos  corrapit  ed.         8  Graii  L  ed. 
cf.  467.        9  Oenotrii  L  ed.  enoiri  R        10  ^ic  LR  huc  ed. 
11  flictu  R  corr.  r.         14  adnavibus  R  corr.  r.        18  coluerunt 
ed.         19  sidere  LR  scelere  ed.         21  pelagi  LR  plagae  ed. 
24  teriora  LR  corr.  L  11  man.  r  ed,       26  nos  nullum  1^^  wm 
ullum  edF. )  inferendae  om,  ed.      26  haec  LR  hoc  ed.      ^%  deQiX 
LB  corr.  r  ed. 


108  DONATI  INTEBPR.  VERG. 

paucorum  autem  idcirco  mentionem  fecit,  lit  firmaret  Di- 
donis  animum,  quod  nuUam  parassent  violentiam.  quid 
enim  audere  possent  quibus  nec  animus  fuit  nec  substantia 
inultitudinis?  ecce  omnem  qua  laborabat  invidiam  vio- 
lentiae  purgatis  ad  plenum  partibus  suis  retorquet  in  6 
partem  calumniantium  usus  anticategoria.  dicit  enim  ego 
non  feci  aut  mei,  sed  tui  in  innoxios  extiterunt  violenia. 
denique  sequitur  quod  genus  Jioc  homimm,  quaeve  hmc 
640toiw  barhara  morem  penmttit  patria?  hospitio  prohihemw 
harenae,  hella  cient  primaque  veiant  consistere  terra.  sub  i% 
ima  querellarum  occasione  et  deformationem  Tjriorum 
tenet  et  suam  laudem;  nam  cui  inhumanitas  aliorum 
displicet  utique  ipse  humanus  est  et  qui  alienos  mores 
graviter  reprehendit  ab  his  se  profitetur  alienum.  hi 
usque  adeo  displicebant,  ut  nomen  illis  invenire  nequi-i6 
verit  dicendo  quod  genus  hoc  hominum?  omnis  enim 
feros  inmanitate  vicerant  Tyrii.  quaeve  himc  tam  barbara 
morem  permittit  patria?  hoc  est  quae  vel  cuius  regionis 
in  tantum  saeva  barbaries  et  tanta  feritate  extitit,  quanta 
tui  usi  sunt  adversus  nos  ?  nomen  ergo  quo  eos  appel-  so 
laret  non  invenit,  exemplum  non  repperit,  quod  erat  gra- 
vius;  potuerunt  enim  defendi  similitudine  alterius  gentis. 
hospitio  prohibemur  harenae:  probatio  plenissimae  inhu- 
manitatis:  prohibemur  in  harenis  consistere,  quid  fieret, 
si  humano  more  tectonmi  hospitium  peteremus?  beUa  ss 
cient:  non  saltem  leniter  prohibent,  sed  more  bellandi 
utuntur  hostilibus  animis.  bella  cient:  bella,  inquit,  non 
patiuntur,  sed  inferunt.  primaque  vetant  consistere  terra; 
dixerat  enim  ventis  maria  omnia  vecti  oramus,  ut  miseri- 
cordia  dignos  ostenderet  in  illa  terra,  quae,  licet  inutilisw 

3  avdire  R  corr.  r.  5  suis  om.  ed.  11  una  LR  iure  ed.  | 
occasione  LR  accusatione  ed.  |  deformatione  L  ed.  13  utique 
ipse  LR  6*  ipse  u.  ed.  14  hiis  LR  hisce  ed.  |  hi  om.  ed. 
15  adeo  LR  a.  autem  edF.  |  illis  LR  illorum  ed.  18  permittit 
patria  om.  ed.  19  feritas  ed.  20  uisus  LR  ausi  L  U  man. 
^si'  r  ed.  21  erat  Lr  ed.  erit  R.  22  potuerant  ed.  |  generis 
L  t  snperscr.  U  man.  genenetris  ^  gcatis  ^d..  27  animis  LB 
armts  ed.         29  oramus  om.  ed.        ^O  wusxUs^i^, 


AENEIDOS  I  109 

et  deserta,  naufragos  tamen  prima  susceperat.  certe  etiam 
sic  potest  intellegi  primam  esse  terram  litoris  tractum, 
secundam  quae  longius  progredientis  excipit,  ut  satiaret 
quod  dixit  hospitio  prohibemur  harenae.  perseverat  in 
6  hac  subtilitate  dicendi,  ut  inhimianitatis  invidia  etiam 
ipsam  Didonem  oblique  criminetur;  nam  cum  de  iis  que- 
ritur  quos  imperio  Dido  retinebat  et  regno,  ipsam  quoque 
adpetit  et  culpat  a  qua  iussa  mandataque  proficisci  dubi- 
tari  non  poterat.     usque  adeo  hoc  verum  est,   ut  relicta 

]o  subtQitate  in  ipsius  quoque  reginae  personam  invidiam 
omnem  posterius  torserit.  addidit  enim  si  genm  hyma- 
rmm  et  mortalia  temniUs  arma,  non  dixit  temnimt,  sed 
temmtis,  at  sperate  deos  memores  fa/ndi  atque  nefa/ndi: 
ecce  et  hic  sperate  posuit  ipsam  quoque  Didonem  culpae 

15  inhumanitatis   adnectens;    si,  inquit,  contemnitis  homines, 
simt  dii  qui  iniusta  vindicent.    rex  erat  Aeneas  nohis,  quo 
iustior   alter  nec  pietate   fuit   nec    hello   maior  et  armis,6^b 
quem  si  fata  virum  servant,  si  vescitur  aura  aetheria  neque 
adhue  cruddihus  occubat  umhris,  non  metus;  officio  nec  te 

50  vertasse  priorem  paeniteat:  su/nt  et  Siculis  regionihus  urhes 
armaque  Troiamque  a  sanguine  darus  Acestes.     in  rege550 
suo  bona  animi  laudavit  et  corporis:    animi  sunt  iustitia 
et  pietas,   corporis   vero   spectata   virtus   in    exercitatione 
bellandi,   quae  non  superflue  posuit.     nam  pro  benefactis 

25  pronodsisse  intellegitur  consinulem  vicem  ab  eo  qui  iustitia 
praestaret  et  pietate  et  pro  malefactis  ultionem,  quam 
posset  inplere  qui  virtute  confideret.  quam  pulchre  autem 
varietate  usus  est,  ut  unam  rem  tripliciter  diceretl  ait 
enim    quem    si    fata    virum   servant  hoc   est   si  vivit,   si 

M  vescitur  aura  aetheria  id  est  si  incolumis  manet,  neque 
adhuc  crudelibus  occubat  imibris,  hoc  idem  significat. 
agit  interea  magna  arte  ut  petat  parva  et  ingentium  com- 

5  invidia  om.  ed.         6  de  iis  Lr  diis  R  de  his  ed.  |  quae- 
ritur  LR  queritur  r  ed.  8  diihitari  L  -re  R.  15  inquit 

om.  ed.  22  laudahit  R.  23  vero  spectata  om.  ^^. 

26  et  ante  pro  om.  ed.  /  ultumem  quam  LE,  u.  aXiquam  x 

27  pulc^a  r.  82  ingem  ed. 


110  DONATI  INTERPR.  VERG. 

modum  in  vicissitudine  polliceatur,  neque  lioc  simpliciter 
facit;  nam  et  reciprocam  benivolentiam  spondet  et  terret 
audientem.  cum  enim  dicit  possumus  tibi  prodesse  atque 
ita,  ut  non  te  paeniteat  praestitisse,  intellegitur  etiam 
illud  adserere,  posse  et  nocere,  si  res  exegerit,  boo  modo:  i 
si  vivit  rex  noster  (credimus  enim  eum  superesse,  tanti 
enim  fuit  meriti,  ut  nihil  adversi  incurrerit),  nihil  est 
quod  metuere  debeamus.  si  autem  recessit  a  superis, 
habemus  in  proximo  Acesten,  virum  magnum  et  regexn 
opulentum  viris,  armis  et  substantia  omni  copiosum  necii 
alienum,  sed  unum  ex  nobis  perindeque  qui  illud  quod 
potest  negare  non  possit.  ecce  in  duobus  tantis  et  talibus 
proponit  spem  et  inicit  metum.  ingerit  iam  summam 
petitionis  non  onerosam  praestanti:  qymsatam  ventis  liceat 
suhducere  classem  et  silvis  aptare  trahes  et  stringere  remoi,  is 
si  datur  Italiam  sociis  et  rege  recepto  tendere,  ut  Italiam 
bbblaeti  Latiumque  petamus;  sin  ahsumpta  salus  et  te,  pater 
optime  Teucrum,  pontus  hahet  Lxbya^  nec  spes  iam  restat 
luli,  at  freta  Sicaniae  saltem  sedesque  paratas,  unde  huc 
advecti,  regemque  petamus  Acesten.  da,  inquit,  copiam,  20 
deducamus  navis  in  litora,  caedamus  ex  silvis  necessaria 
fabricis,  ut  reparemus  convulsa.  quid  conpositis  navibus 
futurum  esset  conpetenter  ostendit;  ait  enim  navigandum 
nobis  erit  ad  Italiam,  si  contigerit  regem  habere  incolu- 
mem,  aut,  si  id  non  fuerit,  ad  Siciliam  atque  ad  Acesten  85 
tendendum.  epilogis  dehinc  concludit  hanc  partem  osten- 
dens  solum  posse  Aenean  Italiam  filio  obtinere  et  fecit 
apostropham,  ut  animum  Didonis  ad  miserationis  partis 
urgeret.  si,  inquit,  contra  meritum  tuum  secessisti  a 
superis,    si    funus    tuum    naufragia     sorbuerunt,    si    tuo  so 


3  audientem  LR  audaciam  ed.  |  possum  ed.         7  ut  nihil 

LR  si  interpos.  ed.            8  ad  superos  ed.            9  in  proximo 

om.  ed.         11  nobis  LR  nostris  ed.         13  ponit  ed.  19  ad 

freta  LR.         21  ut  deducamus  ed.  |  et  caedamus  ed.  |  in  sUvis 

ed.        23  consequenter  ed.        24  ad  Italiam  om.  ed.  26  aut 

Stetimm  R.       27  ohtinere  LR  pararc  ft\.  \,T«bS\s^o^.  ^d.  28  apa- 
sirophen  ed. 


AENEIDOS  I  111 

miserandd  casu  lulus  deceptus  est  et  in  te  spes  eius  inter- 
cepta  est,  habemus  regem  alterum,  sed  tamen  ex  nostris 
et  proximae  Sidliae  terras.  taUbm  Ilionetis:  cuncbi  simul 
ore  fremehant  Dardamdae:  Hionei  oratione  conclusa  cete-  560 
rorum  qui  cum  ipso  faerant  consensus  accessit:  significa- 
bant  quippe  eadem  se  poscere,  quae  mazimus  ipsorum 
fuerat  persecutus. 

Tum  breviter  Bido  vtdtum  demissa  profatur:  quod  ait 
breviter,  hoc  potest  intellegi  propter  personam  locuturae 
mulieris  et  sermonem  facturae  ad  viros  et  incognitos. 
Yultum  demissa  potest  sic  accipi,  ut  non  solum  propter 
femineam  verecundiam  vultum  deiecerit  verum  etiam  propter 
obiecta.  denique  haec  primum  purgat  quae  ipsius  personam 
suorumque  foedaverant.  gravius  autem  accepit  quae  dicta 
sunt,  quia  non  erant  vera,  et  eo  magis  erubuit,  quia  nec 
inhumana  fuit,  ut  Ilioneus  dixit,  nec  barbara.  utitur  arte 
plenissima,  ut  gesta  non  negando,  quoniam  manifesta 
faerant,  sed  purgando  defendat.  solvite  corde  metum,  Teucri, 
sedudite  curas:  paucis  admodimi  in  responsione  securos 
effecit;  tunc  enim  cetera  libenter  audiri  potuerunt  quae 
illa  adsiunpserat  defensura.  res  dura  et  regni  novitas  me 
talia  cogunt  moliri  et  late  finis  custode  tueri:  fuerunt  ergo 
duo:  horum  unum  aperuit  quod  fuerat  in  evidenti,  alte- 
rum  doloris  sui  causa  transmisit.  in  evidenti  fuit  novitas 
regni,  quae  probabatur  ex  iis  quae  gerebantur  in  diversis 
operibus:  idcirco  ait  regni  novitas  et  res  dura  me  talia 
cogunt  moliri  et  late  finis  custode  tueri:  ecce  posuit  alte- 
rum  dicendo  res  dura.  sed  hic  satis  errant  qui  rem  duram 
novitati  regni  coniungunt,  quasi  Vergilius  unam  rem  ge- 
minans  hoc  idem  dixerit,  velut  laboriosam  esse  novitatem 
regni.     sed    non    ita    est;    nam    novitas    regni    sollicitam 


3  proxime  ed.  12  vuWim.  om.  ed.  18  corde  metum 

LR  c.  metu  r  voluit  ergo  corda  metu?    |    Teucri  ct  LR  sed  et 
ezpunxit  L  ipse.        21  sumpserat  ed.       22  fuerunt  —  27  tueri 
om.  ed.:    intellectas  pondus  in  particula  et  atque  in  -^gkYxrc^S. 
cogwwt  Bitum  est        28  dicendo  res  dura  om.  ed.        ^\  sed  — 
repni  om.  ed. 


112  DONATI  INTERPR.  VERG. 

fecf)rat,    ne    quisquam   nondum   firmatis    rebus    inpantos 
a<lpeteret;    metuebatur  extrinsecus  res  dura,  ne  tanta  in 
Sychaeum  crudelitate  perfecta  sequeretur  Pygnialion,  qui 
sceleris  sui  mercedem  sperabatur  quaesitums  et  necatoros 
sororem,    quae    mariti   auxilia  perdidisset.     idciroo  igitur  f 
rem   duram   dixit  mariti  interitum,    ne   speciatbn  diceret 
quod  nofarie  constabat  admissum  vel  ne  diceretur  iterum 
(luod  iam  dictum  est  ex  persona  Veneris  et  fieret  rei  iam 
cognitao  repetitio.    ostendit  ergo  sollicitudinem  illam  fuisse 
vehemontissime    necessariam.     obiecta  autem   a   suis  suo-u 
nun(][ue   moribus  aliena  confirmat  dicendo  cogunt,  ut  cu- 
stodia  cautior  litorum  repellendae  potius  yiolentiae  causa 
facta  videretur,  non,  quod  Hioneus  conquestus  est,  infsrendae, 
perindeque   non   esset   ex   moribus   aut  natura   vitium,  si 
urgente  duplici  metu  diligentiores  fiierint  et  soUidtL   con-is 
petentor,  hoc  ipsum  ut  melius  probaret,  purgationi  sub- 
nexuit  beuivi^lentiam,   ut  crederetur  vera  dixisse,  ut  tur- 
batos   congruae   honorificontiae  ratione  conponeret,   dicens 
666  (fins  (fofius  Aefieadnm.  quis  Troiae  nesciat  urhem  mrttdes- 
(jtte  riros(ii(e  aut  tanti  ince^uJia  heJli?    merita  inquit  vestra» 
ot  siiiguloruin  Troianoruni  virtutes  et  adversam  fortunam 
Troiani    exindii,    quao    quasi   nescienti  intimare   voluistis, 
olini  novinuis  ot  habemus  plenissime  cognita.    haec  dicendo 
dat  huiuftnitatis  sponi;  facilo  enim  succurritur  iis  quorum 
advorsa    siint    nota.     mm   ohtitnsa  adeo  gestamus  pectorai^ 
IWnl   nee  tam   anrsHs   ev/MOs   Tifria  Sol  iungU  ab  urhe: 
oorda,   inquit,   nostra   non   sunt   ab   humanitatis    partibus 
aliona,   noo   sio  vivimus,   ut  Solis  aequitas  cursus  suos  a 
nobis   avortat,   cum   aliquid   apud  nos  nefariTmi  geri  per- 

2  (uiiHttrtt  LR  ofiemlcret  ed.  4  stxlerihus  suis  ed.  |  spe- 
rubat  od.  5  jHTdidiiiset  Ll^  pwviilisset  inepte  r.  6  speciatim 
om.  od.  7  iterum  LR  verum  ed.  13  mn  inferefidae  LR  edl 
mm  anto  quinl  transpos.  edF  recte  cf.  641.  14  esse  LR  esset 
oorr.  od.  22  intimare  LR  numerare  ed.  |  roluisti  ed.  24  iis 
LR  his  od.  25  ohtusa  ed.  2S  *i>/w  aequUas  LB  (pro  sol 
at^quus  cf.  7,  623^  AWj,f  equi  tum  ed.  29  atertant  ed.  |  cUiquod 
od.  firri  LU  aenus  HO  edl  $«\\i$  ^^*.  AAcei  et  Thyestae 
Thbula  Domxxo  oVversatur  ut  ^ervio. 


AENEIDOS  I 


113 


spexeiit*     sm   vos  Hesperiam    ma^fiam  Saiumiaqm    afva 
sive  Er^CiS  fines  regemque  optaiis  Acestm,   auxUio  tiUosBlQi 
dwmittam  Qjnhusquc  iuvaho:  prosequitur  summam  beneficio- 
rum  siiomm  nihilo  nmmB  et  propositis  respondens.    dixerat 

5  enim  HLoneus  si  regem  receperiiDu&  iDOolumein,  teiLdaMus 
ad  ItaliamH,  &i  autem  contra  meritum  suum  eliqmd  ei 
h.uiiiflnitus  accidit,  pergemus  ad  Siciliam.  ait  Dido  non 
faciens  contnt  Troianorum  voluntariam  dispoaitionem  quo- 
cumqne   ire   Yolueritia   non   teneam   invitos   et   omni   sub- 

o  sidio  adiuvabo  navigantis*  vulth  ct  hitn  rnf^mmi  pariier 
considerc  rcgms:  eece  plena  benivolentia  eos  in  societatem 
Tocat  regni  qui  omnia  desperaverant,  mhem  q^uam  st4itm 
i^estra  est:  primo  dixit  mecum  considere  regnis,  nuuc 
autem  auxit  studium  benivolentiae  plenam  illjg  possidendae 

,6  orbis  offerens  facultatem*  multi  vitium  putant  esse  quia 
dixit  Vergilius  vestra  est  urbem  et  revera  potest  esse,  si 
nou  ramoveatur  error  ordinatioiie  sensus  efEecta.  sic  enim 
accipieiLdum  eat!  quam  statuo  urbem  vastra  est^  suh^ 
dniciie  navis.    Tros  Tyrmsqtie  mijil  nuUo  discrimine  agetur: 

ro  huic  parti  non  plene  respondit;  ILioneus  quippe  postula- 
verat  (551)  „quassatam  ventis  liceat  subducere  classem 
et  silvis  aptare  trabes  et  stririgere  remos".  Dido,  cum 
responderet,  non  obtulit  duo,  ut  et  subducerent  navis  et 
couponerent:  subducite,  inquit,  noluit  de  conponendis  ali- 

ts  quid  loqui;  noverat  enim  se  dixisse  cessate  nobiscum 
addens  Tros  Tjrriusque  milii  nuILo  discrimine  agetur.  ne 
arbitrarentur  Troiani  inferiores  se  fore,  miro  ingenio  tem- 
peravit,  ut  diceret  Troianos  uno  cimi  ineolis  futm-os 
adfectu,  ut  konorificam  se  ostenderet  iuxta  bospites  non 
eos  postponendo  Tjriia  nec  deieeret  suos  et  inter  popnlos 
inimicitiarum  causas  inmitteret^   si  peregrinos^  faceret  po- 


2  fimm  R.  %—let  humamtus  L  et  humanitas  B  ei  hu- 
nianii€bs  r  (■a  emendare  omisit)  inlmmanitaiis  ed.  7  acddit  h 
accidet  K  acciderit  ed,  8  faaiam  ed.  9  t^tieam  IjR  teiwbo 
L  II  man.  ed,  20  re^Ofidet  ed.  21  quasatam  ven  LE 

corr*  r.        2$  ut  et  LR  et  om.  ed.         26  GeBsaU  'ftol>iacuinn,  \i% 
mhdif^U  f^aifej^  ed.        29  effectu  r.        30  |;oatpa>ie>wio8  ^i. 


114  DONATI  INTEBPR.  VERG. 

tiores  iis  qui  cum  ea  de  Tyro  in  tanta  necessitate  navi- 
675gaverant!     atqtie  uUnam  rex  ipse  noto   conpiUsus   eodem 
adforet  Aemas:    qnia   advertit  Troianos    satis    de  salute 
regis  sui  esse  sollicitos,  ultro  offert  inquisitionis  eius  auxi- 
lium  et  optat  adventum.    equidem  per  litora  certos  dimit-  6 
tam:  certos  dizit  exploratae  diligentiae  homines  atque,  ut 
satiaret  oblati  beneficii  gratiam,  addidit  et  Lihyae  lustrare 
extrema  iubebo,  si  quihus  eiedus  sUvis  aut  urhibus  errai, 
hic  ostendit  Vergilius  sub  Didonis  imperio  non  iQam  tan- 
tum  quae  condebatur,  sed  multas  aUas  fuisse  civitates.     lo 
680       His  ammum  arrecH  dictis  et  fortis  Achates    et  pater 
Aeneas  iamdudum  erumpere  mihem  ardebant;  supra  (514) 
enim  dixit  „laetitiaque  metuque  avidi  coniungere   dextras 
ardebant,  sed  res  animos  incognita  turbat:  dissimulant  et 
nube  cava  speculantur  amicti  quae  fortuna  viris,  classem  i5 
quo  litore  linquant".    cum  igitur  omnia  cautius  explorasr 
sent,  ne  Dido  quasi  absentem  Aenean  iuberet  inquiri,  con- 
silium  ftiit  ut  ultro  sese  offerrent  qui  fuerant  iam  de  sua 
ac  suonim  salute  securi.    prior  Aenea/n  conpeUat  Achafes: 
nate   dea.     licet    socius,    tamen,    quia   fait   inferior,    non  20 
nomine   suo  eum  appellavit,   sed  cum  omni  honorificentia 
omisso  vero  nomine  natum  dixit  ex  dea.    reliqua  breviter 
explicat  quae  eos  sollicitaverant:    [quae  nu/nc  animo  sen- 
tentia  surgit?J    om/nia,  inquit,  tuta  vides,  dassem  sodosque 
receptos.     unus  ahest,  medio  in  flu^tu  quem  vidimus  ipsiii 
bSbsuhmersum,    dictis   respondent  cetera  matris.     confirmatis 
rebus   prosperis   animo    ardebant   rupta    nube   omnium  se 
repraesentare  conspectibus,  ut  Didoni  gratius  fieret  susce- 
pisse  se  faciliore  via  quem  magno  labore  cupiebat  inquiri. 
considerandum   est   quomodo  hic  quoque  teneat  poeta  di-  30 
cendi  virtutSm,  quemadmodum  locis  suis  personarum  merita 
discernat   ac   servet.     inferior  Achates   fuit,    et  meliorem 
prudentiam   debuit  Aeneae   tribuere   quem  constabat   esse 


5  exoptat  R  et  optat  r.        9  feic  LR  hoc  ed.        23  quae  — 
24  surgit  deest  in  LR,  sed  explicatur.        28  praesentare  ed. 
29   fnAiLinri  (\A. 


29  faciliori  ed. 


AENEIDOS  I  115 

potiorem.  sic  ergo  induxit  priorem  Achaten  loquentem, 
ut  sine  vitio  suo  et  nota  eius  cum  quo  fuerat  locuturus 
sermonem  faceret,  ne,  quod  prior  loqui  coepit,  videretur 
adrogans  et  superbus.  expectare  enim  debuit  arbitrium 
5  potioris  nec  debuit  videri  sensisse  quod  ille  non  advertisset. 
temperatur  totum  mire  et  inducitur  Achates  non  tam 
faciendum  suggerere,  sed  utrum  faciendum  esset,  servata 
sine  dubio  honorificentia  eius  qui  consilio  et  auctoritate 
praestaret.     quae  nunc   animo  sententia  surgit?     interro- 

ijo  gantis  haec  vox  est,  non  indicantis  aut  iubentis.  omnia 
tuta  vides,  classem  sociosque  receptos:  ne  specialitas  pro- 
perantibus  prolixitate  sua  faceret  moras,  clause  dixit 
classem,  clause  dixit  socios,  ut  cito  transiret.  dictis  re- 
spondent  cetera  matris:    quam  cito  per  universa  transiit! 

15  constabat  enim  quam  securitatem  illi  mater  per  auguria 
promisisset.  vix  ea  fatus  erat,  cum  drcumfusa  repente 
scincUt  se  nubes  et  m  aethera  purgat  apertum:  non  dixit 
ex  nube  progressi  sunt,  sed  nubes  ab  ipsis  abscessit,  ut 
ostenderet  Aeneae  commodis  etiam  rerum  naturam  servisse. 

so  tamdiu,  inquit,  celati  sunt  nubis  obtentu  quamdiu  neces- 
sitas  fuit,  ubi  opus  non  erat,  sponte  discessit.  resUtit 
Aeneas  claraque  m  luce  refulsit:  quantum  gratiae  dedit 
Aeneae,  cum  illum  dicit  splendore  suo  lucem  diei  tribuisse 
meliorem!    dicit  iam  unde  tantus  apparuisset.    os,  inquit, 

Kumerosque  deo  simitis;    namque  ipsa  decoram   caesariemo90 
nato  genetrix  lumenque  iuventae  pu/rpureum  et  laetos  ocuUs 
adflarat  honores.     beneficia  haec  haut  difficulter  praesti- 
terat    quae   mater   fuisset    et    dea.     quale  manus  addunt 
ebori  decus  aut  ubi  flavo  argontum  Pariusve  lapis  drcum- 


2  vitio  suo  et  nota  eius  LR  v.  eius  et  nota  ed.      3  quod  — 
coepit  LR  si  —  coepisset  ed.  7  suggerens  ed.    |    utrum  LR 

quid  tum  ed.  15  quam  securitatem  ilU  LR  ilU  quum  sec.  ed. 
18  proeessi  su/nt  L  progessi  s.  R  progressi  s,  r  cava  specu- 
lantur  ed.  23  dicit  —  24  meUorem  corrupit  ed.  27  bene- 
ficia  h  a  li  benefitium  autem  R  benefieium  haud  r  beneficia 
haec  haud  ed.  28  q<  »  quia  L  que  R  quia  ed.  qum  nos 

propter  fuisset. 


116  DONATI  INTKRPR.  VEEG. 

datur  awro:  tantam,  inquit,  splendore  suo  Aeneas  adfidit 
gratiam  luci  quantum  ebori  manus  attribuit  yel  qaaninm 
addit  aurum  argento   aut  lapidi  Pario  coniuiLctimL     tm 
h^hsic  reginam  aMoguitur  cundisque  re^enie  mpravisu»  ait: 
tanta  celeritate  factum  est  ut  improyisus  cunctis  YeniflBfit  f 
ad  yerba  quem  nudaverat  nubis  abscessus,  quem  monstra- 
verat  naturalis  lux  et  proprius  splendor  ipsa  potior  luce. 
conpleta  suggestLone  neque  ipse  Aohates  definiit  quid  esset 
faciundum,  quia  dicere  non  debuit,  neque  Aeneas  respondit 
praevenit  enim  eventus  rerum  qui  eos  reddidit  luci  et,  u 
quia  iam  venerant  in  hominum  conspectum,  mutata  ratione 
temporis  rationem  loquendi  non  inmerito  mutare  debuenmi    ! 
constitit    Aeneas,    ut   dictum    est,    sed    aliquando    melior    i 
quam   fuit;    hoc   enim   sollicita   propter  lunonia    hospitia    ; 
procuraverat  mater,  ut  amore  potius   quam  odio  dignustf  i 
videretur.     conparatur    deo,    auro,    ebori,    argento,    quae    i 
cum  per  se  splendeant,  meliora  tamen  fiunt,  si  his  vel    ; 
artificis  manus  vel  gratia  societatis  accedat.    quod  autem 
conparatur  deo,   non   fuit  favoris  poetae,   cum   sit  nepos 
lovis  et  filius  Veneris  perindeque  et  Caesaris  ipsius  adfinis. » 
hunc  autem  omni  occasione  Vergilius  laudat  atque  ita  ut 
praecipui  viri  laudandi  sunt;  nam  virorum  forma  et  splen- 
dor  corporis  iunguntur  fortitudini.    sola  enim  pulchritudo 
corporis   sine   fortitudine   plurimorum   obfuit   famae,   con- 
iuncta  vero  omare  consuevit  vinmi  fortem.    itur  iam  peris 
corporis   partis,    ut   appareat  in  illo   quid    decoris,    quid 
fortitudinis   fuerit;    namque  ipsa  decoram  caesariem  nato 
genetrix    lumenque    iuventae    purpureum   et  laetos   oculis 
adflarat  honores.     haec  ad  partis  pulchritudinis  pertinent, 
ad  virtutis   autem   quod  supra   laudavit  umeros  eius,  utso 
fortitudinem    corporis    demonstraret.      nam    et    alio    loco 


1  tantum  —  2  gratiae  r  ed.       3  aut  —  coniunctum  om.  ed. 

6  veniret  ed.      8  neque  —  9  debuit  om.  ed.      8  definit  LR 
'iit  r  nos.       13  resHtit  ed.       14  poUicita  ed.       16  deo  LR  (fe 
ed.  om.  ed.  post.  |  et  argento  ed.      25  itur  iam  LR  igitur  iam 
"^  igitur  post  corporis  ed.        27  fiain  ed.        29  adfiavit  ed. 
^m  —  117,  2  validos  om.  ed. 


AENEIDOS  1 


llt 


(2,  7 21),  cnin  de  ipso  Aenea  loqueretur,  ait  ,,haee  fatus 
latos  umeros**  hoc  est  fortis  et  validos.  uato,  inquit, 
genetrii:  duo  posuit  Bomiiia  infiniti  inter  se  atque  m~ 
ae&timabilis  meriti;  qtiiequid  enijn  possunt  parentes  !i- 
benter  conferujit  liberis  suis.  iuterea  eonparatur  Tenus 
artifiei,  quae  sic  omaverat  filimn.  enumeratis  igitur  spe- 
debus  Aeneaa  inducitur  loqiiens:  tum  sic  reginani,  inquit, 
adloqmtur;  prior  eniin  ipse  debuit  loqui,  ante  omuia  ut 
quis  esset  indicaret  neaeienti,  deinde  ut  gratias  ageret  ob 
eam  causam  quam  ipse  ocuHs  et  auribus  conprobasset 
et  ut  ostenderet  iliic  se  fuisse  praesentem.  inde  sermonis 
sui  sumpsit  exordlum:  coram  <iuem  duaeritis  admm,  TroiuS 
Ameas,  Libycis  erep^  db  nndis,  omnibus  quae  audierat 
praesens  nec  pleno  versu  respondit;  celeritate  enim  opua 
fuit^  ut  cito  ad  agendas  gratias  perveniret,  dicendo  coram 
adsum  quem  quaeritis  et  pluralem  numenim  tenendo  osten- 
dit  Aenean  et  Didoni  simul  et  Ilioneo  respondisse.  Bio- 
neus  enim  dixerat  (646)  „quein  si  fata  vinim  servant,  si 
Teseitur  aura  aetberia"  item  (655)  „siii  absumpta  salus  et 
te,  pater  optime  Teucrum";  Dido  vero  diserat  (576)  „equi- 
dem  per  litora  certos  dimittam  et  Libjae  lustrare  extrema 
iubobo,  si  quibus  eiectus  silvis  aut  urbibus  errat",  quod 
autem  ait  adsum  Troius  Aeneas,  Didoni  tantum  videtur 
diidsse  cui  fuit  incogmtus.  Libycis  ereptus  ab  undis, 
quia  et  Ilioneus  et  Dido  arbitrabantur  eum  violentia  maris 
oppressum,  utrisque  intellegitur  demonstrasse,  0  sola  in* 
fandos  Troiae  miserata  lahorcs:  magna  arte  diKit  banc 
laudem^  usque  adeo  ut  et  speciaJem  praedieationem  con- 
plexus  sit  et  ceteris  laudibus  dicendis  instnictam  dederit 
formam.     prima  pars  rbetoricae  disciplinae  fuit  quod  loci 


3  nomma  LR  lumina  ed.  6  liberis  mis  LR  suis  filiis 

ed.  7  inirodticitur  ed.  II  indkaret  hU  nunttaret  ed. 

ii  et  ut  LE  et  om.  ed.  |  unde  ed.        18  di^it  ed,        20  poet  ^ 
Teucrum  videtur  et  cetera  excidiflse.  21  htstrari  LK^  aed 

Hupra  lustrare  ut  Yerg.  libri,  23  didoni  LR  ne  D.  ed» 

vid^etur  LE  ed.,  sed  L  ipse  corr.  in  mdd>ur  item  t.       25  qni^ 
ei  om.  ed.        26  demmistrare  ed.        29  dicendi  ^4» 


118  DONATI  INTEKPR.  VERG. 

et  temporLS  et  personae  optime  gnarus,  loquens  apud  Car- 
tbaginem  boc  est  in  civitate  quae  propter  lunonem  potuit 
esse  inimica,  loquens  in  ipso  adversariae  templo  et  apud 
eam  quae  summam  teneret  imperii  atque  eo  tempore  quo 
post  naufragium  terras  ipsas  cupiebat  evadere  nibil  sit  de  : 
lunonis  factione  conquestus:  gratias  agit  facto  nollum 
culpans,  nuUxus  commemorans  inpressionem.  sola,  inquit, 
miserata  labores  nostros:  cum  dicit  solam  iuxta  Troianos 
extitisse  beniyolam,  et  laudat  factum  ex  eo  quia  carebat 
exemplo  et  miratur  occulte  illic  inventam  requiem  ubi  lo 
evidentissimum  periculum  sperari  potuerat.  causas  prae- 
teriit  adventus  sui,  quia  bas  dudum  regina  Qioneo  nar- 
rante  conpererat.  qtme  nos:  quid  est  nos?  rdiquias  Ba- 
naum  terraeque  marisque.  reliquias  ter  debemus  accipere, 
ut  sit  reliquias  Danaum,  reliquias  terrae,  reliquias  maris.  i5 
Danaum  quomodo  satis  apertum  est;  nam  infiniti  eo  tem- 
^ore  perierunt  quo  etiam  ipsa  civitas  concidit  Troianorum; 
reliquias  terrae  idcirco  dixit,  quia  fugiens  de  Troia  cum 
Cretam  venisset,  multos  luis  contagione  perdidit;  reliquias 
maris,  quia  constabat  naufragio  quo  in  litora  Cartbaginis  80 
eiecti  sunt  Oronten  interisse.  omnibus  exhaustos  iam  casi- 
^OO  bus,  omniwm  egenos  urbe,  domo  socias:  currit  per  ampK- 
ficationem  praestitorum  extoUens  in  maius  quod  fuerant 
consecuti.  omnibus,  inquit,  exbaustos  iam  casibus:  cum 
dicit  se  diversis  casibus  exhaustum,  ostendit  inopiam  non  « 
originalem  quasi  abiectae  personae,  sed  fortunae  violentia 
extitisse.  omnium  egenos,  quod  est  inter  mortalis  diffi- 
cillimum  tangi  misericordia,  cum  quis  inopem  viderit  et 
egentem.  denique  ut  poeta  conprobaret  boc  ipsum,  con- 
secuta  responsione  Didonis  conplexus  est  quae  ratio  miseri-  80 
cordem  in  causa  miserorum  fecerit  Didonem:  „non  ignara", 
inquit  (630),  „mali  miseris  succurrere  disco".    augmentum 

2  potuisse  LR  potuit  esse  r  posset  esse  i'  in  m&r g.  potuisset 

esse  ed.       3  inimicam  L.       5  evadere  LR  evadens  et  firanspos. 

ed.  I  sit  LR  ed.  est  expectes.        6  facto  om.  ed.        13  gwid  — 

15  maris  om.  ed.       19  m>ulta  ed.      25  diversis  LR  adversis  ed. 

30  responsione  LR  repi^ehensione  ed.        32  argumentum  ecL 


AEKMIDOS  r  119 

laudis  mtdtiplicat  dicens  iirbe,  domo  socias.  abundabat 
autein  ad  hiimanitatem  demonstrandam,  si  in  civitatem 
fuissent  su^eepti:  stiscepti  sunt  voluntate  Didonis  tanta 
benignitate,  ut  illos  non  tantnm  in  bospitimn  sed  et  in 
5  societatb  foedera  vocavisset.  binc  iain  docet  poeta  quae 
sint  cnranda  in  laudibus.  nam  inparem  ge  in  xeciproeis 
ropendendis  debuit  deraonstrare,  sed  cum  boc  vellet  exequi, 
invenit  occasionem,  nec  tamen  a  laudationis  officio  alienam^ 
qua  multitudinem  quoqne  Troianae  gentis  laudaret,  quae 

10  per  orbem  sparsa  apud  Cartbaginem  in  numero  eiiguo 
fuit.  idcirco  ait  graics  persolverv  dignm  non  opis  est 
fwsfrae,  Dtdo^  nec  qulcquiti  iibique  est  gentis  Dardmiiae, 
magnum  quae  sparsa  pcr  orhtm.  neque,  inqtiit,  nos  pauci 
gratias   conpetentis   referre  possiimus   beneficiis    tuis,    sed 

15  uec   omnes   nostri ,   si   ex   toto  orbe  qni  sparsi  sunt  colli- 
gantur.      dii  tlbi,  si  quti  pios  j^esppetant  numinu,  si  quid 
n^quam  iustiiiae  est  et  mms  s^ibi  fonscia  redi^  praemia^Q6>\ 
digna  fcrant:  quoniam  bene^iis  tuis  multiB  et  magnis  et 
singularibus  atque  in  aetemum  praeferendis  humanae  voeis 

20  obsequia  eougrue  respondere  non  possunt,  babemns  deos 
qui  tibi  pro  nobis  quae  mereris  exolvant.  ipsi  enim  bu- 
manos  actus  et  pei-pendere  iustius  posaunt  et  aequitate 
diBcemere.  aee^edit  alter  loeus  landis:  quae  te  tam  laeta 
iulertmt    saeinila?     quibus,   inquit,    saeculis   tu   sola   taliB 

25  provenire  meruisti?  boc  est  dicere  cur  noa  et  alii  similes 
nati  sunt?  hoc  est  quod  et  superius  di;sit  „o  sola  infandos 
Troiae  miserata  labores".  hoc  vult  occulte  disputai'e  Yer- 
gilius,  saeculorum  asse  nt  vel  boni  Tel  mali  nascantur, 
unde   apparet   dieentis   intcntio^   qui  boc   cupit   adstruere 

30  quaerendo   saecula   quibus   Dido   talis   potuit   nasci,   quia, 


1  ahundahat  LR  anibulabat  ed.  4  sed  et  LR  5.  etiafn 

ed.         0  sunt  ed.         7  respondejidis  R,        9  quoque  om.  ed. 
16  dii  LR  ut  iemper.        IS  tmdtis  et  LR  et  om.  ed.        19  m 
ttetemum  LR  ceteris  ed.        20  eong^rue  om.  ed*  \  habmmus  ed* 
28  accedit  LR.  sequitur  ed.         26  q^uod  et  li^  et  ^tsi*  'sA. 
27  ncmlfe  LR   obseure  ed,  %%  ut  isel  \j^   tfl  tm-  ^^* 

2^  shifere  jv 


CTmi  per  orbem  totuin  Troiani  iaetati  sint,  solam  beni- 
Tolajn,  hiimanam  et  largatm  invenire  potuenmt.  qtd  tanti 
talem  gmuere  paretitesF  qma  uasceadi  ratio  per  parentes 
provenit,  bomm  est  felicitas^  si  praecipnos  suscipiant  liberos. 
qnaeruntiir  aaecula,  quaenmtur  parentes:  Dido  sola  in  toto  5 
orbe  xustiBsima  memoratur,  ut  totum  siBgulare  sit  eius 
qiiod  summum  est  nec  babeat  cum  aliquo  societatem  rel 
conparationem.  quod  dixit  dii  tibi  praemia  digna  ferant, 
conclusit,  verum  ne  remittendo  superis  omnem  reciprocam 
vicem  ipse  videretur  totam  vicisaitudinem  reieeisse,  deorura,  w 
inquit,  Kit  cura  praemia  referre  meritis  tuis,  quod  autem 
bumana  mens  potest,  non  taceam  laudes  tuas;  nam  in 
freta  diim  ftuvm  currmt^  dum  mmtihus  uifi^rae  Ittstrabtmtf 
mnvma  polus  dum  sidera  pascdt  smnper  hmos  mmmque 
tmm  laudesqm  mamehunt,  hoc  genere  ostenditur  futurus  11 
omnium  elementonmi  et  universarum  rerum  finis,  cum 
dicitur  quamdiu  fiuvii  currendo  miscentur  fluctibus  mariaj 
qnuadiu  etabit  ciun  sideribus  caelum,  quamdiu  solis  umbra 
Tel  lunae  coBveia  lustraverit  moatiiiin,  denique  et  aJio 
loco  (9,  448)  didt  ,,dum  domus  Aeneae  Oapitoli  inmobile  n 
610  saxum  accolet  impeiiumque  pater  Romanus  habebit*'.  quae 
me  ciimque  vocant  teirae,  boe  est  quaecumque  terrae  me 
vocant.  subtiliter  se  nec  cessaturmn  di^dt  nec  est  pol* 
licitus  abiturum,  ne  laederet  Didonis  animum  offerentis 
societatem  regni  aut  de  cousensu  teneretur.  sm  fatits  n 
amictim  Uionea  pdU  dextra:  reete  amicum  dixit  et  huuc 
ceteris  anteposuit;  tunc  enim  melius  probantur  amicitiae,  si, 
ut  Ilioneus  fecit^  amicus  praesens  amicitia  absentis  causam 
sic  tucatur  ac  servet,  ac  si  adsistente  eo  videatur  esse 
conpleta.  laevaqae  Serestmt;  iutellegamus  amicum  ad  30 
ambos  pertinere,   sed  praelatum  cui  deitera  ponrecta  est. 


1  suni  R.  9  superiiM  ed.  10  necessitudinem  ed. 

11  quod—t^  tacmm  coixupit  ed.  12  nam  LR  n.  dicit  t,  [ 

in  freta  LE  infra  ed.       14  pa^ii  R  corr.  r.       17  miseebuwtur 
ed.      20  CapitoUi  LR  in  IX  -Ji.       24  kabituruni  ed.      27  mut 
ed.      28  fecit  LR  ^.  m*  ed.   |   amicitia  LR  amieici  r  amiei 
BO  compUtum  ed.   \   amicos  ed. 


I 


AENEIDOS  I  121 

OhstipuU  priino  aspectu  Sidonia  Dido,  casu  dei/nde  viri 
tanto  et  sic  ore  locuta  est:  primo,  inqmt,  aspectns  Aeneae 
sic  Didonis  aniTmnn  repente  coininOYit,  ut  stupuerit  visa 
eius  forma,  casum  eius  deinde  miraretur.     redeamus  ad 

5  superiorem  ipsius  descriptionem  et  inveniemus  stuporis 
eiusdem  causas;  dixit  enim  „os  umerosque  deo  similis"  et 
cetera.  recte  ergo  commota  Dido  obstipuit.  casu  deinde 
viri  tanto:  primo,  inquit,  reginam  tanti  viri  commovit 
aspectus,   secundo  casus   quo  liberari  potuit  et  ad  ipsam 

lonulli  visus  repente  pervenire.     sic  tamen  etiam  ipsa  re- 
spondit:    quds  te,  noite  dea,  per  tanta  pericula  casus  tn-615 
sequUur?    quae  vis  inmambus  adplicat  oris?     dicendo  in 
prima  parte  sermonis   sui  nate  dea  ostendit  aliquam  se 
generis   eius  habere  notitiam  et,  hoc  licet  apud  Aenean 

15  posset  esse  mirabile,  addidit  indigne  illum  pati  ut  ex  dea 
genitus  delatus  sit  per  naufragia  ad  regiones  saevas. 
iune  Ule  Aeneas  quem  Dardanio  Anckisae  alma  Venus 
Phrygii  genuit  Simoentis  ad  u/ndam?  ecce  et  locorum 
tetigit    et   Aeneae    ipsius    nomen    et   personam  parentum 

20  ostenditque  se  miseratione  commoveri,  CTim  dicit  per  tanta 
pericula  quis  te  casus  insequitur  natum  ex  dea?  miratur 
eam  quae  debuit  potentia  numinis  sui  tueri  filium  contra 
omnia  incommoda  nec  tamen  facit.  ut  autem  Aeneae 
admirationem  auferret  e  medio,   qua  idem  teneri  potuit, 

85  exponit  ipsa   quomodo   factum  sit  ut  et  ipsum,   quamvis 
opinione,  et  genus  eius  nosset.     a^ue  equidem  Teucrum 
memini  Sidona  venire  finibus  expulsum  patriis,  nova  regna  620 
petentem  a/uxiHo  BeU;  genitor  tum  Belm  opimam  vastdbat 
Cyprum   et   victor   dicione   tenebat,     tempore   iam   ex   iUo 

incasus  mihi  cognitus  urhis  Troiamae  nomenque  fuum  reges- 

3  repente  om.  ed.  |  stipuerit  LR  ohstupuerit  ed.  4  deinde 
LB  denique  ed.  5  ipsius  LB  eius  ed.  6  eiusdem  LB  eiiis 
ed.  7  commota  LB  primo  aspectu  c.  r.  10  nullis  ed.  |  etiam 
LB  et  ed.  15  possit  ed.  |  an  dtgne  LB  indigna  r  indigne  ed. 
22  eam  B  eum  L  enim  ed.  |  sui  tueri  LB  demonstrari  aut 
inteipos.  ed.  28  fecit  ed.  24  e  medio  om.  ed.  26  eius 
L  ee  R  eius  corr.  r     |    nosceret  ed.  27  sidonia  LB. 

28  heUi  LB  corr.  r. 


122         DONATI  mTERPR.  VERG. 

que  Pdasgi:  quando,  inquit,  Teucer  pulsus  patriis  regms 
ibat  ad  novam  sedem  condendam,  transiit  per  patrem  meum 
et  susceptus  hospitio  rettulit  et  casum  Troiae  et  nomen 
tuum  et  Graecorum  commemorationem  fecit,  ex  eo  novi 
onmia  et  memoria  tenui.  expositis  causis  et  narrato  or-  5 
dine  fabulae  ofifert  ultro  hospitium  maiorem  humanitatis 
suae  gratiam  sperans,  si  eiusmodi  beneficium  non  petita 

627  conferret.     quare  agite,  o  tectis,  iwvenes,  succedite  mstris: 
cum   dicit  quare  agite,  hoc  debet  intellegi:    cum  videatis 
non  vos  esse  incognitos,  nota  autem  esse  mala  yestra  et  lo 
morem  esse  familiae  meae  ut  veniens  hospes  excipiatur, 
sicuti  Teucer  a  patre  meo  susceptus  est,  ipsa  quoque  vos 
tectis  meis  excipiam.     me  quoque  per  multos  simUis  for- 
tuna  labores  iactatam  hac  demum  voluit  consistere  terra: 
nec  pudeat,  inquit,   quod  tantum  vos  attriverit    adversa  i5 
fortuna;    cum   enim   intervenit   maior   vis,    aequo    animo 
sustinenda  est.    atque,  ut  hoc  persuaderet,  proponit  exem- 
plum   suum  et  dicit   causas   miserationis  suae.     ait  enim 
et  me,   quam   videtis   velut   felicem,   aliquando  infelicitas 
pressit,  qua  factum  est  ut  iactata  per  infinita  incommoda  30 
ad  haec  loca  fortuna  cogente  perducta  sim,  ut  ostenderet 
etiam    se    invitam    in    ipsis   regionibus   sedem   conlocasse. 

QiiOnon  ignara  mali  miseris  succurrere  disco:  non  disco,  in- 
quit,  quantum  laborem  sustineant  quos  adversa  fortuna 
persequitur;  didici  enim  malis  meis  quemadmodum  suc-  25 
currere  miseris  debeam.  sic  memorat,  simul  Aenean  in 
regia  ducit  tecta,  simul  divum  templis  indidt  lionorem:  ut 
ostenderet  plenam  benignitatem  animi,  et  Aenean  duxit 
ad  domum  et  ob  eius  adventum  honorem  templis  indixit, 
ut  esset  publica  gratulatio  et  ad  societatem  foederis  illius  30 
etiam  deorum  favor  accederet.  dehinc  moralitas  sequitur, 
qua  ostendatur  humanitas  plena.  non  enim  omnes  aderant, 
aut  universi   poterant  Didonis    interesse    convivio.     prae- 

1  me  qiioque  post  Pelasgi  interpol.  ed.  del.  ed.  post. 
2  colendam  ed.    |    patriam  meam  edF.  11  venientes  vos  ex- 

cipiar  LR  venientes  excipiat  ed.  veniens  hospes  exdpiatur  nos. 
22  etiam  si  R  corr.  r.        31  fahor  LR  corr.  L  H  man.  r. 


AENEIDOS  I  123 

sentes  igitdr  detenti  sunt,  qui  epnlas  sumerent  cum  regina, 
absentibus  vero  et  in  litore  constitutis  misit  necessaria 
victui,  quae  abunde  superessent.  et,  quia  munera  cum 
omatu    suo   Vergilius    tangit,    idcirco    posuit    nec   minus 

5  interea  sociis  ad  litora  mittit  viginti  tauros,  magnorum  hor- 
reniia  centum  terga  suum,  pinguis  centum  cum  matribus635 
tignos,  mMnera  laetiUamque  dei.    viginti,  inquit,  tauros,  ut 
numero  et  genere  animalium  omaret  quod  laudare  dispo- 
suerat.     si    enim  taceret   de  tauris   et   eorum  numero    et 

10  boves  diceret,  minueret  gratiam  largientis  et  eorum  meri- 
tum  qui  hos  fuerant  percepturi;  plerumque  enim  pro  ac- 
cepturi  persona  aut  maioris  meriti  munera  aut  minora 
mittuntur.  magnomm  horrentia  centum  terga  suum:  ecce 
et   hic   a   numero  auxit  benivolentiam  dantis  et  magnitu- 

15  dine  laterum;  horrentia  pro  admirandis  posuit.  pinguis 
centum  cum  matribus  agnos:  non  recessit  a  numeris  nec 
ab  ipsa  qualitate;  nam  pinguis  agnos  dixit,  qui  pingues 
non  essent,  nisi  et  eomm  matres  tales  fuissent.  cito 
autem  per  centenarium  numemm  agnomm  ducenta  fuisse 

30  capita  demonstravit.  munera  laetitiamque  dei:  in  vino 
tantum  esse  missum  debemus  intellegere  quantum  con- 
.grueret  ceteris  quae  speciatim  numerata  sunt.  ordinatio 
sensus  melius  intellectum  patefaciet,  quae  est  talis:  nec 
minus  interea  sociis  ad  litora  mittit  munera  et  dicit  quae 

55  sint  ipsa  munera,  viginti,  inquit,  tauros,  magnomm  hor- 
rentia  centum  terga  suum,  pinguis  centum  cum  matribus 
agnos  laetitiamque  dei.  litomm  fecit  mentionem,  ut  in- 
tellegamus  alios  fuisse  in  secessu  longo,  alios  in  altero 
litore,  qui  cum  Hioneo  fuerant  liberati,  ac  per  hoc  omni- 

so  bus  intellegitur  misisse,  cum  dicit  ad  litora.  at  domus 
interior   regali   splendida   luxu  instruitur.     alia  moralitas 


2  vero  om.  ed.         6  centum  pinguis  ed.         9  et  eoruni — 
10  largientis  om.  taceret  substituit  ed.  12  niimris  ed. 

16  latorum  r.        .17  nam  om.  ed.  19  agnorum  om.  ed. 

22  numeraia  LR  mumra  ed.  23  esse  LR  es*  r  ed.  24  mu- 
nera  om.  ed.  25  sunt  ed.  26  suum  LU  s.et  ed.  31  regalis  L 
regali//  cum  rasura  R  at  infra  regali.  \  moralitas  LR  molitiiiT  ^^. 


iii  descriptione  regiae  domus,  nam  ciim  hospites  in  con- 
Tivium  Tocamiis,  pro  eorum  meritLS  conponimus  domum: 
si  mediocres  personae  sunt,  cmu  cotidiano  ornatu  in- 
stnictio  soHta  remanet,  sin  vero  maioris  meriti,  addimus 
miilta  repentiiia  solitis,  ut  placeamus  iis  quos  officio  volu-  5 
mus  promereri.  in  domo  igitur  Didonis  quid  agebatur 
propter  Aenean,  qui^  licet  victus,  licet  naufiragusj  cum  in- 
genti  tamen  fama  nominis  sui  veniebat?  domus,  inquit, 
Didonis  contimio  usu  iam  splendida  instruebatur  hx  ta€r 
liorem  faciem,  ne  displiceret  Aeneae.  idcirco  non  sic  lo 
pronuntiandum  est,  iit  simul  universa  iungantur,  sed  se- 
parentur  boc  modo:  at  domus  interior  regali  splendida 
luxu  et  interiecta  mora  dicamus  instruitur,  ut  iam  splen- 
dida  ex  iugi  consuetudijie  melius  ornaretur  propter  Aenean* 
et  Didonis  enim  splendori  adsigaari  debuit  hic  omatuB  et  j& 
Aeneae  contemplatio  considerarij  ne  regina  ante  adventaim 
Aeneae  nullum  regiae  ambitionis  enltum  videatur  habuisse 
aut  Aeneas  bumilis  redderetur,  si  nibil  propter  ipsum 
praeter  consuetudinem  iungeretur  ornatui.  domus  ergo 
ijiterLor  excolebatur  solito  melius.  idcirco  dixit  intenor,  n 
quia  in  exteriorem  partem  domus  interim  Troianos  in- 
duxemt  regina,  donec  necessaria  convivio  pararentur- 
mediisque  jmrmit  comivia  tedis:  quoniara  futurum  fuit 
plurimonun  convivium,  ut  fieri  solet  ubi  oranis  convivas 
non  potuerint  tricUnia  capere ,  quaecumque  membra  vel  ai 
transitus  fuerint  stratis  plurimis  occupantur.  hoc  est  quod 
disit  mediis  tectis  parant  couvivia.  videamus  iam  accu- 
bitorum  ipsorom  rationem;  et  Mc  enim  viitus  facultatum 


4  muwis  meriti  LR  magmfime  ed,  6  m  LE  /ii^ff  ed.  | 
voUmiis  LR  volnmus  r,  6  tn  domo  —  7  naufragus  om.  A£mai 
FubBtituit  ed.  9  W5tw  L.  10  sic  om,  ed.  14  ex  iugi  R 
exulgi  iu  ras.  L  U  man.  noB  satiB  perEpicue  ex  vulgi  BO  ed. 
15  et  om.  ed.  |  debttit  LE  vohiit  vel  d.  ed.  16  contm- 
platiom  ed.  |  ««  LR  m  uui  r  ne  si  ed.  18  aut  LR  f*j  ed. 
del.  ed.  poat.  22  convimo  LR  vietui  ed.  26  pQtumint 

ed.    I    priciinia  LR  triclinia  r  prima  quaere  in  marg.  r'. 
26  futrant  ed.  27  acetmbeniium  ed.  28  et  Jiic  LR 

om,  ed. 


AENEIDOS  I 


126 


et  divitiaruni  reginae  eonaideratur  et  meritiim  singulomni 
qui  communicaturi  conTivium  fiierant,  omnia^  inquit^  con- 
vivia  miro  Bpleadore  parabantur,  sed  fiiit  in  ipBO  apparatu 
diversitas  propter  distantiain  personarum.    parabant  igitur 

5  convivia  arie  laboratae  vesUs  ostroque  superho.  hunc  locum 
e%  subiectis  exponemus,  ut  appareat  cur  ostro  superbo 
alia  parata  sint,  aiia  vero  arte  laboratae  veBtis.  cum  eniiu 
omnia  accumbentis  deseriberet,  ait  (697)  „cum  venit,  aulaeis 
iam  se  regina  superbis  aurea  conposuit  sponda  mediamque 

u  locaTit:  iam  pater  Aeneas  et  iam  Troiana  iuventus  con- 
veniunt  stratoque  super  discurabitur  ostro".  ecce  oatendit 
quod  dixit  ostroque  superbo.  item  dixit  (707)  ^nec  non 
et  Tyrii  per  limina  laeta  frequentes  convenere  toris  iussi 
discumbere   pictis*',   ut   responderet  illi   parti    qua    posuit 

is  arte  laboratae  vestiB.    bonestius,  ut  fit^  babiti  sunt  bospites, 
ut   iisdem   stratis   quibus   et    reglna    uterentur,    alii    vero 
toris  pictis,  boc  est  Tyrii.     ingem  argmhtm  mensis:    id- 640 
circo  adiecit  mensis,  ut  ostenderet  escarium  argentum^  ne 
putaretur  in  iis  gpeciebus  esse  quae  longe  essent   ab   usu 

m  mensarum.  caelataque  in  mra  fmiia  facta  pairvm,  series 
loji^sima  rerum  per  tot  ducta  viros  atdiqtme  ah  origine 
gentis:  bic  multiplex  argenti  laudatio;  nam  tiiit  ingentis 
formae  perindeque  magni  ponderis,  insignitum  auro  et 
decore  mirabili,  manu  vero  artiiicis  ornatum,  ut  ars  cum 

S$  speciei  pretio  certare  videretur,  pictura  autem  speciebus 
ipsis  adiecta  gesta  maiorum  Didonis  et  originem  eontine- 
bat,  quorum  coutemplatione  meruit  longissirao  tempore 
reservari^  supplementum  laudis  et  specierum  et  ipsius  do- 
minae    per    tot    ducta    viros    antiquae   ab    origine   gentis: 

tQ  dignae  species  quae  anti€^uitatem  ac  felicitatem  maionim, 
Didonis  picturis  evidentissimis  testarentur. 


2  C07ii'ivitii  ed*  6  vestia  LR  et  infra  ubi  ex  verborum 

etructura  apparet  DoiLatmii  revera  sie  legisie,       13  ius^td  LR. 
15  veMis  LR  nec  interpretatio  aliam  lectionem  patitur  et 
confirmatur  v.  708;  vestes  ed*  ubiquc.  |  fmbendi  eds      %^  ta^^Aa.- 
taque  LH  colhttaqm  ed.        28  ^jppleiiientiim  laitdis  ^.  -^.1*^^, 
qvBre  mmiliter  diatinxi  sequeutia^  ad  suppl.  x.     , 


126  DONATI  INTERPR.  VERG. 

Interea  cum  videret  Aeneas  parari  convivium,  se  intra 
tecta  vocatum  esse  cum  suis,  tanta  nomine  munerom  so- 
ciis  missa  atque  omnia  esse  in  tuto,  ra^wm,  inquit,  ad, 
646  navxs  praemittit  Achaten,  Ascanio  ferat  haec  ipstmque  ad 
moenia  ducat,  hic  ab  iis  qui  verum  intellectum  non  ad-  5 
vertunt  exoritur  quaestio,  quia  dixit  praemittit  Achaten, 
cum  ipse  secuturus  non  esset,  et  putant  in  eo  esse  vitium. 
alii  dicunt  rapidum  prae  valde  rapidum  intellegendum, 
hoc  est  satis  velocem  mittit.  sed  utrumque  non  est  venmi; 
nam  re  vera  praemittit  proprie  et  necessarie  positum  est.  10 
urgehatur  enim  Aeneas  pietatis  ratione,  ut  videret  matu- 
rius  filium,  rebus  scilicet  in  tuto  conlocatis,  urgebatur  alia 
quoque  causa;  nam  cum  vellet  aliqua  munera  Didoni  of- 
ferre,  oportunum  tempas,  quod  tradendis  muneribus  ante 
horam  convivii  esse  debuit,  nolebat  amittere:  rapidum  15 
ergo  Achaten  praemisit,  hoc  est  mandatis  instructum  ut, 
antequam  pranderetur,  veniret  et  celeritate  reditus  prandio 
praevento  munera  oportune  perferret.  Ascanio  ferat  haec 
ipsumque  ad  moenia  ducat.  OYmis  in  Ascanio  cari  stat 
cura  parentis:  securus  de  omnibus  effectus  Aeneas  de  solo  20 
iam  videndo  filio  cogitabat.  denique  misit  qui  ei  nun- 
tiaret  quae  gererentur  et  misit  eum  de  cuius  relatione 
non  dubitaret  Ascanius.  probamenta  autem  tutae  securi- 
tatis  his  indiciis  fuerunt,  quod  eum  pater  ad  se  venire 
praecepit;  solius  enim  remanserat  cura,  quia  conspectibus  25 
patris  fuerat  separatus.  munera  praeterea  Iliacis  erepta 
riiinis  ferre  iubet:  multiplex  laudatio  munerum,  quae  pro- 
perabat   Aeneas    ante    initum    convivium    dare;    nam,    ut 


1  Aeneae  R  corr.  r.  2  nomine  LR  nomiim  r  varietate 
ed.  3  omnia  esse  om.  ed.  5  his  LR  ed.  iis  nos  cf.  637.. 
6  dicit  ed.  7  et  —  8  dicunt  om.  ed.  8  rapidum  prae  LR 
(cf.  Servimn  hoc  loco  et  6,  382)  praerapidum  r  r.  pro  ed. 
9  sed  — 10  praemittit  om.  ed. :  optimo  ergo  tenore  restituta  ex 
codd.  interpretatio  decurrit  et  irritum  est  quod  et  ego  et 
Burckasius  et  Hoppius  Donatum  hoc  loco  socordiae  accusa- 
vimus.  18  praevento  LR  non  praeveniente  ed.  |  praeferret  ed. 
20  so  R  soh  r  =  L.  24  enim  R  eum  r  =  L.  25  solius 
—  26  separatus  corrupit  ed. 


AENEBDOS  I  127 

dictom  est,  ob  hanc  causam  praemiserat,  ut  horam  prandii 
praeveniret.  gratior  enim  pransurus  accumberet  oblatis 
traditisque  muneribus  tantis  ac  talibus.  munerum  ergo 
ipsorum  laus  inducitur,  per  (*iuae  ostentatio  posset  existere, 

5  ut  quae  fortuna  et  felicitas  Troianorum  faisset  posset 
ostendi  et  probaretur  animus  largitoris  qui  talia  habere 
vel  donare  potuisset.  prima  ergo  ipsorum  laus  est  quod 
essent  erepta  de  ruinis  patriae,  cum  incendio  superata 
concideret,    quae    ipsa    duplici    ratione    intelleguntur    de 

10  magnis  erepta  et  plurimis.  diximus  enim  occasione  spe-. 
cierum  ipsarum  Aenean  laudari.  si  enim  casu  quod  potuit 
rapuit,  intellegetur  habuisse  meliora  illis,  quae  incendia  con- 
sumpserant  aut  ruina  oppresserat,  aut  si  habuit  eligendi 
copiam,  ut  quod  vellet  eriperet,  non  abstulisset  nisi  quod 

15  esset  meriti  potioris.    pallam,  inquit,  signis  auroque  rigen- 
tem  et  circumteoctum  croceo  velamen  acantho,  ornatus  Ar-GoO 
givae  Helenae:  Helenam  ferunt  Argivam  veterum  fabulae 

et  omnium  consensus  auctorum  fuisse  pulcherrimam,  in 
tantum  ut  eius  forma  infinitorum  pictorum  et  peritissimo- 
20  rum  redacto  in  unum  maximo  numero,  feminarum  quoque 
propositis  corporibus  nudis  pingi  nequiverit.  itaque  quae- 
cumque  femina  formosa  fuerat  Helenae  nuncupabatur 
nomine,  etiamsi  pulchritudinis  ratione  Argivae  Helenae 
aequari  non  poterat,  ut  vel  nominis  similitudine  iuvaretur, 

16  ut  dieeretur  esse  quod  non  erat.  idcirco  Vergilius  ait 
omatus  Argivae  Helenae,  ut  regionis  signo  monstraret  de 
ea  se  loqui  Helena  quae  pingi  non  potuit,  addens  alia, 
ut  lecturos  redderet  certiores:  quos  illa  Mycenis,  inquit, 
Pergama  cum  peteret  inconcessosque  hymenaeos,    extulerat, 

30  mah-is  Ledae  mirabile  donum.  diximus  ergo  primum  me- 
ritum  istarum  specierum  quod  sint  ereptae  de  ruinis  et 
casibus  patriae.  accedit  aliud:  ipsa  enim  Helena  cum 
esset   regis  uxor  perindeque  locupletissima,   cum  iret  ad 

b  ut  LB,  et  r.         6  largitionis  ed.    |    qui  LE  quia  ed. 
l^  quae  ad  meliora  pertinet,  non  ad  illis,  quare  distinxi.      25  ut 
diearetur  LE  e^  e2,  edF.        27  se  om.  ed.        28  inquit  om.  ed. 
31  specierum  esse  ed. 


Troiani,  liaa  utpote  praecipiias  seeum  sustulit  non  redifc 
ram  se  sperans  propter  admissum  adulteriura;  uam  idcirco 
positiini  eat  quos  illa  Mjcenis,  Pergama  eum  peteret  iu- 
conGessosque  hjmeuaeos,  63±ulerat*  addidit  etiam  matris 
Ledae  mirabile  douura,  ut  tantae  pulchritudiids  et  tanti  5 
meriti  species  nisi  a  raatre  donari  noa  potuerint,  et,  eum 
donarentur,  miratos  esse  qui  yidissent  quam  lauds^  po- 
tuissent,  has  ergo  idcireo  eam  secum  dixit  avexisse,  quod 
ipsis  utereturj  quotiens  volebat  esse  fonuosior,  ipsis  sine 
dubio  etiam  adultero  suo  raelius  placitura,  ecce  meritum  le 
munerura  quot  generibus  yel  modis  expressum,  quae  su* 
perabant  formam  quae  pingi  non  valuit  pulchrioremque 
reddebant.  diceado  ergo  ornatus  Argivae  Helenae  hoc 
sentiri  Vergilius  voluit,  apeciebus  ipsis  superatam  iUius  mu- 
lieris  formam  redditamque  pulchriorem.  prattet*ea  stjeptrum:  is 
huic  quoque  additur  meritum  sic:  Ilmne  quod  gesseraf 
olim,  maMftm  natarum  FriamL  quod  habuitj  inquit^  prae- 
cipui  et  Eobilis  regis  filia  et  uatu  maxiraa;  solent  enbn 
religiosi  parentes  quae  habent  optima  filiis  deferre  maio- 
S56  ribus.  coUoque  monile  bacatum  et  dupUcem  gemmis  amro*  3i> 
^ue  coronam:  haec  quoque  admiranda  debent  intellegi. 
non  enim  dissirailia  esse  possent  quae  tantus  tamque 
opulentissimus  re;s  et  benivolus  pater  iiliae  natu  maximat;' 
contulisse  docebatur.  haec  celerafis  iter  ad  navis  tendebat 
Achates:  celerans  inquit,  laudat  hominis  diligentiam  qui  a^ 
mandata  cum  ceieritate  conplebat,  quorura  effectus,  cum 
praedictis  eausis  et  ratione  tamporis  urgeretur,  maturita- 
tem  plenissimam  requirebat. 

At  O^therm,  hoc  est  cum  haee  gererentur,  nov€is  aHts, 
nova  pectore  versat  causilia,  ut  facian  mutatus  et  ofa  Cu-u 


7  miratos  LR  potitt^  m.  r  in  marg.  |  quam  laudare  potnimt 
LR  gxmm  L  tllas  potuismit  ed.  guam  l  potuissetit  nos  i,i.  e, 
matrem).  8  eam  om.  ed.  10  etiam  tranflpoa.  ed.  11  ex- 
pressit  ed,  12  valuit  LR  potuit  ed.  14  sentiri  LR  ifUelkgi 
ed.  16  Ilionae  LR.  23  opukntiifsimm  LB  opuUntus  r 

aed  cf.  11,  226.       24  dicehatur  ed,       27  et  ratione  L  et  ratC 
neni  E  ejr  ratiofie  ed. 


pldo  pro  dtdci  Asranio  veniat  dmisque  fkrentem  incendaf  ^^(^ 
reginam  afqiie  m^ihus  inpUcet  Ignem.  quippe  dommn  timet 
amhiguam  T^/riosque  biUngnis,  itrU  atrox  luno  et  suh 
mdmi  cura  reeursat  magna.  ei  necessaria  metuentis  Ye- 
neris  deliberatio,  euiiis  aestus  augebat  consideratio  loci, 
temporis  atque  persouae.  AeBeELs  quippe  Achaten  miserat, 
iQandata  eius  debuit  inplere,  sollicitabatnr  Venus,  quod 
iam  teneretur  Aeneas,  eredcudus  eo  et  committendus  non 
erat  nepos.    quam%ls  enim  ftiisaent  Troes  libenter  et  tota 

I  humanitate  susceptd,  metuebatur  tameii  hominum  natura 
iiifidelis  et  fallax,  stimulabat  lunonis  pessimum  daidiumi 
ne  temporis  oportunitate  eaptata,  occasione  quoque  loci 
suadente,  qixi  Troianos  in  unum  congesserat,  quos  naufra- 
gium   ejEtinguere   non   potuit   taceret  in  terris  Carthaginis 

i  interire.  exquiruntur  igitmr  aries  novae  et  eouailia  ela- 
borata  capiuntur,  ut  Ascauius  uon  pergeret  et  Achates 
tamen  iussa  conpleret,  quanta  subtilitate  usa  est  Venus^ 
ut  deductorem  ipsum  primitus  falleret,  dehinc  ceteros  ad 
quos  fuerat  Ciipido  venttirus,  sequenti  etiam  patrem!     hoc 

I  conimentum  proficiebat  et  illi  partif  quod  sollicitabaut 
Venerem  temporis  ratio  et  exiguae  substantiae,  quia  nec 
resistendi  copia  fuit  per  paucos  nec  fugiendi,  quod  biemis 
causa  et  navium  vitiis  inpedirentur,  quas  constabat  esse 
convulsas.    his  itaque  cum  merito  augeretur,  provideudum 

[  fiiit  ne  ubi  filius  eius  cum  periculo  et  levi  amicitia  tene- 
batur  mitteretar  et  nepos,  ne,  si  forte  aliquid  adversi 
existeret,  onmis  progenies  interiret,  magnum  itaque  ex- 
igebat  sollicitudo  ista  tractatum,  ut  ueque  Aseanius  per- 
geret  et  Aeneae  praeceptis  non  negaretur  effectus,   nihilo 

>  mmus  etlam  ipsius  Aeueae  salus  uno  eodemque  consilio 
conlocaretur  in  tuto.     statuit  ergo  secundum  defiuitionem 


5  augebat  L  agtbat  R  angebat  ed.       6  miserat  LR  wj.  qui 
ed,       8  teneretur  Lr  tenert^  E  tetietur  ed.      ^  erat  LR  fuit  ed. 
le  patrem  LR  parti  r  addito  in  marg,  quaere.      20  esset  L 
t9i  R  et  noB  esse  edl  om.  edF.  S3  inpiderentur  L  inpende- 

rmtur  R  iTnpedirentur  r  ed.       26  tiisi  R  ne  si  v  —  L.      29  et 
—  ffofi  LR  neque  ed. 


DONATI  IKTEEPR.  VERG, 


130 


tractatm  sui  Oupidinem  in  Ascaml  ^figiiram  commutandim 
atqne   mittendtim,    ut   hoc   genere   Ascanium   subtraheret, 

amaret   Aeuean   Bido    et   Aeueas    ipse    tutior   redderetur, 
?iiiceretur  peiinde  lunonis  faetio  inimicae,  ut,  etiamsi  ali- 
quid    adversi    niteretur,    inplere    non    possetj    cessantibus  b 
universis  per  quos  nocere  posset.     ergo  kU  aMgerum  didis 
adfatur   Amorem.     cum    indudtur    adlocutio    Veneris    ad 
CupidiBem,  ibi  consilia  omuia  nove  inYeuta  paudumtur  et^ 
quia   exigebat   ratio   temporis  brevitatem,  paucis  usa  est, 
sed  multa  coupiejca  servata  illa  parte  rhetoricae  diseiplinae  lo 
siue   qua  orator  niliil  est?    uam  et  personarum  et  loci  et 
temporis  rationem  tenuit  et  quid  vellet  eiposuit   et   quo- 
modo    fieri   posset    osteudit^    bouestum   quoque,   faoile   et  m 
nece&aariura  demonstravit^  quaestionibus  quae  iupedimento  I 
esse  negotio  possent  quasi  obiectis  respondit.     duxit  ergo  ts 
a  nomiue  naturaJi  principinm  dicendo  nute  et   mira   arte 
boe  prirQum  posuit*    officia  enim  sanguiuia  filii  parentibus 
in  quibuscumque  causis  uegare  nou  debeut  et  tunc  inagis 
eoguntur  ad  inplendum  quod  parentes  voluerint,   si  blau- 
dimentis    potius    quam    iubendi    auctoritate    proYOcentur*  n 
sequitiir   meae  mrcs,  mea  magna  pofmdia:    Tindicat  sibi, 
inquit,  uecessitudo  pareutum  quicqmd  Uberi  possimt     hoc 
loco  Yergilius   docet   inter  filios   et  parentes    tale   debere  _ 
esse  volendi  aut  nolendi  siudium,   ut  in  multis  licet  cor*  fl 
poribus  voloutas  una  et  necessitudinis  viuculum  iudistinc-  ts 
666  tum  integramque  perduret.    solus,  natCf  pafris  summt  qm 
tda  Ty^om  temnis,  ad  U  emfugio  et  suppUx  tua  numina 
poseo:  sunt  qui  ita  distinguant:  mea  magna  potentia  solus, 
et  tunc   posset,   si  melior   ratio   non    occuxreret.     idcirco 
enim  positum  est  solus,  nata ,  patris  summi  qui  tela  Ty-  3o 
pboea    temnis,    ut    ostenderetur    facile    esse    quod   Yenus 
effici  cupiebat    qui  euim  patuit  fulmina  lovis  coutemnere 


3  Dido  et  LR  et  om.  ed,  1  inimicae  L  item  R^  sed  ipae  ut 
videtur  erpumtit  et  iumnis  suprascripsit  |  factio  L  f  immicite 
R.  \  etianiBi  L  si  etiam  R.  8  cupiditatem  LR  cupidimm  coir.  B 
ipie>  24  aut  LR  ac  ed.  29  sed  iwfM:  LR  ed.  et  L  uo@.  |  jii 
L  R  qmtm  ed.     32  fulmen  L  R  ed,  fuhnena  coii.  R  ipae  fulmina  r.i 


AENBIDOS  I 


131 


ei  quibus  Typhoeus  exarsit  faeiliiiS  potuit  mentem  femiaiae 
posaidere.  et  illud  iDtellegi  potest,  idcirfo  lovis  coBtempti 
factam  esse  commemorationem,  ae  ille  se  eicusaret  propter 
Iimonem.  si  enim  eoBtemptus  est  aliquando  luppiter  et 
fi  Amori  subiugatus,  Iimo  procul  dubio  coutemni  debuit, 
quam  inferiorem  fiiisse  constabat.  fecit  ergo  benivolum 
dieeudo  filium,  fecit  benivolum  dicendo  quod  potior  esset 
ipso  love  diversis  eum  amoribus  exagitando,  fecit  beni- 
voluni  dicendo  potentia  mea  et  q\iiequid  yirium  babere 
me  puto  per  te  habeo,  arsit  incendio  tuo  luppiterj  nullius 
debes  m  desiderio  meo  contemplatione  revocari.  ecce  addit 
alia,  quibufi  eum  ad  conplenda  quae  ueeessitas  exigebat 
ratione  pietatis  urgeret.  ad  te,  inquit,  confdgio,  si  eseet 
ftlter  qui  tantum  mibi  deberet  aut  tantum  posset  quautum 
tu  potes,  ipsum  quaererem,  nuac,  quia  solus  es  qui  de- 
beas  velle  et  possis  inplere  quod  volo,  uou  tantum  con- 
fdgio  ad  te  verum  etiam  supplex  tua  numiua  posco.  ecce 
omnis  partis  eiecuta  est,  €[uippe  et  admonuit  pietatis  ut 
filium  et  rogavit  ut  deum,  ut  omui  es  parte  eoartatus 
non  deesset  obsequiis  matns.  quid  putamus  ei  oneiig  ae- 
cessissej  cum  rogatus  est  ab  ea  quae  auetoritate  parentis 
iubere  debuerat?  sed  boc  necessitas  fecit,  ut  ille  preeibus 
et  uecessitudine  sanguinis  flexus  rebus  rite  couplendis 
operam  daret.  peracta  priucipiorum  pai*te  qua  fecit  beni- 
volum  consequeuter  facit  attentum,  qua  oeeasione  ostendit 
metos  sui  causas:  frater,  inquit^  wt  Acnpos  pelagc  tuuB 
omnia  ctrmm  litora  iacfeiwqur  odiis  Itmonis  imqime  notn 
iibL  posteaquam  benivolum  feejt  et  attentum,  incipit 
doeilem  facerc  subiuncta  contiuuo  narratione  totius  negotii, 


1  €t  quibu»  LK  ed*  «sD  gu,  r.  |  poterit  ed.       2  contemni  LB 
eontempti  T  ed,  6  fuisse  LK  esse  ed.  8  a  maioribus  B 

amoribus  r  ™^  L.  19  et  otnni  E  ut  o.  r  ^  L,  26  mettts 

LB  cofisilii  ed.  I  camcui  LE  c.  dicms  ed.  |  inquit  om.  ed, 
27  i^jtcUiurque  LIl  que  om.  ed, :  nec  vacat  que^  ut  Servius  opi- 
nfttur,  uec  poeta  plura  iiisertarua  fuit,  ut  EiSbectiaa  BUBpieatur, 
nee  vitiuin  aliquod  reaidet,  ut  Wagnero  videtur,  ged  odiiM  et 
ptiago  particala  coniungimWr  more  apud  poetaa  &equentissitno 
mo  loeo  mota  (cf  Hor.  eana.  2,  1&,  32).        29  eontimte  ed. 

9* 


sed  praemittit  necessaria,  qiubns  aniinus  auditim  oon  in- 
merito  moveretur,  non  recedens  a  perBOnarum  ratioiie; 
nam  in  principiis  se  appellavit  matrem  et  Cupidinem 
filium,  hic  Aenean  noluit  tilium  dicere,  sed^  quod  faciebat 
ad  causam,  irater,  inquit,  tuus  osteudens  operam  eius  non 
in  extranei  alicuius  negotio,  sed  in  fratris  csse  necessa- 
riam:  quod  fuit  sine  dubio  honestnm  et  pium,  ut  frater 
pro  firatre  laboraret,  vel  maiime  ia  galutis  causa.  dicta 
Aeneae  persona  dicit  labores  eius  cum  miseratione  in- 
fortunia  quoque  infanda  commemorans.  et,  ut  magis  auxi- 
Uandi  provocaret  adfectum,  dieit  eum  omnia  inmeritum 
pati  et  defomat  inimicae  personam  quae  persequeretur 
innojdom,  mm  enim  dicit  frater  ut  Aeueas  pelago  tnus 
omnia  circum  litora  iacteturque  odiis  lunonis  iniquae,  ini- 
quam  dicendo  ostendit  Aeneae  nuUam  culpam  extare. 
iniquus  est  enim  quisquis  noE  praecedeute  peccato  per- 
sequiiur  qnemquam  et  pemicio&e  persequitur.  atque,  ut 
vere  ioiquam  probaret  et  maiore  oneraret  invidia,  per- 
Bequitur,  inquit,  emn  omnia  circum  litora,  ut  nullo  loco 
nocendi  occasioaem  praetermiseriti  ac  per  boc  nec  in  prae- 
senti  omissnram  intentionem  odii  suL  his  addidit  nota 
tibi:  et  hoe  ad  laudem  Cupidiuis  pertinebat;  maximnm 
enim  crimea  eiua  esset^  si  fratris  adversa  nescii-et.  unde 
autem  Venus  nota  esse  fratri  fratris  incommoda  cliceret  ipsa 
evidenter  adfirmat  dicendo  et  nostro  dolmsfi  saepe  dolore^ 
boc  geuere  conpellit  eum  ad  ea  conplenda  qua.e  fratri 
essent  profutura;  si  enim  praeterita  frequenter  doluit, 
debet  etiam  nunc  cavere  ne  iterum  dolenda  succedant, 
GilOnHm  Phoenma  tentl  Bido  hlmdkqm  nwratur  vodhus: 
praestruit  sine  labore  posse  perfici  quod  erat  dictura  fa- 
ciendum*  iam,  iuquit,  tenet  eum  Dido  usque  adeo  boua 
voluntate,  ut  fabulis  blandig  moras  procuret,  ne  quoqnam 
abscedat,  ostendens  nou  esse  difficile  ut   teneatur   animus 


4 

10 


i^ 


4 


JS 


2  movetur  ed*  11  Effectttm  r.  37  praeteritis  ed.  29  hurt^ 
LR  ed.,  ied  per  iam  explicatur,  unde  Donatum  nunc  leg^iBae 
apparet. 


I 


AINEIDOS  I  133 

«ius  adfectu  ac  par  hoQ  non  esse  iam  necessajrium  amoris 
initiimi,  quod  habere  difficultatem  posset,  sed  amorifi  aug- 
mentum.  Terum  ne  Cupido  diceret  si  iam  amat,  quid 
opus   est  ut  ad  eam   pergam?    titnimque    poeta   servayit: 

5  et  ostendit  nullam  esse  in  oausa  dilficultatem«  quod  iam 
Dido  amaret,  et  dixit  aecessitatem,  quia  ipsiiis  amoris  de- 
aideraretur  augmentum*  ait  enim  vereor  qm  se  lumnia 
-vertant  hospUia:  oum  boc  dicit,  ostendit  talem  amorem 
Didonis  fuisse  qui  factione  lunonis,   quae  in  iUa  civitate 

10  magna  Teneratione  coleretur,  posset  abnimpi,  proinde  ne~ 
C€SBano  quaeri  rebus  iam  conloeatis  tirmamentum,  ut  talis 
amor  inponeretur  Cupidiuis  opera  quem  inimicae  potentis 
nisus  expugnare  non  posset  Yoiuntarius  quippe  amoris 
adsensus  et  bumauo  arbitrio  exortus   tacile   potuit   eadem 

ib  voluntate  dissoivi,  etiamsi  luno  e  diverso  non  esset,  siu 
vero  divinis  ardoribus  fuisset  iniectus,  bunc  nec  Didonis 
pedidia  rumpere  potuisset  nec  lunoms  auctoritas»  haid 
tanio  cessabit  canUne  rentm:  cardo  est  proprie  qui  ianuam 
te:iet  yel  postis,  hic  fidem  facit^  cum  fores  clauduutur,  et 

aa  tribuit  firmitatem,  denique  ipse  Vergilius,  cum  patefactum 
Priameiae  domus  vestibulum  diceret  (2,  493),  „et  emoti**, 
inquitj  ^procuiubimt  cardine  postes'^  translatione  igitur 
hie  usus  poeta  ait  haut  tanto  eessabit  cardine  rerum;  erat 
euiiu  in  potestate  voluntate  dissolvere  amorem  quem   vo- 

afi  luntate  susceperat,  ceterum  diviuitus  inpaetus  non  posset 
hmnano  arbitrio  submoveri.  adserit  ergo  necessarium  esse 
remedinm  cui  omnis  illa  factio  superata  succumbat.  id- 
circo  ait  fjmcirca  capm^e  ante  ilolis  ei  cint/ere  flamma 
reginam    mtdiior,    ne    quo   se   nmnim  muM,    sed   mf^fffm^l^  — 

3(1  Amea<^  memm  teneattir  amme^  ut  non  tantum  amet  Aenean  H 
quantum  iudieio  suo  amandum  putat,  sed  tantum  maiore  " 
violentia  cogatur  iu  amorem  quantura  mater  amat  liiium, 
cmus  amor  nullius  violentia  numinis  valet  abrumpi.  quo- 
cirea    capere    ante   dolis:    traetat  Yergilius    praevenienda 


2  sed  LH  mn  ed.      9  factiom  LR  Tatione  ed.      11  futida'^ 
mtntum  ed.       13  ni^ius  LR  msus  ed.       24  uoluhtttte  o^ta.  ^^. 


DONATI  INTEEPR.  VREa 


esse  remedio  m&la  quae  Metiiimii&  De  accidaBt  qiiam  relle 
adflictis  rabus  et  perditis  subvenire^  narrata  desideriorum 
sumxna  quaestionibusqu©  omnibus  diligenti  ezaminatione 
discussis,  ut  super  effectu  desiderii  couplendo  instructum 
Oupidiaem  redderet,  necesaaria  protulit,  plurimum  eiiim  s 
prodest  in  rebus  gerendis  iuvare  consilio  eum  quem  negotio 
expediendo  praefecerit  quisquam;  Ubeater  quippe  mandata 
suscipiet,  oum  adyerterit  inpositiiiB  munus  compeudioso 
remedio  releTatum.  dicit  ergo  consilium  suura  instniotum 
ratione  personae^  loci  quoque  et  temporis.  temporis,  quo  ts 
Ascanius  iussu  patris  Trenire  praeceptus  est.  hoc  efit  quod 
ait  re^im  €t€citu  caH  ^mitoris  ad  urhem  Sidmiam  pn^ 
irt  parat,  mea  maxima  etira,  personae^  quod  in  Cupidine 
et  Aacanio  aetas  consimilis  esset.  merito  dixit  puer  ire 
parat,  quia  disposuerat  dicere  et  notos  pueri  pner  indue  ib 
vultus:  praestruebat,  ut  ostenderet  in  commutatione  formae 
aetatis  commutationem  uon  futuram  egse  di^icilem^  ad 
personae  rationem  etiam  illud  accedit  quod  consilii  spon- 
debat  eifectum:  illi  enim  sperabat  reginam  daturam  oseiila 
utpote  puero,  et  dulcia,  quia  amabilis  est  aetas  puerilia,  »o 
cuius  personae  gratiam  auctura  erat  perlatio  munerum; 
nam  primo  libenter  gratiae  danti  refenintur,  iu  bonore 
est  etiam  ille  qui  munerum  perlator  ertitit.  dona  ferms 
peloffo  ei  flammis  resiwtiia  Troim:  talia,  inquit,  dona  quae 
%%  maiore  vi,  ignis  scilicet  et  pelagi,  liberari  potuerunt  as 
Tel  superesfie,  boc  ideo,  ut  viderentur  interisse  meliora. 
interea  ad  personae  rationem  etiam  boc  pertinet  quod  ait 
mea  maiima  cura;  nolebat  enim  mittere  Ascamum,  ne 
duorum  soUicitudiiie  frangeretur,  vel  ne  eum  mitteret  qui 
exoriente   violentia   vel   dolo   sibi  per  aetatem  adesse  non  so 


1  em  om,  ed.  6  m  negoiio  ed,  7  qui^iam  ed. 

16  cmnmutatiom  LR  cammuniom  r.         17  aetatis  LR  ^  aeta- 
tis  r.  21  prmlatio  ed.  26  scilieet  LR  mnt  sublata  in 

marg.  add.  r'  (in  L  manu  aliena  quaedam  lifclerae  mperscriptae 
extant  quaa  legere  uon  potai).  |  pelagi  LR  no7i  giicxe  in  marg, 
»dd.  r'  quod  quid  sibi  velit  non  infellego.  |  nm  potuervmi^ 
LR  ed.  non  delevi  cf.  647. 


AENEIDOS  I  135 

posset,  vel  quia  ultra  liberorum  adfectum  nepotes  haberi 
dicuntur.  ne  auteni  diceret  Cupido  cum  ego  perrexero, 
quid  &et,  si  sequatur  Ascanius?  ait  hunc  ego  sopifmn^^^ 
samno  swper  alta  Cyfhera  aut  super  IdaUum  sacrata  sede 
5  recondam,  ne  qua  scire  dolos  mediusve  occwrrere  possii. 
bene  somno  se  dixit  capturam  puerum;  in  quibus  enim 
actibus  illa  aetas  posset  retineri?  vel  certe  quia  pueri 
omni  cura  vacui  altius  et  diutius  dormiunt  et  mora  fuerat 
necessaria,  dum  Cupido  iniuncta  matris  inpleret.    adnectit 

10  mandati  summam,  simul  etiain  faciendi  consilium  suggerit 
oportunitate  temporis  expeditum  et  idoneum  satis  ad  ca- 
piendos  mulieris  animos;  mulier  quippe  mandabat  quae 
feminarum  motus  optime  nosset.  designat  igitur  tempus 
quod  amoribus  oportunum  est,  designat  etiam  locum:  tu, 

15  inquit,  faciem  illius  noctem  non  amplius  umm  falle  dolo 
et  notos  pueri  puer  indue  vultm,  ut,  cum  te  gremio  ac-685 
cipiet  laetissima  Dido  regalis  inier  mensas  laUcemque  l^(ieum, 
[cum  ddbit  amplexus  atque  oscula  dulcia  figet,  occulium  in- 
spires  ignem  fallasque  venmoj.    huic  sententiae  etiam  Te-    • 

20  rentius  attestatur,  qui  dixit  (eun.  4,  5,  6)  „sine  Cerere  et 
Libero  friget  Venus".  unde  hic  facilior  esse  potuit  mentis 
inclinatio,  quia  utrumque  suppetebat  utpote  in  reginae 
convivio.  noctem  non  amplius  imam,  ut  ostenderet  non 
longi   temporis    operam    necessariam    et   mature    id    fieri 

3S  debere,  quia  Ascanius  non  potuit  prolixo  spatio  somni 
occupationibus  detineri.  conpletis  omnibus  quae  artifex 
et  sollicita  loquebatur  videamus  quid  adsignet  personae 
fili.  nullum  dat  ille  responsum.  quid  enim  personae 
matris  vel  maxime  in  tali  causa  responderet?    et  tempus 

80  facta,  non  verba  vel  fabulas  exigebat.  pa7'et  Amor  dictis 
carae  gcnetricis   et  alas   exuit   et  gressu   gaudens  incedit^^O 


6  captwutn  ed.  |  enim  om.  ed.  9  iniuncta  LE  ed.  (in 
L  eadem  quae  supra  manus  litteras  quasdam  in  marg.  add. 
quas  legere  non  potui).    |    compleret  ed.  13  metus  LE  ed. 

mo^  r  nos  cf.  2,  547.  14  locum  LU  l.  dicens  ed.  15  in- 
quit  om.  ed.  18  cum  —  19  veneno  deest  in  LR  sed  explicatur 
foco  Terentii.        20  attestatur  LR  assentitur  ed. 


136 


DONATI  ENTERPE.  VEEG 


luH:  of&do&i  fili  partiB  eomioeiidat,  quippe  quem  hcrrta^ 
b&tor  matris  adfectus  et  &atris  caritas  excitabat.  expone- 
bat  autem  alas,  ut  aLienam  spe<!i«m  mentiri  potmssei 
et  gressu  gaudeiis  incedit  Inli:  gaudeiitem  inducit  Cupi- 
dinem,  vel  quod  quasi  Ascanius  ibat  ad  patrem,  vel  quod  * 
plena  valunta,te  iussa  m&tris  mplebat  hoc  est  emm  prae^ 
cipnum  obsequentis  stndium,  si  libens  agat  quae  praecepta 
sunt  quam  invitns  conpleai  ©rgo  Cupido  agebat  partis 
^as.  at  Vmtis  Asmnm  placidam  per  membra  quietem 
mrigat  H  fotum  <fr&mio  dea  toUii  in  alios  Idallae  Immf  t« 
u&i  miallis  aimiracus  Ulum  floribus  et  dtda'  adspirans  v€mr 
pkditur  umbra:  tractetur  natura  hominis  et  aetatis;  pueri 
enim  faeile  dormiunt  utpote  &ecuri,  quod  facilius  fit  et 
diu,  si  accedant  alia  quae  animum  cuiusque  diverso  sua- 
vitatis  sensu  magis  ae  magis  inviteot^  providetur  lueuS|  u 
inollities  quoque  et  flores,  odor  florum,  secessus,  silentium 

695  et  opaeitas  umhrarum.  ibatf  inquit,  [dii^  parms  et  dofia 
Cupido  regia  poriahai  Tyriis]  duce  laetus  Acfiate:  ecce 
subtilitas  simulantis  alienam  persouam^  ipsum  primo  Achaten 

'     fallit,  qui  alium  ducens  pro  alio  transfigurationem  factam» 
non   videbat.     portahat   dona   regia    et    laetus    fuit:    noa 
fatigabatur  puer  onere  munerum  nec  taedio  ponderis   aut     •> 
itineris  frjyigehatur;  supra  enim  diiit  jjpallam  signis  auro- 
que  rigentcm"  et  „8ceptrum  Ilione  quod  gesserat  oHm*\  ut 
ostenderet  species  quas  puer  pro  levihus  ferre  non  posset  js 

Cum  ve^tU,  aulaeis  iam  se  regina  superbis  aurea  con- 
posfiit  sponda  mediamque  locavH:  ecce  provenit  oportuuitas 
loci  et  temporis  quam  praedixerat  Venus;  nam  ea  hora 
qua  Cupido  pro  Ascanio  veniehat  coeperat  discujnhi.  et 
primum  quidem  discubuisse  inducit  convivii  domiuam  ea  so 
amhitioae  quae  eonveiiiebat  reginae,  eo  vel  maxime  tem- 
pore    quo    susceperat   hospitio    tautum    regem   ceterosque 

1  offieimi  fUi  partis  L  o,  f  paris  R  officlo  se  fitim  pari  t\ 

2  exponebat  LR  exuehat  ed.       3  posset  ed.       S  q^iam  LF 
mt  ed.        14  aecednnt  ed.        15  lucm  LK  locus  ed.        16 
cessus  Lr   recesstis  E  ed.         17  ihat  inquit  LR  dicit  ibat  ed.  j 
dieto  —  18  Tyriis  deeat  in  LR,  sed  eiplicatnr.       26  hm  ed. 


AENEIDOS  I 


137 


Troianos,  ©o  loeo  qui  potior  apud  veteres  fuit",  denique  et 
SaHtistius  (hist.  III  83  M.)  Sertorii  conviviiiin  aic  deacribit, 
ut  ipsum,  quia  potior  fuit,  conlocasset  in  medio,  iam 
p€Uer  Aeneas  et  iam  Troianu  iitvmtm  convmimd  straioque  700  ] 

h  st^er  dismmbitur  ostro:  noti  iuventus  conveniimt,  sed 
Aeneas  et  iuventus  Troiajia  simu]  conveniunt^  ut  autem 
eorum  meritum  emineret,  defenmtur  iis  ioca  talia  quao 
ostro  confeetis  vestibus  fuerant  superftisa.  dant  mmtihus 
famuli   lymphas    cererenxqim   mmstris    eapediunt   tonsisque 

0  ferimt  mantelia  viUis:  hic  dispositionem  familiae  regaHs 
osteiLdit:  alii  enim  hoc  est  yiri  aquam  abluendis  manibus 
dabaut,  alii  mantelia  porrigebant  quibus  manus  ablutae 
tergerentur,  alii  canistris  panem  ministrabant.  mos  enim 
fertur  apud  veteres  fuisse  ut  panis  non  argenteis  vaseulis 

IB  iiiferretur,  sed  canistris  hoc  est  speciebus  factis  ei  vimiue. 
quinqua&inta  intus  famulae,  quibus  ordine  longo  cura  pmum 
siruere  et  flammis  udoJere  penates:  lougus  ordo  est,  eum 
multi  eandem  rem  servatis  vicibus  administraut,  ubi  igitur 
fuerant   quiuquaginta   ad   quarum   curam    pertinebat    pro- 

19  curatto  cellariL  et  deorum  penatium  cultus,  procul  dubio 
illas  longo  ordine  vicissitudo  tangebat,  centnm  aliae  to-  706  | 
fidemqm  pares  aetafe  minisirl  qui  dapihus  menms  otieretd 
et  pociita  pmtant:  quanta  elegantia  quantaciue  brevitate 
divitias  expressit  atque  laudavit!  cum  euim  vellet  du- 
.  centormn  facere  mentioncm  eorumque  sesus  atque  aetates 
discemere,  nou  tenuit  circumitum,  ut  diceret  ducentos,  es: 
quibus  esseut  ceutum  mares  et  centum  feminae  et  omues 
unius  esaent  aetatis,  sed  eeleritate  usus  et  uumenmi 
et  aetatem  unum  et  utrumque  sexum  expressit.  hic  ieviter 
1  legeutes  aceipiunt  ducentorum  descriptionem  in  quibus 
eadem  aetas  fuit^  sed  uihil  magnum  aestimantes,  si  regina 
&d  hanc  partem  officii  ducentis  ministris  utebatun  et 
revera  nihil  fiiit  raagnum  ad  divitias  regalis  exprimendas 

3  cofitocasset  LK  om,  edl  coUocarit  edF;    Donati  teatimo- 
mnm  omiBemnt  fragmentoram  SaUuBtii  editorea.  1  iis  LE 

his  ed*  10  nmntilia  ed.  27  c£  cmtum  Lr  e*  om,  R,  29  et 
a^atem  om.  ed,  ]  unnm  L  unam  E.         3S  eitpnm€nd(t.i  nm.  ed. 


138  DONATI  INTERPR.  VERG. 

nec  memorabile,  si  numeri  tantunmiodo  faceret  mentionein, 
taceret  de  aetate;  cum  autem  hoc  ipsum  adiecit  dioens 
pares  aetate,  ilHc  omnem  familiae  copiam,  decorem 
quoque  et  substantiam  demonstravit.  in  evidenti  est  enim 
quanta  servorum  reginae  fuerit  multitudo,  ex  qua  ducenti  s 
pares  aetate  deligi  potuerunt  digni  qui  curarent  supra 
dicta.  nec  non  et  Tyrii  per  limvna  laeta  frequentes  con- 
venere  toris  ii*ssi  discumbere  picUs:  ecce  diversum  discum- 
bentium  meritum:  Troiani  super  ostrum  discumbebant, 
Tyrii  vero  super  pictas  vestes  ac  per  hoc  inferioris  pretii  lo 
hoc  est  quod  superius  dixit  (638)  „mediisque  parant  con- 
vivia  tectis  arte  laboratae  vestis  osia-oque  superbo".  hospi- 
tibus  delatum  est  ut  super  ostrum  discumberent,  civibus 
vero  pictarum  vestium  locus  attributus  est.  mirantUr  dona 
Aeneae:  hunc  locum  duplici  intellectu  positum  debemus  is 
accipere  et  utrumque  ad  Aeneae  laudem  pertinentem.  si 
enim  consideremus  personam  Didonis,  cui  Tyrii  obseque- 
bantur  et  regina  fuit  et  uxor  divitis,  ipsa  quoque  di- 
tissima,  illic  inveniemus  specierum  laud6m  cumulatam. 
mirabantur  ergo  quae  ad  donandum  Cupido  ^pervexerat,  20 
quem  putabant  lulum  esse,  perindeque  admiratione  mon- 
strabant  reginam  suam  taUs  species  numquam  habuisse 
nec  apud  quemquam  se  vidisse.  alter  intellectus  est  in 
eo  quod  dictum  est  mirantur  dona  Aeneae,  hoc  est  mi- 
rantur  talia  Aenean  vel  habere  vel  donare  potuisse ,  mi-  25 
rantur  igitur  substantiam  et  animum  largientis.  mirantur 
710  et  lulum  flagrmtisque  dei  vultus,  utpote  eum  qui  sub 
mortali  forma  habuerit  inmortalis  numinis  dignitatem. 
hoc  ex  persona  poetae  dietum  debemus  accipere,  cetemm 
omnes  qui  aderant  lulum  esse  arbitrabantur.  praecipue  $0 
infelix,  [pesti  devota  futurae  explcri  mentem  nequit  ardesdt- 


1  demeviorabile  LR  edl  nec  mem.  r  et  m.  edF.       3  otnnem 
LR  omnihus  ed.        12  vestis  L  vestres  R  vestes  ed.  cf.  639. 
18  et  regina  LR  qmd  et  reg.  r.       22  regnum  suum  ed.       23  se 
LR  istas  ed.  26  —  27  mirantur  et  LR  et  om.  ed.,  sed  non 

lemmatis  esse  vult  Don.        31  pesti  — 139,  1  movetfMr  deest  in 
LB,  sed  explicatur. 


AENEIDOS  I  139 

que  tuendo  Ifiomissa  et  pariter  puero  donisque  moveturj: 
cum  omniSy  inqnit,  teneret  admiratio,  tum  vero  Didonem, 
quae  non  satiabatur  yidendo,  sed  magna  consideratione 
nutriebat  incendium  sensibus   suis,   quod   fuerat  peritura. 

5  ardescit  tuendo  a  contrario  posuit;  consideratio  enim  satis 
intenta  fastidium  parere  debet,  non  inexplebile  desiderium. 
iUe   uhi   conplexu   Aeneae    coUoque   pependit:    etiam   hic  715 
magnum  poetae   consilium;    primo   enim  obsequiimi  patri 
Ascani  repraesentari  convenerat,  ut  ipso  primitus  in  erro- 

10  rem  misso  transfigurationem  non  intellegerent  etiam  ceteri. 
atque  ita  factum  est;  nam  secutum  est  et  magnum  falsi 
inplevit  genitoris  amorem,  regvnam  petit:  falsi  inquit,  non 
quod  non  esset  pater  eius,  sed  quod  Aenean  ipsum  Ascani 
patrem  primo  subtiliter  Cupido  fefellisset,  quia  Aeneas  in 

15  tantum  errorem  missus  est,  ut  arbitraretur  se  filium  am- 
plecti  et  osculari  praesentem.  ergo  non  intellegente  in- 
sidias  patre  quasi  verum  hospitis  filium  venientem  ad  se 
regina  suscepit.  haec  oculis,  haec  pectore  toto  haeret  et 
interdum  gremio  fovet:  exhibens  onmem  benivolentiae  ad- 

so  fectum  intuebatur  eum  libenter  et  interdum  gremio  con- 
tinebat.  inscia  Dido  insidat  qua/ntus  miserae  deus:  tanto 
lib^ntius  puerum  inprudens  Dido  gremio  confovebat,  quanto 
nesciebat  qualem  deum  admoveret  amplexibus  suis.  bene 
autem  miseram  dixit  quae  ignara  gestorum  benignum  in 

S5  omnibus  animum  repraesentabat,  quae  esse  potuit  inimica, 
cum  ex  eo  ipso  pararetur  ad  mortem.    at  memor  Ule  matris  720 
Acidaliae  paulatim  dbolere  Sycliaeum  incipit  et  vivo  temptat 
praevertere  amore  iam  pridem  resides   animos  desueta^e 
corda;   novus  enim  amor  inferri  non  posset,    nisi   vetus 


8  admirati  tum  mo  LR  admiratio  tum  magis  r  a.  eo  m.  ed. 
a.  thm  vero  nos.  3  si  LR  sed  r  ed.  4  quod  LR  ed.  quo  0 
nescio  an  recte.  |  peritura  LR  perceptu^a  ed.  5  ardescitque 
ed.  I  eonsiderationi  LR  ed.  consideratio  enim  nos.  6  intenta 
LB  tntentM  ed.  8  consUium  LR  c,  est  ed.  12  inplehit 

LR  corr.  L  ipse  r.        14  qui  LR  quo  ed.  quia  nos.        15  ar- 
bitrarentur  Jt  corr.  r.  18  reginam  R.  19  mnnem  LR 

omnibus  ed.    |    adfectum  LR  aspectum  ed.  21  tnsideat  ^^. 


140 


DONATI  KTEKPR.  VERa. 


primo  faisset  exclusus,  qui  ipse,  quoDiam  sensibias  Didonis 

altius  insederat,  non  sem^l  hoc  est  nou  imo  inpulsiif  s«d 
panlatim  potiiit  abolerL  et  ctii  amor  eoningalis  uQYm 
propter  Sychaei  memoriam  Tehemeiit^r  kairebat  ^eiisiia 
potuit  in  praesentis  amores  induci,  yel  ma^dme  quia  ali- 
quanto  tempore  desiei^at  videre  cuius  amore  tenebafcof. 
interea  sciendiuu  est  iuduci  Didonem  eastam,  divitem,  pul- 
chram,  ideireo  deceptam  per  Cupiduieiii ,  ut  etiam  in  eo 
existimationem  non  tantum  ipsius  Didonis  venmi  etdam 
Aeneae  poeta  conservet,  ne  illum  ignobilis  femina  proiecti 
pudoris  sponte  amasse  aut  provocata  muneribus  videator 
aut  ille  malis  subversus  immmeris  de  amoribus  inlicitis 
cogitasse. 

^stqmm  prhna  quks  ^^lis  memaeqm  rt^matne,  ar^e- 
ras  ma^QS  sfatuHnt  et  vma  coronant:  mos  prolixi  et 
publici  convivii  deseribitur;  nam  confectis  epuJis  bibendi 
726  studium  sequitur,  fit  strepitus  tECtis  vocemque  per  amjito 
vohitafd  atria:  sine  strepitu  enim  et  clamoribus  multitii- 
dinis  perpotantis  esse  non  potuit.  dependmt  It/c^mi  laque- 
arihus  aurels  immsi:  huius  loci  ordinatio  talis  estt  d«- 
pendent  laquearibus  aureis  Ijchni  inceusi,  d  nodm 
flammis  funalia  vinmtit:  consumnmto  iam  perpotatiombnfl 
die  Doctis  tenebrae  diversitate  procurati  luminia  vince- 
bantur.  funalia  autem  debemus  accipere  faces  ex  fujiibns 
praeceratas,  hic  regina  grauetn  gemmis  auroque  pojmcit 
inpUmtque  mero  pateram,  hoc  est  poposcit  pateram  in* 
plevitque   mero,     laus   ipsius   paterae;    ibi   enim  apparere 


1 


4  harrebat  LR  cf,  4,  20  haer^at  ed.         5  praesentes  E. 
6  tiesiderai  LR  corr.L  ipse  r.      7  dimiem  LK  d.H  ed,      11  pro- 
eata  R  corr.  r  =  L*        12  illum  ed.  |  *«6cm«^  LR  suhverstm 
ed.  mbmersns'^         14  prima  quies  in  raatLra  B  eisemta  fames 
L  ed.  15  fno^  R  mox  L,   sed  in  moa  corr.  ipee  mox  ed. 

15—16  prolia^m  et  puhUeufii  conviviim  ed>  17  iii  L  it  R» 

sed  infra  et  2,  1  (it.  18  multiti^inis  LE  ed.   -do  r  {per- 

potantis  in  perpotam  corrigere  omieit).  22  conmmatio  LE 

corr.  r  ed.  23  diversitati  R  corr.  r.    |    procuraU  L  -^  E 

'fer  r  26  praeearatas  LR  praeceraias  L  II  man.  ed.  prae- 

paratas  r. 


AEKEroOS  I 


Ul 


\Tuni  divitiaej  ibi  veneratio,  si  decora  vel  magni  meriti 
fuerint  quibus  deorum  cuitus  inpletur.  aurea,  iuquit,  fuit 
et  gemmia  ornata.  qiiam  BehiS  et  &mnes  a  Belo  BoHfi:lSQ 
aupplementmn  laudis  est  quia  ipsa  tisi  sunt  maiores  Di- 
donis  et  duraute  merito  usque  ad  ipsam  per  gradus  sue- 
cedeudo  trausmiesa  est.  tum  faeta  silmtia  kctis:  res 
diyinas  actura  Didoue  omnium  vox  et  strepitus  eonquievit. 
supra  enim  dixit  „fit  strepitus  tectis  vocemque  per  ampla 
voltttaut  atria".  Inppiter,  hospUibus  nam  te  dare  mra  io- 
quunturt  [inmc  laetum  Ty^^isque  diem  Troiaque  profectis 
e^$e  veUs]:  dixit  quem  rogaret,  dixit  et  eius  virtutem  vel 
poteBtatem.  hoc  dicendo  ostendit  bospitum  eausa  se  id 
facere  adprobans  factum  ac  damonstraus  quod  pleuo  voto 
TroianoB  eicepisset,  ut  initam  societatem  hospitalis  lup- 
piter  suo  teatimonio  et  atudio  roboraret,  cum  boc  iUi 
Troiani  aon  promisiasent*  cum  autem  ipsa  esset  Sidonia, 
quasi  quodam  mortis  suae  praesagio,  Tyriomm  et  Troia- 
nonim  fecit  tautummodo  mentionem,  ut  illis  dies  iile  esset 
laetus.  merit.o  diei  meminit^  quod  confirmabat  et  socie- 
tatem  per  saera  et  eonvivium;  triste  enim  fuit  teuebras 
uomiuare  vel  uoctem,  vel  maxime  quia  continuatio  diem 
nocti  coniuuxerat  et  nondum  itum  erat  ad  requiem. 
mstrosque  hmts  mfmimsse  mino^-ts.  sicuti  factum  est,  ut 
etiam  nunc  duret  de  actibus  Didouis  fabula.  admt  laeii- 
tiae  Bacdim  daior:  vinuiu  intellegimus  dictum,  sine  quo 
laetitia  esse  in  conviviis  non  potest,  licet  alio  loco  (georg. 
2,  465)  dixerit  poeta  ipse  ,^Baccbus  et  ad  culpam  causas 
dedit'^;  sed  hoc  in  potestate  est  bominis  positnm,  si 
eo  bene  et  moderate  aut  male  et  iatemperantar  utatttr. 
plerumque  euim  quae  ad  salutem  inveuta  sunt,  dum  male 
aonnulli  utuntur,  in  perniciem  et  exitium  cadunt.  et  hona 
lum:    noverat   enim   Luimicam   fuisse  Troianist    ut  magis 


I  poterant  LR  ed.  poterunt  noe  propter  fnerifit.  10  hunc 
—  U  vdis  deest  in  LR^  sed  explicatur.  Jl  rmjamt  ed.  |  rd 
LB  e*  ed.  19  qnod  LR  edl  q-m  r  edF*  |  ei  meietatetn  LE 
r  et  e<1.        *iU  phm  R  hene  r  =  L, 


^^^ 


mm 


142  DOXATI  I5TEKFIL  TEBB. 

736bona  qiiam  ciim  solito  odio  interesBei.  H  «M  o  eofkm, 
Tffrii,  cddfraie  facemUs:  ne  esBct  aliqpa  ineolaram  id- 
TersDS  peregriiios  aemnlatio;  qoo^  ipsam  qnia  aorefsfc 
saepe  fieri,  inter  ipsas  saaronim  reKgiow»  inicrdizit  distf 
et  m  men^am  iaiicmm  Itbacit  himorem:  in  eonvifiis  enim  s 
enm  Imiasinodi  honorificentia  nnnumbns  exliibetiir,  pro 
ara  mensa  soceedit  prumague  libato  Jii—wo  temas  atH§H 
ore:  prima  propterea,  Tel  qnia  ipsa  libabat  Tel  qnia  ipsa 
potior  ommbos  fdit  ntpote  regina.  sommo  tenns  attigit 
ore:  nt  religioiiis  pothis  qnam  Tini  enpidam  demonstrazet,  ii 
snmmis  labris  tetigit  poeulnm.  ^ifin  Bitiae  dedU  tner^t- 
ians:  bie  de  potioribns  fmt,  deniqne  in  seqnentibiis  dixit 
post  alii  proceres,  nt  ostenderet  etiam  Bitian  de  nnmero 
fuisse  maiomm.  inerepitans:  dara  Toce  ezbortans.  id- 
circo  autem  bnnc  el^pt  cni  ponigeret  pateram,  qnodtt 
seiret  eum  Tini  esse  amatoremy  qnod  ipsnm  probatnr  ex 
eo  qnod  seqnitnr.  iUe  wpiger  hausit  spwmantem  pateram 
ft  pleno  se  proluit  auro:  et  pateram,  inqnit,  Tacuam  fedt 
et,  cum  aTide  biberet  et  tantum  infnnderet  qnantuin  &uces 

740eius   transmittere   non  possent,    perfadit   etiam   se.     post» 
alii  proceres:  intellegitur  ritui  obsecuti  sunt.    post  ezacta 
conTiTia,  post  honores  diTinos  expletos,  post  consecrationem 
fdederum,  post  consensum  potiorum  hoc  est  Bitiae  et  cete- 
ronim  principum  inducitur  ludorum  descriptio.     hic  enim 
regibus  Tel  personis  potioribus  mos  est,  ut  peradds   con-if 
viTiis  exhibeantur  Toluptates  quae  ad  producendam  pota- 
tionem  homines  teneant.    sed  qualis  ludos  habuerit  regina 
videamus:    nihil    fiebat    turpe    nec    dicebatnr    obscenunv 
cMara,    inquit,    crinUus  lopas  personai  aurata.     constat 
citharae  artem  inter  honestas  professiones  numerari,  deni-N 
que  per  hanc  Orpheus  plurimum  potuit,  hanc  etiam  philo- 
sophi  procul  dubio  graTes  et  prudentes  amant,  banc  dili- 

1  q:-  (superser.  u)  L  q-  R  quam  r  nos  om.  ed.  |  soluto  ed. 
6  mensa  ed.        9  regina^  LR  regina  L  ipse  r.         15  eligit  R. 
17  eo  qui  LR  eo  quod  L  11  man.  r.  18  et  pateram  LB 

cum  interpoB.  ed.         29  inquit  bin.  ed.         30  cytherea  LR  ci- 
iharae  r  ed.        31  tenuit  R  potuit  r  =  L. 


AENEIDOS  I  143 

guiit  Musae,  ^quibus  tradentibas  in  usus  hominuin  yenit, 
haec  in  agonibus  hoc  est  sacris  certaminibus  coronatur: 
ecce  ars  honesta,  conviyium  quoque  non  dissimile.  videa- 
mus  qualia  eanebat:  docuit,  inquit,  quem  maximns  Atlans, 
5  hoc  est  non  turpia  aut  obscena,  sed  venientia  ex  philo- 
sc^hiae  fonte,  quae  docuerat  Atlans  maximus,  plenus  vir- 
tutnm  yerae  philosophiae.  dicitur  iam  quid  Atlans  vel 
scripsit  vel  docuit:  errafUem  lunam  solisque  lahores,  trac- 
tavit,  inquit,  cursus  solis  et  lunae,  u/nde  hominum  genus 

10  et  pecudes,  unde  imber  et  ignes,  Ardurum  pluviasque  Hyadas 
geminosque  Triones,  quid  tanhm  oceano  properent  se  tln-  746 
guere  soles  hiberni  vel  quae  ta/rdis  mora  noctihus  ohstet: 
quae  ille  de  rerum  natura  pertractans  docuit  haec  lopas 
et  voce   et  iucunditate  citharae  personabat,  scilicet   cur- 

ift  sibus  solis  et  lunae  stare  hoiminmn  genus  et  pecorum, 
tractavit  et  quomodo  imbres  existant,  unde  committantur 
fulgura,  unde  siderum  trandtufl  fiat  vel  quibus  ex  causis 
in  brevitatem  aut  longitudinem  commutentur  dies  et  noctes, 
quae  omnia  ad  rerum  naturam  pertinent  et  nisi  a  doctis- 

a»  simis  tractari  non  possunt.  ingeminant  plausu  Tyrii  Troes- 
que  seqmmtur:  primo  dixit  Tjrios  plausum  dedisse,  deinde 
Troianos;  nescientes  enim  consuetudinem  reginae  Troiani 
nihil  debuerant  priores  efficere,  ne  in  aliquo  displicerent, 
seqni  tamen  eos  qui  ex  more  faciebant  non  fuit  temera- 

mriam.  tmiversi  interea  in  his  voluptatibus  fuerant  occu- 
pati,  hoc  est  cantando,  audiendo,  plaudendo  vel  bibendo, 
regina  autem  non  aegre  patiebatur  noctem  his  generibus 
trahi,  sed  ipsa  quoque  morarum  causas  requirebat,  quibus 
in  longum  vigilias  duceret;    aliis  enim  potantibus  vinum 

^  ipsa  amorem  bibebat.  idcirco  ait  nec  non  et  vario  noctern 
sermane  trahebat  vnfeUx  Dido  longtmique  hibehat  amorem 


7  verae  LB,  et  v.  ed.  10  ignis  R  ignes  r  =  L.  14 — 16  cur- 
8ibm  8.  et  l.  stare  LB  ed.  cu^su^s  s.  et  l.  unde  staret  r.  16  et 
qmmodo  L  et  om.  E  add.  r.  |  existunt  L  ed.  existant  B.  |  cum 
fmttwn^  LR  (-antur  R)  miUu>ntur  ed.  conimittantur  nos  (i.  e. 
confidantar).  20  plausu  LB  at  2,  1  pkmsum^  qnod  hic  quo- 
qoe  habet  ed.        23  dehuerunt  ed.  |  aliquo  R  in  a.  r  «^  L. 


144 


DONATI  IKTERPR.  VEEG. 


'ibOmulta  mpfT  Pnafm  rtygdmis,  supm^  Hfd^re  wulta^  nu 
qu^us  Aurorae  ventsset  filius  anmSf  nmic  quales  Diomedk 
equi,  ntmc  quantu^  AchiUes,  superflue  quae  noverat  et 
picta  haboit  requirebat:  quasi  igitur  summatim  et  speuia- 
litatem  tetnnens  haec  Limiisit  sperana  eas  fabulas  tantam  i 
moram  parere  pottiisse  quanta  suf&ciebat  ei  ouius  animus 
de  Aeneae  praesentia  satiari  non  poterat.  intei^a  ad  pro- 
cnrandum  temporis  tractum  ad  geaeralitatem  quoque  3ese 
convertit  et  nsa  interrogationibus  novis  ait  im7m  age  ef 
a  prima  dic,  hospes,  ori^ne  nabis  insidias,  inqtdf,  Danuum  it 

"^b^casusque  iu&n(m  eiTOresque  h40s.  breyis  quidera  propositio, 
sed  (^uae  non  brevem  narrationem  fuisset  habitura,  respon- 
detur  ergo  primis  duabus  propositionibus  in  secundo  libro, 
tertiae  autem  iu  tertio,  nam  in  secundo  iiLsidias  Danatim 
et  suorum  casus  executiis  est,  in  tertio  vero  errores  suos  n 
numeravit,  licet  in  tertio  ipao  etiam  casus  suorura  non- 
nuUos  addiderit,  cum  de  PoljdorOj  de  perditis  luis  con- 
tagione  sociis  et  de  amisso  patre  locntiis  proditnr.  novis- 
airae  poauit  nam  k  iam  septima  portai  omitibus  cfrantem 
terris  et  fluctibus  ae3ta$,  ut  Aeneas  intellegeret  et  gesta  m 
in  Troia  et  septem  annorum  cnrsum  aibi  esse  narrandum. 


3  aurora  LR  -rae  r.  |  qualis  LE.  4  qum  si  LR  qua^ 
r  nofl  quae  ed.  ]  summaUm  et  LR  s.  ew  r  summnm  retinent  al>- 
surde  ed.  |  speeialitatem  L  speciuUtate  cni»  Tmwr^  auper  e  K 
{huiua  auctor  r  videtur  propter  ex).  5  tenms  L  E  ed.  temnens 
nOB:  ceterum.  quod  ad  ganeraHtatenL  transire  Didonem  dicil, 
vereor  ne  iUa  potiuH  apecialitas  ait.  9  usa  LR  orsa  ed, 

11  camasque  ed.  corr.  ed.  post.       13  jwfW  B  primig  r  =  L. 
16  ipse  ed,        17  rfe  LE  et  dc  ed.         18  orditt^-  LE  ed.  pro* 
dihtr  nos.  —  subacriptio  deest  in  L^  aed  spatinm  relictum,  in 

Er    Uber  primus  explicit,  tum  ia  aequ.  pag.i    Tiberii 

liber  sectmdus  incipit. 


AENEIDOS  LIBER  U.  '; 

Memor  poeta  superiorum,  quoniam  dixit  (l,  725)  „fit 
strepitus  tectis  vocemque  per  ampla  volutant  atria"  et 
(l,  740)  „cithara  crinitus  lopas  personat"  et  (1,  747)  „in- 
geminiant  plausu   Tyrii  Troesque   sequuntur,    nec   nbn   et 

5  vaaio  noctem  sermone  trahebat  infelix  Dido",  coepit  se- 
cnndum  librum  canUcuere  omnes,  Tyrii  scilicet  et  Troiani, 
qxd  strepebant  vocibus  et  plausu,  lopas  quoque  et  Dido 
ipsa.  addidit  etiam  mtmUque  ota  tmebcmt:  et  tacuerunt, 
inquit,  et  desiderio  ducebantur  audiendi.    tacuerunt  partim 

10  propter  eius  honorificentiam  qui  fiierat  locuturus,  partiiii 
quia  mens  hominum  novis  fabularum  contextionibus  de^ 
lectatur  et  repna  volente  audire  debuerat  exhiberi  silen- 
tium,  ne  loquentem  inpedirent  et  desideratum  Didonis 
auditum  clamoribus  revocarent.     inde  toro  pater  Aeneas 

ib  sic  orsus  ab  alto  silentio  facto:  inde  hoc  est  ex  loco  in 
quo  discumbebat,  atque  ex  altitudine  tori,  unde  et  videri 
potuisset  et  melius  audiri,  infcmdum,  regina,  iubes  rench 
vare  dolorem,  Troianas  ut  opes  et  lamentabile  regnum 
eruerint  Danai   quaeque     ipse  miserrima  vidi  et  qUormh  5 

^pars  magna  fui:  quis  ta/lia  fando  Myrmidonum  Dolopum^e 
aut    duri   miles    UUxi   temperet  a  lacrimis?     et  iam  nox 
umida  cado  praedpitat  suadmtque  cadentia  sidera  somnos, 
sed   sii   tcmtus   amor   casus   cognoscere   nostros  et  breviter  10 
Troias  supremum  audire  laborem,  qimmquam  aninms  me- 

25  minisse  horret  lu<iuque  refugit,  incipiam.    narrationis  istius 


1  poeta  om.  edF.  4  plausum  LR,  at  in  I  plausu\  qiiod 
nulJa  interpretatione  obstante  recipiendum  putavi.  11  con- 
tectionibus  R.  1%  qaoque^K  corr.  r.  21  Ulyssi  ed.  |  temperat 
LR,  at  infra  et  36i  temperet,  quod  hic  quoque  habet  r. 

Doo.  interpr.  Verg.  vol.  I.  10 


146  DONAn  INTKBFIL  YKBG. 

priiie^pia  nniltas  ▼irtotes  oratoiias  ocmtiiient:  nam  et  loci 
et  ten^HRis  et  pascmamm  Yeigilins  memor  est  et  Aoiean 
ipsom  indneit  proposita  re&iere.  qaod  com  Tiilt  osfcen- 
dere,  sbmil  prolixa  adserit  et  molta,  qa^e  nee  loeo  nec 
tempori  nee  personis  oonTCTirent  baee  erant  Tel  maxime  s 
relatnro  eonteria;  nam  andire  tristia  et  proprios  dolores 
re£erre  non  est  par  nec  aeqnaH  morsn  animnm  f erit  sed 
qoia  haee  eopielnt  r^;ina  eognosceie,  coiBS  Tobmtati  pro 
ratione  temporis  rehEtio  exaeta  n^ari  non  poterat,  con- 
fogit  ad  brevitatis  remedinm,  ot  neqoe  ipse  moltis  dnra  lo 
referoido  longos  crodatos  incorreret  neqoe  Didonem  tem- 
pore  qoietis  fogiente  plorimom  Yigilare  perfieeret  hoc 
loco  sopra  artis  praeeepta  Yergilios  docet  qidd  in  talibus 
caosis  obsenrandom  sit;  nam  com  omnis  narratio  debeat 
brevitate  socciii^  tom  magis  collig^da  est,  eom  propria  is 
mala  narrantor.  nollos  enim  baee  refert,  nisi  fo^it  ali- 
qna  nt  Aeneas  neeessitate  conpolsos.  onde  sentiendum 
est  e  contrario  vitiam  non  esse  narrantis,  si  in  relatione 
laetamm  remm  aliqiiantnm  faerit  commoratos;  prospera 
qnippe  et  referentem  iuvant  et  erigunt  audientem.  tracte-  »0 
mus  ergo  infandum  regina  iubes  renovare  dolorem:  do- 
lores  omnes  qui  ex  malis  accidentibus  oriuntur  non  babent 
parem  causam  perindeque  aequales  esse  non  possunt.  sunt 
igitur  leves,  sunt  medii,  sunt  gravissimi,  sunt  ex  multis 
diversisque  infortuniis  congesti  et  merito  infandi.  repetit  25 
ergo  aliis  verbis  Didonis  propositionem,  ut  ostendat  mul- 
torum  et  gravium  malorum  relationem  brevibus  esse 
oxecutionibus  conficiendam  et  tunc,  si  tempus  aut  locus 
admittat  ut  aliquid  inde  referatur.  ceterum  in  conventu 
convivii  laetissimi  et  cum  iam  caelo  nox  praecipitaret  30 
somnos,   nec   triste   nec   prolixUm   aliquid  adserit  esse  di- 


4  proUxa  LR  ^.  esse  edF.  7  per  R  par  r  =  L. 

12  perficeret  LR  proficeret  edl  cogeret  edF.        16  referret  ed.  \ 
fuerit  LR  esset  ed.  18  de  contrario  ed.    |    narranti  ed. 

20  quippe  LR  quidem  ed.      26  ostendit  R  -a*  r  =  L.      28  execur- 
thnibus  R  om.  L  prosecutionibus  r  vel  narrationtbus  quaere  r', 
29  admittat  LR  abtmdat  ed. 


AENEIDOS  IT  147 

cendmn,  personae  qnoque  narraturi  incongruum  quaeri 
fabularum  genus.  quoniam  Aeneas  non  aliena  mala,  sed 
propria  fiierat  narraturus  et  congesta  ex  infinitis  adversis, 
idcirco  ait  infandum  regina  iubes  renovare  dolorem,  Tro- 
5  ianas  ut  opes  et  lamentabile  regnum  eruerint  Danai. 
quod  dixit  Danai,  abiecte  pronuntiandum  est  quasi  ho- 
mines  inbelles  et  nullius  virtutis,  Troianas  autem  magnas 
et  merito  lugendas.  quaeque  ipse  miserrima  vidi  et  quo- 
nun  pars  magna  fui:  perdiderat  enim  regnum,  vidit  mise- 

loranda  in  exitio  Politis  et  Priami,  vidit  interisse  cum 
patria  omnis  opes  regni,  uxorem  quoque  amisit  et  patrem 
et  post  omnia  perdita  malis  adhuc  innumeris  vexabatur. 
certe  nec  ipsam  Didonem  in  tanta  laetitia  conveniebat 
aadii*e  quod  mala  sua  fleret  enumerans.     idcirco  additum 

15  est  quis  talia  fando  Myrmidonum  Dolopumve  aut  duri 
miles  Ulixi  temperet  a  lacrimis?  talia,  inquit,  desideras 
audire  ab  eo  qui  passus  est,  quae  si  hostes  ipsi  referant 
vel  audiant,  non  possint  a  fletibus  temperare.  ibi  enim 
fuit  unus  ex  Graecis  Achaemenides,  quem  fleturum  adserit, 

so  si  Troiae  casus  acciperet.  tempus  quoque  quod  quieti 
honainum,  non  fabulis  attributum  est  non  esse  multiloquio 
conterendum.  quod  ait  et  iam  nox  umida  caelo  prae- 
cipitat  suadentque  cadentia  sidera  somnos,  nonnulli  sic 
intellegunt:  nox  praecipitatur  caelo  et  praecipitat  positum 

S5  pro  praecipitatur.  sed  non  ita  est  et  magis  sic  inteUe- 
gatnr  oportet:  et  iam  nox  umida  caelo  praecipitat  somnos 
suadentque  cadentia  sidera  somnos,  ut  hoc  idem  suaderent 
cadentia  sidera  quod  nox  umida  caelo  praecipitabat.  hoc 
voluit  dicere:  iam  media  nox  absumpta  est,  si  quidem  et 

so  aura  umida  iam  coepit  et  sidera  in  occasum  labuntur. 
haec  enim  non  fiunt  nisi  maxima  noctis  parte  transacta. 
sed  si  tantus  amor  .  casus  cognoscere  nostros  et  breviter 
Troiae  supremum  audire  laborem,  quamquam  animus  me- 
minisse  horret  luctuque  refugit,  incipiam:    si,  inquit,  res 


1  incongruMm  LR  *.  videretur  ed.      4  dolorem  om.R  add.  r. 
€  est  quasi  LR  e^  qu.  ed.       12  mulU  R  mali$  i  =  L. 

10* 


14S  DONATI  INTERPR.  YERQ. 

dvras  amM-  aiodire,  imdlafQrmis  lnctos  humm  rela^iiis 
brevitate  constriiigam; .  quod  eninL  horrei  animus  lOffmr 
BiBse  reloci  debet  Bennone  tnmsiri.  infiipii  iam  refly^n- 
dere  primae  pxopoaLtioni  etdicere.insidiai  Dananm. 

.    FracH  bdld  faUsque  regpulsi  dudores  DMOum  M  .iam  i 
l(;if>eniibu8  aimis:   eatis  eabtilis  et  artifidosa  narratio  ho- 
minis  scilicet  yicti  et  eiofr  qoi  Tideatnr  sibi,  sois  et  patria^ 
adesse    nequisse,    eins    cnius    aoxilium   Didpni    metqentL 
onmia  debnit  videri  necess^rium,   qnod  in  spem  oertani 
venire  non  potuit,  nisi  Aeneas  primo  pemonam  suam^  iiisU  ii 
defensione  purgasset    sed.haec  a  ratione  temporis  samitnr 
aitque  personae,.  nos,  inquit,  quod  magis  dplori  est,  mm 
fortes  vicerunt  nec  belLo  strenui..    quod  ipsum  at  dtius 
ostenderet  et  probaret,  subnexuit  argumentum  a  persona, 
ut  dictum  est,  et  tempore.     a  persona  sic:    fracti.  belloji 
nullus'  enim  bello  frangitur  nisi  inbellis,  nuUusbeilo  fiw- 
gitur  nisi  virtute  resistentis.     a  tempore  sic:  tot  iantija; 
bentibus  annis,  quoniam  in  congressiooB  aperta  per.  annoii 
pluiimos  obtinere  non  potuerunt.    fatisque  repulsi:  quain- 
diu,  inquit,   Troiae   imperium  fatis   consentientibus   stareii 
potuit,     repulsi    sunt    virtute    nostra    ductores    Danaum. 
16  mstar  montis  equum  divina  FdUadis  arte  aedificant  secta- 
que  intexmt  aUete  costas:   ecce  inbellium  factum!     yerte- 
runt  se  ad  insidias,  ut  desperatam  in  aperto  marte  victo- 
riam   adminiculo   fraudis  obtinere  potuissent.     proinde  ad 
instar  montis  equum  Palladis    aedificant    et    divina  srto 
costas   eius  intexunt.     cur  autem  Palladis  nomine  aedifi- 
catus  sit  datur  color  quo  possent  homines  ab  insidianun 
suspicione  transduci:   votmn,  inquit,  pro  redHu  sumMj 
ea  fama  vagatur,     sparsa  est  plena  fraudis  opinio,  ut  et< 
illos  studio  bellandi  deposito  redituros  Troiani  crederept 
et  in   munere    quod    veluti  ob   reditum    foerant    relictan 
nuUa  sollicitudinis  suspicio  remaneret.    hoc  autem  idcirco 


9  omnia  LR  per  o.  ed,  11  per  temporis  LR  per  exponxi* 
L  ipse  r.  23  inbeUiwn  R  in  beUum  L  ed.  82  o&  reHit^ 
LiJ  reditnri  ed. 


AENEIDOS  n  149 

Graeci  ultro  jro  vero  vulgaverant,  ne  videntibus  causa 
fabricati  equi  per  multas  et  diversAs  coniecturas  oceurreret. 
hoc  igitur  commehtum,  quoniam  in  occulto  pro  magnitu'- 
dine  sua  esse  noh  potuit,  accepit  verisimilem  rationem  et 

'5  divulgatum  est.  quod  autem  potuit  insidias  decipere,  si 
fieret  cognitum,  in  occulto  perfectuin  est.  denique  de  equo 
dixit  ea  fama  vagatur;  ubi  venit  ad  aliam  insidiarum 
partem,  quam  latere  convenerat,  ait  huc  delecta  virum 
sorUti  corpora  furtim  indudunt  caeco  loiterL    quales  viri  in- 

10  cludendi  essent  in  equi  secretis  vel  quo  ordine  de  plurimis 
separati,  quoniam  publica  necessitas  fuit  et  pkno  obti- 
nendi  studio  duoebantur,  poeta  pertractat,  licet  Aenean 
loquentem  induxerit.  vult  enim  exemplum  hinc  nasci  quid 
faciendum  sit  in  talibus  causis,  ut  paucorum  periculo  uni- 

i.*>  versis  proveniat  quod  speratur  commode  profuturum.  eti- 
guntur,  inquit,  egregia  virorum  fortium  corpora  et,  ut 
ipsiB,  cum  patefieret  equus,  docuit,  non  plebeiorum,  sed 
ducum  hoc  est  potiorum.  et  quia  incerta  unicuique  formi- 
dolosa  sunt  nec  possunt  sponte  adpeti,  sors,  inquit,  dedit 

*o  ex   fortibus   primis   et   plurimis   quos   equus   capere  atque 
occultare    potuisset.      hos    igitur    includunt    caeco    lateri, 
tenebroso    scilicet    et    undiqueversum    clauso.     pmitusque 
cavernas  ingentis  uterumque  armato  mUite  conplent:  caver-  20 
nas;,   inquit,   et  uterum:    cavemas   debemus   accipere  loca 

25  quae  praeter  uterum  esse  potuerunt,   cervicis  scilicet,  ar- 

morum   et   femorum.     in   hoc   exemplo   etiam  hoc   discen- 

dum  est,  imumquemque  in  causis  difficilioribus  reipublicae, 

si  ita  res  exigat,  etiam  salutem  suam  debere  contemnere. 

Est  in  conspectu  Tenedos,  notissima  fama  instUa,  dives 

30  bpum,  Priami  dum  regna  ma/neha/nt,  nunc  taMum  sinus  et 
statio  male  fida  carinis,     hu^  se  provecti  deserto  in  litore 
condunt.     nos  abiisse  rati  et  vento  petOsse  Mycenas:   de-  26 
scriptio   loci  non  inaniter  posita;    talis  enim  inventus  est 


o  decipere  LR  praevertere  ed.  11  separari  \i  ve«pwraft\ 

K  ed.  separati  i  reparati  ed.  post.  %^  dbtsse  \i  ab  a^ps^  ^ 

T  =  L.  I  petisse  LK 


150  DONATI  INTERPR.  VERO. 

qui  hostilis  insidias  celare  potuisset  et  Troianonim  suspi- 
ciones  avertere.     describitur  eius  felicitas  prior,  sequentis 
autem  temporis  fortuna  deterior.     hanc  enim  insulam  si 
arbitraretur  Dido  incolumem,   quam  omnes   homines  opi- 
nione  diyitem  noverant,   non   crederet  conplendis  Graeco-  s 
irum  insidiis   oportunam   esse   potuisse.     omnis    ergo   eius 
^  /  descriptio   ad   excusationem  tendit  non  intellectae  fraudis. 
idcirco  ait  in  conspectu  fuit  Tenedos,  sed  insula  quo  fa- 
cile  transiri  non  posset  nec  yideri  aliquid  praeter  ipsam; 
inpediebat    enim   mare    quo    fuerat   clausa.     apta    igiturio 
Graecis  ad  insidias  proximitatis  etiam  causa.    dives  opum, 
Priami  dum  regna  manebant:  magna,  inquit,  fuit,  sed  cum 
staret  imperium  Priami.    hoc  ideo  positum  est  fuisse  ali- 
quando  magnam,   ut  Dido   ab  eius  veteris  felicitatis  opi- 
nione   discederet;    si   enim  staret   eius  fortuna    per  idemifi 
tempus   quo  parabantur  insidiae,    esset   suspicio   potuisse 
hostes  illic  esse  habentis   annonae  de  celebritate   substan- 
'tiam.     adsignatur    ergo    illi   omnis   et  plena  defectio,   ut 
unusquisque  crederet  illic  Graecos,  etiamsi  vellent,  inopiae 
causa  non   fuisse   mansuros.     additur  et   statio  male  fida» 
carinis,  ut  magis  esset  verior  fides  hostilem  metum  penitus 
recessisse,   cum  litus   illius  insulae  periculosam  stationeni 
navibus  daret.     male  fida  autem  statio  est  ubi  stari  qui- 
dem  potest,   sed   mala  fide,   hoc   est  ubi   deceptio   possit 
exoriri,    si   adversa  turbinum   tempestatumque    nascantur.  u 
hanc   partem   idcirco  poeta  posuit,   ut  constaret  Troianos 
non    vacua    suspicione    arbitratos    navigasse    hostis,    cum 
venientis  locus  ille  sine  periculo  tenere   non   posset.     nos 
abiisse  rati  et  vento  petiisse  Mycenas:  cum  omnia,  inquit, 
convenirent,  relictum  scilicet,  ut  opinio  pertulerat,  donum» 
Minervae,  egestas  insulae  Tenedos  et  litoris  infida  statio, 
abisse   eos   arbitrati   sumus  et  taedio  temporis  sedes  suas 
ventis    iuvantibus    petivisse.     ergo    omnis   longo    scHvU  se 


1  celerare  LR  celare  L  11  man.  caelare  r.  11  proximitas 
LK  corr.  ed.  18  illi  omnis  LR  illis  annonae  ed.  27  vacuas 
L  coiT.  II  man. 


AENEIDOS  n  151 

Teticria  ludu.  panduntur  poriae,  iuvat  ire  et  Dorica  castra 
desertosque  videre  locos  litusque  relictum:  moralitas  plena 
hoc  loco  monstrator;  ubi  enim  creditum  est  et  multimoda 
suspicione  firmatum  belli  rabiem  abscessu  bostis  esse  sub- 

s  motam,  solutus  est  longi  temporis  luctus  et  reseravimus 
portas,  ausi  quin  etiam  sumus  procedere  aliquantum,  re- 
visere  loca  quae  hostis  obsederat  et  deinceps  liquerat  de- 
sertosque  videre  locos,  vaduos  ab  hostibus  quos  diidum 
animus    oppletos    horrebat.    j)^^^  stupet  vmuptae    donum  31 

10  eodHdle  Minervae  et  molem  mirantur  equi:  mirabantur  ali- 
qui  et  subtilitatem  artis  et  fabricae  magnitudinem.  primus- 
que  Thymoetes  duci  intra  nmros  hortatur  et  arce  locari, 
sive  dolo  seu  iam  Troiae  sic  fata  ferebmt:  huius  post 
exitum  rerum  sententia  yenit  in  dubium  et,  quia  nihil  ex 

15  aperto  constiterat,  partim  proditoris  animo  partim  inno- 
oenter  sensisse  iudicatus  est,  ideo  proditor,  quia  primus 
ceteros  hortatus  est  ut  equus  perduceretur  usque  ad  Mi- 
nervae  templum,  ideo  innocens,  quia  maiore  vi  constabat 
interisse    imperium   Troiae.     at  Capys    et   quorum  melior  35 

so  sententia  menti  aut  pelago  Banaum  insidias  suspectaque 
dona  praecipitare  ivhent  suhiectisque  urere  flammis  ^  aut 
terebrare  cavas  uteri  et  temptare  latehras:  Capys,  inquit, 
et  alii  melius  sentientes;  sed  non  tunc  iudicati  sunt  melius 
sensisse,  sed  post  excidium  Troiae.  contra  Capyis  sententiam 

S5  tractantes  alia  dicebant  facienda,  ideo  ait  scvnditur  incer- 
tum  studia  in  contraria  vulgus.  cum  totum  enim  suspicioni- 
bus  ageretur,  nihil  potuit  recte  firmari.  quid  ergo  dicebat 
pars  quae  contra  Thymoetis  arbitrium  senserat?  dona  ho- 
stium  debere  esse  suspecta,  proinde  tradenda  praecipitia 
soaut  consumenda  incendio  aut  terebrando  temptanda. 


5  9eravimvs  R  corr.  r  ==  L.       7  liquerat  LR  licebat  ed. 
^mie  om.  ed.  |  locos  LR  Z.  hoc  est  ed.       16  sentire  ed.      23  sed 
LR  qui  X.  I  itidicantes  R  iudicati  sunt  r  =  L.       24  Capys  LR 
(L  cum  puncto  sub  y)  ed.  Capyn  ed.  post.  Capyis  nos.   |    sen- 
^iam  om.  edF.  29  praectpiti  id  L  praecipitia  id  R  (sed 

^  deL  ipse)  praecipitio  r   in  praeceps  iidem  ed.   iidetn   del. 
ed.  nftaf 


152  DONATI  INTERPR.  VERG. 

40         Interea  onmitim  consiliis  in  incertom  adductis  primus 
ibi  ante  amnis  moffna  comiUmte  caterva  Laocoan  ardens 
summa  decurrU  ab  arce.     Laocoontem  apparet  inter  iUos 
non  fuisse  qni  diyersa  tractabant,  denique   smnma  decur- 
rebat  ex  arce  cum  caterva  ingenti  excitatns  utique  opinio-  5 
nibus  incertarum  sententiarum,  quod  incertum  metuens  ne 
in  pemiciem  civitatis  verteretur  praevenire  cupiebat.     ar- 
dentem   autem   hic  non  festinantem  dixit,  ut  alii  volimi' 
qui  enim  dixerat  decurrit  utique  expressit  festinantem   et 
plus  est  currere  quam  festinare.    superest  ergo  ut  arden- 10 
tem  aliter  dixerit,  scilicet  aut  ingenio  vigilantem  aut  pro 
statu  publico  commotum  vebementer.    certe  non  urgeretur 
ad   cursum,  nisi   animi   necessario   motu  fiiisset  excitatus. 
et  procul:    tantum    commotum   tantumque   ostendit   poeta 
illum    esse    turbatum,   ut    adhuc    longe    positus    clamaret  is 
et    antequam    tractantibus    misceretur,    contradicens,    ne 
suspecta  bostiimi   dona   ducerentur  in  patriam.     0  miseri 
qnae  tanta  insania,  cives?     invectio  ardentis  hominis  non 
contumeliosa   in   civis,    sed  pro   statu   publico   necessaria, 
miseri   sunt,   inquit,    qui   ea   sentiunt   quibus   miseri    effi-  ?o 
ciantur.    denique  creditis  duo  accidere  sine  fraude  potuisse? 
nam  sic  posuit:  creditis  avectos  hostis?    qui  enim  tot  per 
annos    gesserant    bellum    nec    fuerant    optatum    victoriae 
praemium    consecuti    non    longius    abscedebant.      creditis 
etiam  illud  tutum  esse  posse  vel  vacuum  fraude,   donumJS 
scilicet    dici    debere    quod    reliquerunt    inimici?     hoc   est 
(juod    ait    aut   ulla  putatis    dona    carere    dolis  Banaum^ 
iion  tantum  hoc  suspectima  est,  inquit,  verum  etiam  omnia 
«luae   sub   benivolentiae   specie   Graecos    arbitramur  prae- 
stitisse.     Danaum   quod   dixit,    non    solum    nomen  gentisao 
voluit   demonstrare   sed  hominum   etiam   genus   versutuin, 
dolosum,   callidum  atque,   ut  hoc  adstrueret,  traxit  argu- 
ineritTim   a   persona  Ulixis   qui  bona   nesciret  et  in  malis 


5  excitus  ed.  9  qui  om.  enim  transpos.  ed.  j  utique  LB 
itdque  ed.  13  metu  LK  ed.  motu  r  cf.  1,682.  21  duo  LR  edl 
r/oua  edF.        26  (lici  lebtre  LK  d.  dehere  L  II  man.  r  Minervaeed. 


i 


AENEIDOS  n  153 

fuisset  satis  instructus:  sic  notus  TJlixes?  quasi  omnes 
tales  essent,  quos  etiamsi  constaret  esse  dissimilis,  fieri 
potuisse  ut  magisterio  eius  pessima  semper  et  noxia  co- 
gitarent.      Danaum    sic    pronuntiandum    est    atque    sen- 

5  tiendum,  quasi  omnes  essent  versuti  et  insidiosi.  quod 
ipsmn  generaliter  positum  specialitate  sequenti  voluit  con- 
probare.  aliter  enim  persuadere  non  poterat  raptis  ad 
diversa  consilia,  hisi  evidentioribus  argumentis  persuasionis 
suae  intentionem,  notis  et  cognitis  adsertionibus,  roborasset. 

10  sic  notus  Ulixes?  oratoria  virtute  usus  est,  ut  unius 
Ulixis  tergiversatione  notissima  totam  gentem  macula 
tergiversationis  adspergeret.  incipit  iam  publicare  quid 
sentiat,  tracto  scilicet  argimiento  a  persona  et  tempore, 
quoniam  natura  callidos  dixerat  et  belli  vel  maxime  tem- 

15  pore  factos  esse  peiores.    aut  hoc  inclusl  ligno  occultantur  46 
AcJiivi   aut  hacc  in  nostros  fahricata   est  machina  muros 
inspecttira  domos  venturaque  desuper  urhi  aut  —  aliquis 
hdet    crror    equo:    [ne    credite,   Teucri,    quicquid   id  estj: 
(lixit  evidenter  quid  primo  et  secundo  loco  sentiret,  tertio 

Jo  vero  dixit  aut  et,  cum  non  suppeteret  sequens  dictum, 
confugit  ad  generalem  suspicionem  et  ait  aliquis  latet 
error  equo.  quod  cum  ita  sit,  separandum  est  aut  et  sic 
dicendum  aliquis  latet  error  equo,  ut  de  eo  quod  fuit 
incertus  iudicasse   videatur,  quo  genere  firmavit,  quicquid 

25  illud  fuisset,  esse  debere  suspectum,  quia  originem  ducebat 
ab  hostibus.  Umeo  Da/nax)s  et  dona  ferentis:  hostium,  in- 
quit,  vel  maxime  Graecorum  etiam  dona  timenda  sunt. 
duplici  ex  causa  adseruit  esse  metuendum:  quod  esset 
hostis    insidiosus    et   callidus   et   quod   eo   tempore   magis 

so  cavendus  esset  quo  simulabat  bonitatem.  atque  ut  auctor 
esset  temptandi  equi  et  non  tantum  verbis   verum   etiam 


2  constarent  R  corr.  r  =  L.  8  persuasionihus  R. 

13  tracUKto  LR   tra>cto   corr.  R  ipse.  15   esse  peiores  LR 

peritiores  ed.  18  ne  —  est  deest  in  LR,   sed   explicatur: 

lemma   distinxi   secundum   interpretationem.  22   quod  — 

23  quod  om.  ne  cre&iie  ut  id  cuius  substitait  ed.        30  caven- 
do8  esse  R  corr.  r  =  L. 


154  DONATI  INTERPR.  YJBm. 

50  facto  ad  jmbmimm.  ^«^ros  provocaret,  sic  fatm  vcUidis 
inffev^n  mribm  hastam  in  latm  inque  feri  curvam  cam' 
pagibus  alvtm  contorsit,  stetit  illa  tremens  uterogue  recusso 
insonuere  cavae  gemitumque  dedere  cavernae.  quia  supra 
dixit  „peiiitusque  cavemas  ingentis  uterumque  armato  mi-  5 
lite  conplent",  hic  posuit  omnia  illa  percussa  ictu  validis- 
simo    quid    intus    ageretur    nuntiasse.     et,   si  fata   deum, 

56  si  mens  non  laeva  fuisset,  i/npulerat  ferro  Argolicas  foedare 
latebras:  fata  deum  deorum  voluntatem  accipere  debeinus, 
non  fatum.  si,  inquit,  dii  non  avertissent  intentionem  lo 
nostram,  eodem  momento  omnes  Graecorum  proderentur 
insidiae.  et  facta  apostropha  cum  ingenti  dolore  animi 
addidit  Troiaque  nunc  stares  Priumique  arx  alta  mcmerit, 
sicuti  mansit,  antequain  dolus  obtinuisset. 

Ecce    ma/nm    iuvenem    interea    post    terga    revi/nctmn  i5 
pasfores  magno  ad  regetn  clamore  traliebant  Bardanidae: 
ecce  ubicumque  Vergilius  ponit,  aliquod  malum  repentinum 
et  insperatum  significat  ut  hoc  loco  et  (203)  „ecee  autem 
gemini   a  Tenedo   tranquilla   per   alta",   item  (526)  „ecce 
autem  elapsus  Pjrrhi  de  caede  Polites"  et  (11,226)  „ecce  20 
super    maesti   magna   Diomedis    ab    urbe    legati    responsa 
ferunt".     ergo,  dum  illa  inter  Troianos  gererentur,   aliud 
accidit   quod   ab   equi   tractatu   disputantis  averteret;    pa- 
stores  enim  Troiani  veniebant  ad  regem  trahentes  iuvenem 
raanibus  post  terga  innexis,  propter  quod  factum  dimissussi 
est   equus   et   omnes   captivi   illius   curiositate    transducti, 
dum  novitatis  incertum  nosse  contendunt,   manifestas  in- 

60  sidias  dimiserunt.  qui  se  ignotum  venientibm  ultro,  hoc 
ipswm  ut  strueret  Troiamque  aperiret  Achivis,  obtiUerat 
fidens  animi  atque  in  utrumque  paratus,  seu  versare  dohs^ 
seti  certe  occumbere  morti:  consilium  relinquendi  Sinonis 
hoc  fuit  Graecis,  ut  repertus  apud  Troianos  equi  occuleret 
fraudem    et    omnem    suspicionem    averteret    quae    contra 

1  audienchim  R.       3  alhum  LR  corr.  L  ipse  r.  |  ille  ed. 
4  intonuere  ed.       9  fata  dettm  LR  fataUm  ed.       11  proderentur 
LU  apertae  fuissent  ed.       12  apostrophe  ed.       17  posuit  ed. 
23  tractu  ed.       27  noviiate  ed.       33  ererteret  ed. 


AENEroos  n  155 

-existere  potuisset,   Sinonis   vero   consilium  fuit  ut  omnia 

mora,  ante  secreta  equi  proderentur  quam  Hle  quasi  latens 
fiiisset  inventus.  ex  iis  tamen  quae  fuerant  gesta  potuit 
5  apparere  quod  in  Troiae  parabatur  excidium.  nam  ille 
tanta  mentis  obstinatione  animum  suum  ad  partis  suas 
inplendas  praeparaverat,  ut  paratus  ad  vitam,  paratus 
esset  ad  mortem,  utpote  qui,  cum  se  sciret  incognituni, 
ultro  obvius  venientibus  fieret  callidus  magis  quam  minus 

10  cautus;  transegerat  enim,  ut  dictum  est,  cum  animo  suo 
aut  adquirere  cum  periculo  victoriam  suis  aut  pro  cunctis 
occumbere.  et  Terentiana  sententia  (heaut.  2,  3,  73)  hoc 
loquitur,  non  fieri  sine  magno  periculo  facinus  magnum 
aut    memorabile.     haec    non.  ipso    tempore    sunt   cognita 

15  quo  fiebant,  sed  post  excidiiim  Troiae  et  interitum  Troia- 
norum.  tamen,  nisi  dii  essent  e  diverso  imperio  Priami, 
Sinonis  fraudes  inter  initia  ipsa  intellegi  debuerunt,  quando 
incognitum  se  ultro  ingessit  et  eo  tempore  quo  suspecta 
omnia   fuerant.     undique  vismdi  stttdio   l^roiana   iuventus 

20  circumfusa  ruit  certantque  inludere  capto:    expressit  homi- 
num  morem;  quis  enim  non  cuperet  hostem  suura   videre 
captivum?    capto  interea  omnes  nitebantur  inludere.    accipe  65 
nunc  Danaum  insidias  d  crimen,    ab    uno    disce    omnis: 
viri  fortis  animo   destruit  Graecorum   personam   occasione 

25  omni  et  defendit  suam  totum  in  deorum  adversimi  studium 
revocans,  ut  ostendat  Graecos  insidiis  et  deorum  iniusto 
favore  obtinuisse  viotoriam,  sibi  vero  Aeneas  et  defen- 
sionem  procurat  et  laudem,  cum  adserit  in  Troiae  cladi- 
bus   non   Graecos,    sed    deos   extitisse   victores.      ait   ergo 

30  accipe   nunc  Danaum   insidias   et   crimen.     duplici  genere 

3  equi  LB,  ea  ed.      4  iis  LR  his  ed.       8  qui  LR  ed.  qtii 
cum  no8.  9  magis  om.  edF.    |    minus  om.  ed.  10  cum 

om.  ed.  11  adquireri  LR.  12  occumbere  LR  o.  morti  ed. 
16  tamen  LR  tum  ed.  |  e  diverso  LR  adversi  ed.  19  fue- 
runt  ed.  20  ludere  R  corr.  r  ==  L.  23  cnmen  LR  (cf.  Sen.) 
crimine  ed.:  distinxi  secundum  interpretationem.  25  defundit 
LR  defendit  L  II  man.  r.  27  jprocwraret  L^R  ct  «L^^.l^^^TSiaja-. 
procurat  et  r  edF.  /  asseruit  ed.         30  crime-w  1»'^  cwmw^  ^^- 


156  DONATI  INTERPR.  VERG. 

criminationis  Graecos  adspergit  ex  persona*  captivi  atqtte, 
ut  hoc  satiaret,  addidit  ab  uno  disce  omnis.  unum  quippe 
notabile  vult  esse  in  viro  forti,  ut  non  congressu,  sed 
ingidiis  certet;  ostensurus  autem  Sinonem  mendacem, 
periurum,  sacrilegum  ait  et  crimen,  ab  imd  disce  oinnis,  5 
ut  non  Sinon  solus  talis  e^set,  sed  qualis  esset  talis  es^e 
omiiis  Graecos  adsereret.  namque  wt  conspectu  in  medio 
turhatm,  inermis  constitit  atque  ocults  Phrygia  agmina 
circumspexit:  ad  com^ioyendam  miserationem  onmis,  inquit, 
circumfusos    attendit,   ingemuit   et   haec   dixit:    heu   quac  lO 

70  nunc  tellus,  inquit,  quae  me  aequora  possunt  acdpere? 
aut  quid  iam  misero  mihi  denique  restat?  cui  neque  apud 
Banaos  usquam  locus  et  super  ipsi  Barda/nidae  infensi 
poenas  cum  sanguine  posctmt:  est  enim  poena  quae  non 
adimat  vitam.  hoc  ergo  dixit:  et  crucior  generibus  mullis  is 
et  sanguis  meus  quaeritur.  qm  gemitu  conversi  animi 
conpressus  et  ovmis  impetus:  bonitatem  Troianorum  vult 
Aeneas  ostendere,  qui  pro  supplicio  ultimo  quod  sperabat 
Sinon    solo    gemitu    eius    pro    poena    contenti    fiexi   sunt. 

75  hoHanmr  fari  quo  sanguine  cretus  quidve  ferat,   memoretiQ 
quae  sit  fiducia   capto:    in   ista  interrogatione  tria  posuit 
vim  propositionis  continentia,  ad  quae  Sinonem  respondere 
conveniret. 

Cuncta   equidem  tibi,   rex,  fuerit  quodcumque,   fatehor 
vera,  inquit,  [neque  meArgolica  de  gente  negabo:  hocprimum]: » 
promittit  se  omnia  vera  dicturum  qui  nulla  in  parte  fuerat 

2  satiaret  LR  magis  demomtraret  ed.  3  forte  LR  forti 

r  ed.  I  ut  —  4:  certet  mut.  ed.  post.,  sed  recte  se  habet,  si  nota- 
bile  in  malam  partem  accipias.  5  periurum  L  R  p.  et  ed.  | 

et  crinien  LR  ab  uno  d.  o.  in  marg.  add.  r,  quod  genuinum 
esse  sequentia  docent.  6  ut  non  Sinon  solus  LR  tdlis  esset 

in  marg.  add.  r':  haec  quoque,  quia  careri  iis  non  potest,  ut 
genuina  recepi.  |  sed  qimlis  esset  talis  LR  haec  ut  antecedentia 
cornipit  ed.  9  misericordiam  ed.  10  attendit  LR  respi- 

ciens  ed.  13  et  super  LR  insuper  ed.  15  muUis  LR  w. 

mahrum  ed.      24  versum  76  non  habent  LR  neque  explicatnr 
interpol.  ed.      26  neque — primum  addidi  eadem  ductus  ratione 
la  1,  25. 


AENEIDOS  n  157 

retenturus  veritatem.  tibi,  inquit,  rex,  vera  dicam  omnia 
adsumpta  fiducia  velut  confitendi,  quod  apud  regem  fiiisset 
locuturus,  qui  et  cognoscendi  et  ignoscendi  facultatem 
habuisset.  .  locutio   autem  talis   est:    utcumque    est    quod 

5  sum  relaturus,  cuncta  dicam  vera.  promittendo  veritatem 
commendavit  personam  suam  et  dicendo  regem  hoc  est 
eum  cui  tanta  reverentia  deberetur  benivolum  fecit,  eo 
magis  quod  promittebat  narrationem  quae  fidem  ventatis 
ostenderet.     hoc,  inquit,  primum:   quid  enim  ante  oiunia 

10  in  eiusmodi  causis  quaeritur  nisi  veritas?  fatebor  et  re- 
feram  non  est  unum;  nam  referam  significat  cum  indicatur 
aliquid  simplex  et  potest  proferri  sine  tormentorum  metu, 
fateri  autem  est  aliquid  prodere  quod  sit  contrarium  con- 
fitenti   et  habeat   crimen  ac,  si  fiierit  fraude  suppressum, 

15  possit  poenis  durioribus  pectore  negantis  excludi.  fuent 
quodcumque:  cimcta,  inquit,  et  quicquid  fuerit  fatebor,  ut 
fatebor  bis  accipiatur,  ne  fiat  per  numeros  vitium,  ut  sit 
fatebor  cuncta,  item  fatebor  quodcumque  fuerit.  hoc  pri- 
mum:  denique,  inquit,  quod  negare  debueram,  hoc  primum 

20  confitebor.  neque  me  Argolica  de  gente  negabo:  quod  in 
aperta  probatione  esse  potuit,  etiamsi  ipse  non  diceret, 
h^c  primo  confessus  est,  ut  putaretur  cetera  sine  fraude 
dicturus.  neque  me  Argolica  de  gente  negabo:  Graecus 
sum,    inquit,    hoc    est    dicere   hostis   sum   vester.     nec  si 

j5  miserum  fortuna  Sinonem  finodt,  vammi  etiam  mmdacemque  80 
inproba  finget:  etsi  cum  periculo  meo,  inquit,  verum  loquar; 
fortuna  enim  statum  mihi  prioris  felicitatis  eripere  potuit, 
non  tamen  mutare  quod  natus  sum.    dixit  ergo  quo  san- 
guine    cretus,    addidit    etiam  nomen   suum,   ut  personam 


1   retenturus  LR  relicturus  ed.    |     omnia  LR  omni  corr. 
R  ipse.        4  et  locutio  LU  et  deL  r  ed.        10  huiusmodi  ed. 
12  simplex  LR  ed.  simplidter  r   (sed  vide  quod  oppositum  est 
contrarium  confitentt).    \    proferri  LR  vel  negari  r   in  marg. 
15  possit  LR  (L  cum  nota  supra  p  quae  et  significat)  et  possit 
ed.  I  excludi  LR  eoctudi  (sic!)  r'.  |  fliirit  LR  efl  si  f.  edE^^  «iG  i, 
ed.  post.      24  nec  st  LR  hoc  primuah  praeftxit  ft^.      "i^  fm^it 
B  corr.  r.  /  meo  om.  ed.        28  ptUare^  mutcirc  t. 


158  DONATI  INTERPR.  VERG. 

snam  pleBissime  demonstraret.  hoc  argumento  quod  sua* 
debat  inplevit,  ut  Troiani  crederent  reliqua  vera  esse 
dicturum.  incipit  causas  ostendere  cessationis  suae  (non 
enim  vacuum  fnit  ut  recedentibus  onmibus  Graecis  solus 
ipse  sine  aliqua  ratione  mansisset)  et  ad  hanc  ipsam  » 
partem  ducit  ex  alto  principium,  in  quo  sine  dubio  ftdt 
fabida  omnibus  nota  perindeque  vera.  sed  hac  exposita 
in  prima  parte  subiunxit  falsa,  quo  facile  illud  quod 
conposito  mentiebatur  credi  potuisset.  itaque  coniungitur 
fando  aliquod  si  forte  ttms  pervemt  ad  auris  BdidaexQ 
nomen  Palamedis  et  inclita  fatna  gloria,  quem  falsa  sub 
proditione  Pelasgi  insontem  infando  indicio,  qma  beUa  ve- 

86  tabat,  demisere  necl,  nunc  cassum  lumine  lugent:  Palamedis 
vera  fuit  fabula;  nam  inter  ipsum  et  Ulixen  graves  inimi- 
citiae  extiterant,  usque  ecrut  argumentis  Ulixi»  velut  pro- is 
ditorem  constet  occisum  ea  vel  maxime  coniectura,  quod 
Graecos  revocaret  ab  adfectu  bellandi  et  in  tentorio  eius 
esset  inventum  aurum,  quod  eundem  Ulixen  ferunt  sup- 
posuisse.  hoc  ergo  quod  fuerat  verum  de  Palamedis  morte 
dedit  occasionem  mentiendi,  ut  diceret  iUi  me  comitem  etio 
consanguinitate  propinquiim  pauper  in  arma  pater  primis 
huc  misit  ab  annis.    dum  stabat  regno  incolumis  regunique 

90  vigebat  conciliis,  [et  nos  aliquod  nomenque  decusque  gessi- 
musj  pater,  inquit,  meus  ex  ea  causa  quod  esset  in 
arma  pauper  hoc  est  inbellis  aetatis  atque  ea  contempla-  25 
tione  quod  Palamedi  esset  adfinis  me  ei  socium  iunxit; 
deferebatur  enim  patri  meo,  quia  in  numero  regum  foit 
et  plurimum  viguit.  haec  nobilitas  generis  idcirco  con- 
posita  est,  ut  Troianorum  misericordiam  de  praeterita  et 
praesenti  fortuna  provocaret  ad  lenitatem;  plus  enim  do-  3« 

5  remansisset  ed.       6  duxit  ed.       7  haec  R  hac  r  =  L. 
9  cmiiungitur  LR  suhiungitur  r.       10  aliquod  L  aliquid  R  ed. 
17  effectu  r.  18  esse  LR  esset  r  ed.    |    inventum  aurum 

LR  aurum  inv,  r.         19  ergo  L  vero  R  r  =  L.         22  regnum- 
que  ed.  23  consiliis  ed.    |    et  —  gessimus  deest  in  LR,  sed 

explicatur  per  deferebatur.  30  plus — dolentur  LR  temere 

mat  ed. 


AENEIDOS  n  159 

lentur  qui  ex  opulentia  in  miserias  fuerint  lapsi.  redit 
rursum  ad  fabulam  conmiendans  per  omnia  personam 
suam,  ut  ostendat  se  bonum  socium,  bonum  amicum, 
bonum  propinquum.     commendat  etiam  Palamedis  memo- 

5  riam  dicendo  quia  bella  vetabat,  ut  ex  ea  causa  prae- 
starent  amico  viventi  quod  Palamedi  defuncto  non  poterant. 
invidia  postguam  peUdds  Ulixi  Omut  ignota  loqmr)  superis 
concessit  ab  oris:  posteaquam,  inquit,  idem  Palamedes,  ut 
omnibus  notum  est,  recessit  a  superis,  non  dixit  mortuus 

10  est,  sed  concessit,  ut  memoria  eius  digna  esset  quae  post 
hominis  finem  vivere  mereretur.  ego,  inquit,  post  illius 
excessum,  cui  et  comes  fui  et  commendatus  a  patre,  cui 
me  constabat  esse  adfinem,  adflictm  vitam  in  tenebris 
luctuque  trdfiebam,    hoc  vult  intellegi,  ut  non  sic  duceret 

if)  vitam  quomodo  qui  optant  vivere,  sed  qui  cupiunt  mori. 
baec  non  erant  vera,  sed  quaesita  ad  fallendum  et,  ut 
maiorem  moveret  misericordiam,  addit  praeterea  aliud  quo 
nimios  velut  dolores  suos  exprimeret  quibus  quasi  ex  Pa- 
lamedis  luctu  faerat  pressus:  [et  casmn  insontis  mecum  in- 

jo  dignabar  amici]  nec  tacui  demens  et  me,  fors  siqua  tulisset, 
si  patrios  umquam  remeassem   victor   ad  Argos,  promisi  95 
ultorem  et  verbis  odia  aspera  movi.    cogitabam,  inquit,  de- 
fendendum  esse  amicum  vim  passum  ex  criminibus  falsis,  de- 
fendendiun  esse  innocentem,  sed  nimius  dolor  tantum  potuit, 

25  ut  me  fecisset  insanum.  denique  quod  tegendum  animo 
fuit,  quod  alto  silentio  retinendum  non  voluntate  mea 
neque  integro  statu  mentis  potius  effudi  quam  rettuli; 
dixi,  clamavi  quod  pietate  cogente  nimius  disposuerat 
dolor,    scilicet    de    morte    insontis  in   sedibus   patriis   me 


1   miseriis  R  corr.  r  =  L.  4  bonuniqvs  prop.  ed. 

14  luctumqm  L  lu^tuqus  R  ed.:  interpretatio  dubium  relinquit 
JactiLque  optimi  Yerg.  libri.  |  traheham  lemmatis  finis  in  LR 
V.  93  add.  ed.,  quem  sequenti  potius  lemmati  praefigendum 
esse  interpr.  docet.  16  ut  LR  ut  ad  ed.  17  addidit  ed.  | 
(diquid  R  cdiud  r  ==  L.  23  faUis  LR  /'.  et  ed.  26  fuit 

LR  /*.  oc  ed.  27  rettuli  om.  ed.  28  clamavi  quod  LR 

damavique  ed. 


160  DONATI  DsTERPR.  VERG. 

auctore  fataram  esse  iudicimn  meque  ipsum  sic  adfatarum 
causae,  ut  admissi  sceleiis  ultio  proyeiiiret.  sed  onme 
illud  quod  ihcauto  dolore  diffuderam  insidiantis  inimici 
tergiversatione  praeventum  est,  odio  scilicet  in  me  meis 
professionibus  concitato  neque  ipso  levi,  sed  exitium  mihi  5 
salutis  adquirenti.  quid  enim  cogitare  posset  inimicuS) 
qui  se  sperabat  non  esse  victurum,  si  ego  incolumis  ad 
patriam  remeassem?  hinc  mthi  pritna  tnali  lahes,  hinc 
semper  Ulixes  criminibus  ierrere  novis,  hinc  spargere  roces 
in  vtUgtm  amhiguas  et  quaerere  conscius  arma:  notabilis  lo 
persona  est  eius  qui  sic  vitam  suam  ducat,  ut  sibi  concitet 
inimicos.  hoc  ergo  Sinon  inter  multa  falsa  adstruit  et 
purgat,  ut  dicat:  ego  quidem  iusto  dolore  commotus 
inimicitias  professus  simi  nec  provocavi  alterum,  sed  ille 
me,  dum  in  amicum  meum  scelus  admitteret,  provocavit,  i5 
ille  iniustas  adversum  me  inimicitias  suscepit,  ut  occiso 
innoxio  me  quoque  qui  mortis  eius  vindex  esse  potueram 
putaret  opprimendum.  cum  igitur  me  ultorem  metueret, 
spargebat  in  vulgum  novum  de  me  criminum  genus  et 
omnia  iactabat  ambigua,  quia  vera  quae  diceret  non  ha-30 
bebat,  quaerebat  consiliorum  tela  quibus  me  confoderet 
100  occasionesque  captabat.  ncc  requievit  enim,  donec  Cal- 
chante  ministro:  coeperat  referre  sequentia,  sed  haec  arte 
mira  fallendi  suppressit,  ut  Troianos  magis  desiderio 
audiendi  accenderet  et  hac  ratione  sibi  conquireret  veniam.  25 
idcirco  ait  sed  quid  ego  haec  autem  nequicquam  ingrata^ 
revolvoY  quidve  moror,  si  omnis  uno  ordine  habetis  Achi- 
vos  idque  audire  sat  est?  iam  dudum  sumite  poenas:  hoc 
lihacus  vclit  et  magno  mercentur  Atridac.  ubi  ad  ipsum 
cardinem  venit  in  quo  mendaciorum  consistebat  effectus,» 
negavit    se    dicturum,    ne    ultro    omnia    referendo    daret 


1  auctorem  LK,  sed  7)i  in  R  abrasa.  |   iudicium  LR  ultio- 
vis  ed.  I  tneque  LR  neque  ed.  3  ineaute  ed.  5  coticitaio 

LR  constituto  ed.  7  victurum  LR  victorem  mc  inultum  ed. 

11  ducat  LR  degit  ed.  |  concitet  LR  contineat  ed.  12  ergo 
LR  ita  r.  16  ille  LR  id  est  ille  ed.  17  vindex  LR  mWo'' 
ed.       25  conquiret  R  corr.  r  =  L.       27  memor  pro  morof  LB- 


AENEIDOS  n  161 

suspicionem  falsitatis.  ait  ergo  iam  scio  me  moriturum, 
cum  rettulero  omnia:  melius  est  conticiscere  et  Atridae 
in  lucro  habeant  quod  secreta  ipsorum  non  prodidi;  neque 
enim  propter  unum  inimicum  debeo  omnis  meos  prodere. 
5  ordinatur  sensus  sic  et  eius  expositio  talis  est:  sed  quid 
ego  nequicquam  revolvo  haec  hoc  est  refero,  quae  apud 
vos  erunt  ingrata?  quidVe  moror?  cur  differo  poenas 
meas  post  relationis  beneficium  continuo  moriturus?  vel 
quid  vobis  meorum  secreta  referam,  quos  vicem  mihi  scio 

10  non  esse  reddituros?  quin  potius,  si  omnis  Achivos  uno 
odio  persequimini,  professus  sum  iam  dudum  me  vestrum 
esse  inimicum,  sumite  de  confesso  supplicium,  nec  vobis 
hoc  inputabo;  omne  enim  malum  mihi  idem  videbitur  in- 
tulisse  qui  me  quolibet  pacto  quaerebat  occidere. 

15         Trnn  vero  ardemus  scitari  et  quaerere  causas  ignarl  105 
scderum  tantorum  artisque  Pelasgae:  hoc  consilio  nos  ac- 
cendit   audiendi   desiderio.     denique   scitari   coepimus   hoc 
est  inpensius  quaerere   et  interrogare  causas.     causa  est 
propter   quam  fit  aliquid;    nihil  enim  fit  nisi  quod  prae- 

2o  cedat  causa  faciendi.  ignari  scelerum  tantorum  artisque 
Pelasgae:  nos,  inquit,  ex  nostra  simplici  et  honesta  natura 
pendentes  Graecos  vera  Sinonem  loqui  arbitrabamur,  porro 
autem  illi  omnes  dolosi  sunt  omnesque  fallaces:  satiavit 
quod  ait  superius  „ab  uno  disce  omnis".    prosequitur  pavi- 

»5  ians:  pavitantem  debemus  accipere  aut  simulato  pavore 
loquentem  aut  vere  pavitantem  ne  titubante  linguae  cursu 
insidiarum  deceptio  nasceretur,  quas  iam  videbat  in  tuto. 
et  ficto  pectore  fatur:  pectore  ficto  coepit  loqui,  hoc  est 
dissimulata  veritate   aliud  promebat  officio  linguae,   cum 

2  est  om.  R  add.  r  =  L.  |  conticiscere  LR  reticere  ed.  |  et 

LR  edl  ut  r  edF.        3  ipsorum  LR  eorum  ed.        9  vobis  LR 

mihi  proderit  ed.  (vobis  transpos.).    |    referare  LR,  sed  s  pro  f 

corr.  R  ipse  res.  cupio  r  reserare  ed.  referam  nos.       10  uno  LR 

■      pariter  u.  ed.         11  persequemini  L  -imini  R  prosequimini  ed. 

[  17  coepimus  LR  cwpimus  ed.       19  quod  lineola  subterducta 

^     delere  videtur  r.         22  pendentes  LR  iudicantes  ed.         23  sa- 

tiamt  LR  et  hoc  est  ed.  26  lingime  LR  lingua  in  ed. 

1%  ficto  in  interpr.  om.  LR  add.  r. 

Don.  interpr.  Ver^.   rol.  I.  W 


162  DONATI INTEKPR.  VERG. 

alind  pectore  retineret.  saepe  fugam  JDanai  Troia  cupiere 
reUcta  moUri  et  Umgo  fessi  discedere  heHo:  mendaciiim  cum 
argumento  qno  credibile  yideri  potidsset  quod  dicebat 
paravenmt,  inqnit,  saepe  reditom:  hoc  falsnm  fderat,  ad- 
didit  cansam  veluti  reditos  matnrandi  et  argumentum  5 
sumpsit  a  tempore:  longo  fessi  discedere  bello,  ut  qui 
annis  tot  victoriam  consequi  nequivissent  crederentur  diu- 

ilOtnmitatis  taedio  adfectum  reiecisse  certandi.  fecissentque 
idinam:  bene  optabiliter  posuit;  hoc  enim  et  Troiani  li- 
benter  audiebant  et  Sinoni  proderat.  huius  consilii  non  lo 
perfecti  ultro  ratioilem  praeatat;  potuit  enim  did.  e  diyerso 
si  hoc  disposuerant,  cur  factum  non  est?  saepe,  iuquit, 
ittos  aspera  ponH  interdusii  kiems  et  terruit  auster  euntis, 
ut  non  consilium  &cto,  sed  eventus  defuerit  yoIuntatL 
prctedipue  cum  iam  hic  trabHms  contextus  acemis  staretn 
equus,  toto  sonuerunt  aethere  niwbi:  nec  soli  yenti  yel 
asperitas  maris  yolentis  a  nayigio  reyocant,  inpedierunt, 
inquit,  et  signa  caelestia.     sttspensi  Eurypylum  scitoitwm 

llb  oracuta  JPfioehi  mUtimus,    isque   adytis   haec  tristia   dicta 
reportat:    his,   ait,  ciim  omnes  non  imnerito  moyerentur,  so 
missum   est  ad  ApoUinem,   ut   quid  illud  portenderet  vel 
quid  facto  opus  esset  possemus   addiscere,   sed  Eurypylus 
remeans   triste   admodum  nimtiayit  et  dubium.     sanguine 
placastis  ventos  et  virgine  caesa,  cum  primum  Hiacas  Davm 
venistis  ad  oras,  sanguvne  quaerendi  reditus  animaque  li-  a 
tandum  Argolica:  caesae  virginis  ferunt  veram  esse  fabu- 
lam,  hoc   autem  quod  dicit  Apollinem  respondisse,  ipse 
Sinon   ad   fallendum  conposuit  et  more  suo  falsum  veris 
admiscuit,  ut  ex  parte   quae  fuerat  vera  conposita  men- 
dacia   tegerentur.      addidit    animaque    litandum   Argolica,)» 
quia    dicturus    fuerat  se   quaesitum  ad  mortem;    nam  si 
sanguis  humanus   diceretur  necessarius,  potuit  quicumque 


4  reditum  LE  r.  Graeci  ed.         10  audiebant  R  audierant 
L,  sed  iera  in  rasura  atramento  recenti  cum  imitatione  vetustae 
scripturae:   audiehant  primo  Bcriptum  fuisse  HO  docent,  sic 
et  ed.        29  ex  parte  LR  ea  ed.  |  fuerant  ed.  |  vera  om.  ed. 
29—30  mendacita  tegerentur  LR  mmdacia  nos;  temere  mut.  ed. 


AENEIDOS  n  168 

mactari,  alienus  scilicet  a  natione  Qraecorum.  ecce  quo- 
modo  conponit  Msse  responsum,  ut  revera  videretur  inimi- 
cus  eius  occasionem  repperisse  qua  eum  diceret  occidendum. 
caesae,  inquit,  virginis  sanguine  placastis  ventos,  cimi 
5  iretur  ad  Troiam,  sanguine  quaerendi  reditus:  utique  alia 
vrrgo  debuit  occidi  ob  reditnm,  sed,  quia  in  exercitu  viri 
tantummodo  fuerant,  dixit  fuisse  talem  responsi  partem, 
ut  iam  non  sexns,  sed  cuiuslibet,  Graeci  dumtaxat,  pro- 
videretur   interitus.     vtUgi   quae   vox    ut    venit   ad  aims, 

10  obstipuere  animi  geUdusque  per  ima  cucurrit  ossa  tremor,  120 
cui  fata  parent,  quem  poscat  Apollo:  cum  diceret  aliquem 
ex  omnibus  occidendum,  non  inaniter  subiunxit   universos 
metuisse   supplicium;    generalitas   enim   quem  faisset  spe- 
cialiter  proditura  habebatur  incertum.     hic  Ifhacus  vatem 

15  magno  Calcha/nta  tumultu  protraJiit  in  medios,  quae  sint  ea 
numina  divum  flagitat:  ecce  excusat  Calchantem:  nunc 
enim  dicit  vim  passum,  ut  falsa  pro  veris  diceret,  in  quo 
ipso  et  a  persona  argumentatus  est,  quia  Ulixen  adseruit 
in   perpetrandis   sceleribus    eruditum.     et  mihi  iam  multi 

20  crudde  canebant  artifieis  scelus  et  taciti  ventura  videbant.  125 
bis  quinos  silet  Ule  dies  tectusque  recusat  prodere  vocc  sua 
quemqucm  aut  opponere  morti,    vix  ta/ndem  magnis  Ithaci 
clamoribus  actus  conposito  rumpit  vocem  et  me  destinat  arae. 
adsensere  om/nes  et  quae  sibi  quisque  timebat  u/nius  in  mi- 130 

25  seri  exitium  conversa  iulere:  in  ipso  mendacio  cautus  fuit, 
ne  dignus  videretur  qui  pateretur  talia.  si  enim  ita 
vixerat,  ut  omnis  suos  habuisset  inimicos,  nec  a  Troianis 
veniam  meruit  inpetrare.  solum  ergo  dicit  infestum  sibi 
Ulixen    foisse,    quem    iusta    ex    causa    fecerat    inimicimi. 

80  Calchas  enim  et  coactus  fecit  et  diu  nihil  voluit  dicere, 
ex  iis  tamen  quae  insinuatione  Ulixis  acceperat  magno  in- 
solentis  et  pemiciosi  hominis  tumultu  provocatus  dixit  ad 
illa    sacriiicia    Sinonis    sanguinem    postulari.      quo    facto 


14  proditura  LR  productura  ed.  Ift  adscruit  \i^  ussfc- 

runt  r,  sed  a,d  pellacis  r.  90  respicit.       29  feceratlo^  ferat  ^^. 
30  fectt  LB  fuit  ed.        31  iis  LE  Tita  ed.  \  accipeTat  \i^. 


164  DONATI INTERPR,  YERG. 

omnium  processit.  adsensus,  non  ideo  qttod  apud  omnis 
habuisset  odinm  Sjbnon,  sed  quod  imusquisque  metueiet 
ne  in  designati  locum.  subderetur.  Ulixis  autem  factionem 
foisse  manifestam  apertissime  conprobatum  est  ex  eo  quod 
haec  per  ipsum  ventura  multi  praedixerant  et  Galchas  per  5 
phirimos  dies  nullum  voluit  designare  mactandunL  tatn- 
que  dies  infanda  aderai,  tMhi  sacra  parari  et  salsae  fruges 
et  circum  tewpara  vittae:  ian^.  inquit,  dies  aderat  execrata 
quae  mihi  lucem  fnerat  ereptura,  usque  adeo  ut  iam  in 
,  me  sacrorum  esset  conpleta-  sollenmitas,  solus  supererat  i« 
me^^  salutis  interitns,  ceteruqi  et  vittis  meum  caput  fuerat 
nexum  et  libamina  parata  ferebantur  atque  ipse  aderat 
nefarius  dies.  etHpui,  fateor,  leto  me  et  vincula  rupi:  fugi, 
inquit,  non  culpam  alicuius  admissi,  sed  ut  cmdelissimae 
mortis  exitium  innocens  evitarem,  fugi,  ne  de  morte  mea  15 
gauderet  inimicns,  fiigi  et  me  fugisse  confiteor.  potuit 
dici  quomodp  potuisti  fugere  qui  fueras  vinctus?  ait  ipse 
135  rupi  vincula  atque  ita  meae  saluti  prospexi.  limosogue 
lacu  per  nodem  dbscurus  i/n  ulva  dditui:  singula  non  sine 
ratione  posuit:  nam  omnia  fugitivo  sufEragari  potuerunt,  jo 
limus  et  lacus,  quo  non  facile  possent  insequentes  intrare. 
posuit  et  noctem,  ut  non  tantum  a  loco  verum  etiam  a 
tempore  duceret  argimientum  ac  tenebris  quoque  videretur 
adiutus.  obscurus  in  ulva  delitui:  timiditatem  nimiam 
vult  demonstrare,  ut,  cimi  esset  in  eo  loco  quo  nulli  25 
aditus  facilis  putaretur,  addiderit  alia  quibus  esse  securior 
posset.  in  ulva  delitui:  ulvam  plerique  eam  dicunt  esse 
quam  vulgo  budam  appellant:  nos  nihil  dicimus  interesse 
utrum  ipsa  sit  an  alterius  generis  species,  dummodo  scia- 
mus  in  loco  aquoso  non  defuisse  quod  celare  hominem  se 
posset.  dum  vda  darent:  tamdiu  futurus  in  occulto,  quam- 
diu  navigarent,   ut   suos   magis   quam   Troianos    metuisse 

11  ceterum  LR  cei-te  ed.         12  adqm  LR  ad  quae  ed.  nf- 
que  nos.  14  culpam  L  culpajj  cum  rasura  B  eutpa  ed. 

Ib  de  om.  ed.  17  qmmodo  L  pc  quomodo  (sic)  R  propter 

vincula  qu.  r.  25  eo  loco  LR  illo  ed.  26  putaretur  LR 

vi^ret  ed.  post.        28  appellent  ed. 


AENEIDOS  n  165 

videretur.  denique  post  hoc  velut  factum  ultro  eum  se 
constat  pastoribus  obtulisse.  si  forte,  inquit,  dedissmt, 
nec  mihi  iam  patriam  antiquam  spes  uUa  videndi  nec 
dtUds  natos  eonoptatumque  parentem,  quos  iUi  fors  ad 
5  poenas  db  nostra  reposcent  effugia  et  culpam  ha/nc  misero- 140 
rum  morte  pidbmit:  deliberationem  suam  fingit,  quam 
velut  in  fuga  positus  habuit.  constitutus,  inquit,  in  late- 
bris  haec  cum  animo  meo  volvebam:  commo^dum  quidem 
saluti  meae  fore,  si  navigarent  illi  quos  fugeram,  sciebam 

10  enim  me  et  inquiri  posse  et  forsitan  reperiri,  propter 
incolumitatem  autem  meam  hoc  esse  tutum  existimans 
optabam  ut  navigarent;  at  ex  altera  parte  occurrebant 
multa  omniaque  adversa  et  satis  dura  mihi  atque  luctuosa. 
primo   quippe   cogitabam   numquam  me   visurum  patriam 

15  antiquam.  aut  magnam  dixit  antiquam,  ut  aliis  quoque 
in  locis  posuit,  aut  cuius  adfectum  diutumitas  temporis 
ac  meritum  cumulaverat.  nec  dulcis  natos  exoptatumque 
parentem,  quos  illi  forte  ad  poenas  ob  nostra  reposcent 
effugia  et  culpam  hanc  miserorum  morte  piabunt:  singula 

20  singulis  dedit,  patriam  dixit  antiquam,  natos  dulcis  et 
exoptatum  patrem.  -sensus  istius  loci  sic  colligitur:  si 
navigassent  Graeci,  'f'quod  nec  patriam  visurus  esset  anti- 
quam  nec  natos  dulcis  nec  patrem  exoptatum,  spem  autem 
occurrere   peiorem   coniectura   currente  quod  illi  commoti 

25  ex  fuga  eius  occisuri  essent  omnis  et  hoc  factum  misero- 
rum  interitu  pensaturi.  piabunt  autem  necessario  posuit 
propter  piaculum  quod  fugiendo  admiserat  et  deceperat 
necessitatem  propter  quam  victima  parabatur.  haec  dicta 
sunt,  ut  omnia  quae  fuerat  mentitus  confirmaret  ac  facile 

&o  crederent  Troiani  vera  esse  confessum.  quod  ie  per  su- 
pcros  et  consda  numina  veri,  per  si  qua  est  quae  restai 
adhu^   mortalibus   usquam   intemerata   fides  oro,  miserere 

2  inquit  om.  ed.  8  cum  et  meo  om.  ed.    |    quidem  LR 

quippe  ed.       13  atque  LU  et  ed.       16  aut  m.  d.  antiquam  LR 
antiquam  autem  aut  m.  d.  ed.        22  post  Graeci  aliquid  exci- 
disse  puto  cui  oppositum  sit  spem  —  peiorem.         23  spem  I 
inetum  ed.        24  peioribus  ed.  |  quos  ed.        30  vere  ed. 


166  DONAH  INTERPB.  YERG. 

laborum  tmUormm,  miserere  animi  nm  digna  ferentis:  Terba 
ipsins  adhibentis  ad  testunonium  deos  dubia  et  incerta  et 
qiiae  premeie  non  possent  mentientem.     per  superos  te, 
inqnit^  rogo,  qoi  sdnnt  Teiitatem.  qms  nesdat  posse  onmia 
sdre   superos?     numqnid  dixit  per  superos  te  rogo  qni  s 
sciunt  me  nnlla  in  parte  mentiri?     per  fidem,  inquit,  si 
tamen   incorrupta   potest   alicubi   reperiii;    sciebat    enim 
apud  se  fidem  non  fnisse  et  inde  arbitrabator  non  esse 
apud   quemquam.     miserere  labomm  tantorum,   miserere 
animi  non  digna  ferentis:  sdebat  se  odiosam  utpote  hostis  it 
gerere  personam  et  ex  ea  causa  dignum  esse  qui  mere- 
retor    ocddi     tulit  se  ab  bac  parte  et  Teniam   sibi   ^ 
occasione  malorum  praesentium  postulaYit.     Tinctos  enim 
crudeliter  fuit  utpote  captiTus.    iddrco  ait  miserere  labo- 
rum  tantomm.     utique  offerebat  Tincula  sua  et  captiTi-  u 
tatis  miserias  testabatnr. 
145       Denique  mox  secutom  est  his  lacrimis  vHam  damus  et 
miseresdmtM  uMro.     ipse  viro  primus  mamcas  atque  arta 
levari  vinda  itCbet  Priamus:  usque  adeo  fleDdo  singulorum 
animos  flexit,   ut  haec  Priamus  statim  remoTeri  iussisset  90 
quibus    fuerat   nexus   Sinon,    ut    securior   redditus   cetera 
quae    habere    putabatur   fideliter   enarraret.     dictisque  ita 
fatur  amicis:    audiendi  desiderio  ductus  Priamus  deposuit 
auctoritatem  regis  et  cum  captiyo  et  hoste  amicis  locutus 
est   verbis;    aliter  enim  non  putabat   solvi    animos    eius,  2S 
nisi  in  eum  multimoda  benivolentia  praecessisset.    guisquis 
es,  amissos  kinc  iam  ohliviscere  €h'aios,  noster  eris,   mihi- 
gue  haec  edissere  vera  roganii:  superioribus  verbis  breviter 
et  succincte  respondit.    suspectis  enim  rebus  et  necessario 
tractatu  in  medio   posito   non   debuit  tempus  multiloquio  30 
conteri.     ait    ergo    quisquis    es    hoc    est    sive   Sinon  sive 
alius;    dixit  enim  ille  Sinonem  se  vocitari     amissos  hinc 
iam  obliviscere  Graios:  ecce  dixit  Graecus  „neque  me  Ar- 


8  inde  LR  ideo  ed.  18  alta  pro  arta  L.  19  vin- 

cula  LR.  ^6  processisset  edF.  32  esse  pro  se  R  corr. 

r  -=  L. 


AENEIDOS  II  167 

golica  de  gente  negabo"  et  „si  vela  darent,  si  forte  de- 
dissent,  nec  mihi  iam  patriam  antiquam  spes  uUa  videndi^S 
noster  eris:  aperta  benivolentia  est  in  hac  oblatione  pro- 
missi,  cum  dicit  noster  eris,  obliviscere  Graios.  depona- 
»jnus,  inquit,  superioris  inimicitias  temporis,  eris  unus  e 
nobis,  dimitte  ex  animo  civis  tuos,  quos  iam  dimisisti 
fugiendo.  mirum  hic  poetae  consilium;  cum  enim  ad  sin- 
gula  Sinonis  dicta  responderet  ex  persona  Priami  credentis 
quod  ille  vera  narrasset,  suppressit  „nec  mihi  iam  patriam 

10  antiquam  spes  ulla  videndi  nec  dulcis  natos  exoptatimique 
parentem",  ne  Priamus  haec  commemorando  quae  ad- 
fectum  maximum  retinebant  exulceraret  animum  narraturi, 
qui  debuerat  esse  conpositus.  solos  Graios,  dixit,  obli- 
viscere,    quod   facile   fieri  potuit;    extiterant    enim   saluti 

15  Sinonis  inimici.  ceterum  patriam,  filios  et  patrem  semel 
in  oblivionem  ducere  non  poterat,  sed  et  ille  durus  et 
inpius  posset  iudicari,  si  haec  putaret  esse  suadenda. 
mihique  haec  edissere  vera  roganti:  antequam  Priamus 
proferret    quae    volebat   audire,   inculcat   Sinoni  beneficia 

20  sua,  ut  in  nullo  falleret  et  ad  interrogata  vera  potius 
quam  ficta  et  conposita  fateretur.  ait  ergo  mihi:  in  ipso 
pronomine  grande  pondus  est  intellectus;  mihi  quippe 
potest  intellegi  utpote  regi,  qui,  cum  possem  artius  in- 
quirere    veritatem,    si    fuisses    in    aliqua    parte   mentitus, 

25  simpliciter  quaero,  mihi  qui  te  liberavi  a  vinculis,  qui 
salutem  tuam  servavi,  qui  te  recepi  in  meorum  numerum. 
conpletis  interea  quae  necessario  fuerunt  praemittenda 
breviter  proponit  quae  cupiebat  audire.  non  enim,  ut 
supra  dictum  est,  adhibenda  fuerat  mora  rebus  pro  statu 

M)  publico  cognoscendis.  quo  molemhanc  inmanis  eqm  statuere?  150 
qiiis  auctor?   quidve  petunt?   quae  religio  aut  quae  machina 
heUi?     plena    propositio    et    in    ipsa   brevitate    verborum 
satis   intellectu   latissima;    nam   quaesitum    est   cur  equus 

1  si  vela  LR  supra  dum  v.  4  deponemus  r.  6  nostris 
ed.  14  saluti  om.  cd.  19  inculpat  R  corr.  r  =  L.  20  pal- 
leret  ed.  21  fateretur  LR  responderet  ed.  24  fuisset  R 

fuisses  r  =  L. 


168  DONATI INTEBPR.  YEBG. 

ille  incbaB  yideretur  et  cur  tuitae  nuigiutiiiduiis  quoTe 
auctore  £Eibrica  eiuB  inyeiita  atque  perfecta  et  utnun  rdi- 
gionis  alicnins  caosa  an  belli  ratione  dictante  qnidYe  pete- 
rent  hoc  est  qnid  in  ea  cansa  disponerent.  «0e  dolis  m- 
g^mctus  et  arte  Fdasga  sustuUt  exutas  tfincUs  ad  sidera  5 
pahnas:  omni  occasione  f  et  ut  plurimis  lods  fedt  de- 
format  poeta  Graecomm  personam,  quod  non  yirtute,  sed 
insidiis  yicerint.  idoirco  posuit  iUe  dolis  instroctus  et 
arte  Pelasga:  instructus,  inquit,  natura  sua  itemque  in- 
structus  mandatis  suomm.  hoc  ideo  positum  est,  utio 
ostenderet  a  perfidia  et  tergiyersatione  nullum  Graecorom 
esse  inmunem.  docuit  autem  poeta  se  sui  esse  memorem; 
nam  ubi  Sinonem  dixit  vinctum  fnisse,  ^oculis'^,  inquit, 
„Phiygia  agmina  circnmspexit^,  hic,  postquam  coepit  habere 
liberas  manus,  has  peieratnrus  erexit  ad  sidera.  vcs.  i& 
ihhactemi  ignes,  et  nan  violaMe  vestrum  testar  numen,  aU, 
V08  arae  ensesque  nefandi  quos  fugi,  vittaeque  deum  quas 
JiosUa  gessi:  iuravit  quidem,  sed  satis  subtilis  fuit,  ut  et 
Troianos  falleret  et  tamen  suorum  secreta  non  proderet; 
nam  tunc  suorum  proditor  extitisset,  si  protulisset  quae  20 
re  vera  in  secretis  habuerunt.  hoc  loco  tractat  Vergilius 
civem  non  tantum  nascendo  verum  etiam  animo  fieri; 
nam  civis  qui  nascendo  provenit  civis  quidem  est,  sed,  si 
non  benivolentia  civis  erga  patriam  et  suos  vivat,  desinit 
esse  quod  natus  est,  et  ille  qui  alienus  est,  si  boni  virisi 
repraesentet  adfectum,  esse  incipit  civis.  si  Sinon  igitur 
facilis  esset  ad  prodenda  velut  suorum  secreta,  et  malum 
civem  profitebatur  et  Troianis  se  suspectum  faciebat;  nullus 
enim  crederet  illum  sine  tormentis  vera  dicere,  nisi  com- 
mendasset  primo  personam  suam.  invocavit  ergo  sidera  - 
bmnia  sine  periculo  periurii,  aras  quoque  et  supplicia 
quae  velut  fugerat  testatus  est  non  propter  narrationis 
veritatem,   sed   propter  licentdam  quasi  verae  proditionis. 


W  et  ut  —  fecit  LR  ed.  corruptum  puto:  fortasse  sicut  — 
dicetur'^  24  non  transpos.  edF.  |  desinat  R.  26  sinon  LR 
&•*■  :>inou  corr.  R  ipse.         5i7  esset  om.  ed.         33  quasi  om.  ed. 


AENEIDOS  II  169 

in  quo  ipso  tuetur  persouam  suam  et  suorum  civium 
gravat,  quos  vult  ostendere  extitisse  causam  ut  civicae 
religionis  naturalia  vincula  rumperet.  cum  enim  Sinon, 
ut  dicebat,  nihil  tale  de  civibus  ob  culpam  (quae  nuUa 
5  fuerat)  meruisset,  iniusto  supplicio  propter  unius  Ulixis 
inimicitias  destinari  non  debuit  ac  per  hoc  videtur  iustas 
causas  habere  proditionis  quem  non  iam  civem,  sed  alie- 
num  esse  constabat.  cui  enim  non  est  a  civibus  exhibita 
religio,  cui  ultimum  supplicium  praeparatum  fuerat  desiit 

10  habere  religiosum  civis  nomen  illique  omnes  in  hostium 
numerum  fuerant  redigendi  qui  omnem  civis  adfectum 
nulla  ex  causa  nulloque  existente  crimine  abiecerant. 
cimique  tales  extitissent  in  civem,  non  ut  civis,  sed  ut 
reiecti  proditione   decipi  meruerunt.     fas   mihi   Graiorum 

15  sacrata  resolvere  iura,  fas  odisse  viros  atque  omnia  ferrc 
sub  auras,  si  qua  tegunt:  ecce  cum  summam  deprecationis 
suae  colligeret,  ostendit  se  a  suis  alienum,  liceat,  inquit, 
mihi  Graiorum  sacrata  resolvere  iura,  quasi  iam  ipse 
Graecus    non    esset   vel   illi   eius  socii  non   fuissent.     fas 

10  odisse  viros  atque  omnia  ferre  sub  auras,  si  qua  tegunt: 
liceat,  inquit,  odisse  vel  prodere  eos  qui  cives  mei  esse 
noluerunt.  haec  ad  deprecationem  et  commendationem 
Sinonis  pertinent,  cetera  alium  ordinem  tenent;  nam  Sinon 
illi  primo  parti  respondet  qua  supra  Priamus  dixit  „amissos 

25  hinc  iam  obliviscere  Graios,  noster  eris".  idcirco  ait 
teneor  patriae  ncc  legibus  ullis;  parum  enim  fuerat  pro- 
fessum  Graium  se  esse  desisse,  nisi  etiam  illud  osten- 
deret,  factum  esse  Troianum  hoc  est  abiecisse  quod  natus 
est    et    esse    quod    provenerat    benivolentia    Troianorum. 

30  teneor  patriae  nec  legibus  ullis;    plus  est  enim  voluntate 
retineri    quam    legibus,   alterum   quippe   ex   studio   purae 
mentis,   alterum   ex   necessitate   descendit.     tu  modo  j>ro- 160 
missis  maneas  servataque  serves,  Troia,  fidem:  apostropham 

1  ipse  ed.         12  abiecerunt  R  -rant  r  =  L.         13  non  uX 
civis  LB  fide  protegi  add.  in  marg.  r',  sed  nihil  desideratur. 
14  rei£Cti  LR  retecta  ed.  |  decipi  LR  ^ostis  officia  fe^.      ^V  "5"?^.- 
mae  ed.        27  Gramm  om.  ed. 


I 


170  DONATI  INTERPR.  VERG. 

ad  ipsani  civitatem  fecit,  qua  se  oatendit  suspectum  esse 
Dc  fcrte  post  Darrationem  omnem  iuberetur  oecidL  tu, 
inquit,  Troia,  conservatori  tuo  fidem  aerva;  mereor  enim 
vicem  qui  prior  salutis  tibi  beaeficium  oonfero,  si  vm 
fm-am,  si  wagnu,  repmdam:  pendere  dicimus  erogare  ali-  J 
quid  vel  quicquam  cuilibet  conferre*  usus  est  ergo  Sinoa 
tali  verbo,  ut  diceret  rependam,  quasi  tantum  reciperet 
quantum  dederat,  boc  est  nt  salutem  mereretur  qui  se 
adserebat  salutis  beneficxum  prsestare,  idcirco  posuit  si 
vera  et  magna  pro  iucolumitate  tua  leram,  debeo  pariaia 
repcndere.  respondit  igitur  etiam  illi  parti  et  pollicitijus 
est  se  vera  dicturum,  quoniam  Priamum  raemxEterat  dixisae 
,,mibiqiie  baec  edissere  vera  roganti^H  incipit  sequentia, 
quia  <iuaeaitum  ex  eo  fuerat  „Q"o  molem  baao  inmajiii 
equi  statuere?  quis  auotor?  quidve  petunt,  quae  religioit 
aut  quae  machijia  belli?*'^  sed  quia  in  propositionis  ordi- 
natione  et  responsionis  vitium  nou  est,  si  non  aingtUis 
ita  ut  sunt  proposita  pareatur,  incipit  iste  ab  ea  parte 
quam  novissimaTn  quaesierat  Priamus.  idem  enim  ex  eventii 
postremam  posuit,  Sinoni  vero,  ut  fallendi  promptior  pa-* 
teret  occasio,  inter  initia  fuerat  necessaria. 

Iueipit  ergo  quae  religioV  omnis  spes  Bammm  ^^ 
coeptl  fiducia  helli  FaUadis  auxUliJi  semptr  steHt:  hoc  fal- 
sum  est,  sed  illiid  verum  itfpiu^'  ex  quo  Tydides  sed  mlm 

^^b scdcriinujut  i^wmior  Ul^es  faigje  adgr^ssi  sacrato  avellm 
tmiplo  FuUadium  caem  smnmaf^  eustodibus  ureis  carripum 
sacnram  effigiem  manibmque  crumtis  vir^jimas  atm  dkw 
contingere  viitas,  item  subiungit  falsa,  ut  media  veritas 
superioribus   et   deinceps   mendaciis  positis  adderet  fidem: 

170  ea:   ^7^0   fluere    ae    retro    suhlapsa    refm^-i    spes    I>mmum,n 
fractae  vires,  aversa  ileae  mms.    mc  dubiis  eu  siffna  dedit 
Tritonia  tnonstris.     vix  podttim  castris  sim^tacntm,  arsere 


b  pendere  L  R  rependere-  ed. :  Dou*  ita  verbum  explicat,  ut 
quoniam  pendere  sit  ero^are,  rependere  idem  esse  dicat  qua 
recipere!    post  magna  distinxi  secnndum  interpretationenL 
10  ferebam  R  corr.  r  =  L.       17  et  responaionis  LB>  et  om. 
19  et  eventti  ed.        20  postremam  R  'mim  L  ed. 


AENEIDOS  n  171 

cortiscae  luminUms  flumnae  arrectis  salsusque  per  artus 
sudor  iit  terque  ipsa  solo  (mirabile  dictu)  emicuit  parmamrllh 
que  ferens  hastamque  trementem,  disseramus  iam  quem- 
admodmn  verum  Graecorum  factum  poeta  extulerit,  quem- 
5  admodum  more  praecipui  oratoris  unius  iDvidiam  criminis 
aliis  quoque  ex  eo  venientibus  criminibus  cumulaverit. 
aliter  enim  Minervam  gravius  iratam  sacrilegis  persuadere 
non  posset  falsus  ipse  narrator,  nisi  ostenderet  eam  mul- 
tiplici  congerie  scelerum  provocatam  amorem  pristinum  in 

10  acerbum  odium  commutasse.  inpius  ex  quo  Tydides  sed 
enim  scelenmique  inventor  Ulixes:  debuit  primo  admissa 
scelera  narraturus  talis  personas  ostendere  quae  audere 
inlicita  et  facere  potuissent.  idcirco  singula  singulis  dedit 
alterum    appellans    inpiimi    qui  in  illo   scelere   et   divina 

15  iura  et  humana  violasset,  alterum  dixit  inventorem  sceler 
rum  hoc  est  qui  numquam  invenerit  quod  recte  probari 
potuisset.  inventor  scelerum  proprie  est  qui  relictis  usi- 
tatis  nova  invenit  scelera,  peior  est  inventor  scelerum 
sceleratis,  quia  ipse  invenit  unde  ex  innocentibus  scelerati 

so  reddantur.  fatale  adgressi  sacrato  avellere  templo  Palla* 
dium:  in  singulis  singula  sunt  genera  sacrilegii:  fatale 
hoc  est  in  quo  staret  fatum  Graecorum;  dixerat  enim 
Palladis  auxiliis  semper  stetit,  est  ergo  sacrilegium;  ad- 
gressi   avellere,.  ut  cum  sacrilegio  conveniret  crimen  vio- 

as  lentiae;  nam  adgredi  et  avellere  violentonma  est;  sacrato 
avellere  templo;  si  diceret  templo,  levius  fuit;  multa  enim 
sont  templa  quae  sacrata  non  sint  nec  habeant  aliquam 
venerationem  perindeque  contempta  non  laedant,  consecrata 
vero  si  attrectata  vel  leviter  faerint,  graviter  commoventur; 

90  ayellere  templo  Palladium:  Palladium  cum  pronuntiamus, 
pondus  addendum  est;  in  ipso  enim  nomine  magnitudo 
numinis  expressa  est.  caesis  summae  custodibus  arcis: 
sacrilegium   cum  homicidio   et   homicidio  admisso  in  ipsa 


3  dixeramus  ed.  12  audere  LR  videre  ed.  19  sceleri- 
tatis  R.  26  fuit  LR  esset  ed.  27  8%mt  LR  ed.  sint  nos.  | 
hdbent  ed.        28  laedunt  ed.  laedantur^ 


172  DONATI  mTERPR.  VEEG. 

summa  arce  hoc  est  nbi  simulacri  ipedus  sacrarium  fiut 
augmentum  criminis  admissi  homiddii  in  plurimos  et  templi 
custodes,  qui  humanitatis  contemplatione  et  respectu  pzfte- 
sentis  numinis  cui  obsequebantur  contingi  ne  levi  quiddm 
iniuria  debuerant.  augetur  autem  crimen  homicidii  etLam 
ex  merito  personarum,  custodes  enim  templi  non  adbibiti 
fuissent  nisi  probatae  vitae  homines  et  admodum  religioo, 
casti  quoque  ac  pudici,  qui  deae  tantae  ac  yirgini  in- 
servire  meruissent.  corripuere  sacram  effigiem  manibusqne 
cruentis  virgineas  ausi  dLvae  contingere  yittas:  videamiis 
scelus  admissum  in  deam  quomodo  coeperit  vel  quemad- 
modum  fuerit  exaggeratum.  adgressi  sunt  templum,  in- 
quit,  et  sacratnm  templum  quod  ingredi  quemqnam  sme 
veneratione  nefas  esset,  custodes  caesi  et  usque  ad  ipsam 
simulacrum  gradatim  yentum  visumque  ne&riorum  ocnlis 
et  poUutis  sanguine  humano  manibus  inpiis  contrectatan, 
usque  eo  ut  non  solum  simulacri  corpus  yerum  etuiis 
vultus  eius  et  virginalis  vittas  quas  in  capite  gestabat 
incestare  ausi  sint.  conpleta  narratione  veri  facti,  quod 
etiam  ipsis  Troianis  cognitum  fuit,  mendacii  figmentninii 
artificiose  coniungit  dicens  ex  illo  fluere  ac  retro  sublapsa 
referri  spes  Danaum,  firactae  vires.  verborum  superiorum 
memorem  Sinonem  posuit;  nam  quia  dixerat  omnis  spes 
Danaum  et  coepti  iiducia  belli  Palladis  auxiliis  semper 
stetit,  hic  dixit  ex  illo  fluere  ac  retro  sublapsa  refeni 
spes  Danaimi.  spes,  inquit,  Graecorum  stabat  propitio 
Palladis  ntmiine,  spes  fluebat  et  stabilitate  perdita  retror 
sum  labebatur  laesa  tot  sceleribus  dea.  aversa  deae  mens: 
propter  duorum  sceleratorum  inpie  nefarieque  conunissain 
ab  onmibus  Graecis  numinis  favor  abscessit.  dixit  ergoJ 
et  laesam  Minervam  et  causas  offensionis  exposuit,  mo- 
moravit  etiam  hoc  genere  Graecorum  spem  esse  subversam- 
dicit  argumentum  multiplex  quo  iratam  deam  potoit  ap- 

8  quaque  LR  qtie  ed.       11  dtum  ed.       20  mendaeio  ed. 
21  adiungit  ed.      28  quia  om.  ed.       27  posita  R  perdita  r  «=  L- 
20  inpium  nefariumque  r.         33  miJtiplexque  LR  m,  quot 
quomodo  ed.  et  transpos.  |  iratam  deam  L  iraia  dea  R  ed.    ' 


AENEIDOS  n  173 

parere.  vix  positum  castris  simulacrum,  arsere  coruscae 
luminibus  flammae  arrectis.  lioc  primum,  inquit,  indicium 
iracundiae  suae  dedit  commotum  tot  sceleribus  numen; 
mox   enim  ut  eius  simulacrum  in  castris  est  positimi,  ex 

5  oculis  inanimalis  materiae  flammae  non  leves,  sed  in  modtmi 
fulminis  mittebantur.  dicit  etiam  secundum  signum  salsus- 
que  per  artus  sudor  iit.  sudor  ex  simulacro  non  potest 
profluere,  nisi  cum  aliquid  mali  portenditur.  tertium  si- 
gnum  terque  ipsa  solo  (mirabile  dictu)  emicuit.    hoc  quo- 

10  que  fleri  non  potuit,  ut  se  moveret  simulacrum  cui  deerat 
substantia  qua  id  posset  inplere,  nisi  cum  pemicies  aliqua 
praenuntiabatur.  parmamque  ferens  hastamque  trementem 
quartum  signum  gravissimum,  perniciem  evidenter  osten- 
dens;    nam  se  hostem   sic   professa  est.  erigendo   scutum 

15  hastamque  quassando,  quod  non  facit  aliquod  simulacri 
numen,  nisi  cum  alicui  comminatur  interitum.  conpleto 
eo  quod  iussus  est  dicere,  quae  religio,  incipit  quis  auctor 
exponere  et  quo  molem  hanc  inmanis  equi  statuereV 
quidve    petunt?     extemplo,    inquit,    temptanda  fuga  camt 

20  aequora  Calchas  nec  posse  Argolicis  excjndi  JPergama  telis, 
omina  ni  repeta/nt  Argis  numenque  redu^cwnt  quod  pelago 
et  curvis  secum  avexerc  carinis,   et  nu/nc  quod  patrias  vento  180 
petiere  Mycenas,    arma  deosque  parant  comites  pelagoque 
remenso  inprovisi  aderunt,  ita  digerit  omina  CakHias,    haiic 

25  pro  Falladio  monMi,  pro  numine   laeso  effigicm  statucre, 
nefas  quae  friste  piaret.     ha/nc  tamen  inmensam  Calchas  185 
attoUere  molem  roboribus  textis  caeloque  edu^ere  iussit,  ne 
recipi  portis  aut  du^i  in  moenia  posset  neu  populum  anti- 
qua  sub  religione  tueri.    Calchantem  adserit  vatem  laesam 

80  deam  ab  Argis  ad  Troiam  revocari  iussisse,  ut  ostenderet 
quis  auctor.  dicit  etiam  quidve  petunt,  hoc  est  quid 
disponant:    et  nunc   quod   patrias   vento  petiere  Mycenas, 


3  comnwtum  LR  cum  esset  c.  ed.  G  fluminis  LR  corr. 

r  ed.         11  post  L  ^  R  posset  r  ed.         13  gravissimam  R. 
17  iusu>s  LR  visus  ed.  20  nec  LR  non  ed.  21  arqi  R. 

argis  r.  22  advexere  R  ipse  corr.  =«  L  adi5.  fe^,  ^'l  '^ 

recipi  LR  neti  r.  ed.         32  quo  LR  quod  x. 


174  DONATI  INTBRPR.  VBRG. 

anna  deosqne  parant  comites  peli^oqTte  remenso  inproyisi 
adenmt,  ita  digerit  omina  Calchas.  dixit  qnod  Troianis 
esset  contrarinm,  scilioet  reditnros  Graecos,  nt  cetera  facilins 
crederent.  religionis  ergo  placandae  cansa  &ctum  esse 
ad8erit,ntexpiarentnr  qnae  memorayerat  per  soelns  admissa.  i 
exponit  dehinc  qno  molem  hanc  inmanis  eqni  statnere, 
hoc  est  cur  tantae  magnitndinis.  idem,  inqnit,  Galchas 
inssit  grandem  molem  fieri,  ne  portas  vestras  posset  intrare; 
hoc  enim  pacto  adserehat  faTorem  deae  ad  Testmm  anxi- 
ILnm  esse  reditnmm.    nam  si  vestra  fiMmis  violtisset  dona  k 

190  Minerpoe,  tum  magmm  exiUum  (quod  dU  prius  omen  in 
ipsum  convertant)  Priami  imperio  Fhrygibusque  fubwnm: 
si  laesissetis  eqnnm  ipsnm  qni  in  honor^  tanti  nnminis 
factnS  est,  mnltiforme  exLtinm  conflari  posse  Troiams,  sed 
hoc  ne  velut  in  maledictum  proficeret  Troianomm,  addiditif 
qnod  dii  prius  omen  in  ipsum  convertant.  in  conclusione 
ait  sin  mamhus  vestris  vestram  ascendisset  in  urhem,  ultro 
Asiam  [magno  Pelopea  ad  moenia  heUo  ventmam  et  nostros 
ea  fata  manere  nepotesj:  satis  illis  profuturum,  si  ipsorom 
manibus  in  patriam  duceretur,  usque  adeo  ut  Troianos  jo ' 
firmaret  ad  excindendum  Graiorum  imperium  ultro  esse 
venturos  et  in  eorum  nepotes  omne  exitium  esse  rediturum. 

195  Tdlihus  insidiis  periuriquc  arte  Sinonis  credita  res 
captique  dolis  lacrimisque  coactis:  quia  poterat  dici  Aeneae 
cur  tam  faciles,  cur  tam  creduli,  cur  in  vestris  periculisft^ 
minus  diligentes  et  cauti,  cur  belli  tempore  hostem  ista 
adserentem  putastis  vera  simpliciaque  dixisse?  ait  credi- 
dimus,  cum  iuraret  (omnis  eniin  religiosus,  qui  periurus 
esse  non  potest,  facile  fidem  iurantis  admittit),  credidimus, 

4  factum  se  esse  LB  «e  del.  ed.  13  laesisset  ed. 

14  Troianis  JjtR  Tr.  ait  ed.       17  sin  —  22  rediturum  in  mem- 
brana  abrasa  Bcripsit  r'.  17  ascendisse  L.  18  magno-- 

19  nepotes   deest  in  L(R?),  sed  explicator;   omissa  habet  r 
(fortasse  haec  ut  suppleret  erasit  quae  R  scripserat  cf.  203). 

19  satis  L  ed.  adseruit  satis  (r   in)  R.   |    iUi  ed.        22  esse 
rediturum  L  esse  om.  (r   in)  R.  26  cauti  LR  c.  /uisHs  ed. 

27  credimus  LR  (infra  credidimus)  corr.  r  ed.        28  quippe 
iurtis  R  corr.  r. 


AENEIDOS  n  175 

cum  fletet,  aestiinantes  illas  lacrimas  vero  morsu  doloris, 
non  &aude  mentientis  effundi.  quod  ait  capti  dolis  et 
lacrimis  coactis,  post  interitum  cognitum  est,  non  illo 
tempore    quo    Sinon    loquebatur.     dolis    vero    capti   hanc 

>  habet  rationem:  doli  enim  definitio  est  cum  aliud  agitur, 
aliud  simulatur;  aliud  ergo  in  animo  Sinonis  fuit,  aliud 
in  verbis  et  lacrimis  et  in  eqni  mole  tam  magna,  quae 
non  religio,  ut  figmentis  adsertum  est,  sed  imperii  Troiani 
pemicies  fuit.    quos  neque  Tydides  nec  Larissaem  AchiUes, 

)  non  anni  domuere  decem,  non  miUe  cari/nae:  unius  fraude 
decepti  sumus  qui  fortissimorum  manibus  et  ingentis 
numeri  per  annos  decem  non  sumus  superati.  conplexus 
est  hic  personas  specialiter  positas,  numerum  mille  cari- 
narum,    temporis    vero    ratione    excusationem    praetexuit 

)  monstrans  imperium  Troiae  non  virtute  aliqua,  sed  in- 
sidiis  et  fraude  esse  superatum.  insidiae  fuerunt  in  equi 
fabrica,  reliqua  in  persona  Sinonis.  interea  videtur  illi 
propositioni  Priami  non  respondisse  qua  dictum  est  aut 
quae   machina  belliV     sed  quid  opus  fuerat  huic  respon- 

)  dere,    cum    aliorsum    traxerit  equi  rationem   quae   fuerat 
Troianis   et  ipsi  regi   suspecta?     hic  aliud  maius  miseris 
midtoque  tremendum  obicUur  magis  atque  inprovida  pectora  200 
turbat:    omni    occasione    purgat   Aeneas    crimen    perditae 
civitatis  et  regni  et  in  eo  ipso  in  quo  reprehendi  poterat 

>  partis  laudis  exquirit  ostendens,  ut  superius  positum  est, 
Graecos  non  virtute,  sed  dolis  et  fraudibus  consecutos 
esse  victoriam,  adiungit  hoc  quoque,  etiam  dolos  ipsos 
atque  ipsas  fraudes  potuisse  Troianorum  astutia  subverti, 
si   studiimi   superum   diversae   partis  consilia  non  in  tan- 

)  tum  fovisset,  ut  Troianorum  etiam  mentes  omni  errore 
confunderet.  denique  adnectit  quod  hoc  ipsum  ostendat 
et  probet:    Laocoon,   ductus  Neptmio   sorte  sacerdos,   sol- 


1  existimantes  ed.         5  enim  om.  ed.         13  nufnerum  LR 
per  numerum  ed.  fortasse  num^ero  vel  ac  numerum?      27  etiam 
om.  ed.         28  astutias  L  is  superscr.  II  man.  <istut%a((  ^  ^nso^ 
rasura  astutiis  ed.    /    averti  LR  ed.  vel  subverti  t'   \xv  m^axs^.^ 
quod  recipieBdnm  putavi.         32  Neptuno  !»"&.  -m  x. 


I 


DONATI  INTERPR.  VERG. 

h^nis  taurum  ingentetH  mactahat  ad  arcLs.   Laocooo,  mqmtT 
non  ^ua  nec  cuiuslibet  voluntate,  sed  iudieio  sorti^  Neptuno 
sacenios    exciderat,    quod    mimna    procul   dubio  uon   sine 
arbitrio  divino  per  sortem  Laocoonti  apparebat  iniunotuin. 
debuit   ergo    ipsoniuj   favore  tutus   esse   adversus   onmem  s 
Titae  auae  pemiciem,  quorum  volimtate  fuerat   ordinatus, 
sed   nihil    hoe    valuit,    ubi    per   sacriiicantis    interitmo    ad 
omnium  Troianorum    et   ipsius   patriae    dispositum    tende- 
batur   exitiura,    in   tantum    ut  ipse   NeptBnuis   sacerdoteni 
Bnum   sacrorum   sollemnia    gerentem   iu   ipso    adkuc    actu  lo 
constitutum,  mactantem  ingentem  tauruni  boc  est  optLmum, 
cnius  tbnna  amplissima  speraverat  sese  ntimini  placiturum, 
nec  iuverit  aliquo  auxilio  et  magis  eius  hostibus  hoc  est 
geminis  anguibus,  quo  facilius  pervenirent>,  placidum  prae*_ 
buerit   mare.     hoe  est  quod  ait   rcce  antmu  (femmi  a  Te*fl 
nedo  tranquiUa  per  aUa,     potuimus  hoc  signo   praevidere 
■  manifestam  inminere  perniciem;    sigoificabaiit  enim  hostis 
venturos  a  Teuedo,   et   raaximos  duces  et  geminos.     ubi* 
cimique    pomtur    ecce   autem,   res   borrenda   et   repentiua 
sigmficatur,  ut  (318)  „ece«   autem   telis  Panthus  elapsus  20 
Achivum^^  et  (526)  „ecce  autem  elapsus  Pyrrhi  de  eaede^ 
Polites**  et  multia  aliis  locis  est  positum.    horrcsco  rtferefis^^^ 
quanto    cum   tremore  visum  est  cuins  relatio  sine  pertur- 
batione  ani  mi  non  potuit  explicaril    descriptio  vemeutura  ^ 
satis  aperteque  terribilis;  nam  festinatio  et  oculi  ardente 
et  lingaae  saepe  continueque  vibraates  demonstrabant  ali-^ 
cui    adlaturos    interitum.     hoc    ostendit   dicendo   inme 

^Oborhibus  mgues  incumbimt  pela<jo  pantefrpie  ad  Htoni  im-^ 
dunt,  peetora   quorum  inte^-  fiucius  arrecta  iubaeg^ic  san*^ 
gumme  easu^ermit  undas ,  pars  cetcra  pmtmn   pone   legit  ga 
simmtqtte    mmensa    voluminc   ierga.     ftt  somtiis  spumante 

^t^sah,    iamqm    arva    tenebant    urdefiiisque    aculos    suffecti 
sanguine  et  i^i  sibila  lambebant  Ikiguis  tnbrantibus  ora^^M 

3  eawiderat  LR  exierat  r  ordinatus  ermt  ed.  20  tl^  — 

21  Avhivum  om.  R  suppl.  r'.       25  aperteqae  L  ap^rt  cum  ras.  R 
qperiegue  r  poaeis  aperta  atque  su&picari,   sed  cC  5^  070  i^ti 


mt\9^M 


AENEIDOS  n  177 

diffugimus  visu  exa/ngues,  pontum  pone  legit  id  est  trans- 
mittit,  transit,  ut  alio  loco  (3,  292)  „litoraque  Epiri  le- 
gimus^^,  quod  est  praeterimus.  quod  autem  in  reliqua 
venientum   descriptione   est  solum   hoc  continet,   quia  di- 

(  versis  terroribus  fuerat  plenum.  venientibus  vero  anguibus 
ad  terram  diffugimus,  inquit,  exangues,  visu  ipso  conster- 
nati:  quoniam  de  anguibus  loquebatur,  adlusit,  ut  diceret 
difEtigimus  exangues.  exangues  tamen  proprie  significantur 
sine  sanguine;  calor  enim,  quo  constat  sanguis  in  corpore, 

10  si  metus  intervetierit,  qui  fiigore  non  caret,  excluditur 
perindeque  convalescente  gelida  passione  consumitnr  quod 
calebat.  iUi  agmvne  certo  Laocoonta  petunt:  agmen  dicitur 
actos  serpentum;  cursus  enim  et  iter  pedum  est,  quos 
constat  non  habere  serpentes,  perindeque  inproprium  est, 

15  si  hos  dicamus  ambidare  vel  currere.     Laocoonta  petunt 
certo    agmine,    ipsum    scilicet    sacriiicantem.      et  primum 
parva  duorum  corpora  natorum  serpens  amplexus  uterque 
inplicat  ct  miseros  morsu  depasdtm  artus:  inpietatem  hic215 
superom  vehementer   expressit.     primo   enim    sacerdos  in 

^ipsa  adhuc  sacrorum  solemnitate  constitutus  adpeti  per- 
nicie  tanta  non  debuit,  concremari  etiam  filiorum  exitio, 
occidi,  cum  pater  filiis  subvenire  niteretur  insontibus,  ipsi 
etiam  parvuli,  qui  in  illa  aetate  nihil  audere  aut  com- 
mittere  potuissent,  crudeli  morte  interisse.    cetera  descriptio 

Aserpentum   ad   demonstrandam   saevitiam  facti  pertinet  et 
ad  crudelitatem  numinum  confirmandam.     interea  necatis 
liberis,  cum  ipse  quoque  pari.  casu  urgeretur  ad  mortem, 
damores,  inquit,  horrendos  ad  sidera  tollit,  qualis  mugitus,  222 
fugit  cum  saudus  aram  taurus  et  incertam  excussit  cervice 


.3  quod  aut  L  quot  autem  R  qmd  autem  r  quod  ait  ed. 
Ai  deacriptione  eius  LR  eitis  om.  edF  est  noB.  13  actu^  LR 

^ractus  r.  21  etiam  LR  nec  cum  ed.  nedum  eUam  r'  (quaere 
in  marg.  r).  22  occidi  L  occiditur  R.  |  cum  pater  LR  pater 
^um  r.  23  audire  R  corr.  r.  24  potuissent  LR  ^.  ut  ed.  | 
interissent  LR  interierunt  r  interire  meruissent  ed.  interisse  nos 
(sc.  non  debueront).  |  cetera  LR  reliqua  ed.  27  ca^su  R  cusu 
I4  eursu  ed.        24  aram  LR  was  ed. 

Don.  interpr.  Yerg.   roL  I.  1% 


178  DONATI  INTEBPR.  VERG.     * 

securim:  qnalis  toUit  mngitns,  cam  ads  tMiras  admotos 
non  pleno  icta  percntitar  et  aras  effagit,  talis  emittebat 
Laoeoon  damores  ad  sidera.  reprehendentis  scilieet  animo 
fiicieliat,  quod  nec  sabyenirent  tam  saeya  perferentibus  et 
indigna  fieri  paterentor.  adlnsit  aatem  de  magitu  taori,  i 
qaoniam  in  illo  sacrificio  taaram  faisse  memoraTerat 
toUit  bis  accipiendam  est,  nt  sit  toUit  mogitom  taaras, 
tollit  Laocoon  damores  ad  sidera,  at  iUo  Tel  tox  per- 
225Temret  ande  insontibas  non  potoit  sabTWiiri.  at  gemmi 
Japsu  ddubra  ad  swmma  dracanes  diffugiwU  saevaegue  pe-  lo 
tunt  Triianidis  arcem  suh  pedibusque  deae  eiipeique  sub 
orbe  teguntur:  confirmatar  ista  coniectara,  qaod  non  inertiA 
soa  neqae  sola  Sinonis  frande,  sed  inimico  etiam  deorum 
stadio  et  vel  maxime  ipsias  Minerrae,  ooias  donam  Lao- 
Goontis  manu  constabat  esse  pulsatimi,  Troiani  deceptiis 
sint,  cum  dracones  ambo  perfecta  LaocoOntis  ac  Hberorum 
poena  ad  templum  Minervae  contenderunt  nec  solum  con- 
tenti  fuenmt  pahetibus  templi,  sed  ad  ipsam  quoque 
arcem,  hoc  est  ubi  deae  simulacrum  stabat,  celeri  lapsu 
pervenenmt  vestigiisque  eius  et  cUpeo  contecti  sunt.  m 
mirandum  non  est  clipeo  et  simulacri  vestigiis  tegi  po- 
tuisse  quos  supra  et  longos  et  validos  dixit  et  multiplici 
ambitu  circumdedisse  Laocoontis  corpus  ac  liberorum  et 
fiiisse  superfluam  partem.  interea  amplexus  dixit  serpen- 
tum,  cum  pueri  et  Laocoon  necarentur,  ut  ostenderet  Ver-  M 
gilius  esse  blandos,  esse  aUquando  etiam  pemiciosos  am- 
plexus.  vulgatum  autem  constat  et  omnibus  manifestum 
in  mari  angues,  in  terra  serpentes,  in  templo  dracones 
poetam  dixisse. 

Tum    vero    tretnefada   novus  per  pectora    cunctis    m- 80 
sinuat  pavor:    tum    vero   tunc   magis;    supra   enim   dixit 
horresco  referens  et  diffugimus  visu  exangues,  nimc  autem 
perfecto  Laocoontis   et  filiorum   exitio  et  draconibus  con- 


1  securum  R  securem  r.  3  scilicet  om.  ed.  4  faciebaJt 
LR  tollehat  ed.  26  esse  hlandos  LR  esse  om.  ed.  31  tum 
maffis  ed.         32  autem  LR  vero  ed. 


AENEIDOS  n  179 

ditis  snb  scuto  et  pedibus  deae  magis  magisque  creverat 
pavor.     et  scelus   expendisse  mermtem  Lctocoonta  ferimt,  2Z0 
sacrum  qui  cu^ide  robur  laeserit  et  tergo  scderatam  «n> 
torserit  hastam:    ex   argumento  eiusmodi  timida  omnium 

6  coniectura  ducebatur,  omnes  quippe  arbitrabantur  Lao- 
coontem  meritum  poenas  dedisse  utpote  eum  qui  donum 
Minervae  violasset.  de  poena  filiorum  Laocoontis,  qui  in- 
sontes  necati  sunt  nec  quicquam  admiserant,  nihil  hoc  loco 
dixit;    natorum  enim  .  durum  interitum,  quem  ante  suam 

10  mortem  Laocoon  yiderat,  inter  patema  supplida  nume- 
ravit.  ducendum  ad  sedes  simulacrum  orcmdaque  divae 
numi/na  conclamani:  omnium  una  fuit  eademque  sententia 
atque  ab  universis  concordanti  voce  damabatar  ducendum 
iB  patriam   simulacrum    equi   et  numinibus   laesis  atque 

15  offensis  satis  esse  faciendum.     dividimus  muros  et  momia 
pandimus  urUs.     accingtmt  omnes  operi  pedibusque  rota-  285 
rum   subiciu^  lapsm   et  stuppea  vincuta  collo  intendunt: 
plena  describitur  amentia  Troianorum;    nam  eo  tempore 
quo  nec  fbaitum  bellum  fuerat  nec  positum  neque  aliqua 

so  coniuratione  sopitum  muniri  magis  quam  prodi  civitas 
debuit.  scindimus,  inquit,  muros  et  hoc  facto  totam  pro- 
dimus  hostibus  civitatem;  muns  enim  inconsulte  patefactis 
interiora  moenia  pandebantur.  ecce  et  augmentum  sceleris: 
^accingunt  omnes  operi,  ne  quis  ab  illo  nefario  et  inpio 

86  facinore  esset  inmunis,  pedibusque  rotarum  subiciunt  lapsus 
et  stuppea  vincula  coUo  intendunt,  quaerebaoitur  celeritatis 
remedia,  ut  mature  in  patriam  mitteretur  interitus;  nam 
pedibus  ingentis  machinae  subiciebant  rotas  et  funis  in- 
tendebant  coUo,  ut  rotarum  mobilitas  et  tractus  funium 

50  et  civium  atque  aetatum  omnium  et  sexuum  nisus  exitiale 


4  augmento  LR  argumento  r  edF.  |  huiusmodi  R.      6  wm- 
tum  LR  meritam  r  merito  ed.  |  poenam  R  poena  L  -cw  H  man. 
S  nec  LU  qui  nee  ed.  |  admiserit  R.        20  coniu/ratione  LR 
coniunctione  ed.    |    prodi  LR  patefieri  ed.         21  pacto  ed. 
22  h(^tihus  om.  R.  28  rotarum  LR  lapsus  add.  rHO  ed, 

ratas  nos,  quia  mdbilitas  Bequitur  (potest  archet.  rotar  habuisee, 
quoniam  r  et  s  saepe  permutantnr).      30  nisus  LR  conatus  ed. 


180  DONATI  INTERPR.  VERG. 

illud  malum  celerius  in  patriam  ducerent.  scandit  fataUs 
machina  muros  feta  armis.  jpueri  circum  irmuptaeque  pudlae 
saCra  cawmi  fu/nemque  manu  contingere  gaudent:  ibat  in 
patriam  ultimum  fatum,  et  puerorum  utriusque  sexus  in- 
prudens  aet-as  secuta  errores  nostros  religiosa  cantabat,  5 
exerebant  innoxii  parricidalis  manus  patriae  simul,  paren- 
tibus  ac  sibi  ducentes  exitium.  quisquis  funem  contigisset 
vel  rotarum  lapsus  adiuvaret  laetabatur  existimans  diis  sese 

240taiibus  officiis  placiturum.  illa  subit  mediaeque  minans 
inldbitur  m-hi:  mira  admodum  descriptio  ingredientis  equi;  lo 
cum  enim  traberetur  tanta  magnitudo^  cum  quodam  tre- 
more  movebatur.  bunc  tremorem  Vergilius  ratione  tem- 
poris  dictante  vertit  in  comminationem,  ut  non  tam  moveri 
videretur  magnitudine  sua  quam  minari.  mediaeque  nniTiaTi^ 
inlabitur  urbi:  nisi  ordinatio  verborum  conpetenter  fiat,ifi^ 
remanet  poeta  in  vitio.  quomodo  enim  equus  in  media 
urbe  labebatur  qui  portas  nondum  fuerat  ingressus?  poste- 
rius  enim  dictum  est  quater  ipso  in  limine  portae  sub- 
stitit.  ordinamus  ergo  sic,  ut  nec  vitium  sit  et  mani- 
festior  intellectus  appareat:  illa  subit  et  inlabitur  et  nondumJO 
ingressa  iam  mediae  urbi  minari  videbatur.  o  patria,  o 
divum  domus  Ilium  et  incUta  hello  m^oenia  Dardanidum! 
quater  ipso  in  limine  portae  suhstitit  atque  utero  sonitum 
quater  ar^na  dedere.     instamus  tamen  inmem^yres  caedque 

245  furore   et  monstrum   infelix   sacrata    sistimus    arce:    non)  ^ 
inquit,  in  hac  causa  dii  patrii  defuerunt;  nam  omne  malum 
quod  mox  fuerat  venturum  ipsis  per  signa  monstrantibus 
evidentissime  proditum  est.    sed  mens  inpedita  plenis  erro- 
ribus  id  quod  pro  nostra  salute  faciebat  non  curavit  ad^ 


2  pullae  LR  corr.  L  11  man.  r.       5  religiose  ed.       6  exer^ 
cehant  ed.  8  adiuverat  LR  adiuvisset  ed.  adiuvaret  nos.    I 

diis  sese  LR  se  diis  fore  ed.  16  fiat  L,  sed  ita  scriptum,  Tit 
piat  legi  possit,  quod  R  habet,  inde  accipiatur  L II  man.  H  ed- 
fiat  r.  17  nondum  LR  non  ed.  19  ordinemus  ed.  26  omnern 
alium  L  in  omne  malum  corr.  partim  ipse  partim  11  man. 
29  faciebat  LR  ed.  vel  fiebat  r  in  marg.  fortasse  faciebant  cf- 
d,  804? 


AENBID08  n  181 

vertere.  in  ipsa  enim  porta  et  frequenter  substitit,  hoc 
est  lapsus  eius  inpediti  sunt,  et  quotiens  id  factom  est 
totiens  ex  eius  utero  armorum  sonitus  dati  sunt.  cumque 
haec  fierent  et  res  manifesta  nec  mente  intellegeretur  nec 
5  videretur  oculis,  inde  magis  gliscente  amentia  unde  potnit 
insidiarum  prodi  commentum,  factum  est  nt  in  sede  reli- 
giosa  crudelis  fabricae  latebrae  conderentur.  quod  autem 
ait  o  patria,  o  diyum  domus  llium,  hoc  adstmere  voluit, 
illam  civitatem  non  iam  plurima  templa  multorum  deoruni 

10  habuisse,  sed  universam  templum  fuisse  cunctorum.  tunc 
etiam  fatis  aperit  Cassandra  futuris  ora  dei  iussu  non 
umquam  credita  Teucris:  accessit,  inquit,  iis  omnibus  etiam 
denuntiatio  Cassandrae,  quae  accepta  non  est,  quia  re- 
sponsa  eiUs   fuerant  Apollinis  iussione  damnata.     nos  de- 

15  luhra  deum  miseri,  quibus  ultimus  esset  ille  dies,  festa 
velamus  fronde  per  urhem:  tanta,  inquit,  nos  per  idem 
tempus  dementia  presserat,  ut  inminente  nostro  et  civi- 
tatis  exitio  laetis  frondibus  templa  omnia  tegeremus.  non 
dixit    coronavimus    templa,    sed    teximus,    ut    ostenderet 

20  satis  officiosos  fuisse  iuxta  deos  qui  in  illa  clade  cum 
ipsis  essent  cu^toribus  perituri 

Vertitur  interea  caelum  et  ruit  Ocea/no  nox  involvens  250 
umhra  magna  terramque  pofumque  Myrmidonumque  dolos: 
vertitur    caelum    et    ruit    nox.     hoc  vult   adludere,    quod 

25  versata  aliqua  re  cadat  ex  ea  quod  intrinsecus  tenet. 
versato  ergo  caelo  quod  praebebat  lucem  tenebrae  ex  eo 
continuo  ceciderunt  hoc  est  nox  diei  successit,  ut  insidiis 
Graeconmi  suffiragium  quoque  noctumi  temporis  iungeretur. 
involvens  umbra  magna  terramque  polumque  Myrmidonum- 

,30  que  dolos.  involutum  dicimus  quod,  cum  apparet  primitus, 
dehinc  opertum  penitus  oculorum  conspectibus  abiuratur, 
involuta  igitur  dixit  omnia,  utpote  quae  non  viderentur 
obsistentibus  tenebris.     fusi  per  moenia  Teucri  conticuere. 


4  manifesta  LR  manifestae  ed.    |    inteUegerentur  —  5  i}idfc- 
rentur  LR  ed.  -letur  uob.       11  operit  B)  cort.  t.       Vi.  u^^V^ 
Ms  ed.        81  abiuratur  LB.  a^strahitiAr  ed¥. 


182  DONATI  mrrEBFB.  YEB6. 

$opor  fesws  confiectiUir  arhts:  neeeBSitate,  inquit,  laboris 
&c  teinpons  sfleutinm  jhclum  est  fttnniiini  omnescpDie  dcnr- 
ndemnt  fosi,  laboiis  propter  eqid  tractom,  tempoiis  yero 
qao  bomines  natnra  nrgente  cogantnr  in  somnnm.  et  iam 
'ihhArgiva  phalanx  insirudis  nopitis  ibai  a  Tenedo:  iter  per  s 
terram  didmns  fieri,  hoc  tamen  loco  ibant  inquit,  hoc  est 
navibns  ferebantnr,  quoniam  insulam  dixerat  Tenednm,  ne, 
si  navium  non  fecisset  mentionem,  pntaretur  inmemor  sni, 
ut  terram  poneret  quam  secundum  descriptionem  superio- 
rem  nullam  esse  constabat.  tacitae  per  amica  sUenHa  lo 
hmae  Utora  nota  petens:  multi  vitium  putant  scribentis, 
ut  qui  dixit  „et  mit  Oceano  nox  inTolyens  umbra  magna 
terramque  polumque  Mjrmidonumque  dolos"  hic  diceret 
tacitae  per  amica  silentia  lunae.  nullum  in  boc  vitium 
est,  si  quidem  nonnullae  noctes  babent  primas  partis  ts 
tenebrosas,  sequentis  vero  luna  superveniente  inlustris. 
tale  ergo  noctis  tempus  elegerant  Graeci  quod  tenebias 
haberet  oportunas  conplendis  insidiis  et  somni  qoietem 
daret  et  dehinc  aliquid  luminis  ex  radiis  lunae,  ut  sine 
periculo  vel  errore  venirent  a  Tenedo  ad  civitatis  ex-  20 
cidimn.  litora  nota  petens,  ut  duo  venientibus  suffraga- 
rentur,  luna  et  litorum  notitia.  flammas  cum  regia  puppis 
exfulerat,  quia,  venientis  Sinon  si  videre  nequibat,  flam- 
marum  lumine  adventum  suomm  poterat  noscere.  quo 
cognito  idem  Sinon,  fatisque  deum  defensus  iniquis,  hoc  ss 
est  voluntate  deorum  ad  Troianorum  adversa  servatus, 
qui  solus  pervigilans  est  propter  conplendas  insidias, 
[imlusos  utero  Danaos  et  pinca  fuHim]  laxat  claustra  Sinon. 


3  lahoris  LR  labore  r  ed.  (falso  cum  fusi  coniungentes). 
temporis  vero  LR  (non  mut.  r)  concepto  tempore  v,  ed.       6  ibant 
LB  ed.:   aut  navihus  excidisse  aut  hoc  est  post  navibus  trans 
ponendum  esse  puto.         7  Tenedon  ed.         10  nullam  LR  ed 
insulam,'i  15  habeant  LR  habent  r  ed.         18  et  somni  LR 

et  quod.  s.  ed.        21  suffragarent  R.        23  si  transpos.  ed. 
27    et   propter   LR    quaere    adnotat   r   et  —  insidias   ante   qw 
transpositum  vel  et  propter  timorem  additum  vult  r'   est  pro 
et  corr.  edF.  28  inclusos  —  furtim  deest  in  LR,  sed  ex- 

vhcBtur. 


AENEtDOS  II  l^ 

Mos  patefaetm  ad  auras  reddit  equus:  hos,  inqmt,  anris  260 
reddidit  equus  quos  tenebat  inclusos.  bono  verbo  usus  est 
teddit:  quos,  inquit,  latebris  occultandos  acceperat  reddit 
aeri;  non  potuit  dici  reddit  luci  eductos  ex  tenebris,  quon- 
5  iam  nox  fuerat.  laetique  cavo  se  rohore  promunt:  laeti 
vel  propter  consenrationem  salutis  suae  vel  quia  provene- 
rant  quae  desperatam  multo  tempore  victoriam  conplere 
potuissent.  incipiunt  enumerari  qui  fuerant  clausi,  ut  spe- 
cialiter  eorum  nominibus  et  meritis   expressis  ostendatur 

10  in  causa  reipublicae  hoc  est  publici  commodi  optimum 
quemque  salutem  suam  debere  contemnere:  Thessandrus, 
inquit,  J^eneli^sque  duces  et  dirus  ZHixes,  ecce  ostendit 
et  nomina  et  dignitates,  sed  licet  Ulixis  non  dixerit  digni- 
tatem,  intellegitur  tamen  etiam  de  ipso  dixisse.    cum  enim 

15  dicit  duces  et  iis  Ulixen  adiungit,  etiam  ipsum  potest 
videri  ducem  posuisse.  potest  etiam  sic,  ut  idcirco  de 
Ulixis  dignitate  tacuerit,  quoniam  fuit  nota  persona. 
tribus  evidenter  ostensis,  ne  continuatio  nominum  fasti- 
dium  faceret,  quemadmodum  universi  per  equi  altitudinem 

90  descenderint  ad  terram  in  medio  posuit.  demissum,  inquit, 
lapsi  per  funem:  haec  descriptio  et  ad  superiora  nomina 
pertinet  et  ad  ea  quae  posterius  posuit.  Athamasque  Thoas- 
que  Pelidesque  Neoptolemus  primusque  Machaon  et  Mene- 
laus  ei  ipse  doli  fdbricator  Epeus:    doU  fabricatorem  non 

S5  fabrum  intellegere  debemus,  quoniam  tanta  moles  ab  uno 
fieri  non  potuit,  sed  inventorem  fraudia  ipsius.  omnes,  ut 
dictum  est,  demissum  lapsi  per  funem.  quod  ipsum  satis 
ingeniosum  fuit,  ut  taciti  per  funem  laberentur,  ne  ex 
altitudine  saltu  venientes  in  terram  aut  laederentur  aut 

30  siarepitu  suo  dormientis  facerent  excitarL  denique  etiam 
hoc  profecit  ad  effectum  fraudis,  usque  adeo  ut  nec  ipsi 
vigiles    armatos    subito    emersisse    sensissent.      invadunt266 

1  neri  pro  auris  ed.  post.        6 — 7  pervenerant  quo  ed. 
8  incipit  nunc  enumerare  r\         11  thesandrm  L.         12  inquit 
om.  ed.         15  iis  LB  his  ed.        19  faceret  LB  pareret  ed. 
22  ackamasque  LR.       .23  neptulemusque  LR.       24  ipheus  LR. 
27  saiis  om.  ed. 


184  DONATI  INTERPR.  VERG. 

tMrhem  somno  vinoqm  se^mltam.  caeduntur  vigUes:  inspe- 
ratum  malum  vigiles  primo  pertulerunt  et  ante  omnis 
occisi  sunt,  ne  nuntiarent  suis  quae  gererentur.  portisque 
patenttbus  om/nis  acdpiimt  socios  atque  offmina  conseia 
iimgunt:  portas  patentis  dixit  et  illam  quae  vere  porta  s 
fuerat  et  illam  quae  propter  equi  transitum  fuerat  pro- 
eurata.  ordinatur  autem  sensus  sic:  caeduntur  vigiles 
portisque  patentibus  onmis  accipiunt  socios  atque  agmina 
conscia  iungunt  et  invadimt  urbem  sonmo  vinoque  sepul- 
itam,  ne  sit  vitium  poetae  quod  primum  invasam  urbemio 
posuit  ac  postea  descripsit  socios  onmis  receptos  esse  per 
portas.  non  enim  soli  qui  in  equo  fuerant  conditi  onmem 
poterant  invadere  civitatem,  sed  prudenter  agendi  ordo 
servatus  est  nec  aliquid  temere  factum.  nam  primo  pate- 
factus  est  equus,  dehinc  vigiles  occisi,  ne  hoc  ipsum  nun-is 
tiarent  universis,  suscepti  quoque  omnes  socii,  tunc  per 
totam  urbem  sparsi  sunt  et  ad  vicem  mortuorum  dor- 
mientis  caedere  coeperunt,  quippequos  duplex  oppresserat 
malum,  vinum  plurimimi  et  ex  fatigatione  altior  somnus. 
ecce  laus  bonorum  civium;  periculo  quippe  paucorum  20 
procurata  victoria  est  quae  annis  decem  et  mille  navibus 
et  infinito  armatorum  numero  quaeri  non  potuit. 

Tempus  erat,  quo  prinia  quies  mortalibus  aegris  incipit 
et  dono  divum  gratissima  serpit:  ne  crimen  esset  ipsius 
Aeneae  quod  ipso  dormiente  civitas  inteiisset,  iusta  et^s 
multiplex  praetenditur  excusatio.  omnes,  inquit  (252), 
quieto  silentio  tenebantur  (dormiebant  bene  diceretur,  si 
somno  tantum  et  non  etiam  vino  viderentur  oppressi),  se 
tamen  Aeneas  adserit  ea  hora  quietum  fuisse  qua  omne 
animantum  genus  reficit  somnus,  cuius  initia  tantum  pon-  w 
deris  habent  tantaque  vi  mentes  opprimunt,  ut  omnium 
cogitationum  cura  summota  altius  sopiantur.  cumque  sit 
somni    divinum    munus    et   ad   refectionem   hominum   diis 


10  ne  LU  ut  ed.   |    invasam  LR  fraude  expugnatam  ed. 
27  dormiehant  LR  et  d.  ed.       28  sed  LR  ed.  se  nos.       29  g^te- 
tuw  LR  56  quieticm  ed.  (vel  quietis  tum  r  in  marg.).       33  som- 
nus  ed. 


AENEIDOS  n  185 

Tolentibus  attributum,  crimen  non  est,  si  concesso  tempore 
dormiatar.  in  somnis  ecce  ante  oculos  maestissimtts  Hector^io 
visus  adesse  nUhi  largosqm  efftmdere  fletus:  hic  Vergilius 
tractat  non  veras,  sed  verisimilis  imagines  yideri,  cum  ali- 
5  quae  dormientibus  offeruntur.  idcirco  dixit  ex  Aeneae 
persona  visus  adesse,  quia  Hector  illi  non  verus  neque 
ipse  qui  fuit,  sed  verisimilis  visus  est.  incipit  iam  ima- 
ginatio  ipsa:  descripsit  tristia  omnia  atque  adversa  signi- 
ficans,    maestus,   inquit,    fuit    largosque    fletus   videbatur 

10  effundere.     raptatus   higis,    ut   quondam,    aterque   cruento 
pulvere  perque  pedes  traiectus  lora  tumentis,  squdlentem^ll 
harham  et  concretos  sanguine  crinis  vvlneraque  Ula  gerens 
quae   circum  plurima   nmros   accepit  patrios:    gerens    ad 
omnia  pertinet,  ut  sit  squalentem  barbam  gerens  et  con- 

15  cretos   sanguine   crinis   gerens  vulneraque  iUa  gerens,   ut, 
etiamsi  nihil  verbis  nimtiasset,  coniectura  coUigeretur  fu- 
nesta  portendere,  utpote  quae  essent  victi,  occisi,  tristis  ac 
sordidi.    ultro  flcns  ipse  videhar  conpellare  virum  et  maestas  280 
expromere  voces:  ecce  et  hic  adserit  poeta  non  veras  esse 

80  imagines,  sed  verisimilis  quae  videntur  in  somnis.  deni- 
que  non  dixit  Aeneas  flevi  aut  locutus  sum,  sed  visus 
sum  mihi  flere  vel  loqui,  tristia  sine  dubio,  quia  talis 
persona  videbatur  adstare.  o  lux  Bardaniae,  spes  o  fidis- 
sima  Teucrum,  quae  tantae  tenucre  morae?   quihu^s  Hector 

25  oi)  oris   expectate  venis?  ut  te  post  multa  tuorum  funera, 
post  varios  hominumque  urhisque  lahores  defessi  aspicimus?  286 
quac  causa  indigna  serenos  foedavit  vultus?  aut  cur  haec 
vvd/nera  cerno?  ille  nihU  nec  me  quaerentem  vana  moratur, 
sed  gravUer  gemitus  imo  de  pectore  ducens:    errorem  dor- 

jo  mientis  voluit  poeta  describere,  ut  quod  optime  noverat 
quasi  nescius  interrogaret,  deinde  eo  tempore  quo  mani- 
festo  discrimine  tenebatur,  eo  tempore  quo  non  ad  inanis 
fabulas,   sed  ad  insinuandum  interitum  Troiae  et  ad  ex- 


8  descripsit  L  descrihit  R  describi  r  et  descrihem  ed.  |  tri- 
stitia  LR  tristia  r  ed.  11  versus  274 — 276  hei  —  ignis  iem- 
mati  insemit  ed.  desunt  in  LR  neque  explicantur. 


186  DONATI  IKTEBPB.  VEB6. 

dtandiim  doniiieiitem  fderat  Tentam.  deniqne,  dnm  ^wml 
saperflaaqoe  perquireret,  non  iUe  ad  interrt^ta  req^dit, 
sed  eur  Tenisse  Yideretur  dnctis  ex  alto  gemitilmB  ex- 
pressit,  qni  tamen  Yel  ex  qna  cansa  fderint  ipsi  gtfmitas 
ipse  in  sequentibus  eTidenter  ostendit.  fdgam  qoippe  Tiro  i 
forti  soadebat  imago  Yiri  fortiSf  ciYi  optimo  optimas  aYis. 
qnod  ipsum  non  suaderet,  si  superesset  aliquid  eui  posseii 
ope  aliqua  Yel  auxilio  subYeniri.  denique  mox  consequitor 
causa  quae  omnem  Yim  desperationis  ostenderet  ipsaque 
onmis  stricta  breYitate  concluditur,  ut  periculum  praeeens  n 
et  mox  ineYitabile  futurum  Yitari  potuisset  ait  enim  keu 
fuge,  nate  dta,  teque  his,  ait,  eripe  flammis,  scilicet  non 
Yenturis  interiecto  spatio  temporis,  sed  quae  in  praesenti 
et  monstrari  et  Yideri  potuissent.  recte  autem  coepit  a 
dcloris  signo  dicens  heu  fnge;  dolebat  enim  duo.  qoiii 
enim  ad  auxilium  debuit  hortari  Yirum  fortem  magis 
dicebat  fugiendum  ei.  et,  quod  sic  iaterierat  totum,  ut 
non  superesset  aliquid  quod  posset  boni  ciYis  adiumento 
290fulciri,  additur  secunda  desperatio  hostis  hahet  muros: 
possedit  hostis  unde  expugnari  potuerat.  tertia  desperatio  « 
ruit  alto  ctdmine  Troia,  hoc  est  concidit  iam  cui  potms 
subvenire.  hi  igitur  fuere  gemitus  admonentis,  quod  omnia 
in  unum  mala  nefariaque  convenerant,  fuga,  ut  dictum 
est,  indicta  viro  forti  et  interitus  Troiani  imperii.  Yerom 
ne  desertae  patriae  genitalis  incursurum  se  culpam  arbi-!» 
traretur  Aeneas,  si  id  fecisset,  augmentum  plenissimae 
dcsperationis  adiungit,  ut  hanc  modis  omnibus  submoYerei 
nulla  est  quippe,  si  relinquatur  quod  sic  periit,  ut  nulla 
possit  opitulatione  fulciri.  quod  ipsum  ut  apertius  si- 
gnaret,  addidit  sat  patriae  Friamoque  datum,  ut  plenumi» 
venisse  interitum  demonstraret.  si  Fergama  dextra  defendi 
possent  ctiam,  hac  defensa  fuissent:    quia  poterat  Aeneas 

1  dum  LR  ed.  cumf     16  hortare  LR  corr.  r.     19  hostesLB,. 
20  possidei  r.  |  expugnariLR  is  reici ed.  |  potueratlt potuissentB 
'iHset  r.     21  altoLU  alto  a  ed.     27  ^nc  LR  hunc  ed.     28  quippe 
LR  culpa  r.       32  possint  LR,  sed  infra  posseni.  |  hec  LR  haee  r 
hac  T  :  lemma  secundum  ipterpr.  distinxi.  |  poterit  R  poterat  r=L. 


AENEIDOS  n  187 

dicere  auxiliabor  captae  urbi,  ille  praevenit  et  ait  contra 
tantam  yim  hnmanam  nihil  posse  virtutem.  et  subnexuit 
hnius  rei  probationem,  si  possent,  inquit,  Pergama  humano 
auxiUio  communiri  etiam  hoc  est  adhuc,  et  mea  potuit 
s  dextera  defendi.  sic  ergo  pronuntiandum  est,  ut  dicamus 
si  Pergama  dextera  defeudi  possent  etiam.  sic  enim  et 
alio  loco  (4,  38)  positum  legimus  „placitone  etiam  pu- 
gnabis  amori?"  hoc  est  adhuc.  ipso  verbo  hic  quoque  usus 
est,   scilicet  potuisse   sua  dextera  defendi  patriam,   si  ei 

^o  adhnc  incolumitas  sineretur.    sacra  suosque  iibi  commendat 
Troia  penatis,  hos  cape  fatorwm  comites,  his  moenia  quacre 
magna,  pererraio  statues  quae  denique  ponto:  ecce  ostendit  295 
et  fugiendum  esse  et  non  esse  flagitium,   si  fugerit,   cum 
ipsam  patriam  inducit  Aenean  velle  liberari  per  fugam  et 

^5  sacra  et  deos  quibus  aliquando  viguit  asportanda  com- 
mendantem;  atque  eo  magis  petendam  fugam,  quod  con- 
staret  regnum  illud  ope  hominis  ulterius  defendi  non 
posse,  quod  nec  dii  sui  tueri  potuerunt.  quantum  autem 
Aeneae  addatur  ad  meritum  ex  hoc  datur  intellegi,   cimi 

^illi  sacra  et  deos  suos  intercepta  Troia  commendat;  aut 
enim  nimium  religiosum  probare  voluit  aut  ipsis  religio- 
nibns  conservandis  aptissimum  aut  diis  ipsis  certe  potiorem. 
nullus  enim  commendatur  nisi  qui  sit  eo  cui  commendatur 
inferior.    haec  autem  dicit  sacra  et  eos  commemorat  deos 

-ss  quorum  poeta  in  themate  mentionem  fecit  dicens  (1;  6) 
,4nferretque  deos  Latio".  ecce  etiam  hic  agitur  causa  fu- 
gituri,  ne  ullam  ex  eo  contrahat  culpam.  suadet  fugam 
imago  viri  fortis,  suadet  ipsa  etiam  patria,  quae  in  auxi- 
liimi  sui  viri  fortis  animum  debuit  invitare,   datur  fugi- 

90  turo    deorum    societas    omniumque   sacrorum.     quid   enim 


4  potuit  LR  potuissent   edP,  eed   defendi  impersonaliter 
positimi  videtur,  ut  poetae  verba  varientur.  6  posset  LR, 

aed  supra  possent  7  placitione  LR  corr.  L  ipse  r  placidone 
ed.:  4,  38  nihil  de  hac  interpretatione  verbi  etiam.  10  sine- 
retur  LR  relinqueretwr  ed.  11  has  LR. .  14  ipsam  patriam 
LE  ipsa  patria  defendi  non  possit  ed.  15  quibus  —  commen- 
dantem  om.  ed.        28  patria  om.  R  add.  r. 


188  DONATI  INTERPR.  VERG. 

Aeneas  posset  in  ea  caosa  in  qua  dii  ipsi  nec  suis  nec 
sibi  adesse  potuerunt?  yerum  quia  sacrorum  et  deonmi 
debuit  expressius  ostendere  rationem,  a  generalitate  truisiit 
ad  speciem  dicens  sic  ait  et  manibus  vittas  Vestamque  po- 
tentem  aetermmque  adytis  ecfert  penetrcUilms  ignem.  sacra  § 
dixit  quae  ad  consecrationem  pertinebant,  vittas  sdlicet 
et  aetemum  ignem,  deos  dixit  penatis  et  Yestam  ipsam. 
hos  cape  fatorum  comites:  qui  commendatur  alicuius  me- 
riti  debet  ostendi>,  ut  ipse  quoque  monstretur  profuturus 
ei  cuius  auxilium  senserit.  idcirco  ait  hos  cape  fatoramn 
comites,  adiuvabunt,  inquit,  fata  tua,  cum  tui  comites 
fuerint.  his  moenia  quaere  magna:  magni  sunt,  inquit, 
magnum  debes  parare  quod  regant.  hoc  cum  dicit,  spem 
maximam  futuri  temporis  pollicetur,  ut  calamitatis  prae- 
sentis  incommodum  venturae  prosperitatis  utilitate  pen-i» 
setur.  his,  ait,  statues  moenia  hoc  est  perficies.  pererrato 
ponto:  ut  ostenderet  vera  se  insinuare,  praedixit  prospera 
et  iis  laboriosa  coniunxit. 

Bivcrso  interea  misccniur  moenia  luctu  et  maffis  atque 
SOO  magis,   quamquam  sccreta  parentis  Anchisae  domus  arho-^ 
ribusque    ohtccta    rccesslt,    clarescunt   sonitus    armorumquc 
ingruit  hotror:    conpletis,  inquit,   admonitionibus  Hectoris 
malorum    omnium    vis    diversis    generibus    cumulata    est. 
nuntiabantur    quippe    caedes    et    luctus   fragore    armorani 
et   lamentabilibus   vocibus,  incendia  vero   ingruere   signi-tf 
ficabant  ingruentes  aestus,  quorum  iam  pulsabar  ardoribus. 
nunc  illud  saltem  profuit,  quod  domus  patris  mei  longius 
fuerat  submota.     cxcutior  somno:    non  dixit  expergefactus    , 
sum;    hoc   enim   aut   ex   satietate  somni  contingit  aut  de 
trauquillitate  animi  ac  securitate  mentis  potest  provenire:* 


3  transit  L  'iit  11  man.  =  R.       6  etfert  R  ecfert  r  =  L- 
7  deos  LR  edl  deo  edF^  ideo  ed.  post.      8  cape  LR  acctpeec. 

13  qiwd  regant  om.  ed.  18  iis  L  his  R  ed.  22  co»^- 

plexis  edF  ut  040.  24  nuntiabuntur  R  corr.  r  =  L.  |  f^ 

luclus  LU  ex  educto  ed.  |  fragor  LR  fragore  corr.  ed.        26  ti 
lamentahilibus  LR  cum  /.  r.       27  nunc  LR  nec  r  fortasse  rccte. 

28  fmrat  om.  R  add.  r'  =  L. 


AENEIDOS  U  189 

quies  ergo  donnientis  abrupta  est.  et  summi  fastigia  tecti 
ascensu  supero  atque  arrectis  aurihus  adsto:  volui,  inquit, 
quid  causae  esset  explorare  de  summo.  ascensu  igitur 
meo  superavi  summum  tectum  et  attentis  auribus  singula 
s  coepi  captare,  conprehensums  scilicet  ex  alto  quae  videri 
per  incendia  possent  vel  andiendo  cognosci.  mittit  simi- 
litudinem,  ut  ostendat  quemadmodum  civitas  ardebat  vel 
quemadmodum  strepitus  vel  clamores  diversi  veniebant  ad 
auris  eius,  comparans  sibi  pastorem^  segetes  vero  ardentis 

so  incensae  patriae,  maiorem  vim  maiori  violentiae,  furentis 
austros  saevientibus  Graecis.    idcirco  ait  in  segetem  veluti 
cnm  flamma  furentibus  austris  incidit  aut  rapidus  montano  305 
flumine  torrens   sternU  agros,  sternit  sa;ta  laeta  houmqus 
lahores  praecipitesque  trahit  silvas,  stupet  inscius  cUto  acci- 

Mhiiiens  sonitum  saxi  de  verHce  pastor,     tum  vero  mcmifesta 
fides  Dcmaumque  patescunt  insidiae,    tunc,  inquit,  incertis  310 
et  dubiis  recedentibus  manifesta  veritas  patuit,  tunc  Grae- 
corum  insidiae  dominantibus  iam  malis  nostris   evidentis- 
sime  claruerunt.     narratis  interea  quae  auribus  acceperat 

«  incipit  referre  quod  pertinebat  ad  visum:  iam  Ddphohi 
dedit  ampla  rumam  Yulcano  superante  domus,  iam  pro- 
ximus  ardet  Ucalegon,  Sigea  igni  freta  lata  relucent.  iam, 
inquit,  ardebat  quicquid  nostris  parietibus  proximum  fuit, 
Deiphobi  et  Ucalegonis  domus,  iam  funestis  incendiis 
«  patriae  inluminatum  fuerat  mare.  exorvtur  damorque  virum 
dcmgorque  tuharum:  eo  pertinet,  quia  dixit  tum  vero  ma- 
nifesta  fides  Danaumque  patescunt  insidiae.  tantum  quippe 
profecerant  Graecorum  doli,  ut  nihil  iam  superesset  quod 
occulte  molirentur,  usque  adeo  ut  nec  clamare  metuerent 
•0  nec  suorum  animos  tubarum  clangoribus  excitare.  videa- 
mus  hic  qualis  Aeneae  tractatus  inducat,  cui  imago  Hec- 
toris  fugiendum  dixerat  et  cuius  aspectibus  interitus  patriae 
Subiacebat.  audito,  inquit,  tubarum  clangore  et  aperto 
excidio  civitatis  accensus  non  fugi,  ut  Hectori  visum  est. 


12  ineedit  LB  corr.  r.       24  iam  LB>  et  iam  ed.        31  in- 
^ucatwr  ed.        32  fugiendum  LR  f  esse  ed.   |    affectibus  ed. 


19Ci  JX)XATI  INTKKPB.  TEBG. 

sed   (urma   atHen^   capio,  hoc  est 
turbaUi  noii  iii  fugam,   sed  in 

oloaat  laiwntb  in  armis,  sed  plomerare  nianMM  hdlo  rf  » 
carnri'  in  arcttn  ctnn  sociiJ^  ardeni 
quit.  integraiii  luentis  intentiaiiCDn  haliere  foua. 
tuljaruni  licet  hostilioiii  claiigar  et  exddinni  pHZM 
talis  accenderat.  beciitin>  igitnr  qnod  anuit  «xbm 
diinibso  tutiore  eonculio,  quod  aTyuwi-Ha  oonfiaukEit.  i 
palria  ipbe  quoque  ardebam  furore  beUaadii  naqne  •■ij 
ul  glomeratain  socioruin  manum  qnaarBPBm  bello.  itt,  ■ 
tieri  potuisset,  vel  arcem  tueremnr  ab  hortflnHi  /•■» 
iraqat  impUeni  praecipUani:  iracnndi&,  inqnit,  et  fnror 
silio  deiicieutem  praecipitabant,  boc  est  non  qno 
inpellebar.  bed  quo  velJet  amentia.  boc  loeo  egiegie  ft- 
suit  mentem  praecipitant;  quicqnid  enim  prBOri|iil«iU*' 
urgetur  maiore  vi  coactum  non  quo  volnerit,  aed  in  «■■ 
parteui  cadit  iu  quam  ruinae  pondus  addnrant.  putiMnm 
fjiH'  HfMjii  :<uf;f:tirr(i  in  armia:  quia  victoriae  eonqmranfl* 
iioii  fuerat  Hpiiii,  noii  ut  vincerem  ferebar  in  bellunL  w 
aniiatub  voiui   Jiiori   el  iuterire  cum  patria. 

yv;cc   auiem   (//<>    Pantiias    elapsiis  Adiivum.   Fan^ 

320  (Mhfi/fj/jlf^tf^  arvi^  J^hfjfbigue  sacfrdos,  sacra  manu  vidoaqnt 
de/js  parvunt/jur  nepoi'm  ipse  irahit  cursuque  amens  fl« 
lirmna  iercfiii:  n^o.  inquit,  animo  ardebam  nt  aduntf» 
«luajij  pluriniib  vel  arc«fiw  delenderem,  fled  iam  etiam  apii* 
fueral  capla.  deiii<ju<i  i-^aiithus,  arcis  einsdem  sacerdos  «^ 
l-^Loebi,  vioiejitia  ixidr?  periculi  praesentifi  exdnsns  repent» 
apparuit  et,  li(Mit  telis  hostilibus  fuisset  elapsns,  qni* 
taiilae  fuit  ]>i«etatis  ac  religioniw,  officii  sui  etiam  in  nltiino 
<lis<;rimiiie  uou  e«t  inmemor  factus;  nam  secum  avexertf» 
ojijiiia  quaie  in  iila  arce  colebantur.    portabat  quippe  sms 

3  8tat  Lli  corr.  L  11  man.  r.         6  licet  LB  scHicet  ed. 
7  ucittultrat  \Ai  corrupit  edF.        11  vel  arcem  LE  arcem  sair 
tem  imI.       12  pruecipitat  L  corr.  in  -ant  ipse.       13  deficiente» 
lAl  iie/ifuetite  mentem  cd.        15  jtraecipitat  R.       16  vi  coadn^ 
\Ai  impulHti  ed.  24  adunatis  LR  collectis  ed.  29  »»»•• 

timn  \i  in  ultimo  r  -^  L.        80  secus  R  secum  r. 


AENEIDOS  II 


191 


iiianil)iis  sacra,  portabat  et  deo8  victog,  ut  oetenderet 
buinanuin  auxilium  adversus  eam  vim  non  fuisse  uecessa- 
riimi  cui  ipsi  quoque  dii  pro  ae  resistere  nequivenmt. 
parvumque  uepotem  ipse  trahit:  quoniam  fugientis  avi 
i  pa^sibus  non  valeLat  concurrerej  trakebatur.  curstique 
amens  ad  limina  tenditi  tutis  exclusus  ad  intnta  cou- 
fugiens  plenam  testabatur  araentiam,  cum  eo  fugiens  cur- 
r«ret  ubi  eum  ipsis  diis  potuisset  incendi.  tpio  rm  mmana 
locQ,  Panihu:'  qnani  prendimm  arcem(^  interrogatio  brevis 
0  pro  ratione  temporis  sumpta,  quaesita  etiam  pro  persona 
fugientis,  qui  se  ac  deos  et  nepotem  hostili  violentiae 
subtrahere  cupiebat,  pro  eius  quoque  persona  qni  adversa 
licet  matnre  volebat  audire.  ait  ergo  qiio  res  summa  locOs 
Panthu?    siimma  rerum  cst  malorum  vel  bonorura  coneinua 

U  definitio,  qua  celerins  exprinii  possint  adversa  vel  prospera» 
quam  prendimus  arcemV  arcis  est  secunda  defensio^  in- 
venta  idcirco,  ut  evictis  muris  ipsa  succedat.  recte  ergo 
quaesitmn  est  quam  prendimus  arcem?  videbat  enim  fu- 
gientem  Pantkum  arcis  munLmine  cum  ipsis  diis  evidenter 

|o  exclusum  et  sciebat  nnUam  esse  aliam  praeter  ipsam. 
noverat  quoque  ex  insinuatione  praeterita  Hectoris  bostili 
mnltitudiue  lam  muros  esse  possessos.  vix  ea  fatm  eram, 
ffemitu  vum  talia  reddit:  vcnit  summa  dics.  miram  in  re- 
sp€udendo  celeritatem  posait  extitisse  pro  ratione  tem- 
poris  supra  dicta  et  pi:o  ratione  personarumj  fugientis 
seilicet  et  andire  cupientis:  antequam  iuterrogationi  meae 
finera,  inquit,  feci^  ille  mixto  verbis  gemitu  talia  reddidit* 
cuin  propositionibus  omnibus  responderi  conveniat,  hoc 
vel  maxime  ioco  praedicanda  vehementer  est  poetae  uostri 
artiSciosa  subtilLtas.     isdem  enim  verhis  eademque  brevi* 


i  atn  E  aut  L  om.  ed.  5  occurrere  L  R  ed.  c&neurrere ' 

no9*        0  cxchms  ed.  |  intuta  LR  mn  tuta  ed.        10  pro  pcr- 
mna  L  pro  om.  R  add,  r.  II  et  nepotemr  LR  (tc  n.  ed* 

13  nmture  LR  celerittr  ed.  14  rerum  LR  res  r,  |  malarum 

mt  bomirum  cd.       15  poiisit  R.       16  arcs  L  a;  BUperscr.  II  m^i^. 
arx  R  ed.  arm  no»  (cf.  mtnni  369).       \%  <Mrci»  mummxivfe  \^ 
^  arce  ed.         27  mquU  om.  ed. 


192  DONATi  iNrraaapR.  verg. 

tate  et  instruxit  inscium  et  quae  summa  esset  remm  plene 
perdocuit:  ille  dixit  ^quo  res  summa  loco?^  hic  dixit  Yesit 

325summa  dies.  et  inductahile  tempus  Dardaniae,  hoc  est 
quod  luctando  superari  non  possit.  venit  bis  accipiendum 
est,  ut  sit  venit  dies,  venit  tempus.  fuimus  Troes,  fuU  5 
Hitm  et  ingens  gloria  Teucrorum:  interiit,  inquit,  totum 
quicquid  apud  nos  floruit.  expressa  rerum  sunmia  in- 
cipit  dicere  quid  geratur  vel  quid  viderit,  quamvis  et  hoc 
possit  ad  sunmiam  rerum  pertinere:  ferus  omnia  luppiier 
Argos  transtulit,  ferus  luppiter  moraliter  positum;  in  lo 
adversis  enim  nimio  malo  vel  certe,  ut  putamus,  iniusta 
ex  causa  commoti  etiam  deos  male  tractamus.  unde  ergo 
ferus  ipse  ostendit  dicens  omnia  quae  apud  nos  fuerant 
laeta  transtulit  in  Graecos  et  sic  nos  nimia  feritate  pro- 
stravit,  ut  cui  noceret  postea  non  haberet,  nnllis  scilicet  is 
reliquis  reservatis.  Argos  omnia  transtulit,  hoc  est  felid- 
tatem  Hiensem  Argos  transtulit.  Argos,  non  ad  Argos 
quasi  ad  Graecos,  sed  ad  civitatem  quae  Argos  diceretur. 
incensa  Banai  domlnantur  in  urbe:  non  pugnant  adhuc 
Graeci,  sed  securi  de  victoria  dominantur  utpote  ardente  20 
universa  civitate.  ardums  armatos  mediis  in  moenibus  ad- 
stans  fundit  equus:  magna  perturbati  hominis  et  metuentis 
prosecutio;  cum  enim  iam  equus  fudisset  armatos,  omissis 
rebus  perfectis,  quasi  adhuc  gererentur  quae  transierant, 
fundit  inquit,  non  fudit,  modus  enim  inperfectus  maiorem  25 
terrorem  facit.  ordinatur  autem  sensus  sic,  arduus  equus 
in  mediis  moenibus  adstans  fundit  armatos,  ne  incipiat 
esse  vitium,  si  dicamus  in  mediis  moenibus  fimdit.    victor- 

330  que  Sinon  incendia  miscet  insultans:    cum  teneretur  inter 
initia    Sinon,    insultabant    captivo    Troiani,    uni    omnes:  «0 
nunc   ipse   universis   et   patriae,   ad  cuius  interitum  fove- 
bat  incendia  hostis  magis  animo  quam  necessarie  faciens, 

2  hoc  R  hic  r  =  L.  7  flo7'uit  LR  fuit  ed.  16  reliquis 
LR  -iis  r  om.  ed.  17  non  a^  LR  non  ed.  25  inperfectis  R 
-iis  T  =  h.  S2  nidg  LR  magno  ed.  magis  nos.  |  animo  LR  in 
animi  corr.  r  {magnanimi  vefle  videtur).  |  qui  LR  ed.  del.  r 
^uam  noB.  J  necessarie  L  -riae  R  -ria  r.  |  faciens  LR  fadebctt  ed. 


AENETOOS  n 


193 


iiTme  ixLSultatioms  boc  fuit  quod  dicit.  porlls  aUi  bipafm- 
iibus.adsunt,  milta  quot  ma{/ms  umquam  t^merc  Mifcmis: 
ecce  etiam  hic  portarum  bipatentium  significatio  est;  supra. 
&tdm   dixit   ,^portisqu©   patentibus   oroiies   accipiuot   socios 

,  atque  agmina  aouia  iuiiguiit*^    ostendit  unam  portam  quae 
ingredientibiis     atque     regredientibus     miiris     incolumibu^ 
tiierat    praeparata,    alteram    dicit    quae    diruta    murarum  ' 
parfce   fuerat  patefecta,   ut  equi  moles  inineiisa  posset  iu^ 
duci.    per  has  ergo  portas  cum  paulo  ante  poeta  dixisset 

i  ,,omnis  accipiunt  socios  atque  agmina  conscia  iiingunt^*,  hic 
i|uoque  illo  inperfecto  modo  utitur  Panthiis,  ut  luetum 
maiimum  referendo  confirmet»  adsunt,  inquit,  milia  quot 
maguifi  umqaam  venero  MyceniSi  quasi  non  Tenedo  re- 
meassent   quos   habuit  Troia.     dicitur  iam   causa   propter 

,  quam  nec  Panthus  fugere  ertxa  patriam  potuit  nec  Aeneas 
secuudum  Hectoris  sententiam  Talebat  exire:  oh^edcrt  alii 
ielis  anffHsta  viarum  op^Kisitm.  sfaf  ferri  aetes  mucrom 
eorusm  strida,  parata  ncci.  oninia^  inquit^  adversa  sunt 
et  iD  eum  desperationis  eardinoiii  ducta,  ut  iiec  consistere 

i  in  patria  quisquam  sine  perEiicie  possit  nee  saluti  fugiondo 
eonsulere,     vij:  primi  procUa  temptant  portanmi  vigiles  ii>  336 
emco  Marte  resistunt:  cum  supra  diserit  „caeduntur  vigiles'^, 
quomodo  hic   dicit   vix   primi   proeHa  temptant  portanim 
vigiles  et   caeco  Maxte   resistunt?     aut  non   omnes   caesi 

i  tunc  fuerant  cum  hostis  muros  intraret  et  reliqui  resiste- 
bant  aut  illis  omnibus  caesis  aliamim  portarum  vigiles 
utcujiiqu©  certabant. 

Tidihts  Othr^adae  dietis  et  mmim  dirum  in  flammm 
(i  in   arma  feror:    cum  talia   mihi,  inquit,   Pantbus   in- 

!  sinuassetf  quasi  qiJt>dam  deorum  numine  sic  sum  ao- 
cenaus,  ut  desiderarem  mori.    dixerat  enim  ,,pulchrumque 


1  nunc  LR  ed.  expunsit  et  non  superBcr,  addito  in  marg. 
quaere  r'  Ibrtaaae  nam?  \  insuUati</nem  ed.  |  patmttbus  LR  bi 
flttperser.  L  11  man.  2  nmtquam  cd.         5  osiendit  LR  qm 

add.  r.        7  fn^rat  praeparata  LR  faerat  om.  £dF,        IS  nun- 
qitum  ed.         14  qum  L  ed«  md  qms  E.         17  oppositi  ed, 
30  uum  LK  fui  ed. 

D«ii*  int«rpr.  VeTsr,  t^J*  I-  \S 


194  DO:EirATI  INTEEFR.  VERB. 

mOFi  stiectirrit  in  amis^^:  eece  liia  diidi  in  flamma^  ei 
arma  feror,  ut  oatenderet  in  tanto  digcriiDiDe  civitatis 
deaperatioBo  ommum  rerum  mori  se  maluisse  quam  viveri, 
quo  iriBiis  Eriii^s,  quo  frtmiMs  i^ocat  et  stMaiti^  ad  mcihem 
iAsmof*  illo  ibam,  inquit,  ubi  maximus  fuerat  clamor  hoc  b 
mt  ubi  maximum  periculum  fuit  ei  facilior  mOTtLs  occasio. 

340fldcftAKi  se  sodos  Mipheufi  ei  fnaximus  armis  Epybi^  oblafi 
per  hmam  Bypmisqm  Dy^nafiqm  tt  iat^Ti  adglomerant 
nosiro  immiisqm  Cofoebu^  Miffjdonidts:  dictmTis  plnrimo- 
rum  nomina,  ne  omiiium  facta  contiiiuAtioTia  odiosum  fa-  lo 
eeret  naiTationem,  interposuit  quacs  aeparatione  facta  fftsti- 
dium  removerent.  unde  ordluatur  seusug  hoc  modoj  adduBt 
$e  sDcios  et  lateri  o^glomerant  nostro  oblati  per  luimai 
Bipkeui,  Epytus  fljpauitque  DymaBquc  iuveuisque  Coroebua. 
bio  quaeriiur  cur  dixorit  oblB.ti  per  lumim,  cum  ipse  m-  is 
periui  (^dO)  posucrit  „v*rtitur  interea  caelum  et  luit 
Oceauo  nox  involvens  umbra  magnn  terramque  polumque 
Myrmidonumijue  dolos^*,  hoc  ne  sit  vitium,  talem,  ut 
aupra  dictum  est,  uoctem  debemiis  accipere  quales  simt 
plerumquie,  cum  luna  non  per  omEe  gpatium  noctig  appftrei  m 

M7q<uo$  ubi  eonft;Hos  audere  in  prodia  ridi,  indim  super 
his:  multum  quippe  persuasio  vakt  ubi  iam  mest  vo* 
luntas  persuasioni  ipai  cooseutieus;  si  enim  potest  iuviti 
quo  velis  trausduci  sententia,  eo  magis  faoiliua  trahitur 
uuiugeuiufique  raens^  si  perguaaio  eam  volentem  paratam-si 
que  reperiat.     mmnes,  fortis^ma  frmira  pectora,  si  vohis 

i^iti}  amiendi  €.rtrema  ct(pido  est  cerfa  sequi,  fifoc  sii  n&us 
fofiuna  riddigt  evceesscre  omne^  ad^Us  emsquf:  reU^is  dii 
qmhm  imperium  hoe  stftr;f*{U,  sucdfirritis  urbi  in&msue: 
nwriamur   et  in  media   mma  ruamm;    una   sahis   vijdism 


7  —  8    rhipeits  —  aephihts  —  hj/phanis  —  dimns   LE. 
It  s^amiiof^e  LE  d^^peraUom  ©d.  23  potMi  LB  poism^ 

LH  man-  HD  ed.  %1  oitd^ndi  (et  in  iaterpr*)  LE  ai^eif^ 
(in  iaterpr.  mtdt^ndf)  ed,;  seqm  in  leetione  Bonatiana  a  certn 
peudet^  contortam  Donati  (ei  Servii)  interpretationcm ,  qu* 
frustra  cnm  succurritis  coniuxigitur,  nuUa  interpungcudi  lile 
MlgnMcnre  potui        28  dii  LE  (ut  semper). 


1 


AENEmOS  n 


195 


fm^um  sptarm-^  mlmtem:  mmxim  loci  istiiis^  qno  facilius 
iatell@g&tiirH,  Qrdiiiamiis  hot  modo:  iuveiies^  forti^siMd 
pectorai,  quae  sit  rebus  fortuna  videtifi,  excessare  oixmes 
adytis  arisque  nslicti^  dii  qtiibus  imperitim  hoc  rteter&t, 
4y  frufltra  succurritis  urbi  incensae:  si  vobis  audendi  eitrema 
ciipido  certa,  sequi,  moriamur  ^t  m  media  axma  niamus; 
aua  salus  vietif!  uullam  sperare  saJutem.  intellectu^  sie 
acscipiendus  eat,  iuven«s  quidem  estis  fortissimi  et  de  tiducia 
?irtutis  in  bellum  prompti  cnpitis  adTersis  patriae  Sttb- 
r«iiire^  aed  auxilium  Te^trum  iuceusae  quid  proderit?  noa 
mt  igitur  &nstra  laborandum  Yel  maxime  cum  ea  quam 
dii  sui  desearueruut  qni  eius  imperinm  tuebantm*,  et  quon- 
ijni  in  oumibus  praeYenti  sumu^,  moriamur  si  non  pro 
ipfia.^  vel  po^  eius  interitum  et  iu  armatos  ruamus  yoIuh- 
taie  promptissima;  una  eaim  salutis  via  est  vietiS)  si 
salfiteiQ  quam  tueri  uon  possunt  desperando  coutaniiiatit 
idc  ammits  hwtmim  furor  addifm:  tantnm,  iuquit.  vaimt^55 
pirisvasio  tnm^  at  aetatis  invenum  Toluntatisque  intentio 
fiirofe  quodam  ferretur  aocensa.  itidt;  hipi  txu  raptorm 
0^0  in  mbtda,  qnm  inprohu  verdris  €Xt'ffU  caecos  rn^ks 
eMSque  relidt  faucibus  expeetant  Siccis,  ptr  tda,  per  hodis 
mdmme  Imui  duhkm  in  moriem  mediaequ^e  tenemm  urbis  300 
Uer.  nox  aira  mva  cirmmvolat  umbra:  secuudum  neijessi- 
tttfaem  temporis  miram  conparationem  induxit.  lupim  enim 
i»probisiiraiun  genua  est  animaEs,  sae?mn  satis  et  iJi 
praedam  aemper  ac  vebementer  intentum  et  tnnc  magis 
cnm  catulog  babetr  eui  nibii  aliud  aptum  sit  ad  uonplen- 
4ms  iiisidias  quam  caligo  ac  teuebrae,  salutem  sic  oon- 
ipnnens,  ut  sine  eius  deaperatione  vxvere  non  possit^ 
a  iugiter  cogitans,  ut  cinod  optat  iuveniat.  ito^ 
[Wt,  et  nos  aperta  in  pericula  ruebemus;  neque  emm 
dtiMa  pernieies  fuit^  ctim  ferremur  per  mediam  urbem^ 
per  eomfertos  boitis  et  armatas  striciis  mucroEibus  de^tet%8» 

1  guperare  LE  u  deL  L  II  man.  r.  10  iracensae  LR  t, 

nrbi  ed,         17  vniei  LR  valuit  L  ipie  r.  18  aetatis  LE  edJ 

fWtfij  r?  edF.         21  hosiei  LE.        22  vidmm  E  mdimm  i. 
27  eim  LR  quajido  ed.      38  tenehrmL  -brae  ipae  *bra  R  -bfae  r. 


I 


m 


196 


DONATl  INTERPR,  VERQ, 


umim  liabentes  in  subsidio^  quod  tenebrosae  noctig  auxilio  * 
iavabanmr.    uoctis  istius  qua  interitus  eridtit  Troiae  varie- 
tatem  Vergilius  posuit.     in  piiina  ^nim  eiu3  parte  C^^O)i^M 
diiit   j^vertitur  interea   caelum  et  niit  Oceano  noi  iuvol--^B 
veus  umbra  magna  terramque  polumque  Mjrmidouiimque  i 
dolos'',  sequenti  iu  parte  (255)  dixit  „tacitae  per  amica 
silentia  lunae",   item  ait  (iS40)  ^oblati  per  luuani^H,   huec 
nox    atra    cava    circumvolat    umbra.     diversitas    ista    boc. 
geuere  videtur  posse  dissolvi,  ut  iam  diximus^  ut  nox  iUa 
nec    tota    babuerit    tenebras    nec    omnia    ex    radiis    luuae  in 
fuisse   videatiir   inlustria.     si   ergo  primum  noetis  tempujs 
fuit  tenebrosum,  sequens  vero  superveniente  luna  probatur 
inlustre   atque   ita,   tit   in    diem    quoque   diirare  potuisset 
quomodo   hic   dieitur  nox   atra   cava  eircumvolat  umbraS 
debet  euim  couvenire  in  ista  luponira  couparatioije  etiam  ih 
noctis   eimilitudo,   qiiae   tunc   iusidiis   apta   est   cum    den-^ 
satur   tenebris.     bic   accipere   possumus    perseverasse    qui-^ 
dem    lunam^    sed    fujno    obscuratum    eius    lumen    qui 
magno   civitatis   incendio   vomebatur.     qtm    fiadcm    iUiui 
nodis,  guis  ftinera  fando  expHcd  aut  possit  lammis  aeqfmr^ 
lahores?    meminerat  se  dixisse  (6)  „quis  talia  fando  Myr 
midonum   Dolopumve    aut    duri    miles    TJlixi    temperet    a 
lacrimis?"     hoc   ipsum   hic  quoque  repetivit,   multipUees, 
iuquit,  dolores  et  vel  maxime  proprios  cuius  animus  potest 
referre    sine   lacrimis    aut   labores   tautos   verbis   aequare?  is 
banc  generalitatem  iucipit   enumerare  per  speeies  adBeren 
in  ipsa  reiatione  personam  praecipui  civis  et  deorum  reli^ 
giosi  euItodB  speciesque  ipsas  dividit  in  ea  quae  maior 
possent  gemitus  excitare:   urhs  antiqna  ruit  imdtos  dmm^i 
nata  per  anms    fplurima   perqm    vias  sfermintur  inertiai 
M^passim  corpora  perque  domos  d  reH{f%osa  deorum  limmajJ 
cecidit,  inquit^  urbs  antiqua:  fiiit  dolor  quod  periit  patria, 
quam  utique  religiosus  civis  optabat  sibi  esse  superstitem; 

19  pemebaktr  E  corr.  r.      21  lahorem  LE,  sed  infra  lahorm* 
2^  temperet  LR  (aupra  temperat).        %B  ipsas  LR  ipsitis  ed. 
30  plMrima  —  31  limifia  inBenii  eadein  ductus  ratioue  qua  i(26.j 
32  fuit  dolor  quod  LE  temere  mut.  ed. 


lur 
im  u 


AENEIDOS  n  197 

periit  cuius  imperium  per  annos  infinitos  floruit.  ruit 
antiqua:  antiquum  nobile  et  maximi  meriti  veteres  po- 
suerunt;  nihil  enim  potest  esse  diutumum  nisi  quod  sit 
firmum    et    dignum    quod    debeat    etiam    futuris    saeculis 

5  reservari.  liuic  igitur  nobilitati  patriae  suae  conparat 
tempus  quo  ipsa  cum  ciyibus  atque  universo  imperio  et 
opibus  suis  absumpta  est,  felicitas,  inquit,  tantorum  tem- 
porum  unius  noctis  spatio  adversante  subyersa  est,  fuit 
ergo  etiam  consideratione  temporis  dolor.    cum  enim  per- 

10  dita  gemerentur,  quae  inimicae  noctis  unius  angustiae  ex- 
clusa  latitudine  longaevae  felicitatis  exciverant,  adiecit 
miseranda,  quorum  alia  signiflcabant  indignitatem  rerum, 
alia  crudelitatem  hostium,  postremo  alia  quae  in  deos 
quoque  admissa  sacrilegia  testarentur.    indignitas  fuit  quod 

15  interfectorum  corpora  oppleverant  vias  (quae  aliter  vici 
appellantur)  et  contra  suum  decus  non  meruerant  hunc 
exitum  talemque  mortis  casum  subire,  cum  caderent.  ecce 
aliud  exequitur,  quod  praeter  civis  adfectum  etiam  de 
contemptis   numinibus  dolet  utpote  deorum  antistes  prae- 

20  clarus  et  cultor:  perque  domos,  inquit,  et  religiosa  deo- 
nun  limina,  ut  non  tantum  vici  verum  etiam  privatae 
domus,  templa  quoque  humanis  corporibus  plena  [essent] 
et  caesorum  hominum  sanguine  redundarent.  tantum  hic 
addidit,  ut  relationis  invidiam  gradatim  faceret  graviorem. 

25  quid  enim  deterius  dici  potuit  accidisse  quam  illo  usque 
Troianorum  mala  fuisse  progressa,  ut  homines  qui  hostia- 
rmn  sanguine  placare  consueverant  deos  hos  cruore  pro- 
prio  fuuestarent?  ita  in  unum  colligitur  omnium  infeli- 
citas,    ut    periret  primo   patria  cum  regno   atque   opibus 

10  suis,  cives  caesi  iacerent  in  publico  aut  in  domibus  suis 
aut  certe  in  templis  sub  deorum  occisi  conspectibus  nihil- 
que  iam  reliqui  foret  quod  sine  magno  luctu  videri  po- 
tuisset.     nec  soli  pocnas  dant  sanguine  Teucri    quondam 

9  in  consid.  ed.       10  angustiae  LR  angustiis  ed.      11  «c- 
civei'ant  LR  exciderant  ed.  exuerant  r.  14  sacrilega  r. 

18  aliud  om.  ed.  20  deos  LR  ed.  domos  r,  quod  interpreta- 
tione  firmatur.    ,    22  plena  LR  ed.  essent  addidi. 


DONATI  INTERPK.  VERG, 

etiam  vklis  redit  m  praecordi^  viTiu$  mct&rtisiqvte  cadwtt 
Datiai:  dicittir  aliqnid  quod  ai  dimine  rictos  excttset: 
cadabant,  mqtiit,  eti&m  Gnidci  oertmitibiis  nobiiL^  sed  nibil 
prodfit&t;  lAm  enjm  eonstabat  t^os  plen^i  vietoriam  em 
smhIos.  fuit  t&men  soWiaxa  in  adrersis  Ticti  masibttS  ^ 
cecidisse  TictOTem.  crndelis  t^fquv  luc^i^,  uldque  parar  d 
pli^rima  ttwrUs  imat^:  qimcamque  ocutorHin  isset  int.eT3tio 
soIe  higeiida  eeinebantiir  et  laerimae. 

S70  Fnmm  &e  Danaum  mugrMi  cotntamtr  eaiervfj  A»droga»s 
offcrt  mbis  $oma  agmmu  credem  ttjseim  o^iyw  uftro  i^yrhi$  1« 
Gcmpdlid  amims:  inferiore  in  parte  oetandit  Yergilius  a«gpi- 
citm  dimieaQtibug  Troiaois  oblfltiim,  qnad  «rravit  Andra- 
gmi;  ziam  hoc  Coroebus  comectura  colUgemt  idem  Ad- 
drogens  Eocios  suo6  bos  ^stimans,  iQe^rtiaa  et  tarditfttis 
obiurgaas  sic  argTiEbat,  nt  tamen  m  obiurgatione  ipsa  is 
pfirfectam  victoriajn  nuiitiaretH  prim»  eDira  di^ptina 
bellaiitimi  est  obtiiiere  gloriam,  tiinf  demum  irp  iri  prae- 
dam,  cum  totias  gloria^  fneiiit  securitfti^  procurata.  An- 
drogeus  igitm-  qtiid  ait?  uos,  inquit,  conifecimns  b#Uaiit, 
nm  praedas  egimus  de  hostibus  ritjfe  et  iDOeziaR  oniiu  *> 
civitate  opes  Troianas  m  nosira  lucra  conYertimus;^  et  tos, 
tajaaquam  mbii  interea  gestum  slt^  nvne  primum  Temtis 
moris  omnilDus  inpUcati?  ad  hunc  tmctatum  pertinei  ff$U- 
nate,    viri;    nam  {piue  tmn  sera    imraimr   stptiUes?    iiiii 

^l^rapmi^t  mosnm  fenmh^it^  Fergamu,  vos  ed&is  fmmc  pri-B 
^mmm  a  nat^hm  itis.  diMt  tt  extemplo  iurqm*  m^  ri- 
spmsa  dffbaniHr  fida  mtis)  smsU  medim  dtinpsus  in  ho9^. 
*^s^ii.t  reh^que  j^dnn  cum  voce  reprcs:?ii,  v-um  haeo  di- 
xisset  neque  respomsum  acciperet  (consulto  enim  iacititm 
est^  ne  dissimihtudo  linguarum  corrigeret  «iub  eni>reiii),  j« 
inteUexit  sese  iii  nmnus  bostinm  venisse.  demqne  ^upe- 
faetujg  cmn  ge  Bubtmbere  niteretur,  non  valtiit,  cum  e^et 
nostro    circmndatus    coetn      inpnwi&irm  mpris  vehfH   qm 


3  inquit  om.  ed.  14  hm  om.  ed.  17  MlanHiJim-  #d.  | 
ime  LB  tre  r  nenire  ed.  IS  quaerit  R  frmrt  r  »  L.  19  quSd 
L  quod  R  r  =  L  om.  ed.  [  /1*5 «if  om.  ed.         33  mp^w%$  LE. 


AKNEEDOi^  U 


t9 


wa 


r 


^aMm  mfpiem  presMt  humi  nUens  tr^idusque  repef)ie'^^0 
fwfm^t  attoUentem  irm  e^  eaerula  €iOlla  hMnmitem:  con- 
parfliio  f&cta  est  quomodo  sensit  Androgeus  hostilem  ae 
ittcurrisse  congregationeni  per  inpmdentiara  et  quonioda 
se  iubtrahere  Tolmt.  iddrco  addidit  haui  Bems  Anidro- 
gem  vts^  tremefadus  abibat,  ut  ostenderet  errore  ^onfu£iiin 
S€  fugiendo  explicare  oequisae,  et  dicit  quomodo  faGtum 
ait  iftruimus  demis  ei  eireufnfundimur  armi^  igi^urmque 
lct^  pasmm  ei  f</rmidim  captos  &termmus.  eum  iridissemiis,  385 
i&qnit^  erroTe  c&ptos  hostis  et  metu^  ignoratione  quoque 
loei  confosoSf  iiuruimas^  iQquitf  densis  et  Giretmfundimur 
armis,  hoc  est  m  dreultim  fundimur  atque  umiversos  oe- 
cidimus.  solum  indunt  loquentcm  Androgeum,  solum  a« 
subtrahare  voluisse,  diiit  tamen  ignarosque  loci  et  formi- 
dine  oaptos  steruimQS  id  est  occidiinus,  ut  oatenderet  non 
sciliun  fuisse,  sed  plurimos,  licet  et  supra  dixorit  (370) 
^primus  se  Danaum  roagns  csomitaiite  cateTva",  quod 
antem  dixit  Graecos  metu  et  locorum  ignoratione  confuaos, 
boc  procul  dubio  profioiebat  Trpiartortmi  commodo,  qui 
nec  metii  premebantur  at  loeonuo  oognitioneau.  plenissi- 
mam  retinebant.  adspira-t  primo  foit-fma  iabori;  primo 
labori  quod  ait,  iutellectum  duplicem  potest  demonstrare, 
ut  primus  labor  habuerit  prosperam  fortunam,  quam  se- 
qnens  non  habuit^  aut  certe,  quia  in  primo  ostendit 
auspicium  fortuna  ex  hostia  errore,  posse  ceteros  divems 
OTToribus  superari.  ^q^€  Jdc  is^iccfmi  muHam  amn$isgm 
C&rofbm:  o  sodl,  qaae  prwtna,  inqv/U,  fortma  sdutis  mm- 
strat  iier  quaque  osimdU  se  dextra  sequamur:  propter 
amorem  Qasaandrae  Ooroebum  venisae  ad  Troiae  auxilitim 
supenus  dixit,  propter  eandem  eausam  posuit  etiam  ox 
praesentt  erentu  gratulatum.  denique  primus  su^picioQe 
ductus  mi  prospera  esse  posse  futurae  dimicationis  auspicia, 
si  quod  ostenderat  exitus  rerum  Troiani  sequerentur;    ait 


10  meUt  4t  &±         1%  a^ue  LR  et  ed.         16  mUtm  LR  «, 
ewm  ed.  |  et  mpra  LB  et  del.  r.        30  H  tocorum  LE  nc^im  L^ 
ed.        2d  fortma  LR  -na€  cd,        27  tpioe  LB  qm  ed. 


k^ 


enim  errore  deeeptus  est  hostis,  errore  ceteros  possimiua: 
iuperare,  demqiie  hoc  nohis  fortima  monstrarit.  s&i 
proderit,  si  divinimi  beneficium  et  inteilegere  Telimm  ©t 
sequi.  error  cmn  suis  decepit  Androgeum,  erroris  sunt 
teneBda  eonsilia,  ut  uniTersi  niactentur.  suadentis  atitem  ^ 
iDOre  subneetit  consilinm  et  pos&ibilitaitem  faciendi;  &ustrQ 
aoim  miieuique  suadetur  aliquid  faeiendum,  nisi  et  via 
mongtretur  qua  tieri  possit  et  esse  faeile  et  commodum 
fuerit  demonstratum.  turpe  autem  non  esse  insidiis  bostem 
Tinoere  et  peiiculum  praesens  docere  debuit  et  captum  de  n» 
Oraeeis  exemplum.     mutcmus  Glipeos  Danamnqu^   hisignia 

390  nohis  aptcmus:  consilium  Goroebus  non  quaesiit  mec  dif- 
ficulter  invenit;  offerebat  enim  prosperitas  arma  retrabenda 
ptostratis.  ecee  uuum  snbsidiimi,  matoraudi  vero  nulluin 
adferebatur  inpedimentum ,  cum  induere  aliena  arma  ex- 1^ 
positia  propriis  non  esset  arduum  vel  certe  di^cile,  dolus 
m  virtust  quis  in  hoste  requirat?  arma  daMnt:  optemus, 
imquit,  sequatur  victoria,  quis  postea  quaesiturus  est  fraude 
m  virtute  vicerimus?  sk  fatus,  ddnde  comafifem  Androgej 
galeam  cHpeique  insigne  dceorum  huluifur  htteriquG  Argivnm^ 
mc^mmodat  ensmi:    accommodat   dixit   commode   adponii 

^Mhoc  Rlphem,  hoc  ipse,  Ihfmas  ommsqtie  iuvmtus  [iadi 
faeitj:  descriptio  Coroebi  onmibus  servit,  qui  boc  idem 
fecerujit;  fecit  enim  et  Ripbeua,  feci,  inquit,  etdam  ipse, 
fecit  et  Dymas  et,  ne  singiiloruni  nomina  specialiter  enu"  t& 
merando  raoram  faceret,  transiit  ad  generalitatem,  simuj 
etiam  vitavit  longae  dictioms  borrorem,  quem  posset  in- 
ourrere,  si  omnium  pereujTeret  nomina;  ait  enim  hoc  fecjt 
etiam  cetera  iuventus  laeta.  nee  inmerito  posuit  laetanjJ 
videbatur  enim  posse  fieri  ut  boc  fraudis  genere  obtinerentJ 
spoliis  se  quisqw  rtvmUhus  armcd:  spoliis  ideo  recentibusj 


mm 

m 

l1 


12  qutiesiit  L  q%^aemt  R  quoiesi^vit  r  ed.  i3  rcirateirfa 

LR  detr.  ed.  IG  m*duum  LE  tardum  ed.  18  sequatur 

LR  scqmtur  r  ut  sequatur  ed.  22—28  laeta  fatnt  deest  iti 

LH,  eed  explicatur.  24  fccit  inqmt  etiam  ipse  LR  ed.»  eed 

ftpparet  Doiiatum  ijm  de  Aenea  intellegere,  ergo  f^  emen- 
dari.        2^  ktetam  LE  laeta  ed. 


i 


emen-^ 


AENEIDOS  II      .  2Q1 

quia  mox  fuerant  retracta  mactatis.  vadimm  mmixti 
Danais  haut  numine  nostro:  ecce  quantum  profuit  inventio 
doli  et  fraudis,  ibamus,  inquit,  inpune  hostibus  mixti  et 
non  voluntate  inpulsi  propria,  sed  nescio  quo  numine. 
5  mvlta^que  per  caecam  congressi  proelia  nocfem  conserimus, 
mbdtos  Bcmaum  demitUmus  orco,  diifugiwnt  alii  ad  navis 
ct  litora  cursu  fida  petunt,  fpars  ingentem  formidim  iurpi  4^00 
scandwnt  rursus  equum  et  nota  conduniur  in  alvoj:  hac, 
inquit,    occasione   et  noctis   suf&agantibus   tenebris,    cum 

lonec  videri  nec  agnosci  possemus,  multos  Graecos  occidi- 
mus,  usque  adeo  ut  hostes  ipsi  caesorum  metuentes  exem- 
plum  confusa  mente  terga  dare  cogerentur  fugientes  ad 
litora  aut  equi  latebram  repetentes.  verum  quia  pro 
natura  singulorum  terror  ipse  fuerat  describendus,  divisit 

15  metuentis;  quos  enim  non  admodum  formido  turbaverat 
fida  litorum  et  navium  suffugia  requirebant,  qui  vero  in 
plenam.  fuerant  amentiam  versi  concurrebant  ad  equum, 
quasi  illa  ratione  tegi  ac  defendi  potuissent  qua  dudum 
UlLxes  et  ceteri. 

so.  Heu  nihU  invitis  fas  quemquam  fidere  divis!  dicturus 
insidiarum  dolum  diu  et  usque  ad  plenum  effectum  durare 
nequisse  adserit  etiam  deos  iis  esse  adversatos  qui  pro 
patria  laborabant.  dii,  inquit,  successibus  nostris  invidente^ 
persistebant,  ut  opibus  Troianis  plenus  proveniret  interitus. 

25  bene,  ait,  nobis  consiliorum  dolosa  favebat  inventio,  sed 
quod  contra  deorum  voluntatem  humana  procurarat  in- 
dustria  mox  inefficax  redditum  est.  ecce  trahebaiur  passis 
JPriameia  virgo  crinihus  a  templo  Cassandra  adytisque 
Minervae,   ad   caelum   tendens    ardentia   lumina   frustra,  405 

ik)  lumina,  nam  teneras  arcebant  vi/ncula  palmas:  consilium, 
inquit,  nostrum,  quia  contra  deorum  studium  nitebatur, 
mox    incurrit    adversa,    videmus    repente    indigna    omnia 

1  mox  LR  ed.  modo  0  fortasse  recte.  |  retracta  L  netracta 
in  detr.  corr.  E  cf..  supra  389.        2  aut  nomine  R  corr.  r. 
5  caelum  R  caecam  r.         19  ulixis  LR.         22  etiam  hiis  deos 
LR  e.  deo8  his  H  ed.  e.  d.  iis  nos.  25  nobis  om.  edF. 

28  priamea  LR.  31  nitehamur  ed.  32  incurrerunt  ed. 


202 


DONATI  rNTEEPR.  YERG 


exeroerl   iti   Oa^saiidrum,    propter    culus   amorein   aintium 
auiilio  Coroebus  Troiaais   aoeesseratj    cmus  causa  ftwttmi 
est  nt   ex  maxiioa    spe    certaminis    prosperi    in    apertam 
pemiciem  veDiremuE  univerBi.     videamus  nime  quam  vim 
habeat  intellftctus    descriptlonis   Cassandrae;    partia    enim  ■■ 
loci  habet  conimuiiis  et  iii  TSrborum  siugulomm  augngtiii 
l&tissimam   tenet  exftggerationis  infidiam,   ao  si  propona' 
mus  thema  esse  in  eoiS  qui  personam  talem  de  looo  Teli* 
giosD  sic  trahebant  qaemadmodum  Vergilius  posuit,    ecce^ 
inquit,  passis  crinibus  Priameia  virgo  Gassandra  a  tem{>lo  m 
#t  adytis  Minervae  trahehatur.    in  siugulis  verhis  «rimina 
iinguia   £X>ntiiientiir,    quaa  quia   hostes  iaciebantT   ;BebiJit 
tnto   utpote   iure   belli;    et   iUi  hoc  gratissimum  dueehant 
quos  constabat  inimicos,  sed  Troianis  lioc  fnerat  indignis- 
simum  et  ipsi  Aeneae  vel  maxirae  propt«r  id  quod  dixerat  u 
(6)  „quaequ6  ipse  miserruna   vidi'^     primiira   ergo    quod 
aii  ecce,  boc  est  drnn  hene  ac  prospere  certamina  Qostra 
ferrentUT,  repent©  apparuit  quod  multiplici  indignitate  et 
scelere  actuura  nostrorum  cursus  et  gasta  turharet.    trahe- 
batur  enim  per  puhlicum  quaoi  paterno  merito  et  suo  ne  so 
cum   honestis   quidem   officas   multorum    decuit    obtntilui 
offerri,    trahebatur    vtrgo    virorum    plurimorum    manibu», 
traliehatiir  crinibus  passis,  quod  fuit  virginali  verocandiae 
satis    iiriinicum,    trahebatur    sacerdos    raamhua    inpioruiu, 
traliebatiir  a  templo  et  ab  ipsis  deae   penetralihus   rapta^sa  ^ 
traiiehatur    manibus    post    terga    oonstrictis.      ad    eailitm     i 
tendeus  ardentia  lumiua  frustra,  lumina,  nam  teneras  ar- 
cebant  vincula  palmas;    cum  haec   tot   indigna  perferret, 
tendehat  oculos  ad  caelumf   quia  inpedita  nesibug  manaa 
levare  non  poterat.    quod  faciebat  frustra;  quaerel^at  enima^ 
m    caelo    ultores    deos,    quibus    adversantibus    imperinm 
Troiae  conciderat,  et  eos,  quorum  cura  doinua  esset  lUum, 
templis   suis    prodesse   noluenmt  vel  certe  non  pofcuermit. 

6  in  om.  ed.         10  priameia  LR.        12  fiehat  LB  ed  fi^^ 
hf4nt  noa,        16  id  qtmd  LR  ed.  id  deL  r  fortaase  recte  ct  v.  f 

21   6btHtibm  LE  i   BuperBcr.  L  11  nian.   tybtmtilms    ed. 
23  pmetrabUihm  LR  (et  mfra). 


AENEmOB  U 


sie  er^  cnittiiia  a^mb^  iii  Oihasaiidratti  eoUigimtuT^  L|aod 
r^gatis,  quod  Tirgo,  quod  imssis  tTinibii^,  quod  t^riuibus 
tl^heljEtEn',  qnm  habuit  ad  omatuniT  quod  per  publicuin^ 
qt£od  vioctn,  qnod  trahebatur  a  plurimis;  in  (leo@  vero 
Uhoc  modo,  qtiod  a  templo,  quod  ab  IpaiB  peiictra.libus, 
qiiod  Siacerdce,  r|Uod  a  coiispectibus  deae:  quorum  altemtn 
ijblebat  Aeneas  a*lftnitatis  causa  qnaesitae  per  uxorem 
EL,  altemm  religioniSf  uipote  qui  «tsset  deonim  anti&tes 
P^  cnltor.     fmn  tuiU  ham  ^pemem  furmia  mmte  CortMbm 

I  ^  sfsf  medktm  imecit  piritiirm  in  ugmm:  cum  omuibus 
ii^is,  inqmt,  non  iumerjto  iafligiiissiiRum  videretiir,  tum 
magis  Coroebus  exarsit,  quod  talia  Tideret  iu  sponsa. 
nm  ergo  passus  est  ulterius  tale  spoetaculum  de  sui^  ad- 
leotibtis  fieri   et,    quia   amore   et   facti    ipsius    indiguitate 

.  isoQ  tam  ira,  sed  iiiria  ducebatur,  negleeto  sahitis  siiae 
&ommodo  mm  pugnatnriis  jb  ho^tis,  s©d  montums  invasit 
mddiumque  agmen  inrupit.  medium  agmen  verilTus  uod 
est,  qood  non  timuit  mori.  eonsequlmir  cumM  d  denst^ 
mcufTmtfs  iii^ms:    uos  quoque  uoe  dtjfuiinu^  periclitanti; 

I  Bttm  gtatim  etjam  i\m  consecuti  armato  bostium  ooetu 
smnus  eircumdn.ti.  hk'  primum  ci  alh  fklubri  cmlmhwiv^ 
t^is  mjsimntnt  obrmmur:  eece  iam,  quomam  invitL&  uumi- 
nibos  certabamus^  occasione  horrendi  casus  qui  exercebatur 
iii  Cissandrani  quod  antea  p^odesse  coeperat  iti  contra- 
riiim  vwsnm  est^  nam  iuduti  spoliis  hostium,  dum  Coroebo 
at^  Cftse^ndrae  cupimus  subYemre,  de  summo  delubri  tecto, 
duiB  putamur  etiam  nos  Graeci,  nostrorum  tolis  obmimur. 
tela  hic  aceipi  detjeut  quae  honiinem  possunt  vulnere 
qiiolibet    opprimere,    ut    lapis,    fustes    et    cetera    similia. 

I  liaec  euim  posHunt  de  sunmio  armatos  oecidere  ietu  potius 


*  1  iifga  B  tr^o  v.  8  u^oit  qui  LB  cf.  365  k.  qtim  ed.  | 
dsmmm  ed.  »  e^lim-  LB  mJlirix  ed.  16  tfim  LB  (sed  R 
dubitat)  iam  t  tanium  ed,  j  furia  LR  fiiror^  ed.  16  m  hosiis 
LE  m  deL  r.  |  itwasit  LE  eos  i.  ed.  19  quoque  LB  gi*«  in- 
quit  ed.  30  smtti  ed.         27  Qbiitfrimm  L  abrm  erimur  E 

ohfiiimm  L  IT  man,  r  cd,  ohftd  coepinim  r',       'J9  fiiMe^  LR  ed. 
fmtis?  an  fupfties? 


et  pondere.    eeteniin   gladius  niiiil  proficit  iactus  ex  pi 
sijperiore  et  &iiper  arma  descendens.     oriiurqtie  nmernma 
caede^:  miserrtma,  inquit^  caedes,  ntpote  quain  tnves  ci^- 
hus  inferebaiit.     atmorum  facie  et  Graktrtim  errorf  mha' 
fWH:    e:£ciisatur   eiYimn    iii    civis    crudelisBimimi    iactiiiu  r 
ignorantiae   merit^;    hos   enim   arrn 0x0.111   hostiliuii3   facies. 
noB    voiuntas    propria    m    scelus    iupuierat.      t^um    Daftai 
^emifu  afque  tt*eptae  virginis  ira  undiqm  collecti  ifipadmt, 
416  acerrinms  Aiax    ei   gemim  Atriflae    Dolopumve    cxet^citni^ 
mmis:   conpendio  usus  est,   ut  non  tantum  ereptam  rvt- 1« 
ginem   venun   etiam  multos   hostis   ob   eam   causam  coui- 
motos    dieeret    convolasse    simul;     etiam    sufonexuit    prae^ 
cipuonmi  nomiDa,  et  aliorum  amnenim  generaliter  posuitj 
sic  acerrimiis  Aiax  et  gemini  Atridae,  hoc  specialiter,  et 
generaliter  conclusit   dicendo  DolopuinTe   exercitus  omni».  1» 
qualis  autem  eoneertatio  extitisset  facta  conparatione  moD- 
strayit;  advffsi  rupto  ceu  qnondam  turhine  vetitl  confii^iisUf 
Zephfrmque  Nottisque  d  ladtts  ems  H^urus  equis,  stri4mit 
silme    saenique    tridenii    spu/meus    atqm    imo   Nermis  ciei 
aequora    fundo,      lieet    enim    singulari    incurobeute    ventOJ* 
magna  turbatio  existat  in  pelago,  saevior  tamen   est  cum 
420aliquot  venti  eoniiiguiit  contrariis  e  partibus  flatites,    iiti 
diam^j  si  quos  obscura  node  prr  umhrmn  fudimus  imidii^ 
toiaque   agitavimus  urbe,   uppareni:    praeter  illam  cladem 
qnae   no3tj*orum   telis   inflicta   est,   dum  Graeeorum  amii.^JS 
instmeti    putamur    hostes    esse,    etiam   ex   parte   ipsorum 
hostium   alia   calamitas   accesait;    nam   illi   quos  persecula 
sumus  in  tenebris  per  urbem  totam  vel  qnoa  errore  anuO' 
nim  suflragante  fefellimus  repente  apparent.    Primi  ctipm 
mefdUaque  iela  ogrimcmd  atquc  ora  smto  dicordia  sipnmtt:» 
^^^        ah    eo    quod    est    discors    declinavit    plurali    numero   ora 
^^p        discordia.     iLee  inmerito    acrios  movehantur  quam  moveri 
^^       hostis  in  hostem  debuit;  dolebant  enim  fraudem  se  passos 

b: 


3  utjmte  om.  ed,      6  hosHum  LR  hostiUum  L  ip^ie  r  e<L 
22  &Iiqttfid  LE.       Td  fundimits  R  futfimK^  r.       81  d  dfcUmT^ 
B  et  del.  r. 


AENEIDOB  U 


205 


©insinocli,    ut    sub    caesonrm   armis   latitantes   eTaderemas 

bostis  et  alios  quoqiie  mteremur  occidere.    Uicd  obruimur 

^.numero  fpnmusqm   Coroebus  Pmeld  tlextm  divac   arm/- 425 

potf^itfs    fid    aram  prommhU]:    ili<jet    ubicumque    pouitur 

extrema  omma  aceidore  vel  aecidisse  signiticatur.    dudum 

enim  dixit  „telis  nostronim  obruimur'*,  hic  dixit  obruimur 

numero,  hoc  est  ita  sumus  multitudiue  ingenti  vallati  et 

circximventi,   ut   occurri   non   posset   aut   resisti-     deaique 

Lqui  piiinus  inventOT  insidiarum  fuit  primus  Coroebus  oc- 

■piBUS   e^  et  prlmus   ante   ipsius   Minervae    aras   occubtiit 

fiiec   ei   prodesse   numinis    praesentia   potuit  propter   cuius 

sacerdotem  defendendam  videbamur  esse  coMecti.    mdif  d 

Miphni^,  imtissmm  unus  qui  fuit  in  Teucris  et  servantis- 

pimus    aequi:    ecce,    inquit^    laus    deorum,    perit    indigDa 

kioxte   qui   iustitiae   et   aequitatis   merito   sic   oeteros   an- 

^bat,   ut   solus   esset   nec  haberet  aliquem  cui  conparari. 

(otuisset.    quare  hoc  factum  potatur,  ut  superiorea  iierent 

icelerati  et  perirent  inmeriti?     diis.   inquit,   aliter  msum. 

ubi  ponitur  hoc  Uli  visum  est  non  iustum   iudieium,   sed 

pravae  voluntatis  studium  et  lihido  significatur.    denique, 

Lt    dictuin    est,    periemnt   innoidi    et    sceleratig    vincendi 

opia    attrihuta    est.      additur   qiiod    indignitatem    ipsam 

magis  accumulet:  perennt  Hifpmmque  I>yniasqm  confixi  a 

mms.     admittebatur  scelus^  ueque  uUum  fuit  crimen,  ut- 

pote  quod  non  unusquisque  voluntate,  sed  errore  admiserat. 

m4^€  te  tmt  plurima,  Fanthu,  labmiem  pidas  nee  ApoUinis  430 

mfida  tm'it:    servavit  ad  liiiem  ciun  apostropba  eins   per- 

son&m   in    qua   ostenderet  deos  tantum  fuisse  a  commodo 

Troianae  defensionis  alienos,  ut  dtiam  Panthus  occomboret 

pim,   gravis,    religiosus    cum    ipsis    insignibus  aacerdotis. 


B  primusqm  —  4    procumbit    deest    In    LE,    sed    ezpU* 
CAtttr,  14  periit  ed.  25  poat  admiserat  in  edF  haec 

eeqmintUT    qiaae    nec   LE    habent    nec  HOU   nec   edls    „con- 
fiii  a  soeiifl    angetur   commiBeratio   iuterfici   enim  durum  eat 
I  led    diidus    a    iuia    inteTfici    exaggeratur    quod   dixerat   heu 
nihil  invitia  fai  quemquaiQ  fidere   divia",  30   tfmvis  LE 

r-  e*  ed. 


Jlmci  cmtres  et  flumfua  e^xma  meanm,  P-stor  m 
oeMm  ner  Ida  mc  uUm  mtavisse  v-k^i  Dmiaum:.  et^  sl 
fui&Bmtf  ui  vaderem^  meruls^e  mamn  quia  videbat  Aenefls 
esea  crimiiiosiutL  Tel  e&ae  posse  dedeeori  quod  6Qdeiitibu£ 
tot,  tftntis  m  t>alibiis  ipse  eva^tsset,  iurifiiamiadi  reli^a-  i 
neni  ultro  ante  obiectiuD  quod  nietuebat  opposuit.  tiabet 
enim  maiorem  fidem  qnod  prius  quam  exigatur  offertur^ 
habet  et  bonae  eongtanti&e  firmissimum  t^gtimonium  uau 
extorta  sed  oblata  purgatio.  bos  verfus  nonnulli  maje 
pronuuti^ndo  intellectuin  planum  et  manifestiim  sic  errore  Mi 
coniiiDduntT  ut  longo  aliud  quain  dictum  est  tradant;  sic 
enim  voiunt:  Biacd  ciueres  et  f^amjua  extirema  meoruni 
iestor  iu  occasu  vestro  ibique  di^tiuguunt  addentes  postea 
nee  teia  uec  uUas  vitavisse  viees  Danaum^  3aie  rursuBi 
pronuiitiaiioDis  faciunt  separationem  et  subneetuut  m  u  i'* 
£ata  fuisseDt  ut  caderem,  addunt  in  ^e  aecueativiim.  giii' 
gulareiET  ut  dicant  memi^se  manum,  oum  meruisse  maau 
Itgendum  sit  et  inteHegendum.  liuic  alienae  pronyutia- 
tiojai  adduBt  intellectum  siimJem  ducti  errore  quo  male 
iungunt  et  deteriue  separant.  nos  sic  prouuntiandum  et  fo 
intellegendum  dicimus:  Eiaci  cineres  et  llamma  extrema 
meorum  et  separamus  testor,  quod  testor  semel  poBittim 
saepius  debemus  aceipere.  dekinc  dicemus  iu  oeca^u  yeako 
nec  tela  uec  ullas  vitaviase  vioes  Danaum,  item  sepaam- 
tione  faota  yenieiuus  ad  sequentia  et,  si  iata  fuiasent,  ui  u 
^^^  eaderem,  facta  hic  quoque  separ&tione  concludemus  di- 
^^P  cemtes  menusse  manu.  ut  autem  evidentior  fiat  huiui 
^^^  pronuntiationis  integritas,  ostendemus  iam  quotiens  accipi 
I  debeat  testor:  vos^  inquit,  testor,  Diaci  cineres  et  flamma 

I  eitrema   meorum;    in    ocoasu   yestro    nec   tela   nec   ulias  ao 

H  yitavisse  yices  Danaum  testor  (dicturus  est  recentiQres 

I  tesi 

■  de 

■  poe 
^^.  cor 

i: 


1  lemma  diBtanxi   ieeundum  intcrpretationem^   qua 
/^sfltof  quater  a<icepte  tctumi  iu  qunttuor  partea  diaBolvit,  mem\ 
de  Bue^jeflaione  aliorum  boatium  iiiteliegit,  et  #•  pro  etiam  si 
pOBituiQ  vult.  23  *rerf  piuE  h  itejn  ut  videtur  B  iu  mepim 

con-,  L  n  man.  r.        2b  vefimmm  ed         2G  comhtdimfti  r. 
30  nec  iela  om,  ed. 


AENEIDOS  n 


90T 


Myevms  hostis  Teniflse,  cum  domui  Priaini  socerl  sui  ^i 
pro  m  pugBftntibixs  euper^i  flnbYetm^};  et,  si  fata  fuissenl^  * 
li  cader«tm,  testor  (ut  ^t  Iliftci  daeres  et  flamma  eat- 
l^iania  iBeomm,  tos  testor  sic  ad  c^iamen  exisse^  ut,  si 
«  fieri  hIIg  modo  potuisset,  obtlneim,  £m  Tero  atiud  fata 
Tolnissenti  tit  caderem;  utrumqiie  enim  viro  forti  eon-  , 
gTueos  fuit,  utertimque  gloriosum,  ut,  si  posset,  vineeFet^ 
mn  T#ro  a^irerso  eTentu  fbisset  eseeptus^  eum  pBtriaa 
geoitalis  et  suonim  djieribus  mtfcriret);  testor  merui^ae 
msDu.  aperieDdi  meUus  huius  loci  causa  continuuiu  dica* 
mus  iutelleetuiUj  ibi  et  prouuntiatiouis  inveDietur  iate- 
grita^:  testor  yos,  Eliaci  cineres  et  flamma  extrema  meonim, 
teetor  in  oocaBu  vestro  uou  timniBse  arma  et  liostium 
viees,  et  cum  altemis  receutiores  occurrereut,  aeque  t^totr 
uon  timui^se  pugnare  vel  mori,  et,  si  latn  fuissent,  ulj 
fmderem  («ic,  inquit,  processi  ad  bellum,  non  nt  Tiverem  - 
tantummodo  verum  etiam  ut  caderem,  si  hoe  fat-a  voluia^ 
seot),  militis  autem  officio  fimctum  testor  me  pliiriroum 
meruisie  hoc  eet  laborasse.  cineres,  inquit,  Iliaci,  ut  osten- 
deret  non  remansiase  praater  cinerem.  iuratit  et  ilamma 
eixtrema  meonmi:  extrema  flamnia  est  quae  iilo  usque  per- 
severat,  donec  sit  aUqua  gub.stantia,  qua  conversa  iji  cineres 
et  materies  mmnl  interit  et,  conaumitur  ineeudiura.  per 
Uftec  ifitiu*  iurabat  Aeneae,  qnouiam  tidem  rerum  nullis 
potsrat  teittibus  adprobare,  quae  ueeessitas  cum  existit^ 
itur  ad  ea  quae  maximae  suut  venerationis,  ut  credi  possit 
quod  deficientibus  probamentis  adseritiir,  adstruit  iam 
fibus  mauifestis  quiie  coUejgerftt,  cum  iuraret,  ut  evidenter 
Oifceiidat  et  aninuim  guum  et  labores  proprios,  iirmabat 
iioe  ipsujn  dieendo  m  aoii  gladios  timuisse  hostium,   noti 

11  pirmmttiatfonw  LE  -ntbtts  ed.  -m  ed,  post.        25  qu(te  ' 
nte.  Ll(.  quin  n,  ed.      27  mm  LR  tam  ed.      'i8  quite  L  m  giiar" 
RHO  ed.       29  firvmbut  Llt  firniatquc  B  ipati  fortatee  /ifinoba^ 
ipm;  videtor  enim  cum  qmu  coUegerat  coniuu^etvdum  ea^e. 
HO  —  208,  1   nOH  mh  Tecmtiorttm  &uec€de.nits  L  R  mn  hosttum 
mc€S  «t6<   remntiorum  succedente^  r  artnis  pOBt  ree.  inepte  in- 
sertiit  ed.:  fortsAie  non  mb$idium  recmiUorum  miceedms?  mque  ^ 
wo  won  ed. 


DONATI  INTEEPR,  YERU. 

jsub  recentiorum  succedentes.     dkHlHnmr  inde:  inde^  itt-* 
quit,  diveUimur  hoc  est  necessitate  adticti  violeiitiae  iuTiti 
separamur    ab    eo    loco    in    quo    certamen    supra    dictum 
nobis  fuerat,    quales  vel  qnauti  uon  inaniter  posuit  a  qaaH 
litate   et   quantitate   dueens  probationem  laboiis  suij   hoc  i 
enim  genere  ostendit  mori  se  voluisseH  sed  fato  volimtati 
eius  adverso  esse  servatiina.     divellimur  inde  iuquit,  dicit 
435  qui  vel  qnanti  vel  quales:  Iphft^is  et  JMias  wmm.     se- 
paraudum  est  diveilimur  inde,  aeparandum  ab  eo  Iphitus 
et  Peiias.     ceterum  si  i^ngatui*,   mecum   erit   foediim,   uti» 
videatur  dixisse   divellLmur   inde   mecujii.     eece    dno    soli 
remauserant  cum  Aenea^    supra  enim  disit  necem  cetero- 
rum»     ipsi  vero  duo  qnales  fiierint  gloriae  saae  causa  et 
osteutalionis   adsignat:    quofnm  Iphitns  am^6  iam  gramort 
Pdias  et  i^ultif^e  tardus   Ulixi,     ambomm  facta   conpara-ti 
tioBe  utnmque  monstravit  inbellem,  alter  quippe  gravior 
fttit  aetate,   alter  et  vulnere,  boc  est  anibo  quidem  senet 
fuerunt,  sed  alterum  debilitaverat  gravius  senium  et  gra- 
vior  aetas  oppresserat,  alterunij  qui  aliquid  forgitaa  poss?et, 
non  tantum   senectns  ittplicaverat    verum    etiara    viilneris  s« 
causa.   cum  igitur  ostendat  se  tantum  laborasse  pro  patria, 
ut  dudum   cum   paucis  fuerit,   nunc  solum  se  adserat  ef- 
fectum,  ostendit  se  secundum  praemissuiu   iusiurandum  et 
certandi  quautum   posset   babuiase   adfectum   et   moriendi 
voluntateio;    neque   enim    sperare   victoriam    potuit,    cnmas 
iwm  hominum  et  rerum  omnium  interitus  eititisset.    pt*0^^ 
Hnui^   ad   stdiS  Friami  damore  vocati:    non  est  locus  istJH 
pro  transitu  habendus:  de  suiJerioribus  euim  pendet.    deni- 
que   si   subtrahantur    verba    iurisiuraudi    et   quae    dudum 
dicta  sunt  inferioribus  iungantur,  unus  fiet  sensus;   a  de-so 
scriptione   eninx   pugnae   rece&serat  in  qua  cecidemnt  Co- 
roebus,   Pauthus   et   ceteri,   debinc   dixit   divellimur  ind% 
Iphitus  et  PeHas:    ipse  emm  fuit  tertius   qui   loquebatnr. 
ai  comungamus  ergo  superioribug  protinus  ad  sedes  Priami 


6  dicens  R  ducens  r  ^  L,       16  inbeUum  E  corr.  r.       30  a 
vm.  ed.        33  fuit  om.  edF. 


AENETOOS  n 


clamore  vocati,  erit  iiinim  atque  coniuDCtam,  ut  sit  per 
iUonim  mortem  et  Pauthi  protinus  inde  divellimur,  Ipkittis 
et  Peiias  clamoribus  vocati  mecum  qui  ei  domo  Pnami 
mittebautur,  unde  post  iusiurandura  non  caput  fecit  quasi 
uovae  relatioiiis,  sed  remeavit  ad  ea  a  quibus  recesserat, 
ut  iuraret.  protinus  ad  sedes  Priami  mecum  clamore  vo- 
cati,  noii  specialiter  voeati  ab  aliquo,  sed  clamor  ipse 
suggerebat  subvenieudum  esse  domui  regia  Priami.  hic 
v€fo  ingentem  putjnam,  mu  eeiera  nmquam  beUa  formt, 
nuUi  tota  morermttir  m  urhe,  sic  Martem  indomilum  Da-  440 
nmsque  ud  tecta  f^umtis  cmmimm  obsesmmque  acia  testu- 
dine  limm:  bic,  inquit,  ingentem  puguam  cemimus  Mar- 
temque  indomitum  cemimus  Danaosque  ad  tecta  rueutis 
ceniimus    obsessumque    acta    testudine     limen    cemimus. 

15  tanta  illic  autem  vis  pugnae  fuerat  tantaque  illo  hostiuni 
multitudo  eonflixierat,  quasi  per  eeteras  regiones  urbis 
nusquam  pugnaretur,  nulli  caderent  ferro*  ne  frequenter 
poueret  cemimus  et  turparet  dictionem  suam,  semel  posuit 
ceminius,  sed,  sicuti  supra  exposuimus,  pro  frequenter  po- 
sito  debet  intellegi.  caasa  autem  quae  fuerit  tanti  certa- 
minis  in  aperto  est;  ibi  eaim  fuit  resc,  u^or  ac  Hberi^  hi 
propter  raaiorem  victoriae  gloriam  aut  ocxidendi  fuerant 
aut  capieudi;  praeterea  quod  illic  sperarentur  regales  di- 
vitiae  aviditatem  eipleturae  victoris.    obsidebat  limen  eius 

i5  testudo,  Jiaerent  pariHibm  scalae  postesq^^e  mtb  ipsos  ni' 
tuntur  gradibm,  dipmsque  ac  trla  sinistris  protecti  obiciunt, 
prmsant  fastigia  dextris:  manifesta  descriptio;  alii  quippe 
obsidebant  aut^  foreSf  per  quas  fagere  pogsent  qui  clausi 
tenebautur,  alii  per  sealas  ad  suraraa  tendebaut,  scuta, 
>  inquit,  et  gladios  sinistris  maJiibus  tenentes  ac  tegentes 
corpora  sua  propter  ea  quac  de  summo  iaciebantur,  deirtris 
Tero  mtebantur,  ut  tectorum  fastigia  occuparent,  fastigia 
aut  tectorumr  ut  diximus,  posuit  aut  superiora  padetaan^ 

16  auttmi  illic  r.        16  comctj^iserat  R  conflu^x^at  r  =  L. 
26  ac  tela  LE  firmatur  interpretatione  ad  t.  t.  ^  ftvirc.% 

qitas  LR  ed,  jwsr  ^ya^  vel  qua  r'*  31  fcunelittiatiw  \*^  «tfiTE^ 

Dun,  iBierpr.  Verg     voL  I.  Yt 


210 


DONATT  IKTERPB,  THRG 


445  ijtioniam  paulatiin  &5eendebaiiL  Dardofiidae  mntr<i  imrfu 
ac  tota  domomm  eulmina  &mvtUiint .*  nostri,  inquit^  dirue- 
bant  turris  et  domomni  mmis  pro  telis  utebantur.  catisa 
autem  diruendi  haec  ostenditur;  constabat  enim  Troianoi 
non  rect^  ^g^^^t  ^^  domui  regia  manns  infestas  inferrent,  i 
idcirto  diiit  his  se,  qtiando  tdtima  cemunt,  extrtma  lam 
in  m&rte  purant  defefidere  telis.  ertrema  iam  in  morta 
eonstituti,  inqiiit.r  nullum  iam  sperantes  fore  Kuperrstiteir» 
cui  deberent  illa  reservari  dimebant,  ne  iii5l:aQtem  vim 
possent  Tel  motari  £ftciendo  ant  ultionem  aliqiiam  con-  j« 
sequi  de  violentis.  interea  quia  sealas  dii^itf  non  tantum 
pluris  adseruit  Yenun  etiam  docuit  pluraLi  numero  dici 
oportere.  doeet  hoc  etiam  SaUustlus  qui  ait  (Iiig,  60,  7  i 
,^postqiiani  imae  atque  alterae  scalae  comniiijntae  sunt^. 
haec  ergo  Oraeci  faciebant,  redit  ad  Troiauos:  aurata^wi^ 
trabes,  vderum  deema  illa  parentnm  devolvunt,  nulla  pu]- 
chritudo  loconmi,  nuUa  firmitas  fuerat  necessaria  turrium 
ffitque  tectorum  ubi  occurrebat  salutis  ultima  desperatio. 
hoe  extrinsecus  et  in  superioribus  agebatur,  redit  ad  ea 
quae  extra  fores  vel  intrinseeus  agebantur.     ait  enim  uUi  n 

^aOstrictis  mucronibm  imas  ohsedere  foreSt  has  servant  agmim 
denso:  qiii  in  superioribus  fuerant  iaciebant  ponderosos 
ietus,  ut  scutonim  testudinem  nimperent,  qui  autem  fores 
interius  obsederant  observabant  paratis  ad  necem  mucro- 
nibus,  ut,  si  bostes  aditum  perforassent,  in.  ipsis  ingressi-  ^5 
bufi  mactarentur. 

Imtaurati  animi  re^is  smcurrere  tedis  auxHioque  htme 
viros  vimtjtie  addere  metis:  constitutae,  inquit,  in  pmcnlo 
manifesto  debuit  domui  regiae  subveniri  et,  licet  Tires  ei 

2  tecta  pro  totu  ed.  3  pro  telis  omR  add,  in  marg.  t\  , 
8  cofistituii^  LE  comtitmti  L  II  tnan.  r.  9  tic  LR  ed.  ut  t\ 

aed  Don.  m  hue  ratione  poBitum  Baepissime  habet.  10  fo- 

dmido  LR  ed.  iaeimdo  r  iit  anpra.  11  interea  LB  verum  r. 
qtiia  LR  quod  ed.  |  scalis  R  ^mlas  r  =  L.  13  qui  LR  cum 
ed.  14  f^omnmlatiie  ed,  ^16  il!a  LR  alta  ed.  17  loetm 
LR  locomfn  r  ed.  20  extrahU  ed, ;  ne  quiB  corruptum  pxk^t, 
ad  Graecoa  aditnm  temptantea  refereadum  eafle  moueo.  27  m- 
eurrire  h)X,       29  manifmte  ed.  |  viris  H  viru  r  =  L, 


AENEIDOS  n .  211 

praecedentibus  defecissent,  tamen  res  i^sa  fovebat  animi 
adfectom  et  novitatem  quandam  virium  suggerebat.  opor- 
tuit  enim  foTeri  qui  pro  ea  certabant  ipsorumque  animos 
solacio  nostrae  opitulationis  attolli.  yult  ostendere  se  la- 
5  borantibus  subvenisse,  sed  quemadmodum  id  facere  potuerit 
obsessis  foribus  domus  Priami  et  ingenti  eo  collecta  ar- 
matorum  manu  utique  non  in  cassum  fuerat  referendum; 
potuit  enim  non  credi  factum,  cum  obstarent  multa  con- 
traria.  limen  erat  caecaeque  fores  et  pervius  usus  tecto- 
lorum  inter  se  Friami  po^esque  relicti  a  tergo,  infelix  qua  4:6^ 
se,  dum  regna  ma/nehant,  saepius  Andromache  ferre  fn- 
comitata  solehat  ad  soeeros  et  avo  puerum  Astyanacta 
trahebat:  praebuit  mihi  adeundi  facultatem  locus,  cuius 
cognitionem  habere  potui  utpote  Priami  et  civis  et  gener, 
15  idem  ex  hac  causa  incognitus  hostibus,  quod  a  tergo  do- 
mus  relictas  fores  habuisset.  relictas  dixit  et  a  tergo; 
quicquid  enim  post  dimittitur  relictum  manet  ac  deser- 
tum,  ut  alio  loco  (6e.  4,  127)  positum  est  „cui  pauca 
relicti  iugera  ruris  erant'^  hoc  est  deserta.     usque   adeo 

so  inaccessa  illa  pars  fnerat,  ut  Andromache,  post  infelix 
facta  ex  mariti  sui  Hectoris  morte,  manente  adhuc  regni 
fortuna,  ire  saepius  soleret  ad  soceros,  Priamum  scilicet 
et  Hecubam,  qui  ipsum  genuerant  Hectorem,  et  secum 
Astyanacta   filium    trahere,    quia  deerat  qui   iuvaret   aut 

t5  ipsam  aut  puerum.  consideranda  sunt  interea  singillatim 
verba,  quae  tantam  habent  virtutem,  ut  exprimant  revera 
remotum  fuisse  locum  illum  ab  hominum  accessu.  limen 
erat,  hoc  est  Mt  ostium,  caecaeque  fores,  non  quod  fores 
caecae  (neque  enim  oculos  habere  potuerunt),  sed  quae  sic 

^  foissent  institutae,  ut  praetereuntes  has  videre  non  possent, 
et  pervius  usus  tectorum  inter  se  Priami:  celebrabatur 
earum  usus,  sed  ab  iis  qui  interius  conunanebant.  haec 
descriptio  ostehdit  duas   domos  fuisse    coniunctas,    unam 

1  fovebat  LB  movebat  r.  6  potuit  ed.  19  deserta  LB  ed. 
deserti  r.  20  post  deletum  vult  r.  24  astianackm  (et  infra) 
LB  corr.  r.  29  potuissented.  31  inter  se  om.  ed.  |  cele- 
bratur  R  corr.  r. 


212  DOKAH  IKTEaPK  ¥KBG. 


In  ^na  ftiiaiiif,  alter&m  rero  m  qua  Hector  commaiiebat, 
nt  transorater  ck  mia  ad  aiteram  fores  dabant  occasionem, 
qiiie  ^  luaie  csusam  foeraiit  £actae,  ot  essent  notae  ootn- 
CKtrariU  Tero  ineogiutae.  hnnc  locmn  cum 
I,  flie  debemus  ordinare  a  tergo,  ut  a  tergo  i 
amt  portes  ei  limenf  uon  relicti  a  tergo;  dubiuiB  enim 
mm  est  a  tisgo  £eri  quicquid  fuerit  reiietum,  qua  se, 
dnm  regna  mttiiebaxit,  s&epins  ABdromaclie  ferre  iuoomi- 
tata  soIelMt  ad  Bocoros  et  aro  pueroju  Astranacta  tra* 
lielMt:  tam.in;  al)Strujso  et  abdito  fuerant  constitutae,  utu 
per  lias  Anjhemache  nullis  iu  obseqnio  eoinitibtis  hoc  e§t 
-de&ietoilbne,  nt  matrQitam  et  Burum  regis  adbuc  florea- 
tiiiirinri  deecuty  noti  semel,  sed  saepius  transiret  ad  soceros 
fMiene  hoc  sine  pudoris  et  Yereeundiae  detrimento^  utpoti? 
qnae  irat  jmt  secretum  locum  ad  personas  religione  satisiJ 
ac  neceesitndinis  ratione  coidunctas,  buius  toci  tanta  etiam 
proziniitas  fdit,  mt  Astjanacta  £lium  suum  admodam  par- 
Tulum  non  inyantibus  baiulis,  sed  ipsa  ad  avum  propria 
manu  retinens  traheret  nec  ipse  fatigareturf  licet  niatemis 
gressibus  aequari  non  posset  neque  illa  sentiret  laborem,# 
quae  non  magni  roboris  trahebat  infautem.  evado  ad 
sunmi  fasMgia  culminis,  scilicet  qua  se  Andromache  ferebat 
ad  soceros  nec  videbatur  ab  aliquo.  ego,  inqmt,  evado 
ad  summi  fiastigia  culminiSf  hoc  est  vadendo  et  ascendeDdo 
pervenio  ad  fastigia  culminia  Bummi,  unde  ieln  mmwf^ 
rmseri  iadahant  inrita  Tmcri:  iilo^  inquit,  perrem  nnd^ 
nostri  satis  instanter  tela  iaciebaDt^  sed  frustra.  testndc 
enim  superius  descripta  telis  ipsis  adimebat  effectum.  dicit 
iam  consilium  suum  qnod  suggesserat  necessitas  pro  ratioBe 
loei  ac  temporis  et  personarum.  in  summo  enim  fnerunts* 
qui  adversus  hostis  in  imo  positos  inpediente  testudine 
finstra  pugnabant.  oportunum  ad  obtiuendum  fuit^  si 
provideretur   aliquid    quod   non   qnalicumqiie    ictu    testn- 


4  eoctraneis  ed.  19  nec  LE  «i  nec  t\  19 — 20  i7wi*mm 
ffressibus  aequari  LE  ed.  fiiaterms  gressm  aeguare  r.  ^5  unde 
om.  ed.  30  fuerant  K.  31  adtersus  om,  ed.  |  inpedieni  ^ 
testudine  Llt  in^j^dimit  t.  noa  temere  mut.  ed. 


AENEIDOS  n  213 

dinem  laederet,  sed  opprimeret  pondere/  turrim  in  jprae- 460 
cipUi  sta/ntem  summisque  stib  astra  eductam  tecUs,  unde 
omnis  Troia  videri  et  Banaum  soUtae  naves  et  Achaica 
castra,  adgressi  ferro  circwm  qua  summa  labantis  itmctwras 
5  tabtUata  daba/nt:  meritum  torris  dicitur,  sed  iam  solitis 
o£&ciis  non  necessariae  (omnis  enim  felicitas  Troiana  con- 
ciderat),  contemnenda  proinde  fuerat  quae  cum  ipsis  de- 
fensoribus  suis  mox  fuisset  arsura.  hanc,  inquit,  petimus 
ferro   et  abscissis  iuncturis   omnibus   quae  magnitudinem 

10  tantae  altitudinis  retinebant  conveUimus  dlUs  sedibus  m-  465 
pulimusque:  ea  lapsa  repente  rumam  cum  sonitu  traMt  et 
Danaum  super  agmina  late  incidit.     ecce  profuit  Aeneae 
consilium,   quod  repentinum  et  insperatum  ruinae  pondus 
adiuvit.    huius,  inquit,  concidens  magnitudo  Danaum  super 

16  agmina  late  incidit.  quod  dixit  late,  potuit  fieri  ut  ruina 
illa  super  plurimos  cecidisset  perindeque  non  paucos  ne- 
casset.  idcirco  posuit  Danaum  super  agmina,  ut  hoc 
dicendo  consilium  suum  praeferret  et  inventum.  ast  dlii 
subewnt:  hoc  ipsum  superfluens,  inquit,  hostium  multitudo 

ao  frustrata  est,  alii  quippe  continuo  successerunt.  nec  saxa 
nec  uUum  tdorum  interea  cessat  genus,  scilicet  quibus  ex- 
pugnaretur  recentior  multitudo. 

VestibtUum  ante  ipsum:  ipse  exponit  quid  sit  vestibulum 
dicens  primoque  in  limme  Pyrrhus  exulioit:  ferocem  natu-470 

S6  ram  hominis  monstrat  vel  eius  qui  plenae  victoriae  fidu- 
ciam  gereret.  sic  enim  Priami  domus  possessa  fuerat,  ut 
ad  ipsum  limen  et  vestibuli  pribris  ingressum  non  tantum 
intrepidus  verum  etiam  exultans  Pyrrhus  pervenisset.  tdis 
et  luce  corusct/is  a^na:  erectus  animo  et  conspicuus  muni- 

90  mentis  armorum.  qudlis  ul)i  in  hicem  coluber  mala  gra- 
mina  pastus,   frigida   sub    terra    tumidum    quem    bruma 


19  superfluens  om.  ed.  23  ea  ponit  LB  exponit  r.  |  quid 
L  quod  B  coir.  r  »  L.  |  poBt  vestibulum  lacunam  quattuor- 
decim  fere  litterarmn,  deinde  lemma  incipiens  ab  in  limine 
habet  L  item  sine  lacuna  B  dicens  primoque  inseroi  ipse  —  sit 
om.  ^vestibulnm  primam  ianuae  partem  poBuit  primoque*^  inter- 
poL  ed.        29  dhena  ed. 


il4         DONATI  mTEBPR.  VERG. 

iegthai,  mmc  posUls  novm  e^iviis  nitidiisqnc  iuvfmta  lu- 
475  brica  cmvolvit  mhlato  pectore  icrga  arduus  ad  solem  d 
Utiguis  Tmcat  ore  irisidcls:  descriptums  hostem  natvira 
ferum,  aetate  insolentem  et  successibus  prosperis  super- 
bnin  ipse  qnoque  Aeneas  hostis  ajiimnm  iu  adversarios  i 
gereDs  qnali  bnnc  animali  eredidit  conparandnmV  sic» 
inquit,  saeviehat  nt  aerpens^  qui  Tomit  Tenena^  qui  neacit 
aliquando  misereri,  qui  captat  tempora  quibus  procedat 
aut  lateatj  qui  se  tunc  pntat  esse  formosum  eum  emergit 
ex  iatebris.  haec  conparaiio  in  deformationem  proficit  w 
Pyrrhi;  nam  nt  serpens  non  virtnte,  sed  veaeno  confidit, 
ita  et  huic  non  arma  ad  capiendam  victoriam,  sed  in' 
sidias  adserit  profnisse  nee  umquam  in  proeliis  visum 
nisi  tnnc  cim  alienis  dolis  procurata  victoria  est.  urui 
ingens  Ftriphas  et  cqmrum  agitator  AcJiillis,  afmiger  Auio-  is 
?nedonf  una  omnis  SGgria  pubcs:  omnes  isti  qoid  faciehant 
qui  iuncti  fuerant  Pjxrho?  succcdunt,  inquit,  tecto  d 
fiammas  ad  aUmina  iadafit:  virtutem  dicit  artemque  mit- 
tentium  flammas  ex  inferiore  parte  ad  altissima  culmina 
4^0tectorum.  ipsc  intei-  prlmos  correpta  dura  bipcnni  tifmnail 
pcrrumpit:  correpta  bipenni  hoc  est  properanter  bipemii 
rapta  perrumpebat  dnra  limina  hoc  est  fortia  et  qnae 
facile  superari  non  posseot.  potest  tamen  videri  bipennem 
duram  diiisse  hoc  est  idoneam  quae  tanti  roboris  fores 
perrumpere  pottmset;  denique  addidit  postisquc  a  cardimB 
iclUt  aeratos,  ut  appareret  durara  specieiu  fuisse  necessa- 
riam,  qnae  fimiitatem  aoratorum  postium  posset  evincere* 
iamque  excisa  tra^e  firma  cavavti  rohora  et  ingentcm  iat6 
dedit  ore  femstram:  ecce  ciuantum  vaiuit  hipennis  forti- 
tudo^  vicit  qnod  putahatur  vmci  non  posse.  adlusit  antem  » 
de  ostio  ad  fenestram,  ceterum  caveraam  dicere  dehuit 
factam,  in  ostio,  inquit^  fenestra  facta  est,  non  qua  posaet 
totus  homo  ad  interiora  perfeendere,  sed  per  qtiam  interini 

14  est  LR  ed.  esset?  15  achalliS  LR.  21  permmpit 

R  p^rj-upit  L  fn  auperacr.  man,  II,  22  perrumpebant  ed. 

32  inquit  fenestra  LR  ed.  fen.  inqu.  r  (quia  in  mtio  ad  ante- 
cedentia  retrahit). 


AENETOOS  n  215 

cemeretur  oculis   quid  interius  ageretur.     apparet  damus 
iniMS  et  a(ria  langa  patescuni,  appea^mt  Priami  et  veterum 
penetrcUia  regum  armaiosque  vident  stantis  in  Umine  primo:  485 
fenestra  illa  totum   quod  prospeotibus  hostium  negabatur 

5  ostendit.  videbatur  quippe  quicquid  interius  fidt,  Tide- 
bantur  in  ipso  vestibulo  observantes  armati.  ai  ^omus 
interior  gemitu  miseroque  tumuUu  misoetur  pemtusque  ca/oae 
ckmgoribus  aedes  femmeis  uhUant,  ferit  aurea  sidera  damor, 
tum  pavidae  tectis  matres  ingentUms  errcmt  amplexaeque  4^90 

10  tenent  postes  atque  oscuHa  figuM:  crescente  desperatione  et 
intercepta  spe  (clausa  enim  antea  domus  patuit)  plange- 
bant  feminae  omnes,  quae  interius  clamoribus  atque  ulu- 
latibus  -  prodebant  hostibus  extremam  formidinem  snam, 
quae  res  utique   accendebat   hostis    ut   perficerent  inten- 

15  tionem  suam.  denique  sequitur  instat.  vi  paMa  JPyrrhus. 
quis  enim  non  provocaretur  ad  effectum  plenissimum  rerum 
audiendo  talia  et  videndo?  descriptio  autem  domus  atque 
eius  amplitudo  non  frnstra  narrata  est,  in  qua  non  tan- 
tnm  aedificiorum  ambitio  praeferebatur  venmi  etiam  mon- 

so  strabatur  nobilitas  et  superior  felicitas  Priami.  dixit  enim 
apparent  Priami  et  veterum  penetralia  regum,  ut  osten- 
deret  regnum  quod  Priamus  tenuit  per  maiores  eius  ad 
eum  sucoedendo  pervenisse.  quanti  autem  doloris  fuit 
una    nocte    concidisse    penitus    quod   per    infinitos    reges 

25  multis  etiam  saeculis  florueritl  armatosque  vident  stantis 
in  limine  primo:  ipsi  sunt  de  quibus  dixit  imas  obsedere 
fores.  instat  vi  patria  Pyrrhus:  nec  claustra  nec  ipsi 
custodes  sufferre  valent,  labat  ariete  crebro  ianua  et  emoU 
procumbuni   cardine  postes,     cum    eo    magis  Pyrrhus  in- 

30  sisteret,  quia  viderat  armatos  interius,  et  evertendis  foribus 
operam  daret,  maiorem  vim  nec  claustra  nec  custodes  qui 


11  clausae  L  ed.  clausa  cum  rasura  B  clausa  enim  nos.  { 
ante  eaLB,  antea  r  ed.  |  patuit  om.  ed.  12  omnes  quae  LB  ed. 
omnesque  r.  16  effectum  LB,  sed  in  affectum  cozr.  B  ipse. 
26  floruefot  ed.  27  ante  nec  claustra  atramento  repetitum  instat 
vi  patria  PyrrhusLR  om.  ed.  28  emoto  ed.  81  maiorem  — 
216,  1  custodes  mutando  et  perperam  distinguendo  corrupit  edi 


216  DONAH  INTEHFB.  TSRG. 

mtos  adfiruit  nec  povtoi  ipsi  potflrant  ferre.  enstode» 
pooteft  etiam.  poasiimiis  aeeipere,  qnoniam  alio  nomdne 
etiam  eastodes  aj^iellaiitiir  dieti  a  enetodieiido;  ipBie  enim 
mtentibiis  iaaiia  enstoditor  et  fixma  stabiJiBqiie  perdmt 
et  qnieqmd  in  onmi  domo  eet  plena  Me  Berfator.  omnia  s 
itaqne  enm  defioerent,  enm  ipsiB  eversa  postilms  ad  plennm 
obtinente  Tiolentia  eecidemnt.    fii  ina  vi,  rumpuni  €MbiiS 

4,96primaique  irucidant  mmissi  Danai  ei  late  hea  milUie  Cfom^ 
pleni:  vis^  inqnit,  iannam  patefecit,  yns  aditnm  dedit  td 
interioia  tendendi  caesiB  qnam  primnm  qni  in  ipso  Teeti-  ii 
bnlo  primi  yiolentis  oocurrerant.  nm  eie,  afffferibus  mp(MB 
emn  ^pwmeus  amma  esoiU  qppaeikuque  evieii  ffurgite  meUe, 
feriur.  m  arva  furens  eumulo  camposque  per  emms  emm 
stdbuHs  armenta  trahU:  conparatio,  qua  meliuB  posnt 
adTerti  qnalia  illa  Yis  fiierit  Pyxrbi,  qnalis  etiam  ceteramm.  if 
in  torrentis  eonparatione  qni  inmensos  aggeres  ad  finnis- 
simas  obices  nunpit  et  ita  efFiisns  saeyit,  nt  quicqnid  in- 
venerit  perdat  ant  rapiat,  potiorem  ynlt  extitisse  violen- 
tiam  dicendo  non  sic,  aggeribus  mptis  cum  spumeus  amnis 
exiit   oppositasque  eyicit  gurgite  moles.     vidi  ipse  furen-u 

600^  caede  Neqptolemum  geminosque  in  Umine  Atridas, 
yidi,  inquit,  furore  plurimos  hostium  ferri  et  mfinitomm 
non  satiari  suppliciis.  vidi  Hecuham  centumque  nurus 
Priamumque  per  aras  sanguine  foedantem  quos  ipse  sacra- 
verat  ignis.    qmnquaginta  iUi  tkalami,  ^es  tanta  nepotum,  u 

605  barharico  postes  auro  spoUisque  superhi  procubuere,  tenent 
Danai  qua  defidt  ignis.  vidi,  inquit,  multa  indigna  (illic 
enim  fuit  auxilium  praebens  domui  regis,  inde  contigit  ut 
malorum  omniimi  spectator  esset  qui  yenerat  defensurus), 
ut  responderet  illi  parti  qua  dixit  in  libri  istius  capiteso 
(5)  „quaeque  ipse  misenima  vidi^S  et  est  genus  proposi- 
tionis;  nam  dictums  est  Priameiae  mortis  exitium,  ut 
ostendat    quomodo    aras    et    ignis    quos   ipse    aliquando 

10  quam  primum  ultima  verba  prioris  librarii  L  fol.  66  fin., 
incipit  alter  a  qui  in  ipso  fol.  67  in.         16  averti  LB  corr.  r. 
28  fuit  LB  ed.  fui  r.   |    ut  om.  B  add.  r.  29  esset  qmi 

venerat  LB  ed.  essem  q,  veneram  r. 


AENEIDOS  n  217 

sacraYerat  foedarit  sangume  suo.  tenent  Danai  qua  de- 
ficit  ignis:  non  dudt  tenent  Danai  qua  ignis  non  fnit,  sed 
qua  deficit,  ut  ostenderet  omnia  iam  fuisse  consumpta. 
ignis   enim  ubi  habuerit  quod  absumat,  Tiget,  absumptis 

5  autem  quibus  nutriebatur  et  vigebat  valere  non  potest. 
illa  ergo  parte  ibant  Graeci  qua  ignis  defecerat  neque 
adhuc  snpererat  quod  ardere  posset.  exponamus  nunc 
quae  in  hunc  locum  tractanda  distulimus;  ait  enim  „yidi 
ipse  fnrentem  caede  Neoptolemum  geminosque  in  limine 

10  Atridas",  et  est  vidi  Neoptolemum,  vidi  geminos  Atridas, 
ut  bis  intellegatur  yidi.  sed  et  Atridas  debemus  farentis 
intellegere  ut  Nedptolemum.  vidi  Hecubam  centumque 
nurus  Priamumque:  hic  quoque  ter  accipiendum  est  yidi, 
ut  sit  vidi  Hecubam,  vidi  nurus,  vidi  Priamum.     hucus- 

15  que  intellegendum  est  vidi,  quod  ipsum  noluit  crebro  po- 
nere,  ne  inferret  dictioni  foeditatem.  item  dixit  quinqua- 
ginta  illi  thalami,  spes  tanta  nepotum,  barbarico  postes 
auro  spoliisque  superbi  procubuere:  sicuti  ad  omnia  apta- 
tum  est  vidi,  ita  et  in  communi  omnibus  respondet  pro- 

90  cubuere  hoc  modo:  procubuerunt,  inquit,  quinquaginta 
thalami  cum  tanta  nepotum  spe,  procubuerunt  et  postes 
barbarico  auro  superbi  et  spoliis.  aurum  barbaricimi  ad 
omatum  postium  pertinet  eorumque  fabricam,  qua  fuerant 
superbL     fabrica   autem  barbarica ,  ut  nomen   sit 

S5  artis;  opus  quippe  quod  barbaricum  dicitur  ceteris  praestat. 
item  spoliis  superbi,  id  est  glorias  ostendentes  praetereun- 
tibus  eorum  dominorum  qui  illa  pugnando  atque  vincendo 
retraxissent  hostibus  superatis.  superbi  ergo  omatu  artis 
atque  materiae,  superbi  etiam  spoliis. 

1  foedaret  LE  foedasset  ed.  foedarit  nos.  6  deficerat  LR 
defieeret  ed.  11  ubi  intellegatur  LR  u.  intellegitur  ed.  ut  his 
intellegatur  noB.  19  in  communibus  L  ed.  in  communi  R  in 
communi  omnibus  r ,  quod  recipiendam  putavi,  in  communi  hic 
omntbua  r.  23  fabrica  qua  LR  fabricam  qua  ed.  24  post  barba- 
rica  sex  fere  litteraram  spatium  vacat  in  L  ea  est  vel  simile  ali- 
quid  excidisse  patet:  cf.  11, 777.  26  gloriam  ed.  28  detraxissent 
ed.  cf.  389.  I  ornatu  artis  L  ed.  omat  uariis  E  ornatibus  variis  r. 
29  materiae  LB  ed.  materia  r.  |  superbia  LR  superbi  r  ed. 


DOKATI  INTERPR.  YERG, 

Forsifan  ct  Friami  fue^-mt  qtme  fata  reqtiiras:    utitur' 
referens  magno  conpeadio,  ut  quod  sciebat  quaeri  potuisse 
sponte  ingerat  quam  eJtpectet  interrogatioaem.    mala  enim 

sua   et   plena   crudelitati& , yel  maiime  tempore   quo 

quies    omnibus    defuit    optabat   maturiug   facto   £iie    con*  i 
cludere.     forsitan,  inquit,  et  Priami  fuerint  quae  fata  re* 
quiras:    dioendo   et  Priami   oetendit   omnis  quorum  supi*a 
meininit   esse   consumptos.     licet   iam   dixerit  omnia  pro- 
cubuisse,  dixerit  etiam  Priamum  ipsum  interissej  cuiu  aras 
foedasset  sanguine  suo,  non  Loc  idem  repetit^  sed  ordinem  n) 
nunc   et  geuus   mortis   eius   expoiut   et  indignum    erituni 
vitae   fortunamque   eius   miserabilem   memorat.     urbis  uU 
captdt  vasum  convulsaque  mdit  Umim  kctfyrum  et  medium 
in  penetraUbus  hostem:   crescentium  malorura  ubi  sic  fieri 
vidit   augmenta,    ut   nibil   iam   nisi    captiyitas    superesaet  is 
(invasa   enim   civitate   quid  restabat   spei?     accessum  est 
ad   limen   domus,   suiiipsit   augmentum   desperatio,   bostis 
non   tantum   ingressus   Yerum   etiaTu   usque    ad  penetralia 
pervenit,  quod  fuit  extremum),  quid  facere  debuit  sapien- 
tisaimus  rex  nisi  captivitatem  indignam  qualicumque  mortis  » 
exitu  praevenire?  inferre  sibi  manus  nec  poterat  nec  aude- 
510  bat.    arma  diu  smtor  desueta  tretneniihus  aevo  circumdai 
nf.qukquam  umeris  et  inutile  fen-um:  bis  accipiendiim  cir- 
cumdat,  ut  sit  cLrcumdat  arma,  circumdat  ferrum.    cin^iur 
ac  dmsos  ferlur  moriturus   tn  hosiis:    visum   est   ei   amm  sa 
capere^    non   ut  peteret  pugnara   aut   certando    vietoriam 
quaereret,    sed   ut  in  armis   positus   pro  integro    et  iorti 


3  ingerat  LE  i.priug  ed,  4  poit  cntdelitatis  sex  fere  lit- 
teramm  apatiiim  vacat  iii  L  fata  eo  supplaas.  5  debuit  opta- 
hai  LR  optabatur  d^buit  ed.  defuit  optabat  noa.  8  Ucet  LE 
ilicet  ed,       10  foedasne  LE  -set  r  ed.  |  fwn  LR  tamen  n.  ed, 

1%  et  nunc  LR  nunc  et  r  ed.  16  ubi  nihil  LR  uft  f*.  r 

ut  n.  nos.  16  invasa  LK  capta  ed,  18  poet  ingressus 

rasurae  qnattuor  fere  Btteramm  veatigia  in  L;  nihil  deest,  in* 
gregsu^  ^ubBtantivuni   est  peudena  ab  i^sque  ad  ct  prooem,  in* 

23  aceipiendumi  LR  u.  est  ed,  24  ut  mt  drcumdat  om.  E 
add.  r  =  L.  25  ei  urma  LR.  ed.  et  deletum  vult  E  ipae  ** 
nos.        26  peteret  LR  iniret  ed. 


AENEIDOS  n  219 

procumberet'  desueta  trementibus  aevo  circumdat  nequic- 
quam  umeris  et  inutile  ferrum.  et  personam  et  res  inutilis 
posuit;  nam  diu  desueta  arma  hoc  est  quae  in  usu  esse 
desierant  superveniente  domini  senectute  perindeque  otiosi 

5  et  fessi  ac  per  hoc  vetustate  corrupta  umeris  antiquitate 
dissolutis  inposuit  et  inutile  ferrum,  quod  absumpsisset 
robigo  longi  temporis.  his  gestis  cingitur  hoc  est  armatur 
et  quasi  certaturi  specie  in  confertos  hostis  moriturus 
egreditur.     iste  usque  adeo  adfectum  moriendi  habuit,  ut 

10  unus,  senex,  otio  quoque  longissimo  dissolutus,  desuetu- 
dine  torpidus  iret  in  hostis  densos  auctorem  suae  mortis 
facile  inyenturus  in  plurimis.  hoc  loco  plerique  errantes 
putant  Priamum  amentia  quadam  ductum  hoc  vel  teme- 
ritate  fecisse  (fecit  consilio  et  singulari  prudentia  qua  uti 

15  solent  in  extremis  sapientes,  ut  moreretur  potius  quam 
captivitatis  ludibriis  subiaceret),  sed  falluntur  isti  intelle- 
gentibus  ex  subiectis.  poeta  enim  divino  ingenio  prae- 
ditus  loca  semper  ac  tempora  personasque  pertractans 
dedit  viro   prudentiam   et  in  adversis  aptissimam  consilii 

so  definitionem,  quoniam  hostes  obtinuerant  patriam,  posse- 
derant  domum,  penetralia  quoque  diripiebant.  temporis 
in  persona  mulieris  alia  sententia  fuit,  quae  pro  ingenio 
feminei  sexus  arbitrata  virum  suum  turbatum  ex  prae- 
sentibus  amentia  ferri qime  mens  tam  dira,  mi- 

2S  serrime   conitmx,    inpulit   his   cingi  idis?    aut  quo  ruis?620 
inquit,  non  taU  auxilio  nec  defensoribus  istis  tempus  eget, 
non,  si  ipse  meus  mmc  adforet  Hector.     huc  tandem  con- 


1  procubwet  L  procumburet  R  sequitur  in  utroque   atre- 
mentibus  omisso  desuet.  2  cingitur  post  ferrum  in  marg. 

additum  vult  r  contra  Donati  distinctionem,  ut  docet  inferius 
his  gestis  cingitwr.  8  certatwr  LE  certaturus  r  certaturi  ed.  | 
confertus  LR.  9  effectum  R  corr.  r.  11  iret  LR  isset  ed. 
14  fecit  LR  qmd  f.  ed.  16 — 17  degentibus  ex  LR  de  versi- 
bus  T  discedentes  ex  ed.  intellegentibus  ex  nos  cf.  633  (de  hoc 
dativi  U8U  v.  Madvig  gramm.  241  n.  6).  19  vero  R  viro  r. 
20  possiderant  LR.  21  temporis  deletum  vult  r.  24  post 
ferri  spatium  undecim  litterarum  vacat  in  L  supplendum  puto 
ut  eum  vidit.        25  couis  R  quo  ruis  r. 


220  DOSATI  WnSSFSL  TEBG. 

eeie,  kaec  mrm  Utdrikar  ommit,  ami  wtoriere  aUmuh  tnmUfit 
HeeoiNi  pawoiuyii  tflnis  mm  ecmvsDiie  labcirilNis  belli  OKisli- 
nmis  iHimi  Tiiieendi  yek  utiqnB  eertudi  stiiiiiilo  pfOToetii: 
aniia  eerte  ipsa  loliigiiie  ae  Tetostate  et  degiiefaidiiie  eor- 
ruptft,  mdlo  dimieaiiiii  eomiiiodo  profutmm,  boii  poow  a  s 
eene  defendi  patriam  illo  yek  maTiino  tenoqpore  qoo  iirreiies 
et  fortisBimi  perierant,  nee  loei  esse  fidneiam,  com  ism 
hostes  in  ^sis  domiis  penetralibas  degerent,  non  tantnm 
ipsum  perditiB  omnibos  siibfenire  non  posse,  sed  ne  ^jiSQni 
qnidem  Heetorem,  si  etiam  tone  mansisset  inoohimis.  bne  ii 
tandem  ooneede,  baee  an  taebitiir  omnis,  ant  moriere 
simnl:  aliqidd  naminis  ara  ista  rethiet,  omnis  fiunet  ssItos 
ant,  81  nibil  Talnerit,  omnes  pariier  morieiiiiir.     sie  ore 

btbeffata  reeqni  ad  sese  et  saera  lamffaecum  tn  setie  loeami: 

eoiiis  aetatis  foit  yel  qnatinm  ririnm  inde  apparet,  is 

qnando  bnnc  mnlier  amis  ab  incepto  reToearit  et  in  saera 
sede  coiisiiliiiL 

Ecee  autem  dapeus  J^frrki  de  caede  FoiUes,  umis  nai(h 
rum  Friami,  per  tda,  per  hostis  porHdbus  longis  fugU  et 
vacua  atria  lustrat  saudus.     ittum  ardens  infesto  vuineren 

530  PyrrhfM  insequitur  iam  iamque  manu  tenet  et  premit  hasta. 
uit  ta/ndem  ante  oculos  evasit  et  ora  parentum,  concidit  ac 
multo  vitam  cum  sa/nguvne  fudit:  fortunam  Priami,  quam 
supra  proposuit  poeta,  describit.  yoluit  enim  mori,  oc- 
currit  uxor  ne  fieret,  sed  casus  attulit  viam  pereundi.  ss 
Polites  quippe,  unus  ex  filiis  eius,  Pjrrlii  yulnere  letali 
percussus,  servavit  ex  eventu  animam,  donec  ad  con- 
spectum  parentum  fagiens  perveniret,  sed  urgente  hoste  et 
ita  inminente,  ut  alio  ictu  saucium  gravius  premeret,  con- 
cidit  et  mortuus  est.  bic  poeta  definit  animam  esse  so 
sanguinem  aut  in  sanguine  esse  animam.     denique  effuso 


3  velutque  LB  vel  utique  nos  causa  veluti  ed.       8  degerant 
LB  -^ent  r  ed.  11  mori  hR  ere  add.  r  simid  add.  r'. 

12  omnis  LB  aut  o.  r.  13  ore  om.  LB.         14  post  locavit 

sex  fere  litterarom  spatium  vacat  in  L  suppleas  Ftiamus. 
19—20  cuacua  L  euacua  B  et  vacua  L  11  man.  r.  28  quem 

LB  quam  ed.        24  posuit  B  ed.  propoauit  r  =  L. 


AENEIDOS  II  221 

Politis  sanguine  anima  quoque  cum  ipso  consumpta  est. 
ecce  fortuna  Priami  et  iiatum,  cuius  causa  factum  est  ut 
filius  eius  letaliter  percussus  vicerit  valentem  hostem,  ut 
ante  oculos  patrios  caderet.     hic  Priamus,  quamqucm  in 

5  media  iam  morie  tenetm,  non  tamen  ahstinuit^  nec  voci 
iraeque  peperdt:  ecce  inventa  est  quaesitae  mortis  occasio: 
nec  Pyrrhus  potuit  Politen  saucium  fortis  et  yalens  sequi 
fugientem  nec  per  longa  spatia  currentem  alius  percus- 
sor   excepit;    totum  enim   fortuna   servayerat  Priamo,  ut 

10  causas  mortis  quas  quaerebat  incurreret.     deniquQ  factum 
est;    nam    excitatus   luctu    et    acerbitate    mortis    fili   in- 
manissimi  hostis  feram  naturam  maledictis  in  se  durissi- 
mis  provocabat.    [at  tibi  pro  scelere,  exdamat,  pro  taUbus  636 
ausisj  dii,  inquit,  siqtui  est  caelo  pietas  quae  talia  curet, 

16  persolvant  grates  dignas  et  praemia  reddant  dehita:  dii 
tibi,  hoc  est  praesentes,  ad  quorum  se  suffragium  defen- 
sionemque  contulerat,  et  si  est  in  caelo  aliqua  pietas 
numinum  quae  nefarie  commissa  reciprocis  ultionibus  vin- 
dicent,  persblvant  meritis  tuis  detestabilibus  congrua.    in- 

20  cipit  iam  unius  facti  crimina  memorare  dilatans  invidiam 
quamvis  in  hostis  personam.  qui  nati  coram  me  cernere 
letum  fecisti  et  patrios  foedasti  fimere  vultus:  hoc  ex  oc- 
casione  obiciebat  Pjnrrho  pro  crimine,  quasi  Politen  ipSe 
distulisset,  ut  ante  ora  parentum  occumberet,  quasi  quod 

25  casus  attulerat  alienus  culpae  deberet  adplicari.  qui  nati 
coram  me  cemere  letum  fecisti  et  patrios  foedasti  funere 
vultus:    non   culpat  hostem,   quod  Politen  occidit   (stulte 


1  polito  LE  polite  r  Politae  ed.,  sed  663  poUiis  XE. 
2  fortunam  ed.  8  vicerit  i.  e.  currendo.  6  tam  LR  tamen 
L  n  man.  r.  |  ahstenuit  LR  corr.  r.  6  q^Mesita  ed.  7  nec 
LR  nam  ed.  |  sequi  LR  consequi  R  ipse,  8  currentem  LR 
-ndo  I  currens  ed.  |  alius  L  cUiu//  cmn  rasura  R  alium  r  ali- 
cuius  ed.  8 — 9  percussore  accepit  L  -rem  a.  R  percussionem  a. 
ed.  percussor  excepit  nos.  .  10  quas  LR  quam  r.  18  pro- 
vocavit  r.  \  at — 14  ausis  deest  in  LR,  sed  explicatur;  tihi  post 
inquit  contra  metrum  inseruit  LR,  delevi  cum  ed.  18  vin- 
dicet  ed.  21  personam  LR  ed.  persona?         26  alienus  LR 

alterius  ed.  1  dehuerat  LR  ed.  deheret  nos. 


222         DOKAH  INT8BFR.  VEBG. 

qmppe  fieeMt  lioe  refxAeadere  in  ea  qiiod;  ttt  diiiiiiiis, 
inre  beUi  iM^Mit  aut  feeent),  sed  et  eiilp«l  qiMld  MH 
hoi^  eed  eveutiis  atinlerttt,  qnod  non  fimiet  nm  doleiBS 
et  dendecane  morL    post  meledieta  etiaiB  contieift  ^ifli- 

!>40Betiitt  ^Dene  ^  mm  Uk  sahm  qm  te  mmtkis  AiMks  s 
iM$  1»  Aoslir  fidt  R^iamo,  sed  imu  fidemqtte  siifplieis  mh 
ImU  earpitsgue  exmiffue  seg^ukkro  reddidit  Msdeiremn  me^ 
m  mea  regna  remisit..  ^iiees  ttbi,  inqitit,  et  iM)l»titate 
▼elnt  pitomi  nondniB  gttndes,  eem  AehiUes  pater  tam 
non  sit,  hoc  est  mater  tna  in  Ac^illir  tiftatnnMiiilo  j^^ 
te  adnlterio  eoneqptimi  protnlit.  hoe  imvxa  Me  ar|^ 
mento  con&mn^,  si  fiihis,  inqnit,  AeyUtt  es^^  smrweim 
iii  persona  mea  quod  ilk  motoratione  eosto^i^  ser^aiM. 
nam  eum  ei  sap]^ez  e^asem^  emlrait  potins  et  doluit  fdi^ 
tunam  meain  quaan  mhi  in  adtm»  gtvliuiatiis  eet  edt-ts 
pusque  Hectoris  i^didit  et  me  remisit  in  statu  quo  iiL 
quia  adstmebat  Achillis  factum  et  Tolebat  eum  iuste  ali- 
quid  ostendere  praestitisse,  ut  ex  hoc  deformaret  personam 
Pyrrhi,  tacuit  ille  scelerati  hominis  flftcinus:  percepto 
auri  ingenti  pondere  dimisit  ad  sepulturam,  victus  scilicet  90 
non  humanitate,  sed  praemio.  cumque  alia  quoque  exer- 
cere  posset  in  supplicem,  me  quoque  in  regnum  nieum 
redire  permisit.  cum  autem  de  concesso  Hectoris  corpore 
loqueretur,  bene  poeta  posuit  reddidit;  hostibus  enim  sola 
anima  debetur  hostilis,  corpus  autem,  quoniam  in  nullius  ts 
est  potestate,  dimittitur  sepulturae:  reddidit  ergo,  quoniam 
hoc  contra  humanitatis  leges  inlicite  tenebatur.    sic  fcstus 

6^6  senior  telumque  inhelle  sine  ictu  coniecit:    ecce  desiderium 

2  eeulpat  LR  hoc  cuJpat  H  ed.  et  culpat  0.  4  eonucia 

LB  corr.  L  H  man.  r.  7  ex  sanguine  LR  corr.  L  H  man.  r. 
9  velut  om.  ed.  10  matrimonium  ed.  11  adulterium  LR 
corr.  L  H  man.  r.  14  ei  LR  ad  eum  ed.  |  essem  LR  issem 
ed.  I  docuit  LR  doluit  adnotat  R  Bubstituit  r.  |  fortuna  mea  ed. 
16  quam  (ad  potius  referendum)  LR  qua  ed.  qui  ed.  poet. 
{mihi  in  adv.  grat.  est  i.  e.  adversis  meis  laetatus  est). 
le  statum  ed.  17  iustae  LR  coxr.  ed.  19  sodaratehR 

colrr.  ed.  |  funus  LB  ed.  faemus  no8  cf.  1,  484.  |  pereefita  l*Si 
*mod  p.  ed.        20  victus  LR  iustus  ed. 


AENEIDOS  n  223 

mortis  manifestum  post  malediota  et  iniurias  senex  iuvenem 
provocat  nec  corporis  nec  teli  suffragante  virtute.  telum 
ait  inbelle,  ut  firmaretur  quod  superius  dixit  „et  inutile 
ferrum".     quod  autem  dixit  sine  ictu  coniecit,  praecedens 

5  dictum  Yoluit  adprobari;  positum  est  enim  „trementibus 
aevo  circumdat  nequicquam  umeris".  ratux)  qttod  proUnus 
aere  repulsum  et  summo  dipei  neguicquam  umhone  pependit: 
nonnulli  hic  faciunt  inanissimam  quaestionem  dicentes  non 
posse  pendere   quod  repellitur.     his  ergo  reddenda  ratio 

10  est,  ut  vacuato  quod  male  sentiunt  incipiant  sequi  quod 
prudenter  est  dictum.  nam  et  repulsum  est  et  pependit. 
missum  enim  telum  constabat  quod  vetustatis  vitio  foisset 
hebetatum,  quod  rigorem  perdidisset  illius  temporis,  quo 
in  usu  Priami  fuit,  cum  adhuc , 

15  emissum  ab  eo  qui  omne  virtutis  robur  cum  ipsis  iuventae 
temporibus  amisisset.  talis  ergo  teli  effectus  plenus  esse 
non  potuit,  ut  perforato  penitus  scuto  ad  hominis  corpus 
et  exitium  perveniret,  nec  tamen  in  totum  inef&cax  fuit. 
repulsum  est  enim  resistente  aere,  sic  tamen,   ut  pendens 

20  inhaereret,  penetrato  scilicet  aliqua  ex  parte  scuti  contextu. 
hinc  intellegendum  est  qualis  in  primis  annis  fuerit  Pria- 
mus,  quem  non  fefellit  in  illa  aetate  destinatio  feriendi; 
obtinuisset  enim,  si  corporis  etiam  tum  vis  et  teli  sub- 
stantia  perdurasset.     qualis   autem   etiam  Pyrrhus   osten- 

25  ditur  qui  ictum  senis  vitare  non  potuit!  cui  Fyrrhus 
referes  ergo  haec  et  nuntius  ibis  Pelidae  genitori,  i/W  mca 
tristia  faeta  degeneremque  Neoptolemum  narrare  memenfo: 


1  iuve  R  iuvenem  r.  2  sui  fragante  L  suffragante  in 

rasura  R  sui  suffr.  ed.  4  rerum  R  ferrum  r.  6  adpro- 

bare  R.  13  temporis  quod  LR  ed.  quo  r.  14  post  cum 

adhuc  sequitur  spatium  yiginti  Htterarum  vacuum  in  L  tum 
adhuc  R  adhtu:  deletnm  vult  R  ipse  vel  r  adhuc  om.  ^telum 
ipsum  foisset"  inseruit  ed.:  iuvenis  fhreret  vigore  vel  simile 
sdiquid  supplendum  est  ita,  ut  missum^  non  emissum  legatur 
propter  anaphoram.  18  pervenisset  ed.  20  inhaereret  LR 
in  hoc  esset  ed.  |  conteetu  ed.  21  hic  ed.  23  tumoris  LR 
tum  vis  nos  rohoris  ed.  24  quales  LR  qualis  r  ed.  |  autem 
LR  a.  fueiit  ed.        27  tristitia  LR. 


4 


224         DONATT  mTERPE.  YEBG. 

660  num  morere:    qoale    raspousum    deberet    iratus    dara  oi 
maledictis  at   inianiK  motus    expressit;    in   ipaa  enim  re- 
spoDMone    ostendit    se    yerbis    potius    Pxi&mi    et    obiecti» 
saevissimii  exdtatmn,   dum  eadem   replicat:    ibis,   inqttit, 
ot  patri  meo  ipse  referas  male  gesta  mea  et  crudelis  acttis  l 
et   me   degenerem  nunties^   interea  morere.      ecce   brevitad 
necessarie   posita:    properare    enim   Pjrrhus   ad   ultionem 
debmt   qnem   tanta   commoverant,     hoc  diecns  altaria  ad 
ipsa  tremmtem  traxit  d  in  multo  lapsantem  sangmnt  nati: 
eoce  animua  vebementer  irati.    boc,  inquit,  dieens^  boe  estio 
dum    adbuc    lo  quitor ,    traiit    senem ,    traxit    aetatis    vi  tio 
tremulum,    trasit    ad    ipsas    aras    deorum    quos    Priamus 
duterat   vindioes   fore,  traiit  lapsantem  in   filii   sanguine^ 
tantum  potuit  vis  iracundiae,  ut  non  consideraret  Pyrrliua 
in    Priami    nece    piaculum    se    admittere     et    inpietaten)  ii 
pleniasimaro   profiteri     fecit,   ut  dictum   est,   irati   mente  ■ 
eiistimaDB  se  non  sacrilegum  bominem  nequc  inpium  fore,  ■ 
sed  ipsnm  Priamum  reatum  inoursumm,  fli  aras  I6edatet 
sanguine  sno,  quas  hostiarum  caede  promereri  consueyerat, 
et  fili  sanguine  suum  quoque  misceret.     incipit  iam  de-to 
scriptio  necis  Priami,  in  qua  plerique  omissa  ordinatione 
sensus  a  vero  intellectu  dissociant  veritatem.     traxit,  in- 
quit,   trementem   inpUcuitque   comam  laeva  deocbrague  co- 
ruscum  extulU  ac  laieri  capulo  tenus  ahdidU  ensem.    melius 
non  puto  exponendum  hunc  locum  quam  ipsis  verbis  qui- » 
bus  factum  descriptum  est.     tenuit  on^nis  comas  Priami 
et  sinistra  manu  inplicavit  dextraque  extulit,  ipsas  scilioet 
comas  procul  dubio  cum   capite  abscidit.     quasi  abscisio 
capitis  jioiBL  auffwwBk  ad   perfieieBdam    bominis    necem, 

1  eo?  LB  ed.  et?  2  metus  LE  mo^M8  r  (c£  41  et  1,682) 
acerbissime  ed.  4  favissimis  LB  foed-  L  II  man.  ed.  mio-  r 
saevissimis  nos.  7  neeessario  ed.  9  lahsaniem  L  lapsan' 
tem  B  lahentem  ed.  lahantem  ed.  post.!  12  quos  LB  quas  ed. 
16  sed  admittere  L  set  a.  R  se  a.  r  infandum  ed.  16  irati 
LB  irata  r  ed.  11  existimans  se  LB  non  e.  se  r  e.  se  nee  ed. 
e.  se  non  nos.  21  ne  eis  B  necis  r  »  L.  24  abdedit  LB. 
26  omnem  comam  ed.  ^l  implicuit  ed.  (  exiuHt  LR 
inepte  add.  ed. 


AENEIDOS  n  225 

quoniam  Tehementer  irati  personam  induxerat,  et  lateri, 
inqiiit,  abdidit  ensem  usque  ad  capulum:  laten  intelle- 
gendum  est  non  suo  quasi  reyocans  in  yaginam,  sed  lateri 
PriamL    quid  tam  apertum,  quid  tam  evidens  in  eo  quod 

6  fecerat  natura  ferox,  iuventa  insolens,  iniuriis  exeitatns? 
abstulit  hominis  caput  et,  quia  hao  tantum-  poena  satiari 
non  potnit^  trunci  corporis  latus  et  iam  nihil  sentieniis 
inpresso  usque  ad  oapulum  gladio  perforavit  atqne  ita 
totum  ensem  abscondit,  quasi  illum  in  vagina  condidisset. 

10  hoo  f acfcum  infra  melius  apparet,  eum  funus  eius  et  genus 
mortis  Aenean  diceret  horruisse.  htiec,  inquit,  finis  Priami 
fatorum:  supra  enim  dixerat  „forsitan  et  Priami  faerint 
quae  fata  reqniras".  ecce  in  quem  finem  vitae  dilatus 
est   Priamus,   hic  exUus  iUtm  sorte  hUU:    quam  sortem555 

15  miserandus  invenit?  Troiam  incensam  et  proktpsa  viden- 
tem  Pergama,  tot  quondam  pqptdis  terrisque  superhum 
regnatorem  Asiae:  post  fiorem  regni,  post  retentum  tot 
saeculis  imperium  Troiam  ille  yidit  incensam  et  prolapsa 
PergaAoa.     quid  male  sit  dolendum  cemens  quis  speraret 

20  senem  iam  iamque  natura  deficiente  sine  dubio  moriturum 
perdito  quod  feUciter  egerat  imperii  cuhnine,  consumptis 
quoque  incendio  luiiyersis  tam  infelici  exitu  periturum? 
dehinc  succedit  adversorum  evidens  enumeratio  secuta  post 
mortem,    quoniam    quae   superius   dicta  sunt  ad  viventis 

15  Priami    cruciatus    pertinent    vel    certe    cum   oocideretur: 


4 — 5  quod  fecerat  L  quid  f,  R  obBCuia  adnot.  r  quaere  add. 
in  marg.  r .       6  quia  L  qui  R  quia  r,  sed  a  ab  eodem  deleta. 

7  trunoi  om.  ed.    |    et  om.  ed.        8  inpresso  LR  •'.  ei  ed. 
9  abscandit  LR  dbdidit  ed.        11  vnquit  om.  ed.        12  dixerat 
L  dixit  R  ed,       14  quia  exttum  LB,  hie  exitus  r  ed.,  quod  re- 
cepi,    quia   iUud   et  metro    excluditur   et   intellectn   caret. 
17 — 18  retentum  tot  saeculis  LR  tam  diutumum  ed.         19  do- 
lenda  LR  ed.  dolendum  nos.    j    cemeris  LR  eemeres  r  cemens 
ed.  noB:  sic  intellego:  si  quis  quid  male  sit  dolendum  cemeret, 
non  speraret.        20  iam  iamque  LR  que  om.  ed.  |  degente  LR 
deeedente  r  defidente  ed,        21  regerai  LR  ed.  rexerat  r  egerat 
no8.    .    24  quae .  om;  sunt  ipse  expunxtt  R.  |  viveniis  om.  ed* 
25  crudantur  R  cruciatwn  r. 

Don.  interpr.  Verg.   toI.  L  Ib 


[iatd    ingms    litore    truncus    amUsumque  mneris  eapui 
sine  nomine   corpusj.     iaeet:    nec  fuit  qni  ftmws  eius  de- 
Htae   sepultnrae   inaudaret.     iugetss:    houore   vei    corpore. 
litore:    ubi   litare   coBSudyerat,   quoniam   uitra  doiQiiiQ  et 
ant^  aras  constabat  Dceisiim.     tnmcm:  atque  ntiBam  mm  i 
divisus  in  partis!    et  sine  namine  corpus:   ordinatur  iacet 
ingeus  corpus  et  siiie  nomine,     nouiiulli  kic   sine   nomiae 
sine  digoitate  accipiunt,  sed  uon  ita  est;  nam  cum  corpoii 
detractum   fuerit   capnt,   erit   sine   noiniiie,   cnm   cognosci 
neqmTeril      iacet   ingens    litore   tnmcns,    iacet    avulsuDa  n» 
iimeriB   caput,   i&cet  sine  nomine  corpus:    separanda  sunt 
haec  a  superioribus  dom  pronuntiantur,  ne  intellectiis  pa- 
tens  facta  confusioDe  turbetiir.     ab  accusativo  emm    casu 
transieus   sl    ad   uoimnati^Ti    casus    decliuationem   pronun- 
tiaus   veniat,    facit    yitium    iungens   Troiam   iucensam    etii 
prolapsa   ^identem  Pergama^   tot  quondam  populis  terris* 
que    superbmn   regnatorem   Asiae    et   iacet    ingens    litore 
truncuSs   iacet   aTulsom   uiueris  caput,   iaeet   sine  nomine 
corpus,  ut  semel  positum  iacet  ad  tria  supm  dict^p^- 
neat,  quae  ipsa  tria  cnm  nominativo  sunt  posita,  supmora  n 
vero  cum  aceusativo,  proinde  haec  oportet  separari, 
560       At  me  tum  pnmum  saevus  eircumstetit  horror^  obsUpMi. 
subiit  eari  gmUoris  imctgo,    ut  re(f(-m    aequaevmti    truddi 
vtdnere  vidi  viiam  e^thalantem:  hoc^  inquit,  viao  time  pri* 
mum  me   horror   invasit;    considerans   qnippe   etiam  m8isi& 
adfectibuB   aliquid  simile   aut   iam   contigisse  aut  forsitan 
injuinere   nou   iiiaidter  commovebar;    vidi  enim  concidisse 
fortunam  regis   qui   aequaevus  mei  fiierit  patris,  vidi  ei- 
halantem    vitam    per    iugens    vxilnus*     ecce    ubi   probatur 

1  iacet  -^  t  eorpus  deeat  in  LE  inienii  eadem  ratione 
ductus  qua  1^26.  6  sine  corpm  LB  mmine  iuterpoi.  r  ed.  \ 
ordifiotor  LR  ordinatur  it4i  r  siue  ita  hob  om.  ed.  7  inqenu 
L  ingeni  R  ingmn  L  II  man.  r.  11  umeris  om.  E  add*  r  =  L. 
15  mtrim  LR  tntium  r  ed»  16  terntque  LR  regnisque  ed* 
11  et  ic^t  LH  et  om.  ed.  18  iaeet  amdsum  LE  i&ect  tm. 
qm  ad  av^  add.  ed.  |  iacet  sine  LR  iacet  om.  ed.  1$  mt  om. 
ed.   J   pcrtinet  ed.  22  priamum  LE  primum  r.  23      '" 

LR     "■  - 


add.  r.         26  effectihm  r. 


j 


AENEmOS  n  227 

praeter  abscisionem  capitis'  etiam  latus  eius  esse  perfossum. 
denique  hoc  Yult  esse  yuIiliis,  ceterum  avulsum  umeris 
capui  non  est  vulnus.  videre,  ait,  visus  sum  in  illo 
exemplo  imaginem  patris,  solitudinem  uxoris,  direptionem 

5  domus  nostrae  et  pueri  fili  mei  interitum.  hoc  est  quod 
dixit  subiit  cari  genitoris  imago,  ut  regem  aequaevimi 
crudeli  vidnere  vidi  vitam  exbalantem.  suMit  deserta 
Creusa  et  direpta  donms  et  parvi  casus  lulL  respicio  et 
quae  sit  me  circum  copia  lustro:    novissime,  inquit,  etiam 

10  me   considerans  qui  remanseram  solus.     deseruere  omnes  565 
defessi  et  corpora  saltu  ad  terram  misere  aut  ignibus  aegra 
c^^ere;  rediit  ad  illam  partem  qua  dixit  se  in  domo  Priami 
super  tecta  fuisse  cum  plurimis.     deseruerunt  me,  inquit, 
omnes  fessi  pugnando,  nullo  laboris  consequente  successu. 

15  nam  cum  summa  desperatio  esset,  aut  praecipites  sese 
dederant  aut  animas  suas  et  propria  corpora  tradiderant 
flammis.  ecce  etiam  hic  solimi  se  adserit  remansisse  lau- 
dans  occulte  fidem  suam  et  constantiam.  subtiliter  prae- 
teriens  excusat  et  matrem  suam,  quam  constabat  causam 

10  fuisse  malorum  omnium  quae  narrabat»    crnn  mihi  se,  non 
ante  ooulis  tam  clara,  videndam  ohtulit  et  pura  per  noctem  590 
in  luce  refulsit  cHma  parens  confessa  deam  qudlisque  videri 
caelicolis   et   quanta   solet   deoctraque   prehensum   contvnuit 
roseoque  haec  insuper  addidit  ore:   dixit  omnis  deseruisse 

u  quod  agebant,  cum  defenderent  domum  Priami  et  id  frustra 
facerent:  ipse  quo  modo  recesserit  dicit,  ne  videatur  etiam 
ipse  operis  labore  fatigatus  recessisse.  ontmes,  inquit,  la- 
borando  fessi  et  sine  aliqua  utilitate  certando  debiles 
redditi  taedio  adversarum  rerum  mori  maluerant  et  du- 

30  plieem  voluntariae  mortis  occasionem  nancti,  cum  altitudo 
non  deesset  et  incendia  dominarentur,  aut  praecipites  de- 
derant  sese  aut  petierant  flammas:  ne  et  ipse  alterum 
facerem  aut,  quod  supererat  tertium,  hostis  occideret  re- 

5  interitus  LE  ed.  -tum  r.        14  consequentes  LR  -te  r. 
16  animos  ed.   |   suas  om.  ed.        18  praeterens  R  praeferens  r. 
80  enarrabat  ed.  |  versus  567—588  silentio  praeteriit  Don. 
29  reddit  L.  |   maiuertmt  LB  ed.        38  superat  L. 


228  DONATI  mTERPK.  VERG, 

manentem,  mat-er  mea  nou,  ut  faeere  aolebat,  dubia  a3 
incerta,  sed  manifestior  remens  me  ab  ipsis  iiiefficacissimifi 
actibiiH  revocavit.  qnaEdo  enim  alieui  crederem,  nisi 
eadem  se  meis  obtutibus  aiue  fraude  obtulisset,  talem 
scilicBt  qualis  revera  fuit,  cum  deorum  numero  et  coeti-  a 
bu3  mjsceretur?  cuius  talis  extiterat  admonitio:  fiale,  quis 
b^bmdQmifas  iantus  dolor  ej:cliat  iras?  quid  furis  aut  quanam 
nostri  tiH  curu  rixessit?  haec  dictio  multa  eontiuet,  tangit 
eahn  Aeneae  ipsius  laudem,  qui  solus  toticns  remansit 
occifiis  ccteris  aut  defessis:  solus  tunc  in  classe  prima,  lO 
in  qua  fuenmt  Coroebus  et  Pantbus,  solus  etiam  cum 
veniret  ad  donium  Priami,  solus  cum  ab  ipao  post  iu- 
efficacem  expugnationem  ceteri  recessissent  coutinet  pur- 
gationem  personae  horainis  Yicti,  ut  sine  crtmine  videatur 
recessisse  de  patria,  et  bx  eo  ipso  laudem  sibi  vindicat,  n 
quod  uou  esset  recessurus,  nisi  vidisset  Troiano  imperio 
deos  esse  quam  homiues  inimicos,  perindeque  Graecifl,  ut 
saepe  fecit,  virtutia  meritum  tollit,  cum  eos  dicit  fecisse 
contra  imperium  Troiae  qui  obluctatioiiibus  humanis  su- 
perari  non  possenjt,  continet  praecipuum  ipsius  Aeneae  it 
meritmUj  cui  licuit  humanis  oculis  deos  videre  pracsentis. 
continet  purgationem  materni  facti,  quae  putabatur  malo- 
rum  quae  acciderant  causas  per  Paridem  atque  Helenam 
praebuisse.  nate  inquit;  pra*jmiait  pietatis  nomen,  ut  ad- 
mitteretur  facile  quod  fuerat  suasura;  nuilus  est  emm  16 
qui  filios  iu  contrarium  moneat.  quis  indomitas  tantus 
dolor  excitat  iras?  quid  furis?  aut  quouam  nostri  Ubi 
cura  recessit?  iratus,  ioquit,  et  fui-ens  quid  agere  debeas 
nescis;  utrumque  enim  consilio  est  inimicum.  doles,  ira- 
scetiis,  furi£  et  ultionem  quam  reperire  non  potes  ingrato  a^ 


4 


1  facere  LR  fere  r,  4  eadem  si  LR  e.  se  r  ed.  | 
Hbus  cd.  7  ut  R  aut  r.  10  clame  R  clasBe  r.  12  venisset 
ed,  13  ceteri  —  purgatiomm  om*  ed.  15  sibique  indicat  hR 
Bibi  vindicat  r  edF,  17  qimm  LR  magis  q,  vd.  18  eos  L 
eo  R  eos  r  deos  r  ed.  22  mutemi  fmii  quae  LR  w.  facti  ^,  r 
(gum  ad  seitBmn  poBitum)  cormpit  ed.  23  'per  LR  om.  e< 
non  edF. 


l-  *■ I 

edl^ 


AENEIDOS  n  229 

labore  sectaris.  cumque  vana  et  non  profutura  persequeris, 
curam  nostri  penitus  sensibus  reiecisti.  addidit  etiam  per- 
sonam  suam  personis  mortalibus,  non  quo  ipsa  quoque 
aliquid  pati  posset,   sed  quia  ipsa  fenebatur  in  omnibus, 

5  si  maritum,  filium,  nurum  perderet  sCut  nepotem.  incipit 
iam  singulorum  causas  enumerare,  quibus  ostendat  omnis 
periculis  oportimos,  nisi  cunctis  subveniatur.  non,  inquit, 
prius  aspicies  uhi  fessum  aetate  parenfem  liqueris  Anchisen, 
[superet  coniimme  Creusa  Asca/niusque  puer?  quos  omnis 

10  undique  Graiae  circum  errant  acies  et,  ni  mea  cura  resi- 
stat,  iam  flammae  ttderint  inimicus  et  hauserit  ensisj:  ecee  600 
dixit   senem,    de   corporis   autem  vitio  tacuit.     cur   enim 
diceret  ei   qui  patris  nosset,  et  cum  sufficeret  aetatis  ex 
qua   semper  est  debilis   senectus,   etiamsi   nullo   vitio   ex- 

16  trinsecus  praegravetur?  superet  coniunxne  Creusa  ver- 
tendum  est  et  rectum:  an  superet  coniunx  Creusa,  quam 
constabat  sexus  ratione  sibi  adesse  non  posse.  Ascanius- 
que  puer,  nec  consilio  filius  nec  per  aetatem  sua  virtute 
munitus.     cum  haec  proponit,   hoc    videtur    dicere:    dum 

20  quaeris  vincere  quos  non  potes,  perdes  tuos  ad  quem 
postea,  cum  pugnaveris,  rediturus?  cumulat  terrendo  per- 
suasionem  suam  et,  ne  desperatio  utique  interritum  magis 
alienaret  viri  fortis  animum,  nuntiat  opera  sua  omnis 
esse  incolumis,    sed  ex  proximitate  multorum  hostium  in 

25  summo  discrimine  constitutos  inminentibus  vel  maxime 
incendio   vel   flammis.     non  tibi   Tyndaridis  fades  invisa 


2  penitis  L  reditis  R  perditis  r  erutis  ed.  4  se  quia  LR 
corr.  r.  7  cunctis  sub  cum  spatio  octo  litteramm  L  cunctos 
sub  R  cunctis  subveniret  r  cunctis  subveniatur  nos  temere  mut. 
ed.    I    inquit  om.  ed.  8  superet — 11  ensis  deest  in  LR, 

sed  explicantur  versus  598 — 600  verbis  cumulat  etc.  13  pa- 
tris  —  aetatis  LR  (scilicet  vitium)  et  deL  r  omnia  substituit  r' 
patrem  —  aetas  ed.  15 — 16  adva^ndum  est  et  recte  ed. 

19  proponet  R  corr.  r.  20    quem  LR   quos   ed.    (interro- 

gative    accipiendum).  21   rediturus  LR   r.  non  es  ed.    | 

terrendo  LR  tessendo  H  texendo  0  ed.  22  atque  interitum 

LB   a.  interitus  rHO  ed.  utique  interritum  nos.  26  vel 

LR  et  ed. 


230  DOXATI  IKTEfiPfi.  TERG 

Lacamae  culpatmve  PariSt  divum  infdfmeniia,  divum  has 
cvertii  op€S  sternitqm  a  miimine  Tr&iam:  proi>ositio  huiiis 
rei  fiierat  necessaria,  nt  hoc  ipsum  Terum  esse  doceretur; 
hoc  eiiim  genere  potmt  iahifaere  vitt  fortia  impetum  et 
iiioitatos  animoa  frangere  inania  Yacuaquc  sectantts-  fecit  s 
hoc  Venus  etiam  propter  se;  noverat  enim  dici  sibi  pos^ 
ut  baec  pateremur  tu  fecisti-  ergo  non  inmerito  diiit  uon 
tibi  Tyndaridia  facies  invisa  Lacaenae  culpatusve  Paris, 
divum  inolementia,  divum  has  evertit  opes  stemitque  a 
CTdmino  Troiam  et,  quia  ipsius  invidiae  vel  maxime  apud  lO 
fiUum  pondere  premebatur,  ait  aspic€f  namque  ommm  quae 

W^nunc  obducta  tumti  mortalis  hebtiat  uisus  tihi   ei  umida 
circum    caligai   fmbem   eripiam:    [tu   nequa  parentis    inssa 
time  neu  praeceptis  parvre  recusaj:  inter  bomiues  ac  deos 
mediam  inesse  caligiiiem  fenmt  et  nebtiLam  quandam  con-  ii 
traetam   ex   umore   mortalis   oculos  bebetare,   banc  se  re-  j 
.  motoram  Yenns  promisit,  ut  videre  Aeneas  poseet  quod 
onmibus  ne&s  est  intaerL     aspice,  inquit,  et  ne  timeas 
iussa  parentis  observare,  quoniam  nihil  tibi  matema  pietas 
contrarium    iubet   et   praeceptis    religiosis   te  .commovet, » 
obtemperare  contende.     hic,  tibi  disiectus  moles  avuJsaque 

610  saxis  saxa  vides  mixtoqm  u/ndantem  ptdvere  fumum,  N^ptu- 
nus  muros  magnoque  emota  tridenti  fmdamenta  qucUit  to- 
tamque  a  sedibus  wrbem  eruit.  Mc  luno  Scaeas  saevissima 
portas  prima  tenet  sociumque  furens  a  navibus  agmen  ferro.  ss 

615  accincta  vocat,  iam  summas  arces  Tritonia  (respice)  Pallas 
insedit  nimbo  effulgens  et  Gorgone  saeva.  ipse  pater  Da- 
nais  animos  virisque  secu/ndas  sufficit,  ipse  deos  in  Dar- 
dana  suscitat  arma:  cum  ostenderet  non  Graecos  Troiano 


1  culpatusque  LR  (sed  infra  -ve)  -ve  r  ed.    |    divum  ind. 
LB  vertm  i.  ed.  (et  infra).  2  spemitque  LB  corr.  r  (infi» 

extemitque  LB).  13  tu  — 14  recusa  deest  in  LB,  sed  ex- 

plicatur.  15  messe  B  esse  r.  20  et  praec.  LB  sed  pr,  r'  ed.  | 
et  commovit  liK  quibus  te  commonet  r  (adnotato  in  marg.  quaere) 
te  commovet  nos.  21  eontendet  LB  contende  r.  |  incubidis  L 
in  cttpidis  B  hic  ubi  disi.  r.         24  erunt  B  eruit  r.  27  tw- 

sidet  LB.  I  emorgone  B  et  gorgone  r. 


AENEIDOS  n  231 

imperio,  sed  deos  infestos,  ehumeratis  et  demonstratis 
planmis  servayit  ad  ultimum  loyem.  nec  nomen  eius 
qaod  alii  celebrant  dixit,  sed  quo  ipsa  eum  appellare  de- 
buit  quae  fiierat  filia  eo  magis  illum.  onerans  invidia,  cum 

5  dicit  ipse  pater,  hoc  est  qui  contra  malum  aliorum  stu- 
dium  maiore  potestatis  auctoritate  pro  nobis  certare  de- 
buit,  ipse  non  tantum  Qraecorum  ftiutbr  est  verum  etiam 
ceteros  deos  in  odium  Troianae  utilitatis  accendit.  dat 
igitur  Yenus  remedium  coatra  haec.    ait  enim  eripe,  nate, 

10  fugam  finemque  inpone  lahori.  quia  sdebat  filium  non 
libenter  auditurum  consilium  fugae,  idcirco  supra  dixit 
„tu  nequa  parentis  iussa  time  neu  praeceptis  parere  recusa^S 
cedendum  enim  fuerat,  quando  etiam  ipse  contrarius  fuit 
qui  plus  poterat  et  suis  potius   quam  alienis  favere  de- 

15  buerat..    itaque  cum  suaderet  fiigam,  debuit  ostendere  qui- 
bus  auxiliis  inpleri  potuisset.    potuit  quippe  Aeneas  dicere 
quomodo  possum  fiigere  vallatas  hostium  telis  et  flammis? 
nusquam,  inquit,  ahero   et  tutum  patrio  te  limme  sistam»  620 
dixerat  et  spissis  nocUs  se  condidit  umbris:    non  dixit  re- 

M  cessit,  sed  se  ipsis  noctis  umbris  condidit.  apparent  dirae 
fades  inimicaque  Troiae  numina  magna  deum.  dirae  fa- 
cies,  quae  quid  pessimi  studii  animo  gererent  vultibus 
testarentur.  apparent  et  quae  nullius  oculis  videbantur 
solus    matre    mea   suffragante    cemebam    numina    magna 

26  deum.  potiora  numina  ipsa  debemus  intellegere,  quae  su- 
perius  dicta  sunt. 

Tum  vero  omne  mihi  visum  cormdere  i/n  ignisllium  626 
et  ex  imo  verti  Neptuma  Troia:  quando  non  tantum  Grae- 
cos  verum  etiam  potiores  deos  vidi  nostris  rebus  infestos, 

80  timc  magis  probavi  illa  quoque  quae  supererant  esse 
peritura.     ac  veluti  summis  antiquam  in  montibus  ornum 


4  €0  LR  eoque  ed.    |    illum  LB  eum  ed.  7  ipso  B 

ipse  r.        13  cadendtm  B  ced,  r.        18  iuium  om.  ed.       20  se 
ipsis  L  de  ipsis  B  (se  corr.  ipse)  se  spissis  r  nescio  an  recte. 
22  studit  (mimo  regerent  LE  studii  a.  gererent  r  studii  animo- 
sat  g.  H  ed.  «t.  anxmo  g.  ed.  post.      23  ea  quae  ed.      24  matre 
ea  n,  m.  mea  r  =  L.        31  antiquum  ed. 


232  BOKATI  INTERPK  VEEG, 

cum   ftrro   c^^am    crebrisqtie    hipmnihm  ins$ami   erm^ 
egrkolac  cert^m,  Ula  usqtte  mmatttr  d  tremefiicki  wmam 

^^Qcon^uso  viTtice  nutat,  rulmrihus  donec  paulatim  etie^a 
supremum  cong&miiit  trcLxitque  iugis  avulsa  rmnam:  ojmuB 
ista  coBparatio  endssa  est.  ut  ostenderet  qnanta  yi  fsmta^  i 
eunt  Buis  opibus  eoncidissat.  descendo  aMucenU  dea:  m 
domo  emm  Friami  m  dixerat  fulsse  constitututn  et  m 
Bumma  eiias  parta,  alii  undd  se  aut  praecipites  dederant 
ant  tradideraut  flammis.  idcirco  iratus  dixit  descendo  ab- 
duceute  dea  ut  Toluutate  matris  abductus  et  persuasidMil 
receptus.  flammam  inter  et  ho^ls  exptdiar,  dant  tela  tomm 
fiammaeqm  rccedunt:  quid  eaim  dea  vel  maxime  propter 
filiiim  couplere  non  posset  quae  diEerat  ^^nusquam  abaro  ei 
tutum  patrio  te  limine   sistam?"     atque   uM  iam  patriae 

^Bbpervmium   ad  limina  sedis  antiquasque  dmnos:    ecee  ccsn-  II 
pletum   est   promissnm   mAtris,    tutus  Aeueas  pervenit  nA 
patriam   domum.     gefiitorr   qucm   toUere  in  altos   optabam 
prhmim  monfts  primujnque  petebnmt  ahn&^at  excisa  iHUm 
producere  Troia  ea-iliunique  pati:  ipse,  inquit,  pater  meus^ 
quem   primum  lioc  est   ante   omnis   liberare   cupiebam  ©t :« 
primnm  ad  montium  tuta  transferre  (bis  didt  prixnumj  ut 
plenum  erga  patrem  moustraret  adfectum),  negavit  se  velle 
vivere   po&t   eicidium  Troiae   faciens  conparationem  prae- 
sentium   et   futuromm  meliusque  esse  disserens  in  cinerf- 
bus   patriae  mori   quam  prolixitati   vitae   ad   peiora   per-  ?5 
ferenda  conBuIere.    dicit  iani  patria  sui  verba  quibus  veluti 
iusta  praet^ndens  nolebat  abscedere.    ros  o,  quibus  intega 

BiQaevi  somjuis,  uii,  soiidafypie  sm  stant  rohore  vires,  vcs 
agitaie  fugam:  fugiant,  inquit^  quibus  offert  iuventa  suf- 
fragium   et  longum  vivendi  spatium  sperant,  qui  laboretn  la 


5  ipsa  LE  ed.  ista  r  nos.  ti  addtu^ente  LE  (et  iufra  a4- 
tlucenie  et  adductus)  ac  ducente  edl,  aed  quia  ac  iufra  locum 
Bon  babet»  abd^ucente  Bcripsi  cum  edF.  7  se  diwerat  h  d.  »eU 
se  om,  ed.  8  unde  se  aut  h  u.  s^et  ed,  (dii  u.  s.  e*  R.  11  reeeptm 
LR  ed,  vel  repreFsus  adugt.  t',  14  tuto  LR  (supra  tutum). 
ittquc  LR  a&t  ed.  22  necavit  LR  corr.  r.  S5  proliieitaie  LR  ed. 
a  r  non.       27  praetcndimus  L,       30  ft  LR  ^^  <pti  ed. 


^ 


AENEIDOS  n  233 

ferre  non  aJienis,  sed  propriis  adminicuUs  possunt;  ipse 
enim  noverat  se  debilem  esse.  haec  onmia  quae  sibi  de- 
erant  et  supererant  aliis  dixit,  tacuit  tamen  multa  vitia 
senectutis,   quia  fuerant  in  aperto,  et  conpletis  omnibus 

6  quae  in  iuyenibus  non  deerant  dicit  partis  suas:  ego  fu- 
gere  nec  debeo  nec  possum  nec  ad  fugiendum  habeo  yo- 
luntatem,  aetas  tulit  quod  possem  forsitan  velle,  tenent  me 
extrema  patriae  et  futura  terrori  sunt.  me  si  caelicolae 
voMssent  ducere  vUam,  has  mihi  servassent  sedes:  aperta, 

10  inquit,  coniectura  colligo  invisum  me  esse  numinibus.  si 
enim  vellent  me  adhuc  vivere,  servassent  seni  patriam 
sedem,  quem  constat  locum  mutare  non  posse.  satis  tma 
superque  vidimus  excidla  et  captae  st/^eravimus  urhi:  scelus 
est    patriam   vidisse   pereuntem    et  dolor  inmensus   quod 

15  post  eius  adhuc  interitum  vivimus   et  adhuc  de  vivendo 
eogitamus.    sic  o,  sic  positum  adfati  discedite  corpus:  non 
dixit.  hnmJTiftTn   vivum,   sed  corpus,  utpote   eius   qui  non 
vivendi,    sed   moriendi    desiderio    duceretur.     ipse   manu^^b 
moriem  inveniam,  miserebUur  hostis  exwviasque  petet,  facilis 

so  iactura  sepulchri:  respondit  omnibus  quae  sibi  obici  e  di- 
verso  potuerunt.  aut  ego  me,  inquit,  occidam  aut  non 
deerit  qui  feriat  et,  si  misericordia  ductus  solas  exuvias 
tollet,  vel  si  remansero  insepultus,  iactura  ista  me  non 
sollicitat;  facile  enim  contemnitur  quod  post  exitum  vitae 

»5  non  sentit  exanimis.  iam  pridem  invisus  divis  et  inutUis 
annos  demoror,  ex  quo  me  divum  pater  atque  hominum 
rex  fulminis  adflavit  ventis  et  contigit  igni:  olim  est,  in- 
quit,  quod  cupio  mori  prima  exLstente  fulminis  causa  qua 


2  sedeb  cum  spatio  decem  fere  litterarum  se  dihi  R  se  de- 
biletn  r  se  d.  esse  nos  se  defecturum  ed.  3  superarant  LR 

supererant  r  ed.  4  tua  fuerat  L  qiui  fuerat  R  quia  fuerant  r 
sua  quae  f.  ed.  |  conpletis  LR  complexis  ed.  cf.  298.  5  in 
iuvenibm  LR  in  expunxit  r.  8  caeliculae  LR.  12  constat 
L  constabat  R.  18  super  animus  LR.  20  sepulchro  LR 

propter  insepultus  icuitura  ista  interpretationis  sepulchri  BcripBi, 
quamquam  sepulchro  i.  e.  in  sepuJchro  interpretatione  non  ex- 
cluditur  sepulchri  est  ed.  22  etsi  LR  etsi  non  r.  26  ex- 
animus  ed.   |   inutiles  LR. 


284  DONATI  INTERPR.  VERG. 

debilifl  faetos  diis  adyersis  frustra  moror  in  luoe,  quod 
yel  niinc  faoiendam  est  post  Troiani  impeiii  perditom 
florem. 

660  TaUa  persMat  memorans:  perstabat,  inquit,  talia  me- 
morans.  fixusque  manebai:  fixus,  boc  est  inmobili  sen-  s 
tentia.  nos  conkta  ^uH  lacnmis:  eom  adbuo  loqueretur, 
nos  contra  dolores  noskos  lacrimis  uberrimis  testabamur. 
commxque  Creusa:  nec  tantom  nos  yemm  etiam  coniunx 
mea  Oreusa.  Ascamusque  ominisque  domus,  ne  vertere  secum 
cuncta  pater  fatoque  urgenU  incwmbere  veUet.  [dbnegaJt  unr  u 
c^toque  et  sedibus  haeret  tti  isdemj:  in  obstinatione  senis 
tractabamus  omnes  et  ipsius  casum  et.  perioulum  nostnmL 
fugiendum  quippe  fuerat:  boc  proyeniFe  sine  ipso  non 
posset,  remorari  sine  periculo .  quomodo,  ubi  malum  evi- 
dens  fiiit?  idcirco  flebamus,  ne  ille  in  eadem  sententiaiB 
perdurans  consentiret  adversae  fortunae  et  secum  onmiB 
nos  faceret  interire.  ex  illius  igitur  Yoluntate  salutis 
omnium  status  ratioque  pendebat;  cum  ipso  enim  fuerat 
moriendum  quem  dimittere  non  licebat.  sed  ille,  quem 
flxum  tenuerat  una  sententia,  qui  consentiebat  fatis  nostris  so 
in  extrema  vergentibus,  voluntate  sua  nostra  iuyabat  ad- 
versa,  non  meis,  non  nurus  suae,  non  nepotis,  non  onmium 
largissimis  fletibus  flexus  in  ea  mentis  obstinatione  per- 
mansit  negavitque   se   velle  vivere  post  excidium  patriae. 

Qbbrursus  in  arma  feror  mortemque  miserrimus  opto,  namn 
quod  consilium  aut  quae  iam  fortuna  ddbatur?  tali  existente 
patris  mei  sententia,  cum  fugiendi  spes  concidisset,  rursus 
ad  arma  conversus  sum.  nam  quid  erat  in  tali  causa 
faciendum,  nisi  ut  id  facerem  quod  adversa  fortuna  dic- 
tabat?  armabar,  inquit,  mortem  potius  exoptans,  quoniamso 
oppresso    tantis    cladibus    vita    displicebat.     men    ecferre 


9  vetere  R  corr.  r.      10  patefactoque  LR  corr.  r.  |  abnegat 
—  11  isdeni  deest  in  LR,  sed  explicatur.  13  hoc  LR  cum 

hoc  r.      14  quomodo  LR  qu.  posset  ed.      16  secum  LB,  se  et  ed. 

19  demittere  LR  corr.  r  ed.        22  mei  ed.    |    nepotes  L. 
30  armabat  R  corr.  r  »  L.    |    exoptans  quoniam  bis  scr.  LR. 

31  mene  ecferre  L  me  necferre  R  mene  referre  r. 


A^NEIDOS  n  235 

pedem,  genitor,  te  posse  relicto  sperasti?  tantumque  nefas 
patrio  excidM  ore?  invidiosa  quidem  dictio,  sed  plena 
pietatis  et  ex  adfeetu  religioso  descendens,  habens  in  pro- 
nominibus  gravissimum  pondus  et  satis  validum  et  in  ipsa 

5  brevitate  retinens  latissimam  causae  rationem.  in  pro- 
nominibus  sic:  mene,  inquit,  et  te.  mene  boc  est  filium 
tuum  cuius  pietatem,  of&cia  religionemque  optime  conpro- 
basti.  te  qui  sis  pater  meus,  qui  bene  nosti  quid  pa- 
rentes  debeant  liberis,  quid  filii  parentibus,  te  qui  praeter 

10  naturalem  adfectum  sis  senex,  sis  vitio  corporis  inpeditus, 
te  quem  amaverim  semper  semperque  coluerim.  deinde 
ipsa  causa  quam  gravis,  quam  inpietatis  criminibus  plena! 
abire  sine  patre,  abire  sine  auctore  propriae  salutis,  re^ 
linquere  senem   ac   debilem  illo   tempore   atque  illo  loco, 

15  ubi  hostis  victor  fuerat  superque  discrimen,  ubi  flammae, 
ubi  supererant  gladii,  ubi  mors  aut  detestanda  captivitas 
imninebat.  mene,  inquit,  abiturum  sine  te  sperasti,  optime 
pater,  aut  aliquo  pedem  moturum?  et  potuit  tibi  venire 
in    mentem    tam    dirum    tamque    inpium    nefas,    potuisti 

20  cogitare    quod    abhorret    a    moribus    meis?      potuisti    ore 
patemo    promere   quod  ine   faceret  parricidam?     si  nihil 
ex  tanta  superis  placet  urhe  rdinqui  et  sedet  hoc  awiiwo  660 
perituraegue  addere  Troiae  teque  tuosque  iuvat,  patet  isti 
ia/nua  leto:  artificiosa  dictio  satLsque  subtilis,  consentire  se 

36  simulat  eius  voluntati  et  tamen  hunc  vehementissime  terret, 
ne  in  eadem  cessandi  pravitate  perduret.  si  hoc,  inquit, 
placuit  superis,  ut  de  magna  urbe  nullae  reliquiae  super- 
sint,  idque  et  tu  probas  quod  adversariis  gratum  est,  non 
deest  omnibus  nobis  occasio  moriendi,  fiat  istud  cum  hostium 

6  niente  hoc  esi  L  men//  h.  e.  R.  7  officiis  religioneque 
ed.  12  inpietatibm  R  corr.  r.  13  ahire  sine  patre  om.  R 
add.  r  =  L.      16  superque  LR  supremumque  i  nescio  an  recte. 

16  superant  L  ed.  seperant  R  corr.  r  =»  L  supererant  nos. 
17  hahiturum  LR  corr.  r.  22  sedit  LR.  23  peritura^que 

LR  corr.  r.   |    teque  nosque  L  teque  uosque  R  te  quoque  nosque 
ed.  teque  tuosque  r.  25  terret  LR  tenet  ed.  26  cessandi 

LR  crescendi  ed.  27  superhis  L  super  his  R  superis  r. 

29  fiat  LU  quum  fiat  ed. 


286  DONATI INTEBFB.  VEBG. 

▼oto.  iamque  aderU  fmdto  PrianU  de  sangume  iVrHbws^ 
nahim  amte  ora  pakis,  patrem  qm  dbiruneai  ad  aras: 
quia  coirteiDpserat  senez  et  debilis  salntem  suaniy  non 
ehis  tantiim  fore  perienliim  dicitor,  sed  proposito  ezemplo 
de  fili  quoque  morte  terretor,  ne  forte  Tel  hoc  genere  s 
posset  inflectL  cnmque  hoc  adseritur,  etiam  illud  procnl 
dubio  intellegi  potest,  non  solum  interitns  sui  Anchisen 
admoneri,  Terum  etiam  fili,  nuius  et  nepotis,  ne  forte  tot 
neeessitudinum  periculo  frangeretur.  datnr  interea  ezem- 
plum  crudftlissimi  bostis  et  eius  qui  divina  et  humana  m 
iura  despiceret,  datur  ezemplum  personae  bostilis  etultra 
bostilem  modum  saevientis,  datnr  et  facti  iam,  inquit, 
.^eiit  Pyrrbus,  post  effiisionem  recentem  «angninis  Politis 
et  Priami  novit  ille  ordinem  feriendi,  novit  quemadmodum 
patres  Hberorum  fimeribus  adfligat,  numquam  ille  percutit  is 
patres,  nisi  primo  cecidisse  viderint  liberos  suos,  ille  nec 
occasionem  faciendi  perdit  nec  loca  in  quibus  fELciat  habita 
consideratione  discemit,  totus  intentus  in  fEkctnm  perficit 
caedem,  etiamsi  sacer  locus  ac  venerandus  occurrat.  aliam 
in  matrem  quoque  invidiam  concitat,  salva-  quidem  matemi  so 
nominis  reverentia.  hoc  non  ut  ingratum  ostendat  filium, 
sed  ut  terrorem  patris  accumulet.  hoc  erat,  dlma  parens, 
6Q6quod  me  per  tela,  per  ignis  eripis,  ut  mediis  hostem  in 
penctralihus  utque  Ascaniumque  patremque  meum  iuxtaque 
Creusam  alterum  in  alterius  mactatos  sanguine  cernam?  as 
versa  sunt,  inquit,  in  pemiciem  meam,  mater,  benefida 
tua.  quid  prodest  quod  evasi  gladios  et  tutus  transivi 
per  flammas?  quid  prodest  quod  ad  sedes  nostras  in- 
columis  te  auxiliante  perveni?  cur  sum  redditus  dulcibus 
conspectibus  patris?    non  amor  est  iste,  sed  inmane  suppli-  30 


5  vel  om.  ed.  12  ei  facti  L  eius  f.  E  et  factum  ed. 

13  Polytae  ed.  14  iUi  LR.  16  percutet  LR  percutiet  r 

-tit  ed.  16  primo  LR  prius  ed.  |  viderit  ed.  17  faciehat 
ed.  22  terrore  ed.  23  hostis  LB  ed.  ignes  ed.  post.  recte 
propter  flammas  interpretationig.  24  ascanium  LR.  25  san- 
guinem  LR.  27  totus  LR.  30  immane/f  R  inmanens  L 

imminens  ed.  inmane,  quod  r'  per  rasuram  efPecisse  puto,  recepi. 


AENEIDOS  n  237 

cinm:  videbo  his  in  cubiculis  Yagantem  hostem  intentum 
nostris,  videbo  caedi  pignera  mea  et  effimdi  omnium 
sanguinem  simul  simulque  misceri  confusaquei  in  unum 
Gorpora  funeraque  prostemi.     perdidi  in  adversis  grande 

5  commodum  miser:  potui  nescire  quod  timeo.  quod  posuit 
cemam,  ad  omnia  pertinet  ac  per  hoc  non  semel  acci- 
piendnm  est  hoc  modo:  ut  mediis  hostem  in  penetralibus 
cernam  utque  Ascanium  cemam  patremque  meum  cemam 
iuxtaque   Creusam   cemam,    mactatos   cemam   altemm  in 

10  alterius   sanguine.     aliud   dehinc  genus  terroris   adiungit, 
ne  fieri  possit   ut  suam  pater  mutaret  aliquando  senten- 
tiam:    arma,   viri,    ferte   arma,   vocat   hix  uUima  victos, 
reddite  me  Danais,  si/nite  instoMrata  revisam  proella,  mm-  670 
quam  omnes  hodie  moriemur  vnulU,  ut,  cum  videret  filium 

15  in  pericula  rediturum,  amplecteretur  consilium  fugae.  ait 
ergo  ferte  arma  hoc  est  yenite  mecum  armis  vestris  in- 
stmctL  vQcat  lux  ultima  victos:  iam  nos  vocat  finis 
ultimus  vitae,  ut  non  pugnaturi  pergere,  sed  morituri 
viderentur.     ait  ergo  ad  tantam  necessitatem  cogimur  ad- 

20  versante  fortuna,  quasi  redeuntes  in  bella  victi  hostem 
possimus  superare  victorem.  reddite  me  Danais,  sinite 
instaurata  revisam  proelia:  cupio,  inquit,  me  representare 
certamini.  posset  dici  ad  quam  spem?  respondit  ipse 
niunquam  omnes  hodie  moriemur  inulti:  non,  ait,  ut  vin- 

25  cam,  sed  ne  omnes  inulti  pereamus  hoc  est  non  tantum 
ipse  qui  bellum  repetitums  fuerat  venun  etiam  remansuri, 
Ascanius,  Anchises  et  Creusa. 

Hinc    ferro    accingor    rursus    dipeoque   sinistram   in- 
sertdbam  aptans  meque  extra  tecta  ferebam:  cum  ne  his 

80  quidem  dictis  moveretur,  inquit,  animus  patris,   coeperam 


1 — 2  hisce  de  oculis  ugantem  hostem  intevUam  ndstris  LB 
bacchantem  r  vagantem  in  mazg.  r'  patrem  memiin  conapeetu 
meo  occidi  substitnit  ed. :  emendavi  in  penetrdUhus  expHcari 
ralms.  5  posui  LB.  10  sanguine  LB  s.  cemcm  ed.. 

11  posset  ed.      15  redditurum  LR.      16  er^o  om.  ed.      18  vita 
B  corr.  r.  22  dnstauratam  L.       .26  hoc  est  om.  ed. 

27  ascanius  anchises  LB  invertit  ed.  28  7»»nc  LB  hic  Qd^ 


238  DONATI  INTEBPH.  VEEG. 

processurus  araari^  iam  induebam  scutura  uraero  raeo,  iam 
eoeperam  extira  limeti  eiire  simul  faciens   utrumque;    hoe 
enim  properatioids  uecessitas  exigebat,  ut  non  staiis,  sed 
ambulans   armarer.     accingor   dirit    instnior,     eece    autefn 
ompUxa  pedes  in  limine  cofiiunx  hatrvhat  pm^^umqm  patri   5 
tmdehat  Iidum:    repente,   inquitj   emergens   uxor  in  ipso 
limine   tenuit   exeuntem  et^   ne  rainoris  meriti  praerogati- 
vam  haberet  apud  virum,  par™lum  lulum  offerebat  patri, 
non  dixit  raihi,   sed   patrij   ut,   si   maritum   non   flect^ret 
precibns   suis,   patrium   tamen  moveret  adfectiim,     ambos  10 
proinde  ostendebat  inutilis,  ambos  inbelli&,  se  mulierem  ek,^m 
illum   puerum,    ut   aetatis    ratio   vel    seius    revocaret    in^^^l 
stantem,     quanta   autem    rogantis    uxoris    necessitas    fuit, 
quando    ad    pedes    meos    deiecit    se    atque    ipsos    quibus 
©gredi  poteram  suppliciter  retinebat  non   respidens   meri*  15 
tum  suura  nec  matrimonii   decus  nec  nomen  utoris,   offe- 
rens    oommune    pignus    ocnlis    meisl     videamus    quid    sit 
quod  nondnm  plene  armatunij  qnod  in  limine,  quod  pedi- 
bus   eonplexa   retinuit  properantem^   quod  offerebat  filium 
patri:  baec  enim  seqnentia  prodiderunt  non  frustra  in 
esse  perfecta;  significabatur  quippe  aaspieiia  uon  futnrum 
quod   arripuerat   vel  Ancbises   vel  Aeneae   desperantis  in- 
tentio*     arma    plenius    suscipere    potuit    nec    limen    exire 
inpediti  sunt  coniugis  conplexibns  pedes  quibus  properabat 
ad  bellum,   faciebat  hoc  persona  raulieris  doraesticae,   in-  t& 
bellis,  faciehat  uxoris,  quae  matriraonii  nexibus  revocabat 
exeuntem:  offerebat  parvulum  filium,  per  quem  factum  est 
ut  omnis  Aeneae  difficilia  et  dura  mentis  atque  constricta 


iium^J 
rum" 


1  tctito  umm^m  nieum  ed.       4  armarmnur  LR  corr.  r  ed. 

7  limite  LR  (aupra  limine).   \    tenuit  LR  twe  f.  ed»         14  d^ci4 

d^ns  LE  ed.  rogabat  additum  valt  in  tnarg.  t'  deieeit  se  noa. 

15  retinebant  R  corr.  r.       19  c^inplexaret  imiuit  L  corr.  in  raB.  R, 

20— 2 i  frustra  viae  LE  fr.  ma  r  ed.  (vel  inuniter  fada  t^) 

fr,  una  H  fr,  in  via  esse  hob.        22  Ancliise»  LE  ed.  Anchisis 

ut  1,  34?  I  desperante^  LR  corr.  r  ed.        2S  haneae  dificilis  L 

^^  mdificilis  R  hmc  diff.  r  Aert/eae  diff.  ed.   [   dura  LR   ' 

j^Oi?  r.  I   comtructa  K. 


I 


AENEIDOS  IT 


obstinatio  superetar.  post  haec  quae  secnta  sit  vox  de- 
bemus  itiserere,  fuit  eara,  utilisT  necess&ria  atqne  honesta 
et  ad  persuadendura  veberaeotissijoe  accoraraodata,  5t675 
jperiturus  abis^  et  ms  rape  in  onmia  tecum,  sin  aHqimm 
h^crtus  sumptls  spent,  ponis  in  annis,  hanc  primum  tutare 
domum.  cui  parvus  lulus,  cui  paier  et  coniunx  qtiondami 
tm  dicUi  rdinqmr?  considera,  ait,  quo  loco,  quo  sis  nos 
tempore  relicturus,  cui  omnis  inbellis,  nisi  munitoa  dimi- 
seris,    traditurus.      cum    dicit    cui,    bostem    procul    dubio 

«10  significat,  facit  autera  ordinationem  personarura  adraira- 
biiem;  relinques,  inquit,  filium  parvumj  relinques  debilem 
patrem,  relinques  uxorem,  se  tertio  ioco  boc  eat  novissimo 
posiut;  aut  enim  post  filium  et  patrem  amari  uiorem 
putavit  aut  verecundiae  causa  noluit  se  praeponere  patri 

4£  Yfil  filio  aut  in  ordinatione  quod  aestiraaverat  potius  in 
adfectu  apud  virum  debuit  ultdmum  constituere,  ne  per- 
sonarum  sequeBtium  vinceretur  adfectu.  tractabatur  enim 
iie  iu  captivitatem  venirentj  in  qua  peior  est  femitiarum 
vel   maxinie    iu    eausa    coniugii.      denique    hoc    dixit:    et 

"jo  couiuni  quondam  tua  dicta   relinquor?     abhinc   uior  tua  i 
non  ero,  si  coeptia  tuis  perseveranter  institeris.     si   peri- 
tunis  abis,  et  nos  rape  in  omnia  tecum,  sin  aliquam  ex- 
pertus  suraptis  spera  poms  in  arrais,  hanc  piiraum  tutare 
domum*    cui  parvus  lulus,  cui  pater  et  coniunx  quondam 

m  tua  dicta  relinquor?  si  taedio  iufelicium  rerura  marte 
disponis  occumbere,  simul  tecum  pergamus  universi,  unus 
exitiis  premat  quos  idem  deTiTiiit  adfectus,  sii  t^Hx  in- 
teritas  uoster^  ut,  cum  omnis  absuiDpserit  letuni,  non  extet 
qui    alterum    gemat,    non    remaneat    superstes    quispiam 


1  gfttperaretur  ed.  |  consecuta  sit  hU  quae  c,  *.  r  quae  m^ 
cuta  I.  noB  inepte  mut,  ed.  4  abissct  pro  ahis  et  h.  6  et 
iunm  LR  corr.  r.  7  quos  hig  L  qttv  ^^  in  ras.  R.  8  omn^  \ 
LR  quum  omnes  nos  ed.  |  nisi  munitos  om.  ed.  11  reUnqums 
inqH.  E  corr.  r.  15  in  om.  ed.  |  e^oistimaverat  ed,  17  aff^ectum 
L  -tu  cum  rai*  R.  18  peior  cst  L  peiorem  R  (acil  captiYitaft^ 
p,  t.  condicio  ed.  20  cui  L  ed.  diu  IL  dicta  (iort.  Y^%fe  h^  "^. 
29  odA^  LR.        25  marite  LR  morti  e4.  TnuTle  "^  ^^^* 


240  DONATI  INTEBPE.  \^RG. 


tnediuni  esiiH 


nostruio  ad  plura  supplicia,  aeminnaruiu  remedium 
mortis  occasio.  si  pars  ista  couplacuit,  probo 
ttiajii,  si  tu  qaoque  cooprobes  meam,  at  si  aliquid  pro- 
speri  speras^  si  felicioris  reditus  fidueiaiii  geris  et  haee 
qiiae  tuis  umeris  arma  portanttir  quiddam  boni  tuia  ttiai-  i 
bus  spoudent,  providmdmn  6St  primum  ut  in  tutum  rediga^ 
tuos,  utj  ciim  remeare  cocperis  domum,  occurrant  laei& 
pignera  tua:  sapientis  est  mala  praevenire  consilio,  ne  ex^ 
orlatur  aHud  r|iiCHi  post  victoriam  plangas.  quod  autem 
duo  proposiiit,  unum  Tult  fierij  mn  aJterum  de  duobus^  j* 
scilicet  ui  remaneret  eom  omnibus  quam  dimissis  ad  prae- 
dam  ixiproYidus  exiret  ad  beUam. 

Talia  v{>eiferam  gemitu  tectum  onme  rcplchai:  uon 
tantum  Yoeibus  dolores  suos  Teimm  etiam  gemitibus  tesfca* 
S80  batur.  cum  suhito  dicttiqtie  oritur  mirahUe  mo^istrti-m:  u 
talis  est  locus  iste  qualis  est  (l,  102)  ^talia  iactanti 
stridem  aqmlone  procella  velujn  adFersa  lerit  fluctumque 
ad  sidera  tollit'^  item  (l,  494)  ,,baec  dima  Dardamo 
Aeneae  miranda  videntur,  dum  stupet  obtutuquo  haeret 
defixus  in  uno,  regina  ad  templum,  forma  pulcherrima » 
Dido  incessit  magna  iuvenum  stipante  caterva",  item 
(3,  344}  „talia  fimdebat  laorimans  longosque  ciebat  m 
cassum  fletus,  cum  sese  a  moenibus  heros  Priamides  multifi 
Helenus  comitantibus  adfert*^  hanc  dictionis  artem  docente 
Vergilio  nossc  et  imitari  debemus.  incerta  enim  et  in-  tf 
sperata  loquentis  interveniunt,  Eon  expectaat  Texborum 
Hnem,  sed  media  et  inperfecta  conloquia  Tel  actus  rumpmLt 
dum  igitur  gemit  Oreusa,    dmn  clamat,  dum  me,  inquit^ 


a  Hsi  auperBcripta  u  h  jU  sit  R  at  st  r.  S^ — 4  prospe  sp^t 
LR  proBpenim  sp.  r  ed.  6  quidam  LR  corr.  r  ed.  6  r 
dicas  LR  reducas  r  rsdigas  ed.  7  f}€curran  LR  corr.  r  ed. 
hto  L  laeio  R  l^ta  t  eo  ed.  8  nec  LR  ne  t  ed,  10  cfua^ 
6«*  LR  corr.  ed.  16  sobito  L  Ropito  R  subitum  i  ed.  mdnio 
nOB.  17  fluctumque  LR  fluctusque  ed.  (ut  in  I).  Sl  ime- 
num  in  LE  at  in  I   Hine  in.  22   iacrima^  LR  *mam  r.   ' 

eisccbat  R  ciebat  r.         3S  esse  LE  ses^  r,         24  adferi  LR  (ut 
in  ni)  offert  ed.       26  invemunt  LE  ©d.  inierveniunt  nos  cf.  4, 4, 
37  vel  om.  ed. 


H 


Cl.  4^  4.^H 


AENEroos  n  241 

retinet,  ecce  exoriens  subitum  et  mirabile  monstnim  gemitus 
eius  et  clamores  abrupit.  namqm  mamis  inter  maestonm- 
qm  ora  parentum  ecce  levis  smnmo  de  vertice  visus  ItUi 
fundere  Itmen  apex  tactuque  innooda  moUis  lambere  flamma 

5  comas  et  drcum  tempora  pasci:  vere  ait  mirabile  monstrum; 
fiebant  enim  multa  contra  naturam  rerum,  ut  humano  de 
capite  apice  ipso  incendii  procederet  lumen  nec  tamen 
puerilis  comas  perindeque  moUis  ac  teneras  tempora  quo- 
que   ipsa  percurrens  exureret  aut  saltem  leviter  laederet, 

10  pasci  quoque  illud    incendium    viribus    suis,    non   nutriri 
detrimentis  alienis.     nos  pavidi  trepidare  metu  crinemque^Sb 
fiagrantem   excutere  et  sa/nctos   restvnguere   fontibus   ignis: 
nos  inquit,  hoc  est  parentes,   supra   enim  dixit  „namque 
manus  inter  maestorumque  ora  parentum  ecce  levis  summo 

16  de  vertice  visus  luli  fiindere  lumen  apex".  nos  ergo  pa- 
rentes,  quibus  in  causa  filiorum  etiam  levia  et  secura 
suspecta  sunt,  exagitabamus  a  crinibus  flammas  et  sanctos 
ignis  contrario  undarum  elemento  restinguere,  humano 
scilicet  errore  ducti  quod  divinum  faerat  prope  sacrilegis 

ao  manibus  adpetentes.  at  pater  Anchises  oculos  ad  sidera 
laetus  extuUt  et  cado  palmas  cum  voce  tetendit:  interea, 
inquit,  pater  meus,  penes  quem  secretorum  caelestium 
plena  scientia  fait,  nobis  insciis  omniumque  ignaris  et 
trepidis,  solus  in  laetitiam  repente  mutatus  est  tendensque 

S5  ad    sidera    oculos    ac    manus    locutus  est  haec:    luppiter 
onmipotens,  precibus  si  flecteris  uMs,  aspice  nos  hoc  tan-  690 
twm   et,  si  pietate  meremu/r,  da  demde   auxUium,  pater^ 
atque  haec  omvna  firma,     usque  adeo  bonum   visum    est 
patri  meo  quod  repente  monstratum  est,  ut  precibus  lovi 

80  effusis  confirmationem  peteret  facti. 


4  molli  LB,  sed  mollis  explicatur.      9  eoctmret  LB  corr.  r.  | 
scUutem  LR  saltem  ed.        11  crimenque  LR  corr.  r.         17  ex- 
agitahamus  LR   excutiebamtis  r'.    |    flammis  LR   corr.  r. 
18  signis  LR  corr.  r.  |   restingu^ere  LR  -guehamt^  r  nitebamur 
add.  ed.  nescio  an  recte.      21  tendit  LR  corr.  r.      22  secretorum 
LR  sacrorum  ed.  cf.  1,480.      23  omnium,que  LR  que  om.  ed. 
26  precibus  om.  LR  add.  r  ed.        28  omnia  LR  corr.  r. 
Don.  interpr.  Verg.  vol.  I.  l^ 


242  DONATI INTERPB.  YERG. 

Vix  ea  fakts  erat  aemor,  stibUoque  fragore  uUomiU 
^94klaevum  et  de  eado  Iqpsa  per  umbras  skHa  faeem  dueem 
muUa  eum  htee  eueurrU:  tantnm,  inqnit,  paiaris  mei  iuxta 
deorom  caltom  meritom  fait,  nt  com  ipso  deprecatioiiis 
fine  esset  auditns;  nam  et  intomiit  laemm  et  stella  de  s 
caeli  partibnB  lapsa  ostendit  fdtiiram  laetitiam  remm  et 
rogantis  preces  aaditas.  quod  antem  dixit  laevnm,  debet 
hoc  loco  prospernm  iateUegi;  nam  eins  in  hao  causa  haec 
est  ratio:  laeya  in  aliis  contraria  significantor,  ut  ipse 
Yergilius  alio  loco  (8, 302)  posuit:  ^et  nos*^,  ait,  „et  tua  n 
dexter  adi  pede  sacra  secundo^.  si  enim  dexter  pes  bonut 
est,  procul  dubio  sinister  malus  acdpiendus  est.  in  sacns 
autem  signis  iddrco  prospera  accipiuntur  quae  sunt  laera, 
quia  sacrificantis  Tel  precantis  latus  laeyum  dexterum  est 
eius  qui  postulata  largitur.  hie  vero  victus  gemior  se  toQU  u 
700  eul  <mras  adfaturque  deos  et  sandum  sidus  adorai:  pater 
meus,  qui  neque  fletibus  nostris  dudum  nec  precibus  flexus 
est,  his  visis  adsensus  et  victus  est  et  gratias  egit  superis 
et  reiecta  priore  sententia  quod  nobiscum  ire  vellet  ultro 
testatus  est  dicens  iam  iam  nnMa  mora  est,  sequor  et  qua  n 
ditcUis  adsum,  dii  patrii:  pnmum  dixit  sequor  et  sic  qua 
ducitis  adsum,  cum  primum  sit  ducere,  secundum  sequL 
sed  ordinato  sensu  corrigitur,  ut  sit  qua  me  ducitis  se- 
quor,  dii  patrii.  servate  domum,  servate  nepotem,  vestrum 
hoc  augurium  vestroque  vn  numine  Troia  est:  a  vobis  hoe  ss 
augurium  natum  est,  vestrum  est  tueri  quod  agimus. 
cedo  equidem  nec,  naie,  tibi  comes  ire  recuso:  probavi,  in- 
quit,  fugam  tuam,  fili,  deorum  voluntate  descendere,  cedo 
potioribus  et  ibo  quo  volueris  pergere,  perseverabo  comes 
705tuus  nec  usquam  a  tua  societate  disiungar.     dixercU  iUe,u 

3  fratria  LR  corr.  L  11  man.  r.  4  ipso  L  ipsa  R  ed. 
4 — 5  depraecationis  inesset  LR  depreca4:ione  i.  edF  deprecationis 
fim  esset  nos  cf.  3,  96.  8'  loco  om.  ed.  9  sigmfieatwr  LB 
'antwr  nos  (cf.  acdpiwntv/r  infra).  |  ut  ipse  —  12  acdpiendus 
est  om.  ed.  13  signis  LR  ed.  et  signis?  (propter  sacrificantis 
vel  precantis).  16  ad  aras  R  corr.  r.  21  e^  ^'  LR  si  deL  r 
sic  (=  deinde  ut  saepe)  nos.  23  me  ducUis  L  educ.  R  r  »  L. 
24  servate  domum  om.  ed.     28  deorum  L  de  deorsum  R  de  deor.  r. 


AENEIDOS  n  243 

et  iam  per  moenia  da/rior  ignis  atiditur  propimque  aestm 
incendia  volvtmt:  haec  locutus  est  pater  meus,  sed  ia 
apertissimum  discrimen  venisset,  si  existeret  filius  ulterior- 
mora;    nam   crepitantium  flammarum  vicini  sonitus    per- 

6  veniebant  ad  auris  nostras  et  venire  incendia  aestus  gra- 
vissimi  nuntiabant.  ergo  age,  care  pater,  cervid  inponere^ 
nostrae,  ipse  suhiho  umeris  nec  me  Idbor  iste  gravahit: 
ego  cum  viderem  propinqua  incendia  et  patrem  vix  ad* 
sensum,  ne  quo  casn  mutaret  repente  sententiam,  arripui 

10  optatum  tempus,  pater,  inquam,  non  tibi  desunt  mea& 
cervicis  obsequia,  iam  inponere  umeris  meis,  pondus  tuum 
deliciae  meae  sunt,  faciet  pietas  leve  quod  putas  esse 
gravissimum,  sarcinam  tuam  libenter  tolerabit  adfectus. 
miwm  et  commv/ne  periclum,  una  salus  ambdbus  erit:  aut  710 

16  utrisque  proveniet  salus  aut  utrosque  finis  inveniet.  miJii 
solus  lulus  sit  comes  et  longe  servet  vestigia  coniunx: 
omnibus  quae  obiectari  possent  ultro  respondit.  potuit 
enim  dicere  Anchises  quomodo  fugiam  et  senecta  inpeditus 
et   corporis    causa?    huic    recte    respondit    ego    te    umeris 

so  meis  feram.  potuit  dici  ne  te  gravet  onus  meum:  ait 
onere  tui  corporis  non  gravabor.  potuit  dici  quid  faciea 
filio  parvulo?  quid  facies  uxori?  iuvabo,  ait,  filium  meum 
comitatu  meo  et  auxilio  dexterae  meae,  uxor  gressus  meos 
vestigiaque  sectabitur.     quod  ait  solus  lulus  sit  comes  et 

is  longe  servet  vestigia  coniunx,  consilii  fuit,  ut  tutior  fieret 
fuga;  si  enim  plurimi  congregarentur,  non  facile  latere 
potuissent.  verum  quia  et  suis  consulere  debuit,  dat  man- 
data,  ut  discreti  abeant  sibique  occurrant  ac  ne  forte 
errore  ducti  aliorsum  tenderent  gressum,  hos  evidentiori- 

aobus   praeceptis  instruxit,  vos,  inquit,  famuli,  quae  dicam 


3  filim  L  filios  R  filio  r  fiUi  ed.  14  quo  res  cunque 

cadant  lemmati  praefixit  ed ,  deest  in  LE  neque  explicatur.  | 
periculum  LR.  16  solus  LR  edF  parvus  Verg.  libri  et  edl, 
sed  solus  interpretatione  firmatur.  19  cau^a  LR  casu  r. 

20  ne  om.  ed.    |    gravabit  ed.  28  ut  discreti  haieant  LR 

—  dbeant  r  ceteris  ut  alio  fugam  arripiant  ed.  |  accurrant  ed. 
29  aliorum  LR  aliorsum  r  ad  aliorum  ed. 


DONATl  INTERPR.  YERG. 

amtnis  advertits  vestrw:  est  urhe  e^essis  tumuhis  imnphm^ 
que  vdmtum  deseriae   Cereris  iuxtaque  antigua  eupressua 

715  religione  patrum  multos  sertmta  per  annos,  hane  ea?  diverso 
sedem  veniemus  in  unnm,    coiiimendB.t  maudata  sua;  iiatum_ 
enim   servi   mali   sutit   et   neglegeotes    uec  facile   his   ob^M 
temperant   quae   iubentur.      conSiiderans   igitur    tempus    et 
causam   ait   quae   dico   animis   advertite   boc   est    intentis 
animis  audite  quae  sunt  necessario  facienda.    posteaquam 
hoc  dicto  feeit  attentos^  illud  quod  fieri  oportebat  breviter 
iatimat:  est  ui'be  egressis  timiulus   templuniquB   vetustum  lo 
desertae  Cereiis.     sollicita  et  cauta  mandata  traditurtis  et 
loeum  dicit  et  loci  nomen  ostendit  et  quae  eius  dignitas 
fuerit  quaevB  iu  praesenti  fortuna,  arboris  quoque  signum 
et  genus  et  antiquitatem  evidentissime  conprendit,  prorsus 
ut    nibil    dubii,    nihil    remaiieret   incerti,     ubi   insinuavit  is 
haec,    dicit    etiam    causam    propter   quam    mandata    ipsa 
praecesserant;  banc  ex  diverso  sedem,  boc  est  ex  diversis 
locis  vel  itineribus,  veniemus  in  unam.     tu,  gmitor,  cape 
saera  manu  patriosque  penatis;  dieit  causam  propter  quam 
deberet  Ancbises   id   facere:    me  hdlo  e  tanto    digrcssum  ao 
et   caede    rccenti    attrecture  ncfas,  donec  me  flmmne   mvo 

120  (j^luero.     docet  homiiies   poeta   quomodo   se    purgent,    si 
caede  hominis  aut  alio  genere  fuerint  forte  poliuti,  simul 
etiam  escuaat  Aenean,  ne  patrem  suum  STtiperfluis  videretur 
onerare,  quem  senem  constabat  et  debilem^  licet  ipse  esset  n 
omnia  suis  umeris  portaturtig. 

Haee  fatm  lalos  nmeros  su¥miaque  coUa  veste  super 
fulvigue  insterfior  pellt  leanis:  et  ad  landem  fortudinis 
suae  hoc  Aeneas  posuit  et  ad  meritum  patris,  onus,  in- 
quit,  patrium  laturus  auxi  vestibus  et  leonis  pelle  umeros  n 


2  ceteris  E  cweris  r.  |  copraessus  L.       4  veniinus  R  ven\ 
mti*  r.  I  unum  LR  unam  ed,      9  attentus  LB  -tos  r.       il  ceterii 
LR  corr.  ut  supra  r,    |    sollicite  et  caute  r.  13  arhores  LE 

corr.  r.  18  un^in  LE,  sed  unam   corr.  R  ipse  ut  videtnr, 

quare  et  iu  lemmate  unam  scripsi,        21  et  caede  LR  et  om.  ed. 
24  Ptdetur  R  corr,  r.        27  factus  LR  corr.  r.  j  superfluiqm 
LM  corr.  U  ipse.        BO  auxi  om.  vA, 


M 


AENEIDOS  n  245 

meos  stravi.  debuit  enim  cmn  commodo  suo  ferri,  ne 
ingratum  fieret  quod  pleno  reddebatur  obsequio.  succedO' 
que  oneri:  stravi,  inquit,  colla  et  umeros  meos  et  oneri 
successi.     dexirae   se  parvus   lulus    inplicuit    sequitmque 

bpatrem  non  passibus  aequis:  dixit  factum,  diiit  et  causam. 
tenebat  mihi,  inquit,  manum  filius  meus  sequens  me  et, 
cum  deberet  lateri  meo  inbaerere,  semper  posterior  fuit; 
non  enim  poterant  patris  fiigientis  gressus  pueriles  aequare: 
et   in   hoc  laborem    suum    voluit    demonstrare,    ut    unum 

10  ferret,  alterum  traheret.    deinde  personam  coniungit  uxoris: 
pone,  ait,  suhit  coniwnx,    uxor  sequebatur  omnis.    ferimur  726 
per    opaca   locorum,   per   loca    scilicet   diversis   arboribus 
occupata.     et  me,  quem  dudum  non  uMa  iniecta  movebant 
tda  neque  adversi  glomerati  ex  agmine  Grai,  nunc  onrnes 

16  terrent  aurae,  sonus  excvtat  omnis  suspensum  et  pariter 
comitique  oneriqtie  timentem:  non,  inquit,  quo  ipsas  me- 
tuerem  tenebras,  soUicitus  fui,  sed  ne  de  tenebris  inpro- 
visus  hostis  emergeret.  cum  solus,  inquit,  essem  et  cir- 
cumfusus  hostis  tegeret  latera  mea,  nullo  metu  tangebar, 

so  sed  cum  de  adfectibus  meis  liberandis  cogitarem  resque 
ipsa  esset  in  manibus,  non  me  hostilis  adgressio,  sed  causa 
terrebat.  cum  enim  turpe  esset  metuere  viro  forti,  ex- 
cusationem  necessarii  timoris  adiunxit,  ut  magis  laudari 
debuerit,  quia  timuit,  quam  reprehendi.     comitique  oneri- 

n  que   timentem:    in  singulari  numero   non  unum   comitem 
intellegendum    est,    sed  utrumque,    ut    oneris   significatio 
pertineat  ad  patrem,  comitis  et  ad  uxorem.    iamque  pro-  730 
pinqurdbam  portis  omnemque  videbar  evasisse  viam,  subito 
cum  creber  ad  auris  visu^  adesse  pedum  sonitus:  suspensi 


8  aequari  LR  ed.  aequare  H  ed.  post.  {puerilis  r).  13  oc- 
cupata  LR  vel  opacata  t  in  marg.  |  nonnulla  LR  corr.  r. 
14  adversi  LR  ed.  adverso  Verg.  libri  omnes  et  r'.  17  pol- 
licitm  LR  corr.  r.  20  ctm  LR  ed.  cum  de  no8.  |  cogitarem 
LR  operam  darem  ed.  24  feriendi  L  ferendi  R  reprehendi  r 
(vituperari  adnot.  r')  si  feriendi  desiderio  traheretur  ed.  27  ad 
LR  ed.  et  ad  r  (vel  R  ipse)  nos.  29  suspensi  —  246,  4  so- 

nitus  om.  ed.    , 


246  DONATI  INTERFB,  YEBG. 

homiiiis  et  cauii  animiim  expressit.  ubi  enim  animus 
magno  faerit  terrore  confdsus,  pleromque  vera  ei  evi- 
dentia  non  sentit  et  falsa  pro  .yeris  admittit.  TisuB  est, 
inqnit,  adesse  pednm  sonitns:  non  dizit  audivi  strepitam 
Tenientis  alicoins;  fhoc  enim,  licet  £el1so,  yidetor  occnrrere  i 
qaod  quispiam  timei  iamque  propinquabam  portis:  ipse 
ezponit  quid  sit  iamque  propinquabam  portis,  hoc  est 
enim  onmemque  videbar  evasisse  yiam,  snbito  cum  creber 
ad  auiis  yisus  adesse  pedum  sonitus.  gmHUifrqyke  per  um- 
bram  pra^piciens,  naie,  exdamai,  fuge,  nate,  propmg^mmt,  tt 
ardenHs  cl/ipeo8  atque  aera  nnca/nHa  cemo:  a  contrano 
dixit  sehem  aliquid  yidisse  per  tenebras,  oum  etiam  ptf 
diem  tardos  prorsus  aut  prope  nullos  habere  possit  ob- 
tutus;  sed  drdt  speeiem  quae  magis  per  tenebras  £Bfccillime 
yideator:  ardentis  clipeos  atque  aera  micantia  oemo.  etii 
Aenean  pavidum  et  Anchisen  metuentem  expressit.  quod 
autem  ait  propinquant,  illud  voluit  ostendere  quod  reyera 
certissimum  est;  omnis  enim  flanmia  per  tenebras  propior 
yidetur  quam  est,  accessit  et  metus  et  fecit  angustioris 
proximitatis  aestimationem.  certe  quam  pulchre  ipsum  fecit  n 
longius  videre  quod  consulto  vitari  debuisset;  fuit  enim 
in  summo  liberumque  ei  fuit  non  vadentem  pedibus  suis 
735  quo  vellet  oculos  torquere  et  flectere.  hic  mihi  nescio 
quod  trepido  male  numen  amicum  confusam  eripuU  mentem: 
male  amicum  numen  inimicum  multi  accipiunt.  nos  pu-  n 
tamus  male  amicum  esse  quod  uno  tempore  adversa 
prosperis  miscet,  ut  in  praesenti  factum  est:  male  amicum 
extitit  iuxta  Aenean,  quia  facilitatem  praebuit  exeundi  et 
invidit  uxorem.  amicum  igitur  dici  non  potuit,  quia  non 
servavit  universos,  inimicimi  dici  non  potuit,  quia  prae-  so 
stitit  beneflcium.    dictum  ergo  proprie  male  amicum,  utpote 


1  capti  R  cauti  r  =  L.  3  unua  LR  visu^  r.  6  hoc 

enim  licet  falso  LR  corruptum  puto,  fortasse  hoc  enim  dieeret 
falso,  dicit.  19  angustiores  LR  -ris  nos  'rem  r  ed.  20  quam 
LR  quas  ed.  22  vadentem  LR  ed.  vadenti^i  26  multi  LR 
numen  ed.  |  noa  R  u2  L,  sed  secunda  manu  evanida  prima,  item 
ed.       29  invidit  LR  non  vidit  ed.       31  utpute  LR  utpuia  ed. 


AENEIDOS  n  247 

quod  in  altero  malum  et  bonum  in  altero  conprobatum  est 
confosam  eripuit  mentem:  culpam  perditae  uxoris  per 
neglegentiam  suam  iustis  allegationibus  purgare  contendit, 
usus  moralitate  plenissima.   quando  enim  yitio  nostro  actus 

5  nostri  adverso  exitu  concidunt,  culpatur  numen,  quo  nos 
dicimus  regi.  nescio  quod,  inquit,  male  amicimi  numen 
mentem  meam  multis  cogitationibus  confusam  praeripuit. 
ecce  addit  aliam  excusationem;  ipsum  enim  deimi  dicit 
alienationem  mentis  idcirco   attulisse,    quod   hanc    ipsam 

10  iuvisset  confusio  consiliorum  omnium,  quae  veniebat  ex 
diversis  et  innumeris  causis.  purgavit  ergo  etiam  hoc 
genere  perditae  uxoris  culpam  ab  omni  se  reprehensione 
dissolvens,  qua  premi  potuit,  utpote  qui  nescierit  quando 
vel  quo  genere  perdidisset  uxorem.     namque  avia  cursu 

15  dtdm  sequor  et  nota  excedo  regione  marim:  dum,  inquit, 
satis  propero  oppressionem  hostilem  metuens,  dum  avia 
magis  teneo,  dum  formido  loca  qua  gradiendi  usus  homi- 
nibus  foit,  dum  iter  sector  quod  fugientibus  congruit,  heu 
misero  coniwnx  fatone  erepta  Creusa  substitit,  erravitne  via 

M  seu  lassa  resedit  vncertum,  ecce  iterum  neglegentiam  suam  740 
fatis  adscribit,  dicit  se  incertum  nec  iudicare  potuisse  utrum 
uxor  fatis  invidentibus  rapta  exerrasset  (dixerat  enim  sine 
via  ambulabamus),  ne  lassa  forsitan  resedisset,  quia  dixit 
currebam,    cum    Anchises    clamaret    fuge,    nate.     omnia 

t5  autem  culpae  eius  fuerunt,  quia  non  postremus  ibat,  sed 
primus.  potuit  enim  aut  sedentem  opperiri,  aut  lassam 
iuvare.  nec  post  oculis  est  reddita  nostris:  non  dixit 
non  illam  vidi  post,  sed  cum  eam  respicerem,  non  est 
reddita  oculis  meis.     nec  prius  amissam  respexi  animum- 


1  alterum  malum  LR  corr.  edF.  11  ergo  om.  ed. 

14  genere  LR  ed.  fraudis  in  marg.  add.  r.  16  prospero  LR 
propero  r  ed.  17  hnga  LR  loca  i  longam  viam  ed.  18  con- 
gruitur  R  corr.  r.  19  factone  LR  corr.  r.  21  dicit  se  LR 
d.  fuisse  ed.  |  t»e  LR  nec  r  ed.  22  uxore  LR  uxor  r  ed.  | 
esse  errasset  LR  esset  an  e,  r  ed.  exerrasset  nos.  23  ambu- 

iamus  ed.    |    qui  LR  quia  ed.  24  fugiente  L  -ntem  R  fuge 

naie  nos.  fugite  ed.       28  ea  LR  eam  ed.  |  respicere  vellem  ed. 


248  DONATI  INTEBFEL  YERG. 

gti€  reflexi,  quam  hamUum  anUquM  Cereris  sedemque  saenh 
tam  venimus:  m  tali  eausa  qnid  fBudendum  sit  YergiHiis 
docet:  pars  tedia  perieraty  evaserant  doae:  namqiiidnam 
in  medio  itinere,  in  perienlo  eYidenti,  in  tenebria,  8me 
ope  cninsqnam  patrem  senem  ac  debilem  et  parvnm  f 
filinm  relinqnere  debnit  et  perditam  qnaerere?  snb  in- 
certa  spe  non  fecit,  sed  uxoris  inqnisitione  dilata  potins 
qnam  reiecta  primo  dnobns  consnlnit:  Tenimns,  inqnit, 
ad  destinatnm  locnm.  Mc  demum  coUecUs  ammbus  una 
defuU  et  camites  ntxtumgue  virumque  fefeUH:  vidi,  inqmtyii 
qnod  animnm  menm  insania  dniissimi  doloris  acoenderet, 
746solam  scilicet  defdisse  coniugem  meam  quem  non  t»- 
ousavi  amens  hammumque  deorumque?  [aut  quid  in  eversa 
vidi  cruddius  urhe?]  dolore,  inqnit,  nimio  insanire  coepi, 
in  tantum  nt  perdito  statn  mentis  omnis  homines  in-ii 
cusarem  et  nniversos  inreverentibus  yerbis  adpeterem  deos 
calamitatis  illius  reos  detinens  cunctos  qui  ne  nnnm  qui- 
dem  potui  reperire  tractando.  tantus  apud  me  uxoris  per- 
ditae  gerebatur  adfectus,  ut  omnia  illius  temporis  adversa 
superaverit,  tanta  fui  possessus  amentia,  ut  illis  quoquen 
maledicerem  quos  veneror  semper  et  conpetenti  devotione 
suspicio.  ecce  et  confessus  est  et  purgavit  crimen;  habet 
enim  veniam  quicquid  admittitur  per  furorem. 

Ascanium  Anchisenque  patrem  Teucrosque  penatis  com- 
mendo  sociis  et  curva  valle  recondo,  ut  loci  secreto  et» 
sociorum  defensione  tuti  esse  potuissent,  scilicet  multitu- 
dinis  fiducia.  ipse  u/rbem  repeto  et  dngor  fulgentibus  armis: 
ecce  adfectus  puri  et  honesti  matrimonii,  en  perditae  uxoris 
dolor.  decrevi,  inquit,  ob  inquisitionem  dilectae  coniugis 
duo  contraria  sequi:  ut  redirem  ad  urbem,  ex  qua  diffi-JO 
culter  evaseram,  subire  iterum  casus  adhuc  saevientis  for- 
tunae   et  periculorum  omniimi    sortem    novatis    laboribus 

8  dicet  LE  docet  r  dicit  ed.   |   numquid  ed.        4  sine  LB 
et  8.  ed.         13  aut —  14  wrhe  deest  in  LB,  sed  explicator. 
19  gemebatu/r  LB  gerebatur  ed.  post.         25  locis  R  corr.  r. 
26  multitudini  LB  -nis  r.  28  en  LB  e^  ed.         31  subirem 

LB  subire  nos  (propter  experirt). 


AENEIDOS  n  249 

experiri:    stat  casm  renovare  omnis  omnemque  reverti  pcr  760 
Troiam  et  rursiis  caput  ohiectare  periclis:   in  illo  interea 
fiirore  non   considerabam   quid  illo  in  reditu  saluti  meae 
posset  accidere,  sed  haec  transegeram  mecum  utpote  amens 

5  ad  omnis  ev^entus  confirmata  sententia.  cingor  fulgentibus 
armis,  secundi  contrarii  definitio:  parum,  inquit,  fuit  re- 
meare  ad  patriam,  sumpsi  quoque  arma  fulgentia  quae 
me  in  tenebris  catervis  hostium  proderent  potius  quam 
tutum  defensumque  praestarent. 

10  Frincipio  muros  obscuraque  limina  portae,  qua  gressum 
extuleram,  repeto  et  vesHgia  retro  ohservata  sequor  per 
noctem  et  hmine  Imtro:  propterea  eadem  via  qua  venerat 
fuit  ei  redeundum,  quia  suspicione  et  illa  ducebatur,  ne 
substitisset  lassa  aut  certe  resedisset.    obscura  limina  por- 

15  tae  hoc  est  in  abdita  parte  constituta,  sicuti  in  alio  loco 
(463)  dixit  „limen  erat  caecaeque  fores".  et  vestigia 
retro  observata  sequor  per  noctem  et  lumine  lustro:  vesti- 
gia  quomodo  per  noctem  secutus  sit  ipse  exponit,  in  ipsis, 
inquit,  tenebris  noctis,  quia  fnit  lumen  ex  flamma  ardentis 

so  patriae,  considerabam  vestigia,  ne  transitus  eius  colligi 
potuisset.  fiiisse  autem  lumen  ex  flammis  illa  nocte  et 
alio  loco  (312)  posuit  dicens  „Sigea  igni  freta  lata  relu- 
cent";  radiata  enim  incendii  lumine  relucebant  hoc  est 
splendore  suo  accepto  per  flammas  reddebant  aliud  lumen. 

t5  horror  uMque  animo,  simut  ipsa  silentia  terrent:  plus  me,  766 
inquit,  terrebant  silentia  quam  nox  et  solitudo.    ecce  ani- 
mus    timentis:    supra    dixit   „nunc    omnes    terrent    aurae, 
sonus  excitat  omnis  suspensum",  hic  rursum  dicit  se  etiam 
silentia  timuisse.     inde  donmm,    si  forte  pedem,  si  forte 

80  tulisset,    me    refero,     imuerant    JDa/nai    et    tectum    omne 


1  experiri  LR  -rer  ed.  (a  decrevi  pendet).  3  considerd 

LR  -na  ed.         4  possit  aecedere  LB  posset  accidere  nos.  |   sed 
om.  ed.    I    utpute  LB  utputa  ed.  (ut  supra).  6  ominis  LB 

omnis  r.  9  timn  B  tutum  r.  10  obscmaque  LB  ob' 

8curaequ£  r.        13  et  illa  LR  ex  i.  r  et  om.  ed.        14  obscurae 
— 16  constitutae  r.      24  lucem  LB  lumen  r.      26  animos  ed. 
27  non  LR  nunc  r  om.  ed.      28  rursum  dixit  LR  r.  didt  noa. 


250  DOXATI  nnSBFB.  TEB6. 

Un^bamt.  [Uied  igmi$  edax  smmmta  ad  fa§h§ia  i 
exaipenHii  flaamae,  /krtf  aetims  ad  amwasj:  a  poita,  inqiDt, 
perrexi  ad  domam,  ne  iUo  ae  fomftui  eontnKiHWii»  sed  in- 
gredi  noii  potnL  omiioiii  enim  hoetiB  tenelHit  nt  flamme: 
infenoia  hoetis,  sapeiimr  Tero  teetomm  Bum  iiioeBdim  i 

7€0po88edemit  proeedo  hoe  eet  progredior  Tel  nlteEiiifl  ac- 
eedo,  el  Friami  sedes  areemqme  remso,  ne  illa  ad  domnm 
patrie  soi  aot  ad  nmnilum  aHqnem  loeom  ae  eontoliseek 
et  iam  portieSbm  vacmis  lumoms  asifio  cmstodes  iecH  noemix 
et  dims  Ulixes  praedam  seroqbant:  inrauo  aerYari  iama 
praedam  in  portieibaa  Tacnis  boe  eat  a  beHo  iam  in- 
mnnibas.  praedamm  enim  oongestio  oetendebat  oeitamen 
qnod  fnerat  esse  oonfectaiiL  qnod  posoit  aotaim  lonoms 
asjlo,  sie  aocipere  poesamaSf  at  inimiea  lono  laetaretor 
ante  ocalos  saos  esse  propoeita  qoae  Graeeoram  Yietoriam  m 
testarentor.  hue  undiqme  Troia  gem,  boc  est  Troiaiiae  diri- 
tiae,  incensis  erepta  adyUs:  non  dixit  sablata  de  templis,  sed 
de  ipsis  ardentibus  adytis  boc  est  penetralibos  rapta,  onde 
apparebat  ipsa  quoqne  penetralia  incendio  cam  ipsis  diis 
esse  eonsampta.  yerum  qnia  generalitas  non  tantam  m-m 
dignitatem  poterat  demonstrare,  fecit  per  ennmerationem 
speciermn  ut  sacrilegiis  quaesita  eyidentius  aperiret.  menr 
saeque  dearum,  quae  a  divinis  honoribas  ad  sceleratorum 

765iura  transierant.     crateresque  auro  solidi,  quos  plena  co- 
lendi  devotio  fecerat  et  copiosa  substantia,  non  caelatnra» 
currente  materiae,  sed  in  solidum  fiisa.     captivaque  vestis 

1  replerant  LR,  sed  in  interpr.  tenebat^  quare  tenebafU 
Bcripsi  com  ed.  et  optimiB  Yerg.  libris.  |  ilicet  —  2  auras 
deest  in  LB,  sed  explicatnr.  5  vento  LB  vero  r  ed, 

6  possiderant  LR  possidebant  ed.    |    t;eZ  LR  ct  ed.  9  cu- 

stodis  LR.  13  autem  transpos.  ed.  14  possumus  LB 

potuit  H  ed.  17  incensis  —  adytis  poBt  gaza  interpoL  ed.: 

eadem  verba  post  divitiae  pro  lemmate  habBnda  snnt,  quam- 
quam  non  ita  scripta  in  LR.  |  erepta  LR  -tae  ed.  18  rapta 
LR  'tae  ed.  20  tantum  ed.  21  fuit  LR  /i^  r  ed.  feeit 

no8.        24  transierat  LR  corr.  r  ed.    |    aiheresque  LR  corr.  r. 
26  ^  LR  ed.  ex  malim.         25 — 26  caelatur  accurrente  ma- 
teria  H  ed. 


AENEIDOS  n  251 

congeritm:  singulari  numero  non  omnibus,  sed  singulis 
absolute  respondit,  ut  sit  huc  congeritur  quicquid  in  di- 
versis  speciebus  fuit.  potest  et  sic,  ut  congeritur  vesti 
tantummodo  videatur  adpositum.    [pueri  et  pavidae  longo 

5  ordine  matres]  stant  drmm:  parum  fuit  accessisse  usque 
ad  ipsum  locum  ubi  praeda  captivique  tenebantur,  ubi  cu- 
stodiendorum  omnium  causa  praefuerant  Phoenix  et  Ulixes 
dirus.  dicendo  dirus  Ulixes  talem  ostendit  etiam  Phoe- 
nicem  fuisse;   ad  unum  quippe  officium  aequales  moribus 

10  fuerunt  deligendi.  atisus  quin  eticm  voces  iactareper  umhram: 
licet  praesentibus  execrandis  custodibus  tamen;  inquit,  ac- 
cessi,  in  tantum  ut  me  constet  et  praedam  vidisse  con- 
gestam  et  rapta  considerasse  per  species  et  scisse  custodes. 
ducebat    enim    amentia    perditae    coniugis    eo    ubi  venire 

15  posset  in  manus  eorum  qui  misereri  non  nossent.  hic 
prope  nullum  esset  Aeneae  meritum,  si  alia  Don  addi- 
disset;  per  noctem  quippe  latere  potuit  et  occultatus 
tenebris  non  videri.  quin  etiam,  inquit,  ausus  sum  voces 
iactare  per  umbram.     quem  subtrahebant  oculis  hostium 

jotenebrae  prodere  poterat  sonitus  vocis,  cum  ad  ipsorum 
pervenisset  auditus.  inplevi  clamore  vias:  augmentum  dedit 
ipsi  facto,  dum  dicit  inplevi  clamore  vias.  uno,  inquit, 
in  loco  consistens  multas  clamoribus  meis  vias  inplevi, 
hoc  est  tam  claras  voces  in  doloribus  meis  emisi,  ut  etiam 

25  ad  alias  vias  hoc  est  et  ad  alios  vicos  vox  mea  sic  per- 
venisset,  quasi  in  omnibus  praesens  clamarem.  alia  po- 
tioris  doloris  demonstratio,  qua  purum  et  plenum  mariti 
demonstravit  adfectum:   maestusque  Creusam  nequicquamllO 


1  congeretur  LR.  |  pmri  —  circum  lemmati  add.  ed.,  infra 
inserere  malui  ante  stant.  |  sed  singulis  LB  ed.;  an  singuUs 
sed  ?  3  potest  —  4  adposittdm  om.  ed.  |  ei  sic  U  et  s,  t  =  L.  \ 
congeris  turuisti  LR  congentur  vesti  r.  4  videaris  LR  videa- 
twr  r.  6  parum  LR  non  p.  edF:    Don.  drcum  ad  Aenean 

refert,  ut  sit:  non  accessi  tantum,  sed  in  mediis  fui;  quod  quia 
non  intellexit,  non  interpolavit  F.  7  praefuerant  LR  fuerant 
ed.  13  raptam  ed.   |   per  LR  et  p.  ed.  |   scisse  LR  e*  sc.  r 

novisse  ed.  15  posse  LR.  21  auditum  ed.  23  clamores 
LR  corr.  ed.        24  iam  LR  tam  r  ed.        26  sic  LR  si  ed. 


DONATI  INTERPE.  VEEG. 

ingeminam  iterwmqne  ifermnqiie  mcavi.  ne  iUam,  inqmt, 
forte  ifl  loBginquis  partibtis  positam  geBeralis  e:KClamatio 
Hiariti  falleret  et  ad  auris  eius  quamvis  clara  vox  yeniens 
putaretur  aliena,  nomine  eam  proprio  non  timni  Tocare 
Creusam  frequentius  repetens,  qnod  ipsnm  quoque  pluri-  t 
mis  Tocibus  et  claris  adraodmn  ac  saepius  et  multis  in 
locia  repetitis  frustra  est  faetum;  nihil  enim  valuit  pro- 
Tenire  quod  doloris  mei  flammas  extingueret. 

Qumrmti  et  tecUs  urbis  sine  fint  furenti  infelix  simu' 
lacrum  atqm  ipsius  umbra  Cretisae  visa  miki  ante  octiM  le 
ct  nota  maior  imago:    ordinatur  sensus  sici    infeiij:  sima- 
lacrum  et  umbra  Creusae  et  nota  maior  iraago  visa  mibi 
ajjte  octzlos^  ut  visa  neutro  plurali  dixerit   et   non   imago 
tantura  sit  visa,  sed  omnia,  scilicet  quia  fuit  simulacrum 
generis  neutri.    et  inferiore  in  part«  similiter  posuit  diceus  il 
„illic  res  laetae  regnumquc  et  regia  eomunjt  parta   tibi"; 
quia   feminini   generis   duas   species   dixit   et   ueutrum   in 
medio,  idcirco  omnibus  neutro  plurali  respondit-    et  multis 
aUis  locis   tali  usus   est   arte.     ille^    iuquit,    fuit   ad   ex- 
tremum  mei  laboris  effectus,  infeiix  ut  pro  incolumi  ac  ver»  H 
miseranda   effigies   eius   ae   deformis  occurreret.     deformis 
oblata    est    oculis    raeis,    aiictura    potius    qoam  remotura 
lacrimas   meas.     occurrit  deformis,   oceurrit  quam  mecum 
^^^      revocajre   nou  possem,  hoc   solum   tamen  inquirenti  prae- 
^^m      stitit  illa  veniendo,  ut  saltem  causas  perditae   didicissem;  H 
^^^      oecurrit    enim    pia,    occurrit    amplior    forma    quam    cum 

I 

I    : 
I    i 

L: 


1  iieruwque  semel  LR  iterum  ite7*umqu€  r\  5  frequefitim 
LR  saepius  ed.  8  flammis  LH  corr,  r  ed.  13  e*  i^ow  LR  tf* 
non  r.  14  tantum  deest  in  LR  add.  ed,  [  tibi  qua£  fuit  Lfi 
sibi  corr.  qu.  f  exp^  r  quae  tbi  erant  ed.  ^licet  quia  fuit  QOti 
potest  in  arch,  scl  fuiHae)  quod  1,679  oecurrit  in  L.  16  hwta 
LR  corr.  r.  |  tihi  in  ihi  abraa.  B.  17  quae  L  q;  =  que  per 
rm.  E  quia  nos.  20  ac  vera  om.  ed.  21  ocmm^et  R,  2t— 23 
deformis  oblae  L^  sed  deformis  exp.  ipie  def.  oblata  est  R  def. 
del.  r  om,  ed.  nescio  an  recte,  26  occurrit  ommpia  LR  mc. 
mim  ia  r  om.  H  ed.  emm  pia  0,  qnain  emendationem  deficieste 
meliore  recepi  dubitans,  qnomam  pia^  etei  latiiie  dici  de  umbift 
pote^t^  ftd  cetera  quibuscum  hic  coniungitur  parum   conTenii 


AEKEIDOS  II 


2m 


esset  in  luce,  oecurrit  talis  quae  mariti  ocuUs  placere  non 
posset,  occurrit  quae  animuin  meum  iugenti  horrore  con- 
fimderet  demque  totus  corporis  mel  vigor,  repentino  et 
insperato  percussus  aspectu,  stupore  succedente  mutatus 
b  eat:  [ohstipui  stetemntfjue  mmm  et  vox  fancihus  liaesUJ. 
obrigui  omnibus  membris,  tox  dudum  clara,  cum  quaere- 
rem,  haesit  atque  consumpta  est-  tanta  vls  illitis  mali 
fiiit,  ut  comae  quoque  natura  molleSj  prolixitate  flexibiles 
et  semper  in  ima  deiectae  consisterent.    illa  tamen  amis- 

10  sionis   suae   intellegens   causa   esse  silentinm  et   stuporem 
meum  locuta  est  ipsa.    idcirco  oportet  [post]  atetenmtque 
comae  et  yox  faucibus  haesit  hmc  sic  adfari  et  curas  his11& 
demere  didis.    quid,  inquit,  tantum  imano  iumt  indulgere 
dolori,  0  dulds  cmitmxy  non  haec  sine  numine  divum  eve- 

jB  niunt  nec  te  hinc  c&mitem  asporiare  Creusam  fas  aui  Ule 
miit  stiperi  re(fnator  OlympL  locus  iste  necessario  missus 
est,  primum  ut  probaret  Aeneas  neque  se  illam  negle- 
gentia  perdidisse  aut  illam  suo  arbitrio  maritum  aut 
tiliuTTi  perdidisse  Creusamque  ipsam  induceret  consolantem, 

ao  illo  qtdppe  tempore  atque  illo  loco  quis  emergere  alius 
posset,  nisi  ipsa  uxor  amissionis  suae  redderet  causas  et 
dolentem  maritum  ab  ipsis  maeroribus  consolantis  officio 
sublevaret?  ipsa  igitur  engeepit  omnia,  fabulam  scilicet 
fortunae  suae,  solamen  eoniugis,  officiiim  vatis.    quid^  in- 

',$&  quitf    prodest,    marite    dulcis^    quod    tantum    doloris    tui 

1   qnu  L  E  qua^  r  nos  qmd  ed.  5  iemma  obstipui  — 

haesit  cniuB  para  inferius  repetitur  inserai.         7  haesetata  LR 
haesit  aique  t  haeserat  et  ed»  9  ei  semper  LIl  et  om,  ed, 

10  cattsafTi  LR  ed.  abeuTde  causa  uoi*  11  oportet  stetirunt' 
que  LR  quia  ait  interpos.  r  addi  ohstupui  ed.  utmmque  in- 
eptum;  oportet  ad  versum  775  Bpectare  patet,  quem  „in  pleria- 
que  non  ftii&ae**  Serviua  Danielia  tradit,  quamobrem  poaf  inaenii. 
12  coma^  om.  LRadd.red.  13  inqmt  om,  ed.  ]  iumt 
in$ano  iumt  LR  (omiaao  timtum)  prius  iiwat  exp.  U  tantum 
Bubatitui  cum  ed.  14  dolQri  LR  lahori  ed.  15  comit^m 

hinc  LB  conversionem  feci  quam   Servio  auctore  ed.  ac  Hib- 
becMus  acceperunt.    |    aut  LR  haud  ed.        19  filio  LR  fiiium 
T  ed.       20  emergere  LE  consolari  ed.      %^ — 'i\  aliua  p^mtS^V^ 
a/fiietim  Aemam  interpol.  ed.         24  of(ieii4,iH  \iB.  el  o.  ^^^ 


254  DONATI  INTBRPR.  YERG. 

fnrori  consentis?  qnid  tibi  doloris  einsdem  labor  inefficax 
qnaesitnrns  est?  quod  yides  deomm  yolnntate  perfectom 
est.  debes  aeqnns  ferre  qnod  maior  potestas  inflixit,  to- 
lerare  qnin  etiam  qnod  non  potest  snperari:  mala  omnia 
ferendo  potins  qnam  resistendo  yincnntnr.  coniugio  nostro  i 
finem  attnlit  profectio  tua,  qnippe  id  snperis  placuit,  nt 
hic  relinqneres  coningem  et  abitnms  in  alia  non  tecnm 
780  portares  nzorem.  longa  tihi  exUia  et  vastmf^  maris  aequar 
arandum  et  terram  Hesperiam  vemes,  iM  Lydius  arva 
inter  opima  virum  leni  fiuit  agmme  ThyJms:  ad  consola-n 
tionem  mnltiplicem  pertinet  qnod  canit  fiitura  et  ventnra 
pronnntiat;  hoc  enim  genere  iam  probat  ad  deorom  se 
obseqnia  esse  translatam.  nosse  quippe  divina  non  posset, 
nisi  illam  dii  in  adfectnm  proprinm  recepissent.  qnod 
yero  instmit  maritum  et  gnamm  omnium  fekcit  ac  laetau 
omnia  spondet,  evidentis  consolationis  augm^tum  esi 
qnod  ait  longa  tibi  exilia  et  vastum  maris  aequor  aran- 
dmn  et  terram  Hesperiam  venies,  ubi  Ljdins  arva  inter 
opima  virum  leni  fluit  agmine  Thybris,  dura  prosperis 
miscet.  erit  tibi,  inquit,  perveniendi  ad  Italiam  laborw 
inmensus  et  pelagi  prolixa  transmissio,  sed  l9,boribus  tuis 
laeta  succedent,  terra  fertilis  et  Thybridis  gratia.  de- 
scribit  et  flumen  ipsum  cum  laude  plenissima  et  quod 
non  noverat,  quasi  nosset,  adfirmat  edocens  nihil  esse 
quod  superos  lateat  vel  eos  qui  cum  superis  commorentur.  u 
laus  interea  fluminis  illa  est,  quod  copiosus,  quod  lenis, 
quod  in  ipso  aquarum  redimdanti  tractu  per  agros  uber- 
tim  fluens  nihil  laedat.  illic  res  laetae  regnumque  et  regia 
conitmx  parta  iihi:  illic,  inquit,  amissa  repetes  et  perdita 

3  aequus  LR  aequius  r  aequoanimo  ed.  (sed  cf. Hor.  c.III 
29,  33).       4  superare  r:  potes  s.  voluisse  videtur.       7  cUiam  L. 
9  et  terram  (et  infra)  LB,  ad  t  ed.  11  canitura  et  ventura 

LR  caritura  ei  v.  (vel  eo  in  marg.)  r'  canit  futura  et  v.  nos 
om.  ed.  12  praenuntiat  i  ed.  post.  16  inseruit  LR  ed.  in- 
struit  R  vel  r  ed.  post.  16  spondit  LR  promittit  ed.  24  ad- 
firmet  R.  26  superhis  LR  superis  r  his  ed.  28  reg  L  om. 
cum  spatio  R  regnumque  ed.  29  repetisset  LR  repetes  et  r 

om.  et  ac  subst.  ed. 


AENEIDOS  n  255 

recuperabis,  res  laetas,  imperium  et  coniugem  regiam  lioc 
est  praestantem  geuere,  cum  autem  dicit  regiam,  ostendit 
et  divitem.  interea  ne  incerta  vel  dubia,  ne  inparata 
promittere  videretur,   ait  quae   tibi  promitto  iam  parata 

5  sunt,  praesentia  tua  necessaria  est,  ut  ad  illa  pervenias. 
hic  et  loquendi  ratio  discitur:  res,  ait,  laetae  regnumque 
et  regia  coniunx,  posuit  femininum  plurale  et  neutrum 
singulare  et  rursum  femininum  adaeque  singulare  et  neutro 
plurali  respondit,  ut  sit:  res  laetae,  regnum  et  regia  con- 

10  iunx  parata  tibi  sunt.  partum  vel  paratum  accipiendum 
est  vel  partum  tibi  id  est  tibi  adquisitum  laboribus  alienis. 
id  autem  quod  Aenean  vel  maxime  gemere  sciebat  novis- 
sime  posuit,  ut  eum  a  dolore  praesenti  novae  coniugis 
promissione  transduceret,   quod  usque  adeo  artis  plenissi- 

16  mum  fuit,  ut  illic  adnecteret  personam  suam  dicens 
lacrimas  diledae  pelle  Creusae.  hoc  est  dicere  cum  babeas 
destinatam  matrimonio  tuo,  debes  removere  lacrimas  quas 
me  propter  effimdis.  addit  quoque  augmentum  consola- 
tionis  a  conparatione  descendens:    non  ego  Myrmidonuml^h 

so  sedes  Dolopumve  superbas  a^idam,  ordinatur  sensus  sic: 
non  ego  Myrmidonum  et  Dolopum  superbas  sedes  aspiciam. 
aut  Grais  servUum  rmbtbus  ibo  JDardanis  et  divae  Veneris 
nurUrS,  sed  me  magna  d&um.  genetrix  his  detinet  oris:  nec 
te,  inquit,  frangat  casus  iste;    in  adversis  enim  quicquid 

n  acciderit   quod  saeviora  depellat   gratulandum  est.     tenet 
me  mater  deum,    tenere    potuerunt  Myrmidonum    et  Do- 
lopum   matres:    illa   ad   honorem  retinet,  illae   potuerant   . 
tenere  captivam.     non  feram  fastus  de  victoriae  suffiragio 
venientis    nec    videam     sedes    hostium    aetemum    captae 

1  laeta  LB  laetae  i  ed.  laeta>s  nos.  3  ne  inparata  LR 

vel  i.  ed.  8  adaeque  LR  om.  ed.  |  singularem  LR  m  exp.  L 
ipse  -n  r.  10  parata  LR  parta  r  ed.  16  illic  LR  ilUco 
ed.  18  propter  me  ed.  20  8tu>  U  sic  r  =  L.  22  gra£is 
L  corr.  11  man.       23  magna  om.  R.  |  detenit  L  -nuit  R  corr.  r. 

26  pater  devom  R  corr.  r.  27  potuerunt  retinere  ed. 

28  terram  fatus  L  terra  factus  R  terret  vel  ter7'eant  fastus  ad- 
dito  quaere  r  feram  fastua  nos.  |  de  — 29  captae  LR  temere 
mut.  locum  ed. 


256  DONATI  INTEBFR.  YEBG. 

servitiiim  pollicentis,  cum  ea  fatara  siixn  ez  qna  omnes 
dii  gratolantiir  se  esse  progenitos,  qnam  venerantar  omnes 
qni  libenter  potioiibus  defemnt.  non  oecidit  fortona  mea 
nec  debilitata  snccnbnit:  Dardanis  et  divae  Yeneris  nanu 
deom  matri  depatari  commeroL  Dardanis  et  divae  Ye-  s 
neris  nuras  praeferentis  animo  positnm  debemus  acdpere, 
Myrmidonam  Dolopamve  sedes  [aspiciam]  aat  Grais  matri- 
bas  ibo  servitara  detrahentis  animo  dietom.  Dardanis 
laos  commanicata  cum  omnibns  Troianis,  diyae  aatem 
Yeneris  naros  qaae  fait  specialis  ipsios.  a  persona  efcu 
loco  traxit  Graecoram  obtrectationem:  a  persona,  Hberata 
sum,  inquit,  infimorum  hominum  captiTitate  et  extremo 
servitio;  a  loco,  non  ibo  ad  Graecorum  sedes,  sed  ero  in 
originalibus  locis  et  cum  deoram  omniom  matre.  tenet 
me  illa,  quae  omnis  deos  ratione  numinis  et  potestatisii 
antevemt.  conparatio  ista  tangit,  ut  dictam  est,  mariti 
solacium,  qui  nec  captivam  uxorem  repperit  nec  occisam, 
quin  potius  detentam  voluntate  eius  qua  nullus  est  potior. 
iamgue  vale  et  nati  serva  communis  amorem:  consolationem 
suam  fili  commendatione  conclusit.  potest  videri  ita  dixisse:  m 
habes  filium  nostrum,  eius  amorem  serva  et  amissionem 
meam  levius  feres  et  plurimum  mihi  detuleris.  potest  et 
sic:  sciebat  enim  quid  inter  cetera  praedixisset,  futurum 
scilicet  ut  Aeneas  habiturus  esset  coniugium  novum,  quae- 
siturus  sibi  uxorem,  filio  novercam:  hoc  igitur  metuens  K 
mater  novissime  conlocavit,  ut  haereret  altius  patemo  pec- 
tori  quod  cupiebat  esse  servatum.  non  autem  novum 
suadebat  adfectum,  quoniam  sciebat  se  loqui  cum  patre, 
qui  amorem  fili  iam  tenebat  in  sensibus,  ideoque  dixit 
serva  amorem  nati  communis,  quia  poterat  effici  ut  favore  » 
viventis  et  novae  coniugis  ductus  eius  praeponeret  liberos 
filio  ex  coniuge  suscepto.    temperavit  ergo  ut  diceret  serva 

4  Dardanis  —  6  commerui  om.  ed.      7  aapiciam  om.  L  R  ed. 
16  nominis  LR  ed.       16  conparatio  —  18  potior  om.  ed.  Lucii. 
18  nullus  LR  nulla  edF.      23  sicliR  sic  intelligi  ed.  |  quod  B. 
24  esse  R  esset  r.      28  quoniam  LR  quia  ed.      29  quia  mortm 
LR  ed.  qui  amorem  r.      32  eo;  coniuge  LR  priori  interpos.  ed. 


AENEIDOS  II  257 

nec   dixit  aperte   ei  suspicionem  suam,  ne  secus  sensisse 
videretur   et  recessuri   animum  laederet.     haec  uhi   dictal90 
dedit,  lacrimantem  et  multa  volentem  dicere  deseruit  tenuis- 
que  recessit  vn  auras:  ingratum,  inpiimi,  sceleratum  fuisset, 

5  si  Aeneas  ab  umbra  uxoris  silentio  recessisset;  debuit 
euim  vel  sua  dicete  vel  ad  ea  respondere  quae  audierat. 
idcirco  dixit  dum  lacrimas  fundo,  dum  volo  atque  dispono 
proferre  quae  necessario  fuerant  dicenda,  repente  discessit 
ac   volentem  multa  dicere   deseiruit.     posset  enim  mecum 

10  esse  diutius,  si  expectaret  meum  etiam  ipsa  responsum. 
bene  dixit  deseruit  volentem  loqui,  non  dixit  ego  illam 
dimisi.  ter  conatus  ihi  collo  dare  hracchia  circwm,  ter 
frustra  conpressa  mcmus:  proprie  descripsit  volentem  am- 
plecti   quod   corporale  non  fuerat  saepe   esse   frustratum, 

15  manusque  sibi  occurrisse  frequentius,  cum  non  esset  me- 
dium  quod  tenere  potuisset.  efpugit  imago,  par  levihus 
ventis  [volucrique  svmiUima  somno]:  fugit,  inquit,  ut  ventus, 
recessit  ut  somnus.  more  Sallusti  dixit  conatus  sum;  ibi 
enim  ponitur  conatus  ubi  effectus  sequi  non  potuit.     5ic796 

so  demum  sodos  consumpta  nocte  reviso:  quantum  se  dixit 
laborasse  pro  coniuge  in  tantis  discursibus  et  vigiliis  per 
totam  noctem  toleratis! 

Atque  hic  mgentem  comitum  adfluxisse  novorum  invenio 
admircms  numerum,  matresque  virosque,  collectam  exiUo  pu- 

t5  hem,  miserahUe  vulgus,     undique  convenere  animis  opihuS" 


1  eius  L  ei  R.  |  suspectionem  LR  corr.  r  ed.        4  inpium 
LR  i.  ac  ed.  8  dicentia  LR  -nda  r  ed.  13  conpressa 

manusi  his  verbis  quia  abrumpitur  lemma,  Don.  manus  contra 
metrum  cmn  conpressa  coniunxisse  videtur  (6,  700  non  liquet). 

16  concurrisse  edF.  17  volu^crique  —  somno  deest  in  LR, 
eed  explicatur.  18  Salusti  LR  (alibi  Sall.)  vetusto  substituere 
Yult  r'  in  marg.  adnotato  quaere,  sed  cf.  de  hac  re  9,  398. 
19  ihi  R  ubi  r=sL.  20  perviso  LR  reviso  r.  24  exilio  LR: 
nuUo  indicio  probatur  nostrum  Aelii  Donati  errorem,  quem 
Serviufl  tradit  et  refatat,  secutum  esfle,  sed  unum  eundemque 
Donatum  esse  falflo  opinatufl  ex  Ilio  scripsit  Fabricius  cf. 
V.  d.  Hoeven  p.  6.  25  miserabilem  L.  |  convenire  R  corr  r.  | 
opibus  R  que  add.  r. 

Don.  interpr.  Verg.   toI.  I.  11 


DONATI IMTEEPR,  VEEG, 

800  g«e  j  in  guasaumque   velim  pelago  dedncere   terras: 

cum^^  fecissem,    mnltos   quos   doh   dimiseram    eon' 

gest  eni^    Tolentis  mecnm  ire   quo   vellem.     adactos 

violenoa  snpBmm  aon  solum  se  dicit  necessitatem  abs- 
cedendi  habiiisse,  eed  plnrimos,  miiniit  iUam  partem,  ne  i 
videretm-  solus  dimisisse  patriam,  si  id  nullus  alius  fe* 
cJsse  videretor.  iatttque  iugis  mimtnac  surgebat  lAicifer 
Idae  duccbaique  dicm:  nova  descriptione  usus  est  diei 
nascentis;  nam  autc  ipsum  eioritur  Lucifer,  hiiiic  in 
STipema  tendentem  sequitur  lui,  quae  diem  plenum  pro-ti 
ducta  confinnet.  videtur  ergo  Lucifer  non  tam  nUBtius 
diei  esse  venientis,  sed  fidus  eertusque  perductor.  Danm- 
que  ohsessa  tmcbant  limina  portarum  nec  spes  opis  tdla 
ddbalur:  posuit  saluti  siiae  suorumque  eontraiiaf  unum 
lucis,  quae  retectura  fuerat  quod  Telaverant  tenebraejiS 
aliud  quod  tenebant  bostes  omnis  egressus,  quae  res 
ostendebat  victoriam  esse  confectam,  nuUum  etianfi  defeii- 
sioni  loeum  superMsse:  hoc  fuit  tertium,  quod  nulla  esset 
spes  eomjnodi  alicuius.  cessi  et  sublato  wontis  gmitori 
petivi:  ex  piano,  inquit,  iEutili  ad  utilia  montiixm  supe-itj 
riora  conscendi.  plenura  excusationig  in  ultimo  posait 
verbura  cessi:  constrictus,  inq^it,  maiore  violentia,  probata 
mihi  per  Laocoontis  exitium^  per  diligentiam  matris  quae 
mi^i  deos  potius  quam  Graecos  inimicos  ostendit,  per 
missum  incendium  ex  fili  mez  vertice,  petr  hortatnm  patrisa 
et  religiosas  voces  u;soris  et  divina  quae  tradidit  verbaj 
cessi  potioribus;  neque  enim  debui  ulterius  niti  qui  totiens 
diis  repugnantibus  friisti-a  certavi.  plene  respondit  iuter- 
rogationi  Didonis  quae  dixit  (1,  754)  narra  mihi  „insidias 


2  fion  dimiserarn  LB  i.  e.  non  reliqueram,  cnm  ad  quae- 
rendam  CTeuawim  discederem:  hunc  Donati  morem  dimitteie 
pro  relinquendo  poneutis  non  intellegentea  non  deleveruut 
H  ed,  8  quod  vdlem  LR  quo  r.  r  ed.  \  adactm  LR  ed. 
11  ta7n  LR  tantuui  ed.  12  fid^s  LE  /*.  qnoque  ed.  17  di- 
fcn^ionc  LK  -ni  r  ed.  19  cemii  L  ce^sit  R  corr.  r-  |  fnontis 
LR  niontaH  r.  21  posui  LR  corr.  r.  29   insidii^  LR 


AENEIDOS  n  259 

Danaum  casusque  tuorum^^  quod  quia  factum  est,  ad- 
greditur  alteram  errores  suos  eyideutissime  relaturus.  habet 
tamen  etiam  ipsa  „casusque  tuorum";  nam  perdidit  con- 
tagione  socios,  amisit  et  patrem. 


3  casttsque  tuorum  LR  vel  casus  suorum  r'  in  marg. 
4  amisit  et  LB  amisitque  H  ed.  —  subflcriptio  integra  Tiheri' 

Claudi incip  Zt6  III  felicit  in  L  Tiberii  Claudii  etc.  sine^ 

felidter  R.    pro  Vergilianarum  in  R  correctum  Vergiliane  (r?)- 


n» 


AENEIDOS  LIBEE  UL 


Narraturus  aecaadiiiii  Didoim  proposiMoiieni  etiam 
errores  suos  mde  primmn  sumpsit  eiordiuiu  unde  revera 
conTenerat^  iiam  laborum  eius  caput  fuit  abeandi  de  Troii 
necessitas*  neque  euiiu  errare  per  diversa  potuisset,  nisi 
priTTium  patriae  suae  fiidbus  fuisset  exelusus.  in  ipsius  i 
igitur  profectionis  seu  navigatioiiia  coepto  quot  dolonim 
causis  adflictus  ait  quantaque  gemuerit,  iicet  diffusa  et 
tnagna,  suniina  tamen  bi^evitate  constriiigit  non  omittens 
etiam  tunc  excusationem  suam,  qua  vult  esse  iirmatujii 
nou  tam  Graecis,  sed  diis  adversantibus  et  ob  nullamit 
cTilpam  perisse  imperium  Troiae,  quapropter  incipit  sic: 
postquam  res  Asiae  Pnmmque  everterc  gentem  inmeritm 
visum  superis  cecidUque  st^erhum  Ilium  et  omnis  hum 
fumat  Neptunia  Troia,  divvrsa  extlia  et  desertas  quaercre 
6  ttrras  auguriis  agimur  divum  classm^m  sub  ipsa  An-n 
iamlro  et  Phrifgiae  fnoUmur  montibu^  Idae  incerti  quo  fata 
ftrant,  nbi  sistere  detur:  omnia,  inquit,  in  anum  adversa 
confiuxerant,  et  quae  transacta  videbantur  et  quae  porta- 
bat  asperior  futuri  temporis  spes^  nec  fuit  quod  consola.- 
retur  praeterita,  quando  futurorum  quoque  inmanitas  sae-si 
viebat*  ponit  ergo  praeterita  quattuor  et  ftitura  totidem 
paria  vel  deteriora  constituens,  praeterita  sunt  haec: 
postquam  res  Asiae,  boc  est  post  interitum  Hiensis  im- 
perii,  Priamique  evertere  gentem  inmeritam  visnm  superis. 
mentionem  facit  gentis  Priami,  quasi  sola  perisset  in  Troia. » 


6  qmd  LR  quot  r  ed.        10  tam  LR  tantum  ed.  |  nuUAm 
LE  eiu^  aut  suorum  add.  ed.  15  agittir  dum  LR  vkgimur 

divum  T. 


j 


AENEIDOS  m  261 

quod  idcirco  intellegitur  posuisse,  quia  vehementer  ange- 
batur  perditae  uxoris  luctu  quam  constabat  fuisse  filiam 
Priami,  quae,  cum  nihil  tale  de  funere  conmieruisset,  ab 
adfectibus   eius    matrimonioque    disiuncta   est.     cum  vero 

5  dicit  visum  superis,  ostendit  non  hominum  tale  meritum 
fuisse  vel  regni,  ut  funditus  perirent,  sed  intolerabilem 
deorum  intervenisse  pravitatem,  ut  innocentium  spes,  salus 
et  fortuna  conciderent.  ceciditque  superbum  Hium:  ut 
non   leve   videretur   cuius   dolebat  interitum,   dixit  super- 

10  bum  Ilium  boc  est  magnum.  et  omnis  bumo  fimiat  Nep- 
tunia  Troia:  onmis,  inquit,  fumat;  esset  enim  solacium  in 
adversis,  si  aliquid  saltem  semiustum  vel  semidirutum  re- 
mansisset.  quod  ait  bumo  fumat,  expressius  dici  non 
potuit  omnia  fuisse  consumpta;  cum  ipsis  enim  quae  com- 

16  burit  finitur  incendium  et  deficiente  materia  fummn  sola 
remanens  terra  respirat.  interea  postquam  non  semel 
accipiendum  est,  quamvis  semel  positum  videatur,  ut  sit 
postquam  res  Asiae,  postquam  visum  est  superis  evertere 
gentem    inmeritam    Priami,    postquam    cecidit    superbum 

80  Hium,  postquam  omnis  bumo  fumat  Neptunia  Troia. 
haec  sunt  quattuor  praeterita,  videamus  futura  utrum 
aliquam  spem  prosperitatis  habere  potuerint.  quattuor 
fuerunt  etiam  ipsa  et  detestanda.  diversa  exilia  et  de- 
sertas  quaerere  terras  auguriis  agimur  divum:  ecce  ex  his 

«5  duo  pessima;  avellebantur  quippe  a  cineribus  patriae  di- 
versa  exilia  et  terrarum  solitudines  petituri;  habet  enim 
solaciima  qui  urgetur,  qui  ad  optiva  vel  ad  definita  mala 
conpellitur.  classemque  sub  ipsa  Antandro  et  Phrygiae 
molimur  montibus  Idae  incerti  quo  fata  ferant,  ubi  sistere 

30  detur:  dixit  alia  duo,  parabamus,  inquit,  navis  nescii  quo 
ire  deberemus  vel  in  quibus  locis  commorari   contingeret. 


8  de  ftmere  LR  ed.  desumere^  6  vel  regni  LE  u^  regna  r' 
vel  regni  ut  ed.  8  concideret  ed.  11  esse  etenim  LR  esset 
enim  r  ed.       16  materiae  LR  materia  ed.  materie^i  \  solum  ed. 

21  virum  LR  utrum  L  11  man.  r.         23  etiam  om.  edF. 
26  adveUehantiM'  LR.  |  cinertbus  LR  tenninis  ed.        27  qui  ad 
LR  vel  si  r  quando  ad  ed.  |  optiva  L  edl  optativa  R  edF. 


^ 


262  DONATI  INTEEPE.  YEEa 

hoc  ipsum  incertum  poena  fuit  maxiiiiaj  res  enim  quamvis 
acerba,   si  evidentl  specialitate  signetur,  meditatione  con-  ^ 
tinua  gignit  ex  se  aliqiiid,  nt  animum  sublevet.    conplevit 
qnattuor   adversa   quae   ad    futurura    tempus    pertinebant: 
diversa   eiilia,   desertas  terras,  incerti  quo  fata  ferant  et  i 
ubi  sistere  detur.   cantrahimusquc  viros,  sciHcet  ut  cresceret 
comituin    numerus,     vix  prma   incqierai   aestas  et  pater 
Anchises  dare  fatts  vela  iubebat:  fiigitivi  nou  agiiut  quod 
volunt,  sed  quod  facere  coguutur.     proinde  maturunij  in- 
quitj   pelago   tempus   opperiri  nequivimus,   sed   tnox    eum  lo 
ipso   aeatatis   iniquo   navigavimus,   ut,  quia   defijiita    laca  _ 
non  habuinius,  navigaremus  quocumque  vellent  fata  et  quofl 
10  duceret    ventus.     Htora    cum   patriae   lacrlmans  portusque 
relmquo    it   campos    tihi    Trom    fuit:     non    drdt    dimitto 
patriam  navigans,    quoniam  omnis  interierat,   sed  dimitto  if 
litora  civitatis  quondam  lacriinis  et  dolore  confectus,   re- 
liiiquo  securitateiii  portus  ac  terrae  et  in  altum  producor  ■ 
hoG   est   ad   incerta   altioris   et  interioris  pelagi,   ubi  sola 
desperatio   est,   videns   campos   ubi  Troia   fuit.     duplicem 
locus  iste  potest  admittere  intellectum;  unum,  quod  dole-  so 
bat  latitudinem  moeninm  per  campos  antea  ingentis  effn- 
sam   sic   interisse,   ut  ex  ea  nikil  extaret,   alterum,   quia 
camporum   planitiem   videbat,  in   qua   in   altttudinem   in* 
mensam    surrexerat    Troia.      Hc    Aenean    memorat    poeta 
perinplesse    eieusationem    suam ;     dura    enim    doloris    sui  35 
causas   exponit,   ostendit   etiam  illud,   non   fiiisse   aliquid 
quod   possit  reparari  et   se   magis   anguriis   deoritm    qui- 
busvis  exclnsiim.     litora  cura  patriae  lacrimans  portiisque 
relinquo   et   campos  ubi  Troia  fiiit:    tria  posuit  quae  per 

3   ex  ealiquet  LE  ex  se   aliqukl  r  aliquam  tTanquilUtattfm 
ed.   I    li*  LR  quod  r.        5  adioersa  LR,         7  inciperat  LR. 

11  iniqm  LR  initio  r  tempore  intguo  ed.  |   et  quia nmvi- 

garemm  LR  ut  qn^  —  —  n.  t  tt  qu.  —  —  navigavimus  ed. 
14  campos  ub  L  campo  sub  R  corr.  r.  16  coniectus  L  ed. 

conrectm  R  eonjectus  ed.  poat.  27  reparari  LR   separaH 

edl  s\iperari  edF.   |    qutb;  mis  L  quihus  suis  B,  quam  suis  fne- 
ritis  vel  quam  hominum  vi  r'  qtiihusvis  H  ed.;  fortasse  quam 


mrm  ^H 


AENEIDOS  m  263 

naturam  suam  non  potuerunt  interire,  litus,  portum  et 
campos.  feror  exul  in  altfvm  cum  sodis  natoque,  penatibus 
ei  magnis  diis:  tacuit  patrem  suum,  quia  supra  dixit  „et 
pater  Ancbises  dare  fatis  vela  iubebat",  proinde  quem 
5  iam  memoraverat  ibi  fuisse  superfluum  perindeque  vitio- 
sum  fuerat  iterum  nominare. 

Terra  procul  vastis  colitur  Mavortia  campis,  Thraces 
arcmt,  acri  quondam  regnata  Lycurgo,  hospitium  anticum  15 
Troiae  sociique  penates,  dum  forttma  fuU:  descriptio  terrae 

10  quae  ad  incerta  navigantibus  prima  occurrit,  quae  sic 
evidenter  Didoni  exponitur  ignoranti,  ut  et  situs  loci  et 
incolarum  persona  signetUr,  deinde  oportunitas  quae  deti- 
nere  posset  errantis;  nam  et  proximitas  placebat  laborem 
ablatura  fugientibus  et  ubertas  laeta  camporum  conmioda 

15  videbatur  iis  qui  rem  omnem  substantiamque  perdiderant. 
quod  vero  Thraces  incolae  amiserant  Lycurgum  regem, 
videbatur  fieri  posse  ut  adversarius  nullus  emergeret  qui 
posset  probibere  venientis.  firmabat  omnem  spem  rema- 
nendi  interpositi  dudum  religio  foederis,  diutumitate  quo- 

20  que  temporis  roborati;  quis  enim  non  fideret  non  nega- 
turos  benivolentiam  miseris  quae  florentibus  adhuc  rebus 
et  debita  fuit  et  memoria  longiore  servata?  feror  huc: 
non  dixit  veni,  sed  ex  eventu  delatus  sum;  ipsum  enim 
hoc    non    consilium,    non    humana   voluntas   effecerat.     et 

25  litore  curvo  moenia  prima  loco  fatis  ingressus  iniquis 
Aeneadasque  meo  nomen  de  normne  fingo:  mox,  inquit,  ut 
litus  attigi  loci  eius,  dispositionem  sum  novae  civitatis 
adgressus  meos  omnis  signans  nomine  meo,  ut  Aeneadae 
dicerentur.     fatis  ingressus  iniquis:  hoc  rerum  exitus,  non 

so  initia  docuerunt,  ceterum  si  ante  praescisset,  transire  po- 

1  potuervmt  ire  LR  ^.  interire  nos  p.  perire  edF.  3  qua 
LR  quia  r  ed.  6  indeque  ed.  6  iterum  nominaret  LR  ut 
i.  n.  r  i.  nmninare  ed.  9 — 10  terrae  ad  LR  qua^  interpos. 

r  edF  (ne  haereas  in  iterato  quae.,  cf.  supra  v.  4  qui  —  qui). 
12  de  itinere  R  detinere  r.        19  religione  ed.        20  mgaturam 
se  r  (obscure).  23  venisset  LR  veni  sed  r  venisse  seded.  \ 

ipse  LR  ed.  ipsum  r.       24  consilio  nequ>e  ed.  \  'oolunta^.e  ^^. 
30  praescinisset  ed.  /  transiret  LR  transire  non  ^^. 


264  DONATI  INTERPR.  YERa. 

tuisset,   res    magnas    non    auderet    incipere.     eiponit 
qua  ratione  iniqua  fata  cognoverit. 

Saaa  Bionarae  mairi  dkmqm  fcrtbmn  auspicihus  cmpto- 
rum  (^pertifn  si4peroque  nittnteni  caelicolum  regi  mactabam 
m  Utore.  tmmnn:  conditanis^  inquit^  novam  sedem.  sacro- 
rum  obsequLis  provocabam  in  auxilium.  deos  et  primam 
quidem  matrem  raeam^  deinde  alios  quos  sciebam  auspicio 
novoruni  fundamentoriim  esse  necessarios^  ipsum  quoque 
lovem,  eui  nitentem  taurum  hoc  est  candidum  mactabam 
m  litore.  recte  dictum  in  litore;  ubi  enim  aondum  fuerat  ifl 
civitas  nec  templum  fuisse  constabat,  forte  fuit  luxta  tu- 
muiuSf  quo  carnea  summo  virgulta  et  densis  hastilfbns  hor- 
rkJa  mtfrtm:  haec  duo  genera  lignorum  hastilibus  bellicis 
apta  sunt,  proinile  pacis  auspiciuin  habere  uou  possunt 
ao  per  boc  sacrificanti  in  causa  civitatis  novae  portende- 15 
batur  id  quod  accidit^  crudele  iLlic  esse  bominum  genus 
§t  bumano  sanguini  iufestmn  nec  debere  Troianos  habere 
fidTiciam  prioris  ainicitiae,  quoniam  mutatio  fidei  ertiterat 
fractis  viribus  Troiae,  cum  hoc  nondum  sciretur,  tamen, 
quoniam  necesse  fuerat  propter  fundamenta  nova,  viridi-sa 
buB  frondibus  aras  contegere  praeparabat  Aeneas  vel 
maxime  ramis  myrti^  quae  adsignatur  Veneri;  ait  accessi 
26  viridemque  ab  humo  convdlere  si^vam  eonatus,  ram^is  tege- 
rem  ut  frofidentibus  aras,  honrndum  ei  dictu  video  miror 
bile  7notistrum:  borrendum  propter  sanguinem,  mirabile  IS 
autem,  quod  fluebat  ex  ligno*  najn  quae  prima  soh  ruptis 
radicibus  arbos  vclUiur  hmo  atro  Uqmmtur  sanguine  guttae 
et  terram  tabo  maculani:  tantum  Talent  per  quae  futura 
monstrantur,  ut  eormn  etiam  natura  mutetur  in  aliam* 
denique  toUe  causam  inonstri  de  medio^  inpossibile  est  ut  lo 
sanguis  fluat  ex  ligno.  fl.uentes  igitur  guttae  maculabant 
terram  tabo  hoc  est  cruore  corrupto,    mOti  frigidus  horror 


1  res  LR  et  res  t  sed  r.  ed.  2  fuet-a  LE  corr.  r, 

5  aurum  LR  corr.  t.  6  ^imum  ed.  10  enim  om.  R, 

12  vi7'guUae  densis  LR  corr.  r.         20^ — 21  viridis  frondibus 
L  viridi  fronde  ed,         22  qui  adHgnantur  r,  |   ait  ergo  ed. 
^7  Itmntur  K 


i 
j 


AENEIDOS  m  265 

membra  quatit  gelidusque  coU  formidine  sanguis:    ex  visu  80 
tali  occupaverat  frigus  membra  mea,  frigus   quoque   ex- 
cluso  calore  congelascere  fecerat  mei  corporis   sanguinem. 
itaque  factum   est  ut,  mutata   utrumque   natura,   lignum 

5  funderet  sanguinem  et  humanum  corpus  ingenitam  sangui^ 
nis  substantiam  denegaret  rursus  et  aUerius  lentum  con- 
veUere  vimen  insequor  et  causas  penitus  temptare  latcntis: 
alter  et  dUerius  sequittMr  de  cortice  sanguis:  cum  quid  illud 
esset  confusus  sentire  non  possem,  repetitione  facta  volui 

10  expenri;  temerarium  enim  fuerat  pronuntiare  de  eo  quod 
semel  videram.  alterius  de  cortice  aut  secundi  viminis 
eiusdem  ligni  aut  alterius  generis  dixit;  supra  enim  ait 
et  myrtum  illic  fuisse  et  comum;  potuit  enim  alterum 
ligni  genus  yideri  temptasse,  quando  in  altero  sanguinem 

16  vidit.     multa  movens  animo   nymphas   venerahar   a>grestis 
Gradivumque  patrem,  Geticis  qui  praesidet  arvis,  [rite  se-  35 
cundarent   visus   omenque   levarent]:    in   prima    avulsione 
potuit  videri  casus,    cum   autem  in   secunda   eadem  rep- 
perissem,    vehementer    commotus    volvebam   animo   multa 

so  atque  diversa;  constabat  enim  sanguinem  illum  execran- 
dum  aliquid  significare.  rogabam  deos  loci,  ut  secundarent 
omdna,  quae  esse  constabat  adversa,  aut  levarent  hoc  est 
innunentem  malorum  ruinam  aut  averterent  penitus  aut 
facerent   leviorem.     docet    hoc    loco    Vergilius    prosperari 

95  posse  per  deos  humanis  obsequiis  quod  fuerit  malis  omi- 
nibus  demonstratum  vel  levius  fieri.  tertla  sed  postquam 
maiore  hastiUa  nisu  adgredior  genibusque  adversae  dbluctor 
harenae:  cognitionem  causae  melius  desiderans  facere,  licet 
iam  primo  et  repetito  facto  fuisset  conperta,  tertio  tamen 

80  eam  volui  manifestius  conprehendere,  tenui  fortiore   nisu 


1  formidinis  R  corr.  r.  11  vim  in  his  LR  corr.  r. 

13  iUic  L  illum  R.  16  rite  — 17  levarent  deest  in  LR,  sed 

explicatur.         21  dliquod  ed.  22  omnia  LR  omina  r  ed.  | 

at  LR  ac  vel  aut  r  om.  ed.  26  omnibus  LR  corr.  r  ed. 

26  vel  Uvius  fieri  om.  ed.  |  postquae  R  corr.  r.       28  nocere  LR 
noscere  r  ed.  facere  nos.  29  facio  (bis  scriptum)  LR  facto 

r  ed.        29 — 80  tam  eam  LR  tamen  eam  r  eam  om.  ed. 


266  DONATI  INTERFE.  TERG. 

Iiastilia  te  i  obluctans  &iim  terra  genibtis  mels^  qttae 
oram  n  es  non  sinebat  abrampi.  gemiins  lacrimahilk 
0  auditur  tumido  d  vox  reddita  fcrtur  ad  atiris:  mora- 
er  poaitum,  at  primo  doientis  gemitnm,  debinc  Tooes 
audisset.  quid  miserum,  Aenea,  laceras?  iam  parce  sepulto,  5 
parce  pias  scelerare  nianus;  mn  me  tibi  Troia  externum 
iulit  aut  cruor  hic  de  stipite  manat:  locus  ist-e  plenas 
partis  tenet  loci  commnnis,  quaravLs  non  sit  invectio  ei 
persona  defimcti,  Aeneas  tamen,  si  in  hac  causa  argue- 
retur,  diceret  feci  et  absoluta  qualitate  sese  defenderet,  u 
quia  quicquid  illud  fuit  nescius  fecerat  admirabili  tamen 
virtute  poeta  ipsmn  induxit  defensorem  facti  qui  ob  iu- 
iuriam  suam  accusator  esse  debiierat  ideoquo  acerbitatem 
ipsam  latius  teudit  ex  uno  erimine  multa  exoriri  posse 
evidenter  ostendens,  quae  tamen  ipsa  iastnientis  animo^  u 
non  arguentis  ingerit.  fuit  quidem  primum  crimen  et 
solum  sepulcbri  violati,  ei  hoc  habita  ratione  locij  tem- 
poris  et  personarum  alia  quoque  cougesslt,  quid  misemm, 
inquit,  Aenea,  laceras?  cum  fortana,  ait,  hominis  miseri 
miseranda  esse  debeat  et  subleyanda  potius  quam  lae-  s( 
denda,  cur,  Aenea,  tuo  inlicito  labore  vexatur,  qui  semper 
coluisti  pietatem?  quod  autem  nomine  suo  eundem  con- 
venit,  ex  eo  intellegere  potuit  quod  notus  cum  noto  lo- 
quebatur.  ecce  duo  ante  principale  crimen,  et  miser  et 
notus.  accedit  ad  sepulchri  violati  invidiam  iam  parce » 
sepulto  hoc  est  vel  modum  serva;  tertio  enim  iam  faciebat 
parce  pias  scelerare  manus:  aliud  dat  notitiae  signum 
propter  augmentum  criminum  prohibendum.  aliud  est  eoim 
peccare  in  ignotum,  aliud  in  eum  qui  sit  notus.  cum  igitur 
dicit  parce   pias  scelerare  manus,  ostendit  quia  et  ipsum  91 


1  obluctans  cum  LK  ed.;  vereor  ne  non  sit  latinum:  col- 
luctam?  6  nonne  LR  non  me  r.  8  inventio  LR  ed.  in- 
vectio  nos  cf.  247.        14  extendit  ed.         16 — 17  sed  solum  edF. 

17  hahet  ratione  LR  /i.  rationem  r  ed.  hahita  ratione  nos. 
19  miseri  om.  ed.        22  convenit  LR  vocaret  ed.         23  voto  E 
noto  r  =  L.       26  motum  R  modum  r  =  L.       27  da  innotitiae 
LR  dat  notitiae  r  dat  in  n.  ed. 


AENEIDOS  m  267 

et  mores  eius  et  vivendi  studimn  noverat.  sed  quaeritur 
cur  dixerit  parce  pias  scelerare  manus,  cum  iam  quod 
prohibebat  fieri  factum  esse  constaret.  post  admonitionem 
et  cognitionem  ait  parce  scelerare;  priora  enim  facta,  quae 

6  Aenea  ipso  nesciente  processerant,  potuerunt  habere  veniam; 
haec  enim  fecerat  qui  nescierat  causam.  haeret  autem  in- 
expiabilis  nota,  si  fuerit  voluntate  peccatum.  ergo  recte 
dixit  parce  scelerare,  antequam  facto  et  mente  peccaret. 
parce  pias   scelerare  manus:    quod  prohibeo,  inquit,  fieri 

10  et  mihi  proderit  et  tibi.  hoc  genus  persuasionis  magnum 
est,  ut  quod  unusquisque  petitur  sciat  etiam  sibi  pro- 
futurum.  et  mihi,  ait,  parces  et  tibi  erit  commodum,  ne 
manus  tuas  pias  et  religiosas  funestes  et  inexpiabili  labe 
commacules,    praesenti    vel    maxime    tempore    quo    sacra 

16  numinibus  reddis.  non  me  tibi  Troia  extemum  tulit. 
peccas,  inquit,  in  hominem,  peccas  in  miserum,  peccas  in 
defunctum,  peccas  in  civem,  peccas  in  tuum;  Creusae 
enim  fnerat  frater  Poljdorus  perindeque  Aeneae  adfinis. 
pulchre   tamen   dixit  non  me   tibi   Troia   extemum   tulit, 

80  hoc  est  non  ita  me  tibi  civem  genuit  Troia,  ut  tantum- 
modo  civis  tuus  essem,  vemm  etiam  ut  iungerer  generi 
tuo.  aut  cmor  hic  de  stipite  manat:  an  putas  fieri  po- 
tuisse  ut  ex  ligno  sanguis  exisset?  ecce  tractat  et  partis 
loci;    iam   enim,   ut   dictum  est,  personamm  tractavit  et 

25  temporis.  heu  fuge,  inquit,  crudelis  terras,  fuge  litus  ava- 
rum:  hominum  culpa  et  morum  adscribitur  terris  in  qui- 
bus  nati  sunt,  quasi  demum  non  hominum  genus,  sed 
eorum  parens  terra  peccasset.  hoc  satiat  et  hoc  vult  in- 
tellegi,    ne   unum   quidem  illic   esse    qui  vivat    hominum 

30  more  ac  per  hoc  vitium  eiusmodi  non  hominum  esse,  sed 
loci;  in  hominibus  quippe  est  procul  dubio  diversitas, 
neque  enim  omnes  boni  aut  omnes  mali  reperiuntiu-,   sed 

3  prohiherat  LR  -uerat  ed.  -ebat  nos.      4  prior  LR  priora  r 
prius  ed.        6  ab  amea  r.         7  notat  R  nota  r.         13  manis 
R  manus  r.   |    fumstas  R  corr.  r.        21  genere  LR  -ri  r  ed. 
22  aut  LR  hatid  ed.       24  tractavit  LR  tr.  partes  ed.      32  enim 
LR  enim  aut  ed. 


DONATl  mTERPIL  VEEa 

u^,   q  adebat   fagam,   etiam  termm  ipsam   dixit  in- 

■n%Eem  speraret  Aeneas   posse   illic   aliquem   reperiri 

hnmaniim  animiim  gereret  et  liac  spe  transdiictus  in 
&m    loeis    remaneret    Ib    qnibus   occidi  potnisset.     sed 
izi    ad    ^lam    conserYatioDem    salutis    huiusmodi    pot^est  i 
«Imonitio   pertinere;    non   enim   debuit   pius   et  rellgiostis 
inter  sceleratos  et  inpios  eommorari^   etiainsi   nikil   aude- 
rent  adversus  ipsum.    item  quod  ait  fuge  crudelis  terras^ 
fiige   litus  aTarum^  dupHcatio  unius  Terbi  magnam  habet 
cogendi   necessitatem;    nam  bis   dixit   fuge,   ut  sine  dila-  n 
tione  fiigeret,     interea  docemur  ingtmente  Vergilio  crude- 
Htatera    sine    avaritia    et    avaritiam    sine   erudelitate   esse 
uou  posse;  nam  expleri  avaritia  non  potest,  nisi  ei  auxilio 
crudelitas   fuerit,   et   crudeUtas   exerceri   non   potest,    nisi 
spes  intervenerit  Incri.     itaqne  sic  inter  se  conexae  sunt.,  n 
nt   altera  sine   accessn   alierius   conpl eri  non  possit.     bic 
loeua    et    in    primo   libro   (348)   ex   Pygmalionis    persona 
tractatus  est;    idem  enim  dictus  est  Lnpius   et   auri   cupi- 
-45  ditate   caecatus   marituni   sororis   insontem   uecasse.     nam 
Folifdortis  ("go:  noraen  sanm  tantum  dixit,  tacuit  de  patria, » 
qnia  iara  supra  dixerat  non  me  tibi  Troia  eitemum  tulit, 
tacuit   de   parentibus,   taeuit    de   persona  eius   cui   fuerat   , 
commendatus  a  patre,  tacnit  de  causa  propter  quam  coq- 
stabat    oceisum^     omnia    enim    praeter    sepnlcbrum    eius 
Aeneas    noverat.      solum     ergo    suffecerat    nomen    dirisge  H 
propter  illam  partem   qua   diiit   „11  on  me  tibi  Troia  ei- 
ternum  tulit^^     fiic  confixum  ferrea  texit  tehrum   seges  ^ 
iaciiHs  increvU  actitis:    et  facinns   in   se  admissum  refert 
et  iJlud  firmare  contendit  quod  disit  fuge  crudelis  terras, 
nt  non  tantum  telorum  multitudinem  verum    etiam    natu- » 


4  Msdejti  LE,       6  pertenire  LR.       10  dixit  LR  ait  ed. 

15  nofi  potest  —  14  exerceri  om.  ed.         14  exercere  LR  -ri  r. 

16  accesm  LR  excemi  ed.  |  eonplere  rton  posset  LE  conpleri  n. 
pmstt  r  ed  17  et  om.  ed.  1$  et  auri  LE  quod  interpOB. 
ed.  19  caecus  ed,  \  necesse  LR  (in  L  necuisse  euperscr.  man- 
rec)  nccassc  r  neceisset  ed.  21  iam  om.  E,  22  rfe  persQ* 
vam  L.         29  illud  Lfi  ed,  et  i.  r. 


AENEIDOS  m  269 

ram  saeyonim  hominum  simul  ostenderet;  tela  enim  procul 
dubio  manibus  hominum  portabantur,  cum  peteretur  corpus 
insontis.  tanta,  inquit,  saevitia  cunctorum  fuit,  ut,  cum 
unum  telum  pueri  necem  perficere  potuisset,  unum  in  cor- 

6  pus   onmes   omnia  tela  pressissent  — .     et  iaculis 

increvit  acutis,  ut  ad  illius  funus  accurato  ferro  multi- 
tudo  saeva  confluxisse  videretur.  quod  autem  dixit  in- 
crevit,  crebro  percussit  accipiendum  est,  ut  non  remansisset 
locus  inmunis   a  vuhaere.     ium  vero  ancipUi  mentem  for- 

10  midine  pressus  obstipul  steiertmtque  comae  et  vox  fcmcibus 
haesit:  propterea  dixit  tum  vero,  quia  supra  dixit  mihi 
frigidus  horror  membra  quatit  gelidusque  coit  formidine 
sanguis.  horror  enim  qui  ex  visu  sanguinis  stillantis  ex 
ligno  fuerat  exortus  voce  dehinc  Polydori  gementis  casus 

15  suos  vehementissime  cumulatus  est,  usque  adeo  ut  mens 
onmis  in  hebetudinem  versa  sit  et  in  silentium  transiret 
vox,  comarum  vero  mollities  obdurata  constiterit.  rettulit 
Polydori  verba,  dehinc  sua  subnectit,  ut  ostendat  quo- 
modo  factum  sit  ut  Troianus  puer  in  alienis  terris  fuisset 

20  occisus. 

Uu/nc  Polydorum   awri   quondam  cum  pondere  ma^no 
infelix  Priamus  furtim  mandarat  alendum  Thraeido  regi,  60 
cmn  iam  diffideret  armis  Dardaniae  cingique  urhem   ob- 
sidione  videret-   hunc,  inquit,  nutriendum  infelix  amico  et 

95  regi  dederat  Priamus  cogente  illa  necessitate,  quod  videret 
obsidione  perfecta  nuUam  spem  reliqui  factam,  vim  scilicet 
temporis  passus,  ut  posteritas  eius,  quae  fuit  in  pluribus 
liberis,  in  uno  saltem  superstite  permaneret.    ac  ne  deesset 


5  pqst  pressissent  lacuna  decem  litterarum  et  quattuor 
versuum  extat  in  L  e^  confixissent  interpol.  ed.  (H  tantundem 
spatii  relinquens  in  marg.  adnotat  „hic  desunt  carmina'^). 

6  ad  LR  ut  ad  r  ed.  \  accurrato  LR  acuto  r  ed.  accurato  ad 
interpretationem  tendit  quae  de  increvit  continuo  profertur. 

7  confluisse  LR  corr.  r.  12  cor  LR  coit  r  ed.  23  cum 
deficeret  LR  c.  iam  diffideret  r.  24-- 25  et  reciderat  LR  tra- 
diderai  vel  transmiserat  r  et  regi  dederat  H  ed.  26  reliqui 
factam  LR  remansisse  ed.        28  remaneret  ed. 


270         DONATl  mTERPR.  VERG- 

victuro  substantia,  masimuio  qnociue  aiiri  tradidit  pondus 
6X  3tia  natum  mores  alienos  expeDdens  perindeque  niML 
eidstimans  secus  intervenire  potuisse  quod  amicitias  yeteres 
nimperet,  regis  quoque  animum,  qui  omni  opulentia  super' 
flueret,  trausduei  uou  posse  iu  eam  partem,  ut  avaritia  i 
praeceps  commendatum  sibi  iunoceiitem  amici  filium  filium- 
que  coUegae  confoderet,  inde  igitur  magia  Priamus  iu- 
felii,  quod  in  adversis,  dum  filium  incolumem  cnperet, 
nihil  coutrarium  praevideus  dedit  materiem  pretii  et  pon- 
derifi  raagui,  nou  qua  viyerot  puer,  sed  qua  posset  occidi,  n 
egit  causam  Priami,  ne  inpnideus,  ne  incautus^  ue  in 
causa  filii  minns  dUigens  fuisse  videretur;  dederat  euim 
viciuo^  ut  dictum  est,  uoto,  amico  veteri,  dederat  non 
onerosum,  dederat  cum  substautia,  dederat  diviti,  dederat 
regi,  dederat  pressus,  dederat  desperatis  omnibus.  iUe,  ttt  is 
opes  fradae  Teucnm  et  foHmm  rec€ssil>f  res  Agamemm- 
55  nias  victridaqm  arma  secfitus  fas  omne  ahrtimpit,  Fofif' 
dorum  ohtrtmcat  et  auro  vi  poUtur:  ille,  inquit,  id  est  qui 
speraretur  humanus,  qui  amico  servaturus  fidem  putaretur, 
ille  dives,  ille  rex,  ille  delectus  ex  plurimis  et  haesitantis  so 
Priami  deliberatione  praelatus,  qui  alendum  susceperat 
innocentem,  amici  veteris  filium,  intellegit  patris  fortunam 
et  Troianorum  votisque  hostium  avaritia  praecipitante 
consentiens  omnia  foederum  religiosa  corrupit,  iugulavit 
puerum  et  scelerata  consecutus  est  lucra.  interea  cum  n 
de  modo  auri  loqueretur,  cum  pondere,  inquit,  magno, 
quod  quia  specialitatem  non  habet,  nos  arbitremur  tan- 
tum    quantum    rex,    quantum    pater    filio    quem    ulterius 


5  transdmere  LR  ed.  -ci  nos.         8  cupiret  LR.         9  tna- 
teriam  ed.         15  hominibm  LR  omnihus  r  ed.  19  ^^aiAir 

R  corr.  r  =  L.  20  diUctm  LR  delectus  edP.  21  jprae- 

latus  LR  ceteris  pr.  ed.  22  fortwna  LR  corr.  r.  26  respon- 
dere  h  de  re  B,  i  ==  li  potest  in  archetypo  copondere  fuisse 
idque  ut  absurdum  in  respondere  ab  L,  in  de  re  (propter 
magna)  ab  R  mutatum  esse  cum  pondere  nos  dedisse  ed.  | 
magna  LR  ed.  magno  nos;  nam  Vergilii  verba  tractari  inquit 
iocet.  27  arhitramur  r.  28  per  ulterius  LR  quem  uU.  r 
vbi  eum  u.  ed. 


AENEIDOS  m  271 

visurus  non  esset  quantumque  filiis  consumptis  secum 
omnibus  postea  fderat  conlaturus,  postremo  tantum  quan- 
tum  amicum  in  perfidiam,  quantum  in  avaritiam  regem, 
quantum  miseratione  reiecta  veteris   amicitiae    debitorem 

s  in  necem  pueri  potuit  provocare.  hic  quoque  locum,  tem- 
pus  personamque  tractavit.  funesta  ac  nefanda  facturo 
oportuna  sunt  visa:  nam  locus  quamvis  proximus  tamen 
interventu  pelagi  separatus  fuit  a  finibus  Troiae,  personae 
vero  tractatus   ftiit,   quod  facile  puerum  et  solum  necare 

10  potuisset,  defensorem  autem  emersurum  credebat  nullum 
qui  ultionem  moliretur  occisi,  idonea  vero  temporis  da- 
batur  occasio  Hiensis  imperii  felicitate  deiecta.  fecit  ille 
quod  infelix  de  hoste  Priamus  metuit.  ecce  Vergilius 
docet  in  adversis  nec  amicis  habendam  fidem,  ubi  possunt 

16  scelere  lucra  captari.  difficile  est  enim  servari  fidem, 
cum  fatorum  primitus  fuerit  fracta;  perinde  enim  inter 
amicos  fides  est  ut  fortunae  et  fatorum  cursus  sese  prae- 
buerint.  hinc  poeta  conpulsus  ex  persona  eius  quem  lo- 
quentem    induxerat    sic    cupiditatis    auri    vituperationem 

se  clausit,  ut  generali  exclamatione  diceret  quid  non  mortdlia 
pedora  cogis,  atf/ri  sacra  fmiesl  cum  dicit  quid  non,  non 
tantum  de  praesenti  causa  sensit,  sed  de  omni  genere  per- 
sonarum  et  necessitudinimi  et  de  criminibus  omnibus. 
sicuti  enim  lectum  constat  et  exempla  veterum  docuerunt, 

S5  fecit  auri  cupiditas  patriae  proditores,  aurique  pondere 
fidem  saepe  militum  fractam,  fractam  coniugum,  fractam' 
nautarum,  fractam  proximorum,  fractam  foederum,  fractam 


1  ctiTwgwc  Hlos  consumptos  secum  LR  c.  illo  consumpto  s.  r 
ita  emendavi,  ut  de  hereditate  omnibus  filiis  destinata  agi 
intellegator;  praefixo  „dare  potuit"  reliqua  ut  LR  tradidit  edl 
inepte  mut.  edF.  4  misera  coneret  tecta  LR  m.  condere  tecta  r 
miseratione  reiecta  nos  (ad  reiecta  cf.  260)  miserrimi  status  et 
ed.  I  dehitorem  LR  dehito  regem  ed.       6  fwnesta  LR  quae  f.  ed. 

8  interventis  LR  -tu  nos  interpositione  ed.  |  separatus  fuit 
LR  superatus  erat  edF.  12  ferit  ed.  15  servare  ed. 

16  primitus  fuerit  facta  LU  pr,  f  fracta  R  ipse  vel  r  (sc.  fides); 
an  pravitas  pro  primitus  cf.  deorum  pravitatem  v.  2?  adversa 
f.  facta  conversio  ed.        19  vituperatione  ed. 


DOKATI  DiTERPB.  VEEG. 

HmiesQTmu.  Ledimns  intellegendi  Ti^in.  ^etera  lectar  in- 
,  quac  tanta  simt  wao  V6rsu  eottelHsa^  ^^  kaec  libm 
»^^»^.a]i  BOii  posaetit.  postqitam  pa^or  ossa  relifiquit: 
^pm  emm  dixit  ^tmn  Yero  aBcipiti  mentein  formidiiie 
-essos  ob^pui  stetenmtqne  comae  et  tox  faueibiis  haesit^\  i 
►stquam  paTore  discedente  integratus  est,  inquit^  animi 
iu%i  vigor,  dde^os  pojyuii  ad  proceres  prtmufnqut  parcnkm 
ni&nsira  denfn  refero  et  qitae  sit  smtentta  posw:  qnid  vidisset 
Yel  qnid  audisset  primimi  ad  patrem^  qiii  indicare  de 
monstris  et  anguriia  nosset,  deinde  ad  potiates  ceteros  n 
p^frtulit;  debmt  enim  qnid  facto  opus  esset  omniimi  de- 
}  Hniri  sententia.  onwibus  idem  animm:  omnes,  inqtiit^ 
imum  tenuere  consilium.  scderaia  excedare  terra,  Ungui 
poUiihtm  hosptUum  d  dare  chssibus  au&iros:  in  tractatibus 
publicis,  cum  dubia  in  medium  veniunt,  id  maxime  fieriis 
convenit  quod  plurimis  sederit*  hic  antem,  qnoniam  eTi- 
dens  malimii  videbatur  et  tam  execrabile  eititerat  faetum, 
onmes  probant  esse  fugiendum,  ne  in  terris  cmdelibus  pii 
et  religiosi  cum  iugi  salutis  snae  periculo  morareiitur; 
numquam  euiru  disaimilitudo  morum  amicitiae  vineulii  n 
potest  aliquando  coniungi.  praeter  hanc  caosam  accede- 
bat  alia,  quod  incolarom  scelere  poUutom  foisset  hospi- 
tium  hoc  est  soluta  per  scelus  amidtia  quae  religione 
foederum  fuerat  iniuncta,  unde  ad  id  tendehat  res,  ut 
illic  consistere  nec  utile  videretur  et  inreligiosnm  essetjs 
illic  remorari  ubi  innocentis  Troiani  pueri  sanguis  fuisset 
effusus.  dare  classibus  austros:  locutio  non  tantnm  non 
vitiosa,  verum  etiam  splendida;  simplex  enim  fuerat  dicere 
dare  navis  ventis,  sed  ut  novitatem  induceret  eloqnentiae, 


2  aut  LR  M^  r  ed.        3  possent  LB  possint  r.    |    relinquU 
LR  reliquit  r  ed.        0  descedente  LR  discedente  ed.  decedmte? 
11  facio  R  facto  r  =  L.  13  linquere  ed.  16  medio 

LR  ed.  mediuni  nos.         16  sederit  LR  cordi  s.  ed.         21  oit- 
quando  om.  ed.  |   coniugi  LR  corr.  r.        23 — 24  religionis  foe- 
derarum   LR   religione  foederum  r   religionis  foedere  ed. 
24:  iniuncta  LR  coniuncta  t\        25  nec  utile  LR  t^le  non  ed. 
29  induceret  6^  LR  e^  deL  r  ed. 


AENEIDOS  m  273 

ait  dare  classibus  austros,  ut  ad  fugam  paratas  navis 
efficerent.  dare  enim  ventum  navi  est  flatibus  obicere, 
ut  agi  possit  auris  exceptis  et  velocius  currere.  ergo  m- 
stauramm  Polydoro  fmm  et  ingens  aggeritur  tumtdo  telltis: 

5  stant  manibm  arae  caeruleis  maestae  vittis  atraque  cupresso 
et  cireum  Biades  crinem  de  more  solutae.    inferimus  tepido  66 
spumantia  cymhia  lacte  sanguinis  et  sacri  pateras  ammam- 
que  sepulchro  condinms  et  magna  supremum  voce  ciemus: 
laesi  manes  placari  debuerant  interveniente  sacrorum  sol- 

0  lemnium  ritu.  accedebat  enim  ad  expiationem  violati 
sepulcbri  etiam  personae  meritum,  quia  civis  fuerat  et 
adfinis  Aeneae  filius  regis  quodque  monuerat  ut  sceleratas 
terras  et  avarum  litus  Troiani  relinquerent  et  apertis 
periculis  liberarentur.    ergo  talia  sunt  exhibita  quae  pos- 

>  sent  curare  quod  male  fuerat  gestum  et  quae  talem  sacro- 
rum  speciem  demonstrarent  quae  etiam  statim  mortuis 
exhiberi  consuevit.  hac  occasione  poeta  docuit  quemad- 
modum  talibus  causis  possit  occurri. 

Inde  uJn  prima  fides  pdago  placataque  venti  dant  maria  70 

D  et  lenis  crepitam  vocat  auster  vn  altum:  unam  rem  copiose 
dixit  et  ambitioso  genere  quae  navigaturis  ex  sententia 
occurrerat;  nam  tempus  fiduciam  dabat,  quo  et  mare  pla- 
cidum  fuerat  et  fiatus  ita  temperati,  ut  lenitate  sui  etiam 
invitos  hortari  potuissent  ad  navigandum.     denique  dedu- 

s  cunt  socii  navis,  quas  mansuri  subduxerant,  et  litora  con- 
plent:  et  hominibus  scilicet  et  navibus  opplebant  litora, 
quoniam  omnibus  abeundi  stabat  una  sententia.  provehi- 
mur  portu  terraeque  urhesque  receduM:  cito  dixit  naviga- 
tum    et    in    altum    producta    navigia,    in   tantum  ut  nec 

)  terra  iam  nec  urbes  viderentur.  sacra  mari  colitur  me- 
dio  gratissima  tdlm  Nereidum  matri  et  Neptwno  Aegaeo, 
quam   prim    arciienens    oras    et    litora    circum    errantem  76 


4  agere  LR  aggeritur  r.  8  supemum  LR  corr.  r.  12  filitis 
IfU  et  f.  edF.  16»  demovistraret  LR  corr.edF.  17  consuevitJil^ 
-erint  ed.  |  /roec  LR  ha^  r  ed.  2S  sui  LR  sua  edF.  25  qu>am 
LR  quas  ed.  |  complet  ed.  28  citoque  LR  que  deL  L  11  man.  r 
quam  dto  ed.        32  prius  LR  pius  Verg.  libri  plerique. 

DoD.  interpr.  Verg.   vol.I.  Ift 


274  DONATI  INTEEPK  YBEG. 

Mycono   e  cdsa   Gyarogiie  rcmrtxit  inmotamque   €oU   dedU 
ti  contminere  venfos.     hnc  feror,  Jiaec  fessos  Pt4fo  pladdk- 
sima  portu  acctpit:    dicendo   fessos  accipit   et  longam    et 
laboriosaiE   nayigatioBein  ostendit^   casu  autem  factuin  nt 
ad   illam   inaulara   deferrentur;    non   enim  noverant    eam.  s 
interea    descripsit   insnlae    sitiim    et    qno    conditore    con- 
stiterit   et   qnod   nmnen   ia   ea   coleretur  quove   deo  auii- 
liante  ex  eTratica  et  mobili  stabilis  et  inmobilis  facta  sit 
egressi   vtmramur  ApoUinis    i4rbem:    ut    primuiBi    iuquit, 
navibus  sumus  egressi,  venerati  urbem  snmnfi  in  bonorem  i# 
eing  qni  eam  fixmavit  et  condidit  et  qui  in  ea  praecipue 
80  colebatur.    rcx  Anim,  rfx  ident  hominum  Phoebique  saar- 
dos,  viitis  ft  saara  redimiius  tempora  lauro  occurrii,  vcttrcm 
Anchism  agnovit  amicum:   quod  ait  occurrit,  magTia  laus 
eitis  est,  qui,  cum  esset  rex  et  sacerdotii  dignitate  tultua, « 
Eoa   expectavit  nt   ad   se   peregrini   potius    venirent^    sed 
ipSD  occurrit  hiiinanitate  vel  maxime  ductus,  quam  testa- 
batur   occurrendo.     quod    autem    dixit    veterem   Anehisen 
agnovit    amicuin,    non    antiquum   quasi   veteris    amieitiae 
tantnmmodo   debemns   accipere,   sed   talem   quoque  quaUs  h 
fuerat,   cum   staret   felicitas  Troianorum;    multi    eGim,  ut 
Polymestor  fecitj  qui  cmn  Teucrorum  fortuna  mutatus  est, 
tanidiu  amicitias  tenent  quamdiu  stetit  uniascuiusque  sub- 
stantia.     ecce   iste   Anius   non   fortunam   praesentem  con-  ' 
sideravit  Ancbisae,   sed   veterem  tenuit  tantumque  habiiitii 
amicum   quantus   fuit,    non    quantus    veniebat.     laurus   et 
vittae  insignia  fuemnt  sacerdotis,  non  signa  laetdtiae,  quon- 
iam   non   conveniebaEt    tempori    quo    yicti   suscipiebantur 
et  tristes.     denique  sacra  lauro  inquit,  ut  ost^nderet  eam 
religionis  causa  portari.    boc  loco  magna  exempla  in  Pol^-  !• 


1  fnwoono  e  eelsa  LE  Mycone  cdsa  ed.  3  accepii  (et 

infrfl)  LR  aecipit  r.  7  quo  nunmt  LE  quod  n.  ed.  8  nchiH 
LE  mobili  rHO  ed.  14  agnoseit  ed.  (et  infra).  15  meer- 
doiali  ed.  |  fuhus  LR  praeditm  ed.  21  ut  om.  ed»  32  Fo- 
lymnestor  ed.    ]    cum  LH  ut  edF.  23  ntetit  LK  stai  ed. 

24  amiim  (et  iafra)  LE.  28  qua  LE  quo  ed.  30  Aof 

om.  ed.  i   in  hoc  Pol.  ed. 


AENEIDOS  m  275 

mestore  et  Anio  Vergilius  posuit  malae  bonaeque  amici- 
tiae,  quibus  homines  vel  a  pessimis  actibus  revocat  vel'. 
hortatur  ad  bonos.  iimgimus  hosjpitio  dextras  et  teda 
suhimus:  merito,  inquit,  patris  mei  cum  omnibus  amici- 
5  tiam  iunxit  et  universos  induxit  in  domum.  de  exhibitis 
alimoniis  tacuit:  qui  enim  occurrit  venientibus,  qui  duxit 
in  domum  officia  quoque  plenae  bumanitatis  inplesse  mon- 
strabatur. 

Templa  dei  saxo  venerabar  structa  veiusto:  opus  templii 

10  vetustatis  ratione  laudavit;    quicquid  enim  vetus    dicitur 
nec  tamen   antLquitate  vexatum  est   atque  inlaesum  per- 
manet  procul  dubio  magnum  est.   da  propriam,  Thymhraee,  85 
domum,  da  moenia  fessis  et  genus  et  mansuram  urbem, 
serva  dltera  Troiae  Pergama,  reUquias  Danaum  atque  in- 

16  mitis  AchUli,  qumh  seqmmur?  quove  ire  iuhes?  uhi  ponere 
sedes?  da,  pater,  augurium  atque  animis  inldhere  nostris: 
occasio  fuit  ut  ex  responso  Apollinis  purgaretur  scrupulus 
qui  Troianorum  animos  vehementer  angebat,  quia  incerti 
in  omnibus  fuerant  nec  sciebant  quo  tenderent  nec  nove- 

80  rant  ubi  certam  sedem  habere  potuissent;  sic  enim  supe- 
rius  (4)  dixit:  „diversa  exilia  et  desertas  quaerere  terras 
auguriis  agimur  divum  incerti  quo  fata  ferant,  ubi  sistere 
detur".  precatio  igitur  Aeneae  plenam  tenet  desideriorum 
manifestissimamque   petitionem   et  est  in  brevitate  verbo- 

K  rum  tamen  intellectu  latissima;  sollicitus  quippe  diligen- 
tissimusque  consultor  omnia  conplecti  debuit  paucis,  ut 
accepto  plene  responso  semel  in  omnibus  redderetur  in- 
structior.  da  propriam  Thymbraee  domum:  da  significat 
ostende   quae   nobis  futura  sit  domus.     addidit  propriam, 

80  ne  talis  teneretur  quam  iterum  perderent,  sicut  in  Thracia 
factum  est.  da  moenia  fessis  et  paratam,  inquit,  civita- 
tem:  quoniam  fessis  novam  condere  difficillimum  est.  et 
genus,  scilicet  augmentum  generis,  quod  ex  maxima  parte 

4  mei  LR  m.  rex  ed.       12  thymhrae  LR  corr.  r.       16  la- 
here  LR  iUahere  r.  19  nec  sciehant  LR  nesdehant  ed. 

23  praecatio  LR  praefatio  ed.   |    tenit  LR.         24  et  est  LR  et 
om.  ed.        28  thyhraeae  LR.        29  propria  L  propriam  R. 


IX)NATI  INTERPR.  VERG 


in  excidit        >ia6  fuerat  constimptiim.    et  mansnram  tLrh 
quae  numqoam  pftiiret  nt  Troia.    serva  altera  Troia*}  Fer- 
gama^   reliquias  Banaum    atqua   inmitis  Achilli:    et  quic- 
quid  te  demonstrante  nostrum  faerit  factum  tu  serva^  nos 
quoque   cnstodt,      posuit   duo,    incertus   enim    fuerat    qnid  i 
fuisset  Apollo  dictums,    petiit  parata  moenia  et,  ne  forta 
haec    LLii    fatonim    ratione    negarentur,   secundo    petiit  ut 
Pergama    qaae    ipse    eonditurum    sese    sperabat    rogatns 
ApoUo  servaret,     serva  bis  aceipiendum  est:  serva  altera 
Troiae  Pergama,    serva  reliquias   Danaum   atqne    inmitisii 
Achilli*     reliquiamm   ideirco   fecit   commemorationem,    nt 
misericordem    faceret    quem    rogabat.      quem    sequimur? 
noverat   enim  nonnnmquam   m  responsis  etiam  per  sigua 
monstrari   quid   ageudum   sit.     quove  ire  iubes?  ut  supea: 
terramm  vocabiilo  incertos  dignaretur  iustraere.   ubi  poniere  u 
sedes?  ut  loeum  ipsum  nosset  in  quo  novam  constitueret 
sedem.     in   conclusione   petitiones   suas   recte    eommendat. 
ne  responso  dubio  vel,   iit  factnm  est,    signis  incertis  in- 
certior   fieret   qui   plena   et   perspieua   desiderabat    audire. 
da  pater  augurium  atque  animis  inlabere  nostris:  patemo,  ii 
inquit,    animo    nos    instme    et    favore    plenissimo    animis 
nostris  quae  desideramus  infunde.    hoc  loco  Aeneae  verba 
consideranda    sunt;     cum    enim    supplicis    et    deprecantiB 
more  divina  beneficia  postulare  debuisset,  imperatiyo  modo 
usus  da,  inquit,  propriam  domum,  da  moenia,  da  genos,* 
da  mansuram  urbem,    item  serva  altera  Troiae  Pergama, 
serva  reliquias  Danaum,  iterum  da,  pater,  augorinm  et  in- 
labere  animis  nostris,   omnia  imperativo  modo  prosecutiis 
est.     hoc   cum   non   sit   deprecantis,  sed  iubentis,  intelle- 
gitur   fiducia  numinis  sic  locutus  et  meriti  sui.     deniquesi 
et   in    sexto    libro   (66)   ex    eiusdem  Aeneae   persona  sic 


4  monstrcmte  ed.  7  fattirum  LR  fcOortm  r  fticturum  ed.  | 
rationegarentm  L  ratione  gerentm  R  ratione  negarentur  r  ratione 
negaretwr  ed.  8  ipse LR  86  ed.  |  esseltK  ed.  se  esae  r  9ese nos. 
14  aut  LR  ti^  r  ed.  15  ponere  LR  -erent  edF.  16  ipsum  Lr  ei. 
istum  R.  I  constrtAeret  ed.  18  velut  ed.  |  incertis  om.  ed.  21  tfi- 
ttruet  LR  instrue  et  r  instrue  ed.        27  iterum  LR  item  ed. 


AENEIDOS  in  277 

positum  est,  ApolILnem  semper  Troianorum  fuisse  fauto- 
rem;  preces  enim  illie  sunt  necessariae  ubi  concilianda  est 
benivolentia  eius  qui  aliquid  postulatur,  cum  vero  iam  ex 
aliis  benivolum  constat  esse,  remoto  circumitu  desideria 
5  ipsa  oportet  ezponi.  vix  ea  fatus  eram,  tremere  amnia  90 
visa  repente  liminaque  laurusque  dei  toimque  moveri  mons 
circum  et  mugire  adytis  cortina  redusisi  mox,  ait,  ut  dicta 
conplevi,  omnia  mihi  visa  sunt  tremere:  a  generalitate 
transiit  ad  species,   dixit  enim  Hminaque    laurusque    dei 

19  totusque  moveri  mons  circum  et  mugire  adytis  cortina 
reclusis.  haec  sic  mota  sunt  vel  mugierunt,  ut  deum 
ipsmn  praesentem  fuisse  monstrarent,  summissi  petiwMS 
terram,  vox  fertur  ad  auris:  pavore,  inquit,  nimio  vesti- 
giis  firmis  non  potuimus  stare  demissique  ad  terram   has 

15  voces  audivimus:  Bardanidae  duri,  hoc  est  ad  tolerandum 
laborem  fortes,  quae  vos  ab  stirpe  parentum  prima  tulit  95 
teUus    eadem   vos   ubere   laeto   acdpiet  reduces,    antiquam 
exquirite  matrem:    quid  brevius?   quid  evidentius  hoc  re- 
sponso?   cu^s  tanta  benivolentia  est,  ut  cum  fine  verbo- 

80  rum  consulentis  prolatum  sit  et  Aenean  dudum  suspensum 
atque  incertum  instructum,  securum  laetumque  reddiderit 
ostendens  Troianos  apud  Ilium  peregrinos  fuisse  perinde- 
que  non  iniuriam  ex  deorum  invidia,  sed  beneficium  con- 
secutos,  ut  originalibus  terris  et  suis  parentibus  redderentur. 

ii  nt  autem  propriam  domum  fore  et  genus  atque  urbem  in 
aetemum  mansura  manifesta  ratione  monstraret,  addidit 
hic  domus  Aeneae  cunctis  dominabitur  oris  et  nati  natorum 
et  qui  nascentur  ah  ilUs:  ecce  et  altera  Pergama  perpetuo 
mansura  dignanter  ostendit  et  Troianam  progeniem  maxima 

so  incrementa  sumpturam.  haec  Phoehus:  post  eiusmodi  respon- 


1  fuisset  auctorem  LR  fuisse  a,  r  ed.  f  fautorem  nos. 
4  circumitu  LR  circuitu  r  ed.  9  diei  pro  dei  L   (supra 

recte).  18  vox  LR  et  v.  ed.  |    amas  LR  aures  ed.  awis 

Bcripsi  propter  atidivimiis,        IQ  ab  LB,  a  ed.         18  exquei^ite 
L   eocquaeritae  R   corr.  r.         21   reddiderint  LR   corr.  ed. 
26  mansma  LR  -ram  ed.        29  dignanter  LR  signanter  edF.  ' 
maxima  LR  magna  ed. 


snm,  quQ  solum  continebatur  incertam  ut  conBtaret 
esaet   illa   regio   ad   quam  tendere  deberent,   miirto 

100  exoria  tumuUu  laeUtia  et  cuncii  quas  sint  ea  fmmm  qm^ 
rmit,  qwj  Fhoehis  tocet  ^rrantis  iubeatqm  rmerti:  Ifleti 
quidem  fuenint  onmes,  quod  optata  cognosaent,  sed  uni-  s 
T^ersi  quaerebant  nomen  loci.  antiqua  enim  memoria  fuit, 
quam  posterioris  aeyi  bomines  ignorabant,  quam  cam 
omnes  uon  nossent,  deerant  qui  inprudentis  iDstruerenL 
ium  genitor  vetemm  voltmis  nwnumenia  virorum:  Anctuaes 
pater  meus,  qui  longe  ceter03  anuiB  et  scientia  prae*  lO 
cedebat,  revoluta  priscoruin  fabula  eipositioiiem  responai 
audaeter  iugressus  atidite,  o  procens,  aiif  et  spes  discite 
tesfras:  quid,  inquit,  sperare  debeatis  audite.     Creta  loms 

105  mag^ni  medio  iacet  insula  ponto,  mons  Idaetts  nbi  ei  gmtis 
cwnabula  nostrae.    cenium  urbis  kahitani  magnas,  ubcrrimu  jj 
regna,  maximus  unde  pater,  sl  rite  audita  reoordor,  Teucrus 
Bkoeteas  primum   cst  ad&ecius  ad  oras   optavitque   locum 

110  regno.    nondum  Ilimn,  et  arccs  Pergarneae  steterani,  hah\ 
tabafd  vaUibus  imis.    ftinc  fmder  cultria:  Cgbel&  Corgbaniia- 
que  aera  Idaeumqm  ncmus,   kim   fida   sUmtia  saaris 
imcii  currum  dominae  mbiere  Imnes.     trgo  agite  et  dim\ 

llh  ducunt  qua  iussa  sequamur,  placemus  ventos  et  Chioski 
regna  pdamus.  ncc  longo  distant  cursu:  modo  luppit^r 
adsit,  iertla  hm  dassmi  Cretaeis  sisfet  in  oris:  nou  tantum 
exposuit  Anchises  id  quod  secuiiduirj  responsum  seuserat  is 
yeruni  etiam  partis  suasorias  plenissime  prosecutus  est 
iaciens    iu    omnibus    laetiores    quos    Apollo    promissione 


1  'ut  comtaret  LR  ed.;  poaiia  ut  non  starti  coaicere,  aed 
pro  td  ymtum  fieret  accipiendum  est.  3  mixto  LR  ed.  qm 

ora.  Don.,  quia  lemioa  cum  interpretatioue  contexuit.        S  ex- 
oitatu  multo  LR  corr.  r,  j  la^tiUa  sit  et  LR  corrigere  omiait  r. 

4  iubeatve  ed.  6  eognoviMent  ed.  11  fumilia  LR  ei 
fabuhi  no^^  cf.  107  fiibulmm^  nam  monmr^nta  explicat.  13  di- 
beat  Im  LR  corr.  r  ed.  14  iy^ola  liH.  \ageMis  hB,  et  gmtii 
T  Qd.  ac  g.?         15  conahula  (et  infra.)  LR.  16  auditor  LR 

eorr.  r.  |  teticros  (infra  -rus)  LR,         11*  cgbele  LE  ed.  ct  ^err 
Cifheli^  an  -lae?  21  subivt\re  LR  corr.  r.  24  mstit 

swtet  r.        2G  sumorias  LR  mas  ed. 


I 


AENEIDOS  III 


279 


melioniin  hilares  fecerat,  idera  quippe  dixerat  {94)  „qtiae 
vos  a  stirpe  parentum  priraa  tulit  tellus  eadem  voa  ubere 
laeto  accipiet  reduces,  antLquam  exquirite  matrem'^  hoc 
dicto  ademit  omnibua  luctum  perditae  civitatis;  uou  euim 
£  magnus  dolor  esse  debuit  obTeuticiam  perdidisse,  vel 
maxime  cum  originalis  salva  incolumisque  promitteretur. 
certe  quam  pulchrum,  quam  honestum,  quam  religiosmn 
fuit  kis  terris  reddi  quae  parentes  in  origine  protulerunt, 
et  quia  potuit  fieri  ut  a  melioribus  ad  inferiora  cogerentur, 

10  addidit  ubere  laeto:  ecce  ostendit  et  commodam.  ubere 
quod  dixit,  adludere  voluit^  quia  siipra  terram  ipsam 
matrem  appellavit,  laeto  autem  idcireo  posuit,  ne  se 
odiosos  vel  gravis  vel  certe  inportuuos  venturos  esse  arbi- 
trarentur.     addidit  reduees^   ut  satiaret  non  futuros  oneri 

15  bis  terris,  quae  non  advenas^  aed  suos  essent  felicius  r©- 
cepturae.  Aucbises  igitur  hoo  respoiLSum  se  existimans 
interpretatumm  evideater  quod  veluti  dubium  fiiit  incipit 
aperire,  sie  tamen,  ut  non  tantum  dicat  quid  sit  verum 
etiam  Apollinis   promissa   multifariia   eommodis   rerujii   et 

10  honestis  adcumulet.  Oreta  lovis  magnii  dixit  et  nomen 
loci^  dixit  et  deum  qui  illic  coleretur  et  ad  quem  speeia- 
liter  insula  ipsa  pertineret,  ipsumque  magnum  esse  perinde- 
que  in  magno  uumine  magnam  favoris  erga  incolas  posse 
provenire  substantiam,  dignam  vero  insulam,  in  qna  tantua 
deus  et  esset  et  praecipne  coleretur.  medio  iacet  insula 
ponto:  ecce  dixit  et  situra  eius,  ut  ostenderet  fluctibus 
clausara  ac  per  hoc  adversus  insidias  tutam,  facilem  autem 
victu  et  alimoniae  propriae  commodam.  qnod  vero  ait 
iacet,    modum    eius    et    inmensam    latitudinem   voluit   de- 

«0  monstrare.  venit  iam  ad  signa;  mons  Idaena  ubi  et 
gentis  cunabula  nostrae.     quod  hic  dixit  gentis  cunabula 


2  a  (supra  a&)  LK.  9  mtej^^iora  LR  infenora  nos  de-  | 

teriora  ed.        10  commodum  ed.        15  esse  ait  LH  essent  r  ed* 
(propter  quae  et  recepturae).         23  nomine  LR  ed.         24  per- 
t>mire  R  prov.  r      ^^  et  dtum  LEetom.ed.       28  proprie  t.  [ 
conmodum  ed.    |    i?era  LR  vero  r  vero  dixit  ^^.  is.  mt  t^j^*. 
31  g^uof?  —  280j  1  et  hh  scr.  L  R  secundo  loco  ifc\.  "t  . 


DONATl  mXERPE.  VERG. 


£«8 


iMl   espressit   specialiter,    inferiore    in    pa.rte 

fili  terea  evidentius  aperit  quod  genesraliter  me' 

<T  am  iacet  inquit,   nunc  exponit  quid  sit  iacet: 

..J.U1    L.  habitant   magoas,    ubenima   regna,   scilicet 

uumero  g^  magnitudine  atque  ubertate  praecipnas.    in-  5 

uiat  etiam  quod  obscurate  iam  dixit  et  geutis   cuu&buk 

strae;    maximus    unde    pater,    si    rite   audita    recordor^ 

ucms  Rboeteas  priraum  est  adveetus  ad  oras.     masimus 

pater   6st   qui  maiores   generis   sui   antiquitate   praecedit; 

neque    enim    solus    ille    dicitur    ^ater    ex    quo    naaeimur,  n 

vemm    etiam    ille    a    qtio  ^em    duciiuus;     ubi    eaiin 

generis  defecerint  uomina  e»  ^«.aduB  sanguims  fiierint  e%- 

pleti   hoc   est  patris,   avi,    proavi,    abavi,    atavi,    tritaviT 

veteres  eonim  aut  maiores  dicuntur  aut  patres.    ma^cimus 

ergo   est   pater  ipsorum  maiorum  antiqyissimus,     deniqueu 

Anchises,    aevo    onmibus   qui   tunc   supereraut    potior,    si 

rite^  inquit,  audita  recordorj  Teucrus  Rhoeteas  primimi  est 

advectus  ad  oraa  optavitque  lociim  reguo:  nondum  Ilium  flt 

arces  Fergameae  steterant,  habitabant  valiibus  imis,    ecce 

et  ipse  fabulam  quandara   satis  annosara  se  ex  aliis  dieitn 

audisse   et  hanc  repetit  notante  memoria;    firmare    enim 

pro  vero  stultissimum  fuit  quod  opinione  narrabat  incerta. 

Teucrum  ergo  primum  refert  iUinc  venisse  ad  Troiam,  post 

ipsum    augmentum    cepisse  Ilium;    primo    enim    qui  illic 

commorabantur  in  vallibus  habitabant.    usque  adeo  jBrma- JJ 

bat  Cretam  promissam,  ut  non  tantum  hominum  a  Teucro 

descendens   genus   illic  diceret  degere  verum  etiam  sacro- 

rum  observationem  eandem  qua^  in  Troiana  civitate  tene- 


6  ohscura  etiam  LR  ohscure  ante  edF  obsctirate  iam  nos 
cf.  388.  9  maioris  LR  corr.  r.  11  regimen  LR  ed.  ori- 

ginem  nos.       12  defecerunt  ed.      16—17  sicut  LR  5t  rite  ed. 
18  aras  LR  corr.  r.  19  e*  erant  R  steterant  r  (cf.  403). 

20  se  om.  ed.  21  affirmare  ed.  22  vero  L  veris  R.  |  in- 
certum  ed.  23  ergo  qui  R  qui  del.  r  =•  L.    |    iUuc  LR  ed. 

illinc  nos.  26  cretam  LR  certam  et  ed.  |  hominum  LR  -nes 
ed.  27  descendens  LR  -ntes  ed.  genus  addidi,  idem  post  ho- 
minum  inseruit  r '.  |  decere  L  dicere  R  ducere  r  degere  noB 
vivere  ed.        28  eadem  LR  eandem  r  ed. 


AENEIDOS  m  281 

batur  adsereret  custodiri.  idcirco  ait  hinc  mater  cultrix 
Cybele  Corybantiaque  aera  Idaeumque  nemus,  hinc  fida 
silentia  sacris  et  iuncti  currum  dominae  subiere  leones. 
ergo  agite  et  divum  ducunt  qua  iussa  sequamur:  ecce  qui 

5  fuerant  „incerti  quq  fata  ferant,  ubi  sistere  detur"  nimc  deos 
secuti  et  exponentis  verba  navigationem  tali  adsertione 
promissam  subire  cogebantur.  placemus  yentos  et  Gnosia 
regna  petamus:  non,  quia  tunc  asperi  fuerant,  dixit  pla- 
cemus,  sed  ut  navigaturis  flatus  semper  placidos  exhiberent. 

10  subiungit  quid  commodi  ex  eo  sacrificiorum  obsequio  pro- 
venire  posset:  nec  longo  distant  cursu:  modo  luppiter 
adsit,  tertia  lux  classem  Cretaeis  sistet  in  oris,  si  enim 
fuerit  luppiter  fautor.  conplevit  omnia  quibus  perfici 
oportuit  suasoriam   addendo   quod  navigatio  ipsa  de  pro- 

16  ximitate  non  futura  esset  odiosa,  tamen,  inquit,  si  faverit 
luppiter.  temerarium  enim  post  triduum  polli«eri  cuius 
incerti  sint  flatus,  ideoque  posuit  condicionem  pendentem 
ex  lovis  voluntate,  cui  omnis  potestas  esset  dandi  ventos 
aut    nocendi.     sic   fatus   meritos    aris    mactavit    honores: 

90  meritos   dixit  convenientis   et  dicit   quibus  initiis  honores 
et   quibus   numinibus   sint  exhibiti:    taurum  Neptuno,  deo 
scilicet   maris  propter  ingruentem   navigationem,    taurum 
tibi,  pulcher  Apollo,  propter  responsi  beneficium,  nigram  120 
Hiemi  pecudem,    ut    conquiesceret    nec  noceret,   Zephyris 

85  felicihus  albam,  ut  plena  prosperitate  adessent. 


1  adserit  LR  ed.  -eret  nos.        7  ignota  LR  (supra  gnosia) 
gnota  r  gnosia  r .  8  dicit  ed.  9  flatos  (et  infra)  LE. 

12  enim  LR  modo  edF.  13  luppiter  fa/oor  LR  lovis  fautor  r 
i.  e.  vel  lovis  favor  vel  luppiter  fautor  legi  vult  lupp.  autor  ed. 

14  svmoria  ed.  16  si  faverit  LR  nisi  f  r'  (male  di- 

stinguens).         16  enim  LR  erat  e,  r  est  c.  ed.  17  ideo  ore 

posuit  L  i.  reposuit  R  ideoque  pos.  r  ideo  p.  ed.  18  volun- 

tatem  L.  |  esse  R  esset  r.  19  meritus  LR  corr.  r.  |  honoris 
LR.  20  merito  LR  corr.  r.  |  quis  initiis  honoris  L  item,  sed 
init//ii//  cum  rasuris  R  quibus  i.  honores  nos,  quia  Don.  nus- 
quam  quis  pro  quibus  habet,  ad  initiis  cf.  Catull.63,9;  an  bestiis^i 

21  et  quis  nominibus  LR  corr.  r.  |  sint  exhibitis  LR  temere 
locum  mut.  ed.  |  eo  LR  del.  r  deo  ed.       24  hicLB,  hiemi  r  e^ 


282  DONATI  INTERPR.  VERG. 

Fmna  volaf  pnlsum  re^nis  cessisse  paternis  Idonmm 
ducem  desertaquc  litora  Crdaej  hoste  vacare  domos  sedes- 
qiie  adstare  reUctas:  oportimitateiii  convenienteni  oblatam 
]oquitur  novam  sedem  raagiia  onpiditate  quaerentibus; 
fama  enim  creberrima  fuit  et  volabat,  ^hoc  dicendo  osten-  e 
dit  sine  auctore  certo  eandem  famam  fuisse,  Idomeneo 
regnis  paternis  excluso  vacare  imperium  Cretae  ac  per 
hoc  primum  esse  commodum,  quod  aullus  esset  qui 
venientibus .....  contrarius  possit  existere,  domus  autem 
incolumis  et  paratas  solos  incolas  qoaerere.  favebant  ergo  M 
oninia  Troianis,  loeus,  tempus,  personae.  locus,  quia  secnn- 
dum  adsertionem  Anchisis  responso  Apollinis  Cr©ta  puta- 
batur  edicta.  tempus,  quod  loci  eius  vacabat  imperiiim 
nec  fuerat  qni  posset  obsistere.  accedebat  eo  qood  etiam 
domus  paratae  fuerant,  quarum  stmendarum  labor  habe- js 
batui'  in  iucro,  personae,  quia  Troianis  omnia  supra  vota 
cessisse  videbantur,  imperiiim  sine  dimicatione,  dives  terra, 
utpote  qnae  lovis  praesenti  foveretur  auxilio,  cognatonim 
domicilium  et  domorum  parata  snbstantia.  Imqmmiis  Or- 
iygiae  portus  pelagoque  volamus:  ecce  qaantum  Yaluenint» 
obsequia  sacrificiorum  quae  navigaturi  perfecerant:  non 
dixit  navigavimus,  sed  volabamus.  incipit  enarrare  loca 
per  quae  transierunt  et  haec  nominare  cum  signis  suis. 
^^^  bacchatamque  iugis  Naxon  viridemque  Bonysam,  Olearon 
niveamque  Faron  sparsasque  per  aequor  Cycladas  et  crehris  n 


2  do  LU  domoa  L  U  man.  r  an  domtis  cf.  645?    |    sedeque 
LR  corr.  r.      4  loquitur  LB,  narrat  ed.  |  quaerentis  L  -ibus  ed. 
7  vagareh.  \  ha<i LR  ac  r.       9  post  venientibu^  spatium  qninque 
litterarum  vacat  in  L:  signavi,  etsi  nihil  desideraveris  advenis 
inser.  ed.  10  incolis  LR  -las  r.  11  omnis  LR  -nia  r.  | 

personae  LR  -na  r  (vide  infra).         12  Anchisae  ed.  (cf.  1,  34) 

13  erecta  LR  ed.  electa  vel  decreta  r  edicta  nos    cf.  146. 
14  possit  LR  posset  r  ed.         16  persona  LR  ed.  personae  nos, 
quia  sic  supra  et  sententia  poscit.        18  auxilio  LR  a.  et  ed. 

22  navigamus  sed  volamus  ed.    |    enim  errare  LR  narrare 
superscr.  L  11  man.  enarrare  r  enum^rare  ed.  23  nomina 

regum  LR   nominare  cum   r   cf.  126   nomina   regionum  ed. 
26  pharon  LR  Paron  ed. 


AENEmos  m  283 

legimus  freta  concita  ierris:  a  specie  transiit  ad  generali- 
tatem;  dixit  enim  aliquas  insulas  cum  signis  et  nominibus 
suis,  nunc  ait  et  crebris  legimus  freta  concita  terris,  quia 
nec  cognitionem  habere  Aeneas  potuit  vocabulorum  omnium 
et  odiosum  fuit  relationem  ipsam  facere  longiorem.  quod 
ait  legimus,  verbum  est  nauticum;  nam  legere  aiunt,  cum 
colligunt  fimem,  legere  dicunt,  cum  pelagi  prolixa  trans- 
mittunt.  hoc  ipsum  legimus  ad  omnis  insulas  et  ad  freta 
pertinet.  crebris  ideo,  quia  hoc  faciebat  multarum  vici- 
nitas  insularum.  naMtkus  exoritur  vario  certamine  clamor: 
vel  morem  nautarum  expressit  vel  eorum  gaudium  qui 
suffiragantibus  elementis  ad  prospera  sperabant  se  esse 
venturos.  vario,  inquit,  certamine;  in  navi  enim  varia 
sunt  of&cia  et  tamen  omnia  cum  certamine  et  labore. 
hortantur  sodi  Cretam  proavosque  petamus:  credebant  enim 
ad  ea  loca  confestim  se  esse  venturos  unde  Troianum 
genus  dicebatur  exortum.  prosequitu/r  swrgens  a  puppil%0 
ventus  mntis,  et  tandem  antiquis  Curetum  adlabimur  oris: 
ipse  est  ventus  prosperior  et  vehementissime  necessarius 
qui  puppim  navis  inpellit.  quod  autem  dixit  tandem  ad- 
labimur,  cum  Anchises  dixisset  „tertia  lux  classem  Cretaeis 
sistet  in  oris",  non  prolixae  aut  tardae  navigationis  fuit, 
sed  cupiditatem  desiderantium  voluit  demonstrare;  tar- 
dum  est  enim  cupientibus,  etiamsi  celeritate  summa  ad 
optata  vel  sperata  perveniant.  ergo  avidus  muros  optatae 
molior  urbis:  avidum  dixit  non  avarum,  sed  (haec  enim 
otio  consentiunt  et  ab  otiosis  fieri  consuerunt)  rem  in- 
stituendam  satis  properantem.  Pergameamque  voco  et  laetam 

9  pertinent  LR  corr.  ed.  10  exori  LR  exoritur  r. 

14  e*  tamen  hBj  et  om.  ed.  15  certahantur  L  certabant  R 

certabattMr  H  edl  certahantu/r  0  credehatur  edF  credebant  nos 
(propfcer  se  esse  venturos).        17  didhantm  LR  dicebatur  r  ed. 

19  est  om.  edF.  25  proveniant  LR  ed.  perveniant  corr. 

vel  R  ipse  vel  r.       26  enim  LR  om.  ed.  parenthesi  non  agnita. 

27  post  consentiunt  spatium  septendecim  litterarum  vacat 
in  R  nihil  desideratur.  sed  haec  —  consuerunt  expunxit  vel  R 
ipse  vel  r.  |  consueverunt  ed.  |  sed  supra  expunctum  ante  rem 
inseruit  r. 


284         DONATI  mTEHPE.  VERG. 

ccgmm  miem,  ut  Pergainei    vocstreDtur  quibus  TroU 

dederat  juam.  Jiorfor  amart  focos:  ut  habereut  cuui 
lariljus  110 vis  adfectuni.  arccmque  atfollere  tectis:  quae 
praecipue  ainavit  m  Troia  haec  reparare  cupiebat  et  arcem 
136  in  altum  ducere.  iamquc  fere  sicco  SHbductae  litore  puppes:  i 
ubi  aqua  maris  finitur  lit^s  dicitur,  ita  et  fims  terrue 
quae  litori  iungitur  pelagi  litus  dixit.  propterea  sub- 
ductas  uavis  dicit  fuisse  et  in  sicco  litore  GonatitutaF, 
quia,  ut  dictum  est,  est  et  udmn  litus,  cmi^hiis  arvistjut 
mvU  operata  imentiis:  subductis  uavihizs  tamquana  in  loc^i# 
mansuri  cooubiis  et  rei  rusticae  operam  dabant,  hoc  est 
qui  iuvenes  erant  iungebantur  uxoribus  vel  LusistebaDt 
cultui*ae  agi*orum,  quae  res  osteudebant  plenam  fiduciam 
commauendi.  ittra  domosquc  daham:  aut  leges  vivendi  et 
domos  aut  ipsarum  domorum  iura  boc  est  dominia  legi-ii 
bus  deputaus.  quod  paratae  urbi  defiierat  boc  solum  de- 
creverat  Aeneas  addendum,  muros,  arcem^  Pergamuiiii 
aliud  pertinens  ad  tuitiooeiu  commauentum,  aiiud  quod 
adfectum  locorum  quae  in  Troia  dilexerat  demonstraret, 
suhiio  mim  tahida  mimbris  corrupto  eaeli  iradu  mherartda-m 
quc  vmit  arboribusquc  saitsquc  lucs  et  lctifcr  annus:  gene- 
ralis  quidem  maJorum  propositio,  sed  aperitur  sequenti 
Bpecialitate  discussa.  securis,  inquit,  ac  dispositis  omnibos 
repentiua  raorbi  calamitas  gravis  omuibus  fuit  et  perai- 
ciosas  attulit  causas;  uam  ex  aeris  corruptione  lues  exortaifi 
eontagionem  iniiixerat  diram  uon  tautum  bumanis  eorpo- 
ribus  verum  etiam  arboribus  et  his  omuibus  quae  victus 
causa  fueraut  Troiauorum  laboribus  sata;  supra  enim  di^tit 


1  —  2  Troia  dterat  L  Tr.  deerant  R  n  del,  ipae  Troiat 
deentt  H  ed.  Troia  dederat  0  boc  recipiendum  putaTi.  6  finis 
acc,  e^t,  sed  flnem  malim;  de  litore  maris  cf.  XO,  223.  7  quae 
LK  gMflV   I    litort  LR  ed.  ZttoH  r.  9  eat  est  L  aitemm  ed 

om.  K  add.  r.  13  euUm-es  LR  euUitrae  r  edF.  17  itium 
arcem  pergamum  LR  m.  et  a.  ut  P.  ed.  addena  referre  mdermiuf^ 
quod  non  habent  LE.    \    pergama  ut  r,  18   tutionetn  LR 

corr.  T.  I  comfmncfUium  ed.       24  fuit  et  R  fuis^et  L  om.  ed. 
24 — 26  pemiticaas  ti.  cau^a  LR  ed.  -sos  a.  casus?         27  At* 
LR  ed.  *Yif? 


AENEIDOS  m  285 

arvisque  novis  operata  iuventus.  defecerant  quoque  arbores, 
lierbae  et  quodquod  protulerat  terra.  ad  haec  mala  etiam 
illud  accesserat,  ut  languore  ipso  correpti  non  evaderent. 
et    letifer    annus:    aut    per   totum    annum    homines    sunt 

5  mortui    aut    annus   diem  letalem    rebus    onmibus    attulit. 
enumerat  iam  evidenter  quot  mala  ex  illo  principali  malo 
exorta  sint.    Imquehant  diUcis  animas  aut  aegra  traheho/nt  140 
corpora:  aut  moriebantur  homines,  ait,  aut  corporibus  tabe 
dissolutis  trahebant  miserabilem  vitam.    tum  sterilis  exurere 

10  Sirius  agros:  Sirius  cum  exoritur,  omnia  quae  terra  gignit 
exurit  et  facit  eam  sterilem,  ut  ipse  est,  adimendo  quae 
portat.  tantum  denique  in  onmia  invaserat  malum,  ut 
nonniQlis  perditis  nec  illis  spes  salutis  retinendae  esse 
posset  qui   se   evasuros   forsitan    credidissent.     rursus    ad 

15  oraclum  Ortygiae  Fhoelmnque  remenso  hortatur  pater  ire 
mari  veniamque  precari:  pater,  inquit,  meus,  quia  et  aetate 
et  sapientia  atque  exercitatione  ceteros  anteibat,  primus 
sensit  aliquid  factum  contra  praescripta  responsi,  proinde 
dicebat  ad  ApoUinem  repetita  navigatione  redeundum,  ut 

so  errati  venia  peteretur.    quam  fessis  finem  rebus  ferat,  unde  145 
Idborum   temptare   auxilium   iuheat,    quo    vertere    cursus: 
ediceret  laborum   finem  finiendisque  ipsis   laboribus   unde 
provenire    auxilium    posset   vel    in    quem    locum    iuberet 
cursus  navigationis  inflecti.     iubeat  in  medio  positum  est 

S5  et  tenet  omnia  omnibusque  desideratis  aptatur. 

Nox  erat  et  terris  animalia  somnus  hahehat:  quae 
dixerat  Anchises  faciunda  nox  interveniens  distulit.  deni- 
que  onme  animalium  genus  pro  necessitate  naturae  ac 
temporis  dormiebat.     effigies  sacrae  divum  Phrygiique  pe- 


2  et  quodquod  LR  cf.  9,  89  et  quidquid  r  ed. ;  fortasse  qmt- 
quot  deleto  et?  5  annus  diem  letum  LE  ed.  a.  d.  leti  R  ipse  in 
rasura  annis  dies  letum  r'  ut  videtur  diem  letalem  nos.  6  quod 
LR  quot  r  quae  ed.  11  w^  ipse  e^*  LR  ed.  cuncta  simul  i. 

12  portabat  ed.         13  retvnenda  LR  -dae  ed.         15  oracu- 
him  LR.  16  quia  LR  ed.  qui  r.    |    et  aetate  om.  ed. 

20  quam  LR  quem  ed.  |  ferat  LR  afferat  r.        21  temtare  LE 
temptari  r.        27  faciunda  L  facinda  R  fadenda  ed. 


286  DONATI  INTEEPE,  YEUG, 

nates,  quos  mectm  a  Troia  fmdmque  ex  ignibus  urbis 
XbO  e^^tidcram,  visi  afite  ocuhs  adsfare  iacmtis  insomnis  [muUo 
niamfesii  lumine]:  virtutes  animi  sui  et  metitum  iuita 
deos  omni  occasione  coinraendat  et  subtiliter  praefert. 
dormieniibus    quippe    omnibns    aiiimalibu&    et    ooDpetenti  i 

t^mpore   iam   quietis   solus prope   perrigil   fui   et, 

Ucet   iacerem,   arcebant  tamen  ab  oculis  meis  plenum  di* 
versae  sollicitudines  somnum;  repente  apparuenint  deoniin 
im.agiiies  sacrae,  illorum  scilicet  quos  medio  Troiae  tiam- 
mantis    incendio    rapui    et    mecum   sustuli,    ae    reddentee  19 
raeritis   yicem   in   eonspectu   meo   manifestissimi  visi  sunt 
eonstitisse,    ne  contra  supenora  loeutus  videretur  (diserat 
enim   noetem  fuisse  ac  per  koc  tenebraE)   addidit   qim   st 
plena  psr  insertds  fundehat   luna  fmesiras.     inde,  inquit^ 
fuit  per   noctem   lumen   maximum  qua  luna  fenestris  pa-  li 
tentibus  pleno  orbe  oculis  meis  apparebat  obiecta,     locm 
iste   et   alium   admittit  intellectum,   ut  a   diaeresi  diserit 
in  somnis,    hoc   est   ut  somnians  ¥ideret  claritatem  lunae 
et  deos  ipsos  velut  loqueatis  audiret  et  videret  praesentis 
lum.en  praestantihus  radiis  lunae.     tam  sic  adfari  et  cura$n 
his  demere  dictis:  ne  ulterius  curis  recurrentibus  frangerer, 

his  verbis :  quod  tihi  dtlaio  Orfygiam  dietums  Apolh 

ib^  esi,  hic  canit  et  tua  nos  en  ulfro  (id  limma  jnittit.  ne 
cumulatus  geroinis  discuxsibus  lahor  te  rursus  ad  Ortj^ 
giam  revocet   atque   eadem   quae   transmiseras   maria  m-f^ 


2  iacefites  LH,   |   itiffomnis  BCripai  propter  interpr.   |  muUo 
—  3  lumine  deest  in  LE.,  aed  exphcatur.  4  frofert  ed. 

5  Oftmis  R  corr.  r.       6  inquit  poat  solus  desidero,  quare  lacnDani 
aignavi.       10  reddentis  LU  -tes  r  ed.       11  meis  LR  meritis  m. 
edF  meritis  noa.       1'^  m  LK  et  ne  x\       15  g«a  LR  quia  r\ 
fenestras  R  -tris  r.  16  loctis —  18  lunae  partim  om,  partiiB 

mut.  ed.  11  et  olimn  R  eH  a.  L.    |    ttivelectum  LB  tnUl- 

leetum  r.  |  adderetur  Lll  a  diaeresi  no&.  |  diseertt  Ltt  di3:erat  r. 
18  desit  lufuie  LE  dein  L  t  ex  elerit  ortum  puto,  quia  d  etd 
et  alihi  (cf  9,  a06)  permutatae  Bunt^  qnare  elaritatetn  emendaTJ» 
si  quideni  in  LR  trunca  verha^  quae  archet.  hahuiase  videtor, 
persaepe  occurrunt.  22  post  i^erbi^  aliquid  escidiftse  patet 

locutus  est  absurde  interpol.  ed.  aUoquitur  non  minua  iuepte  i. 


AENEIDOS  m  287 

petrandi  alterius  responsi  necessitate  cogaris  intrare,  ultro 
quae  desideras  Apollo  porrexit.  habes  numinis  eius  grande 
conpendium,  ut  hic  nobis  referentibus  discas  quod  cum 
ingenti  laborum  iactura  fueras  cogniturus.     ecce   quantus 

6  erga  te  numinis  favor:  non  rogas  et  favetur  desiderio  tuo, 
non  navigas,  domus  quoque  non  egrederis  limen  et  dei 
iussa  famulantibus  diis  ad  auris  tuas  animumque  portantur. 
pone  istam  qua  vexaris  cogitationum  molem  et  qui  loqua- 
mur   quidve  referamus  adverte:   nos  te  Dardania  incensa 

10  iuaque  arma  secuti,  nos  tumidum  sub  te  permensi  classihus 
aequor  idem  venturos  tollemus  in  astra  nepotes  imperiumr 
que  u/rM  daMmus:  tu  moenia  magnis  magna  para  longwm- 160 
que  fugae  ne  Unque  Idborem,    post  errorem  primi  responsi 
sic  Aenean  instrui  convenerat,  ut  omni  ambiguitate  sum- 

15  mota  et  qui  loquerentur  et  quae  referrent  evidenter  audiret 
et  cemeret.  debuit  enim  ad  haec  perferenda  talium  ad- 
hiberi  persona,  ut  incredibilia  et  mii'a  dicturis  facillime 
crederetur.  denique  ipsi  eriumerant  beneficia  sua  et  novis- 
sime    etiam    praesentis    temporis    sociant    commemorantes 

so  praeterita  ac  meliora  in  futurum  et  grandia  pollicentes 
nepotibus  et  eorum  posteris  profutura.  sic  enim  et  primo 
Apollo  ipse  praedixit  (97):  „hic  domus  Aeneae  cunctis  do- 
minabitur  oris  et  nati  natorum  et  qui  nascentur  ab  illis". 
hortantur    quin    etiam    ne    sit    laboris    inpatiens    et    arte 

26  mirifica  conponunt  eius  animum,  ut  futura  quamvis  labo- 
riosa  libenter  audiret.  artis  igitur  fuit  excludere  ante 
omnia  sollicitudinem  primam  et  liberato  angoribus  animo 
sic  alterius  navigationis  labores  iogerere.  denique  purgato 
ad   plenum   adflicto   dudum  maeroribus   corde  facienda  in 


2  nominis  LR  ed.  numinis  r  inferius  item  ubi  corr.  ed. 
6  domus  LR  domo  ed.        7  portatur  LR  ed.        8  his  iam  LR 
hic  i.  r  hanc  i.  ed.  istam  nos.  |  qui  loquamur  LR  quid  Z.  r  ed. 
11  tollimus  R  corr.  r.       16  et  qui  JjB»  ut  qui  ed.  ut  del.  ed.  post.  | 
loqueietur  LR  corr.  r  ed.   |    audisset  R.         18  novissima  ed. 
21  posttbus  LR   nepotibus  r   viventibus  tuis  ed.  (pro  tuis  ed. 
post.  tum).  24  hortatwr  LR  corr.  ed.  28  sic  LR  si  edl 

om.  edF.        29  et  adflicto  LR  ed.  et  delevi. 


r 


j 


DONATI  INTERPR,  YERQ, 


«w  futura  narrantur.    mutandae  sedes:  suffecerat 

a        2  oixisse,  ut  scixet  sibi  esse  migrandimi,    dieunt 

len   ^.-aiisam   nec   suam,    sed   ApolUiiJs    esse    iussioneiD. 

quod   ut   nosceret,    non  haec,    inqmunt,   tibi   litora   suasU 

DeJhiii    aut  Crefae   iussit  considerc  Apdlo.     ecee   iam   ei  & 

aperto   fit   certior,    ae   rursum   vexaretur  incertis,    et    in- 

fiinuatur  regio   imperio   eius   et  postarorum  successionibus 

debita  sic  instmcta  et  plena  narratione  perspicua,  ut  voca- 

-    bTilis,  signis,  ubGrrimo  locorum  situ,  incolarum  fortitTidine, 

deeuTsa    quoque    saeculonun    omnium    origine    sigDaretur:  lo 

est  loms,  Hespermm  Qrai  eogm    int  dimnt,  t^rra  antiqm, 

l^bpotens  armis  atque  uhere  glehae.  Omoirl  colue^'e  viri,  num 
fama  minQres  Italiam  diatissc  dmis  de  nomine  ^mtem- 
quam  multa  dicta  sunt  paucisl  sed  haec  veterem  tenent 
ordinem  rerum.  Teniunt  debinc  ad  eam  partem  in  qua  ii 
talsuB  Anchises  aimile  quidem,  sed  non  necessarium  sen- 
serat,  ut  ostenderent  non  ApoUims  in  causa  responsi,  sed 
interpretantis  errore  laboris  Tacui  vitium  esse  contmctuni. 
hae  nohis  propriae  sedes:  bene  inquiunt  hae  nobis;  supra 
enim  dixerant  „tu  moenia  magnis  magna  para".  et  quia  !• 
responso  tenebatur  „quae  vos  ab  stirpe  parentum  prima 
tulit  tellus  eadem  vos  ubere  laeto  accipiet  reduces,  anti- 
quam  exquirite  matrem",  hanc  partem  manifestissime 
disserunt  dicentes:  hinc  Bardanus  orlm  lasiusque  pater, 
genus  a  quo  principe  nostrum.  hos  dicunt  in  Italia  genitos,  n 
sed  lasium  temporis  antiquioris:  mater  ergo  Italia  est  et 
maiores  lasius  et  Dardanus,  a  quo  Dardani  dicti  sunt 
Troiani.     smge  age  et  haec  laetu^s  longaevo  dida  parenii 

iiohaut  duhitxmda  refer,  Corythum  terrasque  requirat  Amo- 
nias,  Bictaea   negat  t%bi  luppiter  arva:    refer,    inquiunt,jo 
patri  tuo,  cui  antiquitatis  perito  ac  tali  non  convenerat  falli 


3  cau^am  nec  iam  sed  LB  c,  n.  suam  8.  r  c.  et  ed.  5  c(m- 
sedere  LR  corr.  r.  10  signaretur  LR  ed.  signetur?  12  mtftn 
LR.  13  minoris  LR.  21  ah  om.  LR  a  r  ed.  24  disserwnt 
LR  dixertmt  ed.  26  est  om.  ed.  29  requirat  LR  require  ed. 
31  qui  antiquitatis  merito  aetati  LR  edl  cui  a,  m,  aetate  r 
guem  a.  m.  et  aetate  edF  cui  a.  perito  ac  tali  nos. 


AENEIDOS  m  289 

in  ratione  cursus  originis  suae,  Italiam  potius  et  Corjthum 
petat.  ceterum  luppiter,  qui  Gretae  peculiaris  amator  est, 
nobis  penitus  ipsam  denegat  sedem.  surge  et  age  hor- 
tantium  verba  simt  et  hinc  Aeneas  ostenditur  per  somnium 

.  5  yidisse  et  audisse  quae  superius  dicta  sunt,  quamvis  alii 
sic  exponant,  ut  insonmis  quasi  sine  somno  ac  per  hoc 
vigilans  intellegatur.  surge  igitur  et  haec  laetus  dicta 
longaevo  parenti  indubitanter  expone:  recte  positum  laetus 
refer,  quia  in  lucro  fait  labor  navigandi  ad  Ortygiam  et 

do  oblata  omnia  perspicua  narratione  perceperat.  longaevo 
cum  reprehensione  oc^ulta  posuerunt,  quia  errare  non  de- 
buit  senex  in  originis  suae  causa.  talibus  attonitus  visis 
et  voce  deorum:  duo  quippe  extiterant  miranda,  deos  videre 
obtutu  et  loquentis  audire;   quibus,  inquit,  ita  se  haben- 

15  tibus  attonitus  factus  sum  hoc  est  pavore  praesentium 
numinum  stupui.  nec  sopor  illud  erat:  non  enim  pleno 
somno  haec  aut  videram  aut  audieram.  sed  coram  agno- 
scere  vultus  velatasque  comas  praesentiaque  ora  videbar, 
ut  fit  cum  non  plene  vigilatur  nec  plene  dormitur.    acce- 

^debat  eo  quod  sic  venerant  manifesti,    ut  dubitatio  nulla 
ex  parte  potuisset  existere:  vultus  idem  illis  fuerat  quem 
noveram,  comae  opertae  ex  more  et  ora  manifesta.     tumllb 
gelidus  toto  ma/ndbat  corpore  sudor:    ecce  alti.  pavoris  in- 
dicium;    ut  enim  toto  corpore  stupuerat,   sic  et  omni  ex 

%  parte  membrorum  sudor  frigidus  manabat  in  eo.  quod 
dixit  sudor  manabat,  ostendit  inmoderatum  ftiisse  et  ultra 
humanum  morem.  hic  illud  debet  adverti  ex  frigido  cor- 
pore  tantum  sudorem  exisse,  cum  constet  hunc  caloribus 
provocari  consuesse.    omnia  haec  confirmationis  sunt,  quod 

1  in  om.  ed.  ut  r.         6  exponantm  L  -atur  R  -ant  r  ed.; 
an  ab  aliis?        7  intellegitur  LR  corr.  r  ed.       8  longevus  pa- 
rentis  LR  corr.  et  dicta  tranBpos.  r.  |  rectum  positum  LR  lae- 
tum  responsum  vult  r  recte  pos.  ed.      11  qui  R  quia  r  =  L. 
12  causae  R  corr.  r.   1  visis  LR  iussis  ed.        J.4  optata  et  LB, 


et  optaia  r  opt.  om.  ed.  obtutu  nos.  16  ne  LR  nec  r.  19  ut 
sit  ed.  \vig%laret  LR  ed.  corr.  r.  |  doi-miret  ed.  27  debita 
ducti  La  aebet  adverti  r  demonstratur  ed.  28  sudore  LR 

corr.  ed. 

Don.  Interpr.  Verg.  vol.  I.  19 


290  DONATI  INTERPR,  VERG. 

Aeneas  deos  praesentis  ut  ^^gilans  et  viderit  et  audieri^ 
corripiO  e  siiatis  €orpm:  nsque  adeo  ostendit  prope  vigi- 
lantam,  ut  diceret  corripio  corpus  e  stratis,  ceterum  po- 
neret  expergefactus  sum  et  somnio  considerato  surrexi, 
corripio  e  stratis  corpus  ex]>res&it  festinantem;  rem  enim  6 
satis  oportunam  proYentumque  eius  expletum  narrare  cu- 
pieotem  non  debuit  sic  deseribere  stratum  jreliquisso  quo- 
modo  relinqtiit  ille  qui  uulla  dicti  aut  facti  necessitate 
constringitur.  rapio,  inquit,  e  stratis  corpus  tendoque 
stipinas  ad  cadum  mm  voce  manus:  licet  aiiunde  Tenisseti» 
beneficinm,  tamen  ommbus  diis  referebat  gratiam  tendendo 
manus  ad  caelura.  et  munera  Ubo  intmierata  fod^*:  mR- 
nera  sunt  vinum  et  tus,  haec  tradidit  focis.  p^/ccf^ 
laetus  konorc  Anchism  facio  certum  rmique  ordim  pmido: 
coEpletis,  inquit^  diYinis  obseqniLs  Anchisen  facio  cerinun,  i& 
certum  ideo,  quia  primae  interpretatioiiis  yitio  probabatur 
incertus,  hic  Yergilius  ostendit  divinas  admonitiones  re- 
ferendas  non  esse,  nisi  primo  per  saerorum  et  precis 
obsequia  diis  fuerint  commendatae  j  ut  prosperentur  ube- 
rius,  si  bonae  sunt,  si  malae,  mutentur  in  melius,  laetus  20 
perfecto  honore:  laetum  possiimus  intellegere,  primo  quod 
sic  pertineret  ad  deos,  deinde  quod  labores  secnndae  navi- 
gationis  effiigisset,  postremo  qiiod  instructus  evidentibus 
180  et  perspicuis  monitis  nihil  iam  ibrmidaret  incerti.  agnovit 
proletn  amhigtiam  gmmnosgitc  parcfites  fseque  nova  veterum  as 
decepti/m  errore  loeorum]:  errorem  fecerat  exempli  duplicis 
ratio,  quam  Anchises  post  erratum  relatione  fili  cognovit. 
Teucer  enim  et  Dardanus  in  origine  parentes  fuerant 
Troianorum,  sed  antiquior  Dardanus.  hunc  ergo  sequi  An- 
chisen  oonvenerat,  qui  Italus  fuit,  nou  Teucrum  Cretensem.  » 

1  viderei  et  audirit  LR  -rei  ed,  2  e  om  LR,  eed  habeut 
infra^  add.  r.         6  appotam  LE  optatam  r  ed.  oportunam  noa. 

7  estratum  LR  stratum  r  et  sh\  ed.  9  ratio  LR  eorripio 
T  ed.  rapto  nos.  1  ratis  LR  c?  strtitis  r  ed.  14  ordine  in  ordone 
oorr.  L  quod  exhibet  R,  15  prohatur  ed.  20  sini  ed.  |  melius 
LR  bonuni  ed.       20 — 21  laeim  perfed^o  LR  inverBO  ordine  edF. 

^l  primu  LR  corr,  r  ed.       22  pertenirit  LR.      25  seqtie 
26  loeorum  deest  in  LR,  sed  ^3.^\\^^to. 


1 


AENEIDOS  m 


291 


10 


i& 


50 


ib 


idciroo  igitur  Aiichisae  t^rror  exortua  ©st,  quia  anidquior 
fuit  merDoria  DarJaEi  et  vehementer  obacura,  Tencri  vero 
vel  leyi  opinioue  conperta.  sed  ApoUo  non  originena  poste- 
riorem,  sed  antiquam  dixerat  reqairendam,  dicendo  quippe 
antiquam  quaerite  ostendit  fuisse  et  recentiorem  quae  non 
esset  Troianis  debita;  noverat  enim  et  primam  fuisse  et 
secundam.  [him  mcm&mi:J  naie,  Iliacis  exfrdte  fatis: 
non  dbdt  quod  ipse  Aeneas  proprio  fato  laboraret,  sed 
quod  f ato  patriae  esset  oppressus .  h  aec  fuerunt  antfr 
eausam;  parabat  enim  errori  suo  defensionem,  ut  laborem 
iBritae  navigationis  ad  Cretam  Troiae  fatis  adnecteret. 
incipit  iam  purgare  factnm  suum,  ei  quo  intellegebat  se 
gravi  invidia  laborare  xurta  eos  qui  laboraverant  frustra, 
enititur  itla  arte  dicendi  qua  uti  debemns,  si  quando 
factum  neg^are  non  possumus;  tunc  enim  exeusatio  pro- 
babilis  adhibenda  aut  extenuatio  necessaria  est,  quae  res 
tantum  prodest,  ut  culpELm  aut  removeat  penitus  aut  plu- 
rimum  frangat.  lianc  ergo  purgationera  ingreditur  sie: 
sola  mM  talvt  casu^  Cassandra  cuftebat  (mmc  repeto) 
haec  gmeri  portendere  dehita  mstro.  haec^  inqnit,  deberi 
geueri  nostro  et  hos  casus  nobis  imminere,  sicuti  nimc 
recordor,  sola  mihi  praedixerat  Cassandra.  sed  qu4s  aii  186 
Hesperiae  vminros  lUora  Teucros  crederet?  aui  quem  t^tm 
vutes  Cassandra  movfret?  monitu  quidem  Cassandrae  ista 
omma  aliquando  audieram,  sed  in  unum  conveuerant  quae 
fidem  dictis  iilius  facere  non  possent:  primo  qiiod  quic- 
quid  illud  fuerat  uni  credi  non  debnit;  huc  accedebant 
alia  quae  inpossibilia  putabantur,  scilieet  Troianos  ven- 
tuxos  ad  Italiam  relictis  origiiialibus  terris,  subituros 
I  quoqne  prolixae  navigationis   incerta;    postremo   quod  re- 

1  antiquice  R  -ior  r  =  L.  3  velle  m  LR  vel  l^i  nos 

c£  12»  520  nelle  videbantur  ed,         B  quae  rite  ed.  inepte:  quae- 
rite  pro  exqtiirite  Don.  ex  memoria  scripait.       6  esse  R  esset  r. 

7  tim  viemorat  deeat  in  LR  add.  ed,  14  eftitetur  R  et 
nititur  r.  16  tactvm  LR.  factum  r  totum  ed.  18  ingredi- 
turus  sie  LR  corr.  r  ed.  20  v*  186  deeet  in  LR  neque  ex- 

pHcatur^  add.  ed.         2S  sperim  E  corr.  r,       ^4  •nwirt.xUi  V^. 
27  huc  L  hmc  R.        SO  quod  LH  quoqyiM  fed. 

1%* 


292         DONATI  INTERPR.  VEEG. 


sponsis   eius   aon   habendam  fidem  divina  fuerat  senteBtia  ^ 
pronuntiatum.     erroris  igitur  buI  eicusatione  csonpleta  .  - . 
Cf^datmts  Phoeho,    quia  de  Cassandra  loquebatur,  uon  diiit 
consentiamus  responso  Cassandrae  quod  aliquando  audiri. 
sed  cedamus  Phoebo.    d  moniti  meliora  sequanmr:  sequa-i 
mur  potius  quae  ipse  Apollo  melius  intimavit  et  gequendi 
<K)mmodiora   censtituit.     proiiuntiatio   talis   esse  debet^  nt 
separatim   dicamua   moniti,    separatim    meliora   sequamui 
sic  alt  ei  cuncli  dtcto  pamfnus  orantfs:  dicto  paremus  aut 
Apollinis  aut  certe  Anch"^s  '^"^  ^lli  conseQserat.     ovautes:u 
quis    enim    non    gauderei/    ai         to    labore    ad    Ortygiani 

190  uavigandi  iturum  Be  ad  ce.  it  optima?  hanc  quoque 
(hserimus  scdfmt  sicnti  ante  tsque  relictis  vela  daftt^is: 

non   voluntate   cuiusquam  :  ,    sed   mortis   necessitat* 

rmaiientibus  j  supra  enim  cld  um  luis  contagionem  de^i) 
scriberet,  ,^linquebant  dulcis  j  as"  boc  est  moriebaEtur. 
I^stqtmm  aHum  imuere  ,  \  mc  iam  amplius  uIIm 
apparvnt  terrae,  cadum  undique  et  uttdique  pontus:  copios» 
descriptio,  in  qua  una  atque  eadem  res  est  dicta  frequen- 
tius  diversa  et  spleudida  conpositione  verborura.    tum  miht§ 

i^ryeaemlms  snpra  caput  adstitit  imbfr  noctem  hiememqTif 
fvrens  et  inhorruit  unda  ienehris.  eontinuo  ventt  volmfii 
mare  magnaque  swffunt  uequoray  dispersi  iactamur  gurgiU 
vasto,  involvere  dieni  mmhi  et  nox  umida  caelum   ahstidii, 

200  inffemifimt   abruptis   ^mhihus   ifffies.     exeutimur    curstt  d% 
cams  aTamus  in  undis.    ipse  dicm  noetfmquc  negat  discer- 
fiere   caelo   ncc  meminisse   inae   media  Palinurus   m  uHda^ 
tris  ade4>  incertos  cneca  caligine  soles  crramm  pclago,  ioti- 

205cfew  sinc  mdere  nocies,  quart^  tefra  die  primunt  se  atiol- 
lere  tandem  msat  ajjcrire  procui  mofdis  €ic  mlvere  fmmm^l^ 

2  vonpleta  LR  ait  excidiaio  put-o  inquit  poat  I%oebo  in- 
Bemit  ed.  8  sequimur  K  corr.  r.  10  An^hisis  (v.  181  An- 
chieai^)  LR  -sne  *^cL  |  Uli  cmtsenserat  LR  iUico  stnserat  mftl^ 
distingueuH  ed.  13  iturum  LR  itenm  malc  difitinguens  ed. 
optima  LB  venturum  interpol.  ed.  13  deserimusq  sedem  B.  | 
sicuti  cete  LR  s.  ceteras  r  s.  CretaeR  edl  s.  Thraciae  edP  «.onfe 
nos  {ceteras  ne  accipiam  pluralis  prohibet).  16  mavebank 

LR  morieb.  r  ed.        19  atque  LR  e*  ed. 


AENEIDOS  m  293 

egregie  descripsit  quae  navigantibus  accidunt,  cum  uno 
inpulsu  omnia  simul  elementa  turbantur.  in  qua  ipsa 
descriptione  et  initiimi  tenuit  et  augmenta  descripsit  et 
flDem.     quippe  tum  mihi  caeruleus  supra  capnt   adstitit 

5  imber  initium  est,  dehinc  quae  conseqnuntur  ostendunt 
augmenta  yiolentiae:  noctem  hiememque  ferens.  ex  his 
quoque  quae  exorta  sint  enumerat  breviter:  inhorruit  imda 
tenebris,  continuo  venti  volvunt  mare  magnaque  surgunt 
aequora.    dispersi  iactamur  gurgite  vasto;  agebantur  enim 

10  non  arte  navigandi,  sed  qua  diversorum  ventorum  flatus 
urgebant  accedente  etiam  eo  quod  ait  involvere  diem 
nimbi  et  nox  umida  caelum  abstulit.  ecce  iam  si  possent 
aliquid  contra  maiorem  vim,  providere  non  poterant;  tu- 
lerant  enim  diem   nimbi  hoc   est  removerant  lucem,  nox 

15  quoque  umida  obtentu  nubium  abiuraverat  sidera,  quae 
viam  in  fluctibus  monstrant.  ingeminant  abruptis  nubibus 
ignes  hoc  est  crebrae  fuerant  coruscationes,  sicuti  £it  cimi 
est  elementorum  magna  turbatio.  excutimur  cursu  et  caecis 
erramus  in  undis:    excutimur  ubicumque  ponit  Vergilius, 

20  nimiam  facti  necessitatem  significat  ut  (l,  115)  „excutitur 
pronusque  magister  volvitur  in  caput",  item  (2,  302)  „ex- 
cutior  somno".  et  caecis  erramus  in  undis:  non  undis 
caecis,  sed  hominibus,  undis  ipsis  non  videntibus,  et  qui 
nullo  cum  adfectu  rapiebantur.     erramus,  inquit,   pelago: 

25  qui  errat  in  latitndine,  vel  maxime  pelagi,  et  plus  currit 
quam  necesse  est  et  inani  labore  consumpto  ad  destinata 
non  pervenit.  ipse  diem  noctemque  negat  discemere  caelo 
nec  meminisse  viae  media  Palinurus  in  unda:  violentiae 
ipsius    mire    conclusit    augmenta    adserens    tantam    fuisse 

90  rerum    confusionem ,    ut  ipse   Palinurus   dies   ageretur  an 

1  accedunt  LR  corr.  r  ed.  6  videntiae  LR  evidentia  r 

vioUntiae  ed.  10  qita  LR  ed.  quia  ed.  post.         12  possent 

R  possint  L.  21  volvimus  R  corr.  r.         2*6  undis  ipsas  LR 

undas  ipsas  ed.  undis  ipsis  nos  (cf.  2,  463  ad  ca£cae  fores  quod 
dicit  nequ>e  enim  ocuHos  habere  potuerunt).       24  affectu  LR  ef^ 
fectu  r:  mihi  etiam  et  qui  Buspectum  est  ^ut  yiiaHo  cum  o«i9«c^\>u  t , 
emendsndum  pnto.      25  qui  erat  LR  ^.  errat  i  qu\a  exoX  ^^.  \ 
pla^t  LR  corr.  r  ed. 


noi   evidenter  pronuntiare   noii   posset,     quod    autem 
ips6j  hoc  in  pronomine  vult  intellegi:  ipse  Palinurus  pei 
tiBsimus  gubemator^  ipse  qui  regendorum  uavigiorum  arte 
pollebat,    ipae   qui   vias   in   fiuctibTis   et   diligentiore    eiira 
rationem  siderum  noverat,  ipse  cuius  magisterio  guberna-  i 
tores  ceteri  regebantur,    apparet  ergo,  ut  saepius  dLKimus, 
in   pronomiuibus    esse    plerumque    maximum    intelleetum. 
ipsum  autem  Palinurum  ducera  fuisse  ceterorum  iu  pelago 
alio    in    loco    (5,  833)    positum    constat  quo   dictum   est 
„princeps    ante    omnis    densum   Palinuras    agebat   agmen,  tt 
ad  hunc  alii  cursum  eontendere  inssi".    tris  adeo  iucertos 
caeca   caligine   soles   erranius   pelago,   totidem  sine  sider» 
noctes,  quarto  terra  die  primum  se  attoliere  tandem  visa 
aperire  procul  montis  ac  Tolvere  fumum:  descriptis  omiii- 
bus  quae  orta  tempestas  et  aucta  perfecerat  defectus  eius  et  li 
finis  ostenditur,  cum  addit  vela  cadmit,  rtmis  in^rghmts. 
htmt  niora,  natdae  admai  forquent  spurnas  et  caerula  ver^ 
rtmt:  couparationem  fecit  praesentis  temporis  et  praeteriti: 
in  tempestate  enim  mare  ipsos  agebat  iuvltos,  sicuti  didt 
^exeutimur  cursu^',  uunc  ipsi,  quoniam  ventorum  suceesserat »_ 
quies    et    moutes    ac    fumus    videri    coeperant    vanescenfee 
ealigiue,  remis  undas  nrgabant,  ut  ad  litus  procedere  po* 
tnissent-      Luterea    diligenti    ratione    tractandum    est,    nt 
ostendamus    poetam    nou    posuisse    contraria;    fecit    eitUn 
quaestionem  quandam  non  attente  legentibas  dicendo  „ipflaf 
diem   noctemque  negat  discemere  caelo",  „involvere  dieoi 
nimhi   et  nox   umida  caelum  abstuHt"    et  ipse  dijdt  ^^tria 
adeo  incertos  caeca  ealigine  soles  erramus  pelago,  totideci 
siae  sidere  noctes",   ipse   rursum  posu.it  ^jquarto  terra  die 
primum  se  attollere  tandem  visa".     quemadmodum  igituri 
dierum   coHigi  numerus  potuit,   si  dies  uoctesque  disG 
noquiverantV    possuinus  hunc  locum  bac  ratione  dissolven 


9  guod  LR  ed.  qm  noe.        10  princGps  —  otnnis  om.  %d. 
11  mrsum  L  cuhntii  R  eorr.  r  =  L,        16  d^feGtm  in  rasQia  i 

21  monte^  ac  fnnim  videri  aoeperant  LR  fumus  minui  eoepi^ 
rat  ed.         22  remi  LR  remis  r  ed.         24  paeta  L.    |    pot^ 
LR  posume  r  ed. 


AENETDOS  EI 


295 


10 

I 


16 


30 


Jlli 


Tit  dicamus  poetam  obacmitatem  aeris  veatis  saevientibus 
factam  nimimn  satiare  voluissei  ceteriim  qui  fieri  potuit 
per  diei  tempus  sic  accidere  tenebras,  ut  inter  ipsaa  et 
veram  noctem  nibil  interesset?  memor  tamen  poeta  ipse 
„tris  adeo'\  inquit,  „caeca  caligine  soles",  ut  probaret  fuisee 
m  caligine  aliquid  lucis  qnod  dierum  tempora  aepararet 
a  noctibus,  vel  certe  sie  intellegi  potest  dierum  et  noctium 
nimierus,  quia  disit  crebras  fuisae  coruscatioEes,  quae  ruptis 
nubibus  steDas  possent  demonstrare  vel  solem. 

Sermium  m  undis  Strojfhadimi  m§  Utora  prima  acci- 2lQ 
piuni:  non  vult  videri  perseverasse  malam  fortunam^  sed 
nec  in  totum  prosperam  provenisse.  procuraverat  quippe 
ut  eos  opulentum  Utue  esciperet,  quod  procul  dubio  pro- 
sperum  pleniseime  foret»  si  illis  in  locia  barpyiae  non 
fuissfiDt,  quas  post  Phinei  casum  regiones  ipsas  occupasse 
conatabat.     Str&phades  Gram  stant  nomme  diciae  wmlae: 

me,  inquit,  insulae  Graeca  Hugna nominatae 

aeceperunt.  quas  dira  Cdaenu  karpyiaeque  mlnni  aliaf\ 
Ffiineia  podquam    clausa    domi*i?   mensasque  metu  liquere 

priores:  priorea cam  dicit  harpyiaeque  colunt  aHae, 

coaatat  quod  etiam  Celaeao  harpyia  fuisset  et  haberet 
consimilis  alias.  hae,  inquit,  post  Phinei  casum  iBa  ioca 
tenuerant.  irisUus  haut  Ulk  monstrum  nec  sa^vior  uUa 
pQsiis  d  ira  dmtm  Sfpgiis  sese  exiulit  undis:  propter  unam,215 
quae  illis  multa  adversa  nuntiaverat,  execrabatur  omnis. 
nihil,  inquit,  peius  ab  inferis  potest  exoriri  quam  sunt 
harpjiae  et  dicit  causas.  virglfici  mlucrum  mdtus:  boc 
non  esset  monstruosum,  si  cetera  convenirent.  fotdissima 
ventris  proluvics:    ipsarum   soHta   scLlicet,    quae   nihil    in 


1  ventis  om.  edF,  |  saementis  edF.        2  qui  LR  quia  r. 
^  stillas  LR  corr.  r  ed.       10  primu  LR  prmutn  ed.       14  arjyy' 
mae  (et  infra)  LR.         16  strofade  LH  s  add.  r.         11  me  LE 
nae  r*   |   Strophades  post  linffua  escidiaae  Tidetur.   |  nQinifiatat 
R  nomimt  L.       20  priores  bis  scriptnm  ia  LR  poat  secundTmi 
lacunar  sex  litterarum  m  R  fortaiae  fimias\^  lacunam  m^^^^V. 
22  hac  L  hacB.  }ia€C  r  ed.      23  feniiercmt  liBi -ruut  ^i.     *^^  \i[vm- 
rtim  R  Hinfm  r  =  L.  {  soli  LR  om.  ed.  solita  Tkoa.  \  iu  Ckm*^^ 


296  DONATI  INTEEPR.  VEBG- 

iiiterioribus  sms  morari  paterentiir^  eifuiiduiit,  iuquit,  statho 
qTjicqmd  victus  eausa  perceperint.  tmmeque  manus:  ar- 
matae  ad  rapiendum  nou  iudustria,  sed  natura.  et  pal* 
lida  semper  ora  fame:  quarum  enim  venter  non  retinebat 
cibum  Eon  tantum  oon  satiabantur,  sed  semper  patieban-  $ 
tur  famem  atque  ey  ea  pallor  succedebat.  cuncta  baee 
idcirco  descripsit,  quia  oroiua  ipsarum  dicturus  est  sibi 
ac  suis  fuifiae  contraria,  huc  uM  defaii  potius  intrmimm, 
S20  e^ce  laeta  boum  passim  campis  armejita  videmus  caprige- 
nmnque  pems  imllo  custode  per  herbas^  inrmmus  ferro  ei  n 
diros  Ipsumquc  vocamus  in  partmn  pracdamque  loveta: 
omnia,  inquit,  in  uniun  convenerant  qttae  nos  illorum 
animalium  armcnta  et  greges  invadere  provocarent,  diver- 
aitas  generis,  abundantia,  pinguedo,  quam  ingentes  berbae 
procuraverant,  cust^s  nulluB  qui  probibere  posset  invadeEti&  li 
dedit  autem  divorsa  nomina  diversis  aaimalium  nnmem 
armeiita  qiiippe  appellavit  boves,  pecora  autem  capros, 
ut  ostenderet  nec  boves  pecora  diei  posse  nt^c  capros  ar- 
menta.  mox,  ait,  exercre  coepinius  ferrum,  mactare  quan^ 
tum  libuitj  tantum  superfuit  copiae,  ut  et  nostris  usibus» 
alimonia  superesset  et  diis  atque  ipsi  lovi  fieret  portio, 
ut  quod  iiebat  inlicitum  esset  nobis  commune  cum  superis. 
tum  Uiore  Cfurvo  extruhmtsque  toros  dapihusque  epuktmiir 
opimis:  tacuit  de  apparatu  epularum,  quem  descripsit  in 
primo  Hbro  (210 }  de  cervis^  illic  enim  latus  fuit  poeta, « 
quia  Dulla  necossita^  quaerebat  brevitatem,  hic,  hoc  est 
apud  Didonem,  colligenda  narratio  erat  propter  noctis 
tempus  et  omnium  qui  auditores  aderant  requiem;  di^it 
enim  supra  (2,  11)  „et  breviter  Troiae  supremum  audire 
laborem".  ergo  cum  dicit  occidimus  et  coepimus  epu- sa 
lari,  ostendit  parata  ordine  auo  quae  mandi  potuissent. 
ertruimusque    toroa:     in    primo    libro    (214)    dixit   poeta 


2  percipermt  LR  receperit\t  ed.       T  describit  ed.       9  tidi- 
f  LE,  10  nullus  B  corr.  r.    |    herbas  LR  -ham  ed. 

14  pingttido  L  pingydo  E  pingued<i  x.  17  caprm  (et  inira) 

LR  caprm  ed.        21  dioin  E  io^i  r.        25  latu«  fuit  LR  ciiff 
diwit  ed.        31  paroto  LE  parata  r  edF,  j 


AENEIDOS  in  297 

„fusique  per  herbam^',  quia  lassitudine  et  fame  naufragi 
urgebantur,  hic  dicit  extruimusque  toros,  quia  in  magna 
eopia  herbarum  nihil  magnum  faerat  congeries  caespitum 
struere  quibus  discumbi  posset  et  non  magna  properandi 

5  ad  epulas  necessitas  urgebat.     at  subitae  horrifico  lapsu226 
de  montibus  adsunt  harpyiae  et  moffnis  quatiunt  clangori- 
hus  dlas  diripiuntqm  dapes  contactuque  omnia  foedaut  in- 
mundo,    tum   vox   taetrum   dira   inter   odorem:    venerunt 
harpyiae  inproyisae  de  montibus  sonitu  alarum  horribilem 

10  metum  incutientes  et  quae  erant  omni  corpore  inmundae 
diripuerunt  uncis  pedibus  omnia  et  suis  contactibus  pol- 
luerunt,  diro  odore  oppleverunt  omnia,  sic  vocis  execra- 
bilis  horruerunt  sono,  ut  essent  procul  dubio  fugiendae. 
rtMTSum  i/n  secessu  longo  suh  rupe  cavata  arhoribus  clausi2S0 

16  circum  aigue  horrentibus  umhris  instruimm  mensas  arisque 
reponimus  ignem:  denique,  inquit,  propter  eiusmodi  de- 
testabilis  formas  petivimus  secessus  longitudine  et  densi- 
tate  arborum  tutos,  quo  facile,  ut  putabamus,  adire  non 
possent    aut    volare    inpeditae    ramis    arborum    et    umbra 

josilvarum,  et  sub  cava  rupe,  quo  tutiores  essemus,  nova- 
vimus  toros  et  repetivimus  cibum,  aris  quoque  ignem  re- 
stituimus,  hoc  est  iterum  sacidficavimus.  rursum  ex  diverso 
caeU  caecisque  latehris  turha  sonans  piaedam  pedihm  cir- 
cumvolat  uncis.     nihil,   inquit,   profuit   omnia  providisse; 

S5  nam  per  insperatas  caeli  partis  et  occultas  latebras  rupium 
quicquid  adpositum  fuit  uncis  pedibus  rapuerunt.  uncis 
dixit  tenacibus,  quia  quae  recta  sunt  aliquid  tenere  non 
possunt.  poUuit  ore  dapes:  ne  reliquiae  remanentes  in 
usus  hominum  proficerent,   gnara   quod  vitium   etiam  in 

so  ore  haberet  polluit  dapes.  sociis  tunc  artna  capessant 
edico  et  dira  heUum  cum  gente  gerendum:  deficiente,  inquit,  235 


2  extremusque  (supra  recte)  LR.  3  congeriem  ed. 

6  uegehat  R  u^g.  r.         7  contactumque  L.         9  inprovisaeadem 
LB.  10  et  qui  LR  et  qum  ed.  12  diro  LR  et  d.  r  et 

taetro  ed.        18  horrusruMt  LR  Troianos  horr.  ed.I        17  8* 
cessus  LR  secessus  r  ed.       28  remdntes  R  corr.  r.       29  gi 
R  gnarae  L  ore  hoc  est  ed. 


298  DONATI  INTEEPE*  VEEG. 

iiidustria  latebramm  iubeo  sociis  arma  capiant,  ut  ctus 
dira  gente  beUuM  gereremus.  addendo  dira  gente  ex- 
cusavit  crimen  violentiae,  quam  Celaeuo  faciens  pro  cauaa 
sea  plenissime  prosecuta  est  dicens  Troianos  persecutores 
innocentinm  harpjiarum.  haut  sccn^  ac  iuMi  faciunt:  iUii  & 
inquit,  EOii  aliter  fecerunt  ac  iussi.  inssi  verbum  est,  non 
participium,  tectosque  per  herhatn  disponmt  enses  et  scuta 
latmdia  candunt:  scilicet  ut  insidiafl  harpjiae  non  vide- 
rent,  hic  quoque  narrandi  conpendio  usus  est;  soliim 
euim  gerendum  cum  harpjis  bellum  praedLierat  sociis  et  i(> 
arma  caperent,  non  tamen  ut  haec  contegerent  herbis,  sed 
illi  fecerunt  ingeuio  suo;  sapientibus  enim  locutus  fuerat 
245  una  in  praecdsa  comedii  rupe  Cduf^no  infdi^  vates  tumpif' 
qu€  Jtanc  pectort  vocem:  in  praeceba  rupe,  qnoniam  viderat 
parari  armonmi  violentiam.  beUum  etiam  pro  caedc  bottm  n 
stratisque  itwenms,  Lamicdimtiadat,  hellmnne  infcrre  paratis? 
invectio.  quam  oportuit  non  habere  principiai  fuit  eniiD 
irascentis.  cum  yos,  inquit,  nobis  poenas  pro  inlata  yio- 
lentia  debeatis,  facitis  more  generis  vestri,  ut  provocetis 
bello  patema  possidentis  et  ferro  innoxias  adpetatis.  iratae  so 
invectio  brevis  extitit,  licet  in  ipsa  brevitate  omnia  te- 
neantur;  nam  adseruit  personam  suam  dicendo  quod  essent 
innoxiae,  deformavit  diversae  partis  appellando  Laome- 
dontiadas,  quod  nomen  pro  convicio  posuit,  dixit  ipsam 
causam,  iuvencos  scilicet  stratos  caede,  et  hoc  genere » 
proposuit  invasionis  crimen,  dixit  etiam  criminis  ipsius 
augmentum,  ut  post  inpletam  in  armenta  et  greges  vio- 
lentiam  etiam  de  expugnatione  dominarum  ac  nece  cogi- 
tasse  videantur.  in  ipsa  quoque  significatione  iuvencorum 
nonnullum  ostendit  dolorem  fuisse;  plurimum  enim  differt,  so 
si  species  invadatur,  cum  sit  meritum  nullimi.    ut  maiorem 


1  latehrae  um  LR  l.  unum  r  latehrarum  nos  et  mutatiane  ed. 

S  et  ut  B,  et  del.  r.  11  et  arma  LR  u*  a.  r.  12  versus 
238 — 244  non  explicantur.  13  rupitque  ed.  17  inventio  B 
cf.  41.  28  diversae  partis  LR  (8cil.  personam  cf.  2  ,697)  ad- 
versariorum  partem  ed.  25  caede  LR  pro  c.  ed.  30  nonnuUum 
LR  muUtm  ed.      31  cum  LR  ed.  cuius?  1  aut  LR  ut  ed. 


AENEIDOS  m  299 

habeat  deprecatio  utilitatem,  dixit  insontis:  quid  iniquias 
quam  persequi  bene  viventis  et  eas  quae  nihil  priores 
incivile  temptassent,  quae  proprium  contra  inprosperitatem 
defendere  cuperent?  addidit  et  patrio  harpyias  insontis  pel- 
5  lere  regno?  haec  definitio  admissi  est;  factum  enim  non 
fuit  quod  obiecit,  sed  definiendo  quid  factum  sit  pro  facto 
tenet  quod  fuerat  cogitatum.  quid  est  enim  armenta  et 
greges  invadere,  quid  armare  iuventutem  nisi  gradatim 
ad  id  tendere,   ut  eriperent  alienum  imperium   non  male 

10  quaesitum,  sed  relictum  a  parentibus?  quod  autem  de- 
esset  ultor  admissi,  ipsa  pro  ultione  ingerit  quod  esset 
praesenti  poena  gravissimum.  quid  enim  est  instante 
supplicio  peius  quam  dia  expectare  quod  metuas?  quid 
saevius    duriusque    tormentis    quam    gerere    pectore   quod 

15  animum  diutuma   expectatione  torqueat  et   omne    corpus 
adfligat?    accipite  ergo  animis  atque  haec  mea  figite  dicta:^hO 
accipite,  inquit,  quod  mentes  vestras  adfligat  atque  animis 
haec  mea  dicta  figite,  hoc  est  quae  infixa  vos  vulnerent 
et  excracient  conpetenter.     verum  ne  in  contemptum  veni- 

90  rent  quae  fuerat  dictura,  dat  iUis  auctoritatem  venientem 
veluti  ex  praecepto  lovis  et  ApoUinis  iussu,  quod  eo  cre- 
dibile  videri  Troianis  potuit,  quia,  cum  rursum  navigare 
ad  Apollinis  oraculum  vellent,  diis  penatibus  nuntiis  fu- 
tura   didicerunt.     ait  ergo  quae  Phoebo  pater  omnipotens, 

S6  mihi  JPfiocbus  Apollo  praedixit:  praedixit  bis  accipitur,  ut 
sit  quae  Phoebo  pater  omnipotens  praedixit,  mihi  Phoebus 
Apollo  praedixit.    vobis  furiarum  ego  maxima  pando:  non 


1  deprecatio  LR  depredatio  r  (hoc  quomodo  intellegat  r 
non  video,  nisi  forte  minorem  pro  maiorem  corrigere  omisit, 
nam  aut  non  mutavit:  quodsi  statuas  eum  voluisse  cum  sit 
m.  n.  aut  minorem  h.  depra^datio  util.,  optime  se  habet). 
12  gravissimum  LB,  ed,:  quoniam  11,204  superlativus  sequente 
,,quam"  legitur,  ne  hoc  quidem  abnui  potest,  superlativum 
cum  ablativo  comparationis  Donatum  coniunxisse,  idque  6,  618. 
7,  218.  9,  661  affirmant.  |  intanti  LR  instanti  L  11  man.  ed. 
in  tanto  r  instante  nos.  20  fusrant  dictura  LR  /*.  dictu- 

rae  ed.         22  potuerit  LR  in  potuit  corr.  L  ipse.    |    quia  LR 
4tui  ed. 


I 


300  DOKATI  rNTEEPR.  \"ERG. 

mea  ad  vos,  se^  magnonim  deorimi  auctoritate  ve 
paiido.  hoc  genere  deiiit  et  suae  personae  aliquam 
statem  dicendo  maxima  sum  fiiriarum,  digna  procul  dubio 
per  quam  tristia  mandareatur.  ut  autem  boc  quod  con- 
trarium  fuerat  et  iilis  ad  poanam  proficiens  faciHuB  cre-  u 
derent,  prospera  iunxit  adversis  dicendo:  Itaiiam  mrm 
pititis  vmtisque  tocatis.  ihiUs  Italiam  portmque  intrarf 
Ucehft:  baec  Troianis  fuerant  optanda,  sed  contraria  hoyis-H 
siine   posuit,   ut  de   superioribus   prosperis  crederentur  et  ™ 

265  sumerent  fidem,  sequitur  enim  sed  nmt  anfe  datam  cmpetk  nj 
moenihus  urhem  quam  vos  dira  fames  mstraeque  iniuria 
caedis  ambe^as  suhiffat  malis  absumfre  mensus:  ut  neces- 
sitate  famis  dirae  hoc  est  crudelissimae  atque  gravissimaB 
non  remedio  Ucito  sed  sacrilegio  subvejiirent.  bas  eoim 
mensas  disit  quae  ex  fmmento  confectae  diis  peJiatibus  ih 
consecrantur.  sed  hoc  gentis  poenae  potuit  videri  ab  ul- 
tione  barpyiainrna  esse  discretum.  addidit  Celaeno  nostrae- 
que  iniuria  caedis,  ut  Troiani  soirent  telut  merito  har- 
pyiarum  innltum  nou  fore  quod  fecerant.  dixU  et  in 
silvam  pinnis  ablata  refugitr  diiit  talia  et  refugit  in  silyas  n 
nec   appaxuit  postea.     ai    sociis    suhifa   gelidus    forniidinc 

2G0sanj?w/s  deriffuit:  repentina,  iuquit,  iniecta  formidine  sociis 
meis  deriguit  saitguis,  hoc  est  de  Yigore  suo  pulsus  est 
et  in  ftigos  ex  calore  mutatus*  cvcidtrc  animi:  fiducia 
sup©ri.or  aniinorum  adversis  debilitata  nunttis  concidit,  n 
optime  posuit  cecidere;  non  enim  cadit  nisi  qui  ante 
fuit  in  sumrao.  animi  igitur  Troiani  instructi  prasperis 
ex  deorum  responso  perindeque  sublimes  cecidere,  adversa 
eum  sujBpsissent.     nec  iam  mnpUus  armis,  sed  mtis  pro- 


i  hoc  LR  in  hoc  ed*        11  famis  LK         13  atque  LE  et 
ed.       20  alata  LR  corr.  r.        22  dirifptit  ed.  |  infecta  LE  edl 
iniecta  hob  i7i7>ecta  edF.        24  e^"  calore  LR  edl  calor  e^t  edF. 
25  occidit  ed.        26  «^  quam  LR  nisi  quod  r  nisi  qui  metus 
ed^  47.  cui  m.  edn  poit.  niai  qui  ante  DOi.  27  troianorum  r.  fl 

28  perindeque  LR  eitm  ed.  |  occidere  LR  cccid.  r  accid.  ed,     ( 
28—29  adverga  LE  cum  adi3.  x   a.  ciiTn.  xi^ift  M-ctrsrift  di-i^  tium 
ttsterisco  ed,        29  «unSimtit  E,  sutmps-  \eV  auAisewt  t  ^A.'\.,\Mi. 


AENEIDOS  m  301 

cibusque  iuhent  exposcere  pacem:  usque  adeo  conciderant 
metu,  ut  adfectu  bellandi  reiecto  censuerint  fundendas 
preces  offensis  et  vota  facienda  hoc  est  sacrificia^  quibus 
placari  potuissent  et  veniam  dare.  sive  deae  seu  sint 
5  dirae  ohscenaeque  volucres:  nec  cogitandum  in  tali  causa 
quae  essent  auctores  dictorum  talium  vel  quales,  sed  qualia 
dicta  sint  considerandum;  sive  enim  essent  deae  sive  mon- 
struosae  volucres,  respiciendum  non  esse,  dummodo  fierent 
ea    quibus    inminentia    mala    removeri  possent.     at  pater 

10  Anchises  passis  de  litore  palmis  numina  magna  vocat  me- 
ritosque  indidt  honores:  omnibus  locis  Vergilius  primas 
dat  Anchisae  consiliorum  omnium  partis  ipsique  sacrorum 
scientiam  plenam  fuisse  commemorat.  denique  quid  signi- 
ficaret  procedens   ex   capite  Ascanii  flamma  ipse  prodidit 

15  et  quemadmodum  Polydori  piaculum  purgari  potuisset 
ipse  monstravit,  ipsius  consiliis  steterunt  desideria  Troia- 
norum.  videamus  et  hic  quid  consilii  habuerit,  cum  omnes 
Troiani  dicerent  sive  deae  seu  sint  dirae  obscenaeque 
volucres,    placandas   esse  votis   et  precibus.     ille,   inquit, 

90  providentissimus  non  secutus  est  errorem  omnium,  qui 
tractabant  superflua,  ne  omissis  veris  obsequiis  facerent 
ea  quae  instanti  necessitati  prodesse  non  possent:  non 
rogat  harpyiam,  quam  constabat  esse  monstruosam,  non 
rogat   eam   quae   se   aliorum  iussiones  pertulisse  professa 

S5  est,  non  rogat  eam  quae  auctoritatem  praeferebat  pote- 
statis  alienae,  rogabat,  inquit,  magna  numina;  ipsa  enim 
placanda  faerant,  quibus  origo  feralis  nuntii  dicebatur 
exorta.  meritosque  indicit  honores:  meritos  debemus  ac- 
cipere  non  delatos  harpyis  frustra,  ut  ceteri  dicebant,  sed 

90  diis  potissimum  convenientis  pro  magnitudine  petitionis  et 
eorum    persona    qui    vere    fuerant   rogandi    aut    meritos 


1  iubet  LR  corr.  r.  4  placare  LR  edF  placere  H  edl 

placari  noB.    |    dare  LR  vel  impetrare  r'.  6  vel  quale  esset 

LR  sed  quale  esset  pati  r'  vel  quale  esset  sed  ed.  vel  quales  sed 
nos.  21  nec  LR  ne  r  ed.  26  perferebat  LR  ed.  27  quibus 
LR  ed.  a  qu.7    \    dicebantur  LR  corr.  ed.  29  filusira  LR 

frustra  r  offensis  ed.        30  potissimis  r.        31  venere  R  vere  r 


S02  DONATI  mTERPE.  VEEG. 

aecuuduiD  interiorem  sacroniin  Bcientiam;  ut  enim  deside- 
rionim  genera  diversa  snnt,  ita  et  vota  deprecationesque 
di?ers&6-     baec    igitur   fuit   eius   vox.  atque  haec   summ 

265petitioniB;  dii  prohibHe  mims,  dii  talem  averiite  easwn. 
ne  Celaeno  conposita  vel  falsa  propter  iniuriam  suam  per-  a 
tulisset,  minas  iuqnit;  minae  enim  quamqnam  non  habeant 
fixae  alicuius  sententiae  definitioEem,  taxuen  etiain  veritate 
cessante,  ne  onien  faeerent,  petit  minas  probiberi ;  nonnmn- 
quam  enim  aceidunt  quae  ab  iratifi  optantur.  dii  talem 
avertite  casum:  et,  si  vere  talis  casus  inminet,  avertite.  ls 
nt  autem  melins  probemus  et  incerta  et  certa  esse  potuisse 
qnae  dixerat  Celaeno  atque  hoc  Ancbisen  tenuisse,  verba 
ipsa  deprecantis  consideremus  attentius,  cum  diceret  dii 
proMbete  minas,  ostendit  nibil  fnisse  dispositum,  sed  ne 
oreretur,  favorem  divinmn  fuiase  necessarinm.  minas,  ia-  tf 
quit,  prohibete,  uon  inminens  malnm.  talem  autem  aver- 
tite  casum,  nt,  si  vere  esset  eaaus  eiusmodi  qtd  potuisset 
exiBtere,  averteretur.  ecce  singula  singnlis  dedit;  supra 
diiit  probibete,  bic  disit  avertite,  ut  probiberetur  nasci 
quod  non  erat,  averteretur  vero  quod  credebatur  ingruere.  so 
et  pladdi  servate  pios,  hoc  est  recte  viventis  et  cultores 
vestros.  deprecatione  conpleta  tum  litore  fmem  deripere 
excussosque  iuhet  laxare  rudentis;  fugienda  enim  illa  fuerunt 
loca  in  quibus  non  homines,  sed  execranda  monstra  com- 
morabantur.  «5 

Tendunt  vela  noti,  fugimus  spumwntihus  undis  qm 
cursum  ventusque  guhernatorque  vocahat:  dictis  talibus 
ostendit  non  fuisse  navigationem  ad  aliquam  destinatam 
partem,  sed  quae  esset  oportuna  fugientibus.  fugimus, 
inquit,  qua  cursum  ventusque  gubematorque  vocabat:  quijo 
fugiens  navigat  eo  tendit  quo  duxerit  ventus;  gubemator 
quoque    quia    aliud  non   potest,   vento    consentit.     incipit 

270  iam   describere   loca  quae  navigando  transiit:    iam  medio 

4  prohibente  LR  corr.  r  (et  infra).  11  6*  certa  om.  R 

add.  r.        12  tenosse  LR  nosse  r  tenuisse  nos  recte  nosse  ed. 
16  oriretur  ed.         22  diripere  ed.         26  nothi  r.        27  vocabat 
LR,  item  infra  et  6,  2  -hant  ed. 


AENEIDOS  m  303 

apparet  fluctu  nemorosa  Zacynthos  Butkhvumque  Sameque 
et  Neritos  ardua  saxis.  nonimllarum  insulaxum  non  foit 
necesse  facere  mentionem,  inveniuntur  enim  esse  super- 
fluae,    sed   ad  necessarias  venire   non  potuit,    nisi   etiam 

6  illas  narratio  contineret.  effugimus  scopuHos  Ithacae,  Laertia 
regna,  et  terram  altricem  saevi  execramur  TJUxis,  ecce 
pervenit  ad  eam  revera  quam  se  ac  suos  gratulabatur 
evasisse;  fuit  enim  hostilis  et  quae  Ulixem  saevissimum 
nutrisset.     mox  et  Leucatae  nimhosa  cacumvna  monUs  et276 

10  fonmdatus  nauUs  aperitur  Apollo,  [hwnc  petimus  fessi  et 
parvae  succedimus  urU,  ancora  de  prora  iaoitur,  stamt 
litore  puppesj  videntur  haec  cum  aHqua  ratione  posita, 
quia,  cum  esset  formidabilis  nautis,  illic  Troiani,  fatiga- 
tionis   necessitate    conpulsi  cum  ponerent,   oportunam  re- 

15  fectionem  habuerunt,  usque  adeo  ut  his  et  facultas  sacri- 
ficandi  diis  occurreret  et  in  honorem  Apollinis,  cuius  tanta 
beaieficia  habuerunt,  ludis  exercendis  daretur  occasio.  id- 
circo  posuit  ergo  insperata  iandem  teUwe  poUti  Vustramur- 
que  lovi  voUsque  incendimus  aras  Actiaque  Iliacis  celebramus  280 

so  Utora  ludis,  [exercent  patrias  oleo  lahente  palaestras  nudati 
socii,  iuvat  evasisse  tot  urhis  ArgoUcas  mediosque  fugam 
tenuisse  per  hostisj:  dictum  est  iam  quae  fuerit  ludorum 
causa,  dicit  quoque  quales,  ne  ob  luxuriem  facti  videantur, 
quia  victis  et  male  peregrinantibus  non  congruebat  exer- 

86  cere  vulgaris  et  turpis.  causa  igitur  celebrandorum  ludo- 
rum  fuit  quae  est  sacrificandi:  iuvat  evasisse  tot  urbis 
Argolicas  mediosque  fugam  tenuisse  per  hostis;  ac  per 
hoc  conservatae  salutis  gratulatio  fuit,  quod  hostilis  urbis 
magnitudine  potentis  et  quam  plurimas  numero  tuti  securi- 

80  que  transissent.  ipsi  quoque  ludi  convenientes  viris  for- 
tibus,  exercent,  inquit,  patrias  oleo  labente  palaestras 
nudati    socii.     in    illo    spectaculd    virtutis    fuit    artisque 

1   duUciumqm  LR.    |    fameque  R.  6  ultricem  LR. 

10  hunc  —  12  puppes  deest  in  LR,  sed  explicatur.  12  videtur 
LR  corr.  ed.  16  his  L  hic  R.  20  exercent  —  22  hostis 

addidi  eadem  duetus  ratione  qua  1,  26.  23  luxoriem  LR 

hiocuriem  r  -riam  ed.        32  expectaculo  R. 


DOKATI  INTERPR.  VERG, 

certftmeTi  q    tunc   prmnun    arreptum,  sed  a  parentibus 

tradituj  -  roia.  Actiaque  Biacis  celebramns  litora  ludis; 
in  his  ii,i;Onbus,  qaae  Tictores  tenebaut,  nos^  ait,  Troiani 
Iliaco  more  ludos  oelebrabamus ;  tanta  enim  prosperitas 
suffragata  est.  mediosqtie  fugam  tenuisse  per  hostis:  sine  5 
euiuaquam  iiostis  inpedtniento  cursum  tenuisse  gTatissimum 
fuit.  mterea  mat/num  sol  eircumvolvitur  annum:  deest  per, 
nam  sic  esse  debuit:  per  magnimi  annum  sol  circumvol- 
vitiir.  pleruinqoe  tamen  et  deductis  priiepositionibus  tenent 
66  loeutiones  integritatem  suara,  et  (jlactalis  kiems  aqudonv  ic 
bus  asperat  undas:  ad  felicitatem  suam  dicit  pei-tinuisse 
ut  in  ipgo  loeo  diutius  constitutus  nihil  hostile  persen- 
serit,  eo  vel  maxime  tempore  quo  obsiijtente  lueme  fuga 
non  posset  evadere.  aere  cam  dipeum,  magm  gestamm 
Ahantis,  poslibus  adversfs  ftgo  et  rtm  carmlne  signo:  lau-  it 
dando  magnitudinem  cHpei  et  eius  praeferendo  virtutem 
cai  occiso  detraxerat  spolia  se  proeul  dubio  laudat  quem 
eonstabat  extitisse  victorera.  postibus  adversis  figo,  ut 
venientum  oculis  etiam  cum  non  quaereretur  occurreret  et 
a  nullo  convelli  posset  et  refixum  auferri.  ecce  adicitw 
laudis  suae  supplementum  dicendo  et  rem  camiine  signo. 
tantum,  inquit,  otii  insperati  habuimus  in  hostilibus  terris 
degentes,  ut  post  omnem  laetitiam  ac  ludorum  celebrita- 
tem,  post  inpedimenta  hiemis  inpune  transactae  vacuuin 
esset  et  insultare  victoribus  scutum  figendo  in  foribus  tt 
templi  et  tale  scribendo  epigranmia:  Aeneas  haec  de  Da- 
nais  victoribus  arma,  magna  brevitas  tituli,  sed  intellectus 
uberrima  latitudo:  Aeneas  posuit,  Aeneas  scripsit,  quod 
fuit  ex  aperto  memorabile,  ad  illa  eum  loca  venire  potuisse, 
tutum  illic  fuisse  ubi  faerat  periculum  manifestum,  habuisse  M 
arma  sublata  victoribus  et  in  ipsorum  sedibos  eadem  osten- 
tationis  causa  posuisse,  addidisse  quoque  epigramma  quod 
testaretur  scribentis   gloriam   et  eorum  qui  superiores  re- 

3  victor  est  LR  victores  r  ed.  6  mediosque  —  hostea  LUut 
medios  f.  tenuerit  p.  h.  et  ed.  9  propositionibus  ed.  15  ccw- 
mine  om.  LR  add.  L  11  man.  r.  19  venientium  ed.  26  esset 
et  ^lk  et  deleri  vult  r.  |  insultaret  LR  corr.  r  edP. 


AENEIDOS  m  305 

'  cesserant  ludibria  demonstraret,  cum  autem  dona  huius- 
modi  apud  se  victores  cDnsecrare  sint  soliti,  Aeneae  fortunae 
provenisse  ut  apud  victores  arma  ipsis  retracta  atque 
erepta  victoribus  publice  conlocaret.  Unqi^e  ium  portm 
b  iuheo  et  considere  transi/ris:  hoc  facto,  quoniam  ulterius 
illic  remorari  contrarium  fuit,  iubeo,  inquit,  sociis  ut  navis 
in  altum  promoveant.  certatim  socn  feriu/nt  mare  et  aequora  290 
verrtmt:  obsequentes,  ait,  iussis  meis  et  saluti  propriae 
consulentes  adgressi  sunt  navigationem.     subiungit  trans- 

10  itus  sui  textum  discurrens  per  insularum  nomina,  non 
quae  necessariae  fuissent,  sed  ut  perveniret  ad  eam  quam 
revera  tacere  non  debuit.  hoc  loco  etiam  illud  reperien- 
dum  est,  poetam  non  considerasse  omnium  insularum 
nomina,  ne  faceret  narrationem  ipsius  continuationis  vitio 

15  odiosam.  inmisit  enim  commoratum  Aenean  apud  Apol- 
linem  diu  exhibuisse  ludos  et  Abantis  clipeum  fixisse 
postibus  templi,  navigasse  iterum,  ut  nominaturus  alias 
insulas  quandam  faceret  relationis  novitatem.  protinus 
aerias  Phaeacum  dbscondimus  arces,   hoc    est  transimus: 

20  ecce  generalitas  ubi  specialis  dictio  non  foit  necessaria. 
litoraque  Epiri  legimus,  id  est  navigando  retinemus. 
portuque  suhimus  Chaonio  et  cdsam  Buthroti  accedimus 
urhem:  haec  est  propter  quam  descriptae  sunt  ceterae;  de 
ista  enim  habuit  quod  referret,  quod  in  aliis  non  habuit. 

25         Hic  incredihUis  rerum  fama  occupat  auris,  Priamiden^96 
Helenum  Graias  regnare  per  urhis  coniugio  Aeaddae  Pyrrhi 
sceptrisque  potitum  et  patrio  Andromachen  iterum  cessisse 
marito:    ad  hunc,    inquit,    veniens   locum   loquente  fama 
percepi   quae  tamdiu  non  putavi  esse   credenda,   quamdiu 

30  haec    rebus    ipsis    et    meis    oculis    oonprobassem.     incipit 


2  conseerari  LR  corr.  ed.  3  aut  LR  edl  ut  r  edF.   | 

repacta  LR  rapta  r  reparata  ed.  retracta  cf.  2,  396  nos. 
10  contextum  ed.  11  ea  quam  LR  corr.  ed.  12  repetendwm 
€d.  post.  20  non  fuit  om.  R  add.  r.  22  portusque  s.  chao- 
nius  LR  p.  8.  chaonios  r  portuque  s.  Chaonio  ed.  ||  hotroti  LR,  ( 
atxidimus  LR  abscondimus  edl  ascendimus  edF.  25  hinc  R.  | 
occurrat  LR  corr.  r.        26  phrris  pro  Pyrrhi  L. 

Don.  intorpr.  Verg.    voL  L  ^O 


306  DONATI  INTERPR.  VEEO, 

enumeTare  ipsa  iucTedibilia.  Friamideii  dixit  et  fielenum: 
Prlamiden,  quoniam  prapter  unum  Paridem,  qui  uxoreio 
sustulerat  AgameranoiiiB,  omnis  filios  Priami  pero&o&  Graeei 
iiabuenint,  inde  ergo  LQcredibilis  f&mai  de  Heleno,  quia 
filius  fuit  Priami,  Paridis  fi^ter;  quod  dixit  Helenum,  i 
ftbiecte  pronuntiandum  et  aecipiendmn  est  pro  fortmia 
quae  ineurrerat;  captivus  enim  fuerat  perindeque  serrus. 
Helenum  Graias  regnare  per  urbis,  victuiD  imperare  victo- 
ribus,  hoc  dirit  a  persona,  a  loco  autem  Troianiim  in 
Graecia,  a  quantitate  non  per  unam  civitatem,  sed  per  n 
plurimas,  a  fortuna  Yero  regnare.  c^niugio  Aeacidae  Pjrrlii 
Bceptrisque  potitumt  hoc  fuit  ipsius  ineredulitatis  augnaen^ 
tum,  ujcorem  etiam  Pyrrbi  eversoris  Troiae  et  Priameiae 
gentis  eidem  Heleno,  quem  Priami  filium  esse  constabat, 
simul  cmn  regno  cessisae,  cum  idem  Pvrrbus  ¥ita  fuisset  i( 
eicemptus.  et  patrio  Andromaeben  iterum  cessisse  marito: 
tertium  accedebat  quod  dictis  fidem  adfeire  non  posset, 
Andromacben  uxorem  quondam  Hectoris  po&t  eaptivitatis 
sortem  malamque  fortunam  in  eius  venisse  comugiuci 
qui  civis  esset  et  adfinis;  hunc  enim  Helenum  constabatso 
filium  esse  Priami,  Hectoris  fratrem.  ohstipui  miroque 
incensum  pectus  amoi'e  conpellare  vi/rum  et  casus  cognoscere 
800  tantos,  progredior  portu  classis  et  litora  linquens:  religiosa 
curiositas  et  bonestum  desiderium.  bis,  inquit,  auditis 
stupui  potius  quam  miratus  sum  et,  licet  omnia  ex  cele- 1& 
britate  famae  iam  pro  veris  ducerem,  tamen  nosse  cupiens 
casus  qui  talia  perfecissent  coeperam  ad  ipsum  Helenmn 
tendere  progressus  e  portu,  ut  ex  ipso  cui  tanta  prospe- 
ritas  venerat  omnia  certiore  fide  cognoscerem,  itaque,  ut 
non   longe   a   navibus   processissem.     sollemnis   cum   forte» 


2  pamiden  quam  LR  priamiden  quoniam  r  Pr.  quia  ed. 
6  et  Paridis  ed.  |  de  helenum  LB.de  del.  ed.  8  victum  LR 
hoc  est  V.  ed.  13  priamitae  LR  Priamidae  ed.  15  succes- 
sisse  r.  20  dvis  LR  eius  ed.  22  conpellere  LR.  23  portus 
LR.  26  obstupui  ed.  26  duceviS  ed.  29  itaque  cum  LR  ed. 
nec  cum  antecedentibus  nec  cum  sequentibus  coniungi  potest, 
quare  i.  ut  (=  et  ita  ut  cf  4,  262)  emendavi.      30  tum  forte  ed. 


AENEIDOS  m  307 

dapes  et  tristia  dona  ante  urbem  in  luco  falsi  Simoentis 
ad  undam  Ubahat  cineri  Andromache  manisque  vocahat 
Hectorewm  ad  tu/mulum,  viridi  quem  caespite  inancm  e<306 
geminas,  causam  lacrimis,  sacraverat  aras:  quando,  inquit, 
5  ad  Helenum  pergebam,  quod  decuit  gravem  virum,  ut  vir 
viro  referente  desiderata  cognoscerem:  sed  eventus  attulit 
ipsius  primam  Andromacliae  praesentiam;  nam  haut  procul 
a  navibus  constituta  in  luco  qui  extra  civitatem  fuit  de- 
functo  Heotori,  in  cuius  matrimonio  incolumi  patria  tene- 

10  batur,  reddebat  triste  obsequium.  illic  enim  constituerat 
inanem  hoc  est  sine  funere  hominis  tumulum  propter 
lacrimarum  causam,  ut  quasi  adversam  mariti  memoriam 
peragens  occasionem  flendi  haberet  et  eum  ad  tristis  epulas 
advocaret.     descripsit  eam  faisse  in  luco  et  parentalibus 

16  obsequiis  occupatam.  videamus  utrum  poeta  memor  fuerit 
sui;  non  vult  enim  (299)  Aenean  cum  muliere  sponte 
conseruisse  conloquium  quod  veniret  ex  dispositione  pro- 
priae  voluntatis;  debuit  et  illam  inducere  priorem  vidisse 
Aenean,   quae   ex  occultis  luci  illius  spatiis  potuit  prima 

«0  conspicere  venientem.  ut  me,  inquit,  conspexit  venientem 
et  Troia  circum  arma  amens  vidit,  ut  constemata  ex  re- 
pentino  casu  armorum  Troianorum  consideratione  certior 
facta  est,  magnis  exterrita  monstris  deriguit  visu  in  medio: 
revera    monstrum    fiiit    ut    quo    tempore   Hectoris    manes 

S5  vocabantur  ad  tumulum  Aeneas  insperatus  apparuisset 
qaasi  et  ipse  defunctus.  deriguit  visu  in  medio:  ante- 
quam  plene  vidisset,  deriguit:  quid  autem  deriguit  sit 
explanat  sequentibus  dictis.  ait  enim:  calor  ossa  reliquit; 
quippe  turbata  mente  recedit  calor,  calore  recedente  quid 


1  loco  R  liico  r  (et  infra).       4  quo  LR  cum  r  quando  ed. 
6   sed  om.  ed.  7   aut  R  haud  r.  12  adversam  LU  ad 

veram  r.  13  pergens  LR  peragens  ed.         17 — 18  voluntatis 

propiiae  R.  19  illins  L  ipsius  R  corr.  r  =  L.  |  primae  LR 
prime  r  prima  ed.  21  et  confirmata  LR  ed.  ut  conf.  r  amens 
explicari  ratus  ui  consternata  scripsi.  23  diriguit  ed.   (et 

infra).  27  quid  LR  qtiod  ed.   1    autem  deriguit  LR  om.  ed. 

sit  addidi.         28  relinquit  R  corr.  r. 

20* 


mS  DONATI  INTERPR.  YERG. 

Buperest  nisi  ut  frigus  succeda.t  et  intercidat  vigor  ammi, 
qno  corpara  ^beriiantur  et  constaat?     labUur:    ciun  hac 
ex  causa  stare  boii  posset,  lapsa  est,  defectu  scilicet  aniim 
et    corporig.      et   Im^go    vix    tandem    temp&re   fatur:    post 
longnm  tempus   recepto   sensus   aliquantulo    vigor«    aegre  & 
locuta  est,     o   coosilium    poetae    tractanfcis    ad   personam 
mulieris  solventis  inferias  mortuo  et  amorem  raariti  etiam 
perditi  retinentis!  praeter  senis  errorem  et  muliebrem  iu- 
prudintiam    adplieavit    ei    etiam   confusionem   mentis,    ut 
inperfectum   pataret   et   quod   viderat.     nara   si  plene  vi-  to 
disset,   inteUegeret  viyum  quem  venire  couspexerat  cuius- 
que  arma  cognoverat.    cum  igitur  loqui  utcumque  potuisset, 
aperuit    suae    mentis    errorem.      ecce    prior    vidit    muHer, 
prior    loquitur^    Aeneae    Terecundia    iutemerata    servatur, 
qui    respondentis    officio    functos    ostenditur    nec    aliqnid  is 
aiOprior  exegisse.     terane  te  facies,  verus  miki  mmUm  ad- 
fers,  fmte  dm?  vtvimeP  aut,  si  lux  alma   rece^sitt  He/d&r 
ubi   eM?     quoniam   amentis   feminae   inducta  persona   eat 
et  quae  supra  tractata  sunt  ostendunt  eius  errorem,  dica- 
mus  secuudum  eam  quid  senserit.    aestimabat  vivum,  quon-  ta 
iam  et  armatum  videbat  et  per  diem   mortui   videri   non._™ 
possunt,  rursus  arbitrabatur  mortuum  ex  occasione  loci  et^| 
parentationis   causa,  quia  illic  fuit,  licet  inanis,  Hectoris 
tumulus  et  tunc  Aeneas  apparuit,  cum  Hector  soUemnitor 
Tocabatur*     si  vivis,   inquii,  refer,   sin   varo  mortuus  ad'  if 
venis,  cur  non  tecum  est  Hector?    dixii  lacritnasquc  effudit 
et   &mnem    inplevit    damore    hcum:    post    mariti,    inquit, 
nomen,    quod    gemibunda    protulerat^    nihil   potuit  loqui^ 
dolor  eaim  ei  totam  ademerat  vocem,  quid  tamen   animo 

l  ivi^eedut  LE  ed.  conr.  r.  2  constat  R.  3  defectm 
B  corr.  r,  4  vim  R  vta^  i.  5  hetec  LR  ed,  aegre  noa,  quon- 
iam  quae  locuta  sit  non  Hequitur.  6  o  cmstlium  LR  mirum 
C.  ed.    !    tradantis  om.  ed.  9  appeUavit  ^'  LR  apiat^it  ei  r^ 

adjdicavit  et  nog  addidit  ed.         lu  et  quod  LB  et  deL  r  ed.     H 
12  potut^set  LR  potiiis^e  vellet  edh\  16  priore  R  corr.  r.  |  " 

exegisset  LR  corr,  r  exegit  ed.       20  aestimabat  LR  eptdslim.  ed. 

22  loci  pOBt  parentationis  babent  LR,  ied  L  transpos.  ipBdj 
eignis  adiectis. 


*    ipBt^K 


AENEIDOS  III  309 

gereret  ubertate  lacrimaxum,  quas  oopiose  fimdebat,  et 
clamoribus  tristibus  demonstrayit.  potest  et  sic  intellegi 
et,  ut  arbitror,  hoc  magis  est  verum:  non  fuisse  necessa- 
rium    alia    quaerere,    quoniam   in    dolore    posita  de  solo 

6  marito  debuit  loqui,  quem  putabat  Aeneae  sociatum.  te 
et  adfers  bis  debemus  accipere,  ut  sit  verane  te  facies 
adfers?  verus  te  mihi  nuntius  adfers?  vix  pauca  furenti 
suhicio:  insani  doloris  muliebris  inmoderatione  ab  statu 
mentis   exclusus   vix,  inquit,   etiam  ipse  paucis  respondi, 

10  vel  quod  essem  turbatus  vel  quod  scirem  illam  plura 
audire  non  posse.  et  raris  turbatm  vocihus  liisco:  pertur- 
batione  mentis  hiabam  potius  quam  loquebar;  rarae  sunt 
enim  voces  cum  ob  aliquam  causam  continua  verba  esse 
non  possunt.     vivo  equidem  viiamque  exirema  per  omnia  315 

16  duco:  cito  respondit  propositis  et  fortunae  suae  miserias 
brevissima  insinuatione  signavit.  ut  autem  confirmaret 
quae  dixerat,  adiecit:  ne  duhita,  nam  vera  vides,  sciebat 
enim  se  cum  ea  loqui  quam  amentem  fecerat  dolor.  heu! 
quis  te  casus  deiectam  coniuge  tanto  excipit?  aut  quae  digna 

10  satis  fortwna  revisit?  incipit  Aeneas  vicissim  inquirere  in 
qua  fortuna  Andromache  post  captivitatem  constituta  vi- 
deretur,  quod  ipsum  non  sine  dolore  faciebat.  denique 
non  a  verbis  coepit,  sed  a  gemitu,  utpote  qui  non  tantum 
eius   casu   verum  etiam  Hectoris  recordatione  movebatur. 

*6  adeo  hoc  conplexus  est  et  dixit  heu  et  postquam  illo 
gemitus  signo  dolorem  sui  animi  demonstravit,  quis,  in- 
quit,  te  casus  deiectam  coniuge  tanto  excipit?  aut  quae 
digna  satis  fortuna  revisit?  quis  te  casus  nunc  habet? 
vel  qualis  est  fortuna  tua  praesenti  tempore,  quando 
^  constat  amissione  tanti  •coniugis  te  esse  deiectam?  quae 
autem    sit    ipsa    deiectio,    ex    consequentibus    invenimus: 


1  gemeret  LR  ed.  gereret  nos  cf.492.  7  odfertLU  corr.  r.  | 
ferenti  R  corr.  r.  8  muliebris  LR  ed.  -bri  r  fortasse  recte.  | 
ab  hB,  a  ed.  11  raris  voeibus  hisco  LR  e^  ac  turbatus  in- 

seruit  ed.        17  adiecit  LR  dicit  ed.         24  verbum  LR  verum 
r  ed.    I    recordationem  movebantur  L.  25  abeo  R  adeo  r. 

26  demonstraverit  LR  -rat  r  'Vit  ed. 


BONATI  INTERPE.  YERG. 

Hi^toris,  inquit,  Andromache  Pifrrhin  conuhia  servas?  post 
coniugium  Hectoris  uobilis  atque  fortis,  qui  filius  fuerit 
tanti  regis,  Andromaelie ,  quae  tanti  viri  consortio  antea 
iungi  meruisti^  nunc  observes  coniugium  Pyrrlii?  baec 
nomina  secuaduni  dicentis  animum  sic  debemns  posita  in-  s 
teU&gere,  ut  sciamus  duo  dicta  cum  laude,  tertiuna  vero 
cum  Yituperatione.  unde  cum  pronuntiamus,  Hectoris  et 
Andromachae  uomen  debemus  attoJIere,  deicere  tertium 
Pjrrbii  quoniam  et  ipse  bostis  fuerat  et  patris  eius  me- 
moria  esse  debuit  odiosa;  Achilles  euim  Hectorem  pererait  lO 
insultatio  et  iniuria  ultima  fuit,  ut  interemptoria  filiuB 
320uior©m  teneret  occisi.  delecU  vuUum  et  demissa  voce  lo- 
mta  est:  ubi  ad  partis  pudoris  ventum  est,  quamquam 
constaret  nibil  sponte  deliquisse  captivam,  taraen  vere 01111- 
diae  coufusa  tormentis  deiecit  vuitum  6t  demissa  voce  i§ 
locuta  est  et  ipsius  pndoris  causam,  quoniam  faetum  ne- 
gari  non  poterat^  sumraissae  vocis  purgation©  defendit. 
0  felix  una  ante  alim  Pnameia  virgo  kostitem  ad  tumulum 
Troiue  sub  moenthus  altis  iussa  mori,  quodammodo  tTirpe 
defensura  negotium  incipit  a  conparatioae  persouarum  et  » 
facti  felicitatem  appellans  poenam  quam  illa  passa  est, 
cum  detestaudnm  scelus  cxtitisse  constaret  ad  sepulcbrum 
hostile  mactare  filiam  regis.  sed  quia  in  aHas  deteriora 
commissa  sunt,  felieem  dici  conveuerat  cuius  mors  omnis 
eiclusit  pudoris  ininrias.  una,  inquit,  ante  alias:  signi-  n 
ficatione  numeri  dixit  plenam  feHcitatis  laudem.  quid 
enim  evenire  prosperius  potuit  quara  inter  tot  clades 
patriae  et  gravissimos  casus  solara  memisse  cum  eastitatis 
bonore  procnmbere?  cum  autem  solam  felieem  dicit,  uou 
se  solam  adserit  in  causa  turpi  esse  constitutam ,  sed  et  so 
alias.  Priaraeia  virgo:  periit,  inquit,  virgo,  periit  salva 
dignitate    paterni    bonoris.      Troiae    sub    tfioenibus    altis: 


2  utique  hBt  et  r  atqm  H  ed.  4  nunc  obsemes  LB  num 
o.  r  mme  observas  cdF.  9  fmrai  LR  fuit  ed.  14  ^  n^il  B 
€t  del.  r.  18  prlamea  LR.  22  extitisse  LR  eoMUs^et  et  ed- 
^3  maetare  LB  Fyrrhum  iwwtimvm.  ^^l.  \  olki  lk\L  ixlvjs  t 
Bl  perii  LB  ed-  periii  t.       ^^  paterm  li^  *m  ^  "a^- 


edj 


AENEIDOS  m  311 

quae  in  patria  interempta  est  neqne  eius  interitum  vidit; 
hostilem  ad  tumulum  iussa  mori:  quae  non  ad  hostilis 
cubilis  iniurias,  sed  ad  sepulchrum  ducta  est.  intellegen- 
dum  est  hoc  loco   quia,  etsi  occisa  est,  nec  ipsius  necis 

5  fructus  peryenit  ad  mortuum,  quia  nihil  exanimes  sentiunt: 
proinde  et  hoc  felicitati  eius  adscribendum.  quae  sortitus 
non  perttM  ullos:  ut  in  divisionem  non  veniret  per  iudi- 
ciom  sortis  nec  in  alienam  potestatem  caderet.  nec  victoris 
eri  tetigit  captiva  cuhile:   novissimam  posuit   qua  preme- 

lobatur  causam,  qua  se  volebat  exolvere  felicem  adserens 
quae  non  habuit  dominum,  quae  ingenuitate  quoque  salva 
et  virginitate  iugulata  est.  sequitur  definitio  de  terrori- 
bus  servitutis:  nec  victoris  eri,  ut  ipse  dominus  esset  qui 
iamdudum  fuerat  inimicus;  tetigit  captiva  cubile,  non  ad 

uhonestam,  sed  ad  ludibriosam  conventionem  etiam  invita 
perducta.  ecce  egit  oblique  causam  suam  qualitate  ab- 
soluta  nondum  contingens  ex  aperto  personam  propriam^ 
sed  ea  occasione  qua  prosperitatem  laudavit  alienam,  ad- 
serens  non  in  facto  esse  crimen,  sed  in  voluntate.   superior 

10  quippe  hostis  cum  iure  belli  dominus  fuerit  effectus,  non 
domini  aequitatem  vel  iusti  servitii  retinet  modum,  sed 
auctoritatem  sequitur  superbiamque  victoris.  conclusa  con- 
parationis  parte,  quam  de  exemplo  virginis  habuit  quaque 
se  purgavit,  redit  ad  personam  suam,  ut  propriam  fabu- 
H  lam  referat  conparationis  eiusdem  intentione  servata.  nos  325 
patria  incensa  diversa  per  aequ^ra  vectae  stirpis  Achilleae 
fastus  iuvenemque  superhtm  servitio  enixe  tulimus:  illa, 
inquit,  incolumi  virginitate  ac  libertate  mactata  est,  illa 
moriens  incolumem  patriam  reliquit,  nos  ineensam  atque 
^  ex  ea  causa  consumptam.  illius  funus  et  sanguinem  solum 
patrium  tenet,  nos  per  diversas  pelagi  partis  sumus  trans- 
portatae  multa  tolerantes   quae   in   unum   hominem  mala 


3  ducta  €8  r.       4  nec  his  LR  necis  r  ed.       7  ullus  LR.  | 
indicium  ed.        11  salvam  L.        12  deterroris  LU  de  terrore  r 
de  terroribus  nos   deterioris  ed.,  sed  Polyxenam   in   servitute 
foisse  negat;       21  modum  LR  dominum  edl  dominium  edF. 
24  reddit  R  corr.  r.         30  funis  R  corr.  r. 


DOKATl  INTERPR.  VERG. 

conTetieriinl    qnalis  enim  esse  potuit  qui  natua  fiierat  ex 
Achille,   ex  eo  videlicet  qui  nulla  nuBeratione  movebatur^ 
cmus  superbiam  aetas  iuvenalis  augebat?    iuyenibus  autem 
aulla    morum    gravitas    deputatur,    quae    crescebat   magis 
maglsque   iu   Pyrrho   fasta   Buecessuque    lictoriae-      qualis  E 
ergo  iste  fuerit  aimul  coUigamus.     natura  malus,   aetatis 
ration©  deterior,  condicione  fortunae  intolerabilis.     gervitio 
enixe   tulimuB:    eniKe   adverbium  esse  debet,  ut  sit  fastus 
©ins    intolerabiiiter    servitio    tulimus.      ex    eo    quod   disit 
tulimus    oatendit    nimium    fuisse    servitii    pondus.      enixe  u 
ergo  et  tulimus  hoc  idem  siguificant.   interea  causam  suam 
comnjunem  chto  ceteris  facitj  ne  videatur  sola  esse  in  eo 
quod  poterat  displicere,  quaroquani  hane  partera,  quam  vis 
amara  infliKerat,  plena  defensione  purgasset.   peracta.  causa 
quam  persoim  piurimis  artificiose   coniuniit   separat  per-ii 
sonam  suara  relatura  quid  ipsi  specialiter  accidisset.    qvi 
ddnde,    inquit,    smttus   Ledamm  Hmnionm   Lacedamo- 
niosque  hymenaeos  me  fcmulo  fcmulamque  Hdeno  trcm- 
misit  hdbendam:  ecce  necessitate  iuncta  est  Pyrrho,  neces- 
sitate  Heleno,  ut  seoundae   et  tertiae  coniunctionis  facto» 
pudoris    non    accesserit    detrimentum.      secuturus,    inquit, 
inlicitam  Hermionae  coniunctionem  tradidit  me  Heleno  et 
iunxit   quos   una   status   condicio  retinebat,  fecit  istud  ut 
dominus   cui  resisti  non  potuit     dixit  coniunctionis  inter 
se  et  Helenum  rationem,   venit  ad  eam  partem  ut  dicat» 
quemadmodum    ad  Helenum  regni   potestas   et  iura  per- 
330venerint.     ast  illum,  inquit,   ereptae  magno   inflammatus 
amore  coniugis  et  scelenm  furiis  agitatus  Orestes  excipit 
imautum  patriasque  ohtru/ncat  ad  aras:    Orestes  ininriam 


3  superhia  LR  corr.  ed.    |    iuvenilis  ed.  6  magisque 

om.  ed.       8  enix  et  ultimus  LR  corr.  r  (aupra  recte).       9  »♦»- 
tolerahiliter  LR  intolerahili  r.        13  quamquam  LR  licet  ed. 
18 — 14  quamvis  amore  LR  ed.  quam  vis  amoris  r  quam  vis 
%mara  nos.       14  inflixerat  LR  infelix  erat  ed.       16 — 17  guid 
einde  LR  corr.  r.        17  laedeam  LR.        18  famulam  fatmO' 
e  ed.         22  Hermiones  ed.         23  statutus  LR  corr.  r  ed. 
pervenirent  LR  corr.  r  ed. 


AENEIDOS  m  313 

dolens  ereptae  sibi  uxoris,  magno  amore  eius  exagitatus 
ultus  est  se  et  ad  aras  patrias  incautum  mactavit  adul- 
terum.  hoc  facto  regnorum  reddita  cessit  pars  Hdeno, 
qui  Chaonios  cognomine  campos  Chaoniamque  omnem  Tro-836 

5  ia^o  a  Chaone  dixiL  ecce  rettulit  quo  ordine  ad  Helenum 
etiam  regni  potestas  pervenerit,  qua  sumpta  adfectum 
retinens  patriae  gentilis  propter  praesentis  temporis  sola- 
cium  et  plurimis  locis  Troiana  indidit  nomina  et  hanc 
terram  Chaoniam  dixit  propter  memoriam  Chaonis,  quem 

10  constaret  fuisse  Troianum.  Fergamaque  lUacamque  iugis 
hanc  addidit  arcem:  ultra  eius  ex  Aeneae  persona  dictum 
est  (497)  „effigiem  Xanthi  Troiamque  yidetis,  quam  yestrae 
fecere  manus'^  et  supra  (302)  poeta  dixit  „falsi  SimoentLs 
ad    undam    libabat    cineri    Andromache'^    et    infra    (349) 

«Aeneas  idem  dixit:  „procedo",  inquit,  „et  parvam  Troiam 
simulataque  magnis  Pergama  et  arentem  Xanthi  cogno- 
mine  rivum  agnosco  Scaeaeque  amplector  limina  portae". 
sed  Uhi  qui  cursum  venti,  quae  fata  dedere?  aut  quisnam 
ignarvm  nostris  deus  appulit  oris?   et  gratulantis  de  salute 

20  ac  de  adyentu  eius  insperato  est  ista  yox  et  inquirentis 
quid  ipsum  proyenerit  casu.  dicendo  quis  deus,  qui  yenti, 
quae  fata  ostendit  diyinum  extitisse  beneficium  ut  illi 
Aenean  yidere  contigerit.  quid  puer  Ascanius?  superatne 
et  vesdtur  aura?  quem  tihi  iam  Troia:  religiose  quaesiit340 

»5  de  salute  pueri  qui  eius  esset  adfinis.  addidit  ecqtia  tamen 
puero  est  amissae  cura  parenti^?  plus  enim  pueri  amant 
matres,  idcirco  quaesiit  quantus  ei  dolor  esset  ob  matris 
amissionem.  ccquid  i/n  antiquam  virtutem  animosque  virilis 
et  pater  Aeneas  et  avunculus  excitat  Hedor?    posteaquam 

2  86  om.  ed.  7 — 8  solacium  et  LR  et  om.  ed.  11  eius 
(ac.  personam  cf.  248)  etiam  edF  uUerius  r.  12  detis  LR  vi- 
detis  nos  om.  ed.  16  dixit  LR  ed.  deleri  malim.    |    inquit 

LR  inquiem  ed.  inquit  et  nos.  17  cognosco  ed.  |  Umine  LR 
corr.  ed.  18  uhi  R  tihi  r.  |  delere  LR  dedere  r.  19  apol- 
Utoris  LR  corr.  r.  21  ipso  r,    |    dicendo  LR  et  d.  edF. 

22  ille  LR  ilU  r  ed.  24  quem  L  quam  R.    |    quaesivit  (et 

infra)  ed.  26  et  qua  Ijx  et  quae  R.  |  tamen  LR  ecqiuienam 
ed.         28  et  quid  LR. 


314  BONATI  mTERPR  YEEG. 

de  salute  pueri  quaesivit,  voluit  nosse  utrum  temptaret 
iam  virorura  fortium  partis  iraitatus  patris  et  avunculi 
virtutem. 

346       Talia  fundebat  lacrima^iS  Xongosque  ciehat  in    eassum 
fjftm:    niidl,  inquit,  locuta  est  sine  lacrimis  escitans  lo-  t 
ctuendo    quod   in   ^assain   plangeret,     "luid   enini   prodesse 
potuerant   lacrimae,   cum  semel  amissa  reparari  non  pos- 
sent?     cttm  sese  a  fmenihm  heros  Pnamides  multis  Mek- 
nus  comituntibm  adfert:   dictura  adbuc  intellegitur   fuisse 
conplura   et  responsurus   procul   dubio   fuit  Aeiieas   inter-  ii 
rogatiouibus   mera    benignitate    prolatis,   sed  ne   id   fieret 
Heleni  adventus  effecit,  qui  cum  magna  deductorum  caterva 
insperatus  processerat.    bene  interventu  Heleni  respODsum 
Aeneae  poeta  subtraxit,  ne  in  relatione  eius  nota  et  iam 
dicta  repetereutur.     a/fnoscUqur   suos   laetusque   ad  Umifm  lA 
fhwit:  fecit  Helenus  quod  est  inter  komines  saepe  difficile, 
nonnulli  enim  fortunae  suiFragiis  fnlti  despiciunt  suos  quoa 
fata  deiecerint,   iionnnUi  pudore  potius    quam   volunfcate 
bumaui    sunt.     iste   et   agnovit   suos   et    laetus    duxit    ad 
domum.     ei  multum  Imrimas  verba  inttr  shi^ula  fundit:  >o 
ut  modus  verborum  iacrimanim  copia  vinceretur,    uno  in 
loco  duos  raotns  anirai  ©odera  terapore  Heleno  dedit,  lae- 
titiae   scilicet   et  maeroris,    qui  sunt  sibi  es  adfectu  con- 
trarii;  nam  quomodo  laetus  fueratj  ai  iugiter  flebat?   quod 
laetum   diiit  et  flentem,   alterum  fuit  quod  videbat  suo3|  is 
aiterum   quod   malorura   eoramunium   recordatio    dolentem 
cogebat   ad   lacrimas.     procedo^    inquit,    hoc    est    ulterius 

350accedo.     ei  parvam  Troiam  simnlataqite  magnis  Fergama 
ct   armtem    Xantlii    co^tomine    rivum    agnosco   Seameqm 
ampledor   limina  portae:    pluiiranm   derogasset  nobilitati  ao 
patriae   suae,   si   consimilia   diceret   cura  Heleni   fieri  po- 
tuiase  quara  fuisse  sciebat  in  Troia.   idcLrco  posuit  parvam    , 
Troiam   simulataqiie   raagnis  Pergaraa   et  arentem  Xanthi 


5  si?iii  lacrimans  B  corr.  r.        G  enim  om,  ed.         10  quanh^ 
plura  r,         11  me*r«  LR  HMxra  t  kinta  ed.         14  tHaut  ed, 
28  procedo  sute  ei  parvam  interpol,  ^d. 


AENEroos  m  315 

cognomine  rivum  agnosco  Scaeaeque  amplector  limina 
portae,  ut  ostenderet  fuisse  quidem  multa  quae  similitu- 
dinem  et  yocabula  locorum  veterum  adferrent,  non  tamen 
ostenderent  magnitudinem.  nam  Troia  fuerat,  sed  parva, 
5  et  Pergama  mediocriter  structa  et  sitiens  Xanthus,  non 
ille  de  quo  alio  loco  (5,  807)  dictum  est  „nec  reperire 
viam  atque  evolvere  posset  in  mare  se  Xanthus".  ecce 
ostendit  verum  Xanthum  copiose  fluere,  illum  vero  simu- 
latum  et  rivum  esse  et  aridum,  ut  solum  nomen,  non 
10  etiam  parem  substantiam  retineret.  nec  non  et  Teucri 
socia  sinml  wrbe  frutmtur:  Aenean,  Anchisen  et  Ascanium 
duxit  ad  domum  suam,  Troiani  ceteri  per  civitatem 
hospitia  acceperunt  ea  religione  qua  non  tam  peregrini, 
sed  qua  socii  excipi  debuerunt.  illos  porticihm  rex  acci- 
upiebat  in  amplis:  accipiebat  dixit  pascebat.  hoc  verbum 
denique  et  haec  loquendi  consuetudo  etiam  nunc  in  usu 
est,  cum  sumpto  aliquo  commodo  dicimus  danti  bene  nos 
accipis  hoc  est  bene  nos  foves,  bene  nos  pascis.  ceterum 
si  non  ita  ut  positum  est  intellegatur,  erit  vitium,  si  in 

Jo  amplis  porticibus,   non  in   amplas  porticus  accipi«bantur. 

lamque  dies  alterque  dies  processit:    augmentum  be-366 
nignitatis   ostenditur,   cum   hoc  non  tantum  una  die,   sed 
et  altera  exhibebatur  hospitium.    et  aurae  vela  vocant  tu- 
midoque  inflatur  carbasus  austro:  bene  suffragantem  etiam 

«5  ventum  dixit;  non  enim  sola  aura  navigaturis  fuerat  ne- 
cessaria.  his  vatem  adgredior  didis  ac  talia  quaeso:  ad- 
gredior  quasi  superbum  est,  quaeso  autem  humile:  unum 
fuit  quod  veniret  ex  fiducia  civis  et  adfinis,  alterum 
honorificentiae,     quam    deorum    omnium    cultor    debebat 

«o  sacerdoti.    Troiugena,  interpres  divum,  qui  numina  Fhoebi, 
qui  tripodas  Clarii,  hoc  est  Apollinis,  lawus,  qui  sidera^^O 
sentis,  hoc   est   qui   lauros   et   sidera   sentis,   et  volucrum 

8  aeferrent  LR  corr.  r  ed.        7  neque  volvere  ed.  (at  in  V 

ut  LBI).  13  qua  non  tam  LR  qua  non  edl  non  qua  edF. 

16  dixit  liK  d.  id  est  ed.         19  ut  si  positum  LR  corr.  ob- 

scnre  L  II  man.  si  deL  r.       29  debeat  ed.       31  clari  L  clar  R 

clarii  r.  |   lau/rus  LR,  infra  lawros. 


DONATl  INTERPR-  ¥ERG. 

Hnguas  et  prafpiiis  omina  pinnae:  inter  omiiia  qnae  fttemiit 
m  illo  yIto  laudanda  primo  Troiugenam   dixit,   ut  pluri- 
mum   daret   ei  hominum   generi   ex   quo   fuit   ©tiam    ipse 
qui  laudabat,     interpres  divum:  quid  felicius  quam  nosse 
quid    velint    vel    quid    eogitent   dii   vel   dignum   esse   per  s 
quem    loquantur    in    homiiiibus    numina?     qui    tripodas: 
tripodam  dicijmus  trium  pedum,  quae  alio  nomine  cortina 
appellatur  et  est  in  templo  Apolliiiis.    Clarii:  ipsius  Apol- 
linis,   ut  sit   ordinatione  facta  qui  tripodas  Clarii  Phoebi 
et   iauros   sentis  et  Bidera,  boc  est  qni  scis  quid  siderum  ift 
motus    transitusque    significent.     et    volucmm    linguas    et  ^ 
praepetis  omina  pinnae:   et  nosti  quid  avium  linguae  velV 
volatus    OFtendant.     ecce    lans   plena;    cum   enim   diversa 
aiut  vatum  genera  et  vix  siugula  vaticiiiatiomB  in  singulis 
reperiaEtur,    baec    est    Heleni    summa   praedicatio,    quod  u 
omnium   professionum   scientia   redundabat.     sentia  aufeem 
uon   semel   accipiendum   est^    in   medio   enini   positnm   et 
Buperioribus  et  inferioribus  poteat  adplicari.   sed  boc  ipsum 
sentis   non   multipliciter  positum    est,    ne    esset    odiosum, 
nec  in  capite  aut  in  Jinef   ne  multorum  continua  congre-  sq 
gatio  deformaret  dictiouem.    posuit  igitur,  ut  iam  dictum 
est,   in   medio^   ut  superioribus  inferioribusque  adpositum 
praestaret  gratiam.   praecepta  quoque  rhetoricae  disciplmae 
non   omisit^    nani   qui   Becessaria  poseebat  debuit  demon- 
sl^rare   posse   illum   quod  petebatur  monstrare   perindeque  ti 
non   esse   difficile   quod   esset  largiturus»  damnosum  quo- 
que  non   esse  nec  turpe,  si  id  diceret  quod  eius  ore  sine 
ipsius  pudoris  detrimento  Bumina  praennntiare  voluissent, 
bonestum  vero  et  religiosum^   ut  civis  in  rebus  dubiis  et 
periculosis  instrueret  civem.     idcirco  autem  in  ipso   prin-  aa 


1  omnia  pintta^  LR  ontina  p.  x.  G  homimbm  LR  ed. 

ominibm?    |    nomina  LR  corr,  ed*    |    trodas  R  tripodas  r. 
8  Clarii  —  ApoUini^  om*  ed.         10  et  lauros  LR  ef  om.  ed* 
16  esset  LB  ed,  est  r,       20  muHorttin  LR  ed.  ne  w.  r'  (egregia 
emendatio  ex  liaplographia  manifeata).        22  interimihusqut  ft 
aoiT,  T,        2G  esset  difftcik  L  €sse  d.  IL  ^«1.        ^6  •novtiina  L  R 
eoir,  r  ed.  j  prmmntiare  ed. 


I 


AENEIDOS  m  317 

cipio  Troiugenain  dixit,  ut  civica  religione  constrictus 
quod  poterat  non  negaret.  fare  age:  hortationem  poscentis 
significant,  non  auctoritatem  iubentis.  dicit  iam  ipsam 
causam  quae  illum  soUicitum  faciebat:  namque  omnis  cur- 
stdm  mihi  prospera  dixit  religio  et  crnicti  suaserunt  numine 
divi  JtaUam  petere  et  terras  temptare  repostas:  sola  novumSQ5 
dictuque  nefas  harpyia  Celaeno  prodigium  canit  et  tristis 
denuntiat  iras  dbscenamque  famem:  quae  prima  pericula 
vUo?  prodigia  dicuntur  quibus  denuntiantur  adversa.  dixit 
ergo  metus  sui  causam,  dehinc  remedium  poscit  quo  ad* 
yersa  omnia  tolerare  posset  aut  fugere.  idcirco  addidit 
quidve  sequens  tantos  possim  superare  Idbores? 

Hic  Helenus  caesis  primum  de  more  imencis  exoratsio 
pacem  divum  vittasque  resolvit  sacrati  capitis:  Helenus 
nihil  Aeneae  postulanti  respondit,  ut  facturum  sese  pro- 
mitteret  aut  negaret  (fieret  enim  mora  suspenso  et  ven- 
torum  prosperis  flatibus),  sed,  quod  fuerat  melius,  quod 
non  promiserat  verbis  conpleturum  se  factis  evideniioribus 
demonstrabat  tenens  ordinem  ritus  sui.  primum  ergo 
caesorum  iuvencorum  sanguine  favorem  deorum  futuris 
responsis  et  desideriis  conciliabat,  ut  per  sacrorum  ob- 
sequia  ad  veram  posset  futurorum  scientiam  pervenire, 
vittas  autem  resolvit  sacrati  capitis,  ut  plenum  ostenderet 
officium  sacerdotii.  fecit  solvi  vittas,  ut  penderent  quae 
fuerant  nexae.  meque  ad  tua  limina,  Phoehe,  ipse  ma/nu 
multo  suspensum  wvmine  dudt:  rem  gestam  cum  apostropha 
prosecutus  est:  ipse,  inquit,  Helenus  me  retinens  manu, 
quod  fuit  apertum  benivolentiae  signum,  ad  tua,  Phoebe, 
templa  perduxit  suspensum.  quod  posuit  numine,  aut  nu- 
>  minis  veneratione  turbatum  aut  inde  suspensum,  ne  con- 
traria    quam    optabat    audiret.      atque   haec    deinde    canit 


7  dictumque  L.    |    arpygia  caeleno  LR.  8  famam  E 

corr.  r.         10  quod  LR  quo  r  ed.         11  fugire  LR.         16  m* 
facturum  JjR  ut  om.  edl  facUmtmne  edF.  16  et  ventorum 

LB>  ed.  ex  V,  T.  17  melius  om.  R  add.  r.  24  perderent 

R  corr.  r.  26  rem  LR  spem  edF.  29  nomine  —  nominis 

ut  saepe  LR.        30  aut  LR  ed.  ait  aut? 


318  DONATI  INTERPK  YERG. 

dwmo  ex  (^e  sacerdos:  diviiiiim  dmt,  quod  divina  caneret 
316fiak  dea,  nam  tc  maiofibu^  ire  per  aUum  auspiciis  mmi- 
festa  f^es,  sic  fata  deum   rex  sortitur  rolvitgue  tnce&,  is 
vrrtitur  ordo:    nam  cum  sit  coniimctio  rationaJis,  non  de- 
buit  hoc  loco  prima  constitui:   ne  sit  igitur  vitium,  ordi-  s 
uamus  ita:  nate  dea,  maioribus  te  ire  per  altam  auepiciis 
manifesta  ^dBB^  nam  aic  fata  deum  rex  sortitur  Tolyitqup 
vices,   is   Tertitur  ordo,    pauca   tibi   e   multiSj    quo   tutior 
hospita   lustrf^s  aequora  et  Ausmno  possis  conmdei*e  porU, 
^Mexp^iam  dictis;  proMbent  nam  mtcra  Parcufi  scire  Helmum  lo 
farique  ^etat  Saturnia  luno :  multa,  inquit,  tibi  instructionis 
eausa  fuerant  referenda,  sed  ne  id  fiat,  dii  probibent  jne 
scire   et   luno   aliqua  referre    m  i    patitur,    tamen    dicam 
quae  pogsuDt  esse  in  mea    pot  itate.     principi^   Italiam, 
qimfu  tu  iam  rere  propinquam  vicinosqm,   ignare,  paras  u 
invadere  portuSf  longa  procul  longis  tia  dividit  invia  terris. 
385  ante  et  Trinacria  Imtamhis  remu^  in  imda  et  salis  Amomi 
lustrandum  navilus  aequ&r  infm^niquc  lacus  Aeaeaequc  in~ 
mla    Circae,    qitafn    tuta  possis    urbem    conpomre    terra^ 
antequam    Aeueas    venire    ad    Italiam    i>osset    et     in    ea  la 
condere  civitatem,  dixit  per  quot  loca,  per  quam  prolixa 
esset  maria  transiturus.     primo,  inquit,  Italia,  ut  ignarus 
putas,   non   est  proxima;    nam   longe    eam    ab    his    locis 
natura  discrevit.    denique  ante  Trinacria  lentandus  remus 
in   unda,   boc   est   Siciliae;    et    salis   Ausonii   lustrandum  25 
navibus  aequor,  dixit  et  Italiae.    infernique  lacus  Aeaeae- 
que  insula  Circae  fquoniao  inferosque.    quam  tuta  possis 
urbem   conponere   terra:    tunc,   inquit,   poteris   tuta  terra 


3  his  (et  infra)  LR  zs  r  hic  ed.      4  rationalis  LR  causalis 
in  marg.  adnofcat  non  ut  emendationem  r'.        9  hospitalib;  tris 
L  item  sine  ;  R  us  inseruit  r  hospita  lustres  r'  (cf.  v.  264). 
10  expediiam  R  corr.  r.  12  firfi  ita  scriptum,   ut  vix  legi 

possit  L  fert  R  fiat  r.  13  iuro  R  iuno  r.  14  qua  B 

quae  r.         17  ante  LR  ante  et  r.  |  sales  R  salis  r.         18  aeae- 
que  LR.        19  Circes  ed.        21  contendere  LR  condere  r  ed.  | 
quod  R  corr.  r.        23  non  ante  ut  expectes.        2Q  eaeque  L. 
27  quoniae  inferosque  L  qu^niam  ei  inferosque  R  dixit  et «'»- 
feros  r  om.  ed.  plura  excidisse  videntur. 


AENEIDOS  III  319 

condere  civitatem.  hyperbaton  fecit  quandam  obscuritatem, 
aperitur  tamen,  si  quod  longe  separatum  est  ordinatione 
verborum  procurata  iungatur:  ante,  inquit,  tibi  multa 
transeunda  sunt,  quam  tibi  contingat  ad  Italiam  pervenire, 

5  et  dixit  quae  sint  ipsa  multa  et  haec  specialiter  posuit 
quae  dicit  primo  transeunda.  propter  manifestatiorem 
autem  instructionem  ait  signa  tihi  dicam,  tu  condita  mente 
teneto.  commendat  'quod  fuerat  dicturus,  ut  ostenderet  et 
magnum  esse  et  verum.    quod  dicturus  sum  tene  sensibus 

10  conditum  nec  pro  levi  babitum  reicias  ex  animo  tuo.    cum 
tihi  solUcito  secreti  ad  fkiminis  undam  litoreis  ingens  m-390 
venta  suh  ilicihtis  sus  triginta  capitum  fetus  enioca  iacehit 
alha,  solo  recuham,  aXhi  circum  uhera  nati,  is  Jocus  urhis 
erit,  requies  ea  certa  lahorum:  quid  tamen  apertius  quam 

16  ignorantem  tot  signis  instruere?  dixit  enim  locum,  loci 
signa  de  flumine  ac  de  arboribus  dedit  nec  quemlibet 
locum,  sed  secretum;  dixit  tempus,  cum  nimia,  inquit,  sol- 
licitudine  fueris  pressus;  dixit  iam  signum  ipsum,  porcam, 
inquit,  iuvenies;  ipsi  quoque  porcae  adplicavit  indicia,  ne 

90  alteram  forte  alio  tempore  atque  alio  loco  reperiens  fal- 
leretur;  dedit  signum  de  corpore  ingentem  significans,  ut 
eam  crederet  triginta  fetus  exponere  potuisse;  dedit  de 
colore,  quod  alba;  dedit  de  fetu  eius  numerum  firmans 
triginta    capitum,    ipsorum    quoque    colorem    consimilem 

ss  spondens,  ipsam  fut  roboream  quietam  et  iacentem.  baec 
ergo  ubi,  inquit,  videris,  illic  habebis  sedem,  illic  laborum 
requiem.  supra  fidem  rerum  est  posse  porcam  parere 
fetus  triginta,  consimilis  omnis,  matemo  colori  respon- 
dentes,   si  tamen   consideretur  monstri  ratio,  potest  fieri. 

aonam   factum   est   saepe  ut  praeter  naturam  multa  profer- 


1  per  hyperhaton  ed.  6  manifestatiorem  LR  manifestio- 
rem  ed.  (cf.  v.  107  ohscurate).  10  tuto  R  tuo  r.  11  litoriis 
liE.  13  Tiis  LR  is  r.  14  tamen  apertius  LR  ed.  iam  a.  r' 
an  tam  apertum?         22  crederent  LR  ed.  26  ut  rohoream 

LR  ed.  comiptmn  esse  patet,  fortasse  suh  rohore  oc  ?  an  ubera 
prinebentem'?       26  laborem  LR  corr.  ed.       28  colore  LR  ed. 
^O  proferantur  ed. 


320  DONATI  IKTEEPR.  YERa 

reDtur  quae  aKquod  bonum  vel  malum  demonstrareui,  ot 
ignis  ei  eapite  Ascani  mltis  et  innoxius,  ut  in  causa 
Poljdori  sanguis  ex  lignis,  at  sudor  ex  deomm  ssmtilacriB, 
ut  vox  humana  ex  pecudibus  et  multa  aJia  quae  extitisse 
memorantur,  et  quia  sciebat  Aenean  famis  iunainentis  5 
formidine  vebementer  adfligi  atqiie  buius  rei  causa  Yel 
maiime  consulere  voluisse,  7icc  iu,  iuqiut,  mmmrmn  nmrsm 
horresce  fiduros,  non  praedixit  Helenus  futuros  morgus 
mensanim,  sed  ab  harpjia  praedictos  firmavit;  cum  enim 
non  metuendos  dieit,  ostendit  emersuros  qmdem,  sed  non  lo 
verendos.  Acaeas  enim  consulens  Helenum  super  eadem 
re  ait,  cum  multa  responsa  acciperemus,  uibil  nobiB  de 
fame,  nibil  de  mensarum  sacrilegio  dictum  est^  Celaeno 
tattturamodo  baec  futura  praediiit.  uosse  cupio  an  soH 
debeat  credi*  respondit  Helenus  harpjiae  quidem  dieta  ih 
conpendiose  coufirraans,  sed  eitenuans  metum.  cum  enim 
396  dicit  faia  vmm  mvenient,  vult  intellegi  noli  metuere  fii- 
tiaros  mensarum  morsus,  ne  forraida  sacrilegium,  tenebunt 
fata  ordinem  suura  aderitfiue  vomius  ApoUo:  ostendit  qui- 
dem  futuram,  sed  uou  obtenturam  faraera  obsistentibus  n 
fatis  et  vel  maiime  ApoUine.  has  mitem  iefTOs:  tedii  ad 
ea  a  quibus  supra  recesserat  et,  ne  in  oblivionem  veniret 
uude  recessisset  fieretque  lector  incertus,  repetit  noraeu 
loci  dicendo  haa  terras.  ItaUqm  hmic  liioris  oram:  aperit 
iam  quae  esset  ipsa  orar  proxima  quae  nostri  fierfunditur  25 
uequoris  af^tu  effitge.  dicit  causam  fugiendi:  mncta  malis 
habitantur  moenia  Grais:  ai  uon  diceret  malis,  hoc  ipsmn 
quod  posuit  Grais  osteuderet,  ut  fecit,  pev  ipsos  non  esse 
transeundum    quos    esse    constabat   veteres   iuiraicos.     sed 

1  idiquid  E  t^ix.  r  —  L.      2  cttum  LB  casu  ed.      5  cmn-      1 
memorantUT  ed.  10—11  3nm  merendos  LE  non  uereTidos  r^  H 

wo»  metuendos  edl   meiumdQ^  edF   iocum    om.  ed.  Lucii,  ^ 

14  soH  LR  iUi  ed.  17  noU  nietuere  R  noUm  et  uere  L  vei^e  ed. 
18  fte  formidas  L  nc  formidat  R  sed  ne  formidet  ed.  ne  formvda 
uoa  (cf.  ne  naviga  466).  |  tenebuHt  L  R  1  enim  ed,  20  optentu- 
ram  LR  vel  obftduram  adnotat  r'  diram  ed.  tl — 22  ab  ea  a 
L  ab//a  cam  ras.  U  ad  ea  a  t  a  om.ed.  26  perfnndetur  LB  j 
carr.  r.        28  potuit  R  corr.  x. 


r  iiAH 


AENEIDOS  m  321 

addidit  malis,  quia  sine  deformatione  personae  hostilis 
loqui  non  potuit,  ipse  vel  maxime  qui  aliquando  apud 
illos  captiyus  fuit.  dedit  autem  augmentum  terrori,  ne 
Aeneas  contemneret  illa  fiducia  qua  multas  urbis  Graecas 
5  tutus  incolumisque  transierat,  enumerans  quae  vel  quanta 
sint  loca,  dicens  et  commanentis,  ut  eo  magis  ab  hac 
nayigatione  Aenean  averteret:  hic  et  Narycii  posuerunt 
moenia  Locri  et  SaUentinos  ohsedit  milite  campos  Lyctius  4:00 
Idomeneus,  hic  Ula  ducis  Meliboei  parva  Fhiloctetae  suh- 

10  nixa  PetiUa  muro,    transiit  ad  alia:  quin  ubi  transmissae 
sfeterint  trans  aequora  classes  et  positis  aris  iam  vota  in 
litore  solves,  pu/rpu/reo  velare  comas  adopertus  amictu,  nelOb 
qua  inter  samtos  ignis  in  honore   deorum   hostUis   fades 
occurrat  et  omina  turhet,    hum  sodi  morem  sacrorum,  hum 

15  ipse  teneto,  hac  casti  manea/nt  in  religione  nepotes.  benignus 
interpres  utpote  civis  et  adfinis  dicit  futura  et  observanda 
pronuntiat,  quod  etiam  illo  studio  facere  intellegitur,  ne 
exoriatur  offensa  in  deos,  si  aliquid  mutetur  quod  deorum 
fidem  vexet,  quae  ipsa  ventura  firmabat.   ast  uhi  digressum  410 

20  Sictdae  te  admoverit  orae  ventus  et  angusti  rarescent  claustra 
Pdori:  et  signum  litoris  dedit  et  Pelori  et  docere  incipit 
quid  sit  necessario  faciendum:  laeva,  inquit,  tihi  tellus  et 
longo  laeva  petantur  aequora  circuitu,  dextrum  fuge  litus 
et  undas.    dicit  nunc  causas  propter  quas  dextera  fagienda 

55  viderentur  et  laeva  retinenda  inducitque  primitus  descriptio- 
nem  loci,  ut  ostendat  qua  ratione  factum  sit  ut  quod  unum 
fuerat  mari  divisum  in  duas  partis  haberet  laevd,  haberet 
et  dextera.  haec  loca  vi  qumdam  et  vasta  convulsa  ruina 
(tantum  aevi  longinqua  valet  mutare  vetustas)  dissi^uisse  4:16 

ao  ferunt,  cum  protinus  utraque  tdlus  una  foret,  venit  medio 


5 — 6  quantas  tn  LR  qitanta  sint  r  quanta  in  ed.  (cum  aste- 
risco  edFi).      9  idomaeus  LR.  |  philotetae  LR.       10  transit  ed. 
11  c*  erint  R  steterint  r.       12  solvis  LR  corr.  r.       18  exorta 
offensa  in  deos  aliquid  LR  ed.  emendavi,  quia  offensa  muta- 
tionem  sequitur,  non  praecedit  19  veocet  LR  ed.  vertat7 

20  rariscent  LR.      27  mare  LR  ed.  mari  nos.       28  et  dextera 
L  et  om.  R  add.  r.      30  fore  LR  corr.  r. 

Don.  interpr.  Verg.  toI.  I.  'il. 


322  DONATI  INTERPR.  VERG. 

vi  ponius  et  undis  Heaperium  Sicuh  Jaius  dbsddU  arvague 
et  urhes  lUore  diductas  angusto  interluU  aestu:  descriptLOiiem 
partis  huius  poeta  eum  onmi  cautela  prosequitar.  dizit 
enim  sese  opiniones  yeterum  sequi,  qui  unam  fuisse  Italiae 
atque  Siciliae  terram  confirmant,  sed  interveniente  yioleniia  & 
pelagi,  angusto  licet  £reto,  esse  diyisam,  ut  inter  Italiam 
et  Siciliam  esset  medium  mare.  et  quia  hoc  Vergilius  noluit 
esse  fabulosum,  addidit  argumentum,  ut  quod  incerto  auctore 
ferebatur  vel  yerum  vel  yersimile  fieret;.  ait  enim  tantom 
aeyi  longinqua  yalet  mutare  yetustas.  multorum  enim  lo-  u 
corum  situs  et  facies  longorum  tempomm  vetustate  mu- 
tantur  et  recedente  natura  in  alias  formas  repente  Yertuntor. 
dixit  causam  quoque  pelagi,  ut  terrae  naturalem  speciem 
unam.  antea  posterius  diyiserit  in  duas  partis.  incipit 
dicere  cur  magis  tenenda  sit  laeya,  cur  deztera  Aigienda.ii 
sed  hic  adyert^ndum  est  tendentibus  ad  Italiam  dici  lae- 
vum  latus  et  dexterum;  ceterum  redeuntibus  sinistrom 
fit   quod  fuerat  dexterum:    hoc  ita  esse  probatur    ex  eo 

quia yitia  incipit  referre  lateris  dexteri, 

sinistri  etiam,  sed  facta  conparatione  vult  referre  quodM 
4201atus  videatur  esse  dexterius.  dextrum,  ait,  ScyUa  latus, 
laevum  inplacaia  Charybdis  ohsidet:  latus  et  obsidet  bis 
accipiendum  est  hoc  modo:  dextrum  Scylla  latus  obsidet, 
laevum  latus  Charybdis  obsidet.  Scyllam  primo  posuit, 
deinde  Charybdim,  verum,  ne  hiantem  faceret  dictionem^ » 
non  rediit  ad  Scyllam,  ut  ipsam  primo  describeret,  sed 
secutus  est  Charybdis  demonstrationem  et  sic  rediit  ad 
Scyllam.     vitium  ergo  Charybdis  fuit  tale:    two    barathri 


2  deducta  LR.  4  esse  LR  ed.  se  r  sese  nos.  |  sequi  qui 
om.  ed.  6  sicitaliae  LR  sidliae  r.  |  confirmat  ed.  |  se  LR 
sed  r  om.  ed.  10  longinquam  L.  18  dixit  causamque  LR 
d.  causam  r'  dixitque  c.  ed.  dixit  causam  quoque  noe.  |  et 
LR  ed.  ut  noB.  14  antea  LR  fuisse  additum  vult  r.  |  dixerit 
LR  dixit  r  divisit  ed.  diviserit  nos.  partis  LR  esse  divisafn 
additum  vult  r.  19  post  quia  spatium  qnattuordecim  litte- 
rarum  vacat  in  L  et  aliquid  excidisse  patet,  fortasse  hievum 
Sicilia>e  cf.v.  429  prinw  multa  inepte  interpol.  ed.  20  sinixtri 
LB.        28  mo  LR  atque  i.  ed. 


AENEIDOS  m  325 

ter  gurgite  vastos  sorhet  m  abruptum  fluctus  rursusque  sub 
awras  erigit  aHternos  et  sidera  verherat  unda,  utrumque 
pemiciosum  navigantibus,  aut  cum  sorbet  et  navigia  vorat 
aut  cum  ructat  et  excutit  in  altitudinem  rursus  de  summo 
5  in  ima  praecipitans.  dextri  quoque  lateris  quae  metuenda 
sint  monstrat:  Scyllam  caeds  cohihet  spehmca  latehris  ora  425 
exertantem  et  navis  m  saxa  trahentem,  [prima  hominis 
facies  et  pulchro  pectore  virgo  puhe  tenus,  postrema  inmani 
corpore  pistrix  delphi/num  caudas  utero  commissa  luporum.J 

10  huic  poetarum  more  formam  monstri  aliquam  adsignat 
adserens  eam  superioris  corporis  parte  humana  specie  de- 
monstrari  pube  tenus  hoc  est  usque  ad  inguina,  pro  pedi- 
bus  autem  habere  saevorum  animaliimi  genus  luporum 
feritate   armatum.     elegit  animalis   naturam  quae  semper 

16  habeat  famem  et  satiari  non  norit.  hoc  ergo  emissum 
longius  adseruit  navigia  trahere  in  saxa  ibique  disperdere. 
sic  quidem  poeta  posxiit,  ceterum  revera  locus  est  in  mari 
saxa  habens  latentia,  cuius  natura  sic  se  habet,  ut  de 
longinquis  partibus  navigia  trahat,  tracta  retineat  asperi- 

80  tate    saxorum    et   retenta   comminuat.    praestat  Trinacrii 
metas  lustrare  Pachyni  cessantem  longos  et  circimflectere  ^SO 
cursus  quam  semd  i/nformem  vasio  vidisse  suh  a/ntro  Scyl- 
lam  et  caeruleis  canihus  resonantia  saxa:  propositis  utrius- 
que  lateris  malis  et  conparatis  iudicat  melius  esse  ire  qua 

86  Charybdis  esset,  quoniam  levius  malum  altero  ftiit,  et 
laborem  subire  longioris  cursus  quam  conpendio  navigare 
per  Scyllam  et  videre  eam  semel.  non  sic  posuit  semel, 
quasi  videri  iterum  posset  alio  tempore,  sed  ut  plenius 
exprimeret  quid  esset  in  ea  periculi:  quam  nuUus,  inquit, 

80  iterum  videre  potest;  visa  enim  evadi  non  valet  quae  sic 
unumquemque    rapit,    ut    occidat.     praeterea,    siqua    est 


6  qua  R  quae  r'.  6  scyllam  LR  at  Sq.  ed.  |  hora  L. 
7  prima  —  9  luporum  deest  in  LR,  sed  explicatur.  12  usque 
om.  ed.  16  hahent  LR  haheat  nos  habet  ed.  16  disperdere 
LR  vel  discerpere  adn.  r.  17  s«  LR  ed.  sic  nos.  20  Tri- 
nacrii  om.  LR  add.  r.  26  longiores  R  corr.  r.  80  evadi 
LR  effugi  ed. 


I 


^   324         DONATI  mTERPE.  VERG. 

HclmQ  jf^udmMa,  vaH  siqua  fi4e.%  ammum  si  veris  inplet 
i3bApcllo,  ftnmn  iUud  tibi,  nate  dm,  l>n>5«e  omm^us  unum 
pro^dicmn  d  repekns  iterumque  iterumque  momho:  diotimiB 
rem  raa^ain  at  Aeneae  saluti  vel  maxiine  necessariain 
eam  primo  commendat  altis  sensibtis  tenaciter  retiuendam. 
si  igitnr  sentis,  inquit,  aliquid  me  habere  priidentiae:  hoc 
ad  eura  pertinet  qui  nondum  numinig  alicuius  potentia 
teneatur.  vati  siqiia  fides:  ecce  Tenit  ad  personara  vatis, 
si  habetur,  ait,  ulla  vatibus  fides.  aniraum  si  veris  in- 
plet  Apollo:  aut  ApolJo  vera  insinuat  consuJentibus  edi- 
cenda.  unum  itlud  tibi,  nate  dea,  proque  omnibiis  unum 
praedicara  et  repetens  iterumque  itemmqne  monebo:  unum 
dieo  pro  oranibus  hoc  est  pro  coraraodo  oranium  deside- 
riorum  nec  semel  hoc  ipsum,  sed  itemra  ac  saepius  monens, 
nEum  inquit,  ut  in  uno  ostenderet  non  ouerosura  ease  is 
praeceptura.  lunonis  magnae  pmmtm  prece  numm  adorat 
Lmmi  eane  voia  libens  domimmque  potentem  suppUd^us 
UOsupm-a  doniSj  sic  dmique  vidw  Trinacria  finis  Itaios 
mittere  reUcta:  docet  TF^ergHius  maioris  potentiae  inimicos 
obsequendo  potius  qaam  resistendo  posse  s^perari:  qua-  so 
propter  dat  HeleDus  mandata  et  repetita  commonitione  ^M 
iusinuat  lunonem  precibus  et  votis  esse  superandam,  sio  ^M 
posse  post  Siciliam  veniri  acl  Italiani,  si  placaretur  iUa 
quae  Troianonun  commodia  ire  obviam  nosset.  ht^  ubi 
delatus  Cymatam  acccsseris  Ufrhem  divifiosque  lams  et 
Avtrna  sonantia  siiviSt  insanam  vatem  uspieies:  insanara 
dixit  pleuam  numiois.  qtme  rupe  suh  ima  fata  cami  foliiS' 
445  que  m)tas  et  nofnma  mandat.  quaecumque  in  foUis  descripsit 
carfnina  virgo  digerit  in  numerum  atque  anlro  scdusa  re- 
Unquit.     Ula  ma/nent  inmota  locis  ncque  ah  ordine  e^uni. 


1  t?a#ia  (LQfra  vati)  R.  3  iterumque  semel  R  corr.  r. 

4  saJutis  R  corr.  r.  9  illa  ed.  15  et  in  LR  ut  in  r  ed. 

IS  mpTU  LR  corr.  r,  |  donis  LR  votis  ed.  SO  potimqtm 
E  p.  quam  r.  21  repetit  fit  ed.  22  i?mnuat  L  -ant  R  -am 
edF.  23  placeretur  LR  corr.  r  ed.  26  Cumaeam  ed. 


i 


^^^  26  tmanam  —  27  fmmmis  om.  B^  ^d.  m  marg.  r',  28  di-  ^tf 


AENEIDOS  m  325 

verum  eadem  verso  tenuis  cum  cardine  ventus  vnptilit  et 
teneras  turhavit  ianua  frondes,  numquam  demde  cavo  t;o-460 
Uta/ntia  prendere  saxo  nec  revocare  sitm  aut  iwngere  car- 
mina  curat:  inconsulU  abefwnt  sedemque  odere  SihyUae, 
5  morem  dixLt  Sibyllae  et  quo  in  loco  sit  et  quo  ordine 
singulorum  desideriis  respondeat.  sumit,  inqxiit,  folia,  illic 
responsa  conscribit,  ordinat  et  dimittit:  veniunt  homines, 
considerant  folia  et  futura  cognoscunt.  sed  hoc  habet 
mos  ipse  contrarium:    quippe  si  ventus   inplerit  fores   et 

10  ordinationem  foliorum  turbaverit,  pereunt  consulta  et  dubii 
remeant    qui    instructi  fuerant  redituri.     Mc  Uhi  ne  qua 
morae  fuerint  dispendia  tanU,  qu4imvis  increpitent  socii  et 
vi  cursus  in  altum  vela  vocet  possisque  sinus  inplere  se-  466 
cundos,  quin  adeas  vatem  precihusque  oracula  poscas,  ipsa 

16  canat  vocemque  volens  atque  ora  resolvat:  noli,  inquit, 
anxius  esse  de  mora;  licet  enim  clamitent  socii,  licet  ele- 
menta  suffragentur,  ne  naviga  prius  quam  Sibyllam  con- 
sulas;  proderit  enim  tibi  istiusmodi  tarditas,  ut  instructior 
abeas.     quis   esse   possit   huius  rei  fructus  subnectit:    Ula 

so  Uhi  Italiae  populos  venturaque  hella  et  quo  quemque  modo 
fugiasque  ferasque  lahorem  expediet  cu/rsusque  doMt  vene-^QO 
rata  secundos.    haec  su/nt  quae  nostra  liceat  te  voce  monerL 
ipsa,  inquit,  tibi  edicet  quae  ego  prohibeor  aperire,   sci- 
licet  quae  ingruant  bella,    qui  populi   e   diverso   venturi 

35  sint  et  quomodo  singulos  labores  vel  tolerando  transeas 
vel  superando  conpescas.  conclusit  Helenus  responsa  lae- 
tum  Aenean  dimittens,  etiam  hortatur  additis  vade  age 
et  ingentem  factis  fer  ad  aethera  Troiam.  fac,  inquit, 
ingentem   Troiam  pro   merito  tuo.     ingentem  ideo,    quia 

9  inpleret  LR  inpleverit  r  vel  inpulerit  adnot.  r'  implerit 
ed.         10  diibia  LR  -6n  r  ed.  13  vocent  LR  voce^  Bcripsi 

cum  ed.  interpr.  neutro  inclinat.  |   possesque  LR  corr.  r.  |    «t- 
mus  L.  14  portas  LR  poscas  r.  17  nec  naviga  LR  ed. 

ne  n.  r,  quod  recepi  propter  enim  (cf.  394).  |  portus  LR  prius 
r  ed.  18  prodenim  erit  L  proderit  enim  in  rasura  R. 

19  haJbeas  LR  aheas  r  ed.  22  secu/ndos  LR  sacerdos  i'\  \ 

moveri  R  corr.  r.        26  conpescas  LR  mitiges  ed.   |    respons' 
LR  coir.  ed.        27  additis  LR  his  a.  r.  |  age  LR  e*  au^^L' 


326  DONATI  INTEHPE.  7ERG. 

fecerat  Helenus  ipse,  sed  pBu-vam.  certum  facit  haec 
dieeDdo,  qnod  per  ipgum  Troiae  fortuna  evadat  ingeus, 
eo  ore  loctitug  est,  ut  et  vati^  officium  et  amici  intelle- 
gatur  inplesse;  aliqua  euim  dixit  futura  ut  sacerdos,  alia 
ut  amicus  monuit  eessantibus  partibus  vatis.  celerius  s 
redditur  sic:  quae  postquam  vatcs  sic  ore  effatus  amico  est. 
Haec  ergo  eum  benivolo  ore  fuisset  locutus  et  Aenean 
Meliter   instrusdsset,   muneribus   cumulavit.     dona    dehim 

46&awm  gravia  sedoque  elephajito  [imperat  ad  navis  ferrlj: 
fit  commemoratio  munenim  cum  ornatu  suo;  nam  species  w 
secti  eboris  et  multi  auri  pondus  signilicatum  ostendebant 
meritum  muuerum  quae  Heleuus  donavit  et  inssit  ad  navis 
ferri     stipafque  carims  ingms  argmfum:  largitorem  prae-  ^t 
cipuum  dicit,  qui  tantum  donasset  argenti  quantum  naves  ^^ 
nisi    stipatae    ferre    non    posseut.      Dodonaemqm    lebetas:  ib 
poculorum   genus   ferunt   esse   lebetas.     larkam  conseriam 
hamis  aurogue  triUcem  et  eonum  imignis  galeae  cristasque       i 
^omaniis,  arma  NeQpioiemi:   donayit  quae  opes  augerent  fl 
accipientis^  donavit  qnae  adversus  hostLLis  impetus  saiutem  ^* 
tuerentur.    singula  cum  decore  suo  posuit,  diceudo  quippe  lo 
consertam   hamis   hoc  est  pulchra  arte  perfeotam  et  auro 
insignera  et  galeam  comantem,     arma  Neoptolemi:  novis- 
simum  posuit  cuius  ejssent  arma,  illius  scilicet  qui  captivos 
habuit   Troianos   et   Troiam   vicerat,   quo   esset   iusultatio 
arma  vietum  possidere  victoris.    suni  ei  sua  dona  parentix  n 
dedit   etiam  Anchisae   sua   dona,  id   est   qiiae  aetati  eius 

470ioerito  convenirent.  addit  equos  additque  duces:  dedit 
equos  cum  ductoribus  suis.  remigit^m  supplet;  quiequid 
remigiis  deerat  ipse  couplevit.    sodos  slniul  instruit  armis 


10 

I 


2  fortunme  vates  inquam  LR  fortuna  succresceret  t\  t.  r' 
fmiunae  resurgent  i\  i.  ed.^  Bsd  vates  inqnam  cormptum  esBe 
patet:  fortuna  evadaf  i^igem  noB.  4  aliqua  —  alia  LB  alia 

—  alia  t\  aliqua  —  cdiqua  ed^  5  monuit  LR  m.  ut  ed. 

4j  redditura  sit  LR  ed.  redditu/r  sic  ttos  (i.  e*  coniunctum  aacer* 
dotia  et  amici  officium).  9  imperut  —  ferri  deeat  in  LR,  sed 
exphcatur.         11  sigmficatum  LR  insigne  ed.  IS  fieri  LK 

/Sm'  r.  15  dodoneo$que  lebeas  ^ynSi^  Xebctasi'^  LE,         20  d!e- 

^ro  ed,         21  confectam  ed.        %1  dedit  \iU  aM\t  fe^. 


4 


J 


AENEIDOS  m  327 

nullum  nisi  muneratuin  reliqoit  dans  quod  conpetebat  for- 
tibus  yiris.  interea  clmsem  veUs  aptare  iuh^at  Anchises: 
Helenus  in  officiis  religiosis  fiierat  oocupatus,  cum  autem 
haec  ageret,  iubebat  suos  Anchises  parare  navis  et  aptare 

5  navigationi  necessaria  hoc  est  apte  congrueque  disponere. 
fieret  vento  mora  nequa  ferenti:  cur  iuberet  dixit:  ne  fieret 
mora  suf&ragantibus  ventis.  quem  Fhoebi  interpres  multo 
conpdkU  honore:  hunc  Helenus  honorificis  verbis  adloque- 
batur,    continentibus    scilicet   laudem.     dicitur  laus  ipsa: 

10  coniugio  Anchisa  Veneris  dignatt  sttperbo:   non  quo  ipse  476 
quasi  potior  dignatus  sit  iungi  matrimonio  Veneris,   sed 
quod  dignus   esset  inventus   qui  ei  iungeretur  quae  esset 
filia  lovis.    hoc  locutionis  genus  et  in  pnmo  libro  (335) 
posuit    dicens    „haut    equidem    tali    me    dignor    honore^S 

16  cura  detm,  id  est  quem  dii  amarent,  probatio  huius  dicti: 
bis  Pergameis  erepte  ruinis.  qui  cimi  esset  debilis,  non 
semel,  sed  secundo  etiam  liberatus  sit  periculis  patriae, 
in  qua  ceciderunt  viri  fortes.  dicendo  bis  ostendit  non 
eventum  fuisse  vel  casum,   sed  favore  numinum  esse  ser- 

20  vatum.  ecce  tibl  Ausoniae  teUus:  hanc  arripe  velis.  et 
tamen  hanc  pelago  praeterlabare  necesse  est:  Aeneae  dixe- 
rat  longe  esse  Italiam,  verum  ne  taedium  senex  pateretur 
longam  sperans  superesse  navigationem,  sollicitudinem  eius 
relevat  spondendo  proximam  et  usus  est  dicto  ecce,  quasi 

25  iam  manu  teneri  potuisset  aut  oculis  cemi.  licet  sit,  in- 
quit,  proxima,  usque  adeo  ut  demonstrari  et  videri  possit, 
tamen  conprehendi  non  potest;  nisi  ad  eam  fuerit  navi- 
gatum.  hanc  arripe  velis:  facilitatem  nitendi  voluit  de- 
monstrare.    Ausoniae  pars  iUa  piocul  quam  pandit  Apollo: 

30  quod  ait  ecce  demonstrantis  est,  hoc  est  quod  conplevit 
dicendo  partem  esse  Italiae  quae  templum  praeferebat 
ApoUinis.     constabat    autem    longe    non    esse    discretum 

6  congrueque  LR  et  congrue  ed.  |  disponens  LR  corr.  ed. 
6  iuberet  LR  fieret  ed.         10  quo  LR  quod  ed.         11—12  sed 
quo  LR  8.  quod  is  ed.  s.  quod  nos.        12  qui  ei  LR  cui  ed. 
15  diei  L  dei  R  dicti  r'  ed.         21  proctcrlabere  x.       ^^:  xcvi^- 
lat  B.  corr.  r.  /  et  usus  LR  et  om.  ed. 


358  DONATI  INTERPR.  TE51G. 

quod   d  trari  poterat   et  videri,     ecce  ApoHo   consu- 

litur   e;,   .^^i  ondetj  ApoUo   deos   penatis   facit   loqui   cmji 
Aenea,  ne  ad  Ortygiajn  redeat,  Apollo  niinc  Italiam  mon- 

4S0strat.  vcuk^.  ait,  o  fetix  nafi  pietatc:  ornamentiim  totius 
landis  aervavit  ad  finem,  felicem  iudicans  eum  qui  haberet  5 
filium  tanta  pietate  praestantem.  usque  adeo  quod  sum* 
mum  fuitj  ut  dictimi  est,  Hervavit  ad  finera,  ut  nihil  de- 
liiiic  addtderit  quod  pertmeret  ad  laudem.  minuitur  enim 
meritum  laudia  et  cadit,  si  post  praecipua  et  magna 
meriti  inferioris  aut  deiecta  iungantur,  quid  uUra  pro-  is 
vehor  et  fundo  surgmtis  df^nwror  austros?  venti,  inquit, 
flant;  non  debeo  fabulis  longio  }ug  iomoraxi  commodum 
vestrum,  nec  minm  Andromaeh  digressu  maesta  supram 
feri  pichiratas  auri  suhtegmine  vtstts  ti  Phr^giam  Aseamo 

485  ehlami/dem  n^c  eedit  hanori  textiiihusque  oneraf  donis  eu^  15 
talia  fatur:  Ajodromache,  iuqoit,  tristig  de  suorum  supremo 
abscessu  ferebat   vostes  Ascanio   subtegmine  variatas  hoc 
est  filo  auro  incluso  distinctas.     cum  dicit  qualis    et  non 
dicit   quantas   neque   eas  ipsas   specialiter  numerat,    plus 
voluit  in   generalitate   sentiri   quam   forsitan   fuerant.     etw 
Phrygiam  Ascanio  clamydem  nec  cedit  honori:  duo  merita 
posuit  chlamydis,  unum  quod  esset  Phrygia,  quae  res  dare 
potuit  usuro  solacium,   quia  veniehat  illa  ex  originaHhus 
terris,    alterum    quod    tantae    gratiae    fuit,    ut  honori  et 
merito   conveniret  Ascani:    nam   digna  fuit  qua  uteretur » 
talis,   dignus   etiam  Ascanius   qui  tantam   rem  adplicaret 
usibus  suis.    hoc  moraliter -positum  est;  sunt  enim  plerum- 
que    nonnulli    qui,    cum  ipsi   sint  humiles   atque   deiecti, 
utantur  vestibus   quas   defoi-ment,   sunt   qui  cum  vestibus 
suis  pari  honore  contendant:  in  Ascanio  igitur  et  chlamyde  so 
par  meritum  fuisse  laudatum  est.    chlamys  sola  specialiter 


1 — 2  consuletur  et  respondit  LR  corr.  r  ed.         4  nati  om. 
LR  add.  L  II  man.  r'.  5  indicam  ed.  10  aut  om.  ed. 

14  mhtemine  LR,    sed   infra  mhtegmine.  18  auro  LR 

aureo  ed.    |    cum  LR  c.  dicit  quale  ed.  d.  qu,  del.  ed.  post 
19  eas  om.  ed.    |    plus  LR  pl.  enim  ed.  29  utwntw  ed. 

31  clamis  soJa  LR  chlamydem  solam  ed. 


AENEIDOS  III  329 

laudari  commeruit,  cetera  generaliter.  textilibusque  onerat 
donis  ac  talia  fatur:  in  Heleni  parte  dixit  stipatque  ca- 
rinis,  hic  dixit  onerat.  Helenus  donat  argentmn,  lebetas, 
galeam,  loricam,  arma  personis  apta  fortioribus,  ipse  quo- 

6  que  vir  fortis;  noverat  enim  quis  cui  quid  dare  debuisset. 
donat  autem  puero  mulier  in  vestibus  universa:  hae  enim 
conveniebant  utrique  personae.  cum  autem  offerret  Ascanio, 
addidit  etiam  verba  plena  religionis  et  quae  animi  beni- 
volentiam   apertius   demonstrarent,   commendationem  quo- 

10  que  continentia  et  dantis  et  munerum.  accipe,  inquit,  et 
haec,  mamiwm  iibi  quae  monumenia  mearum  sint,  puer,  et 
longum  Andromachae  testentur  amorem:  duas  partis  mune- 
rum  fecit,  unam  quae  in  antiquis  opibus  fuisset  quaeque 
esset  confecta  manibus  alienis,  in  qua  chlamys  auri  sub- 

15  tegnoine  variata,  alteram  quae  non  tanti  pretii  fuisset, 
esset  tamen  manibus  confecta  largientis.  cum  ergo  has 
quoque  offerret,  ait  accipe  et  haec  hoc  est  praeter  chla- 
mydem  et  praedicta  accipe  etiam  haec  quae  confeci  ipsa 
manibus  meis,   ut  haberet   alterum   quod  esset  in  pretio, 

80  alterum  quod  omnia  religione  praeveniret  nec  consideraret 
quid  datum  videretur,  sed  respiceret  potius  personam 
dantis  et  adfinitatis  adfectum.  addidit  Andromache  con- 
iugis  Hectoreae,  hoc  est  si  pretio  suo  meritum  apud  te 
ista   habere  nequiverint,  habeant  saltem,  quod  has  donai 

85  Andromache,  uxor  Hectoris,  avunculi  tui;  huius  quippe 
necessitudinis  commemoratione  fiet  amoris  nostri  memoria 
in  tuis  sensibus  diutuma.  cape  dona  exirema  tuorum: 
libentius  accipi  debent  quae  tibi  offerunt  tui  dandi  occa- 
sionem  aliam  non  habituri.   manuum  tibi  quae  monumenta 

so  mearum    sint,    puer,    et   longum    Andromachae    testentur 


1  laudari  commemoravit  LR  laudatur  c.  r  laudari  comme- 
ruit  nos  cf.  606.  5  quis  cui  quid  LB  quod  cuique  ed. 

6  haec  LR  ed.  hae  nos.  7  conveniebat  LR  'hant  ed.  12  An- 
dromxiche  ed.  -es  ed.  post.  14  esse  R  esset  r.  17  afferret 
ed.  19  meis  L  suis  R  corr.  r.  20  nec  LR  non  ed. 

30  ex  longum  R  corr.  r.    |    andromache  LR  ed.  -es  ed.  post, 
testantur  R. 


B30  DONATI  INTERPR.  VERG. 

amorem  hunc   habent  intellectiim:    qiiia  puer  es  et  spffro 
te   diu   victurum,   poterit   apt^   esse   amoris   mei  diutuma 

49amemorij..     o  fmhi  mla  mei  super  Asfyanadis  imapo.    sk 
omhs,   sic   Hle   maniis,    sie   ora   ftrebat  et  nunc  aequali 
tecum  pubescerci   aevo:    miBerabilis   yoi   eiua  qcae  fili  sui  5 
similitudinem    videbat    in  Ascanio.     tu,   inquit,    solus   ei 
qui  fili  mei  similitndinem  portas;  denique  qualis  tu  oeuloa 
habes   et  mauuB   talis   etiam   iUe   habuit,    sic   fuit   omiiis 
facies   eius  ut  tua,   aetas  quoque  consimilis  teeum  pube- 
sceret,  si  in  hoc  tempns  mansisset  lEColumis.    dum  gemit  la 
fili    meraoriam,    dum    dolores    suos    raiseranda   voce   pro- 
sequitur,   prodidit   eausam  liberalitatis  suae;    arbitrabatur 
enim   quae  tanta   conierebat   ei   qui  Astyanactis   similitu-^B 
dinem   ferret  uon   se   ertraxio   donare,   sed  fiUo.     hos  e^a" 
di^redims  lacrimis  adfahar  ohortk:  ego,  inquit,  recessurus  is 
a  civibus  bonis  ac  religiosis,  ab  his  qui  iuxta  me  ac  meos 
tam    liberales    estitissent    non    potui    abire    siue    pectoria 
morsu;  uam  quantum  maeroris  auimi  gererem  testabantur 
oculi    mei    obortas    laerimas    ingeuti    ubertate    fimdentes, 
obortas   dixit,   scilicet   non  coactas  aut  cum  aliqua  flendi  to 
cogitatione  prolatas*     iater   ipsas   tamen   lacrimas    huius- 
modi   verbis   adfatus   utmmque  sum,   hoc  est  Helenum  et 
Andromachen:  viviie,  fdices  qtdhis  cst  foHuna  perada  iam 

495  sm.  nos  alia  ex  aliis  in  fata  voeamur:  vohis  parta  guies, 
nullum  maris  aequor  arandnm  arva  negtie  Ausmiae  semper  n 
cedentia  retro  quaerenda.  effigiem  XantM  Troiamque  Pi^ 
ddis,  quam  vestrae  fecere  fnanus,  meUoribus  opto  auspidis, 
et  quae  fuerit  minus  ohvia  Grais,  optimam  occasionem 
poeta  repperit  qua  definiret  quid  ait  feliciter  viyere. 
feliciter  est  vivere,  inqmt,  manere  otlosum  m  uuo  loco  »o 
et  adversa  fortunae  ulterius  uon  timere.  admiraada  eon- 
ceptio   dictionis;    Aeueas   enim  fortunam  suara  gravem  ©t 

3   ei  ppar  R  mei  sup&r  r.  5  quia  R  quae  r.  6  in^M 

Ascanio  —  7  portas  om.  ed.  7  fiUi  mei  R  fijium   ei  L, 

14  eMramo  ed.  16  ah  kis  LR  et  ab  h.  edF.    |    iuxta  LR 

erj^  ed.        18  animo  ed.        l^  affectt*«  R  affatus  i.        30  e^i 

mvere  XrE  vimre  e^  edF. 


A 


AENEmOS  m  331 

satis  adversam  felicitati  conparat  alienae.  denique  totus 
in  eo  est  ut  singula  cum  singulis  conferat.  felices  estis, 
inquit,  et  beatam  ducitis  vitam  quorum  infortunia  trans- 
acta  sunt  et  mala  consumpta:    proinde    viyite,    quoniam 

5  vobis  vitae  delectatio  et  otium  superest.  nos  enim  vitam 
ducimus  miserandam  qui  trahimur  per  incerta.  vobis  pro- 
venit  quies  pleno  successu  nec  ingruit  feta  periculis  navi- 
gandi  necessitas.  vivite  qui  estis  a  mea  infelicitate  discreti 
nec  mecum  quaeritis  Italiam,   quae  tantum  recedit  quan- 

10  tum  eam  nos  insistendo  persequimur.  non  ita  posuit  arva 
retro  cedentia,  quod  vere  possibile  esset,  sed  ut  exprimeret 
eius  hominis  taedia  qui  per  tot  annos  tantis  laboribus 
consumptis  nondum  inveniebat  quo  pervenire  cogebatur. 
effigiem   Xanthi   Troiamque   videtis,    quam  vestrae   fecere 

15  manus;  habebant  enim  nomina  originalis  terrae,  quae  id- 
circo  addiderant,  ut  amissae  veritatis  adfectum  simulato- 
rum  vocabulorum  nuncupatione  pensarent.  quam  vestrae 
fecere  manus;  gratius  est  enim  et  dulcius  quicquid  per 
nos   fabricatur   aut  surgit.     melioribus    opto    auspiciis    et 

30  quae  fuerit  minus  obvia  Grais,  ne  memoria  nominis  Troiae 
quod  adversis  fatis  penitus  interierat  aliquod  alterius 
Troiae  omen  simile  nasceretur,  addidit  dicens  fecistis 
quidem  Troiam,  sed  opto  ut  melioribus  fatis  sit  condita 
nec  habeat  aliquando   obvios   Graecos   aut   eorum  faciem 

25  noverit,  quod  malum  facile  potuit  nasci  et  accedere  con- 
stitutae  in  partibus   suspectis.     sed  hoc  obtinuit   ne   ali- 
quando  fieret.    si  quando  Thyhrim  mdnaque  Thyhridis  arva  600 
intraro  gentiquc  meae  data  moenia  cernam:    si  umquam. 


2  in  eo  om.  R  add.  r.        3  inporfunia  R  corr.  r.        7  feta 
LR  plena  ed.  8  quietis  R  qui  estis  i\  9  discedit  ed. 

10  potuit  LR  posuit  r'.       13  co  LR  qu>o  r  ed.        16  numinutn 
LR  edl  nomina  i   edF.  19  surget  R  corr.  r.  20  nemo 

nominis  LR  we  nominis  r  memor  n.  ed.  ne  memoria  n.  nos  {mo 
ex  memoria  truncatum  in  archetypo  fuisse  videtur  ut  multa). 
2t  quod  LR  qua^  ed.  |  aliquod  LR  ne  dl.  ed.        22  nomen 
LR  ed.  ome%  nos.        24  faciem  LR  ed.  ociem^        *lfe  cfcil\xvu\\. 
LR  ed.  optavit  r  m^cio  an  recte.        ^l  ihcbrim  V^. 


332  DONATI  INTERPE.  VERG. 

inqmt,    Tiberim    yidere    contigerit    et    agros    Italiae 
moenia  quae  nobia  fatomm  ratioue  dicuBtur  esse  decreta. 
cmn    dicit   si   quando,    ostendit  plus   esae   in  proximitatis 
desperatione,    quoniam    superius    dixit    Italiam    sequimur 
fugientem.     cognatas    urbis    olim    poptilosque    propinquos,  i 
Epiro  Eesperiam,  quibus  id(m  Dardanus  auctor  atque  idem 

505  cQst{^f  U9tam  fademus  utramque  Troiam  animis,  maneat 
nostros  ea  cura  nepotes:  etsi  nos,  inquit^  per  longa  regio- 
num  divortia  fortima  conpellit,  tamen  animomm  potest 
esse  indivisus  adfectus ;  cum  enim  uno  generis  auctore  lO 
mtainur  sintque  nostri  ad  quos  speramus  nos  esse  ven- 
turos,  fiet  ut  vestra  Troia  et  nostra  animomm  religione 
nectatur,  quibus  enim  iu  adversis  eiusdem  casus  con- 
sortium  fuit  debent  feliciura  quoque  temporum  prosperi* 
tate  coniungi.  maneat  nostros  ea  cura  nepotes:  nostrosift 
studiosius  imitari  quod  viderint  nos  esse  sectatos, 

Frovehimur  pelago   tncma   Cfirauma   iuxta,    unde  iier 
Italiam  cursmque  bremsimtis  [u^dis]:   ut,  inquit,  pelago 
provecti  sumus  hoc  est  porro  vecti,  ad  eujn  veiiimus  locum 
qui  non  longo  cursu  abesset  ab  Italia.    sol  ruit  hihrea  ei  so 
iimntes  umhrantur  opaci:  eiapsus  fuit  dies  ex  maxima  parte. 

tili)  sternitmir  opiatae  grfmio  tvUuris  ad  undam  sortiti  remos: 
remis,  inquit,  ad  litus  acceasiraus,  passimg^ie  in  litore 
sicco  corpora  mramus,  fessos  sopor  inriffat  artus:  in  ipso 
illo  Htore  refectis  ex  cibo  corporibus  quievimuSj  mox  vero,  i& 
ut  fessoa  artus  solet,  somnus  tenuit,  necdnm  orhefn  mediimt 
nox  horis  acta  subibat,  hatd  segnis  strato  surgit  Fvdinunis 

515  d  omms  explorat  ventos  afqtte  aurihus  aera  eaptai,  sidt 


1  tibrim  LR   Th^tftirim  ed.  S — 4  proscintitate  despera^ 

tiQnia  edF.  5  eognatasque  ed*  6  epyro  L.    |    hesperi^m 

LR  (scil.  propinquam)  Hesperia  ede  7 — 8  n^tros  mafieat  ed. 
corr*  ed.  poat.  8  regimum  LR  regnomm  ed,  10  effecim 
LR  corr.  ed.  11  sifitque  —  venturos  om>  ed.  11  unde  est 
iter  contra  metrum  r.  18  undi&  deeat  in  LE  add.  ed. 

91  fuit  om.  E  add.  t\  25  iUe  LR  ilto  ed.    |  Jlsmwus  LR 

vel  sedimua  in  marg,  adnot.  r'  setimus  ed,  quiemmm  hob, 
27  hofTzs  LR 


ertM 


J 


AENEIDOS  m  333 

cunda  notat  tadto  Idbentia  caetoi  Arctwrum  [pluviasque 
Hyadas  geminosque  Triones  armatumjque  awro  circidimspicU 
Oriona:  officittm  solliciti  peritique  et  diligentis  gubema- 
toris  expressit.  quod  enim  periinebat  ad  eius  curam, 
6  eyigilayit  conpetenti  tempore,  quod  ad  peritiam,  sidera 
onmia  inspexit,  quod  vero  ad  diligentiam,  exploravit  imi- 
versa.  Triones :  quidam  volunt  quasi  Yergilius  de  nomine 
ipso  aliquid  detraxerit,  cum  hoc  solo  nomine  vocitentur 
signumque  habeant  ex  numero  stellarum  additum  nomini. 

10  sive  igitur  dicamus  Triones  sive  Septentriones,  eo  redigitur 
res,    ut   utrumque    sit   integrum.     postquam   cuncta    videt 
cado   constare   sereno,   dat   clarum  e  puppi  signum,   nos 
castra   mcvemus,    hoc  est  navigia.     temptamusque   viam:  620 
primo  enim  quibusdam  temptamentis  initium  sumitur  na- 

16  vigandi,  ut  naves  in  altum  producantur.  et  velorum  pan- 
dimus  alas:  velorum,  inquit,  spatia  et  angulos  aperimus. 
usurpatum  -est,  ut  alae  dicantur  velorum  quibus  volari 
possit  in  pelago.  inde  est  quod  alio  loco  (124)  ait  „lin- 
quimus    Ortygiae    portus    pelagoque    volamus".      iamque 

io  rubescehat  stellis  aurora  fugatis,  cwm  procul  ohscuros  collis 
humilemque  videmus  Italiam,  non  quia  natura  sua  humilis 
erat  atque  depressa,  sed  quia  etiam  illa  quae  alta  sunt, 
cmn  navigantibus  longe  apparuerint,  esse  videntur  humilia. 
Itdliam  primus  conclamat  Achates,  Italiam  laeto  sodi  cla- 

%h  more  saVutant:   gratulabantur  se  repperisse  Italiam,  quam 
per  tot  annos  quaesitam  invenire  nequiverant.    tum  pater626 
Anchises  magnum  cratera  corona  i/nduit  inplevitque '  mero 
divosque  vocavit  stans  celsa  in  puppi:  ob  id,  inquit,  quod 
visa  esset  Italia,  pater  meus  diis  vota  solvebat.    dii  maris 


1  plmiasque  —  2  armatutn  om.  LR.  2    arcturumque 

Bcripseront  LB  coir.  ed.  9  numini  LR  ed.  12  e  om. 

ed.  17  volare  LB  corr.  ed.  21  quia  B  qua  L. 

24  Italiam  bis  ed.  alterum  del.  ed.  post.  28  in  vota  vo- 

cavit  LB  edl  in  vota  del.  edF  nec  sequitur  ex  interpreta- 
tione  ut  Don.  legerit  quod  versus  respuit,  potuit  vota  solvebat 
propter  magnum  cratera  etc.  scribere:  spuria  verba  ex  7,  47r 
irrepserunt. 


334  DONATI  INTEEPR.  YERG. 

d  terrae  tempesiatu/mque  potentcs:  dii  maris,  dii  terraej 
dii  tempestatum  potentes.  ferte  viam  vento  faedem  ^ 
spiratf^  secundi,  ^oc  est  Tiam  facilem  praebete  per  maria 
et  favorem   Teatmm   temperato   flatiium  suffragio  comnio- 

630  date.    ecce  accedit  petitionis  frnetus.     crelrescunt,  iuqiiit,  i\ 
optatae  aurae:    natiirali   more    dixit;    am*a   enim   naseitur,   | 
eum  piimum  exoritur  lus,  qiiam  supra  induxit  nascentem,   I 
quo   aecedeBte   crebrescit   ventus.     portmque  patesdt  iav' 
p^ropior  templufmiue    apparet  in  arce  Mifia%^ae:    in   aicej 
ait,    hoc    est   in    altitudine    templum    Minervae    apparet  \i 
veia  leQunt  socii:    hoc  verbum  nautis  est  familiare^    nam 
fones    et    vela    eujn    colligunt  yel   aliqtia   loea   transeunt^ 
legere    appellant.     et  proras    ad  Ut4>ra  torquent:    arrepU 
enim   statione   fida   oportiinum   fuit   descendere  refectioais 
causa.    deacriptio  portus  qui  venientibus  occurrerat:  pmius  \i 
ah  euroo  flmtu  curvatus  in  arcum,  oUcdae  saha  spummU 

535  aspargine  cauies,  ipst  latei,  fftmino  demittunt  hracehia  mim 
turriti  seopuli  refugitque  ab  litore  ttmplum:  portum  ipsam 
non  humana  industria,  sed  natura  procuraverat^  nam  ab 
oriente  sole,  qua  maris  fluetibus  iufestari  potuit,  magnasN 
obiecerat  cautes,  quae  violentiam  mariB  exceptie  fluctibui 
frangerent  spuma  tantum  apparebat,  quae^  cum  nulhua 
esset  virtij.tis,  nocere  non  poterat  ipse,  Luquit,  portas 
latet,  hoc  est  cum  saeyiunt  fluctus,  cum  procellae  universa 
perturbant,  ipse  nescit  quid  agatur  in  pelago,  sic  enim  i\ 
eius  est  situs,  ut  venti  illiun  quamvis  validi  reperire  nOE 


1  —  2  pofit  lemma  dii  —  potentes  atramento  scriptum  dii 
ma/ris  dii  terrae  dii  tempestatumque  potentes  rubro  colore  lem- 
matis  instar  scripsit  L  eadem  praebet  R  om.  ed. :  interpretatio 
est  Donati  more  suo  dii  ter  accipiendmn  esse  docentis,  sed 
qu£  ex  lemmate  inepte  repetitmn  delevi.  13  vela  legtmt  socii 
lemmati  praefixit  ed.  deest  in  LR.  14  scendere  LR  ascen- 

dere  i  descendere  ed.  cf.  10,  283.  16  sequitu>r  ante  descripiio 
interpol.  ed.  fit  malim.  16  euro  LR  eoo  r  ed.  17  aspergine 
ed.  IS  ab  liR  a  ed.  (et  infra).  20 — 21  magna  suhiecerat 
LR  magnae  se  subiecerant  r'  magnas  natura  subiecerat  ed. 
magnas  ohiecerat  nos.  23  portus  om.  ed.  24  comsaeviunt  R 
corr.  r.         26  validis  R  corr.  r. 


AENEIDOS  m  335 

possint.  procurat  eius  tranquillitatem  altitudo  saxorum, 
quae  in  modum  bracMorum  utrimque  proiecta  contra 
procellas  et  turbines  quasi  adversus  hostis  murum  prae- 
stant.    refugitque  ab  litore  templum:  constitutis  in  portu 

.  5  eodem  templum  non  apparet;  obsistentibus  enim  scopulis 
in  inmensum  ductis  videri  non  potest.  quattuor  hic,  pri- 
mum  omen,  equos  in  gramine  vidi  tondentis  campum  late: 
speciosum  dictionis  genus;  non  enim  dixit  vidi  equos  in 
campo  latissimo  gramen  tondentis,  sed  vidi,  inquit,  equos 

10  in  gramine  tondentis  campum  latissimum,  et  cum  non 
dicit  quibus  aliis  herbis  pascerentur,  ostendit  sola  illic 
gramina  fuisse.  candore  nivali:  ecce  in  equis  quod  omcia 
quattuor  fuerant  et  coloris  nivei,  constituti.  in  magna 
alimoniae   substantia  et  lata  in  ubertate    camporum.     at 

15  paier  Anchises  hellum,  o  terra  hospita,  portas,  hello  ar- 640 
mantur  equi,  heUum  haec  armenta  minantur:    pater,   ait, 
meus  Anchises    fiducia    scientiae    suae    mox   pronuntiavit 
equorum    visum    bella    portendere    hac    coniectura,    quod 
equis  eatur  ad  bellum.    confirmatio  adsertionis  ipsius  fuit 

so  et  plenissima  pronuntiatio  qua  additur  bellum,  o  terra 
hospita,  portas,  bello  armantur  equi,  bellum  haec  armenta 
minantur.  ridicule  hic  quidam  coniciunt  quod  Anchises 
exemplo  equi  ductus  per  quem  periit  imperium  Troiae 
pronuntiaverit  equos  istos  bellum  significare.     sed  falsum 

25  est;  idem  quippe  iudicium  suum  ex  interiore  scientia 
prolatum  sequenti  et  contraria  disputatione  dissolvit  di- 
cendo  sed  tamen  idem  oUm  curru  succedere  sueti  quadru- 
pedes  et  frena  iugo  concordia  ferre:  nonnumquam  solet, 
inquit,  hoc  ahimalium  genus  et  ad  currum  iungi  et  iuga 


2  proiectae  LR  ed.  4  rugitque  R  corr.  r.  6  in  LR 

et  in  r\  \  ducitis  R  corr.  r.  7  in  om.  R  add.  r.  |  tundentis 
(et  infra)  LR.  |  latesimum  LR  (ex  interpr.  irrepsit)  latissimum 
deinde  late  corr.  r.  12  omnia  LR  omnes  r  ed.  (potest  omnia 
pro  omnino  posuisse  ad  exemplum  Vergilii  4,  668).  13  colores 
nivei  LR  corr.  r'  colore  niveo  edF.  14  a^  LR  et  ed.  et  optimi 
Verg.  libii.  20  qua  LR  quod  ed.  27  fidem  L  //idem  cum 
ras.  R.  I   sucddere  LR. 


portare  et  frena  concorditer  ferre:  quo  genere  reduotM 
in  aliain  partem  spes  d  pacis  ait  qnomodo^  mquit^  signi- 
ficant  beOum  pacera  quoque  significare  possunt,  dixit 
quemadmodiim  yaleant  etiam  spem  pacis  ostendere^  quoa- 
iam  signa  pacis  '  sunt  quae  de  numero ,  de  curm  et  de  i 
frenija  ostendit,  pronuntiatione  tainen  duplici  atque  diversa 
ntramque  fecit  incertam.  kim  nmnifm  saneta  precamnf 
PaUadls  arnmonae,  qifae  prima  accepii  ovantis:  accadebnt 
his  omiiibiis  signis  demonstrantibus  per  coniecturas  belluni 
quod  terapliun  armatae  Palladis  oceurrerat,  quae  naerito  n 
rogabatur  ut  prosperum  faceret,  si  quid  forte  imninere 
possit  adversi,  et  ovantis  dimitteret  quos  ovantis  exceperat 
5ib€t  capita  ante  aras  Thryffio  velamnr  ami^tu:  rogabamue, 
inquit,  velatis  capitibus  ante  aras  more  patrio  stantes. 
ante  aras  dixit,  nt  ostenderet  non  solas  preces  fuisse  \l 
verum  etiam  mnnera.  aras  disit  fuisse  in  navi,  quae  non 
erant,  ut  ostenderet  arara  dici  posse  ublcmnque  saerificatur, 
pracctpUsque  Heleni,  dederat  qttae  maxima,  rite  lu^ani 
Argime  iiissos  adolemus  honorcs:  memores  ait  praecepto- 
mm  Helem,  quae  maxime  curanda  et  semper  retinendin 
mandaverat.  Iiiuoni  Argivae,  boc  est  quae  apud  Graecos 
praecipue  colebatur  vel  Graecis  favebat.  iussos:  ostendit 
necessitatem  faeieiidi  fuisse^  non  voluntatem.  ^M 

Haut  mora,  eoniinm  p^^fedis  ordine  voOs  wmua  w^€hH 
fnrum  ohverfimus  anfemnarum:   perfecto,  ait,  votorum  op-ti 
dine   submota   orani   mora    obvertinius    velatas    antemaas,— 
ut    cnrsum    navibus    mutaremus.     ¥elatas    antemnas   din^f 
quae  tenerent  vela,    dicit  cauaam  propter  quam  hoc  fete-^ 

1550  runt:    Graiupemmique  domos   suspectaque  Unquhnus  araa.     , 
r  1  sedmtm  ed.  2  sjies  €*  LR  sp.  est  r'  (ef  confinnant 

qmque  et  etiam  in  interpr.).  5  numm^o  LR  fnunere? 

I     8  accedebat  LR  oni.  ed.  13  aram  LR  ed.^  sed  in   interpr. 

f     aro*,  qnare  eorrexi.   |   mla  R  velamur  r'  veJamus  r'\  |   amictui 
R  eorr.  r'.  16  aras  LR  qmque  inepte  add.  ed.  19 

I     holemm  LR.        22  iussog  hli  adolemus  homres  et  hoc  dicei 
\     quaere  in  marg.  adnot.  r  :  uiliil  desideratnr.       24  vekttamwuW 
I     LR  corv.  r. 


AENEIDOS  in  337 

quae  enim  suspecta  sunt  dimitti  debent  quam  videri.  iam 
nomina  locorum  exequitur  quae  transierunt  vel  quae  eva- 
serunt.  hinc  simis  Herculei,  si  vera  est  fama,  Tarenti 
cernitur,  attoUit  se  diva  Lacmia  coni/ra  Caulonisque  arces 

i  et  navifragum  Scylacemn,   tmn  procul  e  fludu   Trinacria 
cernitur  Aetna  et  gemitum  ingentem  pdagi  pulsataque  saxa  656 
audimus  longe  fractasque  ad  litora  voces  exvdtantque  vada 
atque  aestu  miscentur  harenae:   more  suo  multa  superflua 
descripsit,  ut  ad  eum  locum  veniret  qui  fuerat  necessarius. 

)  debuit  enim  partis  Charybdis  tangere,  ut  responsorum 
Heleni  fides  aperte  ostenderetur.  hanc  primus  Anchises 
intellexit;  ipse  enim  dixit  ninnrum  hic  Ula  Charyhdis,  hos 
Helenus  scopulos,  haec  saxa  horrenda  canebat  parum  fiiit 
loca  intellexisse,  nimtiasse  etiam,  dat  quoque  in  praesenti 

\  consilium,  ut  evadi  potuisset,  dicens  eripite,  o  sodi,  pa-^QO 
riterque  insurgite  remis,    socios  non  frustra  appellavit;  in 
conmiuni   enim   periculo   omnibus   fuerat   laborandimi,   ne 
simul   omnis   sorberet   Charybdis,   quasi  diceret  pro  vobis 
facietis,    quod    periculorum    praesentiimi    participes    estis. 

)  haut  minus  ac  iussi  faciunt:  confestim,  ut  iussi  sunt, 
fecerunt,  quippe  adversus  praesentem  et  maximam  vim 
«eleres  et  maximi  omnium  conatus  fuerant  necessarii 
quorum  periculum  fuit.  primusque  rudentem  contorsit  lae- 
vas  proram  Palvnurus  ad  u/ndas,     laevam  cuncta  cohors 

i  remis  ventisque  petivit:  Palinurus  in  hac  causa,  quem  ob- 
servabant  universi,  si  periculimi  vitare  potuisset,  consilium 
primus  aiTipuit  ut  ad  laevam  niteretur:  hunc  imitabantur 
ceteri,  iuvabat  et  ventus;  sed  nihil  profait  pervenisse, 
nisi   quod   adparati  venerunt  ad  resistendum,  tamen   ob- 


1  quam  inde  LR  qu^m  retinert  r'  quam  videri  nos  om.  ed. 
4  sedit  iMlacinia  R  corr.  r'.    |    coloniaeque  LR  auloniaeque  i. 

7  ad  litora  LR  edl  in  littore  edF.  11  fides  L  fidem 

E/  ed.  I  ostenderetur  R  ostenderet  L  ed.  |  ante  hanc  nescio  an 
lemma  et  pater  Anchises  exciderit.  18  qmdsi  LR  edl  quasi 
r  edF.  19  quod  LR  qui  ed.  24  cuncta  om.  LR.  26  uni- 
versi  periculum  LR  qui  interpos.  ed.  si  nos.  29  nisi  qui 

LR  ed.  nisi  quod  nos  nisi  quia  0. 

Don.  interpr.  Verg.    vol.  I.  ^ 


DOKATI  INTEEPB»  VEBG, 

tmnit  ma]  i  lod  nayigia  iaplicabat.  toUimur  m  caelum 
566  mrvaio  guTy^^t  d  iifem  suhdmta  ad  manis  inws  desedfmns 
ufida:  descriptiouem  fecit  Charybdia  secundum  Heleni  de- 
nuntiationem  5  factis  primo  qidppe  verticibos  pelagi  cum 
ipsis  navibns  ad  caelum  eiaestuans  uiida  pervenit,  doliiiic  s 
Temeaais  in  altitudinem  demersam  revocatas  adduxit,  ier 
scopuU  damortm  infer  cava  saxa  dcderc,  ter  sp^tmam  eli- 
sam  et  rorantia  vidimus  astra:  tale  fuerat  malura,  ut  boc 
constet  non  semel  valuisse,  scd  saepius,  taataque  eius 
fuerat  tis,  ut  sereno  caelo  astra  videremus  in  nubibus  ii 
rorantia,  dum  ad  plenum  redirent  undae  quas  ructaverat 
Charybdis,  interea  fessos  vmtus  cam  sok  rcUquit,  igiiarl- 
qm  viac  Cyi^lopum  adlahimur  oris;  post  periculum  Cha- 
rybdis  delati^  inquit,  sumug  ad  monstra  et,  quia  dici 
potuit  cur  tendebatis  ad  baec  loca  quae  saluti  vestrae  li 
potueruut  esse  coutraria?  ipse  ultro  usus  excusatione  est 
praetondens  locorum   et  viarum  ignorationem  et  tenebra- 

rum  noctis 

>70  Huius  describitur  situs:  portus  db  accessu  ventorum 
inmotus  et  vngens  ipse,  sed  horrifids  iuxta  ionat  Aetna» 
ruinis  interdumque  atram  prorumpit  ad  aethera  nuhem 
turhvne  fumantem  piceo  et  candente  favilla  attoUitque  gldbos 
')76  flanmarum  et  sidera  lambit,  interdum  scopulos  avulsaqm 
viscera  montis  erigit  eructa/ns  liquefactaque  saxa  suib  auras 
cum  gemitu  glomerat  fumtoque  exaestuat  imo,  dum  vult26 
praedicti  portus  bona  malaque  narrare,  habuit  occasionem 
ut  Aetnae  quoque  fiammas,  ruinas,  motus  horrendos  ac 
sonitus  et  eructationes  fumosi  incendii  describeret.  fama 
est  Enceladi   semiustum   fulmine   corpus   urgeri  mole  hac 


2  manissimam  LR.  |  desedimus  L  desedemus  R  descendi- 
mus  ed.  6  revocatos  ed.  9  constet  et  LR  ed.  et  delevi. 
10  visui  LR  vis  ut  ed.  11  rorantiad  LR  rorantia  ut  ad  t  ed. 
r.  dum  ad  nos.  17  tenehras  ed.  post.  18  poet  noctis  lacu- 
nam  signavi  (post  ignorationem  asteriscum  posuit  ed.  deL  ed. 
post.),  quia  excidisse  patet  et  unde  tenehrarum  noctis  pendeat 
et  quo  huius  referatur.  21  ruimus  R  ruinis  r.  24  aures 
R  corr.  r.         29  semitistum  LR:  uncialis  litterae  u  (u)  fonna 


AENEIDOS  ni  339 

ingentefnque  insuper  Aetnam  inpositam  rupUs  flammcm  expi-  689 
rare  caminis,  et  fessum  quotiens  mutet  latus,  intremere  ommm 
murmure  Trinacriam  et  caelum  suhtexere  fumo:  eiusdem 
Aetoae  etiam  originem  et  casus  volens  poeta  subnectere, 
5  quoniam  incerto  auctore  prolata  videbantur  perindeque  erant 
fabulosa  atque  incredibilia,  fama  est,  inquit,  ne  in  rebus 
inoertb  d^  fortassis  inpossibilibus  ipse  se  quasi  certum 
auctorem  constttrtaret  inserit  iam  ipsam  fabulam  non 
se  auctore,  ut  dictum  est,  sed  fama  vulgatam.    Enceladum, 

10  inquit,  Gigantem  ferunt  pro  sacrilegio  quod  adversum  deos 
cum  ceteris  Gigantibus  admiserat  semiustum  fulmine  lovis 
ingentis  Aetnae  molibus  esse  subiectum  perindeque  mon- 
tem  ipsimi  ignem  ructare  ftdminis  poena,  facere  autem 
motum    terrae,    cum   idem   Enceladus   conversus  in   aliud 

15  latus    alterius    voluerit   vice    adfectas    viris    et    tolerandi 
substantiam    reparare.     noctem   Ulam   tecti   silvis  innumia 
monstra  perferimus  nec  quae  sonitum  det  causa  videmus, 
nam  neque  erant  astrorum  ignes  nec  luddus  aelhra  siderea^Sb 
polus,  obscuro  sed  nubUa  caelo  et  lunam  i/n  nimbo  nox  in- 

20  tempesta  tenehat:  faciebant,  inquit,  nobis  horrorem  sonitus 
silvae,  nox  nubila  nullo  solacio  vel  limae  vel  siderum; 
omnia  quippe  nubes  obtexerant. 

Postera  iamque  dies  primo   surgebat   eoo   umentemque 
aurora  polo  dimoverat  umbram,  cum  subito  e  silvis  made  690 

85  confecta  suprema  ignoti  nova  forma  viri  ndserandaqus  cultu 
procedit  supplexque  manus  ad  litora  tendit.  mox,  ait,  ut 
lux  coepit  exoriri,  emersit  ex  sHvis  ignoti  nova  forma  viri. 
non  hoc  est  nova  forma  quod  est  ignoti;  nova  enim  forma 


in  archetypo  occasionem  erroris  dedisse  videtur  (inde  tibi  pro 
nbi  6,  796)  semiustum  r  semustum  ed. 

2  mutat  ed.  4  casus  LB  causas  edF.  8  inseretiam 

LR  inserit  iam  r  inserit  etiam  ed.      9  auctorem  LR  corr.  r  ed. 
10  fecerunt  L  infecerunt  R  interfecerunt  r  finxermt  ed.  ferunt 
nos.        11  semitistum  LR  semustum  ed.  |  flumine  LR  corr.  r. 
14  votum  LR  voto  r  corr.  ed.    |    effectas  LR  effetas  r  edF  ad- 
fectas  noB.  16  substantia  superare  ed.  s.  superari  ed.  post. 

17  vidimus  LR.       18  caMrorum  ed.  |  sideria  LR.       19  in 
om.  ed.        23  euo  LR.        27  e  sylvis  ed. 


DONATI  mTERPE.  VEEG, 

ad  ea  p^rtinet  quae  iiifi-a  tle  cultu  eiiis  et  sordibns  specia- 
liter  posuit,  ignoti  autem  quem  reyera  uescisseut.  mise- 
randaque  eultui  et  hoc  ad  generaliUtem  pertiuet^  qiiam 
inferius  aperit  describens  tegiimen  ©ius  et  barbam.  supplex* 
que  manus  ad  litora  tendit:  gestu  corporis  et  manibus 
ostendens  quid  rogaret,  quia  vox  eius  audiri  non  pot^rat 
ipso  in  litore  posito  et  nobis  in  navibus  constitutis. 
respicimm:  ideo  respicimus  posnit,  quia  non  audiebatur 
vox  rogantis.  dira  mlMvies:  non  respicinjus  dira  inluvies^ 
sed  separatim  pronuntiandam  est  et  absolute  intellegen-  lo 
dum,  ut  sit  quod  respeximus  dira  inluvies  fuit.  non  suf- 
feeerat  nominasse  inluTiem^  ait  et  dira-  inmissaque  barba: 
inmisaa  hoc  est  ultra  modum  grandis.  cQnsertum  teffumm 
spinis:  non  illum  texerat  tegumen  more  hominum  satnm, 
sed  habuit  coucinnatum  spinis:  non  enim  in  talibus  locis  li 
acus  habuit  aut  fi.la  aut  fuit  species  integra  quae  hoaesto 
genere  iungeretur.  spinis  ergo  frusta  pannomm  continen- 
tibus  consertutm  illius  fuerat  tegumen.  at  feicra  Qramsi 
locutionis  genus  est  quod  est  (l,  320)  ,,nnda  genu",  in 
ceteris,  iuquit,  Graius  apparebat;  nam  superioribus  hostibus 
ita  coosimilia  in  illo  fucraut  omnia,  ut  quivis  intellegere 
595  posset  koniinem  Graecum.  d  quondam  patriis  ad  Troiam 
miss^m  in  armis:  apparebat  eum  ex  iis  esse  qui  ei  parti- 
bus  Graeeiae  ad  espugnandam  venerant  Troiam.  quam 
gratum  fuit  Troianis,  ut  talem  videbaiit  inimicum  suumr^| 
isque  ubi  ]}ardanios  habitus  d  Troia  vidit  arma  procti!, 
pauhtm  aspectu  cmterritus  haesit  cQfdimiitqm  ffradim,  mox 
sesf  ad  Uhra  praec^s  aim  fletu  precihusque  tutit:  ex  eo, 
inquLit,  magis  intelleximus   unum  fuisse  de  liostibus  et  ex 

%  autem  LE  vero  ed.      4  t^^gumenia  ed.      11  m/fedt  ed.      V 
12 — 13  tmrba  inmissa  om,  M.  13  tegmim  ed„  14  ilh  ed. 

l(i  aquus  H  corr.  r  acum  ed,  17  frustra  H  corr.  r* 

18  ad  R  at  deinde  et  t.  19  locus  LR  fjenm  edF.    |    quod^^t 


I 


LR  quale  edF.        20  sardibm  LR  ed.  hosttbu^  nos  (nl  697), 
2a  exisse  LE  ea?  iis  esse  ed.   em  partibus  Graeeiae  post  esmse 
transponi  vuQt  r.         94  vemrant  L  tjenerat  E  (hinc  coniectnra 
qmm  protnUt  r  excusatnr}.  25  videbant  LE  'rent  ed>,  sed 

u^  ^mporale  eat.        26  JttsgiJte  WL  isquft  t 


ed^ 


AENEIDOS  ni  341 

eo  prior  nostra  firmata  suspicio  est,  quia,  cum  nos  Troiano 
cultu  et  armorum  indicio  cognovisset,  territus  conscientia 
substitit  paululum.  sed,  ubi  metum  eius  necessitas  vicit, 
mox  sese  ad  litora  praeceps  cum  fietu  precibusque  tulit. 

5  praeceps  hoc  est  ultra  modum  festinans  et  nihil  metuens, 
ne  desiderium  eius  cursus  navium  praeveniret.    cum  fletu 
predbusque   se  tulit   ad  litora   atque  haec,  cum  rogaret, 
dixit:  per  sidera  testor,  per  superos  atque  hoc  caeli  spira-^OO 
hUe  Itmen,  toUiie  me,  leucri,  quascumque  dbducUe  terras. 

10  cum  longe  esset,  gestu  corporis  se  supplicem  demonstravit, 
at  vero,  ubi  ad  litus  pervenit,  addidit  preces  et  lacrimas, 
quando  videri  poterat  et  audiri.  hoc  sat  erit:  abundabit, 
inquit,  mihi  ad  solacium,  si  cum  hominibus  fuero.  scio 
me  Danais  e  classilms  unum  et  heUo  Iliacos  faieor  petiisse 

is  penaiis,  pro  quo,  si  scderis  tanta  est  iniuria  nostri,  spar-^OS 
gite  me  i«  fluctus  vastoque  inmergite  ponto.     si  pereo,  ho- 
minum  manibus  periisse  iuvaJnt:  ultro  confessus  est  origi- 
nem    suam    neque    hostem    se    esse    negavit    et   propter 
sacrilegium   quod  in  deos  penatis   admiserat  iudicium  de 

80  se  habuit  omnibus  poenis  dignimi  se  esse  confirmans. 
fecit  hoc,  non  quo  vere  mori  vellet,  sed  ut  confitendo 
indulgentiam  mereretur  et  viveret.  addidit  spargite  me 
in  fluctus,  in  partis  scilicet  divisum,  quod  facile  fieri 
potuit    ex    occasione    loci,  sed  ne  fieret,  crudelitas  facti 

85  descripta  est.  conclusit,  hanc  quasi  revera  libenter  quae- 
reret  mortem,  et  ait  vastoque  inmergite  ponto,  id  est  si 
pereo,  hominum  manibus  periisse  iuvabit.  ecce  ubi  pro- 
didit  quia  vivere  magis  maluit  quam  occidi.  si  pereo 
enim    dixit,    non    cum    periero.     si   pereo    cum    dicit,    et 

80  discriminis   sui  exitum   facit  incertum  et  ostendit  se  duci 


1  suspicio  est  LR  suspicione  edl  suspicio  edF.      8  subsistit 
LR  siibstitit  r  ed.,  quod  recipiendum  putavi.  6  praeveniret 

L  in  R  flbrasum  add.  in  marg.  r .  17  manum  manus  LR 

manibus  r,  18  atque  LR  ed.  neque  nos.  |  negavit  LR  nm  n. 
r  ed.  21  quo  LR  quod  ed.  |  confidendo  R  corr.  r'.  22  meretur 
R  corr.  i\  24  sed  om.  R  add.  r  .  28  magis  om.  ed.  29  nov 
cum  L  nam  c.  R  corr.  r  =■  L.  \ 


342  DONATI  INTEBPR.  TERG. 

sp6  quod  mpetirare  miaericordiam  posset.    homimim  mani- 
bus  periisse  iuvabit:   feram,  iuquit,  mecum  solacium  mo- 
riens,  qnod  non  feramm  moraibus,  sed  hominum  manibus 
perire   commerui.     clixerat   et  gmua   amplewm  gmihusgut 
mlutam    haerebat:    non    solum    fletibns    ac    Yoce    veruni  5 
etiam    obsequiis    corporis    esiorquebat   saJutis   beneficium; 
geuibus   enim  nitebatur  per  terram  et  genna  ......  reti- 

uebat  ampleKibus.  qui  sit  fari,  guo  sanguine  crdus  har- 
tamurr  quae  deinde  agitct  forttma  faicri:  tria  quaesita  sunt^ 
nomen  eiuB,  quibus  esset  prolatus  pareutibas  quaeve  esseti* 
eius  foiinma.  haec  ut  fateretur  hortamenta  nostra  non 
deerant.  tkri  et  fateri  uno  loeo  posuit^  quod  uou  pro 
uno  atque  eodem  yergiiius  intellegi  voluit.  fari  est  enLm 
simpliciter  aliquid  referre,  iUteri  autem  ex  necessitate 
quae  secreto  conteguntnr  publicare,    loqui  ergo  debuit  utii 

610  supplei ,  et  confiteri  qui  tot  scelerum  fuerat  reus.  ipse 
pater  dextram  Anchises  haut  multa  moratus  dat  iuvmi 
atque  animum  jpraesenti  plgnore  firmat:  hortamentis  ait 
nostris  pater  meus  robur  adiecit  porrigendo  ei  dexteram 
suam,  quod  quia  fuit  benivolentiae,  dubitantis  animus  ac  w 
paventis  firmatus  est  et  securus  effectus.  denique  sequitur 
ille  haec  deposita  tandem  formidvne  fatwr.  quid  facit  reiecta 
formidine  superioris  momenti?  coepit  his  verbis  ad  pro- 
posita  respondere:  sum  patria  ex  Ithaca,  comes  infdicis 
Ulixi,  nomen  Achaemenides,  ecce  dixit  qui  sit,  Ithacus  n 
sum,  inquit,  Ulixis  quoque  comes  et  Achaemenides  vocor. 
dicit  dehinc   quo   sanguine   cretus   et  quod  unus  esset  ex 

616hostibus:  Troiam  genitore  Adamasto  paupere  (mansissetque 
utinam  fortu/na!)  profectus.   quantum  ad  sanguinis  rationem 
pertinet,  patre,  inquit,  Adamasto  natus  sum  paupere,  pro-  so 
fectus    autem    ad    Troiam    comes    infelicis    Ulixi;    atque 


4  commeruit  LR  -rui  r  -ritus  sum  ed.  6  habebat  LR. 
6  corporeis  ed.  7  post  genua  spatium  septem  fere  litteranun 
vacat  in  L,  fortaBse  nostra  excidit.  11  eius  om.  B  add.  r'  =  L. 
22  forLR  formidine  r.  |  quid  facio  reiecta  LR  qui  reiecta  r 
guid  faceret  r.  ed.  quid  facit  r.  nos.  24  comis  LR  coir.  r.  | 
mfelicis  om.  LR  add.  x.        25  nomine  ed.        27  deinde  ed. 


AENEIDOS  m  343 

utinam  mansisset  fortana,  quia  dicturus  est  se  metu  so- 
ciorum  relictum  in  illis  terris  Ulixis  comitem  esse  desisse. 
incipit  dicere  quae  illum  agitet  fortuna:  hic  me,  dum 
trepidi  crudeJia  limina  linqtmrit,  inmemores  socii  vasto 
5  Cyclopis  vn  antro  deseruere,  ut  ostenderet  non  pdio  inter- 
veniente  relictum  se  illic  esse,"  sed  metu  periculi  evidentis, 
in  quo  quisque  sibi  potius  consulebat  quam  alterL  domus 
sanie  dapihusque  cruenUs  vntus  opaca,  ingens,  ipse  arduus 
altaque  pulsat  sidera  (dii,  talem  terris  avertite  pestemf)  nec^20 

10  visu  faciUs,  inquit,  nec  dictu  adfabUis  ulli,  viscerihus  mise- 
rorum  et  sanguvne  vescitur  atro.  dixit  haec,  dicit  unde 
eadem  ipsa  scire  potuit,  proinde  descripsit  Cyclopis  magni- 
tudinem  ac  feritatem,  antrum  autem  conyeniens  habita- 
toris   formae  et  quod  praedas  maximas  capere  potuisset, 

16  se  autem  relictum  a  sociis,  cum  fugerent,  dicit.  simul 
etiam  monstrat  crudelitatem  beluae  probatam  suorum 
exemplo  ac  nece:  vidi  egomet,  duo  de  numero  cum  corpora 
nostro  prensa  manu  magna  medio  resupinus  in  antro 
frangeret  ad  saxum  sanieque  aspersa  natarent  limi/na,  vidi  625 

20  atro  cum  membra  fluentia  tabo  manderet  et  trepidi  treme- 
rent  stib  dentibus  artus,  rapuerat,  inquit,  Cyclops  de  nobis 
duos,  horum  poenam  spectavi  oculis  meis,  cum  utrumque 
una  manu  conprehensum  resupinus  fortius  saxo  inlideret. 
utrumque  igitur  sustulit  coniectumque  in  aspersas   cautes 

25  per  frusta  comminuit:  horror  omnis  et  inmanitas  vide- 
batur,  antrum  omne  sanie  taboque  respersum,  limina  ipsa 
corrupto  craore  natantia.  ipse  autem  semineces  artus  man- 
debat  dentibus   et   adhuc  membra  trementia  transvorabat. 


2  se  esse  LR  ed.  se  delevi.  7  suib  potit^  LR  sihi  p.  r  ed. 
10  inquit  LR  om.  ed.  11  antro  LR  atro  r  ed.  |  dixit  haec 
om.  ed.  I  dicit  unde  LR  dixit  u.  r\  13 — 14  hahitatores  for- 
mae  LR  corr.  r  hahitatori  immani  ed.  11  ac  nece  LR  Aeneae 
ed.  18  praehensa  LR.  |  melio  LR  medio  r.  19  respersa 
LR,  sed  infra  aspersa,  sic  r".  20  trepidi  LR  (et  infra)  tepidi  r. 
22  expectavi  LR  corr.  r  ed.  24  at  numqiMm  LR  ut  utrum- 
que  edF  utrumque  noa:    quaere  in  marg.  r'.  25    frustro. 

LR  ed.         27  natanti  LR  corr.  r  ed.         ^^  traifis^woXioX  ^^ 
corr.  ed. 


DONATI  INTEEPB. 


honim  versiiimi  sensus  ordinatnr  sic:  cnm  duo  corpora  de 
aumero  nostro  prenaa  maou  magna  resupinns  in  antro  ad 
saxmn  frangeret  ©t  trepidi  tremerent  sub  deutibus  artus 
ac  inaiideTet  meinbra  tabo  fluentia  fianiequ©  aspersa  nata* 
rent  limina,  vidi  egomet.  vidi,  quod  semel  dixit,  itemque  i 
cmn  ad  omnia  pertinent,  ut  sit  vidi,  cum  duo  corpora  de 
immero  nostro  manu  magna  resupinus  in  antro  ad  sasiiin 
fraEgeretj  ?idi,  cum  trepidi  tremerent  sub  dentibus  artus, 
vidi,  cum  manderet  membra  tabo  fluentia,  vidi,  eum  ganie 
aapersa  natarent  limina.  haut  inpunc  qmdem:  sed  boc  lo 
factum  non  ei  cessit.  haut  inpune  quidem  ncc  talia  passus 
Ulixes:  Ulises,  iaquit,  talia  inulta  remanere  uon  passus 
est.  ohUlusjje  sui  est  Wiacus  diserimim^  tanio:  omnis  qui- 
dem  nos,  ait,  dirum  illud  turbavit  exemplum,  TJlixos  solus 
natiara  callidus ,  usu  et  iagenio  Tebementer  instructus  i& 
tantae  crudelitatis  visu  territus  non  est  neque  oblitus  ©st 

630  sui  boc  est  nou  perdidit  industriam  solitam.  nam  simd 
estjpidus  dapihiis  vinoqiie  sepultiis  cet*mcef>i  mflexam  pomtt 
iacmtqm  per  antrum  inmensum,  saniem  trucians  ei  frusta 
crumto  per  somnurn  mmmista  mero:  signa  omnia  fueruiiti» 
beluae  iacentis  occasionem  praebentis  ad  ultionem  in  se 
perficiendam^  prostratus  enim  per  antrum  ac  resolutus 
fuerat  omnibus  membris^  cervice  inflexa  hoc  ©st  capite 
inclinato  et  cervicis  officio  deficieute,  eiectam  ructabat 
saniem   et   frusta   quae   voraverat  reiectabat,     nos  magna  n 

^^bprecati  numina  sortitique  vices  una  Uf^ique  circum  fundi'^^ 
mur  et  tdo  lumm  tenebramus  acuh  ingens»  qitod  tori^t^^ 
solum  suh  fronte  laiebat  [Argolici  cUpei  aut  Fhoeheae  lam-^ 
padis    instarj:    dederat    IHixes    consiliiim    ut    uno    oculo, 

2  prensa  L  presa  R  t  =^  h  pressa  ed,  4  mandere  LK 

corr.  r  ed.       6—6  itemqm  cwn  om.  ed,       6  ad  om.  R  add-  r', 
pertimt  ed.  10  sed  LR  7iam  ed.  12  inuUa  L   nmUa  K 

corr.  r  =  L  poat  est  trauBpoe.  ed,  |   non  om.  R  add.  r'  =  L. 
15  caUdus  E  corr.  r.         19  frustra  E  corr.  r.         20  quaemn 
LR  quae  eranl  ed.  fuerunt  nos  ef.  8,  11.  55.         31  praehmtii 
ed.      94  eiectoLU  edl  -tmi  edEj  an  eieeta—Bunie?      2fi  j' 
B  CQrr,  r.       26  wtundique  E  corr.  r.       28  ArgoliCi^  29  im(i9 
deest  in  LE,  sed  esplicatur. 


AENEIDOS  m  345 

quem  soluin  sub  torva  fronte  latentem  habuit,  caecaretur: 
peripulosum  fuit  quamvis  dormientem,  quamvis  sepultum 
vino  adgredi  violenter,  precati,  inquit,  deos,  accessimus 
simul   undique    circumfusi    adpetentes    eas    corporis   eius 

5  partis  quas  sumpseramus  de  sorte,  quoniam  non  unum 
aut  simile  esse  periculum  potuit,  si  adversa  cessissent, 
aliud  fuit  eorum  qui  caput  tenerent  aut  manus,  aliud 
eorum  qui  ceteras  inpetebant  membrorum  partis.  hoc 
facto  tenebravimus  eius  lumen  telo  acuto.    quod  ait  acuto 

10  telo    tenebravimus,    celeritatem   facti  voluit  demonstrare; 
in  boc  enim  consilii  consistebat  effectus,  ne  mora  facien-    - 
tum   et  dolor  vulneris   quamvis   graviter  dormientem  ex- 
citaret.     hoc  loco  nonnulli  terebramus  tradunt,  sed,   cum 
terebratio    habeat   moram,   quae   fuit  inimica  facientibus, 

15  melius  est  ut  telo  acuto  uno  iactu  videatur  esse  caecatus. 
quod  autem  ait  sub  fronte  latebat  quod  ingens  fuisse 
dicebatur,  usque  adeo  ut  orbi  lunae  vel  solis  aequari 
potuisset,  faciebant  rugae  torvae  frontis  et  ingentes  capitis 
comae.     ei  tandem  laeti  socionm  vlciscmmr  wmhras:  fne 

so  quidem  hic   expressit  perfectam    ultionem.     sed  fugite,   o 
miseri,  fugite  atque  db  litore  fimem  rimpite:  dicit  causam  640 
persuasionis   suae,   ne  aestimarent  caecato  illo  nihil  ultra 
esse    metuendum;    commorantibus    et  aliis    Cyclopibus  in 
illo  loco  non  posset  abesse  formido.     quod  iteravit  fagite, 

85  ostendit  moram  fugae  non  esse  faciendam  addens  funis 
ab  litore  praecidendos,  quod  mature  fieri  potuit,  quam 
solvendos  cum  mora.  subiecit  causam  propter  quam  cele- 
rem  suadebat  abscessum:  nam  qualis  quantusque  cavo  Foly- 


6  posuit  R  potuit  r.  8  inpetiebant  LR  impetehant  r  m- 
pertiehant  ed.  10  celeritate  L.  11  facientium  ed.  13  ter- 
rebramus  LR.  15  iectu  LR  ictu  r  ed.  iactu  nos  cf.  663. 
19 — 20  nequidem  hicLR  quod  r  adnotavit  legi  non  potest  nec 
quidem  hic  ed.  fortasse  ne  quid  omitterety  sed  crucem  adponere 
malui  quam  incerta  ponere.  22  aestimare  LR  aestimari  r 

(nescio  quid  sibi  velit)  aestimarent  ed.        23  et  LR  enim  edF. 
26  oslljtendit  cum  rasura  duamm  litterarum  L  ostd  osten- 
dit  R.  26  mature  R  -rae  L  -rius  ed.  27  solvendos  LR 

-do  ed. 


DONATI  INTEEPB.  VEEa. 

phefnm  in  antro  laniffenis  daiidit  pemdes  aique  %ibera 
presscUj  eentum  aUi  curva  haec  hctbitant  ad  liiora  vnlgo 
infandi  Cydopes  et  aliis  monfibus  erroM,  duiit  a  numero 
inaiorem  metum;  quanta  6nim  faeerent  centum,  qiiando 
unus  in  Graecos  tanta  CDmmiserat?  nam  qualis  quaa-  fi 
taaquc:  qualis  pertinet  ad  feritatem  animi,  quantus  ad 
magmitudinem  corpom,  ut  ex  uno  quem  iam  descripserat 
intellegeretur  talis  esse  oeteroa,  quapropter  prospiciendTim 
caute,  ne,  cum  Graeci  accepto  suorum  luctu  vir  unum 
cvasissent,    accideret  Troianis  in*^vitabile  malmn,  si  veni- ii 

eiSrent  onmes  aut  plurimi,  te  i  iam  lunae  se  cornm 
lumim  conplmtj  aim  mtam  in  vis,  tmter  deserta  ferarum 
Imira  do^nusque  traho  vastosquG  b  rupe  Cydopas  prospim 
somtnmque  pedum  vocernque  ireinisco:  constitiitus  tn  soli- 
tudine  inter  deserta  feramm  cubiJia  ac  domos,  cum  ratio-n 
nem  diemm  vel  mensium  nosae  nequisset,  possibilem  esilii 
eui  praestitit  rationem.  tres,  inquit,  lunae  transaetae  suut, 
ex  quo  in  his  demoror  terris.  potuit  quaeri  quomodo 
Cjclopas  evasisset:  inter  lustra,  inquit,  ferarum  et  domus 
latui  periculose.  consulte  fecit;  quando  enim  occurreret» 
occasio  alia,  quando  per  tris  mensis  sola  Troianorum  po- 
tuit  reperiri?  lustra  sunt  quae  faciunt  ferae  inter  sentis 
et  illic  cubant,  domus  vero  quas  infodiunt  altius.  item 
quaeri  potuit  unde  illos  nosset  esse  quam  plurimos:  de 
rupe,  ait,  eos  vidi.  item  tribus  mensibus  unde  victum» 
habuisset    indicavit,    quia  et  hoc   pdtuit    quaeri,    vidum, 

650inquit,  infelicem,  baccas  lapidosaque  corna  dant  rami,  et 
vulsis  pascu/nt  radicibus  herhae.  omnibus  respondit  quae 
ei  constabat  esse  proposita  et  quae  sequentibus  interro- 
gationibus  quaeri  potuerunt;  dictum  est  enim  „qui  sit  fari,so 
quo  sanguine  cretus,  quae  deinde  agitet  fortima".  dicit 
nunc    quo    consilio    emersisset,    ut    Graecus    se    Troianis 


3  atque  et  LR  et  nos  atque  ed.        4  ei  R  enim  r  =  L. 
9  graegi  L  gregi  R  rege  r.  |  umm  LR  uno  incdlumi  ed.      13  <fo- 
mosque  ed.       14  pedem  LR  corr.  r.      20  co^isulte -^  22  reperiri 
non  suo  loco  positum  videtur,  infra  post  hostibus  suis  rectius 
86  haberet.        30  qui  LR  quid  ed.        31  agiet  LR  corr.  r. 


AENEIDOS  m  347 

oflferret,  sine  dubio  hostis  hostibus  suis.  onmia  cofdustram 
hancprimim  ad  litora  classem  conspexi  vmientem,  huic  me, 
quaecumque  fuisset,  addixi:  saUs  est  gentem  effugisse  ne- 
fcmdam.    vos  amvmam  ham  potius  quocumque  dbsumite  leto, 

5  cmn  omnia,  inquit,  attenderem  evadendi  auxilium  quae- 
renis,  solam  istam  classem  huius  regionis  litora  tetigisse 
conspexi,  quae  semper  propter  inevitabile  Cyclopum  malum 
omnes  fiigerunt.  et  quia  nullam  sperabam  dehinc  pro- 
yenturam  occasionem,  addixi  me  non  considerans  quae  esset. 

0  quid  enim  metuerem  homines  Cyclopum  manibus  aut  fera- 
rum  saevitia  quolibet  tempore  periturus,  existimans  melius 
esse,  si  hominum  manibus  interirem?  quia  igitur  hoc  con- 
silio  ad  vos  veni,  qua  vultis  me  poena  consumite. 

Vix  ea  fatus  erat,  summo  cum  monte  videmus  ip5ww666 

5  inter  pecudes  vasta  se  mole  moventem  pastorem  Polyphemum: 
statim,  inquit,  ut  Achaemenides  relationis  suae  verba  con- 
clusit,  ecce  ipse  nobis  Polyphemus  apparuit  agens  in 
niontibus  pecora  et  ad  nota  litora  faciens  gressus.  ex- 
ponendum  fuit  quomodo  potuit  venire   caecatus.     noverat 

5  haec,  inquit,  antequam  lumen  amisisset,  denique  sic  posuit 
et  lifora  nota  petentem.  monstrum  horrendum,  informe, 
ingens:  vidimus  monstrum  in  quo  errans  natura  non 
tenuit  temperamentum;  nam  fuit  horrendum  et  formae 
ingentis.    cui  lumen  ademptum,  tfu/nca  ma/num  pinus  regit 

s  et   vestigia   firmat:    huius    gressus    trunca    pinus    regebat 
abscisa  atque  amputatis  ramis,  hoc  est  arbor  pini  ei  pro 
baculo    fuit,    quae    posset    informe    hominis   caeci  corpus 
ingenti  fortitudine   regere   ac   sustinere.     lanigerae    c(wm-660 
tantur  oves,  ea  sola  voluptas  solamenque  mali:  voluptatem 

)  ex  animalibus  habuit,  cum  videret,  caecatus  vero  pecorum 


2  prim  LR  primum  r  partem  ed.         4  quoque  R  quocum- 
que  r.       6  auxiumque  B  au>xilium  r.       6  tetigisset  B  corr.  r. 
7  quae  LR  qmd  ed.      8  fugierunt  LR  ed.  fugerant  i  fugerunt 
ed.  post.      11  petiturus  LR  periturus  r  ed.       12  igitur  om.  ed. 

22  erans  LR  errans   cum   quaere   in   marg.  r'    om.  ed. 
24  manum  LR  confinnatiir  interpretatione.         26  abscissa  ed. 

27  in  forma  LR  ed.  informe  r'. 


^ 


siiorum  coTmuodo  orbitatain  pTOprii  lumiiiis  solabatur. 
pastquam  alfos  tdigit  fluctus  et  ad  aequora  venit;  post- 
quam  transiit  undas  litoris  et  m  flltum  provectus  est, 
Itmmls  efifossi  fluidum  lamf  inde  cruorem:  abluit  sangui- 
neni  qui  fluebat  ex  oeulo  eius,  quem  constabat  eSbssum.  i 
ecce  vis  iacti!  cum  Acbaemenides  exposuisset  tertium  se 
ilUe  mensem  exegisse,  infliota  iam  dudum  caecitas  noya 
putabatur,  cum  adbue  funderet  sanguinem:  hunc^  ut  dietam 
est,  lavabat,  dentibus  infrmdms  ffemifu:  frustr&  enim 
ii-ascuntur    eaeei,   quia,   dum   non   vident,   se   ulcisci   nOD  lo 

666possuTit.  graditurqut  per  acquot^  iam  medium  necdum 
fludus  latera  ardua  Un3:U:  mira  nionstri  descriptio  et  in- 
mensae  proeeritatis  expressio.  ambulabat,  inquit,  in  medio 
mari,  quasi  graderetur  in  terra,  neque  ad  eius  latera  pro- 
fuudi  maris  unda  pervenerat*  ms  ^acul  inde  fmfam  is 
trrpidi  celerare:  praesens,  iuquit,  periculum  vitare  eupientes 
fugae  dabamus  instantiam  conpetentem.  recepto  suppHcf. 
sic  merito:  liberari  enim  meruit  qui  nos  propria  inEtruc- 
tioue  servavit.  tacitiqm  inoidere  funetHf  vertmus  et  proni 
cvHa^itihus  aequora  rcmis:  cum  videremus  evidens  malum,  m 
taoiti  funem  incidimus  et  verso  remis  pelago  in  altum 
eoepimus  taciti  navigia  fltctere.  taciti,  cessante  scilicet 
remorum  strepitu  et  eantilena  uautarum,  siue  qua  remis 
operari  non  possunt.  sensit:  boc  ipsum  quia  non  videbat, 
aurium  suspieiene  collegit  quod  silentio  gerebatur  et  ad  as 
sonitmn  rof^  i>estigia  twsit,  quia  silentio  licet  adbibit<> 
non   potuit   in  totum  vacua  ©sse  omni  strepitu  navigatio, 

670sensit,  iuquit,  et  ad  sonitum  vocis  vestigia  torsit,  t>mAf» 
uhi  mdla  datur  de^ra  adfectare  potestas  nec  potis  lonioB 
ftuefm  aequare  seqtttndn:  uM  ueque  manu  potuit  aliquem  aa 


6  vim  acti  LE  tns  ieti  r'  visfii  aetuji  ed,  r?is  iacti  L  e.  teli^ 
noir  propter  feh  v.  635  de  iactu  Dou.  cogitat.  8  hunc  mi 

LE  hunc  ut  nOB  propter  hoc  igitur  ed*  9  fluctuu  LR  plns 

vel  gravius  r  tmic  ed.  frustra  nos  cf,  264.  19  Dertiimis  LR 

non  nbstante  intei^pretatione.  22  cesmntes  LB  ed^  corrH  ed. 
post  23  remi$  LB  remi  ed.  -i6  licet  (otq..  ^d.  X9  deoctram 
LR  ed.  iuierpretatione  tefulatm,  q\iitx&  dtaAfa  i^t^-^^kv. 


AENEIDOS  m  349 

conprehendere  et  potentia  fluctuum  victus  e^t  nec  valuit 
aliquem  seqtd,  damorem  inmensiMn  tollit,  quo  pontus  et  omnes 
intremuere  undae  penitusqm  exterrita  tellus  Italiae  curvis- 
que  inmugiit  Aetna  cavernis.    clamore,  inquit,  eius  omnia 

5  contremuere,  et  iam  longius  posita  et  magis  quae  fuerant 
in    praesenti.     yim    clamoris    expressit;    nam    inanimalia 
quando  terrentur?   aut  quomodo  scivit  Italiam  tremuisse, 
ad   quam  nondum  venerat?     at  genus  e  sUvis  CyclopumQlb 
et  montilms  altis  exdtum  ruit  ad  portus  et  litora  conplent: 

10  quanta  multitudo  fuit,  ut  litora  Cyclopes  conplevissent! 
cemimm  adstantis  nequicquam:  ideo  nequicquam,  quia 
nihil  poterant  audere  violenter  adversus  eos  quos  libera- 
verat  fuga  et  pelagi  altitudo.  lumine  iorvo:  vel  natura 
vel    irato,    quia    perdiderant   praedam.     Aetnaeos   fratres 

16  caelo    capita   dlta   ferentis,   condlium   Jiorrendum,  [quales 
cum  vertice  celso  aeriae  quercus   aut  coniferae   cyparissiQ^O 
constiteru/nt,  silva  alta  lovis  lucusve  Bia/nae]:  constiterunt 
proceritate    sui    vincentes    arborum    celsarum    altitudinem 
constitutarum  in  deorum  lucis,  quae  idcirco  inmensae  simt, 

ao  quia  praeter  naturam  suam  plurimum  consequuntur  in- 
crementi,  dum  religionum  causa  servantur.  praecipites  metus 
acer  agit  quocumque  rudentis  excutere  et  veniis  intendere 
vela  secundis:  urgebamur,  inquit,  metu  acerrimo,  ut  non 
iam  quo  vellemus,  sed  in  quamcumque  caeli  partem  inten- 

Ss  deremus  vela  et  consentiremus  ventis  secundis  adiuvantibus 
fugam  nostram  oportunis  flatibus  suis.  et  hic  et  in  quarto 
libro  (562)  secundos contra  iussa  monent 


4  inmugit  LR  corr.  r.  6  inanimalia —  7  aut  om.  ed. 

7  quando  bis  scripsit  LR  semel  HO.  8  6  om.  LR  add.  r. 
9  conplet  LR  conplent  optimi  Verg.  libri,  cui  lectioni  interpre- 
tatio  favere  videtur.  12  andire  LR  corr.  r  ed.  14  irato 
LR  ed.  vel  ira  r .  15  quales —  17  Dianae  deest  in  LR,  sed 
explicatur.  18  sui  LR  stta  ed.  21  religionis  ed.  24  velli- 
mu8  LR  corr.  r  ed.  27  libro  LR  „fluctusque  atros  Aquilone 
secabat  ad  mala  fugienda  sibi"  inepte  add.  ed.  |  secundos  LR 
'dis  edl  'do  e6F.  \  lacunam  simavi,  quia  didt  de  fuga  vel 
simile  aliquid  excidisse  puto;  cf.  quae  ad  5,  2  de  nostro  et 
quarti  libri  loco  disputat. 


350  DONATI  IKTERPK.  VERG. 

ndmi  ScjjJlam  fOqm  Chas-^bdim:  tiniori  Cyclopmu  ceden-' 
dum  fuerat   quacumque   ratkattef    std    Iiuic    consilio    iussa 
Heleni   e   diTerso   veniebant,    m   nos  aiti  laiiiaret   Scylla 

6S6aut  Charybdis  sorberet.     inier  ulramqite  mam  leii  liiiGri- 
mine  parvo,  ni  teuEmit  cursi^s,  certum  e^t  dare  Untea  re&o:  i 
istorum  malorum  consideratione  turbati  seoteiitiajn  fiximu^ 
0t  inter  geminum  metum  transiremus  medii  vel  retrorsuDj 
nayigia  dueeremns. 

Eccc  mdem  Boreas  angusta  ab  sede  Fdori  missus  adest: 
cmn,  inquitf  talia  tractaremus,  quasi  ab  aliquo  deo  mlssus  lo 
Boreas  venit  tanta  oportunitate,  ut  nos  continuo  per  multi 
lot^a    detulisset.     vivo  praei&rvehor   osita   saxo   Fm?ta 
Megarosque  sinus  Thapsumqm  iacentim:  per  baec,  inquitj 

COOloca  venti  suffragio  transivimua.  taUa  rmmtrahat  reJegen 
errata  retrorsum  iUora  Ackaemmides,  comes  infeUcis  Uliii,  n 
Sicanio  praetenta  sinu:  horum  locorum  nomijia  referebat 
Acbaemenides,  quia  per  haee  erraverat,  cum  socius  esset 
homiuis  infelieis,  perindeque  babuit  nota.  Hemurium  un- 
dosum  nomen  dixere  prm^es  Ortygiam:  prisci,  ait,  hoc  est 
veteres,  Pleraurium  dixere,  sequentis  aevi  appellavere  Or-  m 

695tygiam.  Alphmm  fama  est  huc  EUdis  amnem  occultas 
egisse  vias  suhter  mare,  qui  nune  ore,  Arethusa,  ttio  SicuUs 
perftmditur  undis,  quaecumque  fabulosa  simt  aut  incredi- 
biHa  horum  Yergilius  non  se^  sed  alium  facit  anctorem. 
quis  enim  credat  quod  protulit  fama,  subtcr  mare  fluvium  35 
©X  longinquis  partibus  ire  posse  ct  incolumeni  hoc  est  in- 
corruptum  atque  in  alias  terras  eiire  et  misceri  Siciliae 
fontibus?  iussi  numina  magna  loci  vmeramur:  aut  monitu 
HeleEi  iussij  aut  ab  Acbaemenide  instnicti.  et  inde  em,' 
pero  pe^rpingiie  solum  stugnaniis  HelorL    hinc  altas  cauie^ 

'^OO  proiectaque  saxa  Pach^ni  radimus  et  fatis  numqtiam  co 
eessa  moveri:   haec  saxa   adserit  inmobilia  ©sse.     appar^ 


em-    , 
uies^^ 


1  scyUam  L  seytia  E.  \  timore  ed.  post.      9  ubhU  a  ed. 
13  merosque  sinus  LR.         17  certavertU  LR  ed.  erraverat  noB. 
18  pJemijriwm   LR,    sed    infra  pUmitrium.  21    helidis 

LR  ed,         27  miscere  eecilia^^  LR  corr,  r  ed.         28  ius^  posf 


posi^H 


AENEIDOS  in  351 

Camerim  proaU  campique  Gdoi  vnmamisque  Gda  fltmi 
cogmmme  dicta:  ecce  et  6ela  a  fluvio  cognomen  accepit. 
ardwus  mde  Agragas  ostentat  maxima  longe  moenia:  inde 
ostentat   longius    moenia,    quia    excelsus    est   mons    ipse. 

6  magnammim  quondam,  hoc  est  magnanimorum,  generator 
equorum,  teque  datis  linquo  venOs,  pdlmosa  Selinus:  quod705 
palmas   copiosissime  generet,  dicta  et  palmosa.     et  vada 
dura   lego  saxis  lAlyheia  caecis:    saxa    caeca   sunt   quae 
nautici   dicunt    subaquanea.     haec  faciLe   decipiunt   navi- 

10  gantis,  quoniam,  dum  in  occulto  sunt  et  non  eminent, 
non  videntur.  omnia  ista  nomina  fontium,  locorum,  civi- 
tatum,  montium,  insularum  idcirco  posuit,  ut  ad  eam 
paulatim  veniret  insulam,  in  qua  perdidit  patrem,  ut  eius 
quoque  casimi  potuisset  exponere. 

16  Hi/nc  Drepani  me  portus  et  i/nlaetdbUis  ora  accipit: 
expressit  plenam  moralitatem;  nam  si  quando  aliqua  in- 
fortunia  accidunt  vel  luctus,  haec  in  dolore  positi  non- 
nimiquam  locis  adscribimus,  quasi  nobis  aliquid  infiixerint 
vel    infligere    potuerint.     Aeneas    igitur   Drepanitano    ad- 

30  plicat   loco    quod    acciderat    fatorum   ratione.     hic  pdagi 
tot  tempestatihus  actis  heu  genitorem,  omnis  curae  casusque 
levamen,  amitto  Anchisen,  hic  me,  pater  optime,  fessum  710 
deseris:   addebat   amissi  patris  dolorem  etiam  ratio  loci, 
quem  ipsum   duplicato    adverbio    patefecit;    dixit    quippe 

S5  patrem  suum  perisse  in  portu,  qui  tot  alti  maris  casus 
et  pericula  evasisset.  nec  tamen  mortuum  dixit,  sed  de- 
seruisse  filium;  veteres  enim  praecipuos  quosque  non 
mortuos,  sed  per  commutationem  locorum  translatos  arbi- 
trabantur.     heu  tantis  nequicquam  erepte  periclis:   tantus 


6  magna  animorum  R  corr.  r.  6  schinys  L  schynis  R 

selinys  r.  8  qua  R  quae  r.  12  et  insularum  ed.  13  in- 
sulam  LR  ed.:  ne  forte  haereas,  cf.  ad  290  de  Buthroto.  | 
reddidit  LR  perdidit  ed.        16  a^cepit  LR  ed.  corr.  r  ed.  post. 

16  inportunia  LR  importuna  ed.  infortunia  nos  cf.  493. 
17  accedimt  LR  ed.  accidunt  nos.       23  addebat  LR  edl  auge- 
hoit  edF.  26  sed  L  sede  R  se  r.  '      28  commutationes  ed. 

29  periculis  LR  (et  infra). 


JJ52  DONAH  IWTERPR.  VERG. 

dolor  fuit  perditi  patris,  ut  apud  Didonem  positus  qaad 
eum  eo  praeseate  loqueretur.  posuit  specialiter  pericula 
ipsa  quibus  int^rveniente  fine  vlveiidi  constaba,t  fnistra 
esse  liberatiun,  sed  ne  in  relatione  maioris  luctus  mora- 
retur,  ad  generalitatem  necessario  confugit  et  dixit  tantis 
neqnicquara  erepte  periclis.  ceterum  si  esset  interposita 
eniimeratio,  diceret  bis  Perg^meis  ruinis  ereptum,  diceret 
coilo  suo  yectimi,  ut  oaptivitatem  vitaret  aut  mortmn^ 
diceret  in  mari  ac  terra  quae  pericula  transmisisset, 
dolebat  autem  Aeneas  vehementer,  quod  infinitis  casibus  i 
et  periculis  liberatus  ad  Italiam  pervenire  non  potuit. 
definit  poeta  quam  vim  erga  filios  habeat  ineolumitas 
patris,  omnis,  inqnit,  curae  caausque  levamen,  boc  est  in 
omnibns  periculifi  solacio  patris  vixi.  nee  vates  Helenus, 
mm  mulia  horrmda  monerd^  Jios  mihi  praedixit  htdmt  i 
[non  dira  Cdaen^]:  nec  mihi  praedixit  Helenus  hos  luctua, 
cum  midta  admiranda  praedicrret,  nee  ipsa  Celaeno,  cum 
multa  optaret  maledicta,  ac  per  hoc  haec  futura  nec 
amicus  dixit  nec  inimica  nuntiavit.  hic  Idbor  extremus, 
longarum  haec  meta  viarum:  ut  mors  adveniens  non  tam  s 
716vitae  illi,  sed  laborum  attulerit  finem.  piinc  me  digres- 
sum  vestris  deus  appulit  orisj  sic  pater  Aeneas  intentis 
ormihus  u/nus  fata  renarrahat  divum  cursusque  docebat: 
tacuit  de  Siciliensi  naufragio  et  ait  hinc  me  digressum 
vestris  deus  appulit  oris,  ut  ostenderet  se  conplesse  pro-  2 
posita,  quod  ipsum  vitiosum  fuit  repetere  quod  Ilioneus 
plene  narraverat.  intentis,  inquit,  omnibus,  hoc  est  ad- 
huc  intentis,  ut  ostenderet  Aenean  libenter  auditum  et 
auditores  textu  narrationis  satiari  nequisse:  intenti,  inquit, 


9  transmisset  LR  transisset  ed.  transmisisset  nos.       12  erga 
LR  edl  apud  edF.      14  ohlatio  patris  vixi  LR  ohlatione  p.  v.  r 
solacio  p.  V.  no8  levatus  sum  dolore  dum  pater  vixit  ed. 
16  non  dira  Celaeno  deest  in  LR,  sed  explicatur.  20  tam 

om.  tantum  post  illi  interpol.  ed.  21  quoque  post  Idborum 

interpol.  ed.  |  hinc  —  22  qris  lemmati  praefiii  eadem  ductus 
ratione  qua  1,  26.  24  hic  R  hinc  r.  24 — 26  digressum  siestris 
R  corr.  r.        29  contextu  ed.   1    satiare  R. 


AENEIDOS  in  353 

fuerant,  cum  inciperet,  intenti,  cum  finiret.  omnibus  dixit, 
ut  ostenderet  nullum  iUic  fuisse  qui  non  adhuc  deside- 
raret  audire.  cursusque  docebat,  fatorum  scilicet  suorum. 
conticuit  tcmdem  factoque  hic  fine  quievit:  tandem  ad 
s  ipsum  pertinet  qui  casus  suos  narrabat  invitus,  ceterum 
auditores  intenti  faerant  et  adhuc  audire  cupiebant.  facto 
autem  fine  narrandi  Aeneas  secessit  ad  requiem. 


1  intenU  ctm  finiret  LR  intentis  c.  f.  cum  prava  dietinc- 
tione  ed.  3  docebat  om.  ed.  7  secessit  LB  edl  successit 
edF.  —  subscriptio  plena  Tiheri  etc.  —  incipit  lib.  IIH  (sine 
feliciter)  L  Tiberium  Claudium  Maximum  om.  B  (cnm  feliciter). 


Don.  interpr.  Yerg.  rol.  I. 


AENEIDOS  LIBER  IV- 

Concliisk   omnibus   qnae   necessaria  narratio    exigebat 

secessit  Aeneas ,,^iue**  plevit  enim  vel  quod  ipse 

poUicitos   videbatur   vel   i  sgiiia   doiiderabat   aiidire: 

Didonis  tamen  animus  mwi.^  li  iam  dudTim  cura  com* 
motus  accendebafeur  magis  re^,  atione  loquentis  et  s&creto  i 
incendio  torrebatur,  hoc  est  quud  ait  fl^  regina  (fram  tat» 
dudmn  smcia  cura  v^dnus  alit  mis  et  caew  carpititr  igni: 
dicit  ipsa^  caiisas  qoae  boc  gei  3  tormenti  animis  Didonis 
inflixerant:  mtdta  viri  virtus  mifno  midtusque  reeursat 
5  geniis  hmiGs,  haermt  mfi^  pedore  vulhis  verbaqite:  multa  i* 
Yiti  virtue  non  tantum  corporis  placebat  verum  eiim 
animi;  adsei-uerat  enim  se  laborasse  pro  patria,  duros  ac 
diversos  babuiase  discursus,  mori  etiam  voluisse,  innumera 
pericula  ferendo  superasse.  baec  tractabantur  bona  cor- 
poris,  quibus  toleraverat  universa:  animi  vero  istiusmodi  i* 
recursabant  in  sensibus  cogitantis,  quod  deornm  cultor, 
amator  patriae,  amator  patris,  amator  uxoris.  quemad- 
modum  aviditum  putamus  Aenean  rc^ferentem  diftcrimina 
sua^  cum  amissam  coniugem  insanis  laboribus  perquisitani 
diceret,  quemadmodum  arbitramur  iudicio  eius  acceptum  Ji 
quae  intentionem  tenuerat  ut  eius  matrimonio  iungeretur? 
baec  cousiderabatur  multa  virtus,  quae  non  in  uno  genere 
esset  maxima,  Bed  quae  es  multis  et  diversis  robur  suae 
felicitatis  ostenderet  tollamus  amorem  quem  Cupido  con- 
flaverat;    cur  illa   non   amaret  virum  domi  forisque  prae-^^ 


4  tolerahiU  LRO  edl  intokrabili  rHU  edF.  9  recusat  R 
corr.  r.  11  mrpove  ed-  IS  anivio  ed.  14  trcM?ta6atur  K 
corr.  r.        26  coti(laverfti  LR  GQnciliavtrat  ed. 


AENEIDOS  IV  355 

stantem,  bello  strenuum,  pacis  temporibus  religiosum, 
necessarium  viduae,  necessarium  destitutae,  necessarium 
condenti  civitatem  novam  et  nova  imperii  fundamenta 
roborare  cupienti,  necessarium  contra  Pygmalionis  violen- 
5  tiam,  qui  magna  manu  sperabatur  esse  venturus?  acce- 
debat  corporis  decus  et  forma,  quae  ceteris  animi  corporis- 
que  praecipuis  adderet  venustatem,  quae  ipsa  primus  liber 
evidenter  expressit,  cum  recedente  nube  plurimus  fulsisset 
in  sole.     multusque  recursat  gentis  honos:  tertiam  posuit 

10  generis  laudem,  haec  enim  tunc  prodest,  si  quae  simt 
uniuscuiusque  propria  rationi  sanguinis  recte  conveniant. 
nam  quomodo  Aeneae  meritis  praedicatio  accederet  generis, 
si  ipse  propriis  bonis  laudari  non  posset?  haec  igitur 
pars   in   eo   est,  ut  etiam  ipsa  ex  plurimis  constet:    nam 

15  sciebat  Dido  esse  Aenean  Veneris  filium,  Cupidinis  fratrem, 
Mercuri,  Teucri,  Dardani  adfinem  et,  quod  supra  omnia 
fuit,  nepotem  lovis.  haerent  infixi  pectore  vultus  verba- 
que:  haerent  pectore  bis  accipiendum  est,  ut  sit  haerent 
pectore  vultus  infixi,  haerent  verba  pectore.    infixi  autem 

Jo  quod  ait,  ad  solos  vultus  pertinet,  quia  erit  vitium,  si 
dicamus  infixi  verba,.et  magis  pro  persona  amantis  melius 
accipitur  infixi  vultus.  verba  enim  augmentum  dabant 
amori,  non  primam  causam.  haerent  et  infixi  hanc  habent 
rationem  quam  habet  quod  etiam  in  tertio  libro  ait  (286) 

*5  „aere  cavo  cILpeum,  magni  gestamen  Abantis,  postibus  ad- 
versis  figo".  figi  enim  dicitur  quod  sic  alicui  speciei 
iungitur,  ut  velli  non  possit,  et  haeret  quod  non  potest 
separari.  vultus  pertinent  ad  corporis  laudem,  verba  ad 
animi   praedicationem.     nec  pladdam   membris   dat  cura 

^  quietem:  diversam  naturam  poeta  voluit  esse  amoris  et 
sonmi:  somnus  quippe  quietam  sedem  quaerit,  hoc  tene- 
batur   Aeneas,   quoniam  quietis   animis  fuit;    contra    ubi 

7  praecipuis  LU  pr.  virtutibus  edF.  |  vmustate  L.  |  primus 
liher  LR  primo  libro  poeta  ed.  12  accederit  LR  corr.  r. 

13  ipse  om.  ed.      16  et  Mercurii  ed.  |  oc  Bardani  ed.      23  non 
primam  camam  om.  nam  interpol.  ed.       24  illud  quod  ed. 
27  velli  LR  avelli  r  ed.        32  quia  quieio  ammo  ft^. 


356  DONATl  INTERPR,  VER,G, 

fuerit  cara,  ut  iii  Didone,  non  poteet  iuteiTeiiire  &oinni 
beneficiuHL  ecee  quemadmDdum  DidoniH  describuiitur  ar- 
dores:  non  ilectebatur  in  requiem  nec  somni  virtute  Tin- 
cebatur  aut  tempore,  quia  inpediebat  medius  amor.  postera 
I^iorbea  Imtmhat  lampade  ierras  nmmtemque  aurora  pdo  i 
dimmerat  im^hram,  cum  sic  unanmiem  adloqttiiur  mak 
sana  sororem:  non  dixit  lucescente  die  Didonem  surrexisse^ 
quia  pervigil  trausegeriit  noctem,  sed  cum  priraum  diea 
fuisset  e:s:ortaf  locutam  talia  cum  sorore.  mire  autem 
posuit  male  sana:  sanus  est  enim  qui  nullo  animi  autie 
corporis  incommodo  premitur,  sanus  non  est  qiai  uuUo 
bonae  valitudinis  beneficio  confo?etur,  male  sanus  est 
autem  qui  animi  tomientis  adtligitur  et  pro  sano  habetur. 
interea  cum  poeta  praemittit  sororem,  praemittit  unaniinem^ 
ostendit  aliquid  Didonem  germanae  dicturam  quod  in  Ttil-« 
gus  non  deberet  exire.  erat  enim  turpiseimum  amores  in 
bospitem  publice  confiteri,  sed  nullara  putabat  illa  con- 
fessionem,  quando  in  diiobus  soromm  corporibiis  unua 
animus  fiiit,  Anna  mror:  utrumque  conpleia  est^  alterum 
nomen  quo  Yocaretur  ab  omnibus ,  alterom  quod  con-  M 
sangmnitatia  dederat  cursus,  bis  voeabuHs  admonitnm 
voluit,  ut  quod  erat  auditura  teueret  animo  et  consilio 
regeret  aeatuantem:  et  tamen  confessionem  ipsam,  quam 
sciebat  inbonestam,  non  semel  effudit,  sed  usa  est  in- 
sinuatione  et  per  longos  verbomm  circulos  venit  ad  eani  5 
partem  quae  sine  iactura  pudoris,  quamvis  apud  taiem 
sororem,  proferri  non  potuit,  hoo  loco  apertiua  dicitur 
quid  sit  „multa  viri  virtus  animo  multusqne  recursat 
gentis  honos'*.  ait  enim  Anna  soror,  quue  mc  suspemafn 
10  msmnnia  terrent!  quis  novus  hic  nostjis  Sficcessit  sediht^ 
hospesf  patior^  inquit,  soror,  insorania,  dum  considerc» 
nibi.l   esse   in   hospite   nostro   quod   praeferri   non    debeat. 


1  interiymirt  LE  imeniri  ed.        4  poBUa  LE  postera  r- 
10  sanm  est  enim  LR  sanm  non  cM  ed.  non  del.  ed.  poat. 
tC  amoris  K  amOTetn  r.       20  qtio  om^LR  add.  r  ed.       23  a^sti- 
mantem  LR  ed.  ae^taantem  oob.  28  recusat  LH  corr.  r. 

29  quem  nie  LE  (ei  qi«  \m\ 


AENEIDOS  IV  357 

nova  quippe  in  illo  sunt  omnia  neque  umquam  in  aliis 
visa.  hospitem  novum  pro  amantis  animo,  non  quasi  recens 
susceptom,  sed  nova  quadam  et  singulari  corporis  atque 
animd  specie  debemus  accipere.  quem  sese  ore  ferens, 
6  qitam  forti  pedore  et  armisf  quod  tacet,  inguit,  quod 
loquitur,  quod  movetur  quam  gratum  est,  quam  iucundum, 
quam  viro  forti  conveniens!  credo  eqmdem,  nec  vana 
fides,  genus  esse  deortm.  degeneres  animos  timor  arguit: 
tanta  in  illo  viro   constantia  est,  ut  appareat  illum  diis 

10  esse  progenitum.  argimientum  additur,  ut  hoc  ipsum  fir- 
maret  quod  volebat  adserere:  degeneres,  inquit,  animos 
timor  arguit,  hoc  est  si  degener  esset,  humilitatis  suae 
conscientia  premeretur.  ecce  quantum  laudabat  quae  alieno 
hoc  est  Cupidinis  arbitrio  ducebatur,  non  somno.    sed  hic 

16  poetae  favor  est,  qui  omni  occasione  virtutes  Aeneae 
meritaque  commendat.  inter  bona  eius  ponit  quod  noh 
amavit  ipse  ut  vulgaris,  ut  turpis,  sed  amatus  est,  neque 
amatus  ab  ea  quae  esset  pudoris  abiecti,  sed  ab  ea  quae 
petita  esset  consilio  Veneris  et  Cupidinis  fraude.    Jieu  qui- 

80  Ims  Ule  iactatus  fatis,  quae  hdla  exhausta  ca/nebat!  omnis 
partis  exequitur  quae  amanti  congruerent.  ecce  enim  dolet 
casus  eius  et  graviter  ingemiscit.  quamquam  autem  prae- 
nadssa  ostenderent  amore  illam  captam,  tamen  incipit 
sensim  confiteri  quod  amet.    si  mihi  non  animo  fimm^  in-  16 

t5  motumque  sederet  ne  cui  me  vinclo  veUem  sodare  iugaU, 
postquam  primus  amor  deceptam  morte  fefeUit,  si  non  per- 
taesum  thalami  taedaeque  fuisset,  huic  u/ni  forsa/n  poim 
succumbere  cidpae:  usque  adeo  dixit  illum  virum  sibi 
placere,    ut    dignum    iudicaret    consortio    matrimonii   sui, 

80  nisi  secundas  nuptias  primis  decepta  damnasset.  ecce  venit 
ad    plenam    confessionem.     Anna,   inquit,   fatebor   enim,  20 


1  neque  —  3  susceptum  temere  mut.  ed.  2  animo  R  ani- 
mam  L  m  del.  II  man.  |  recenti  LR  recens  noB  (cf.  86  imtanti 
pro  instans).  7  qtmm  veniens  L  qua  v.  B  conveniens  r  ed. 

11  volehat  LB  videbatur  ed.        12  si  om.  LB  add.  r  ed. 
14  somno  LB  ed.  suo?  sed  cf.  v.  6  et  9.        26  mortem  L  morte 
cum  ras.  super  a  B.        27  fuissent  LB  corr.  r. 


;  ut9 


wiseri  post  fata  Spdiaei  mnkigis  et  sparsos  fraiema 
pmaiis  sdm  Itk  inflcxit  smsus  animumqm  labantem 
pulit:  a§msm  vet^ris  vestigm  flammae:  venm  m  iBta  con- 
fesaio  reprehensibilLs  remaoeretj  adnexuit  iusiurandura,  quo 
sibi  binas   nuptiaLS   horiiiisse  firmaret:   sed  mi^ii  vet  tdim  i 

S5  optem  prius  ima  dehiscai  vel  pater  omm}Mytem  adigat 
ftdmine  ad  umhras,  paikntw  umhras  Erehi  mctmtqm  pr&^ 
fundam,  anie,  pudor,  quam  te  viola  mi  tua  iura  resolvt 
confessa   sum,  inquit,  de  amore,   sed  melius  proveuiet 
ante   dehiscat   terra   et  me  recipiat  aut  lovis  fulmiue  de*  lO 
mittar  in   Tartarum,    quam    ego    pudoris   leges    aut   iara 
dissolvam.     ille  ,meos,  primrn  qui  me  sibi  iumit,   amores 
ahstulit,  ille  kaheat  secum  servetque  sepulckro:  ipsa  sorori 
suae  viam  necessariae  persuasionis  ostendit^  ut  quod  erat 
factura  amoris  inpulsu  hortatu  magis  alieno  coaeta  fa^ere  u 
videretur,     ait  serael  nupsi,  liabeat  ille  mortiius  Mcet  pu- 
doris  mei  pignus,  qui  raibi  6orem  virginitatis  eripuit^  et 
secum  habeat  ac  suo  sepulcliro  conservet.    hoc  est  oblique 
dicere  quid  dubitem  nubere,  cum  alterius  uuptias  sepuitus 
iHe  nec  videre  possit  nec  aliquando  sentire?     quod  prae-ia 
cipuum   habui   tulit.     suftLeiat  ei  virginitatis   meae  decuSt 
relinquat  viduam  necessitatibus  suis,    etiamsi  aliquid  seutitj 
coniugii  nostri  sacratissimum  nomen  et  fidem  inaritali  dt*- 
bitam  toro  raors  media  sustiilit^  mors  delevit,     noTitatern 
quandam   illius   procuravit  exeessus.     superdua  reverentia  ss 
procal   abscedat-     vis   raaior  nrget,  vis  Latoierabilis  cogit. 
inpune   secundi   coniugii   fortuna   suscipitur  et,   si  aliquid 

30  seutire  manes  possuut,  inpune  peccatur.     sk  effata  sinum 
lacrimis   inplevit  ohot*tis:    fudit,  inquit,  post  verba  uberes 
lacrimas,  vel  quod  veteris  amoris  recordatione  movebatur  m 
vel  quod   urgebatur   efficere   quod   animo  respuente  dam- 
naverat.      obortae    sunt    lacrimaej    hoc    est    suMto    ortfte, 


6   sibi   in    mtiptias  LE   sibi   binas   n.  uoa    cf,  1,  720 
nuptias  r  ed.  7  /hmine  LR  (infra  r«cte).  8  violeni  — 

re$oh}am  ed.  12   nmt^  LK  corr.  r.     |    amo}is  LR   corr,  t, 

IS  sorcnis  L.  16  licet  om,  edl  quamvis  mortuus  edF, 

26  abscedebai  ed. 


AENEJDOS  IV  359 

quod  totiens  fit,  quotiens  urgente  animi  dolore  funduntur, 
ut  hoc  loco.  ceterum  cum  de  Sinonis  fletibus  diceretur 
(2,  196)  f^acrimis^',  inquit,  „coactis'S  sinum,  ait,  lacrimis 
inplevit,  ut  lacrimarum  ipsarum  copiam  demonstraret. 
5  Anna  refert:  intellectis  Anna  quae  agerentur  et  con- 
iectura  manifesta  collectis  eadem  repetit  destruenda  scilicet, 
quoniam  illa  mentis  suae  talem  yeluti  sententiam  tulerat, 
ut,  quamvis  amore  teneretur,  diceret  tamen  se  secundas 
nuptias  perhorrescere.     incipit  igitur  a  persona  sua,   ut 

10  ostenderet  futuram  persuasionem  germano  amore  proces- 
suram.  causa  ergo  meri  consilii  fuit  quod  ait  primo:  o 
Itice  moffis  dUeda  sorori:  hoc  dicto  paravit  sibi  sororis 
animum;  non  enim  causam  eius  leviter  tractare  debuerat 
quam    plus    se    amare    professa   est   quam  lucem.     in   eo 

15  autem  omnis  cardo  fuerat,  quia  Dido  amare  se  confessa 
est  et  amori  ipsi  propter  praedicatas  causas  negaverat 
se  esse  cessuram.  hoc  itaque  fuerat  destruendum,  ut 
suasurae  intentio  obtinere  potuisset.  solane  perpetua  mae- 
rens  carpere  imenta  nec  dtdds  natos  Veneris  nec  praemia 

10  noris?  duas  causas  posuit,  sed  quae  in  imam  redigantur: 
nam  idcirco,  inquit,  iuventam  solam  remanere  non  con- 
venit,  ut  oportuno  tempore  procreari  liberi  possent.  vere- 
cunda  persuasio,  ut  non  libidinis  contemplatione  videatur 
sororem  hortari  ad  nuptias,   sed  natorum  causa,  qui  pro- 

85  fecto  nisi  aetatis  novellae  suffragio  provenire  non  possunt. 
venit  ad  quaestiones  quae  istiusmodi  consilia  turbare 
potuissent;  Dido  enim  dixerat  servare  se  velle  reverentiam 
mortuo,  haec  ipsi  parti  respondens  ait  id  cinerem  aut 
manis  credis  cv/rare  septUtos?     hoc  est  cui   deferre    con- 

80  tendis    nescit    honoriflcentiam    tuam:     cum    anima    enim 


1  qmtiens  fit  quotiens  LR  quotiens  f.  totiens  r  toties  fit 
quoties  ed.  |  cmimo  dolore  LR  animi  d.  r  animo  dolores  ed. 
nos  =  r  cf  11, 41.  3  sinum  LR  hic  s.  ed.  4  implevit  LR 
i.  obortis  ed.  6  destruenda  LR  -do  ed.  8  amore  LR  angore 
ed.  10  germano  am^e  LR  a  germano  amore  ed.  11  meri 
LR  edl  veri  r  edF.  18  stMsurae  intentio  LR  temere  mut.  ed. 
28  haec  ipsi  LR  JWic  et  ipsi  ed.        29  credis  om.  LR  add.r. 


360  BONATI  INTEItPE.  TERG. 

sensufi  morientia  extmguitor,   totmn  interit  quo  vita  reti- 
netiir,   perdit  obseqmum    quisquis   iUiid   non   homini^   s&d 

Ib  cioeri   praerogare   coatendit,     esio,  c^gram  niUU  quoftdam 
fiexere  mariti,  nan  Lihyaef  nofi  ante  Ti/ro,  despectiis  Hiar- 
has  ductoresqiie  aiii,  qnos  Africa  terra  tnumphis  dives  oUif  s 
pladtme  etiam  pugnabis  amori?    cum  adhuc,  inquit,  esses 
aegra,    hoc    est    cum    reoens    mariti    perditi   te   adfligeret 
dolor,    petitores   reiecisti   potentis  et  plurimos,     conseniiit 
lapsn  temporis  dolor,  amor  placuit,  conplenda  soutentia  eat. 
as   tibi   quod  praesumis   aic  animis   debet  Tideri  retinen-  lo 
dum,   ut  perpetnia  loetibus  vacans  iuventam  omnem  con- 
iugia    respuendo    transmittas?     si    igitur    petitores    primi 
fastidio  inpedientis  dolorie  nibil  pro  voluntate  meraeruEfc, 
quod  nunc  placuit  non  deliet  eontraria  Yoluntate  dissolvi 
nec  vmit  in  mentem  qu&rum  consederis  arvis?   quod  obscura  i6 
dixit  quonmi   eonsederis  arvis  iiicipit  evidenter  eiponere; 

40  hinc  Gadulae  urhes,  ffenm  imuperabUe  heUo,  ct  Numidae 
infreni  cingimt  et  inho^piia  Sj^rtis,  Mno  deserta  siU  reffio 
laieque  furentes  Barcaei.  qnid  beiUa  Tyro  swrgenUa  dicaim 
germanique  mimts?  plenmn  studium  suadentis  exequitor» 
utpote  unanimis  soror.  nam  post  multa  necessaria,  quae 
superius  posuit,  addidit  faciendi  necessitatem  singula  cum 
suo  metu  percurrens.  non,  inquit,  venit  in  mentem  quo- 
rum  consederis  arvis?  hoc  est  non  tractas  te  esse  pere- 
grinam  atque  in  peregrinis  partibus  imperium  te  velle  n 
fundare,  initia  onmia  habere  laborem  durum;  vel  maxime 
in  causa  imperii  novi,  quod  femina  et  sola  in  alienis 
terris  parare  contendis  firmissimam  sedem,  esse  innumeras 
gentis,  quae  te  maximo  urbium  numero  infestare  non 
dubitent,  quae  ferocitate- gaudeant  et  potentiae  viribuss^ 
possint  inplere  quicquid  animo  coeperint  et  cogitatione 
perficere?  hinc  Gaetulae  urbes,  genus  insuperabile  bello: 
quod  genus  hominum  nesciat,  inquit,  vinci,  cum   intuleht 

9  lapso  LB.  10  animis  LB  animo  ed.  13  inpedientes 
LB  corr.  r  ed.  18  inhita  L  inhrta  B  inhospita  r.  28  firmis- 
sivmm  LB  edl  infirmtssimam  cum  prava  distinctione  edF.  | 
sedem  esse  R  esse  sedtm  L,  [  innumeras  LB  edl  ob  i.  edF. 


AENEIDOS  IV  361 

bellum.  ecce  tulit  et  yincendi  spem,  ne  dicer^t  Dido  etsi 
moverint  arma,  superabo  eos.  et  Numidae  infreni  cingunt: 
cum  dicit  infrenis,  ostendit  indomitos  et  eos  qui  nullo 
iure   tenerentm'  ac  suis  legibus  viverent  nec  vellent  ali- 

5  cuius  imperio  subiugari.  et  inhospita  Syi;;fcis,  non  quo  non 
suscipiat  faospites  faoc  est  peregrinos,  sed  quam  inhumani- 
tatis  causa  omnis  formidet  adveniens  vel  oderit  peregrinus. 
posuit  in  medio  cingunt,  sed  tribus  adplicandum  est,  ut 
sit  Gaetuli,  Numidae  et  Syrtis  cingunt.    hoc  ipsum  cingunt 

10  habet  ingentem  metum  maximamque  formidinem:  nam 
cingere  est  ambire,  ut  et  infiniti  monstrentur  inimici  et, 
si  fuerit  ex  necessitate  fugiendum,  per  tantos  ac  talis 
exitus  inveniri  non  possit.  hinc  deserta  siti  regio  lateque 
fnrentes  Barcaei:    similis   etiam  istorum   metus  est;   nam 

16  quomodo  fuga  per  sitientis  terras  perindeque  desertas  fieri 
potest  aut  per  eos  qui  sic  furore  rapiantur,  ut  furorem 
ipsum  latius  tendant?  quid  bella  Tjto  surgentia  dicam 
germanique  minas?  quod  habuit  maximum  servavit  ad 
finem.    considera,  inquit,  in  quanta  desperatione  sis  posita 

90  quantaque  sit  tuae  fortunae  condicio,  quando  cum  tot  in- 
manissimis  gentibus  timetur  et  frater;  quid  futurum  sit, 
si  ille  cum  copiis  suis  instructus  adfuerit  causae.  con- 
siderandum  est,  quando  nec  persistendi  facultas  superesse 
potuerit   aut  certe  fugiendi;    tenebit  enim  ille  subsidium 

25  maris  et  quacumque  fugientem  hostis  durus  excipiet,  ita- 
que  fiet  in  his  terris  quod  domi  conpleri  non  potuit.  ad 
omnia  concurrit  illud  quod  superius  dixit  solane  perpetua 
maerens  carpere  iuventa?  si  enim  perduraret  iuventam 
sola  transigere,  quis  tot  ac  tantis  resisteret  inimicis?  vel 

30  quis  iam  quaereret  exactis  temporibus  feminam,  quae 
maritum  procreatione  filiorum  patrem  non  posset  efficere? 
postremo  cogitandum  cui  tantum  florem  imperii  ac  tanto 
labore  quaesitum   esset  traditura,   si  liberorum  posteritas 

3  infrenis  LR  infrenos  r  ed.      6  se  quam  LR  corr.  r  ed. 
7  causam  L.    |    oderit  peregrinos  LR  corr.  ed.  13  invenire 

LR  ed.  -ri  r.  18  germaniqtie  minas  om.  ed.  21  futunm 
sit  LR  ed.  f.  esfi  cf.  10,  788.         32  postremo  —  florem  om.  R. 


362 


BONATI  INTERPE,  VERQ. 


pro-  II 


noE  supara/et,  quonim  tantam  gratiam  esse  constaret,  ut 
parentes    gaudeaut,    si  ad  eos   potiiis   bene    parta    trajis- 

45  mittant,  diis  equidem  au^ieibus  rmr  et  Iiinone  secunda 
Imm  cursnm  Iliacas  vmto  tenume  earinas:  obgtabat  sua- 
deutis  voto  unum,  quod  ai  obiceretar,  moTere  potmsset,  a 
ne  forte  hoc  ipsum  contra  Yoluntatem  lunonis  iieret,  quam 
conetabat  Troianis  infestam.  tulit  lioe  prior  Anna  et  con- 
iecturaliter  posuit  nOTi  timendum*  ait  enim  si  noUent  dii 
nobis  coniungi  Troianos,  numquam  nostra  litora  tetigissent; 
denique  ipsam  lunonem  procurasse  confido  ut  pulsi  pro-  ii 
priis  regnis  nostris  potius  uttlitatibus  adderentur*  ns 
non  essat  secunda  Troianija,  nisi  hoc  regni  quod  Btruii 
securitas  exegisset.  deliinc  ostenditur  eommodum  quod 
facto  posset  provenire.  fjtiam  tu  urbem,  soror,  hafic  cem^, 
quae  surgtrt  regna  emmgio  iali,  Tmicrum  mmiiuntdbus  ti 
armis  Ffmka  se  quaniis  attoUd  gloria  rebm!  ai^  inquit, 
sola  tanta  potuisti  disponere,  quanta  erit  felicitas  tua 
quantumque  rebus  omnibiLS  prosperitatis  adcreaeet  adquisito, 
taJi  coniugio  et  Troianis  opibus  feHci  societate  coniuiictis?'| 

60  tu  mado  posce  deos  vmiani  sacmguc  IHatis  indulge  hosj 
oausasque  innecte  morandi,  dum  pdago  desaemt  kiems  d 
€iquosm  Orion  quassataeqm  ratcs,  dum  non  tractahile  cadum^ 
post  ouinem  persuasionis  cursura  dat  consilitim,  quo  Aeneas 
in  illis  terris  diutius  teneri  potuisset,  fac,  ioquit,  sacri- 
ficia  numinibus  et  eoruni  favorem  sic  obsequendo  eoncilii 
cumque  boc  necessario  feceris,  indulge  bospitio,  hoc  esl' 
iHorum  peregrinationem  uberius  fove,  ne  deficiente  victos 
substajjtia  discedere  Tioiani  cogantur;  deinde  procurata 
istiusmodi  securitate  innecte  properantibus  moras,  pras- 
tende  causas  quae  illos  a  navigatione  deterreant:  dic  in- » 
portuBO  iam  intervenisse  hiemig  tempus,  sidera  quoque 
Tehementer  esse  conta-aria,  quassatas  uaufragio  rates  aspe^ 
interea   fiatibus   non   esse    credendas,  motus   caeli  quoqui 


8  nolknt  R  tioUnt  L-  14  esset  LR  posset  r'  ed. 

16  aUoliit  LE  -let  r,        20  ampicio  (infra  recte)  LE  hospitio  t. 

24  temre  LR  teneri  r,  27  deficiendo  LR  ed.  defideni^ 

noB.        28  cagmtur  R  edF  cogerenfMf  L  edL 


lue 

riaa 

luefl 


AENEIDOS  IV  •  363 

contrarios.  haec  Troianis  proponenda  non  in  cassum  Anna 
znandabat;  sciebat  enim  facile  his  moveri  posse  formidinem 
quorum  tanta  mala  Aenea  referente  cognoverat  et  qui 
recentes  a  naufragio  faissent  facilius  cessaturos. 
5  His  dicHs  incensum  ammum  inflammavit  amore  spem-  65 
que  dedit  dubiae  menU  solvitque  pudorem:  retinens  poeta 
quia  non  inyitae  sed  volenti  suadebatur  et  quod  superius 
dixisset  Didonem  caeco  igni  carpi  hic  posuit  his  dictis 
incensum  animum  inflammavit  amore,   ut  dictis  tamquam 

10  ventorum  adiumento  quod  ardebat  fortius  validiusque 
flammaret.  amore  bis  accipiendum,  ut  sit  his  dictis  in- 
censum  animum  amore  inflammavit  amore,  hoc  est  amo- 
rem  primum  amoris  augmento  cumulavit,  data  quoque  spe 
commodi  ex  his  quae  profdtura  dioebat  obtinuit  et  quic- 

15  quid  dubitationis  esse  potuerat  penitus  removit,  illo  usque 
donec  verecundia  omnis  et  pudor  persuasione  cessissent. 
Terentiana  sententia  huic  loco  convenit,  qua  dictum  est 
(Andr.  1, 6,  31)  „dum  in  dubio  est  animus,  paulo  momento 
huc   vel   illuc  inpellitur";    facile   enim  quo   quis   voluerit 

90  animnm  dubitantis  adducit,  quoniam  inest  iam  pars  parata 
voluntatis.  principio  deluibra  adeunt  pacemque  per  aras 
exquirmt:  fiunt  ecce  quae  soror  sorori  dixerat  esse  facienda 
et  primum  et  ante  onmia  quod  dictum  est  „tu  modo  posce 
deos  veniam"  sacrorum  praemissis  obsequiis.    ecce  adeunt 

S5  iam  templa  et  deorum  favorem  sacrorum  sibi  exhibitione 
conciliant.  macta/nt  lectas  de  more  bidentis  legiferae  Cereri 
Phoeboque  patrique  Lyaeo,  lunoni  amte  omnis,  cui  vincla 
iugalia  curae:  mactantes  sollemniter  ea  animalium  genera 
quae   diis   ad  causam  necessariis    convenirent  et  primum 

90  Cereri  legiferae,  propterea  quod  populorum  consensus  nisi 
legibus  teneri  non  possit,  Phoebo,  ut  in  futuris  prosperiora 
perficeret  quae  optabantur,  Libero  patri,  ut  praestaret  lae- 
titiam  sempitemam,  lunoni  vel  maxime,  quae  coniugiorum 


2  formidinem  LR  edl  mcdonm  f.  edF.  H  milia  LR  ed. 
mala  x'  nos.  9  antequam  LB  ed.  tamquam  nos.  12  ainore 
LR  ed.  amorem  r'  nos.       31  in  futuris  L  in  futurum  R  ed. 


364  •    DONATI  mTERPR,  YERG. 

teneret  pleiiissiinain  potestatem,  et  ne  Troiaiiis  inTideng 
expu^aret  Didonis  adfectum.  quam  splendida  dietio,  quam 
artiiiciosa,  quae  iu  ordinatione  verbonmi  novifiaimam  po* 
suit  lunonem  nee  tamen  novissimae  saerificatujn  memo- 
rH.vit:  addendo  enim  ante  omnLs  ostendit  ipsi  primo  sacri- 

60  ficiorum  houores  eKhibitos.  ipsa  tenms  dextra  paieraM 
ptdcherrima  IHdo  candmtis  vacme  media  inter  comtm  fun- 
dit  aid  ante  ora  dmm  pinguis  spatiat^tr  ad  aras:  fiebant 
per  alios  alia,  Dido  vero  officio  sacerdotis  functa  inter 
raccae  comua  pateram  fundebat  aut  ante  araa  pinguis,  v 
hoc  est  pecorum  corporibus  oneratas,  in  ipso  deonmi  cod- 
Bpecta  spatiabatur,  hoc  est  eundi  ac  redeundi  vices  creber- 
rimas  procurabat.  instaKratque  dkmi  donis:  neque  hoc 
semel,  sed  saepius  faciebat,  ut  produceret  diem  yolenfi 
diutius  habere  praesentem  quem  amabat.  pecudumqiic  re-« 
dusis  pectoribus  Mians  spirantia  comuUt  exta:  quaerelat 
futura  in  intDrioribus  pecorum.  eonsulit  sic  posuit,  quasi 
exta  possent  revera  dare  responsum:  sed  videntur  respon- 
dere,   dum   consulentium  visibus  signa  commissae  consul- 

66  tationis  ostendunt.     iieu  vatvm  ignarae  mentes/  quid  vota» 
furentem,  quid  deVulra  iu/vaM?  est  mollis  flamma  medtdlas 
interea  et  tacitum  vivit  sub  pectore  vulnus:  fiebant,  inquit,  ab 
inprudentibus  sacra  nullis  amorum  necessitatibus  profutura, 
fiebant  ab  his  qui  sibi  velut  vaticinandi  scientiam  vindi- 
carent  et,   cum  aliud  ageretur,  non  intellegebant  Didonissa 
ardorem,  profuturos  se  arbitrabantur  his  quae  interveniente 
ignoratione  nescirent.     quid  enim  quae  solvebantur  numi- 
nibus   vota  amanti  prodesse  potuerant,  cum  amoris  ardor 
iam  dudum  molliter  serpens  in  inmoderata  incendia  pro- 
rupisset?     est  mollis  flamma  medullas  interea  et  tacitum  so 
vivit  sub  pectore  vulnus,  uritur  mfelix  Dido  totaque  vor 
gatur  urhe  furens:    denique,   cum  illa  omnia  &ustra  age- 
rentur,  amor  Didonis  medullas  et  viscera  consumebat  neque 

4  novissimae  L  ed.  -me  R.  18  evocare  R  revocare  Lr 

revera  dare  nos.       26  ardorem  profuturos  LR  sed  interpos.  ed.  | 
hisque  L  his  qtme  R.  27  ignorantiae  R  ignoratione  Lr. 

82  frustragerentw  LR  frustra  gererentur  r. 


AENEIDOS  IV  365 

eam  patiebatur  ullo  in  loco  consistere,  ut  vaganti  totius 
ciyitatis  non  sufficerent  spatia.  dat  similitudinem  poeta, 
ut  ostendat  quemadmodum  per  totam  urbem  Dido  fere- 
batnr  et  data  discurrendi  necessitas  fuerat:  qualis  comeda 
5  cerva  sagitta,  quam  procul  mcautam  nemora  inter  Cresia  70 
fixU  pastor  agens  teHis  liquitque  volatile  ferrum  nescius,  iUa 
fuga  sUvas  saUusque  peragrat  IHctaeos,  haeret  lateri  letalis 
hartmdo:  Didonem  conparavit  cervae,  silvas  civitati,  mobi- 
litatem  cervae  Didonis  discursibus,  sagittam  pastoris  sagit- 

10  tae  Cupidinis,  pastorem  Cupidini,  cursum  inefficacem  cervae 
cum  Didonis  errantis  inmoderatis  anfractibus.  subtracto 
similitudinis  istius  textu  superioribus  inferiora  iunguntur: 
dictum  est  enim  uritur  infelix  Dido  totaque  vagatur  urbe 
furens,  conectitur  nunc  media  Aenean  secum  per  moenia 

is  ducit  [Sidoniasque  ostentat  opes  urhemque  paratam]:    sic  75 
furebat  Dido,   sic   per  totam  urbem  amoris  exagitata  sti- 
mulis  ferebatur,  ut  a  suis  conspectibus  Aenean  non  pate- 
retur  abscedere.     ducebat,    inquit,    eum   secum   atque  ut 
eius  praesentia  non  videretur  esse  superflua,  ostendebat  ei 

so  Sidonias  opes  urbemque  paratam,  monstrabat  ei  quibus 
naufragi  animus  et  de  institutione  novi  domicilii  cogitans 
capi  facilius  posset.  qui  enim  non  teneretur  divitiarum 
alienarum  spe  et  adfectu  eius  urbis  quam  alterius  labor 
et  instantia  procurasset?   sed  hoc  pro  animo  Didonis  est 

SB  positum:  ceterum  Aeneas  amores  eius  fdroremque  nesciebat. 
incipit  effari  mediaqm  vn  voce  resistit:  addebat  ad  moras 
fabularum  inanium  textum  praecidens  verborum  continua- 
tionem,  ut  loquendi  spatia  proferret  in  longum.  Iliacos- 
que   iterum    demens    audire   Idbores    exposcit:    consumptis 

30  omnibus  inventionibus,  cum  iam  nihil  esset  quod  ad  moras 


4  dat  LR  data  HOU  ed.  12  textu  LR  contextu  ed. 

15  Sidoniasque  — paratum  deest  in  L  R,  sed  explicatur.     19  ostevf- 
deb  L  in  -hat  corr.  man.  U  -hant  R.        20  e»  qmbus  LR  ea  a 
ed.        21  cogitans  LR  ed.  eogitwntia^i        22  qui  (««  quomo^ 
LR  quis  ed.       23  ei  pro  ct'  «  eius  R.       26  amoria  LR  ?~ 
furoremque  LR  que  om.  ed.  27  textum  R  teetum  Ii  4 

positionem  ed.  r 


366 


DONATl  INTEEPE,  VEBG, 


proficere  potuisset  quodqtie  ipsa  nlteritis  monstraret  aul 
diceret,  ipsum  volebat  itenun  narrare  labores  atque  ulti- 
moa  exitus  Trolae.  deniens^  inquit,  utpote  quae  aote 
paululum  narrata  itenim  desideraret  andire.  pmdetqur^ 
Uerum  mrrmtis  ab  ore:  optabat  enim  ipsum  iterum  audira  s 

80  loquentem.     post  ubi  difp^essi    lummiqtie    obscura    vicissim 
twna  prmiit  suadentqite  cadmdia  sidera  somms^  sola  donto 
maeret  vacua  stratisqm  relictis  incuhat:  transactis  omnibna 
quae  ardoris  sui  causa  araantis  potuit  iiidustria   reperire, 
Tnanente  tamen  adhuc  inYeniendi  cupiditate  discessum  est  lo 
ad  quietem.   consumptus  enim  fuerat  dies  et  noctis  tempns 
adveniens   actus   Didonis   abruperat   ac  non   inmerito    ho- 
mines   urgebat  in  somnos.     sed  recedenUbus  cunetis  sola 
Dido    maerebat  in   domo,    quod   demens  seiret   absentem^ 
ipsa   quoque  strata  despiciens ,  quod  virum  non  haberent,  t& 
iUum  absens  ahsmtent  audUqiie  indetque:  cum  toro  incnm-^™ 
beret  nec  totum  corpus  siium  traderet  lecto,  non  tam  re*^| 
feetionem   fessorum   membromm ,    sed   desideratum   eubilis " 
sui  socium  quaerere  videbatur.     merito  addidit  iUum  ab- 
sens  absentem  auditque  Tidetque  y  quia   tantum  faUebatur  m 
animus  amantis,  ut  kunc  audtre  et  cernere  ^ideretur  ab-^_ 
sentem.     aid    gremio   Ascanium    ^enitoris    imagine   capla^fl 

85  detinet,  [mfa/ndmn  si  fallet^e  jwssit  amwcmj:  interdum  ad      i\ 
vicem  patris  amplectebatur  Ascamum  aut  portabat  gremio 
suo,    nt    similitudine    paterni    vultus    amons    vioientiam  s& 
falleret.    non  coeptae  adsurfftmt  turres,  n&n  arnm  iiwentus  ^ 
exercet  portusve  aut  propugnamda  hello  tuta  parmt,  j?fifi-B 
dmt  opera  interrupta  minaeque  murorum  ingmites  aequaia-  ^^ 
gue   machina    mdo:    miro    modo    moralitas   expressa   est^ 
nam  cum  in  amore  multa  sint  vitia,  tmn  magis  quod  ob-  ao 
livionem  negotiorum  omnium  parit  et  nimiam  in  agendis 
neceFsariis  neglegentiam.   hoc  ad  personam  Didonis  refertur, 


6  digr&mis  ed.         7  srnimm  It  mmmm  L  pro  somnog, 
14  quod  dcrnem  LE  ed.   d.  q.?  16  i>iditque  (et  infra)  LE. 

1 7  ti*adtrc  L  corr.  nian,  11  tradere////to  E  explevit  r.       23  in- 
^andum  —  amorem  deeet  in  L  E,  sed  explicatur.         26  aprima  \ 
^E  (a  semirasa  L)  pio  arma. 


AENEIDOS  IV  367 

quam  in  primo  libro  descripsit  (504)  ^instans  operi  regnis- 
que  ftituris",  dehinc  ad  personam  Tyriorum,  qui  occupata 
in  aliis  regina  deseiTierant  omne  operis  genus,  obliti  sci- 
licet  salutis  suae.  denique  cum  iam  opera  murorum  ac 
5  tunium  ordinatis  machinis  prope  perfecta  viderentur  et 
ad  effectum  plenum  sola  deesset  instantia,  torpuerant  omnia 
et  omnium  operum  fervor  desertione  plena  languerat.  bic 
ostenditur  rectorem  conplere  omnia,  cum  insistit  et  iubet, 
atque  eius  neglegentia  omni  modo  frigere  universa  quae 

10  ante  fervebant. 

Qmm  simtd  ac  tcUi  persmsU  peste  teneri  cara  lovis  90 
coniwnx  nec  famam  dbstare  furari,  talilms  adgreditur  Vene- 
rem  Saturma  dicMs:   ubi,  inquit,  sensit  luno  fdrorem  Di- 
donis,  boc   est   amorem  intemperantem  ulterius   occultari 

15  non  posse  nec  habere  remedium,  his  dictis  adgressa  est 
Venerem.  cum  dicit  adgressa,  ostendit  eam  aliquid  in- 
yidiose  dicturam.  egregiam  vero  laudem  et  spolia  ampla 
refertis  tuque  puerque  tuus,  magnum  et  memorabUe  mmen, 
wna  dolo  divum  si  femma  victa  duorum  est:   magna,  in-  95 

20  quit,  gloria  vobis  parta  est,  tibi  scilicet  et  puero  tuo,  ex 
eo  quod  gemina  numinum  potestate  coniuncta  una  per 
dolum  femina  superata  est.  haec  veluti  laus  vitupera- 
tionem  potius  tenet,  quod  nihil  fecerint  memorabile. 
vincere  enim  in  partibus  amoris  feminam  non  est  laboris 

26  maximi,  praecipue  cum  duorum  numinum  potestas  inter- 
venit.  huius  facti  per  coniecturam  edicit  causas  quae  a 
Venere  metuente  tractae  sunt:  nec  me,  inquit,  faUit 
veritam  te  moenia  nostra  stispectas  habuisse  domos  Car- 
thaginis  altae.     ut  hoc,  inquit,  fieret,  quid  timueris  scio: 

80  nam  mearum  inimicitiarum  contemplatione   commota  me- 


1  instanti  LR  corr.  r'.  |  operis  L.        4  murorum  LR  mul- 
torum  ed.  5  viderettMr  LR  corr.  ed.         9  eiiis  nec  LR  eius 

neglegentia  r  ed.       14  intempercmtem  LR  -ratum  ed.       16  ad- 
gressa  LR  ed.  adgressam?      26 — 27  quae  Venere  metuente  trcu!ta 
sunt  LR  traqpatae  ed.  a  V,  m.  tractae  (i.  e.  ductae)  nos. 
27  inquit  LR  adeo  ed.      28  veritate  LR  corr.  r.  |  su^pectas  LR 
que  add.  ed;        28  domu^  LR  domos  r. 


368  DONATI  INTEKPR.  YERG. 

tuiBti  ne  aliqiiid  mali  lUio  tuo  apud  CaxtbagiBem  meaoi 
coatingeret,  $ed  quis  erit  modus  aut  qm  nunc  ceriamine 
tanto?  fquin  poiim  pacem  aeternam^  po/ciosqut  hymmam 

100  exercmius?]  quid  necesse  eat,  ait,  inmoderatas  inimici- 
tias  ulterius  retinere?  fiat  dissensionum  ommum  finis  atqne  5 
ita,  ut  in  aeternum  concordia  perseveret  sitque  inter  Aenean 
et  Didouem  matrimonii  plena  et  firma  coniuuctio.  hahea 
tota  quod  mmte  petisti,  ardet  amans  Bido  irajritque  per 
o$sa  furorem:  ecce,  ait,  quod  desiderabas  habes,  Dido 
amat,  luno  consentit.  commmtem  hunc  ergo  populum  pa-  la 
ribmquf^  regamm  ampims:  quia  quod  speciale  singularum 
fuit  factum  est  me  volente  commune,  utrumque  populam 
regamus  pares,  utraque  servemus.  Uceai  Hiryffio  sermu 
manto:  quaai  sj  diceret  quando  ad  boc  ventum  est,  fiat 
quod  Eon  debuit,  ut  illi  quos  amo  serviant  inimico  meo.  i5 
quod  enim  dixit  Phrjgio,  ibi  est  subtile  convicium,  quasi 
abiecto  et  infimae  gentis  homiiii,  dotalisque  tuae  T^io^ 
permittere  dexirae:  et  hic  quod  dint  tuae  quasi  indignae, 
Tyriij  pro  animo  dicentis  potentes  et  magni,  tradantur 
in  dotem,  addicti  utique  et  quasi  potioribus  servituri  w 
obliqua  haec  dictio  fuit;  dicebat  enim  velut  tota  simpli- 
citate  verborum  tenens  tamen  interius  quod  iuimicitias 
lunonis  integras  demonstraret.  ecce  Vergilius  docet  facile 
inimicorum  posse  noscere  consilia,  cum  sub  imagine  con- 
cordiae  latent.  »5 

105  Olli  (sensit  enim  simulata  mente  locutam,  quo  regnum 
Italiae  lAhycas  adverteret  oras):  tractatus  Veneris  magnus 
atque  astutus  ostenditur;  sensit  enim  fieri  non  potuisse 
ut  atrox  et  vetus  inimica  repente  benivola  redderetur 
poneretque  semel  inunicitias  quas  longa  aetate  servaverat.  so 

3  quin  —  4  exercemus  deest  in  LR,    sed   explicatur. 
11  singularum  LR  'Orum  ed.  13  utraqu^  LR  uitraeqite  r 

utrumque  ed.  14  si  om.  ed.    |    doceret  LR  corr.  r  ed. 

18  quasi  om.  R  add.  r.  |  indigne  R.       23  dieet  LR  docet  r  ed. 
24  noscere  LR  nosci  ed.,  sed  facile  adiectivum  fst.      27  aver- 
teret  LR,  sed  ad  127  Dqn.  adverteret  et  scripsit  et  explicavit, 
quare  correxi  cum  r'.       29  redditur  L  reddetur  R  '^etur  r  ed. 


AENEroOS  IV 


369 


denique  in  eo  ipso  veluti  beiieficio  otesse  voluit  potius 
quani  prodesse.  noYerat  eiiim  qnid  Aeneae  deberetur,  quo 
magis  Bitebatur  ut,  si  fieri  potuisset,  potestas  omnis,  quain 
fata  Italiae  decreverant^  in  Carthaginis  opes  felicitatemque 

h  transiret.  sic  cmitra  est  mgressa  Ymus:  liis  in  causa  po- 
sitis  quid  fuerat  faciendum?  intellectarane  se  scire  debuit 
Inno?  an  ab  eius  fraudibus  dissimulari  oportuit?  melius 
visum  est  dolos  dolis  excluder©  veluti  adprobatis  per  dis- 
simuiationem    praesentibuB ,    ne    deteriorem   viam   nocendi 

10  perqnireret  atrox  et  pertinax  inimica,  si  contrariam  se 
ostenderet  Yenus.  qim  tcdia  demms  ahnuat  faui  iecum 
muUt  cantendere  hdlo?  si  modo  qimd  memoras  lactum  for- 
tima  scqttaturj:  etiamsi  dementi  cuipiam  tanta  insperati 
conmioditas    proveniret,    reniti,    inquit,    nou   debuit     cui 

15  eoim  prodest  omissa  pacia  securitate  commovere  inimiei- 
tias  tuas  aut  tecuni  habere  cum  reluctatione  certamen? 
haec  vox  quasi  consentientis  est,  sed  ut  illa  voluit  esse 
sub  benivola  prosecutione  subtilis^  ita  et  Venns  subicit 
quod  lunonis  animum  tangere  potuisset,     didt  enim  sed  ItO 

so  fatis  incerta  feror:  non  ftiit  incerta,  sed  ita  posuit,  nt 
neqne  renisa  videretur  et  tamen  non  posse  fieri  subdole 
demoastraret.  si  luppiter  unmn,  inqtiit,  esse  vdU  Ti/nis 
urbtm  Troiaque  profeetis  nmcerive  probd  populos  aut 
foedera    mngi:    ego,   ait,   voluntatem  tuam    libenter    am- 

S5  plector,  sed  si  hoc  fieri  luppiter  veLit  aut  fata  permittant 
ut  Troianorum  ac  Tyriorum  fiat  una  commixtio.  quod 
provenire  non  poterat  nt  amtei  easent  qui  iam  fatali 
dispositione  fuerant  inimici;  dixit  enim  poeta  alio  loco 
(ij  19)   „progeniem   sed   enim   Troiano    a    sanguine    duci 


5  causa  positis  LR    compositis  ed.  10  eontrarra  LR 

corr.  ed.       11  aut  — 13  sequatar  deeat  in  LR^  sed  eKplicatur. 

13  copiani  LR  cuipid^in  red,  13—14  tmita  insperati  eom~ 
moditas  LB  ed.  tam  it^perata  c.  r  copia  tafita  itisperati  cotn- 
modi  non  male  U.  19 — 20  st"  fatis  R  corr.  r,  21  rtnisa  LE 
reniti  ed.  |  tamen  LR  i.  it?  ed.         22  inquit  om.  ed.  |  vellit  L. 

25  sed  si  hoc  LR  nescio  an  r  in  marg,  29   tT^a  -^wvi 

satigmne  L. 

Don.  ittt&Tpr,  Vetg,    rol  I.  '^V 


370  DONATT  INTEEPR.  YERG. 

audierat  Tyrias  oiun  quae  vetieret  arcea^S  hoc  ergo  curo 
mcftueret  luno,  optabat  Aeneati  apud  Cai-tbaginem  retiiieri 
et  cum  ipso  TroidBOS  omnis,  ut  illis  aec  proveniret  im- 
perium  ItaHae  nec  ex  ipsis  nasceretur  qui  deleret  ali- 
quando  Carthaginem.  quod  cum  nosaet  Venus,  egit  sub-  & 
tilitate  mirifica,  nt  diceret  ego  quidem  volo,  sed  nescio 
au  fata  eousentlant  aut  Iuppiter  yelit,  ut  autem  osten- 
deret  fieri  non  posse,  dimisit  eam  ad  lovem,  ut  ex  ipso 
potius  contraria  reportaret  et  gemeret  se  destinata  noit 
potuisse  conplere.  tu,  inquit^  cmiuttx,  \Ubi  fas  animiMm  lo 
Umptare  prGCando,  [pcrget  sequar]:  quicquid  secretum,  ait, 
retiuent  viri  facile  confitentur  usoribus,  tempta  igitur 
eius  senientiam,  quicquid  e%  ipao  audieris  fieri  posse 
libenter  amplectar  et  qua  dispositiones  tuae  praecessermt 
sequentur  et  meae.     tum  sic  fxcepii  rsgia  Tuno:    non   in-  is 

llSteUecto  Veneris  dolo  m  haec  Iuno  respondit:  inecum  e^^it 
Ute  labor,  nunc  qua  ratiom  quod  instat  confiftri  possU 
poiucis^  adverte,  doceho,  haec  dimitte,  ait,  partibus  meis: 
yerum  quia  quod  instat,  hoc  est  quod  urget,  debet  inpleri, 
faciendi  ac  perficiendi  consilium  dicam.  properabat.  enimso 
ipsam  conpleri  coniunctionem,  utpote  quae  Veneris  dictione 
commota  metueret  ne  Aeneas  infectis  rebus  abscederet. 
sperabat  autem  illum  ipsum  post  perfectam  coniimctionem 
Didonis  matrimonium  non  relicturum:  idcirco  dixit  curabo 
ego  quae  te  sollicitant;  tantum  coniimctio  disposita  con-  s& 
pleatur.  usque  adeo  cupiebat  hoc  quacumque  occasione 
fieri,  ut  ipsa  perficiendi  consilium  daret^  vmatum  Aeneas 
unaque  miserrima  Bido  in  nemus  ire  parant,  uM  primos 
crastinus   ortus    eodul&rit  Titan   radiisque   retexerit  orbem, 

120  his  vgo  nigrantem  commixta  grandine  nimbum,  dum  trepi-  w 
dant  alae  saltusque  indagine  dngu/nt,  desuper  infundam  et 
fonitru  caelum  om/ne  ciebo,     diffugient  comites  et  nocte  te- 

1  oUm  quem  L.       5  non  esset  L  edl  noUet  R  nosset  edF. 
10  inquit  om.  ed.         11  perge  sequar  deest  in  LB,  sed  expli- 
cator.  14  despositionis  L.  21  dictione  LB  ditione  ed. 

25  sollicitabant  ed.  |  tantum  LR  dummodo  ed.        2S  quaecum- 
qm  LR  corr.  r  ed.        27  ipsi  edF. 


AENETDOS  IV  571 

gentur  opciea:    speUmcam  Dido  dux  et  Troianm  eandem 
devement.     adero  et,  tua  si  mihi  certa  velwntas,  conubio  l^SO 
iungam  stahUi  propriamque   dicaho.     hic  Jiymmaem  erit: 
mox^  ait,  ut  lux  crastina  fiierit  exorta,  Aeneas  ^t  Bido 

5  yenatum  ire  disponunt  prima  occasio  ut  in  unum  yeniant 
futuri  ad'  loc&  nemorosa,  quae  opacitate  sui  ommrnn  yisus 
excludant.  bis,  inquit,  inmittam  pluyiam,  ae,  ne  aquae 
costemptui  habeantur,  misceam  grandinem  et  haec  de^ 
super  infundam,  cumque  ayocabit  uniyersos  indago,  nim' 

10  bus^  et  grando  non  sinent  adunari  dispersos  et  ad'  reginam 
maturius  remeare,  dum  alae  trepidant,  dum  ob^eryante» 
ad  retia  pedem  ecferre  non  possunt,  moyebo  quoque  toni- 
trua,  ut,  cum  terrori  omnia  fuerint,  in  imam  speltmcami 
soii  fugientes  favore  meo   ac  tuo si  tamen 

15  etiam  tuae  yoluntatis  consensus  accedit,  conubio  iungam 
atque  ita,  ut  perpetuo  matrimonii  yinculo  teneantur.  non 
adversata  petenti  adnuit  atque  dolis  risit  Cytherea  repertis: 
cum  haec  luno  dixisset,  noluit  Yenus  adyersari  petitioni 
ac  yoluntati  eius  perindeque  consensit  ridens  adyersariae 

so  dolos  eyidentissime  patuisse,  quae  sic  insistebat,  ut  fieret 
aliquid  quod  esset  Aeneae  Troianisque  contrarium,  scilicet 
ut  regnum  Italiae  Libycas  adyerteret  oras  hoc  est  ad 
Idbycas  oras  yerteret. 

Oceanum   interea   surgens  Aurora   reliquit     it  portis  ISO 

86  iubare  exorto  delecta  iuventus,  retia  rara,  plagae,  lato  ve- 
naibula  ferro  MassyUque  ruunt  equMes  et  odora  ca/num  vis. 
[reginam  thalamo  cunciant&m  ad  limina  primi  Poenorum 
expedant]:  aut  Didonis  meritum  foit  aut  dedecus  Tyrio- 
rum    ut    expectarent   reginam    constituti   ante  fores   eius, 

7  aquac  L  quae  R  aqua  r  qua  HU  ed.  aquae  0  nos. 
8  habeantur  LR  ed.  -amur  ed.  post.  |  miscebo  ed.  |  et  om.  ed. 

10  adunare  LR  -n  nos  convenire  ed.  12  ecferre  R  nec 

ferre  L  referre  ed.    |    movebo  LR  mox  m.  ed.         13  ferrori  L. 

14  tm  LR  t  deveniant  ed.:  lacunam  indicayi,  quae  sic  ex- 
plenda  est,  ut  etiam  tamen  quod  sequitur  habeat  quo  referatur, 
fortasse  amorem  inpleant  22  adverteret  LR  confirmatur  inter- 
pretatione.  26  massilUque  LR.  27  reginam  —  28  expectant 
deest  in  LR,  sed  explicatur. 


372 


DONATI  INTERPB,  YERG. 


koo  est  miilierem  temineis  ornatibus  occupatam.    ostroqH\ 

I3bins^ms  et  auro  stQt  Bonipes  ac  frma  fm^or  spmmni 
mandit:  regalis  potentia  omni  genere  ambitionis  exprimiturj 
ut  purpiira  et  auro  insignis  equus  staret  opperiens  domi- 
nam  processuram.  tamlcm  progrvditur  magna  stipante  Ck 
ierva:  processio  eius  cuitusque  ckscribitur,  deducebatur,^ 
inquitj  stipata  magna  iuTeDum  multitudina.  Sldonmn 
picto  dilamydan  cironmdaia  Hmho:  Umbus  regibus  depu 
tatur  et  diis,  qm  eonim  caput  candido  orbe  circumdai 
mi  plmretra  ex  auro,  aims  nodmititr  in  aurum,  aum 
purpuream  subnecfit  fibida  veMem:  totum  quod  habuit  auS 
aurum  fuit  aut  purpura  pretiosa.  et  ideo  tandem:  sic  enim 
processerat  ut  amans  et  quae  placere  cuperet  et  amari. 
descripta    est  Dii3o   cum  suis:    videamus  quomodo  Aeneae 

140  processio  demoDstretur.  fiec  non  ct  Phriffili  mmites  et  is 
laetus  lulus  inecdunt,  ipse  ante  alios  pulckerrimus  omni$ 
infert  se  sotimn  Ameas  atque  agmma  iungii:  non  dijdt 
solus  inter  cet«ros  fuit  Aeneas  formosus^  sed  formosior 
ceteris  fuit,  pulckritudinis  augmentum  facta  coopELratione 
cumulavit  ei  eo  quod  omnes^  licet  separatim  procedeot^S, « 
tamen  in  unum  studium  pergentes  iuncti  suot,  ut  noi 
deessent  qmbus  Aeneas  pulchrior  probaretur»  inmittil 
paxabola,  ut  Aeneae  processio  erigeretur  ki  meHus:  qualiSi 
nhi  hibernam  Lyeiam  Xmiihiqm  ftuenta  deserti  ae  Dtli 

14:5  fnaternam    invisii    ApoUo    instauraique    cJforos,    mi^tiqn 
aUaria  eircum  Cretesquc  Bryopesque  fremunt  pictitjue  Aga- 
ih^si,  ipse  iupis  Cpdhi  (fraditur  mollique  flnentetn   fronk 
prmmt   crinetn    fimgens   atque    inplicat    auro,    tehi    softant 

150  nmms:  hmit  illo  segnior  ibat  Aeneas,  tanimn  egretjio  deous 
enitet  ore.    ut  Aeneae  pulcliritudo  praeferri  eeteris  posset,  3o 
deficientibus    humanis    exempUs   ApoUo    inter    deos    solus 


1  vndiercm  om.  ed.  i  ectis  LR,  7  muUitudinis  L, 
8  chlamidem  LK,  Xt  fila  vestem  h.  1%  sio  mim  LE  q?* 
sic  ed.  13  atmri  LR  amaret  ed.         15  proc^ssio  LR  pr&-' 

eessm  ed.  (et  infra).  23  erigetur  R  corr.  r.  28  inpJaCfd 

LR  corr.  r.  29  ilhs  egneor  LR  corr.  r.  30  preferi  L. 

com  r. 


I 


AENEEDOS  IV  373 

inyentns  est  qui  Aeneae  meruidset  aequaii.  iucunde  tamen 
inventum  ut  huic  non  alium,  sed  ApoUinem  conpararet^ 
quia  Dianae  similitudinem  dederat,  cum  Didonem  in  primo 
libro  describeret  procedentem.  postquam  aUos  ventum  in 
hmonMs  atque  mvia  lustra,  ecce  ferae  saxi  deiectae  vertice 
caprae  decmrere  iugis:  ferae,  inquit,  caprae,  hoc  est 
agrestes,  quas  capreas  dicimus.  mansuetae  sunt  enim  quae 
sunt  in  gregibus  nostris  et  quae  non  metuant  hominum 
conspectum,  agresties  yero  timidae,  leves  ad  cursimi,  quo 

10  fiebat  ut  saxi  de  vertice  et  iugis  praecipitarentur.  alia 
de  parte  paientis  transmittunt  cursu  campos:  varia  de- 
scriptio  et  ex  diversitate  copiosa,  ut  aliae  de  montibus 
agerentur  pi*aecipites  insequentium  metu,  aliae  exagita- 
rentur  in  campis.     atqm  agmina  cervi  pulverulenta  fuga  166 

15  glomerant  montisque  relinqmmt:  non  agmina  pulverulenta, 
sed  fuga.  ordinatio  enim  sic  est:  agmina  glomerant  cervi 
fuga  pulverulenta:  currentes  quippe  fu^entesque  per  cam- 
pos  excitabant  suis  ungulis  pulverem.  at  puer  Ascanius 
mediis  in  vaUibus  acri  gaudet  equo  iamque  hos  cursu  iam 

iopraeterit  illos  spwmantemque  dari  pecora  inter  inertia  votis 
optat  aprum  aut  fulvum  descendere  monte  leonem:  Ascanius 
quoque  pro  aetate  laudatur.  nam  etiam  ea  quae  levia 
maioribus  natu  videntur  laudantur  in  pueris;  in  his  enim 
futuri  temporis  spes  praesentium  factorum  coniectura  col- 

25  ligitur.  ille  igitur  quod  magnae  velocitatis  equimi  habuisset 
discurrebat  gaudens,  quod  cursu  nunc  hos  nunc  alios  prae- 
teriret,  nec  dignum  habuit  feras  et  inertia  pecora  per- 
tinaciter  sequi,  sed  optabat  occurrere  suis  discursibus 
leonem  aut  aprum.     praetermisit  poeta  datos   equos  Tro- 

30  ianis  ad  venandum,  quoniam  proprios  non  habebant,  utpote 
qui   a   navibus    venerant;    an   ideo,    quia   in    tertio    libro 


6  deiecti  L.  8  metuunt  ed.  9  conspectu  L.  |  timidae 
LR  *.  et  ed.  15 — 16  non  agmina  pulverulenta  sed  fuga  LR 
n.  fuga  p.  sed  agmina  ed.  17  pulvendenta  post  agmina, 

transpos.  ed.  19  agri  LR.  25  ille  igitur  oin.  ed.  | 

hahuisset  LB,  h.  et  ed.  a  gaudens  pendet.  20  nune  dtios  R 

nu/nc  om.  L  n.  illos  ed. 


374         BONATI  mTERPE.  TEEG- 

(470)  dixit  mter  cetera  MuiieTa  HeleBum  et  equos  dBdket 
j,addit  equos  additque  ductis"? 

160  Intwea  magm  misceri  mnrmurc  caelum  indpit,  in- 
sequitur  commixta  grandine  fumbuSt  et  Tyrii  CQfnites  paseim 
et  Troicma  iuventus  ^ardaniusque  nepos  VeneiHs  diverm  s 
per  agros  tecta  metu  petiere,  ruunt  de  fnofitihus  amfies: 
fiimt  ecce  quae  lujio  praedixerat,  inovotur  caelujii,  toui- 
tma  concrepaiit,  nimbi  funduiitur,  grando  eiitiiim  portat 
et  comtra  naturam  rerum  de  snmmis  verticibus  mQntiuni 
anmes  imiuineri  praecipitaotur,  deserta  venandi  voluptate  lo 
fugiunt  omnes  ct  diversa  occupant  tecta:  diversa  ideo, 
quod  dispersae  mstieae  domus  tantam  multitudiuem  adu- 
natam  ferrc  uon  possent^  vei  quod  unusquisque  nsus  in 
tanta  neoessitata  conpendio  non  pulchrum  suffugium  tecti, 

165  sed  prosimum  quaesiviBset,  spdumcam  IHdo  dux  ei  Tro-  is 
iaims  eandem  deveniunt:  avocatis,  inquit,  omnihus  atque 
ipso  Ascanio  et  per  diversa  discretis  Dido  et  Aeneas  in 
unam  speluncam  deveiiemiit,  hoc  est  male  veneront,  quia 
persouis  regum  non  conveniebat  speluncae  depressio.  dedit 
igitur  occasionem  coniunctioni  perficiendae  locus  secretus,  M 
dedit  tempus,  quo  periculi  vitandi  causa  nullus  audebat 
exire  de  suffugio,  dedit  solitudo,  quia  soli  fuerant  duo, 
dedit  persona,  quia  uterque  in  prima  aetate,  uterque 
formosi.  factum  autem  intellegi  voluit  poeta,  non  dici. 
fulsere  ignes  et  consdus  aether  conubiis  [summoque  uluki'  ss 
nmt  vertice  nymphaej:  tantum  valuit  luno,  ut  etiam  ipsa 
elementa  favere  viderentur;  itemque  ignes  de  caelo  fulse- 
runt:  non  dixit  emissa  sunt  fulgura,  ^ed  pro  nuptialibns 
facibus  ignis  caelestis  apparuit.  ad  inpedimentum  autem 
Italici  imperii   tantum  lunonis   dolosa   fecit   inventio,    ut » 


7  ecce  LR  ea  ed.  8  nimis  L  nimes  R  nives  r  nimbi  ed.  | 
exitum  L  exitium  R  cum  correctione  obscura  r  vexationem? 
15  proximorum  LR  in  proximum  ut  videtur  corr.  L  ipse  et  x 
vel  nemorum  in  marg.  adnotat  r'.  24  formosus  ed.  25  con- 
nuhii  ed.  |  summoque  —  26  nymphae  deest  in  LR,  sed- expli- 
catur:  sequenti  lemmati  perperam  add.  ed.  27  idemque  LR 
eorr.  ed. 


AENEIDOS  IV  375 

Aeneas  in  illa  coninncldone  non  yoluntatem  habutss^,  sed 
vim  quandam  passus  esse  videretur:  fiunt  velut  nuptiae 
cum  turpitudine  omni  et  volente  lunone  solus  testis  ex- 
titit  munduS)  nympharum  quoque  festis  ululatibus  omnis 
5  ille  locus  personavit.  iUe  dies  prinms  leH  primusque  mor 
lonm  catssa  fmt  duo  proposuit,  quae  ex  una  causal70 
profluxisse  videbantur,  letmn  et  mala:  letum,  quia  se  ob 
esm  causam  Dido  intermit,  mala,  quia  ex  facto  turpi  et 
inhonesto   contraxit  detestabilem  famam  quae  inter  prae* 

10  cipuas  mulieres  cajstitatis  merito  potior  dicebatur.  ecce 
Aeneae  fortuna  et  consiliorum  exitus  quae  habuit  lunO: 
dum  Yult  suae  prodesse  et  commoda  fiilcire  Oarthaginis, 
Aenean  vero  ab  Italiae  partibus  separare,  sic  Didoni  non 
coniugium,   sed  ultimum  procuravit  interitum  nec  profuit 

15  Carthagini  et  aemulum  suum  tenere  non  potuit.  ut  autem 
probemus  hac  ductam  intentione  lunonem,  ut  Aenean  ad 
Italiam  nollet  pervenire,  ostendimus  ipsam  lunonem  sese 
professam  ex  duobus  alterum  voluisse,  scilicet  Aeneae 
ipsius    interitum   aut   eius   ab   Italia    separationem:    dixit 

20  enim  (l,  38)  „nec  posse  Italia  Teucrorum  avertere  regem". 
quia  igitur  iuxta  pemiciem  salutis  eius  nihil  naufragia 
valuerunt,  hunc  ab  Italia  praedictis  fraudibus  avertere 
nitebatur.  ille  dies  primus  leti  primusque  malorum  causi, 
fuit.     neque  enim  specie  famave  movetur:   cum  duo  pro- 

25  posuisset  exorta  ex  illo  facto,  causam  mortis  et  turp^m 
famam,  praetermisso  leti  genere,  quod  postea  consecutum 
est,  secundo  sic  respondit:  neque  enim  specie  famave  mo- 
vetur  nec  iam  furtivum  Dido  meditatur  amorem:  non 
specie,  inquit,  movebatur  admissi  criminis  nec  mala  fama. 

so  coniuffium  vocat,  hoc  praetexit  nomine  culpam,  hoc  est  matri- 


4  nympharum  —  6  personavit  om.  ed.  7  profluxissent 

ed.  I  videbantur  om.  ed.        8  malum  ed.        12  ftdgere  LR  edl 
fulcire  r   fcyoere  edF.         18  odf  LB  a6  r.         16  intewtionem  L. 
17  esse  LR  ed.  sese  nos;    cf.  176  et  6,  837.  18  scilicet 

LR  sc.  aut  ed.  26   ut  turpem  LR  edl   et  t.  r  edF. 

26  seciitum  ed.  27  respondet  ed.  30  omatrimonii  LB 

o  del.  X  a  m.  ed. 


inonii  nomine  turpissimam.  (rulpam  credidit  obtegendam. 
T€rbo  iuris  nsus  est  ut  diceret  culpam;  sic  enim  defini- 
tum  est  colpam  esse  mulieris,  cum  pxidoris  in  causa  pec- 
cayerit.  qua  autem  spe  dueebatur  Dido  matrimonii  quod 
eo  genere  contraierat,  qiiae  ipsum  Aeneau  in  comriyio  s 
referentem  audisset  responso  Creusae  vaticinantis  aecepto 
et  regnum  Italiae  iam  sibi  paratum  esse  et  coniugem 
regiani,  Apollims  quoque  et  deorum  penatiura,  Heleni 
etian!  unnm  idemque  extitisse  praedietum^  quo  non  tan- 
tum  Aeseae  vemm  etiam  liberis  et  posteris  eius  per  uxoris  i» 
ItaJicae  consortium  Italiae  atqne  orbis  totius  deberi  me- 
moratum  est  regnum? 

Exi€fiiplQ  Libpae  magnas  it  Fanta  per  urhis:  hninsH, 
inquit,  facti  nnlla  intei^posita  vel  modici  temporis  mora 
per  urbis  Afiicae  magnas  et  plurimas  faraa  percrebmt:  i& 
191  vemsse  Aenean  Troiano  a  sangtdne  creiimt,  cui  se  pukhra 
mro  dtgneiur  imigere  Bido,  nunc  Memem  mter  se  Imu, 
quam  longa,  fovere  re^mrum  inmefmres  turpiqm  etipidifi 
capios.  haec  passim  dm  foeda  mmm  di/fundit  in  €Nti| 
baec  Fama  referebat:  Troianum  virum  consensn.  Didonis  !fl 
exeeptmn  indicatum  dignum  cui  se  regina  coniuuger 
viro,  utrumqne  connviis  suis  vacare  ac  Inruriae  hoc 
libidinis  partibus  (fervent  eniin  veEeriae  voUtptates,  sicull 
Terentius  (eun*4,5,6)  ait,  ubi  intervenerint  Geres  ©t  LiberJ^ 
neque  boc  brevi  tempore  aut  diebus  interpositis,  sed  bieme  s5 
quam  longa  boc  est  quantnm  longa  est  ac  per  boc  oran 


eret_ 

icuiH 
ber>4 
*me  iS 


1  t£gendam  ed.  16  interpretationi  versua  173  Don.  lemma 
191—195  adiutigit  eosqne  y^rsna  continno  interpr«tatur  j  quo 
oidine  dum  caivere  volt  ne  poeta  ,^minna  attetitiB  faciat  erro- 
rem*'',  ipse  minna  attentus  fuit;  narrationem  euim  patet  non 
ver&n  191  continnari,  eed  verbis  huee  tum  —  cambat  189  sq,, 
qnae  Don*  infra  cum  deBcriptione  Famae  fftlso  eomuniit* 
21—22  coniung^e  uare  {a  eipnncta)  ut  eumqm  L  coniun^ere 
vaUret  emnqne  R  coniungeret  tumqite  ed.  coniungerct  mro  tum- 
que  U  item,  sed  ntrumque  noa.  23  fmterim  R  cmn  pnncto 

aub  1  L  venereae  ed-  24  terrentim  LR.         25  tempore  LB 

t.  facere  ed.    |    muliebus  L  covr.  man.  IL  26  omni  L  cma 

punctls  R, 


AENEIDOS  IV  377 

usque  adeo  ut  omaem  curam  disponendi  regni  tuendique 
reiecissent.  hoc  est  quod  ait  in  superiore  libri  parte  (86) 
„non  coeptae  adsurgunt  turres,  non  arma  iuventus  exercet 
portusve    aut    propugnacula    bello    tuta    parant,    pendent 

5  opera  interrupta  minaeque  murorum  ingentes  aequataque 
machina  caelo".  haec  de  Didone:  Aeneae  vero  reprehensio 
foit,  quod  in  alienis  commorans  regnis  commoditatem  suam 
neglegebat,  quam  partem  ex  lovis  persona  Vergilius  non 
multo   post  plenissime  prosecutus   est   (267)   „heu  regni" 

10  et  cetera.  haec  passim  dea  foeda  virum  diffundit  in  ora: 
non  dea  foeda,  sed  ora  virum  foeda;  ubi  enim  quid  secus 
admissum  in  hominum  scientiam  venerit,  turpius  quam 
admissum  est  carpitur.  interea  definitionem  Famae  repe- 
tamus,  quam  poeta  interponendo  fecit  hyperbaton  et  totum 

15  textum  in  duas   partis  abscisum  posuit  et  minus  attentis 
facit  errorem.    Fama,  inquit,  malum,  quo  non  aliud  vdo- 
cius  ullum,  mobUitate  viget  virisque  adquirit  eundo:  et  cito,  175 
inquit,  ambulat  et  fit  fortior  et  virtutem  non  perdit,  sed 
adquirit:  contrariis  iuvatur  utpote  monstrum.    parva  metu 

ioprimo,  mox  sese  attollit  in  auras  ingrediturque  solo  et  caput 
inter  nubila  condit:  veteres  omnes  multis  incorporalibus 
et  nomina  dederunt  et  formas  et  nonnuUa  pro  numinibus 
habuerunt,  Victoriam  scilicet,  Concordiam,  Discordiam, 
Furorem,  Somnum  et  cetera  similia:  ita  et  Famam  corpo- 

2S  ralem  esse  voluerunt  et  deam,  ^t  ipse  Vergilius  hoc  loco 


2  rejicerent  ed.  5  ingenteaque  aequata  L.  9  posse  pro 
post  L.  9 — 10  heu  regni  fuit  L  cum  punctis  R:  in  fuit^  quod 
apud  Verg.  non  extat,  et  cetera  per  conpendium  scriptum  latere 
puto,    quod  de  suo  add.  ed.  11  sed  —  foeda  om.  ed. 

14 — 15  etum  textum  LB  6^  contextum  r  et  eum  t.  ed.  et  totum  t. 
nos.  15  abscissum  ed.    |    attentus  LR  ed.  attentis  nos,  cf. 

3,  205.  16  facit  LR  ed.  fecit?  |  quod  pro  quo  LR.  18  am- 
bulat  fit  LR  a.  et  ftt  ed.  ambulando  fU  r  nescio  an  recte.  |  et 
virum  L  et  viru  R  et  vires  r  vires  enim  ed.  et  viriutem  nos  (sic 
virtus  de  Furia  7,  336).  19  contrariis  JjR  nam  c.  ed. 

20  primum  LR,  sed  infra  prtmo  ut  Vcrg.  libri.  |  esse  pro 
sese  L.  22  et  ante  nomina  om.  ed.  24  corporalem  LR 

et  c.  edF. 


378  DONATI  INTEBPtt,  VERG. 

ait  baae  passim  dea  foeda  yiram  di^Tindit  m  ora.  huic 
addidit  et  corpus  et  oorporis  iucredibilem  mobilitatem  et 
loquacitatem  satis  effasam  nihilque  occultantem,  boe  am- 
plius  ut  nou  tautura  Teritatis  sit  nuntia  ¥emm  etiam 
Yeiis  laisa  commiseeat;  illam  monstri  esse  geuus,  natam  s 
6x  Ten*a  cum  Glgantibus,  volatu  alarum  vigere  et  pedum 
celeritate,  aurium  quoque  sensu  et  oculis  qna.m  plurimis 
semper  vigilautem,  lcquentem  plurin)is  linguis,  uullo  tem- 
pore  habeutem  requiem,  noctu  diuque  Tolitantem  atque 
currenteui,  explorantem  de  summis  locis  quid  singuli  agant  i» 
quidve  loquantur,  plus  prava  et  iicta  quam  vera  nun- 
tiantera.  idcirco  dint  iUam  Terra  parens  im  inriiafa 
deorttm  extremam,  nt  perhibmt,  Com  Encdudoqut  sororem 

^^Oprogenuitt   pedibus    cdermt    et   pernu^lbus  alis,    monstrtm 
harrmdmi,  ingms,  cui  qmt  smt  corpore  plumae^  tot  vi^les  is 
omili  supier,  mirabUe  dletu,  tot  Unffuat;  totidem  ora  sonani,  _ 
tot  suhriglt  auris.     nocte   volai   cudi  medio   tcrraegue  jjer 

l^otmhram  stridens  nec  dulci  dedmat  lumina  somno,  luce 
sedet  custos  aut  summi  culmine  tecti  turrihus  aut  aUis  d 
magnas  territat  urhis,  tam  ficti  pravique  tenax  quam  nuntia  20 

I90veri.  haec  tum  multiplici  populos  sermone  replehat  gaudens 
et  pariter  facta  atque  infecta  ca/nehat:  parva  est,  inquit, 
Fama,  cum  metus  intervenit:  tunc  metus  est,  cunDi  de 
personis  potioribus  incipit  loqui;  sed  cum  dicit  primo 
parva  est  metu,  constat  eam  postea  non  timere  et  sumere  S5 
augmentum.  denique  sequitur  mox  sese  attollit  in  auras 
ingrediturque  solo  et  caput  inter  nubila  condit.  ingreditur 
solo,  hoc  est  ambulat  in  solo,  ut  sit  integra  locutio.  ut 
autem  ostenderet  monstrum  esse  ultra  inaestimabilem  for- 
mam,  pedes,  inquit,  habet  in  terra  et  capite  tangit  caelum.  90 
quod  ait  ut  perhibent,  morem  proprium  tenuit:  in  fabu- 
losis  quippe  et  incredibilibus  non  se  facit  auctorem.    hoc 

1  foeda  om.  L.  5  viris  LR  veris  corr.  L  ipse  r.  11  plus 
LR  magis  ed.  16  oculis  LR  corr.  r.  24  sedem  LB  sed  cwn 
r  nos  sed  eadem  eid.  26  constat  LR  et  0.  ed.  |  ea  LR  eam 
corr.  ed.  |  et  siimere  LR  sed  s.  ed.  29  inaestim^hilem  LR  ed. 
aesttmabilem?        30  tcmget  L. 


AENiaDOS  W  379 

dictnm  sit  de  Famae  definitione,  nunc  redeamus  ad  re- 
liqua,  quae  eadem  Fama  per  infinitos  passim  loquendo 
pertulerat.    protinus  ad  regem  cmsus  detorquet  Hiarbtm  19^ 

^  incenditque  animum  dictis  atque  aggerat  iras:  si  poetice 
5  iet  ita  ut  (positum  est  intellegamus,  idstruxit  eum  Famdi 
atque  iras  eius  agitavit:  quaeritur  utrnm  quas  fecerat  an 
quas  apud  Hiarban  invenerat?  melius  est  intellegere  quas 
inTenerat,  quia  dixit  exaggerat:  facilius  enim  excitatur  in 
iracundiam    maiorem    qui    iam    habet  animum  ex   eadem 

10  causa  commotum.  ffiarbas  quidem,  qui  fuit  in  Didonis 
petitione  contemptus,  eoque  maxime  quod  alienigena  me- 
ruisset  quod  ipse  inpetrare  non  valuit,  debuit  acrius  com- 
moYeri.  si  extra  poeticum  textum  quaeramus  intellectum 
simpHcem,  cum  Hiarbas  audisset  rumoribus  sparsis  Aenean 

15  ex  longinquis  partibus  venientem  sibi  proximo  et,  ut  ipse 
arbitrabatur,  potiori  esse  praelatum,  vehementer  motus  est: 
in  his  enim  vel  maxime  causis  intoleranda  repulsa  est, 
quae  tunc  magis  sentitur,  cum  inferiorem  putamus  nobis 
esse  praelatum.    interea  ostendamus  hyperbaton  quod  dixi- 

90  mus  factum:  desoriptione  enim  Famae  tunc  posita  una 
descriptione  divisit.  hanc  si  subtrahas,  erit  una  narratio: 
extemplo  Libyae  magnas  it  Fama  per  urbis,  sequi  debet 
protinus  ad  regem  cursum  detorquet  Hiarban. 

Hic  Hammone  satus  rapta  Garamantide  nympha  templa 

25  lovi  centum  latis  inmania  regnis,  centum  aras  posuii  vigi-  200 
lemque  sacraverai  ignem,  excubias  divum  aeternas,  pecu- 
dumque  cruore  pingue  solum  et  varUs  florentia  limina  seriis: 


3  Hiarham  ed.         6  iras  LR  iram  ed.  9  iam  R  cum 

pimcto  sub  a  L  om.  ed.         10  qui  LR  ed.  quia?         11  quod 
alienigena  R  alienigenam  omisso  quod  L  ed.  18  ^'  LR  sic 

edl  sin  edF.       16  mortuus  LR  motus  r  ed.       19 — 20  hiperbaton 
quxim  diximus  factum  LB,  vel  quod  r  in  marg.  hyp.  quod  ed. 
20  discribsisse  L  descripsisse  R  deacriptionem  ed.  descriptione  nos. 

20 — 21  tunc  posita  una  descriptione  LR  *.  positam  u.  d.  ed. : 
iunc  posita  una  d.  ad  versus  supra  a  Donato  una  descriptione 
coaiunctos  respicit.     21  narratione  LR,  sed  narratio  corr.  ipse  R. 

22  exemplo  LR.  |  post  per  urbis  nescio  an  et  cetera  ex(A* 
derit.        27  cruore  R  eruorem  L  ed.,  sed  cruore  expltcatur.  : 


380  DONATI  mTEBPB.  TmQ, 

Hiarbas,    ut   Vergilius    posmt,    natus    ex   love   Hamiiioiie 
(constat   enim  loves   plwrimos  fuisse)   habuit  Garamantem 
iixorGm,    non    legibus   acceptam,    se<i   raptu   interrenientc 
quaesitamr    Afticae   quippe   Hnibus   proximi   feruntur  esse  , 
Garamantes.     Mc  in  sedibiis  suis  ac  per  omnis  regni  ^  i 
partis  centum  templa  formae  amplissimae  constituerat  Ioti 
atque  aras  totidem  yigllemque  ignem,  hoc  est  qui  semper 
Dutrimeutis  necessariis  fotus  ertifigui  non  posset  perinde- 
que    excubias    divum    contineas    exbiberet.      illius    autem 
tanta  veneratio  fnit,  ut  hostiarum  cmoro  adsiduo  pingofli» 
esset    solum,     varns    florentia    limina    sertis!    uon   tameii 
dixit    cuiusmodi    sertis^     sed    eum    dixit    ilorentia    iimijja 
varietate  sertonim,  spleudido  usus  locutionis  genere  osteD- 
dit    sertas    ex   floribus    fuisse    diversis.      amens    mdmi   d 
rumorc  awcfmis  amaro  dmtur  ante  aras  mediu  inttr  nii*\\ 

205  mlna  dimim  mnlta  lovern  manihus  sttppJvx  orasse  siipifm: 
media  inter  numina,  quasi  praesentibus  tastibus  diis. 
luppifer  ommpotens,  cui  mmc  Maurmia  plctis  gms  rpn* 
lata  toris  Lenamm  libat  honmrmy  asphis  haec?  an  tf. 
genitm,  mm  fulmina  tarqufs,  nequivquam  horrmms?  eaeci-n 

210  que  in  nuhibus  ignes  terrificani  ammm  tt  inania  murfmiro 
miscent?  luppiter,  inquit,  quem  omnis  haec  regio  vene- 
ratur,  si  vides  mala  quae  geruntur  in  terris,  cur  tibi  noQ 
displicent?  cur  haec  fieri  sinis?  aut  si  uou  vides  et  noa 
ex  te  mittuntur  fulraina,  quae  homines  terrent^  cur  eoleris?  H 
cnr  uou  te  universi  coTitemninius  ?  haec  fuerunt  principia 
eius  qui  loquebatur  amens  animi  et  rumore  aceensus  amaro. 
ecce  oatendimus  (197)  habuisse  amaritudiuem  animi,  quam 
dmiulaverat  Fama:  perinde  duplxci  ratione  commotus,  taU- 
bus   cum  Io?is  invidia  principiis  positLs,  ipsam  iam  pro-«> 


1  natum  LE  mxtus  est  r  natm  ed.    ]    hofnme  L  kamine  B 

eorr.  r.       2  fjarama^item  LE  -idetit  ed.       4  sedibus  LR  finibm 

^d.      S  ^tek  LR  ed.  poBset  noa.      U  dium  L  divum  R  t/iin  ed* 

13  mrietuti^m  ed.       14  sertm  LR  om.  ed,  |  amejis  LR  isfi* 

■1  19  kbeum  pro  Lenaenm  LE.         21  iffnts  L.   | 

28  haJyuit^se  LE  ed.  h.  euni7        30  euim  inmdi^ 
&  cum  lovis  i.  pr,  noH  temere  mut.  ed. 


AENEIDOS  rV  381 

sequitur  causam  exprobratione  personarum,  ut  indignum 
adserat  factum.  femina,  quae  nostris  errans  in  finihus 
iirhem  exiguam  pretio  posuit,  cui  litus  arandum  cuique  loci 
leges  dedimus:  tulit  se  a  nomine  et  dignitate  personae  et 
s  ait  femina  quasi  abiecti  sexus.  nam  et  Terentius  (hec. 
2,  1,  17)  ita  ex  iracundi  senis  persona  ait:  „tu,  inquam, 
ninlier,  quae  me  omnino  lapidem,  non  hominem  putas^S 
addit  secundum  convicium:  quae  nostris  errans  in  fi nibus, 
hoc  est  peregrina  et  vaga,  urbem  exiguam  pretio   posuit: 

10  non  quo  vere  exigua  fuisset,  sed  talem  dicere  debuit  qui 
deformantis  animo  loquebatur.  pretio  posuit,  quae  adhuc 
sedem  non  habuisset,  nisi  ego  ei  exiguum  spatium  vendi- 
dissem,  ut  hoc  genere  ostenderet  novam  dominam  deferre 
potioribus  et  originalibus  incolis  et  prioribus  dominis  de- 

15  buisse.  cui  litus  arandum  cuique  loci  leges  dedimus: 
colona,  inquit,  nostra  est  sub  nostris  legibus  degens.  haec 
non  sunt  omnia  pro  veris  accipienda,  quae  amens  funde- 
bat,  quae  iactabat  inimicus,  quae  clamabat  iratus.  conubia 
nostra  reppuUt  ac  dominum  Aenea/n  in  regna  recepit:    et 

20  personarum  et  facti  conparationem  faciens  ait  recusavit 
nostra  conubia:  nostra  quod  dixit,  in  pronomine  meritum 
personae  quasi  melioris  et  potentioris  expressit;  deinde 
conubii  conmiemorationem  fecit,  ut  ostenderet  in  causa 
honesta  postulatam  repulsam  remittere  maluisse,  susceptum 

95  autem  Aenean  dominum  potius  quam  maritum.    huius  ob- 
trectationem  subiungit,  ut   satiet  indignitatem  facti   cum 
eius   deformatione   quem  se  contempto  dolebat  admissum: 
et  nunc  ille  Paris:  per  originalis  hominis  inlicitum  factum215 
crimen   inventum    est,    cuius    Aeneas    adficeretur   invidia, 

1  approbratione  LR   exprobr.  nos   approbatione  r  ed. 
4  legis  LR.         6  et  terrentius  LR  e*  om.  ed.         8  addidit  ed. 

9  vagans  ed.  10  non  quod  ed.  (nt  solet).  11 — 12  ad 
duo  sedem  L  alteram  d  exp.  man.  11  aduossedem  R  aliter  s.  r 
adhuc  sedeni  ed.  12  nos  ergo  LR  ed.  nisi  nos  r  nisi  ego  nos.  | 
eociguam  L.  |  vindedissem  LK  vendedissemus  r  vendidimus  ed. 
13  ut  deest  in  LR  add.  r  ed.,  cf.  10, 62.  16  et  subhU  ed. 
est  s.  nos.  21  dixit  LR  ait  ed.  29  aspiceretur  LR  abjic 
retur  edF  adficeretiir  nos. 


»82  BOSATI  I5TEEPE.  TEHfcL 

«■ML  flM  Stt  iinii]^  c&osft,  qoan^  iUe  aHeoi  m&tiiifiaiiii 
|ipt*JTiam  AeQ€as  atTbem  \rLdiaa4!  Tid&bamr  esae  con- 
et  fd  ^ras  BiibtiMii  «t  eliganfi  ^PMBI  ic£leC  1^»e* 
miD  hMbmMet  mAHiiMn^  led  qmd  facJM»  mflri  lM™l™ifi^ 
qm  iB  nltuiBe  ooimcaonim  etiam  £aisa  eao|»acimt?  CM  i 
setmi7ir&  comutaim:  eeee  iam  miliedicitonim  iniuria  non 
Aeaeaii  solitm,  sed  in  «m»  Tkouw»  ^tpadititr.  seiiii- 
viros  qoi^e  apf»eIlaTit  mdTersos,  boe  ^  dw»  praeterentis 
aexiiSi  ambos  ex  semisiilnis  eonstaiitis*  qi^nts  nikil  e&t 
deteiitiA^  utpote  qui  corpore  praefe^t  TironL,  auitEK»  tamen  lo 
et  eoimqitiofi^^  t^tu  qaoqm  femliia&  imiteiitar.  dat  qno- 
que  eoidectvtmle  argmxieotimi,  qno  probet  iji£amis  et  ipsoni 
praecipne  ad  eiasmodi  erimen  detineat  in  qm  omnis  cardo 
dolom  et  eaasa  constabat:  Maemmy,  inqiiit,  tmevttum  imtni 
trinemtfUf^  madenfe^n  syi^ixm:  quem  mm  yideas,  ait,  cen-  li 
seas  esse  miilierem,  mitra  iUi  quippe  et  usque  ad  meBtQn^ 
crines  oleo  madentes  nt  feminis.  ra^o  potitur.  hoc  est  con- 
iimctioiie  qnaesita  per  Tiolentiam,  et  tamen, -01011  sit  tantas 
ludibriis  obnoxiiis,  ego  repulsam  menii  et  cessit  praada 
raptori.  nos  munera  templis  quippe  tuis  fermms  famam-» 
que  focemus  inanem:  quando,  inqnit,  talia  vides  et  probas 
nec  tnis  cnltoribns,  sed  alienigenis  prodes,  ineassum  tnis 
templis  ferimns  dona  et  numen  putamus  esse  quod  non  est 
ecce  et  ipsum  quem  ad  banc  partem  necessarium  putabat 
laedit,  quod  facit  amentiae  malnm  et  doloris  inpatiensss 
animus,  cui  nonnumquam  datur  venia,  quoniam  mentis 
interveniente  corruptione  peccatur. 

Denique  ipse  luppiter  commotus  non  est,  sicut  ipse 
poeta  monstravit  dicens  talibus  orantem  dictis  arasque  te- 
220  nentem  audiit  omnipotens:  quamvis  contumeliosis  dictis  se 
rogantem  tamen,  quia  tenendo  aras  devoti  officium  testa- 
batur,  hunc  luppiter  audiit.  ocuLosque  ad  moenia  torsit 
regia  et  oUitos  famae  melioris  amantis.     ad  bis  accipitur, 

3  elegendi  LR.         4  mori  LR  nwre  HU  ed.         7  Aenean 

in  Aenean  rHU  ed.,  cf.  prooem.  in.         14  inquit  om.  ed. 

oleo  om.  ed.   |    mandentes  LR.    |   potitor  LR.         21  dHa 

ilia  0  no8.       22  nectis  LR  h  superBcr.  r  non  tuis  ed. 


ABNEIDOS  IV  383 

ut  sit  torsit  oculos  ad  moenia  et  ad  eos  qui  amoribus 
Yacarent  reiectis  partibus  honestatis  et  commodi  sui. 
nusquam  sic  yitia  amoris  expressa  simt  ut  in  hoc  libro; 
ubi  enim  amor  intervenerit,  nihil  praeter  libidinem  cogi- 
5  tatur,  non  utile  aliquid  quaeritur,  commoditas  nulla,  ha- 
nestas  nulla  tractatur,  subit  neglegentia  omnium  rerum, 
negotia  differuntur,  sic  in  obUvionem  yeniunt  omnia,  quasi 
universorum  conmioditas  actaum  in  solo  amore  consistat; 
tvm  sic  Mercurium  adloquitur  ac  talia  mandat    vade,  age, 

10  naie,  voca  zephyros  et  Idbere  jpinnis:  vade  quasi  officium 
pedum  necessarium  significat  et  postea  dixit  age,  nate, 
voca  zephyros  et  labere  pinnis.  cum  igitur  vade  et  labere 
diversum  sit,  quomodo  potest  intellectus  cum  sua  integri- 
tate  discerni?     vade,  inquit,  voca  zephyros  et,   cum  flare 

15  coeperint,  pinnis  labere;  pinnae  enim  sine  ventorum  flatu 
tardiores  sunt,  accepto  autem  ventorum  adiumento  in 
celeritatem  nimiam  concitantur  et  tota  maturitate  ad  de- 
stinata  perveniunt.  Bardaninmque  ducem,  Tpria  Carthor 
gine  qui  nunc  expectat  fatique  datas  non  respidt  urbis,226 

20L  adloquere  et  cderis  deftr  mea  dicta  per  auras:  dixit  vade, 
dixit  hoc  ipsum  vade  qua  facilitate  possit  inpleri:  voca, 
inquit,  ventos  et  pinnis  labere.  Dardanium,  inquit,  ducem 
ac,  ne  incertum  Mercurius  haberet  ad  quem  mandata  illa 
essent  perferenda,  designavit  luppiter  etiam  locum  dicena 

85  Tjria  Carthagine  qui  nunc  expectat  fatisque  datas  non 
respicit  urbis,  adloquere  et  celeris  defer  mea  dicta  per 
auras.  ille  est,  inquit,  ad  quem  mitteris,  qui  consisten- 
dum  apud  Carthaginem  inutiliter  putat  nec  in  animo 
habet   quae   illi  terrae  fataliter  attributae  sint.     quod  de 

30  Carthaginis  inimicitiis  hic  strictim  dictum  est  in  mandatis 
infra  positis  plenius  dicit.    et  celeris  defer  mea  dicta  per 


2  vacarent  liB,  vacantes  ed.  vacant  ed.  post.  |  retectis  LR 
corr.  ed.  |  commodi  suiLUcommx^dis  adnotata  lacuna,  quae  nulla 
est,  edF.  7  officia  languent  post  differuntur  interpol.  ed.  non 
hab.  LRHOU.  11  dixit  age  LR  vade  interpos.  ed.  20  ad^ 
loguere  sceleris  (et  infra)  LR.  21  felicitate  R.  23  ac  om.  e* 
27  mitteris  LR  te  mitto  ed.      30  strictum  LR  corr.  ed. 


384  DOKATI  INTEEPR.  YEEd. 


«M 


aura^:  sic^  ait,  mando,  ut  ad  ipsum  mandata  mea  tota 
celeritate  perveniant.  consideremus  cuiusmodi  rerbis  usus 
sit  luppiter,  vade  imperatiTum  est,  age  hortativum  eum 
imperativo,  nate  religiosum  et  pium;  voca,  labere,  adlo- 
quere,  defer  adaeque  imperativa  sunt:  quorum.  alia  spectant  s 
personam  patris,  regis  vero  alia,  ut  ille  dupLLci  necessi' 
tate  eoDStrictus  voluntatera  patris  inpleret  et  regis,  non 
illum  ncbiS  gmeirix  pulcherrima  talem  promislt  Graiutnque 
ideo  Ms  'vindicat  armfSf  sed  fore  qui  gravidam  imperiu 
^ZObeUoque  fremmiem  ItaUam  refjfret,  f/mus  alio  a  safjguinti^ 
Tmcri  proderet  ac  toium  suh  lege^  miUeret  orhan;  qaod 
ait  talem,  hoc  significat:  amatorem  desldiosum,  neglegea- 
tem,  obliviosum.  post  banc  vituperationem  seqaitur  pleaia 
laiidatio.  uon  idcirco,  iuquit^  bis  eva^sit  infortunia  patriae 
suae,  ut  Carthaginem  foveat  et  apud  ipsam  otio  et  1u3lu*  li 
riae  vacet,  sed  ut  feroces  Italiae  populos  domet  et  puLLu- 
lantia  imperia  virtutis  suae  maiestate  conpescat  repetatque 
orientem  patriam  et  genus  Teucri  cum  omni  orbe  feliciori 
fortunae  conservet:  ad  hanc  felicitatem  natus  est,  ad  hoc 
illum  genetrix  sua  suscepit  et  aluit.  haec  cum  dicuntur,  w 
quod  solus  possit  illique  tanta  prosperitas  debeatur,  recte 
commotus  est  luppiter  non  iam  propter  Hiarbae  queri- 
moniam,  sed  propter  eum  qui  cessando  apud  Carthaginein 
spem  suam  probatur  deseruisse,  ut  inde  illum  etiam  in- 
vitum  iuberet  excludi.  addidit  cumulum  laudis  eius,  cum  25 
dicit  ac  totum  sub  leges  mitteret  orbem.  constabat  enim 
ante  Romanum  imperium,  quod  ab  Aenea  sumpsit  initium, 
regna  fuisse  nullis  legum  nexibus  vincta  ac  per  hoc  futurum 
ut  perdomita  Italia  atque  possessa  Aeneas  totum   orbem 

4  ante  LR  nate  r  autem  ed.    |    connectit  post  pium  inter- 

pol.  ed.       6  adaeque  LR  quae  ed.       6 — 6  expectant  personam 

LR  spectant  ad  p.  ed.       10 — 11  regere  — prodere  —  mittere  LR. 

11  u/rbem  L.      18  orientem  LR  ed.  nescio  an  corruptum  sit. 

18 — 19  feliciore  fortuna  LR  ed.         21  illi  qua^  LR  illique 

nos  locum  temere  mut.  ed.  24  ut  autem  deillum  L  de  exp. 

*n  R  ut  inde  iUum  nos  {utmde  in  archetypo  fuisse  puto)  ut  — 

"^cludi   cum   sequentibus    coniunxit  et  sententia  et  structura 

ivita  ed.        26  urbem  L.        28  vincta  LR  iuncta  ed. 


AENEIDOS  IV  385 

sub  leges  esset  fortuna  suffragante  missurus.  si  mUla 
accendit  tantarum  gloria  rerwin  nec  super  ipse  sua  molUur 
laude  Idborem,  Ascanione  pater  Bomanas  invidet  arces? 
quid  struit?  aut  qua  spe  inimica  in  gente  moratur  nee^ZS 
5  prolem  Ausoniam  et  Lavinia  respidt  arva  ?  naviget,  haec 
summa  est,  liic  nostri  nuntius  esto.  si  nulla,  inquit,  eum 
agit  futuri  temporis  spes  nec  excitatur  rebus  laetis  nec 
contemplatione  laudis  aliquem  laborem  molitur,  hoc  est 
si  torpens  otio  non  vult  laborare  pro  gloria  sua,  et  contra 

10  institutum  naturae  faciens  invidet  filio  imperium  tantum? 
quid  struit?  aut  qua  spe  inimica  in  gente  moratur? 
quid  fovet  aemulam?  quid  extruit  inimicam?  nec  prolem 
Ausoniam  nec  Lavinia  respicit  arva?  cur  non  considerat 
nec   ponit   ante  oculos  Italiam  et  posteritatem  quam  illic 

15  habiturus  est  apud  Lavinia  litora?  quaeritur,  cum  nondum 
Aeneas  ad  Italiam  venisset,  nondum  Laviniam  nosset, 
nondum  Lavinium  oppidum  condidisset,  cur  hic  posuerit 
nec  prolem  Ausoniam  nec  Lavinia  respicit  arva.  ex  per- 
sona  lovis  bene  processit,  quoniam  futura  noverat  et  ven- 

30  tura  bene  habuit  cognita.  naviget:  si  illa,  inquit,  in 
oblivionem  duxit  et  neglegit,  sufficit  et  id  solum,  ut 
inimicae  Carthaginis  exclusus  £nibus  naviget.  haec  summa 
est,  hic  nostri  nuntius  esto:  mandatorum,  inquit,  haec 
summa   est.     hic  nostri   nuntius   esto:    haec  est  conclusio 

35  definita  praecepti,  ut  relinquat  Carthaginem  navigando,  et 
hoc  solum  ei  volo  nuntiari.  conferenda  sunt  quae  Hiarbas 
in  invidiam  contulit  et  quemadmodum  haec  acceperit  lup- 
piter,  ne  remaneat  illud,  ut  in  exclusione  Aeneae  Hiarbas 
vindicatus   esse  videatur.     non   ita   est.     luppiter  quippe, 


3  ascaneoneLBj.  |  invideLR.  5  ausonia  nec  L.  6  dixerat 
post  esto  interpol.  ed.  9  et  LR  ed.  etiamne  expectes  in  apo- 
dosi.  12  estruit  inimicam  LR  struit  cum  inimica  ed. 

13  cur  non  — 18  arva  om.  ed.      20  iUa  R  iUam  L  ed.      21  du^t 
et  non  licet  L   du>xit/////licet   cum   ras.  R   d.  non  l.  ed.  d.  et 
neglegit  nos.   |    sufficere  hi  solum  ut  L  hi  ezp.  hoc  superscr. 
suffidt  et  id  solum  ut  nos  hic  immorari  sed  ed.        29  nen 
nam  ».  ed, 

Doo.  interpr.  Verg.  yol.  I.  ^b 


386  DONATl  INTEE™.  YERG, 

iit  supra  dictuiti  est,  niagis  inde  commotns  est,  quad 
Aeneaa  in  oblivionem  qnodamraodo  venisset  Italia,  et  con- 
gulentis  officio  MereuriQin  misit,  qui  ad  meliora  et  pro- 
pria  truderet  segnem.  proinde  si  omnia  lovis  ipsitis  verba 
considerentur ,  nihil  Hiarbae  contemplatione  inTenietur  b 
mandasse  Mercnrio  nee  ad  illias  aliquam  culpam  pertinere 
poterit  qui  Carthaginis  finibns  excludi  praeceptus  est. 

J)iX4!rai,  luppiter  scilicet:  conpleta  autem  iussionis 
aumma  suMungit  quos  actus  liabuit  Mercurius,  Hle  pcUris 
magm  parere  parabai  imperio   et  prmmm  pedibus  tularia  lo 

MQmctit  aurm,  quae  miNmem  alis  sive  aequora  supra  seu 
terram  rapido  pa^riter  eum  fJamine  portant,  ttim  virgam 
eapit:  hae  animas  Ule  evoeat  orco  palknti^.  (^iai^  sith  Tar- 
tma  tristm  mittit,   dut  somnm  adimUfpie  et  Imnina  tnarte 

246  remffnaf.  iUa  frf^is  agit  ventos  et  turhida  franat  nnhUu:  i* 
poi^  dictn  patris  Mercurius,  ut  iussa  potuisset  plena 
executione  conplere,  necessaria  usibus  suis  adliibebat, 
q«<mim  admimcuUfi  adiutcis  et  volare  posset  et  cimi  plena 
potestate  ad  destinata  oonteudere.  iamque  volans  apicem 
et  latera  ardua  cernit  Atkmtis  duri,  cadum  qui  vertice» 
fulcit,  Atlantis  cindum,  adsidue  cui  nuMbus  atris  piniferum 

250  caput  et  vento  pulsatur  et  imbri,  nix  umeros  infusa  tegit, 
tum  fluminu  mento  praecipitant  senis  et  glacie  riget  horrida 
barba:  ex  occasione  describit  Atlantis  situm  et,  cum  sit 
mons,  tamen,  quia  hominis  habuit  nomen,  hunc  adsignat» 
sub  definitione  humani  corporis.  volans,  inquit,  Mercurius 
cemebat  latera  duri  Atlantis.  durum  dixit  ex  soli  saxis, 
et  qui  per  duri  naturam  roboris  caelum  vertice  suo  sus- 
tinere  potuisset  et  ferre.  denique  sequitur  caelum  qui 
vertice  fulcit,  ut  ostenderetur  quid  sit  duri.  dixit  ergo  so 
durum,  dehinc  dixit  caelum  qui  vertice  folcit,  ut  altis- 
simum  quoque  monstraret,  usque  adeo  ut  suo  vertice 
sustineat   caelum;    et  hoc  ad  intellectnm  potest  accedere, 

8  inssioms  R  -nes  L  -ne  in  ed.       1*6  hie  R  hac  r.       15  ven- 
tis  LR.  17  exeeutio  qA,  18  conpleria  LR  cum  plena  r 

commoda  ed.         21  Atlantis  evmtum  coniunxi  propter  interpr. 
27  ex  solis  axis  LR  temere  mut.  ed.        30  ftUgith^, 


AENBIDOS  rV  387 

yerticem  ipsius  esse  superiorem  potuisse,  Bisi  bunc  caeli 
magnitudo  pressisset.  Atlantis  cinctum,  adsidue  cui  nubi- 
bus  atris  piniferum  caput  et  yento  pulsatur  et  imbri:  yi- 
debat  Atlantis  latera,  yidebai  umeros,  yidebat  et  cinctum, 

5  yidebat  et  caput  eius  pinifemim,  quod  adsidue^  imbribus 
pulsaretur  et  yentis.  piniferum  caput  aut  crispum,  quia 
tamquam  de  bomine  loquebatur,  aut  arbores  pineas  in 
cacumine  habentem,  quia  reyera  montem  describebat.  nit 
umeros  infusa  tegit.    cum  non  dicit  aliquibus  temporibus, 

10  ostendit  hunc  perpetuis  niyibus  abundare.  tum  flumina 
mento  praecipitant  senis  et  glacie  riget  horrida  barba: 
niyes  ipsae  aut  congelatae  rigebant  aut  dissolutae  yerte- 
bantur  in  flumina.  expresse  dixit  praecipitant;  magnitudo 
enim  aquarum  et  niyium  et  altitudinis  aliter  ostendi  non 

15  poterat.  et  glacie  riget  horrida  barba:  et  hic  riget  tale 
est  quale  est  nix  umeros  infusa  tegit,  ut  semper  rigere 
yideatur.  senem  yero  recte  appellayit,  yel  quod  mons 
esset  antiquus  yel  quod  Mercuri  ayus  esse  diceretur  yel 
quod  semper  canus  esset  ex  niyibus.    hic  pnmum  paribus 

90  nitens  Cyllmius  aUs  consMMt,  hic  toto  praeceps  se  corpore 
ad  undas  misit:  non  firustra  paris  alas  dixit;  alamm  enim 
remigium  constare  non  potest,  nisi  fuerint  pares.  Mercu- 
rius  igitur  ad  partis  Carthaginis  tendens  hic  primum  con- 
stitit,   nec  mirum;    non  debuit   enim  praeterire   montem, 

S5  qui  ayi  sui  nomine  consecratus  esset  et  qui  ex  occasione 
urgentis    transitus    necessarius    fuerat   et  oportunus.     avi 
»imUis  quae  drcum  Utora,  circum  piscosos  scopulos  humilis  265 
volat  aequora  iuxta:  sic  Mercurius  se  ad  undas  misit,  ut 
solent   ayes   quibus   esca  piscis   est  et  propter  explendam 

30  famem  yolant  iuxta  undas  et  litora.  haut  aliter  terras 
vnter  caelumque  voldbat  litus  harenosum  ac  Libpae  ventos- 
que  secabat  materno  veniens  ab  avo  Cyllenia  proles: 
ayium  more  inter  terras  caelumquiB  suspensus  litus  Libjae 


3  astris  L.      11  vMntum  LR.      20  hic  toto  LR  hinc  t  r. 
21  diocit  LR  misit  ed.        31  inkr  om.  LR.  |    ac  lybiae  LR  «e 
om.  ed. 


hareiiosum  atque  veBtos  secabat  Merctiriiis  yemens  ab 
materno  hoc  est  Atlante.    7*1  prmum  nJafis  tdk^it  maffalia^ 
plantis:    mox   ut   yeait   ad    loca  in  quibus  Aeneaa  fuerat, 

t^Q  Aenean  fundantem  arces  ae  tecia  novantcm  cansptdt:  Tidit 
Aenean  fundantem  arces  ac  tecta  noTant^m^  vidit,  in(|uit,i 
non  oculis,  sed  auimo,  esistimans  ipsum  esse  novorum 
operum  conditorem:  cetenim  noctis  fuerat  tempus^  quo 
Ule  dormiebat:  denique  sequitur  atqm  iUi  stdlatm  mspid^ 
fulva  cnsis  erat  T^rioquc  ardebat  inmi^fi  lama  demissa  ex 
tmeriSj  dives  qme  munera  Dido  feeerat  et  tmtd  ti 
discreveraf  anro:  descripsit  re^  dormientis  ditissimnm 
cultum:  habuit,  inquit,  circa  se  gladium  gemmamm  c^^pia 
pretiosa  distinctum,  laenam  demissam  ex  omeris,  quod  fit 
saepe,  cum  alto  sorano  homines  attineutur,  bauc,  inquit, 
laenam  Aeneae  usibus  dederat  Dido,  ut  amorem  suum  %\ 
divitias  suas  ostenderet*  tantum  enim  Tjriae  purpurao 
atque   auri   habuerat   illius    confectio   itaque   iiilgebat,   ut 

865  qui  haae  vidisset  putaret  ai-dere.  vontmm  invadif:  in- 
vectivam  fore  dictionem  poeta  ipse  pronuntiavit  diceudo 
continuo,  dicendo  invadit;  nam  inpatientia  commotiouem » 
mentis  ostendit^  ideo  quae  animo  gerebat  ditferre  non  potuit; 
invadit  vero  ad  id  pertinet,  quia  talem  persouam  Mercu- 
rius  Aeneae  repraesentare  debuit  qualis  illius  fuerat  qui 
mandavit.  ex  praesentibus  aut*m  obiurgatioiii  ipsi  Loitlum 
dedit  hoc  modo:  tti  nunc  CorthaffiniS  altae  fimdanmda 
loGos  pulchramque  uxorius  urban  extruis,  heu  reffni  rerum* 
que  obUte  tuurum.  si  melius  consideretur  mens  dictionii 
istius,  obiurgatio  est,  non  iavectio;  commonefacit  enim 
eum  utilitatis  suae.  denique  et  dolet  decipi  spem  ipsius 
et  fili,   quod  uou  faceret,   si  accusatoris  animum  gererel 


y 

tnnm^H 
a 

it 


linuo 
^^^  arcbe 
^^^h  acerTi 
^^^P  animi 


1  vmtosque  ed.  4  covspidt  om.  LR.  B  ^mt  om,  LB 
1&  prQnuntiavit  LR  ed.  prt^nuntiavit?  19 — ^O  dicen—jQ  eon- 
linuo  cum  raaura  et  Lineola  L  I  man.  dicensdo  c.  R:  ergo  hoc 
arcbet.  babuisse  videtur.  20  dicendo  om.  ed,  21  ideoque 
acerrimo  gerehat  differre  non  j^otmt  L  i,  acerrime  g.  rf.  n,  p^  K 
animo  corr.  r  qttae  animo  uoa  tcmere  mut.  ed,  28  commme- 
facit  B  communhn  facii  LHU  ed. 


I 

I 

•-  I 


AENEIDOS  IV  389 

inter  initia,  inquit,  surgentis  ciyitatis  inimicae  confoves 
coepta  et  qnam  nascentem  opprimere  debueras  sublevare 
contendis.  dolenda  est  fortuna  tua;  quae  contrarium  (mpit 
contrariumque  sectatur.  arripuisti  curam  obfaturam  com- 
h  modis  tuis  et  meliorum  spem  praesumpta  desperatione 
tempsisti.  inprudentis  officium  est  aliena  sic  curare,  ut 
neglegas  tua:  spem  tuam  iugulas  buius  intentione  con- 
silii,  cum  amoribus  indebitis  deditus  uxori  quam  retinere 
non  potes  placere  contendis.    haec  obiurgatio  ut  ab  erro- 

10  ribus   solitis   dormientium  secemeretur  et  maiorem  aucto- 
ritatem  sumeret,  ipse,  inquit,  detm  tHn  me  claro  demittit 
Olympo  regnator,  caelum  et  terras  qui  numvne  torquet,  ipse  270 
haec  ferre  iuhet  celeris  mandata  per  auras.    suffecerat  in- 
dicasse  a  quo  esset  missus,   sed,   cum  notum  esset  quan- 

15  tum  luppiter  posset,  adiecit  iniciendi  maioris  metus  causa 
potestates  eius  et  quod  illa  omnia  celerius  perferri  iussisset, 
ostendens  ex  eo  quod  dicebatur  maturius  oportere  conpleri. 
quid  struis?  aut  qua  spe  Libyds  teris  otia  terris?  utrius- 
que  culpae  iustissima  reprehensio:   nam  struere  contraria, 

20  hoc  est  tractare  vel  disponere,  et  inimicae  civitatis  com- 
moda  sublevare  extremae  dementiae  est.  praeponere  autem 
otium,  c\im  necessaria  peragenda  superfluant,  neglegentis 
est  et  incauti.  vellem,  inquit,  nosse  qua  spe  ducaris,  cum 
aliena   diligis,    cum   adversa   disponis,    cum    otio   torpens 

25  tam  necessariorum  commodorum  sollicitudine  reiecta  aemu- 
lam  tuis  rebus  praetulisti  segnitiem.  dum  quaeritur  qua 
spe  id  fieret,  procul  dubio  nihil  in  Aeneae  actibus  reperie- 
batur  quod  aliqua  valeret  excusatione  defendi.  si  te  nulla 
movet  tantarum  gloria  rerum,  Ascanium  surgentem  et  spes 

so  heredis  luU  respice,  cui  regnum  Italiae  Bomanaque  tellus  276 


5  meliorum  LB  meliorem  edF.      6  contempsisti  ed.  |  cura' 
rent  R  cmare  ut  r.      8  retineri  LR  corr.  U  ed.      18  sufficerat 
LR  suffeceiat  r  ed.       14  et  cum  LR  sed  c.  ed.       16  potestates 
LR  potestatis  ed.    |    illa  LR  ille  r.         19  strtte  R  corr.  r. 
20  tract  re  L  tracre  R  tractare  r  trahere  ed.:  cf.  276.      23  v^^ 
inquid  L.         24  detegis  LR  agis  ed.  dtligis  nos.        29  y. 
om.  Don.  cf.  ed.  Ribb* 


390  DONATI  IKTERPK.  TEEa 

debetiir:  c€rte,  mquit^  si  adeo  contefniiiB  ntilitatem  toam 
et  tantarum  renun  gloriam  spenus^  expergisoere  aliquaiido 
6t  officio  saHem  paternae  pietatis  admotiitus  vel  iiJi  partis 
utilitatemqiie  perpende.  debitum  est  Italiae  imperium  fiUo 
tuo,  non  debet  perire  per  te  quod  noD  nisi  per  te  ad  & 
ipsum  potest  bereditario  iure  trangire.  [tali  Ct/lleftms  ore 
I^QuiiisJ  mortaJis  visus  medm  sertmne  reiiquit:  nou  ei- 
p6cta\it  responsum  Merctirius,  sed  finem  suis  verbis  in- 
ponens  ante  discessit.  medius  sermo  dividitur^  qui  exoriri 
potest  inter  duos  vel  pluris,  cum  sibi  invicem  proponunt  lo 
invieemque  respondent,  hoc  fierl  Mercurius  non  passus 
est;  non  eimn  ad  hoc  fiierat  missus,  nt  peractis  mandatis 
referret  etiam  ipse  responsum.  quod  igitur  esse  medium 
potmt  dimisit  et  abscessit^  vel  maxime  quia,  si  aliquid 
&b  Aeuea  vellet  audire,  vigilantis  vos:  fuerat  necessaria,  is 
quam  mortali  aon  Ucuit  babere  cum  deo.  quod  si 
fieri  ullo  modo  sineretur,  adsisteret  Aeneas  partibus  suis 
diceretque  se  Ttsorium  non  esse,  utpote  qui  nullam  haberet 
uxorem,  hiemis  causa  interim  apud  Carthaginem  reman- 
sisse  quassatis  navibus  et  nondum  conpositis,  adhuc  navi- » 
gandi  copiam  non  habere,  nulla  ope  sua  iuvari  Cartha- 
ginem,  filio  quoque  lunonem  invidere,  non  se,  vi  maris 
ad  Carthaginem,  non  voluntate  conpulsmn,  cum  iam  prope 
teneretur  Italia,  nihil  se  struere,  hoc  est  nihil  moHri  vel 
disponere,  quod  fili  commodis  obstaret  aut  suis  (stmere  is 
disponi  atque  tractari  significare  manifestum  est,  quia 
alio  loco  dictum  est  (8,  15)  „quid  struat  his  coeptis",  id 


1  dehentur  ed.  6  tali  —  7  locuttts   deest  in  LR  add. 

ed.  et  explicari  videtur.  11  inducemque  L  indicemque  R 

corr.  r.  |  moriturus  L  Mercurius  superscr.  man.  rec.  mortu- 
rus  R  mercuriu^  r.  14  potuit  t  expuncta  et  s  superscripta 

L  posuit  R  potuit  r.  |  deposuit  ante  dimisit  intezpol.  H  ed.  | 
quia  si  L  quasi  R  quia  si  r.  16  vellit  L.    |    vigiftmti  ed. 

17  sineretur  LR  permitteretur  ed.  |  adsistere  LR  ed.  orf- 
sisteret  r.    |    Aeneam  ed.  18  diceretque  LR  que   om.  ed. 

22  non  se  LR  et  se  ed.  26  disponi  L  disponendi  R 

ponere  r.  |  tractan  LR  -re  r.  27,  quis  distruat  LR  quid 
tat  r. 


ABNEIDOS  IV  89rl 

est  quid  moliatur  tractafido).     haec  utique  dio^rentar,  ai 
responsionem  hominis  deus  priEi.esens  potuisset  aecip^e. 

Tum  vero  Aeneas  a^eek^  ohmuMt  amens  imrectaeque^SO 
horrore  comae  et  vox  faudhm  haesU:  eecedcoite  Mercurio 
5  evigilavit  Aeneas  cumque  seoom  co^sideraret  visa  .  ^ 
audita,  eHnguis  effectus  est,  haesit  fauoibus  ¥0x  eius,  et 
comarum  moUities  pavore  interveniente  durata,  duni  iaoeret, 
erecta  est.  videamus  post  haec  quaUs  cogitationes  habuit 
monita  Mercuri  pertractans:  ardet,  inquit,  abvre  fuga  dul^ 

10  cisque  relinquere  terras  attonitus  tanto  monUu  imperioque 
deorum.  non  inanis  deliberatio  apud  eum  fuit  quem  con- 
stabat  deorum  esse  cultorem.  cuius  rei  contemplatione 
permotus  tractabat  non  minus  etiam  aJiam  partem.  occur- 
rebant  enim  Didonis  humanitas  et  ipsa  qualiscumque  con- 

15  iunctio  et  terrae  iam  dulces  ex  mora.  oumque  tmo  ex 
latere  metus  divinae  iussionis  insisteret,  ex  altero  pudor, 
quid  facere  deberet  in  tali  negotio  cogitabat.  constabat 
tamen  lovis  ac  Mercuri  sententiam  praeponendam,  quae 
faciebat  pro  utilitate  tractantis   et  potestatis    auctoritate 

20  ceteris  debuit  anteferri.     remanserat  igitur  consilii  ratio, 
utrum  sciente  an  inscia  Didone  discedi  deberet  aut  posset. 
hoc  est  quod  ait  heu  quid  agat?  quo  wmc  regmam  amhire 
fwrentem  OMdeat  adfatu?  quae  prvma  exordia  sumat?  atque^Sb 
animum  wum  huc  celerem,  ntmc  dividit  iUm  [i/n  partisque 

35  rapit  varias  perque  omnia  versat].  in  his  tamen  aestibus 
animi  constituto,  cum  reverentia  maior  cum  pudore  con- 
tenderet,  constitit  diu  exagitatum  robore  fortiore  consilium 
et  quod  in  partis  tota  celeritate  rapiebatur  cautiore  defini- 
tione  firmatum  est:  haec  alternanti  poUor  sententia  visa  est. 


1  qui  moliatur  R  corr.  r.       2  deos  LR  corr.  r.       7  durata 
om.  ed.        8  erecta  LR  durata  ed.  |  hdbuit  LR  hdbuerit  ed. 
14 — 15  coniunctio  terrae  iam  diUces  LR  dulcis  ed.,  sed  qualis- 
cumque  ad  Didonis  coniunctionem  spectat,  quare  et  terrae  iam 
dulces  et  occurrehant  scripsi  -hat  LR  ed.         17  ^aZ»  LR  ta/nf^ 
ed.       21  vii-um  LR  utruin  r  ed.       24  in  —  26  versat  deest 
LR,  sed  explicatur.        26  constitutus  LR  ed.  -to  nos.  |  ma 
om.  edF.        29  firmatum  R  firma  f.  L. 


392 


DOHATI  INTERPE.  TERG. 


mcipit  iam  dicere  quale  consilium  Aeneas  in  deUbeTatiot] 
delegisset,  utpote  is  qui  in  tali  eausa  non  tumultua 
nec  passiDQ,  sed  miilta  diversaque  volvendo  maturiDE 
eiitum  reperire  debuisset.  Mnesthea  Sergestumqne  vocat 
fortemqm  SereMum,  classefn  Qptmt  taciH,  socios  ad  litora  5 
290  cogantj  arfna  parent:  vocatis  principibus  exereitus  in  dis- 
positioimm  suarum  secreta  strictim  breviterque  commisit^ 
pararent  navigia,  omuis  socios  ad  litora  usque  oonpelle- 
rent  et  pararent  arma.  licet  causae  iBtorum  praeceptoruni 
dictae  evidentius  non  essent,  signis  tamen  colligebantur.  90 
non  enim  in  oceulto  esse  iam  poterat  Aenean  ideo  tacita 
esse  voluisse  consilia  sua,  ue  inparatos  Dido  iuberet  iu- 
vadi:  paiatis  vero  omnibus  nuUiun  esse  metum  resistendi, 
cum  anna  praesto  essent,  quibus  violeutia  posset  eKcludi 
nonuulli  hic  arma  remos  et  cetera  accipiunt,  quoniam  alio  t» 
loco  (5,  15)  ait  ^colligero  arma  iubet".  hic  vera  arma 
posuit:  nam  quod  ait  classem  aptent  taciti,  aptari  utique 
navigia  rebus  omnibus  iussit;  arma  autem  certamini  ne- 
cessaria  gignificavit  esse  paranda:  noverat  enim  quid  offensa 
Dido  iiibere  potnisset  et  haec  eonsilio  praevenire  cupiebat  1* 
cautela  praecarante.  et  gune  rehus  sit  eausa  novandis  di» 
simulmt:  cur,  inquit,  post  speratam  cessationem  fiant 
dissimulent,  boc  est  quasi  id  se  simpliciter  facere  con 
fingant.  sese  intcrea,  quando  optima  J>ido  neseiat  et  tanti 
rwmpi  non  sperd  amorvs,  iemptaturum  adiim  ei  guac 
lissima  fandi  tempora:  divisit  officium  agendi  inter  se 
suos,  illis  paratus  urgentissimae  navigatLonis  iniunxit  atque 
ut  praesto  fierent  arma  tegerentque  faciendi  causam  dis- 
aimulatione  interposita,  sibi  reservavit  fallendae  reginae 
consilium.    vos,  inquit,  quae  mandavi  eonplete,  ego  curabo  » 


2  tumultu  arte  LE  tumuMum  facere  ed.  S  nec  LB 

*rf  ed.      6  sertsiutn  LE  CloanihuTn  ed.      6  not^atis  LR 
r'  ed.  I  €iterciius  ui  LE  e.  in  nos  inier  fsocios  ed.       1  se^ei 
LE  secreta  r  edF.        8  pararetit  LR  nt  p.  ed.       15  cetera  LR 
huiusmodi  add.  ed.      tl  cauteia  LR  -lam  ed.  ]  pruecurantt  hR 
praectirreyite  ed.       28  fierent  LR  fOTent  edF,  |  arnia 
rmrerd  cd. 


la 


AENEIDOS  IV  393 

ut,  cum  regina  de  amore  meo  secura  est  et  niliil  sperat 
quod  dilectum  coniunctionis  abrumpat,  aditus  temptem. 
suadere  ei  contrarium  quem  vis  magna  possederit  nec 
ullam  persuasionis  rationem   admittit,    quem  in   aliquam 

s  necessitatem  aliena  potestas  animaverit,  hoc  denique  est 
quod  supra  dixit  hen  quid  agat,  quo  nunc  reginam  am- 
bire  farentem  audeat  adfatu?  quoniam  amor  nec  habet 
rationem  suam  nec  admittit  alienam  nec  cogitat  nisi  id  quo 
ducitur  nec  potest  reicere  quod  non  sua  voluntate  suscepit. 

10  et  quae  mollissima  fandi  tempora:  occasio  quippe  tempo- 
rum  in  causis  vel  maxime  durioribus  plurimum  prodest. 
qui  rebus  deocter  modm:  observationem  enim  oportuni  tem- 
poris  dextera  omnia  prosperaque  sectaotur.  ocius  omnes 
imperio  laeti  parent  ac  iussa  facesswnt:    solus  Aeneas  in-  295 

15  vitus  cogebatur  ad  navigandum,  quia  commorandi  solus 
babuit  causam.  hoc  est  quod  ostendit  dicendo  ocius,  ne 
mutaret  forsitan  voluntatem,  si  mora  interveniret.  imperio 
parent,  quoniam  id  fuerat  iussum  quod  omnibus  fait  opta- 
bile   et  oportuit  fieri.     laeti    autem    hoc    faciebant,    quia 

so  contra  voluntatem  apud  Carthaginem  tenebantur;  et,  si 
non  pro  loco  intellegamus,  ille  est  gratus  cuiuslibet  ius- 
sionis  effector  qui  praeceptis  laetus  obsequitur.  hoc  deni- 
que  et  Terentius  tetigit  dicendo  (heaut.  4,  6,  1)  „nulla  est 
tam  facilis   res,   quin   diificilis   siet  quam  invitus  facias". 

J5  officium  enim  conplendi  praecepti,  si  voluntate  suscipiatur, 
et  inpletur  facile  et  cum  laetitia  perficitur;  quod  autem 
gerit  invitus  et  onerosum  redditur,  quamvis  natura  leve 
sit,  et  non  conveniente  sententia  fit  triste  nec  pro  iubentis 
voluntate  tractatur.     ac  iussa  facessunt:    iussa   effectibus 

so  plenissimis  conplent,  in  tantum  ut  nihil  videatur  omissum. 


1  (2e  LB  quae  de  ed.  2  dilectum  LR  dilectionem  ed.,  sed 
cf.  6,  236  et  9, 85.  S  suadere  LR  e^  suadeam  ed.  |  quem  vis 
magna  LR  qaando  eam  vis  am^yris  m.  edF.  |  nec  ullam  LR  =  et 
qui  nullam  cf.  254.  8,  30  et  ind.  lat.  Don.  sub  pron.  relat.  qui 
nulJam  ed.  23  terrentius  LR.  26  perfidatur  L  perfici**' 
expuncta  a  R.  28  ne  L  nec  R  ed.  80  dividantwr  LR 
mittatur  r  videatur  nos  relinquatur  ed. 


DONATI  INTERPR.  VERG. 


At  retfina  ddQS   (quis  fallere  possit  amantmi?)  pra^ 
semit  mftmque  excepit  prmui  fuluros  omnia  tuta  timcm: 
expressit   amantimti   morem,   semper  qmppe  suspecti  simt 
sempert[ue    solliciti.     accedebat    ad  Didoms    causam   quia 
mn   amata   fuerat,   sed   amabat  noveratque  Aenean  pere-  s 
grinum    ea    inteDiione    ce&aa^se,    ut    ad    Italiara    tenderet 
potius    quam   ut   perpetuo    apud   Carthaginem    remaueret. 
unde  praeter  amatotum  morem  ipsa  cautior  fuit.    denique 
dolos  prima  persen^it;    nuliu^  quippe  pot^st  aniantis  ani- 
mum  et  vigilantiam  fallere.    amans  enim  perpetiio  ducitar  w 
metu,  etiam  si  tuta  siut  omuia.     motusque  excepit  prima 
futuros:    ideo   dolos   prima   perseusit^   quia  in   causa   sua 
ipsa  diligentior  et  cautior  fuit,    additur  poeticum  quiddam 
non   veruin,    sed   ex   occasione   coepositum,    ut   quod   illa 
astute   ac   vigilanter  invenerat  videretur  Faraa   nuntiasse,  la 
mdem,  inquit,  inpia  Famar   quae  Hiarhan  dolore  eommo- 
verat  ut  lovi  conflaret  invidiam^  ex  qua  Aeneafei  navigare 
conpulsus   est,   furmii   dettdit:    qui  furit  iategrum  mentis 
non  habet   statura;    huic   amaus    couparatur,    quomam  a 
consiliorum  omuium  integritate  depellitur,     fnrenti   igitur  n 
Famam    nuntiasse    commemorat    ea    parari    quae    procuL 
dubio    noscerentur    amori    esse    eontraria,    scilicet   a7*mari 
classem,   qood  ipsum   soium  ostendere  poterat  paraii  dis- 
cessum  j  addidit  cursunique  parari,  ut  osten Jeret  miUa  mora 
300  interveniente   futuram  navigationem.     saeint  ifWps  afiimi:  tb 
inops  aniiui  est  qui  ia  adversii  citim  d^jficit  nec  stabili  quo 
potest    consilio    subvenire.      ecce    Didoni    duplicatum    est 
malum,   amanti   quippe   et   insperato   malo   commotae  ac- 
cessit  saevitia   aliaque   mentis  agitatio.     totamque  incema 
per  urbem   bacchatitr:    augmenta   calamitatis   sumpsit,   ut  w 
contempta   verecundia  se3;us  et  bonestate  regali  per  totam 
urbem   discurreret  more  bacckanim*     dabat  viiis  eurrenti 
mmamssimus    furor^    qui    podorem    matronalis    honestatis 


2  vt  coepit  pro  exeepit  LR,       9  praesenmt  (et  infra)  ed. 
16  hiarba  L.    |    doUre  LR  dolore  r  ed.  SO  depelhtwr  LR 

corr.  ed.       26  stabili  guo  LE-  8t.  alitiito  i:  ftd.      a-2  baccha^im 
LR  dacehanfium  r  ed. 


I 


AENEIDOS  IV 


395 


eicluserat..  ferebatur  ergo  per  totam  urbem  et,  quad 
sacra  Liberi  patris  agereatiir,  per  amentiam  bacebabatur 
iE  enm  modmn  quo  ferri  solet  eomniolis  ej^cUa  sacris 
tkfiaSf  ubi  audit4)  sivmulant  triet^ica  Baccho  orgia  noctutr- 
5  nusquc  vocat  clamore  Citliacrmi.  iandem  hi$  Acnem  am~ 
pdlat  vocibus  tiUro:  praeYenti  sunt  Aeneae  tractatus;  supra 
euim  dixit  „sese  interea,  quando  optima  Dido  nesciat  et 
tantos  rumpi  non  speret  amores,  temptaturum  aditus  et 
quae   mollissima   fandi   tempora".     eoce   Dido   licet  paulo 

10  tardius,    quia    inpedierat   furor,    ultro   ipsum    adgreditur; 
ueqtae   enim   aHud  eipectare   debuit  quam  tot  animi  pos- 
sederant  mala  et  quae  fieri  noverat  quod  paraveraut  doH. 
tandem  pertinet  ad  furorem,  qui  Didonis  Tocem  distulerat,! 
uLtro   ad   inpatientiam  doioris,  vocum  vero  commemoratio 

iB  erclamatiouem  futuram  significat  progressuram  in  ingra- 
tum;  ne^ciebat  enim  facti  eausas  Mercurium  peperisse. 

Dissimulare  etimn  sperasti,  pirfide.  tantum  posse  nefas  305 
taciitisque  mea  decedere  icrra?    nou  a  levibus,  sed  ab  ipsis 
scelerati    facinoris    eoepit   augraentis   dilatans   OTnnem   in- 

30  vidiam  arte  mirifica;  nam  primum  crimeu  fiiit  potuisse 
post  tot  et  tanta  merita  benivolentiae  cogitari  perfidiam, 
deinde  boc  ipsum  pro  levi  dncere.  non  enim  dissiiiiulatur 
nisi  quod  potest  etiam  sperui;  sunt  ergo  interim  duo 
crimina,    inveniri    scelus    et    dissimulari    potuisse.     addit 

16  aliud  tacitusque  mea  decedere  terra,  nec  saltem,  inquit^ 
sic  discedere,  ut  gratiam  vel  verbis  referres  meritis  meis. 
nam  quid  erat  abire  tacitum  nisi  beneficiorum  inmemorem 
confiteri?  ut  enim  est  duram  quemquam  non  moveri 
miseratioue   laborantium^   ita   sceleratum  est  pi*aestitorum 

30  imnemorem  fieri,  semina  igitnr  quaedam  plurimorum 
criminum  inter  initia  spatii  et  summatim  cougesta  iu 
unum  congregat,  sequeati  tamen  in  parte  singula  latius 
tractat  doceus  qmd  sit  sceleris  non  respondere  benefactis.  ■ 


L 


2  saen  LE.  3  mQtum  quo  ferri  solet  LK  modum  pm- 

K#  ed,  14  tUtro  ad  LR  ultro  ob  edl.  =t\.  \ivo??rL\T\ ^^ 

ffssff  imenium  ed.         37  fiwtt  LK  tiisi  z€\ 


ad  eandem  generalitatem  pertmet  quod  ait  mea  decede 
tenra,  in  eo  ejmn  qiiod  dbtit  terra  mea  hoe  potest  sentiri: 
1»  qua  posito  taota  simt  praestita,  qnae  speeialiter  dicttua 
est,  sed  tunc  eum  obstinatio  Aeneae  pataerit.  nunc  enim 
dietio  temperata  est,  ne  ininria  non  revocet^  sed  nrgeat  5 
properantem.  interea  possnnins  aliter  qnoqne  sentire  qnid 
fiit  terra  luea,  quod  illa  intellegi  potinE  voluit  qDam  diei: 
mea  ergo,  qtiae  te  suscepit  naufragumH,  servaTit  ignotum, 
inopem  fovit.  tacituSj  hoc  est  qui  praestitis  ¥el  verbomm 
ohsequio  non  ageret  gratias  perindeque  esset  ingratns.  t< 
quod  est  admodum  inter  homines  grave,  non  sentire  beDe- 
fieium,  qui  enim  non  rependit  qualemcumque  praestitis 
vicem  is  monstrat  aut  nihil  se  eorum  meminisse  aut 
omnia  habiiisse  pro  levibus.  ecce  suppressa  simt  quae 
iaedere  potnerunt,  ea  vero  quae  audientis  animum  ve^are  w 
non  possunt  dicuntur  apertius:  nee  te  nosier  amor  nec  te 
data  demtera  quondam  nee  moritura  ftnd  crudeUfunere  Dido? 
dicta  siint  tna  raollibus  verbis,  sed  quae  Lngrati  crimeD 
encitant.  si  illa,  inquit,  prae  oeuLis  non  fuerunt  quae 
cum  tuis  omnibus  beniYolentia  mea  largiente  conseeutus  m 
es,  fipecialia  tamen  animo  tuo  inhaerere  debuemnt:  amor 
sciiicet  noster;  aut  de  suo  solo  dixit  noster,  ut  plerumque 
iit,  cnm  unus  plurali  numero  se  appellat,  ut  ait  Paiaemoii, 
cum  solus  inter  duos  iiidiearet  (bnc.  3,  108):  „non  no- 
strum  est  inter  vos  tantas  conponere  litis",  et  hoc  magis  is 
probandum  est,  quia  sola  amaverat,  aut  noster  diiit, 
«t  amor  mutuus  videretur  ex  coniuuetione  iuterrvemisse 
perindeque  quod  unius  fuit  duohus  factum  esse  conunujie; 
nec  te  data  dextera  qnoiLdam,  quod  fit  cum  coniunctio 
ipsa  perfieitnr:  potest  hic  et  vis  hospitii  intellegi,  quoniam  le 


3  posito  LR  iibi  ed.  4  iunc  enim  LR  *»tt»ic  e.  edF. 

6  quaeque  LR  quoqtte  ed,  1-2  rependet  LR  ed.  13  hi$  hU 
w  ed.  19  prae  otnlis  LR  uHlia  ed,  |  et  pro  le^^tbus  kabe^  poat 
fti^mt  interpal  ed.  (hontities  pro  habeii  edl).  22  attde  L  atit 
dc  R  aut  om.  ed.  24  nostrum  LR  nm  BUperacr.  r.  26  ut 
contm  metnmi  LR  om.  ed.  28  petindeque  unius  LR  q\mi 

margiDe  add.  r  inBeruit  ed.  omiaso  qm. 


AENEIDOS  IV  397 

alio  loco  (3,  83)  ait  poeta  „i^^i^^  ^^^P^^^o  dextras  et 
tecta  subimus";  novissimum  commovendae  miserationis 
causa  posuit  interitum  suum  dicens  nec  moritura  tenet 
crudeli    funere    Dido:     nec    cogitasti    navigationem    tuam 

5  crudelem  secuturum  interitum:  praedixit  in  ultimo  mortem 
suam   etiam  ipsum   amare   existimans   et   ex   eo   flecti   in 
misericordiam    posse.     quin   etiam   hiberno   moUris   sidere 
classem    et   mediis   properas    aquilonibus   ire  per    altum,  ^IO 
crudelis?     sed  cur,  inquit,   arbitrer  te  moveri  posse  con- 

10  templatione  salutis  meae,  quando  tuam  quoque  perniciosa 
obstinatione  contemnis,  ut  eiectus  naufragio  in  has  terras 
quid  tempestates,  quid  hiemes  et  quid  sidera  valeant 
quantamque  perniciem  ferant  animo  recordante  non  tractes, 
scilicet  tantam  crudelitatem  professus,   ut  utriusque  salu-   ' 

15  tem  diverso,  sed  tamen  detestabili  genere  simul  velis  ex- 
tingui?  ecce  amantis  permotio:  licet  laesa  dispositionibus 
inimicis  tamen  ostendit  se  et  pro  ipsius  Aeneae  incolu- 
mitate  suspectam.  quid  si  non  arva  aliena  domosque 
ignotas  peteres?     evadas  licet  temporis  pelagique  violen- 

90  tiam,  quid  speras  futurum,  cum  aliena  rura  temptaveris 
et  cum  ad  novos  homines  veneris?  quis  incognitum 
sumet?  hoc  est  dicere  decepturum  est  te  exemplum  meum, 
dum  existimas  omnis  esse  benivolos  ad  quoscumque  per- 
veneris.     haec    dicendo    occulte    persuadet    ne    relinquat 

35  nota,  ne  deserat  certa,  ne  susceptam  Carthaginis  amici- 
tiam  fugiat.  quid  si  non  arva  aliena  domosque  ignotas 
peteres  et  Troia  antiqu^  maneret?  quid  faceres,  inquit, 
si  staret  Troia  aut  ad  notos  ire  disponeres?  secura 
dicebat,  quia  nec  Troia  stabat  nec  illum  aliq^iis  noverat. 

80  Troia  per  undosum  peteretur  classibus  aequor:  properans 
forsan  reprehendi  non  posses,  si  cum  periculo  licet  redire 


6  ipsum  LR  ipsi  edF.  \  ex  eo  LR  et  ex  eo  ed.        10  meae 
om.  ed.      12  hiemes  LR  hiems  edF.      20  iura  LR  rura  r  edF 
(explicatur  arva).       26  quid  —  27  peteres  om.  ed.       27  faceres 
LR  ed.  facerem?       30  Troia  —  aequor  Don.  non  pro  interroga- * 
tione  accipere  videtur.        31  posse  si  L,   sed  in  posses  si  coj 
rectum  videtur  manu  U.  1  licet  LR  vel  ad  tua  ed. 


398  DONATI  INTERPE.  VEEG. 

Yelles  ad  tua.  mmt  fugis?  pcr  ego  Jtas  lacrimas  de^mf^ 
316  guc  tuam  te  (qumfdo  aliud  tmhi  iam  miserae  nihil  ipsa 
rdiqui),  per  comibia  ttostra,  j^er  kiceptos  Jiymcnaeos,  si  bem 
qu4d  tie  te  merui  fuit  aui  tihi  quicquam  dulce  mettm,  mi- 
serere  domits  labentis  et  istam,  oro,  si  qim  adhuc  pre-  5 
a&fus  heuSf  exuf  mefitefn:  cum  hob,  inquit,  superet  Trcria 
Beque  ad  notos  sis  aliquando  venturus,  ostendis  Tiavig^- 
taonem  tuam  non  alionim  duci  desiderio,  sed  odio  meo. 
eum  dicit  mene  fugis?  hoc  iutellegendimi  est:  cuius  bene- 
ficia  habes  et  nullas  catisas  offensae.  colligit  autem  multa  10 
et  quicquid  ad  Aenean  flectendum  habuit  simul  eiffudtt 
quod  ipsum  nonmilla  cum  obscuritate  prosecnta  estj  quia 
confasa  ex  plurimis  raotibus  animi  loquebatur.  posuit 
itaque  per  et  contexuit  omnia  et  sic  didt  oro.  baec  duo 
uon  sunt  semel  aecipienda,  ut  quae  dicta  siint  iutelle-  th 
gantur  evidentius:  ut  sit  oro  te  per  bas  lacrimas  et  ego 
oro,  quae  fidncia  praestitorum  debeo  inpetrare  quod  volo^ 
et  flens  rogo,  quod  est  verum  doloris  indicium.  nec  putes 
has  inaniter  fundi;  testes  istae  sunt  poenarum  pectoris 
mei  et  quicquid  interna  discruciat  celare  non  possunt,  w 
tantum  fidei  oculi  gerunt,  ut  latentis  angores  fletibus  pro- 
bent  et  abstrusas  interius  causas  manif^tis  probationibus 
prodant.  per  dexteram  tuam  te  oro  dictum  vel  viro  forti 
conveniens  vel  amori:  ait  enim  supra  „nec  te  data  dextera 
quondam".  per  conubia  nostra,  hoc  est  per  matrimonii  8& 
fidem  te  oro,  quod  est  mihi  tibique  commune.  per  in- 
ceptos  hymenaeos  te  oro,  quod  significat  per  nuptlas 
nostras  communi  consensu  firmatas.  adserit  Dido  nnptias 
non   solum  illas   quibus   adsunt  plurimi  did  posse  venun 


1  velles  ad  tua  R  vellit  ad  tua  L  velis  sine  ad  tua  ed. 
2  misere  R  corr.  r.       3  hymaneos  LR.       4  aut  superscripta  h 
L  hoMt  R  aut  r.         6  mperest  LR  ed.  superet  nos  propter  sis. 
12  YMmmlla  LR  summa  ed.  16  simite  LR  simul  r  ed. 

nel  nos.        16  has  om.  edF.  |  ctut  ego  LR  ed.  et  ego  nos. 
's  LR  ed.  lacrimas  excidisse  videtur.  |  ista  ed.      21  avigor 
l  corr.  ed.       23  dextramque  ed.      29  vel  suwt  LR  inter- 
adsunt  ed. 


AENEIDOS  IV  399 

etiam  quae  duorum  tantum  conventione  nuDo  teste  per- 
ficiuntur.  noverat  enim  quo  genere  in  Aeneae  velut  con- 
sortium  venerit  et  hanc  partem  munire  nitebatur  metuens 
ne  sibi  obiceretur  quod  infra  Aeneas  adserit  dicens  (^338) 
5  „nec  coniugis .  umquam  praetendi  taedas^S  incepta  vero 
dispositiones  sunt,  ut  plurimis  locis  et  apud  plurimos 
lectum  est,  et  definitiones  animorum  significant,  ut  ipse 
Vergilius  (1,  37)  „mene  incepto  desistere  victam?"  et 
Sallustius  (hist.  I  74  M.)   „nam  talia  ineepta,   ni  in  con- 

10  sultorem  vertissent,  reipublicae  pestem  factura".  multos 
hoc  loco  trahit  pars  illa,  quod  inter  Aenean  et  Didonem 
nova  coniunctio  agebatur,  et  sic  inceptos  hymenaeos  in- 
tellegunt  quasi  recenti  tempore  contractos.  quod  contra 
est;    nam    si    ita    esset,    coeptos    diceret,    non    inceptos. 

15  certe  et  animus  Didonis  inspiciendus  est,  quae  vult  illud 
quod  passim  et  vulgo  factum  est  matrimonium  dici  et 
Aenean  quaerit  consensus  praeiudicio  coniugii  legibus  de- 
tinere.  oro  te,  si  bene.  quid  de  te  merui  fuit  aut  tibi 
quicquam    dulce    meum:    et  beneficiomm  suorum   et   ad- 

80  fectus  coniunctionis  ipsius  intellegitor  tetigisse  rationem. 
oro  te,  miserere  domus  labentis:  commoveat  te  miseratio, 
ne  mecum  consumatur  memoria  nomiziis  mei,  scilicet  ne 
labantem  spem  meam  adiumento  tui  abscessus  inpellas  et 
stemas.     et  istam,  oro,  siquis  adhuc  precibus  locus,  exiia 

25  mentem:  et  sic,  inquit,  plurimis  rogo,  ut,  ubi  adhuc  pars 
aliqua  pectoris  tui  vacat  atque  est  spatium  quod  meas 
preces  excipiat,  indefessis  viribus  rogare  non  cessem. 
dixit  se  morituram:  ut  autem  credatur  id  posse  et  debere 
perficere,  dicit  causas,  ut  Aeneas  causarum  ipsarum  causa 


1  e  pro  etiam  L.  2  vel  ItH  om.  ed.  velut  nos  cf.  167 

et  338.       3  veniret  LR  venerit  edP.        4  sub  LR  sibi  r  ed. 
6  mmc  pro  nec  LR.    |    praecedit  pro  prcietendi  LR.    |    taedcts 
om.  LR  omnia  corr.  edF.      9  salustius  LR  alibi  II.      9—10  ni 
inconmlto  revertissent  LR  ed.  corr.  r  cf.  1,  37.  17  coniugii 

LB,  et  c.  ed.      22  me  LU  mecum  nos  om.  ed.      23  labentem  ed. 

24  spernas  LR  ed.  sternas  nos.  26  pluribus  ed.    |    tc 

LR  ed.  ui  uhi  nos.        28  mori^ura  L.  1  atUem  om.  ed. 


esse  videatur  et  adYertens  in  se  omnem  invidiam  conge^ 
320rogaDtis  precibus  acquiesceret.     te  propier  Lil^cae  ffentes 
NoMadumque  tyranni  odere,  infemi  T^ni:    propter  unum, 
inquit,  te  et  meos  omnis  et  genlis  vicinas    offendi,    domi 
forisque   odium  me   nou   frustra    circumdedit,     cum    dicit  s 
Libjcas  geiites  et  Nomadas  t/rannos  taugitque  hoininum 
geuus  a^perum^  satis  DsteDdit  ex  offeusa  graTi  posse  Olos 
crudelius  ©t  inmanius  commoveri,     supprimit  autem  quan- 
titatem  geatium  et  tjrannomm^  nt  infiniti  numeri  formi- 
diueiu   monstret.     proinde   inter  tot   ac   talia   quaUs    vitat» 
sperari   potuit   aut   quis  exitus  moriendi,  cum  post  impe- 
rium  aut  captivitas  Bperaretur  aut  finis  infelicissimus  vitae? 
ie  propier  eundefn  extimtus  pudor  d,  qna  sola  mdera  adi- 
ham.  fama  prior:  bene  posuit  extinetus  pudor:  cum  enim 
qaaereret  inceudia  amoris  absumere,   non  ipsa,   sed  spem  t^ 
proprii  pudoris    extinxit.     de  famae  autem  perditae  statu 
non   inmerito   querebatm',    quia   deiecto  eo  ei  quo  fuerat 
exorta  ipsa   quoque   eodem   casu   conciderat,    cuius   caudjH 
omnium  castarum  praeconia  superans  usque  ad  ij^sa  asti^l 
per^enerat,     cum   multorum   inimicitias   et   castitatis   per-  f^ 
ditam   commemorat   famam,   ostendit   per  Aenean   factum 
ne    quis    dehinc    eam    dignam    crederet    matrimouio    suo. 
mi  me  mortbtmdam  deseris,  hospes?    lic^t  omnia  superiora 
cnm  iugeuti  adfectu  proseeuta  sit,  hic  tamen  auxit  mise- 
ratiouem.     quod  ait  ergo   cui,  ex  superioribus   potest   ap-  » 
pajrere:    omnis   enim   se   di^cerat   affendisse  et  apud  omui^_ 
concidisse    famam    suam:    proiude  futurum  ut  ill&m   ^^^M 
kosMs  ad  poenam  tractums  esset  aut  abiecti  pudoris  femi- 
nam  uulius  quaesiturus.    hospitis  autem  nomine  eum  cre- 
didit  appellandum^  quod  negare  non  poterat-    denique  ait « 
hoc  sotnm  nomm  quomam  de  coniuge  resM:    ai    mariti, 
inquit^  vocabulo  conventus  preces  meas  audire  uon  curas;, 
S26ha8  vel  hospitis  religione  commotua  admitte.    q^dd  moroi'? 


cmTig^ri  LR  corrigi  ed.  conyeri  r\  6  nomatlm  LB 

Nuinaiiu7n  ed,         10  totae  LR  tot  ac  t  t  et  ^d.         17  qnai 
hatur  LR  corr.  r  ed.        30  pot^it  ed. 


trt^^m 


AENEIDOS  IV  401 

cm  mea  Pygmalum  dum  moenia  frater  destmat?  infelix, 
inquit,  fortuna  mea  quid  ulterius  sperat,  si  madorum  moras 
adquirat,  cui  supplicium  et  a  £rake  metuitur  et  laborum 
meorum,  quos  in  tanta  urbe  coadenda  consumpsi,  plenus 
5  expectato:  interitus?  aut  captam  ducat  Gaetidus  Hiarbas? 
aut  me  Gaetulus  Hiarbas  ducat  abductam  et  cui  salva 
honestate  negavi  nuptias  meas  ducat  invitam,  ducat  per- 
dita  libertate  captivam?  Gaetuli  et  Hiarbae  appellatio  con- 
vicii  causa  posita  est.     saltem  si  qua  mihi  de  te  smcepta 

10  fuisset   ante   fugam   suboles,   si  qms  mihi  parvulus  aula 
luderet  Aeneas,    qui   te  tamen  ore  referret,  non  equidemSSO 
omnino  capta  ac  deserta  viderer:  saltem  si  contigisset,  in- 
quit,   ut   ante   fugam  tuam,  non  dixit  ante  navigationem 
tuam  aut  ante  abscessum  tuum,  quae  solent  esse  honesta, 

15  sed  fugam,  quae  fuerat  turpis,  ut  nasceretur  mihi  ex  te 
suboles  aliqua  tui  vultus  similitudinem  portans  et  signata 
nomine  tuo  in  aula  mea  luderet,  esset  solacium  solitu- 
dinis  meae  nec  yiderer  a  te  in  totum  destituta  vel  duris 
angoribus  capta. 

20  Dixerat:  dixit  Dido  pro  causa  sua  adlegans  iusta, 
humana,  miseranda,  quae  Aeneae  mentem  flectere  potuis- 
sent  et  deberent.  constabat  enim  etiam  ipsimi  magno 
pudore  confundi,  utpote  qui  ingrati,  qui  fallacis,  qui  fugi- 
tivi  personam  contra  institutum  suum  love  cogente  susce- 

2^  pisset  sed  ille  adsistebat  reverenter  caelestibus  iussis 
ideoque  poeta  dixit  iUe  lovis  monitis  inmota  tenebat  lumvna: 
scilicet  non  respiciens  quae  rogaret  nec  lacrimas  eius  at- 
tendens  solum  lovem  videbat  animo,  solimi  stare  ante 
oeulos  suos,  a  cuius  praeceptis  moveri  non  poterat.    himc 


2  quid  L  qv4>d  in  qmd  corr.  B.  |  maiorum  LR  maiores  ed. 

6  expectare  LR  -atur  ed.  |  Gaetulus  om.  LR  add.  r  ed. 
6  ducai  Gaetulus  Hiarbas  adductam  LR  dueat  ed.  Gaet.  H. 
omisi  ut  mamfestam  dittographiam  ahductam  cf.  2,  632  emen- 
davi,  nam  dMcat  pro  in  matnmonium  ducat  accipere  videtur.  | 
cui  LR  is  cui  ed.  7  meas  LR  meas  me  ed.  10  subules  L. 
11  tamen  LR  tantum  ed.  12  ac  LR  aut  ed.  14  absce» 
8um  L.      18  0(2  to  LR.      24  consUtutum  ed.  |  «M^pisset  Ii. 

Don.  interpr.  Verg.  roL  I.  ^^ 


DONATI  mTERPR.  YERa. 


si  diceret  poeta  inmobilem  fuisse  nee  precibtis  nec  lacriifti? 
fleiuiii,  pliariiniiTTi  inlnmianitatia  ei  attribimset  qoem   uh^ 
que  piiun   ease  eommeinorat:    posxiit  ohni^ctts  curam 
eorde  prcmd>at,  nt  inde  eiiin  eicusaret:  movebatur  quideii 
inquit,  et  dolorem  animi  tegere  laborabat  postponens  hii-  & 
mana  caelestibns,     banc  dissimulandi  doloris  necessitatem 
et  in  prirao  libro  (209)  posnit  dicens  „spem  Tultu  simn- 
lat,  premit  altnm  corde  dolorem".    recte  antem  dixit  lovis 
moiiitis   et  non   magis   iussis  lovis;    iussa  enim  sunt   iibi 
aHquid  iubetur  insperatum  et  novmn,  Aeueas  autem  com-  w 
monitLone  potius   quara   inssu   instructus    est,    ne    foveret 
Cartbaginem  EomaniB  partibns  futurEm  saecnlis  labentibus 
inimicam,   ne   armaret   aHenam  et  Italiae  imperium  sper- 
neret  fatis  sibi  et  suis  posteris  deputatum.    tandem  puuca 
refert:    quia  Dido   niulta   dixerat   et  post  moras    prolix&s  ii 
tacuerat.    boc  enim  conveniebat  ei  quam  repeutinum  tur- 
baverat   malum   et   ei   quae  pLurimis   utOia   suis   partibus 
extorquere  mtebatur,  ut  vel  morae  fierent  properanti  vel 
multa   facilius   obtxnerent^    ipse   tamen  breviter  respoadit, 
ne  in  causa  turpiB  perfidiae  inmoraretur  vel  ne  superflno  n 
mnltiloquio   tereret  tempus   qui  iam  cogebatur  abscedere, 
videamus   nunc   multorum  criminum  reuni:    proinde  illiiie 
coepit  unde  llla  ingrati  conflavit   invidiam:    quo   exemplo 
docemur,   ut,  quotiens  multa  e  diverso  proponuntur,   for- 
tiora   primitus  escludamus,  ne  ludentes  in  levibus  aspera  si 
metuere   videamur,    quae   pro   magnis   obiecta   sunt  et  ad 
victoriam   conquisita.     ego  te  quae  plurma  fando   mume- 
^Bbrare   vaks    mmujuam,   regma,   negaho  pfomerUan^:   quod 
sciebat  factum   et   negare    non  poterat  etiam  ipse  adserit 
vemm.     ait  enim  quae  enumeras  te  mihi   meisque   omni-  m 
bus   praestitisse  non  negabo;    in  omnibns  enim  commodi- 


2  et  LB  ei  r  ed,  3  pasuit  LE  sed  p^  ed.  |  ohnigcm  LB 
€t  0,  ed.  9  wagis  om.  ed.  10  iubentur  LH  corr,  rU  ed.  | 
inmvutn  LB  corr.  U  ed.  12  m  romanis  LE  ne  deL  r  ed. 

16  ei  quam  L  ei  quem  R^         17  pturimis  LR  pl%0ima  ed. 
20  s^ine  LE  ne  r  ed.  ne  in  noa,       21  abscidere  LR.       22  reuA 
LR  ed.  reum  nos. 


AENEIDOS  lY  403 

tatem  meam  constat  te  pfomeraisse.  sic  locutus  est,  quasi 
potiori  inferior  obsecuta  videatur.  nec  me  memimsse  pi- 
gebit  Elissae,  dum  memor  ipse  mei,  dum  »piritm  hos 
regit  artm:  et  quamdiu  vixero,  quamdiu  memor  mei  fuero, 
5  hoc  est  sanus  et  consilio  ac  sensu  integro,  non  pigebit 
nec  erubescam,  inquit,  recolens  nominis  tui  beneficiorum- 
que  memoriam.  ista  ergo  habeant  separatam  rationem 
suam.  pro  re  pauca  loquar:  dicam,  inquit,  paucis  pro  rei 
veritate  atque  iustitia;    veritas  enim  multiloquio  non  ad- 

10  seritur,  cum  sit  ipsa  per  se  perspicua,  neque  ego,  ut  tu, 
commorabor  in  plurimis.  incipit  iam  obiecta  purgare  vel 
refutando  excludere.  neque  ego  hanc  dbscondere  furto  5pe- 
ravi,  ne  finge,  fugam  nec  coniugis  umquam  praetendi  taedas 
aut  haec  m  foedera  veni:   non,  ait,  fugam,   sed  naviga- 

15  tionem  paravi  ad  debita  et  destinata  contendens  nec  ut 
tu  matrimonii  me  legibus  vinxi.  hoc  factum,  licet  ima- 
ginaria  velut  nuptiarum  sollenmitate,  praecessisse  fatetur, 
sed  oratoria  virtute  dissolvit  definiens  quid  sit  matnmo- 
nium:  iunctus  sum,  inquit,  tibi,  sed  illud  non  potest  con- 

20  iugium  vocari;  non  enim  semper  mulieris  ac  viri  conventio 
matrimonium  facit.  aliud  vocatur  quod  gessimus.  quale 
enim  matrimonium  est  ubi  nullus  testis  interfuit,  nulla  ez 
more  sollemnitas,  nulla  pactio,  faces  nullae,  nulla  ipsius 
foederis   consecratio?     me  si  fata  meis  paterentur  dmereSAO 

25  vitam  auspiciis  et  sponte  mea  conponere  curas,  urhem 
Troia/nam  prirmm  dulcisque  meorum  reliquias  colerem, 
Priami  tecta  alta  ma/nerent  et  recidiva  mami  posuissem 
Pergama  victis:  hoc  quod  facio,  inquit,  quod  navigare 
dispono,    non   est  voluntatis   meae   nec  mihi  liberum  est 


3  helisse  LR  (in  L  erucis  signum  appoBitum  et  finit  sub- 
scriptum    est,    quod    quid    sibi   velit   nescio).  5    accensu 

LR  ac  sensu  r  ed.    |    non  me  pigebit  ed.  13  nec  finge  LR 

corr.  r.    |    neque   coniugis   ed.  16 — 16    ut   tu  LR  putas 

add.  edF.        16  vinxi  LR  i%mxi  ed.        17  soUenmitate  LR  ed. 
-tas  ed.  post.    |    praecessisset  LR  ed.  -sse  noB.  20   con- 

iu/nctio  ed.  23  wuUa  pactio  om.  edF.  26  colerem  LR 

c.  et  ed. 


404  DONATl  INTERPR.  VEEQ. 

vi^^ere  ubi  Yelim;  quod  si  esset,  praestabat  nemaiierft  mt 
m  ciiienbiis  patriae,  ibi  colerem  meorum  memoriam^  oot 
errariTD  per  diTersa  terrarum.  nec  yenissem  naa&agiis  ad 
patriam   tuam  nec   longiBqua   taotis  laboribus  qnaererem. 

Bibs^d  mim  Italiam  magnam   Grifnfms  Apollo.   lialiam  Zy-  s 
cme   mssere   capessere  soiies:    nuUum  deiectat  relicto  otio 
duris    laboribus    aubiugaa-i    iterumque    ad    miserias    volti, 
sed   deorum   iuseis   invitus    inpeUor,    quae    conteanui    non 
possuut;  sunt  enim  et  raulta  et  TeDeratida,    Aic  anwr^  haec 
patria    tst:    quantum    ad    humauam   pertiuet   voluntatemi  i* 
qBod   esse   potest  in    potestate    niea.r   amo    banc  eiTitatem 
taiito    adfectu,    at    arbitrer    ipsam    esae    patriam     meam^ 
addit  aliud,  quod  iidsenit  uon  suo  arbitrio  homiuos  viverBj 
nec  alienum  magiSf  sed  ipsius  Didonis  adsumit  exemplnm: 
si    te^    inquit^    Oar^aginis    arces    Fhoeftissaiiii    lAbycaefjm  li' 
aspedus  detinet  urbis:   si  t-e  Phoeoisgamf  hoc  est  non  hoc 
loco,  sed  in  regiouibus  louge  positi,'^  uatam,  arces  Carthagiim 
et  Libjcae  urbis  delectat  aspectus,  quav  tandfm  Ausonit 

350  Tmcros  considere  terra  invldia  estf  cur  Teucris  iuvidetur 
Italia?  et  nos  fas  extera  quaercre  regna:  licet  et  nobisi* 
quemadmodum  tibi  in  abenis  terris  imperium  quaerera 
ad  illam  partem  respondit  qna  dixit  Dido  inter  cetera, 
„quid  si  non  arva  alieua  domosque  ignotas  petere^?'* 
quia  %i  ipsi  Didoni  proyenerat  at  iu  alienis  regionibus 
imperaret,  nuUos  autem  tnelius  et  robustiua  vincitorfs 
quam  qui  proprio  superatur  eiEemplo,  me  pairls  Anchi^ae. 
quotiens  mnentihus  utnbris  nox  operit  terraSf  quotiens  astra 
ignea  surffufttf  admond  in  soynnis  ef  turbida  tervfi  ima^: 
similem^  inquitj  obiurganti  video  patrem  meunL,  ut  Italiam 
petam,    et   quoniam   de   niortuo   loquebatur,    ut    credihileK 


1  veUim  LR  vdkm  r  tjrfww  ed,   |    es(>H  ii)m.  ed.  [    rtmafkm 
mi  h  remaiieyejn//  R  Temanrre  in  r  ei  r,  me  m  nos.  2  tn^ 

colerem  LR  ibi  tfofcrftn  nos  eoiermi  ed,       4  7ie  langeifiqua  LR 
t:oiT.  ed.       5  t^neits  R  gpjneug  r  =  L,       S  sed  e&nim  LR  ed, 
10  hitmana  L.       13  addidil  ed.       15  poeni&snm  (et  Lnfra}  LE. 
2B  quid  om,  R  add.  r  ^  L.        24  evmerat  ed.        *9  mfwm 
LR  m.  tmtanttm  stL 


AENEIBOS  IV  406 

fieset  qxLod  dicebat,  addidit  tempms:  qujotiens,  ait,  astra 
ignea  surgunt  et  nox  operit  terras  et  somnus  me  litabet, 
adest  ille  eum  grayibus  monitis  o£&siTim  seqoens  pietatis 
et  patris.  me  puer  Ascamus  capiHsgue  mmria  cari,  quem966( 
5  r£gm  Hesperiae  fraudo  et  fixtalhbuB  arvis:  mihi  atqne  anim^ 
meo  occurrit  spes  fili  mei,  cui  deberi  imperium  italiae  scio, 
ut  ne  abdam  illas  sortes  et  veneranda  responsa.  nunc 
etiam  interpres  divum  love  missus  ah  ipso  (testor  utrumque 
caput)  celeris  mandata  per  aiuras  deiuUt:    ecce  in   prae- 

10  senti  etiam  interpres  divum,  boc  est  Merenrius,  horrenda 
dicta  pertulit,  id  est  quae  sine  horrore  mentis  referri  nos: 
possint.  et  venit  de  caelo  ac  non  sua  sponte  neque 
proprio  delapsus  arbitrio,  sed  destinatus  a  love.  venm 
ne  hoc  errore  mentis  vanum  et  inritum  Didoni  videretiov 

15  addidit  ipse  deum  manifesto  in  kmine  vidi  intremtem  muroB 
vocemque  his  aurihus  hausi.  confirmatio  ipsius  plena  est,^ 
cum  dicit  manifesto  in  lumine  vidi  et  audivi  horum 
omnium  ut  robustiorem  faeeret  fidem,  posuit  in  medio 
iusiurandum  dicens:  testor  titrumque  caput,  hoc  est  lovis, 

90  qui  misit,  et  Mercurii,  qui  pertulit.   desine  meque  iuis  fncen-  360 
dtre  teque  querdUs:  cognovisti  iusias  abscessus  mei  causas, 
desine    me   ac  te  querellis    tuis    incendere.     ItaUam   non 
sponte  sequor:    haererent  mihi   crimina   querellis  tuis  ex- 
pressa,  si  erga  te  non  auctontate  multarum  metuendarum- 

96  que  iussionum,  sed  mea  voluntate  peccarem. 

Talda  dicmtem  iamdudum  aversa  iuetur  huc  Uluc  vohens 
ocuhs  totumque  pererrat  luminibus  taeitis,.  quod  est  mazi- 
mum  irascentis  signum,  ut,  cum  totum  nolit  visum,  totum 
tamen  errantibus  oeuHs  cemal    iamdudum,  inquit,  aversa 


5  mihi  atque  LR  ed.  m.  id  est?  7  ut  ne  addam  LR 

„vel  ut  ne  damnem'^*  in  marg.  adnot.  r  et  extat  qnidem  ebbm- 
nare  hoc  sensu  adhibitum  a  Donato  10,  599,  sed  abdam  faci- 
Hus  est  ut  addam  ed.  10  horrenda  Don.  ex  378  anticipavit 
cf.  8,  178.  11  id  est  LR  hoc  est  ed.  20  peHulit  LR  retuiU 
ed.  31  qwMerellis  LR  (et  in&a)  corr.  r.  23  haei'ent  ed. 
3^  irarcentis  LK  29  cernant  B.    |    causa  LR  exp.  et  n 

euperscr.  x  aversa  ed.  nos. 


406 


DONATI  INTEEPE.  VERQ 


iiitiieba.fnir  loquenteMf  hoc    est  ex  quo  coeptt  loqtri 
Didoni  nm  placenet  non  eim  conpleTisset    et  sie  ac 
profafur:    qua   consideratione   tamqimiii    ineeiidia 

S65sic   tumidam   prorumpit  in   Tocem:    nec  Ii2»t  dwa 

^merL^  nee  Bardanus  ituctm',  perfide,  sei  4mi$  §envii  tr  s 
cati^m  horrem   Caueams   Htfrcanaegue   admonmi    uhera 
Mgr^.    ubi  Tidit  Dido  nibil  valnisse  preces  suas  et   omnij 
paztis  miserationis  exclusas»  Tertit  se  ad  conTicia   £&«liiia 
satis  aniiBo  suo^  si  hominem  laederet  iam  IntentioQe  per- 
ticacis  obstinatioms  alienum.     dieis  te,  inqiiit,  iilittm  Ye-  a 
ueria,  falsom  ast;  haberes  enim  aliquid  matris  et  es^es  iis 
adfectns  consideratione  tractabilis.    ecce  animomm  qnaata 
mntatio;  ctim  amaret,  ditit  (1*2)  ^credo  equideni,  nec  Taoa 
fides,  gcnus  esse  deomm",  hic,  quia  magua  xi  a^tabatur, 
priore   sententia   sua   dissoluta    negat   esse   ^niii  Teneris  is 
et  a  caele^tiu.m  sanguine  adserit  esse   discretuiEL     Darda- 
mim   quQque   confingis   auctotem    ^eneris  tui:   nihil  hahes 
hnmanitatis  eius  et  morumT  quo  confirmes  Tera   esse  quae 
conposita   falsitate   meutiris,     at   ego   veros  parentes  tuos 
et  nutrices  enumerem  rebus  ipsis  hoc  ipsum  et  tois  mor 
bus   probatura.     genuerunt    te    Caucasi    nipes    et    eaute^ 
hinc  dunis,    hinc   aaper,    hinc   ab   humajia    ratiooe    diasl 
uiilis,    utpote    qui    sis    natus    ex    saiis,     tigrides    quoqutj 
habuisti   nutrices,   quarum    feris   altus   uberibus   bt>miiiu]]|J 
manauetudinem  nescis.     tractat  poeta  hoc  loco  pneris  pern 
alimoniam    lactis    etiam    nutricum    mores    infimdi,     quo 
ipsnm  et  Ciceroni  placuisse  manifestum  est,   qui   in   edu^ 
catione   futnri  oratoris  (de  or,  3   §  44—45)   imbet  pr 
oipuas    adhiberi    mulieres    non    ignarus    (ef,  Tusc.  3  §  ^)|| 
per   obsequia    ubeiiun    naturam    ex    alia    in    aiiam   poss 
transire.     tmm  fietu  ingemttit  msfrof  num  lununa  flexiif 

ttlQnum   lacrimas    vietus    dedit   aui    miserafm  amantem   esif 


uos 


1  intueba;^  L.  \  iiuod  —  2  plucerent  ^LJt  quae  —  pkieen-r 
HU  ed,  2  aimplevisset  LR  ,L  cum  ^  super  cum)  cum  vompl 
ed.  lo  priori  LE  ed.  |  necadee  LR  negat  eme  r  nee  ad 
HU  nec  esse  ed.  17  cmifingm  L,  2S  e  saxis  ed.  |  tifiriiii 
LB  iygrea  ed.        24  habui$ti  —  altus  temere  mui  ed. 


AENEIDOS  IV  407 

disputat  quae  in  homine,  quae  in  viro  bono  officia  esse 
debeant,  quae  Aeneas  non  habere  diceretur:  cum  me,  in- 
quit,  cemeret  flentem,  duravit  inmobilis:  cum  rogarem, 
non  flexit  oculos  suos  (supra  enim  dixit  (331)  „ille  loyis 
5  monitis  inmota  tenebat  lumina")  et  cum  futurum  pro- 
testarer  interitum  meum,  nullum  per  lacrimas  signum 
miserationis  ostendit  nec  casum  infelicis  amantis  ingemuit. 
haec  tria  sunt  quibus  taciti  homines  ostendant  quid  ge- 
ratur  interius,  si  miseratione  moveantur;  aut  enim  gemunt 

10  aut  lacrimas  fundunt  aut  oculos  flectimt.  qtiae  quibm 
anteferam?  tanta,  inquit,  mala  iuxta  me,  tam  acerba, 
tam  dura  commissa  sunt  itaque  sunt  paria,  ut  ordinatione. 
conparationis  aequentur  et  alia  aliis  praeferri  non  possint. 
iam  iam  nec  maxima  luno  nec  Saturnius  haec  ocutis  pater 

15  aspicit  aequis:  et  tamen  haec,  cum  inter  omnis  fiunt,  in- 
iustis  deorum  luminibus  placent.  apparet  cur  primam  lu- 
nonem  posuit,  quia  vel  regina  deorum  vindicare  debuit 
iniusta  vel  quod  apud  Carthaginem  praecipue  coleretur 
vel  quod  iam   ex  aliis   esset  inimica  Troianis.     nusquam 

20  tuta  fides:  quando  in  hac  causa  fides  tuta  inveniri  non 
potuit,  nusquam  est.  egregia  duorum  auctorum  dicta, 
interrogantis  unum,  altenmi  iudicantis.  Terentius  quippe 
ait  (heaut.  2,  3,  15)  „pro  luppiter,  ubinam  est  fides?" 
putavit  enim   quaerendam   existimans  posse  congruam  re- 

25  periri.  VergiUus  autem  iudicavit  quaerendam  non  esse, 
quod  reperiri  tuta  non  posset  perindeque  superflueret  fluxa. 
incipit  enimierare  beneficia  sua,  quorum  contemplatione 
oportuit  integram  fidem  intemeratamque  servari.  eiectum, 
litore,    egentem    excepi   et   regni   demens   in  parte    locavi, 

30  amissam  classem,  sodos  a  morte  reduxi:   eiectum,  inquit,376 


8  ostentant  ed.        12  patria  R  paria  r  =  L.        14  iam  R 
iam  iam  r  =  L.  16  communiter  omnes  LR  omnes  om.  ed. 

cum  inter  omnis  noB.  |  fitmt  LR  feriunt  r  fiunt  et  ed.       16  pri- 
mum  ed.       18  vel  quod  —  19  vel  quod  LR  t?.  quae  edF.       21  est 
LR  e^  tuta  fides  ed.        22  terrentitts  LR  corr.  r.        26  possit 
L  R  ed.  posset  nos  propter  superflueret.      29  litore  interpunctior 
separavi  propter  interpr.        30  amore  R  a  morte  r. 


DONATI  INTERPB.  YEBB, 

boc  est  DaufTagum,  Litore  ac  per  lioc  sine  tecti  snbsidio, 
e^entemj  sine  ope  Yictus,  excepi*  eicepit  Aenean  Dido 
indnceiido  mni  cum  suis  m  domum,  alendo  qnoque  et 
mm  eo  potentiam  regni  partiendo,  aroissam  vero  classem 
a  pleno  inteiitu  et  socios  &  morte  reducendo.  dixit  spe-  b 
cialia  quae  ipsi  Aeneae  eDntulit  et  eQnstitQit  Ln  iiltimo 
duo  quorum  conservatio  illi  in  cQntrariiim  veraa  est? 
servatas  eiiiin  navis  adserait  et  sodos  reduetos  a  morte. 
baec  enim  si  incolumia  non  haberet  Aeneas^  non  pos^et 
aliquando  discedere-  amissam  classem,  socios  a  morte  i« 
reduii:  non  navis,  sed  homiDes  redusit  a  morte;  neque 
cnim  fieri  potuit  nt  navea  morerentnr  aut  ipsae  quoque 
liberarenttir  a  morte.  a  raorte  igitur  ad  solos  homines 
pertiuet,  reduxi  vero  et  ad  homines  et  ad  navis*  quod 
ipsum  oniinatione  facta  cognoscitur,  ut  sit  amissam  clas-  i5 
sem  redn^i  et  socios  a  morta  redujti,  ut  redujd  nou  semel, 
sed  bis  accipiatnr,  heu  furiis  mcensa  [ferorj:  ad  insaniam, 
inquit,  me  res  pravae  perducunt*  nunc  au^ur  Apollo^  nunc 
Lycim  sortes,  nunc  et  love  mi3sm  ah  ipso  inkrpres  dwum 
fert  horrida  iussa  per  auras:  quod  dixit  nnnc,  hoc  puta-jfr 
mtis  inteliegendnm:  quando  exclusis  infortuniis  superiori- 
bus  otium  cum  opibtts  cQnseeutus  est,  in  eius  mentem 
veniunt  Apollinis  responsa  et  Ljciae  sortas  et  cum  man- 
datis  lovis  Mercui-ius  metiiendis  adventat  si  ista  vera 
sunt,  cur  non  extitemnt  ante  benefieia  mea?  sdiicet  isib 
^BOsuptris  Jahor  est,  ea  cura  quidos  soUkHat:  nimirum  deo- 
rum,  inquit,  curam  tangit  quid  homines  agant  et  ipsonmi 
qiiietas  mentis  humani  commovent  actus.  n^que  te  teneo 
neque   dida   rcfdlo:    et  nune   seu   verae    sunt    adsertioiies 


1  nmyifragum  ed.  S  duee^ido  ed.    |    poflt  quoque  unus 

verauH  vacat  m  L  nibil  deBideratur.  4  pariendo  LR  corr. 

ed.  7  consfcrtitw  LR  ed.  conservo^  r,  S  iTtcolufni  LR 

-mia  rU  -mis  H  -mes  ed.  has  —  iucolumes  ed.  poBt.  IS  m&ri- 
rffifUT  LE*  J6  reduxi  ut  reduxi  LR  corrttpit  ed,  17  futiis 
pro  furiii^  LE  corr.  r.  [  feror  deeat  in  LR  ed.:  addidi  propler 
j}€Tdmunt.  W  horrenda  pro  horrida  LR,  Ul  injmiunif^ 
LU  inforiunii^  r  impmtuniB  ed*  24  meiuendm  LR  ed.  -di» 

nas.  25  his  pro  tif  LK,         29  si  verae  LE  ed.  seu  v.  nofl. 


AENEIDOS  IV  409 

ttiae  seu  falsae,  nec  teneo  te  nec  ea  quae  dicis  obiectu 
eniuspiam  disputatioms  expugno.  i,  sequere  Italiam  ventis, 
pete  regna  per  undas:  spero  eqmdem  mediis,  si  qmd  pia 
mtmina  posstmt,  suppUeia  Jiatmtrum  scopulis:  iratae  animo 
locuta  est,  sed  tali  genere  dictionis,  quod  duos  intellectus 
adHiittat.  unum  est  quo  eum  terret,  ne  naviget.  nam 
quod  dixit  i,  sequere  Italiam  ventis,  pete  regna  per  undas, 
non  ex  animo  dicebat;  nam  obiecit  undas  et  ventos  qtu- 
bus  terreret  properantem.  quodsi  animo  hortantis  haee 
diceret,  ita  debuit  loqui:  i,  sequere,  pete  regna,  non 
adiunger^t  quod  timeri  debuisset  quodque  inpediente  for- 
midine  revocaret  instantem.  hic  est  intellectus  unius 
disputationis,  videamus  qui  sit  alius;  bene,  inquit,  contigit, 
i|uod  desideratum  imperium  Italiae  ventis  et  fluctibus 
petiturus  es,  habebo  occasionem  qua  possim  tuis  suppli- 
ciis  vindicari;  spero  enim  te  pro  meritis  tuis  inter  sco- 
pulos  hausurum  innumeras  poenas,  id  est  visurom,  ut 
alio  loco  (661)  „hauriat  hunc  oculis  ignem  crudelis  ab 
adto  Dardanus",  hoc  est  videat.  et  nomine  Dido  sat^ 
vocaturum:  tunc,  ait,  recordaberis  mei  et  nomen  meom 
frastra  frequentius  repetes,  quando  tibi  eoncluso  discrimi- 
Bum  coetu  exemplo  prioris  benivolentiae  subvenire  non 
potero.  sequar  atris  ignihus  absens:  imaginaberis  me 
absentem:  quasi  te  facibus  persequar  praesens.  hoc  loco 
absentem  alii  mortuam  volunt  et  dant  exempla  inpropria, 
ut  non  uno,  sed  plurimis  locis  probentur  errare.  horum 
primum  est  (9,  215)  „absenti  ferat  inferias  decoretque 
sepulchro'^;  nam  et  illic  absentem  mortuum  intellegunt. 
quorum  errores  sequentia  probant,  nam  sequitur  et,  cww»386 
frigida  mors  anima  seduxerit  artus,  omnihus  umbra  locis 
adero:  cum  vivo,  inquit,  timebis  me  absentem  et,  quasi  te 

infesta  persequar,   semper  et  ubique   terreberis 

Deest  interpretatio  usque  ad  v.  621. 

3  etquideni  LR  corr.  r.  13  quid  sitliR  quis  8.  r  ed.  qui  8, 
BOfl.  15  hcibeo  R.  16  vindieari  LR  laetari  «d.  18  nune 
LR,  sed  661  hunc.  22  exempli  LR  exemplo  U  ed.  81  viv€ 
XR  moi'tua  fuero  ed.        82  post  ttrreberis  in  L  folii  120  pagi 


Tum  vos,  o  Tifrii,  stirpeni  ct  gcnus  onme  fuiurym 
exereHe  odm  rniorique  hatc  mifiiic  mstro  munera:  fact» 
sxmt  haec  Fumcis  mciirsatioiiibiis  et  bellis  sub  HaimibalB 
Afromm  rege  et  Scipione  ac  Kegulo  ceterisqne  Romams 
ducibiis.  cinerique  baec  mittite  nostro  munera:  quasi  ^ 
aliquid  esset  sensura  post  mortem  vel  ex  his  quae  supra 
dixit  vel  quae  infra  conplexa  est,  haeo,  iuquit,  praestate 
pro  muneribus  clneri  meo.  mdlus  amar  populis  nec  foe- 
dmra  sunto:  nec  amor  sit  inter  populos  nec  foederibus 
625  dissidentes  necessitas  iungat.  exorinrr  aJiquis  nosiris  ex  w 
ossibus  uUor,  qui  face  Dardanios  ferroque  se^pmre  eoloms^ 
nunc,  olimf  quommqm  dabunt  se  tempore  vtres,  liiora 
ioribus  cmitraria,  fluctibiAs  undas  inprecort  arma  arm 
pugneni  ipsique  nepotesque:  Teniet,  inqmt,  tempus  qu 
nascatur  quigquam  ex  osaibus  meis,  qui  ferro  et  iiammarir 
Troiauum  genus  persequatur  ob  ultionem  meam.  oEm 
hic  futunmi  tempus  significare  manifestum  est;  sequitur 
enim  quocmuque  dabunt  se  tempore  vires:  nam  et  dabuut 
futuri  est  temporis.  rem  locuta  est  iupossibilem,  utpoti 
quae  non  esset  suae  meutis  suique  consUii.  qii&ndo  enim» 
nasci  hOTuo  ex  ossibus  mortui  Kominis  potest?  tameti  qui 
inania  sentire  voluerunt  dicmit  boc  Ln  Hannibale  extitisse, 
quod  est  absurdum.  uam  Bido  Tyria  fuit,  Hannibal  Poe- 
aus  a  genere  Didonis  louge  remotissimus.  magis  est  melius 
aic  iutellegere,  ut  perturbatae  persona  nesciret  se  inpossi-  n 
bilia  postulare,  quod  ipsum  sequentia  docent,  qiiibiis  dixit 
tanta  sit  inter  meos  Troiauosque  dlscoriiia,  ut  uec  ipsa  sibi 
conveniaut   litora   neo  utriusque   Htoris  undae  misceantur- 


nae  Ba  26  versus  Bb  omneB  vacui  sunt;  iu  imo  margine  manu 
recentiore  adnotatum  ,,hic  deficit  eipoBitio  ducentorom  et  qu&- 
draginta  (revera  236)  carminum":  sequitnr  fol.  ISlAa  ium  im 
o  T^rii.  iu  R  nullum  lacunae  indicium  nisi  ItJieola  in  margiaft 
mann  rec.  ducta.  continuo  haec  fere  secuta  eise  videnturt 
,,cum  vero  mortn»  fuero,  umbra  mea  omnibus  loois  aderit*'. 
4  aforum  LR  corr.r.  11  dardanio  h,  19  nec  pro  wwfte  R. 
14  m:poteii  (et  infra)  ed.  [  mniet  LR  ed.  veniat?       Ib  naM^-etur  ed, 

24  m^gis  om.  ed.      26  perturhatm  R  -ta  L  postulata  E  ed, 
26  quibus  LR  quia  ed.      27  mnt  B  ^*f  r  —  L,  {  nunc  pro  nec  & 


AENEIDOS  IV  411 

arma  autem  armis  pugnent  ipsique  nepotesque  fieri  potuit 
inter  multa  quae  emersura  non  fuerant,  boc  ergo  dixit 
possibile;  solent  enim  mente  capti  etiam  quod  rectum  est 
aliquando  sentire. 
5  Haec  ait  et  partis  anifmm  versabat  in  onrnis  invisam  680 
quaerens  quam  primum  abrumpere  lucem,  boc  est  quam 
celeriter.  festinabat,  inquit,  mori,  utpote  cui  iucunda 
omnibus  ipsi  onerosa  fuerat  lux.  inpediebat  nutricis  prae- 
sentia,    sed    banc    inde    cum    mandatis    inanibus    alienat: 

10  tum  breviter  Barcen  nutricem  adfata  Sychad  (namque 
suam  patria  antiqua  cinis  ater  habebat):  breviter,  inquit, 
locuta  est;  boc  enim  conveniebat  volenti  maturius  mori, 
Annam,  cara  mihi  nutrix,  huc  siste  sororem:  huc  siste, 
hoc  est  buc  instanter  adduc.     cara  miibi:  addidit  benigni 

15  animi  signum  dicendo  cara,  ut  per  blandimenta  inpetraret 
quod  illa  propter  onus  provectioris  aetatis  poterat  recu- 
sare,  quae  persona  aptissima  negotio  fuit,  ut  cum  mora 
pergeret,  cum  mora  remearet.  denique  ut  hoc  sibi  Dido 
procuraret,  non  dixit  mitte  mihi  sororem  meam,  sed  huc, 

20  inquit,   siste,   scilicet  ut   cum   ipsa  veniret,   ut   euntis   et 
redeuntis   aniculae  tardior   et   difficilis  gressus  perficiendo 
exitio    largissimum    spatium    daret.     dic    corpus  propei'etQ^^ 
fluviali  spargere  lympha:  alia  mora,  quia,  dum  hoc  Anna 
expediebat,   aliquid   accedebat   ad  tempus.     et  pecudes  se- 

25  cum  et  monstrata  piacula  ducat:  ecce  aliud  quod  ad- 
ferret  tarditatem,  providere  necessarias  pecudes  et  addu- 
cere,  quarum  segnior  gressus  est,  et  adferre  expiationibus 
necessaria.  sic  veniat,  tuque  ipsa  pia  tege  tempora  vitta: 
pia    et    nutrix    esse    potest    et    vitta,    ut    sit    pia    nutrix 

so  aut  pia  vitta:  quicquid  tamen  secuti  fuerimus,  rectum 
est.      sic    veniat    intellegendum    est    ita    veniat,    scilicet 


2  quae  L  om.  R  quae  ed.      6  que  caeleriter  R  corr.  r  =  L. 
7  cui  LR  quae  ed.       9  eommandatis  LR  corr.  r  ed.       12  con- 
veniebantR  corr.  r.   *  14  adducas  ed.       15  inpetrare  R  corr.  r. 
20  venerit  LR  veniret  r  veniat  ed.      24  expetiebat  LR  e/jfi-. 
ciebat  r  expetebat  ed.  25  adferei  LR  corr.  r  ed.  29  sit 

om.  ed.        31  ita  veniet  R.  |  scilicet  ut  LR  ed.  ut  delevi. 


cum  his  quae  maail&vit  et  quomodo  matidavit.  meiptl 
diQere  mandatorum  causaa,  ne  qua  snspicio  cogitatioBiB 
eitremae  nutrtcis  anLmum  commoveret.  mcra  lovi  Si^^t 
quae  rite  incepta  ^mravl,  perficere  est  ammm:  omnia,  in- 
quit^  haec  ideirco  praasto  esse  desidero,  nt  Diti  patri  de-  h 
stinata  sacra  persolvam.  deinde  subiungit  quae  ratio  ait 
eiugraodi  sacra  solveudi:  finemqm  inponere  curis:  volo» 
inqmtt  interpoaito  aacrorum  ritu  Ms  finem  inponere  quaa 
eruciant  animum  meum,  magua  caligo  verborum:  fatetnr 
quid  disponat  nec  tamen  intellegi  potuit.  putabat  eniiii  to 
nutrix  hoc  genere  proventurum  remedium^  ut  incoltimi 
Didone  uiiiversi  removerentur  angores,  neacia  qnod  illa 
malis    8111!^    mortis    remedio    fuisset   termiuum   quaesitam 

UO  Bardanngm  rognm  eapiiis  pirmitiere  flammae,  ot  in  oe- 
casiDne  velut  sacriJiciorum  aboleret  etiam  illiTis  memoriaiii  ii 
tjnem  habuit  iuimicum.  paravi,  quod  semel  posuit, 
semel  accipiertdum  est,  nt  sit  sacra  paravi  finemque 
pouere  curis  paravi  Pa^daniique  rogum  capitis  permittcr 
flammae  pamvi,  ut  vfdeatur  sacra  illa  et  propter  solo- 
taonem  suam  parasse  et  propier  delendam  eius  memoriainii 
qui  eam  tam  perniciose  tempsisset.  nc  ait:  dla  gretdum 
siudio  ciltrabat  aniU:  ambulabat,  inquit,  -mus  post  maii- 
data  Didonii  non  celeriter,  ut  debuit  missa,  sed  segniaa, 
II t  aetas  permisit.  proinde  quando  remeare  talis  possit 
cni  ad  Atmam  pervenire  difficillimum  fmtV  at  trfpid^ 
ei  coepiis  inmariibu.^  effera  Bido  smguineam  voinms 
mactdisgue  trimcntis  interfma  (fems  d  palUda  m&rie  fu 

Ubimteriora   domus   Inrumpit   Umina  d  aftos  comcendU 
bunda  rogos  ememque  reeludit  Bardanmm,  non  kos  quae- 
sitium  munus   in    itsus:    describitiir  quae  non  adhiic  dabi-P 
taret  mori,  sed  quae  iam  m  vellet  occidere:  trepida,  inquit, 
fuit  coeptis  inmanibus,  hoc  est  turbata,  hoc  ei  praestahat 
mentis   infanda   destinatio.      efTera,    id   est   axasperata   io 


tter^ 


possit 

^fpid^M 

dciaiH 

fitr^ 


1  eum  *^>  LE  e.  h.  veniaf  ed.  3  sacfa  iote  ^gi^ 

&acrario  restigio  R  corr,  r.         12  Didoni  ed.         21  pemit' 
LE  corr.  ed.    |    cmitempsisset  ed.        24  poisit  LR  ed,  posBei  i 
25  tUtrepitat  LR.        29  dardanufn  LR  cozr.  r. 


AENETDOS  17  413 

penuciem  suam  crudelium  consideratione  coeptorum,  vol- 
vens  oculos  suffusos  sanguine,  maculis  vero  sordidis  genas 
ha^ens  variatas  et  ante  faturam  mortem  iam  pallida. 
interiora  autem  limina  inrompit  (non  dicit  ingressa  est, 
5  sed  inrupit,  ut  ostenderet  furentem),  quoniam  supra  dixit 
(494)  „tu  secreta  pyram  tecto  interiore  sub  auras  erige". 
ergo  merito  ait  interiora  domus  inrumpit  limina  et  con- 
structam  altius  pjram  furibunda  conscendit.  exclusit  yagina 
gladium,   quem  oblivio  properantis  reliquerat  non  ad  eos 

10  usus  quos  furor  amantis  inveniebat.  bene  autem  addidit 
poeta  furibunda  conscendit  altitudinem  rogi,  ut  ostenderet 
nullum  de  nece  sua  posse  cogitare  nisi  quem  primo  amentia 
furoris  oppresserit.  hic  postquam  Hiacas  vestes  tu^tmque 
cubile  conspexit,  pa^um  lacrimis  et  mente  morata  [i/ncubmt-  660 

15  que  toro  dixitque  novissima  verhaj:  quando  ad  ipsam  ven- 
tum  est  pjram  et  vidit  vestes  Iliacas  et  cubile,  unde 
malum  omne  contraxerat,  ictum  paululum  distulit  quo 
faerat  peritura:  incubuit  super  torum  lacrimans,  ut  noviB- 
sima  ante  sanguinem  funderet  verba,   quibus  onmia   con- 

so  solaretur  quae  secum  peritmti  cemebat.  chdces  eocuviae: 
Mc  suspendenda  pronuntiatio  est  nec  iungendnm  dum  faia 
deusqac  sinebant,  ne  expressum  mire  moriturae  vexemiis 
adfectum,  ut  putetur  illas  vestes  amare  desisse,  quas  in 
tantum   diligebat,   ut  eamm  fayillas  suis  Yoluerit  misceri 

2S  dneribus.  amat  igitur  has  ostendens  quod  illas  non  odii, 
sed  amoris  causa  secum  decresset  incendi.  hanc  ergo  esse 
meliorem  pronuntiationem  et  hunc  praeponendum  intel- 
lectum  tunc  apparebit,  cum  sensus  fderit  ordinatus,  ut 
exeludamus    eos    qui   iungendnm    patant    dnloes    exuyiae 

M  dnm  fata  deusque  sinebant,  ut  videantur  illo  usqne  dulces 
quo  fuerat  peritura.     quodsi  amor  earum  mortis  tempore 


6 — 7  erijie  LB  ed.  e.  ergo  nos.  8  exdusit  LB  eripuit  e 

ed.  I  vavina  LB.     9  propertmHs  Aeneae  edF.     14  pauluhm  L,  { 
incubuiiqye —  15  verha  deest  in  LB,  sed  explicatar.      22  M»e- 
hat  LB  item  in  interpr.  pnore  loco,  at  altero  sinebant  L,  I 
mirae  LB  eozr.  ed.        24  vohierit  LB  veOet  ed.       26  degrem 
L  -M  B  deerevisset  r  ed. 


DONAll  INTEKPli.  VERG. 


recessisaet,  non  diceret  accipite  hane  animain,  quo  adfectti 
ostendit  emn  his  se  interire  volnisse  quas  amahat.     seusus 
ergo  integer  sie  est^  quo  espresso  ipse  se  iiitellectus  sine 
euiusquam  opei*a  demonstrabit:  dulces  exuviae,  vim  quEm- 
diu  deus  et  fata  sinebant  d  qutm  dederat  airsum  fortuna  f> 
pcregi,    accipite    hanc   animam    nmpie    his    exolmte    ctim. 
quoniam,  inquit,  estis  dulces,  vos  debetis  excipere  sangm- 
nem  meum  et  anima  mea    vbbis   debet  iiifu»di,     et   mmc 
magim  mei  sub   terras   ibii   imat/o:    fui    magEa  et   adhuc 
raagna  snm,  decet  deterioreni  praevenire  fortnnain,  ut  felii  n 
ad  iaferos  pergam  quae  feliciter  vixi.    incipit  dicere  atque 
enmnerare    felicitatis    suae    botta,    quae    ulterius    nolebat 
vivendo  vexari;  noverat  enim  quae  metueret  post  Aeneae 
656  navigatioBein    et    quae    possent   infortunia   sequL     urbem 
pratdaram  statui:    non  dixit  perfeci,  sed  statui;    statuere  ts 
est   enim   instituere    aliquod   novum   et   quod   fuerit  num- 
quam.    quod  sequitur  praeclaram,  hoc  est  magnam  et  hoc 
idem  est  quod  ait  mea  m^oema  mdL    nonnulli  imnemoreia^B 
hic  dicuat  extitisse  Vergiliiim,  ut  induceret  Didonem  qua^^ 
de  perfecta  locutam  e&se  civitate,  quam  ipse  dixit  in  opere  lo 
fuisse,  cum  eam  Aeneae  in  primo  Hbro  subiecisset  aspactibus, 
hi  non  attendunt  vim  verbi;    nstm,  ut  dictuin  est,   statui 
institui    significat,    rion    perfeci.      quodsi    ita    est,    ut    de 
perfecta   diserit   statui,   etiam   sic   pro  qualitate  pexsonae 
accipiendum    est,    ut    consQlationis    suae   causa   perfectam  n 
dixerit   quae   fuerat  inperfecta.      eo   animo   diiit   et   viii: 
hoc   est   enim   vixisse,   aliquaui   factorum   meinoriam  reli- 
quisse   post   mortera.     uJia  virum:    similis   calumDia    estj 
putaut  enim  Sychaei  mortem  defensam  non  esse,  quia  Pyg- 
maHon  occisus  non  est,  cum  non  sit  unum  genus  ultionis.  m 


5  £t  quae  dederai  LR.       6  Don,  venua  652  et  653  iuve 
ordme  legisse  videtur.         12  mJebat  LK  corr.  r  ed.  13 

dendo  edpi.       17  sequitur  quod  LE  gtwjfi  seqtiitur  noa  sequitut,^ 

dieere  quod  ed,    |    ct  magnam  LE  m.  ei  nos   et   om.  ed. 

25—24  de  peffecta  LR  de  imperfecia  r\        26  camant  LR 

eaum  uoe.    |    perfecta  ed,  26  dixit  et  hli  et  om.  ed. 

2&  potant  enim  L  K  ^tUant  e.  r  prapter  ed. 


AENEIDOS  IV  416 

nam  defeDdisse  est  occisi  mortem  praedam,  propter  quam 
mactatus  est,  abstulisse:  quo  in  facto  Pygmalion  homo 
profundae  avaritiae  et  reus  remansit  et  pauper.  poenas 
inimko  a  fratre  recepi:    ipsa  foit  poena  deterior  ut  vi- 

5  veret  nec  haberet  quod  per  scelus  se  crediderat  quaesi- 
visse.  definit  quid  sit  statui  et  quid  sit  ulcisci,  quid 
poenas  recepisse.  an  putamus  eum  non  adflictum  esse 
tormentis  animi,  quod  illum  ipsum,  ne  mercedem  sceleris 
caperet,  femina  praevenisset?    iam  venit  ad  causam  quae 

10  eam  decepit  et  hanc  more  humani  ingenii  non  actibus 
suis  inputat,  sed  fortunae:  fdix,  heu  nimiim  felix,  si  li- 
tora  tankm  mmquam  JDardamae  tetigisseni  nostra  ca/rvnae, 
duraret,  inquit,  etiam  nunc  prosperitas  nostra,  si  fati  mei 
sors   Troianorum    non    incurrisset    adventum    et   si  litora 

15  tantum    numquam    Dardaniae    tetigissent    nostra    carinae. 
diocit  et  os  inpressa  toro  morienmr  inultae,  scd  moriamur,Q^O 
ait,  sic,  sic  iuvat  ire  suh  umhras:  post  transactam,  inquit, 
feliciter  vitam,  post  statutam  urbem,  post  poenas  repor- 
tatas  ex  fratre  solus  dolor  est«quod  me  in  praesenti   de- 

80  fendere  non  potui.  plurali  numero  dixit  moriemur  inultae, 
vel  quia  cum  vestibus  vel  quia  etiam  cum  soli  aliquid 
faciunt  aut  dicunt,  pluralem  solent  sibi  numerrim  vindicare. 
fixa  ergo  facie  in  torum,  cuius  adhuc  adfectu  etiam  mo- 
ritura  tenebatur,   dixit   etiamsi  inultae    morimur,    tamen, 

25  quoniam  hoc  expedit,  moriamur;  sic,  sic  iuvat  ire  sub 
umbras:  melius  est,  inquit,  inultam  mori  quam  ultionem 
quaerere  quae  provenire  non  possit  et  deterioribus  casibus 


1  est  post  mortem  transpos.  ed.  7  an  LB  aut  ed. 

10  hanc  LR  hoc  edF.  13  fati  LR  facti  ed.  16  hos  pro 

08  li.  19  solo  LK  solus  r  ed.  21  vel  quia  cum  vestilms 

etiam  LR  vel  om.  ed.,  sed  alterum  potius  vel  quia  excidisse 
patet  (alterum  vel  iam  r  inseruit).  22  plwralem  LR  pl.  so- 

lent  r'  solent  post  vindicare  add.  ed.  23  fa^iie  LR  /*.  erat 

ed.  I  in  torum  L  in  toro  R.  24  tenehoMt  R  corr.  r  =  L.  | 

si  om.  ed.  26  iniUtam  (a  superscr.  I  man.)  L  in  ultima  R 

corr.  r  =  L  me  inultam  ed.  27  possit  LR  p.  et  r  ed.  nos: 

in  margine  aliam  medelam  proposuit  r  ad  qtuierere  adscribens 
„vel  quaerendo^\  quae  si  magis  placeat  via,  quaerentem  malim. 


416  DONATI  mTERPE.  YERG. 


1 


reservari.  hauriat  hunc  oeulis  ifjfnem  crudelis  ab  alto  Dar- 
dunus:  pars,  inqait,  ultionia  est,  9i  recedens  bostis  meua 
rogi  mei  flammas  aspieiat.  d  nostrae  sccum  ferat  mmna 
nwriis,  hoc  est  trUtibus  omimbiis  naviget.  dircrat,  cUque 
illam  media  infer  talia  fcrro  coniapsam  a^iciunt  eomites  s 

Mbmsemgue  cruore  spumantvin  sparsasqm  manus:  non  de- 
scripsit  ictum  quo  Bido  confossa  est,  sed  quae  feGisset 
demonstravit,  iit  ostenderet  celmtatem  facti;  nam  buIIus 
vidit  percutieiitem,  sed  cadentem  et  ferriim  spumare  in'- 
undatione  sanguinis.  tanta  aut^em  vis  fuit^  ut  exanimes  n 
manus  defectione  celerrima  spargerentiir. 

It  damor  ad  alta    atria,   concussam   bmckatur   fama 
per    wrhrm,    lamentis   gmkiiuque    et   femineo    ululutu    tecta 
fremunt,    rcsonat    magnis    pJangorihus    aether:    deseriptio 
aeerbi  et  repentini  funoris  potentis  personae,  quae  primo  ts 
intra  parietes  cum  clamoribus  plangebatur^  ex  iliis  exorta 
fama  per  urbem  CTiciarrerat,   ululatua   simiil   et    gamitus 
lacrimaeque  per  tecta,  donec  ipsa  sidera  Tariis  clamor 
generibiis   ferirentur.     feriieutur  hoe  significat   quod 
loco   (3^  423)   „6t  sidera  verberat  unda",    vult  enim 
tum  valuisse  illas  voces  sicut  ilLic  undas,   ut  ulteriius 
potuiseent,    iiisi    siderum   obiectus   obstaret,     terra   autem 
et  civitaa  omnis  planctu,  uluhitibus  et  omuium  gemitibus 
perdonabat    et    sonus    omnis    perveniebat   ad  caelum    non 

670  aliter  quam  si  itimissis  ruai  hosifhus  omnis  CartJia^o    aut  n 
antiqua  Tynis  fJajmnaeque  furmte^  admina  perque  h&mi^ 
num  volvantur  perque  dearim:    sic  omuis  Cartbago 
reginae   concnssa   est,   ut  qui  tantos  ululatus  et  elamor 
audifiset  putaret  hostis  occupaase  Cartbaginem  aut  T^ 
deletam  aut  deorum   culmina   esse   subversa*     audiit:    Me  ^ 
distinguendum   est,  dehinc  addeudum  ex^mimis  trepidoqite 


nltus 

s  ii^l 
utem 
tibus 
non 
aut  n 
h&mi' 
luc^l 
Lmor^H 

rjTu^ 


3  nostras  L.       4  haminibus  LR  corr.  r.       7  confeBsa  L, 
12  e*  pro  it  LR,  It  plangebantUT  LE  edJ  corr  r  edF. 

19  ferirentur  bii  LR  aJterum  om.  ed.i  ceterum  Dou.  faUo  ai 
interpretationem  pro  lemuinte  repetit  ut5,78.         19 — 20 
ioco  LK  dixit  add,  ed.        '^^  parswabal  \J^  ^.  ^enonai 
m  deledam  LR  deletcm  i  ei^  \  ^^  om.  ft?i.. 


4 


AENEIDOS  IV  417 

extetrita  cursu,  unguihus  ora  soror  foedans  et  pectora  pugnis 
jper  medios  ruit  ac  morientem  nomine  cHamat,  audiit  et 
cum  audisset  sororis  interitum,  soror  exanimis  facta  ad- 
volavit  turbata   ferali   nuntio  et  morientem  vocare  coepit 

5  nomine  suo.  idcirco  separandum  diximus  audiit,  quia  multi 
audiit  exanimis  pronuntiant,  quod  contra  est:  nam  audiit 
et  accepto  nuntio  exanimis  facta  advolavit,  hoc  rectum 
est,  ceterum  audiit  exanimis  non  est  verum;  non  enim, 
antequam  audiret,   exanimis  fuit,  cum  non  fuisset  causa. 

10  cum  igitur  audisset  et  ex  eo  quod  audiit  exanimis  fuisset 
effecta,  ut  in  doloribus  fieri  solet,  unguibus  ora  sua,  ut- 
pote  unanimis  soror,  foedabat  et  pectora  pugnis.  bis  ac- 
cipiendum  est  foedans,  ut  sit  foedans  ora  unguibus  et 
pugnis  foedans  pectora.    per  medios  ruit:  non  dixit  venit, 

15  sed  ruit;  hoc  enim  faciebat  doloris  inmanitas.  et  morientem 
nomine  clamat:  nec  in  totum  mortua  fuit  nec  in  totum 
retinebat  vitam:  sic  eam,  quoniam  ex  maiore  mortis  pon- 
dere  premebatur,  nomine  vocitabat.  quaeritur  cur  dixerit 
nomine  clamat  et  cur  secutum  sit  non  Didonis  yocabulum, 

20  sed  koc  illud,  germana,  fuit?  aut  quid  necesse  fuerit  eam  675 
clamari  cum  nomine.     cum  nomine  igitur  vocari.  oportuit 
eam   quae   maxima  leti  parte  oppressa  vanescentibus  iam 
morte   oculis   nesciret   quae  loqueretur;    quia  tamen  acci- 
pere  aliquid  auribus  potuit,  addi  vocabulum  debuit,  cuius 

85  integra  ratio  est,  quod  non  Didonem,  sed  germanam  dixit. 
bina  enim  nomina  homines  habent,  unum  naturae  ac 
sanguinis,  quo  se  debent  appellare  coniimctae  personae, 
ut  est  nomen  patris,  matris,  avi,  aviae,  sororis  et  fratris, 
patrui,  amitae,  fili,  filiae,  nepotis,  neptis,  avunculi,  mater- 

io  terae    et   cetera,    quae    conplecti    longissimum    est,    aliud 

5  duodmus  ed.       9  audiret  om.  R  add.  r.       12  tempora  R 
ptctora  corr.  r.  1.6  clamat  nec  LR  edl  quia  interpos.  edF. 

19  non  Didonis  LR  non  post  ct*r  transpos.  ed.  20  hoc 

LR  ed.  sed  h.  nos,  quia  et  loco  quem  non  obtinet  in  codd.  et 
sententiae  ordinatione  sed  postulaliur.  21  cum  nomine  bis 

LR  alterum  om.  ed.  22  vanescientibm  L.  23  mente  LR  ed. 
morte  nos.  26  integratio  LR  ed.  integra  ratio  nos.  27  quod 
LR  quo  ed.        28  sorm^is  et  h^  et  om.  ed. 

Don.  interpr.  Ver^r-    roh  L  ^l 


418  DONATI  INTERPR.  VEEG. 


3 


nameD   quod  idcireo  aliem  adponitur,  ut  eo  ab  extmriis 
vocitetar.     ciim    igitur    aliqoain    per&onam    Tiecessitiidiiie 
coniunctam  vocamus  aut  cum  ea  loquimur^  nomine  natu- 
rali   eam   appeUare   debemus   ipso   docente  Vergilio,    quia 
ait  (10,  18)  ,^0  pater,   o  heminum  rerumque  aeterna  po-  5 
testas",   (9,  94)   „0   genetris?   quo   fata   vocas?    aut   quid 
petis  istia?"^    item  (l,  664)  „nate,  meae  vires^  mea  magna 
potentia^*;    (5,  724)  ^^nate,  mihi  vita  quondam,  dum  vita 
mauebat,  care  magis*'.    item  (12,  632)  „0  soror,  ut  dudum 
agnovij  cnm  pri.iBa  per  artem  foedera  tnrbasti*',     exempla  ii 
ista  sufficiant  doctis,  aliarum  personarom  legeudo  reperient 
interea  redeamus    ad    Annae   consilium:    debuit  enim  mo- 
rientem   germanae   nomine  appellare,   ut  sentiret   sororem 
suam    esse    praesentem-     ergo    apparet    recte    posituiu    et 
morientem   aomine    clamat   et  recte  consecutum  hoc  illud,  is 
germana,   fuit?     me   framk  petehas,   hmz   roffus   iMe  mM. 
hoQ  igms  ara^m  pmabantf'     haec  dictio,  quae  doleEtis 
et  repentini    casus    acelere    commota^e    est,    oontinua    esse 
non  potnit.    denique  sese  non  sequitui*:  ait  enim  hoc  illud, 
germana,  fuit  et  non  dixit  quid  fiierit:  parebat  enim  quid  s^ 
illud   esset   quod   in   querellam   veniebtit;    inde  transit  ad 
alind:    me   fraude   petebas?    deeipit    hominem    qiii    firaude 
aliquem  petit;  denique  deceptionis  ipsius  partis  et  causas 
infra   osteiidit.     hoc  rogus   igte   mihi,   hoc  ignes   araeque 
parabant?  bue,   inquit,   tendebat   rogus,  ignis   et  ararum  s» 
piiieparatio  ?     inde    se    ad    aliud    tran^tuHt    diceus     tjuid 
primum  deserta  querar?     deserta  sine  sororis  solaoio,  hoc 
est  Bingubiria  et  sola:  partes  snnt  istae  deoeptionis,    qua^^_ 
rum  prima  fuit  in  qna  sororis  solacium  perit.    incipit  alit^| 
[eofnitmme  sororem  sprevisti  moHefis?]  eadmi  me  ad  /a*^B 
vQcasses.     remotis.  ait,   dolis  quid  disponeres  sorori   esses     , 


6  ret-^imqm  LR  ut  10,  18  V   cf.  praef  6  locmo    uo: 

corrupit  ed.  9  omr  ui  LR  (locus  deest  in  XII)  o  sttror  et 

Verg.  libri.  J6  rofjOi!  LR  coit.  r.    |    hte  LE  ille  edF. 

18  covmota  LR  ed,  Aae  uob.         ifO  parebat  LR  ptitehat  ed, 
21  deimde  ed,        ^O  coTiiitem-ne  —  motiem  dfient  in  LR,  sed 
plicaii  videtur,  add.  ed.        *il  TeiK^otia  \i^  vri  t  .  ^fc^. 


J 


AENMDOS  IV 


sine  fraude  confessa,  venirem  tecum  ad  extrema  fatorum 
ultmiaque  consortia,  idem  ambas  ferro  dolt)r  atqm  mdein 
hora  iitUsset:  et  quas  unus  vinserat  germanitatis  adfectus 
laniim  genus  mortis,  eadem  simul  momeiita  constimerent 
5  perindequ^  fieret  ut  alt€i*a  alterius  durum  non  videret 
eiitium.  addit  alia,  ut  magis  exacerbet  quae  superius 
dixit:  his  tHam  stritM  manihus.  quod  est  deteriuSj  dum680 
tibi,  inquit,  praeparo  neseia  qnae  eiitium  tuum  oonplere 
potuissent,  raanus  meas  parricidii  crimine  polluisti.   patrios- 

liy  que  vocavi  voce  deos:  et  ne  deesset  aHquid  sceleri,  diis 
testibus  patriis  ista  conposui  et,  cum  arbitrarer  profutum 
saluti  tuae  quae  instanter  iuplebam,  eosdem  ipsos  gerendis 
rebus  fautores  adbibui.  sk  te  nt  posiia  criideUs  abfssem? 
et  hoc  amplius  iutelix,  quod  iu  bis  tn  casibus  posita  ab- 

15  fui  ego  erudelis  et  saeva.  extinMi  ie  meqne,  soror.  popu- 
lumque  pairesqtic  Sidonlos  nrhemqiie  tuam:  in  summani 
collegit  quae  raala  escorta  siut  illa  mortua,  extiusisti, 
inquit,  te,  soror,  et  me,  eitinsisti  populum,  hoc  est  plebem, 
patresque  Sidouios  urbemque  tuam  tuo  Lnteritu  perdidisti. 

■2Q  more  bumano  Yergilius  plangentis  descripsit  adfectum  di- 
cendo  eadem  me  ad  fata  vocasses,  idem  ambas  ferro  dolor 
atque  eadem  hora  tulisset:  dixit  Ola  quod  factura  non 
fuerat,  ceterum,  si  futurum  diceret,  mox  sese  iugularet 
babeus  occasionem  gladii   quo    perierat   soror.     date^  vtd^ 

25  nera  ly^nphis  ahlucm:  hoc  fuit  quod  morieuti  potuit  %x- 
biberi,  lavare  vuluera  poet  verboruni  fiuem.  et,  €3^remns 
siquiS  stqwr  halitus  errat,  ore  legam:  observare  enira  volo  6fi5 
exeuutera  spiritum:  ideo  boc  dixit,  quia  bunc  carisiimi 
arbitrautur,  licet  teneTi  bou  possit. 
est   utrum    ore   suo  an  ore  morientia: 


colligere    se    posse 
30  ore    legam    dubium 


1  veni^mni  ed . 
r  ©d.   I    imtxerai  ed. 


italia  L.  S  «fti  LB  iihi  corr.  r  ed. 

ed.           15  exti^fifsH  L  in  eodinxti  corr.  R. 

ft  p   ed.  21  dolof  om.  LR  add.  r  ed. 

que  del.  T.  26  fHn  lemmate  om.  LE 


3  ttrtM*'  bi«  LR  alterum  delevi  euiti 
6  aUer  LR  alfeni  corr.  ed.  6  ad- 
14  his  te  LH  hi&ce 


IB  populmn  LE 


420  DONATI  INTERPR.  TERG, 

quolibet  genere  fiat,  fit  in  cassujii,  qiiia  quod  incoi*porale 
est  nec  excipi  potest  nec  teneri.  sie  fata  ffradns  evaserat 
alloi?  sfmktmm^que  smti  girmanam  amplexa  fovcbaf  enm 
gemUu  atqne  atros  siccabat  mste  cm-ores:  continebat  ae- 
mianimem  soror  protestana  gemitibus  dolores  suos^  sicca-  i 
bat  autem  cruoreni  veste,  quae  cruorem  sorbuerat,  nt  sit 
a  Gontrario  argTimentuni :  nam  cum  omnia  umectentur 
unda  madidaquc  reddantur,  solum  vulnus  siceatttr  et 
sanguis,  ai  lavetur.  boc  genus  dictionis  et  in  libro  de- 
cimo  (833)  posTiit  sic:  .rii^terea  genitor  Tiberini  ad  flu-  w 
minis  uudam  vulnera  siccabat  iTmphLs  eorpusque  lavabat". 
Ula  gravfs  ocuhs  conata  attoUere  rursus  defieit,  infiarum 
stridd  suh  pectore  rulnm:  voluit  oculos  aperire  et  non 
potuit;  opprimebatur  enim  letalis ,  violentia  vulneris,  ideo 
sub   pectore,   ut   significaretur  quam  partem  corporis  Uk  ti 

690  percussisset,  ^er  sesc  attollrns  eiibitoqm  adnixa  hmvif. 
ter  revolufa  toro  est  oculisque  erranlnbus  alto  quaesivit 
caelo  lucem  ingemuitque  reperta:  signa  quae  morieiis  dedit 
ostendebant  eam  facti  paenitudinem  gerere,  quod  iam 
emendari  non  poterat;  denique  frequenter  se  erigere  vo-  so 
luit  et  quotiens  hoc  nitendo  adgressa  est,  totiens  superata 
succubuit  errantibusque  per  diversa  oculis  frustra  quaesiit 
caelo  lucem  et,  cum  hanc  repperisset,  ingemuit  quod  amis- 
sam  recuperare  non  posset. 

Tum  luno  omnipotens  longum  miserata  dolorem  diffi-  a 
cilisque  ohitus:    miserata   luno   longum    dolorem   et   diffi- 

695  cilem  mortem  cupiens  relaxare  Irim  demisit  Olympo,  quae 
ludantem  animam  nexosque  resolveret  artus:  omnia  qui- 
bus  vita  constat  sibi  invicem  nexa  sunt,  sed  cum  resoluta 
fuerint  atque  a  sese  recesserint,  adferunt  mortem.    in  hac  so 


2  sic  effata  LR.  3  germana  ed.  7  a  contraria  L 

a  om.  R  corr.  r  ed.  10  interea  genitor  om.  ed.  13  aperire 
et  LR  et  a.  ed.,  quia  volvit  legit.  14  letali  ed.  16  cubitU' 
que  LR.  17  quaesiit  LR  corr.  r.  19  paenitudinem  geinere 
LR  plenitudinem  gemere  ed,,  sed  gemere  ipsum  inter  signa  est, 
quare  gerere   correxi  cum  r .  27  dimisit  LR    corr.  r. 

28  nexusqu^e  LR. 


AENEIDOS  IV  421 

parte  luDonis  est  nota  iuvantis  morientem,  ut  celerius 
spiritam  efflaret,  quae  si  quid  posset,  vitam  praestare 
debuerat  aut  viventi  subvenire,  cum  decemeret  mori. 
dicitur  ratio  quae  ei  difficilis  obitus  faceret:  nam  guia 
5  nec  fato  merita  nec  morte  peribat:  nec  fato,  inquit,  nec 
morte  merita,  hoc  est  non  secundimi  institutum  naturae 
quod  fatis  attributum  est  honunibus,  scilicet  ut  nuUa  vi 
adhibita  moriantur;  tunc  enim  difficilis  mors  est,  cum 
non    consensu    naturae    spiritus    redditur,    sed    extorque- 

10  tur  violenter  et  truditur.  sed  misera  ante  diem:  hoc 
est  ante  tempus  quo  natura  potuit  adferre  consensum. 
subitoque  accensa  furore:  dixit  qua  causa  natura  prae- 
venta  sit:  furor,  inquit,  hanc  conpulit  repentinus,  ut  ad- 
peteret  mortem,  quam  nondum  natura  permiserat.    subito 

16  farore  dixit  non  tantum  repentino  verum  etiam  non  per- 
tractato;  furentes  enim  consilium  non  habent  et  mox 
qiiicquid  occurrerit  faciunt.  nondmn  iUi  flavum  Proser- 
pina  vertice  crincm  dbstulerat  Stygioque  caput  damnaverat 
Orco:  nec  Proserpina  venerat,   quae   sectum   crinem  Orco 

20  sollemniter  traderet:  nondum  enim,  ut  dictum  est,  naturae 
venerat    tempus.     ergo   Iris    croceis  per   caelum   rosdda  700 
pinnis  mille  trahens  varios  adverso  sole  colores  devolat  et 
supra  caput  adstitit:    ex  occasione  dixit  poeta  Iris   arcum 
idcirco   coloribus   distinctum,   quod   adverso   sole  radietur. 

»5  hu/nc  ego  Diti  sacrum  iussa  fero:  bene  dixit  iussa,  quia 
quod  factura  fuerat  alieni  fuit  officii  perindeque  ab  usur- 
pationis  crimine  potuit  excusari  quae  potioris  habuit  fa- 
ciundi  auctoritatem.  teque  isto  corpore  solvo:  hoc,  inquit, 
facio,    ne   diu    crucieris.     sic  ait  et  deodra   crinem  secat: 

50  sectum  crinem  quid  secutum  sit  nectit:  omnis  et  u/na,  in- 
quit,  dilapsus  calor  atque  in  ventos  vita  recessit    exectionem  706 


7  fatis  LR   a  fatis  ed.  19  extum  L   exutum  R  ed. 

sectum  r.  21  ad  caelum  LR  per  c.  ed.  et  Verg.  libri;  hoc 

recepi,  sed  dubito  an  Don.  a  coeZo '  legerit.    I    poscida  LB  in 
roscida  corr.  L  11  man.  24  adversus  sole  LR  a.  solem'  ed. 

adverso  sole  nos,  an  adversus  soW^         80  omnis  R  omnes  L. 
31  exeetionem  LR  ed.  sectionem  ut  supra  extUum  pro  sectum 


432  DONATI  INTEKPE.  VEBG. 

erboiB  fiois  vitae  consecatas  est,  inpleti^  est  poena  per- 
ixntn:  supni  (24)  enim  dixit  ,,sed  mihi  yel  tellus  optem 
pnns  ima  dehiscai  Tel  pater  onmipcytens  adigat  me  tal- 
mine  ad  umbras,  pallentis  nmhras  EreU  noetemque  pro- 
fimdam,  ante,  pndar,  qnam  te  violo  ant  toa  iura  resolyo".  s 


6  nidlem  —  rmdvmm  ed.  nt  S4.  —  snbacriptio  plena  Tt- 
•biri  —  indpit  liber  V  fdicUer  in  L  eaqilieit  titolo  eum  ineipit 
coniancto  B. 


AENEroOS  LIBER  V. 

Supra  (i,  582)  dixit  Troianos  navigasse,  sed  iuter- 
posita  descriptione  actuum  Didonis  et  mortis  uayigaticMiis 
ipsorum  divisa  narratio  est.  ad  hanc  igitur  poeta  regre- 
ditur,    quia    quod    interposuerat    constat    inpletum.     ergo 

5  subiungit  mterea  medium  Aencas  iam  dasse  tembai  certus 
iter:  interea,  hoc  est  cum  illa  perageret  fata  sua,  Aeneas 
aliquantum  provectus  est;  nam  iam  tenebat  medium  iter, 
hoc  est  in  alto  iam  fuerat  oonstitutus.  sic  et  in  tertio 
libro  (664)  ait  „graditurque  per  aequor  iam  medium  nec- 

10  dum  fluctus  latera  ardua  tinxit".  certum  autem  securum 
debemus  accipere,  quod  iam  longe  esset  et  nuUum  ad- 
verteret  sequi.  fludusque  atras  aquUone  secahat:  qui  in- 
tellectum  looi  istius  scaevis  interpretationibus  dissipwt 
dimisso   eo  quod  intellegi  debet  argumentatione  superflua 

15  perquirimt  quod  poeta  non  sen^t.  dicunt  enim  aquilone 
vento  a  Cartbaginis  litore  ad  Italiam .  navigajti  non  posse 
perindeque  Aenean  non  aquilonis  sufEragio  navigationem 
movisse,  sed  vento  alio  qui  posset  in  Italiam  ducere, 
fluctibus  tamen  ab  aquilonis  parte  venientibus,  qui  proxime 

so  praeteritus  diceretur  extitisse.  hoc  posset  videri  aliqua- 
tenus  verum,  si  Aeneas  illo  tempore  ad  Italiam  Bavigaret. 
licet  enim  in  prima  admonitione  iussus  sit  Italiam  quae- 
rere,  in  secunda  tamen  fugere  cogebatur  et  se  instantis 
periculi  contemplatione  finibus  liberare  Carthaginis,  proinde 


2  actuum  R  idem,  ut  videtttx,  sed  non  satis  perspicue  L 
(cf.  1,  733  et  4,  BO  octM  Didonis).  \  moHia  LR  tn.  eius  ed. 
5  subiungat  K  -it  r.         6  cum  LR  dum  ed.         10  cinxit  ed. 

12  fluctibusque  R  corr.  r.  13  scevis  LR  duris  ed. 

19  fluctibus  LR  edl  fluctus  edF. 


424  DONATI  INTEBPfi.  VEEG. 

Tento   &quilDite   revera   exeliisii3  est,  sed  iioii  ita,  ut  ipsu 
tempore  ad  Italiam  teDderet^  tnxte  enim  quocumque  vefito 
iiL  qaamlibBt  caeli  partem  ftierat  fugiendam.    deDique  hfK 
ei^  ut  iam  diximus,  in   secuiida  mottitioue  mandattini  est, 
Boii  ut  iret  ad  ItaHam,  sed  ut  iumiueiite  discrimine  opor-  i 
tune  flantibuB  ventis  fageret*    oportunus  autem  fuerat  non 
ad  Italiam,   sed   ad   fiigam,   et  cum  unicuique  per  maria 
propter  ingruentis  mali   necessitatem  fagiendum  est^   nOE 
quo  voluerit,  sed  quo  potuerit  navigat,    intAllegamLas  ergo 
fluctus  aquilone  atros  qui  flaret  in  praeseuti  et  suffragiumi* 
fugienti  snfificeret,  non  qui  flasset  aliquando.     si  enim  en 
Carthagiujs  Htore  ad  Italiam  non  ducebat  aqnilo,   perdu-   ^ 
cebat  tameu  quocumque  fugientem.    similis  locua  est^  cum 
Aeneas  fugeret  harpyias  (3,  268)  „tendunt  vela  noti,  fu- 
gimus   spumantibus   imdis    qua   cursum    yentusque    guber-  eS  ' 
natorque   vocabat'^     nam  et  illic   dimisimusj   inquit,   quo   ■ 
tendebamus    et    ivimua    qno   potuimns,    boc   est   evidentis 
periculi  metu  navigabamus  in  eam  partem  maiis  in  quam 
nos    non    consilium    ducebat,    sed    gubemator    et    veutus. 
itemt    cmn    imninere   Cyclopes    cemerentiir,   ait   (3,  682is** 
„praeeipite.^  metus  acer  agit  quocumque  rudentis  excutere 
et   ventis   intendere   vela    secimdis".     non    secundis    quasi 
ad  Italiam  ducentibus,  sed  secundis  ad  pericula  fugienda. 
potest  et  sic,  ut  usurpatum  sit  et  aquilonis  nomine  alte- 
rius   dici   debuisset,   sicuti  et  supra   (4,  562)  posuit  „nec2i 
zepbyros    audis    spirare    secundos",    hoc    est   ventos;    non 
enim  multi   sunt   zephyri.     et  alio  loco   (1,  391)    ait  „et 
in   tutum   versis   aquilonibus   actam";    nam   et   illic   usur- 
patio  facta  est  nominis  et  numeri,  ut  uno  vocabulo  omnes 
significarentur,  quia  remotis  ventis  quos  Aeolus  inmiserat» 


1  excltisum  LR  ed.  exclusus  est  nos  (excludi  pro  amoveh 
ut  4,  237).  2  vento  LR  e*  ed.  9  naviaavit  ed.  17  ibinm 
LR  corr.  ed.  24  sic  LR  sic  intellegi  ed.  |  et  a^uilonis  R  et 
om.  L.  I  alterius  LR  ed.  (sc.  i;omen)  alter  ventus  r  fortasse  recte 
cf.  infra.  25  dici  dehuisset  LR  (2.  cum  d.  ed.  26 — 26  noci- 
feros  R  -rt«5  L  nec  zefyros  r.  26  secundus  LR.  |  ventus  L. 
28  ventcsis  pro  vtrsis LR.       20  qui  pro  quiaR.  \  colusK  eulusL. 


AENEIDOS  V  425 

alioruin  flatu  Troiani  liberati  videantur.  utraque  igitur 
expositio  habet  rationem  suam:  ut  iam  ipse  aquilo  yerus 
fuerit,  qui  posset  quolibet  ducere,  aut  sub  aquilonis  no- 
mine  alterum  diceret,  qui  suflragium  fugientibus  ferret. 
5  item  dixit  (4,  310)  „et  mediis  properas  aquilonibus  ire" 
et  (ge.  2,  339)  „hibemis  parcebant  flatibus  euri"  et  (ge. 
3,  356)  „semper  spirantes  frigora  cauri",  item  (ge.  2,  333) 
„nec  metuit  surgentis  pampinus  austros".  moenia  respi- 
ciens,  quae  iam  infelids  Elissae  conlucent  flammis:    quod 

10  dixit  moenia  respiciens,  aut  adfectus  loci  fecerat,  quem 
invitus  reliquerat,  aut  metus  ne  forte  aliquis  inde  secu- 
turus  fuisset.  sed  dum  hac  causa  Carthaginem  respicit, 
quam  intentis  animis  intuebatur  quamque  incolimiem  re- 
liquerat,  repente  vidit  ardentem.    quae  iam  infelicis  Elissae 

15  conlucent  flammis:    hoc   ex  persona   poetae  bene  auditur, 
qui    sciebat    unde    ignis    esset  exortus.     redit   ad  Aeneae 
Troianorumque   personam:    qtme  tantum  accenderit  igncm 
causa  latet:    causa  conflati  incendii   ex   aperto   nosci  non  5 
poterat.     duri  magno  sed  amore  dolores  poUuto  notumque 

20  furens  quid  femina  possit  triste  per  augurium  Teucrorum 
pectora  ducmit:   intellegi  dabatur  coniectura  currente  ma- 

•  lum  fuisse  quicquid  ignis  ostenderet:  notum  enim  fuit 
exemplis  docentibus  quid  in  huiusmodi  causis  possit  do- 
loris   acerbitas,   quid   malefacti  oriri,   cum  amor  laeditur, 

25  quid  femina  cogitare,  cum  praeter  levitatem  sexus  amoris 
etiam  furore  percellituT.  haec  Troiani  cogitantes  ignis 
augurio  coUigebant  aliquid  mali  in  illa  civitate  iuxta 
salutem  Didonis  esse  conmiissum.  ordinatur  sensus  sic: 
quae    tantum    accenderit    i^em    causa    latet,    sed    duri 

4  dieere  LR  ed.  diceret  nos.  5  prosperas  LR  corr.  r 

om.  ed.  6  spargebant  pro  parcehant  LR  spirabant  ed. 

7  sperans ^TO  spirantes  LR.  |  hawrihB,  corr.  r.      8  non  metuit 
LR  nec  meminit  ed.  |  pampanus  L.       9  helissae  LR.       12  haec 
causa  LR  corr  r.        18  mtento  animo  ed.        19  doloris  L. 
24  mali  facturi  L  mala  facturi  R  mali  futurmi  ed.  malefacti 
oriri  nos  cf  1,  648.  26  cogita/i'e  L  edl  eogitaret  R  edF.  | 

propter  LR  ed.  praeter  nos.  29  accederet  LR  corr.  r  (in 

lemmate  recte). 


4 


426  DONATl  mTERPfi.  VERG, 

dolores  magno  amore  polluto  notimique  tiireas  quld  femlDa 
possit  per  ignis  trigte  auguriuTn  Teacrorum  pectora  dueimt. 
feminamm  dolores  ¥el  raasime  in  oausa  amoris  vult  Yet- 
giliuss   ostendere  satis  esse  graviores:    quanto  eniin  in  ul- 
tione   reportazida    per    iuErmitatem   mxm   miuus   possunt, 
tanto   iB   sese   supplieio  vartunt  quod  tjxigere  de  arlio  m- 
quiemnt,     boc   discutiebant   Troiani   necesaitatdm   Didoms 
personamque   tractantes  et  licet  verum  invenire  uoa    pos- 
sent,  sciebant  tamen,  ut  di^imus,  triste  esse  quod  nuntiA- 
bat  incendium.    ut  pdagus  tenuere  raies  mc  iam  ampUus 
uMa   apparet   trUus,    mdum    umliqm    ti   undique  porittis: 
magna  descriptio,  magna  navigantis  accesaio-    primo  qnippe 
coeperunt  remis,    detiinc    velis    ventus   est   adlatus  et  illo 
usque   in  terras  Teucromm  duravit   aspectus,   donec   Car-        i 
thaginis  solum  appareret  incendium ;  ecce  iam  tantum  pro-  j^M 
vecti   sunt,   ut   subtracto   terrarum  et  iUius  ignis  aspeotu  ^^ 
10  solum  caeLum  videretur  et  pelagii^.  oUi  caerulmia  supia  mput 
adsHtd   imber   nmiem  kmntmqite   ferens  et  UfhoiTuit    unda 
ienehtis:  post  haeCi  inquitj  exorta  suut  nubila,  nimbi  etiam 
lioc  est  pluviae,     describuntur  accedentiai  ex:  ipsia;    secuta  n 
sunt   enim   nox,   tenebrae,    tVigus   atque   hoiTor  undarum, 
quarum  formidolosus  aspectus  accedente  multiformi  terrore  . 
cumulatus  est.     ipse  gu^miotor  puppi  PaHnums  ah  aUa:  ^m 
Iteu!  quiamm  ianti  dmmmt  acthera  nimhi?   iuithe,  putt^  | 
Nepiitnf\  paras?    tanta  fuit  elementorum  contusio,  ut  Pa*  ifi 
linm^us  ipse,  qui  guhernandi  arte  pollebat,  regeudi  cursus  ^^ 
peritiam  perdidisset.    denique  turbatus  ingemuit  et  dixit:  ^M 
dolenda  fortuna  nostra;  nibil  enim  bouL  omnia  ista  sigoi-  ^l 
ficanti   nescio  quid,  Neptune,  jninaris  adversL     ecce  Pali- 
nurus    praevidit    maliim    et    gemuit.      sie    deiftde    locuim,» 


i  quafiium  ed.        11  apparel  LE  oceurrit  Veig.  libri  feie 
omnefl.    |    caeJum  nndiqtie  LE  waria  u.  plerique  Yoicg.  libri. 
undique  caelum  LR  et  Verg.  libri  u.  pmtns  acripsi  cuin  r  #d.» 
quia  in  interpr.  pelagm  reapondet.  12  ma^ia  LR  tiiafiiiMf 

ed.  I  acc€S.ius  LR  ed,  acce^n^io  nos.  13  ventum  est  Q^lu^mi 

LE.  20  hoc  est  LK  kie  ed.  \    tle^cribunt  R  corr.  r.   j    ucO$' 

dentia  L  eeeedmtia  R  et  acc.  ed.        %%  mnUiformg  LR. 


AENEIDOS  V  427 

hoc  est  breviter  locutus,  deinde  coUigere  arma  itibet  vaH-  15 
disque  incumhere  remis,  in  illo  enim  onmium  metu  con- 
silia  potius  fuerant  adhibenda  quam  verba.  iubet  vela 
coUigi,  hoc  est  breviari;  arma  enim  dixit  vela,  quod 
5  ipsum  sequentia  docent.  ait  enim  validisque  incumbere 
remis,  ut  niterentur  remis  contra  vim  tempestatis  et  pelagi. 
quod  dixit  colligere  arma  exponit  quid  factum  sit  dicendo 
obliquatque  sinus  in  veni/um,  hoc  fit,  cum  nimius  ventus 
est:  nam  oolliguntur  velorum  sinus  et  ad  modum  necessa- 

10  rium  breviantur;  ubi  autem  oportuni  sunt  flatus,  resoluti 
panduntur  ipso  docente  Vergilio:  alio  enim  loco  (3,  520) 
ait  „et  velorum  pandimus  alas".  obliquare  velis  vero 
sinus  in  ventum  est  nec  omnis  flatus  excipere  nec  omnis 
effundere,  ut  pars   esset   congesta  per  sinus,  pars   ventis 

15  pro  commodo  traderetur,  quam  ipse  gubernator  librans 
auras  exciperet  aut  vitaret.  cum  haec  dixisset  et  facta 
essent,  magnanime,  inquit,  Aenea,  non  si  mihi  luppiter 
auctor  spondeat,  hoc  sperem  ItaUam  contingere  caelo:  licet 
omnia  turbata  sint  nec  maria  evidenter  cemantur  aut  si- 

90  dera,  quibus  caeli  plagae  pura  consideratione  noscuntur^ 
tamen  in  his  partibus  esse  Italiam  sperare  non  possum, 
nec  si  mihi  hoc  ipsum  auctor  luppiter  spondeat,  hoo  est 
si  mihi  praesens  luppiter  dicat  in  his  partibus  esse  Ita- 
liam,  fidem  ei  habere  non  possum.    mutati  transversa  fre- 

25  mwnt  et  vespere  db  atro  consurgunt  venti:   non  ipsi  sunt  20 
venti    qui    fuerunt,    successerunt  vero   contrarii,    qui  nos 
in  transversum  ducunt.     atqm  m  nubem  cogitur  aer.    nec 
nos  obniti  contra  nec  tendere  tantum  sufficimus:    superat 
quoniam'  fortwna,  sequanmr:  maiorem,  inquit,  vim  renitendo 

so  superare  non  possumus,  quoniam  adversa  convaluerunt  et 
pro  aere  puro  nubes  solae  cemuntur:  sequamur  fortunam, 


5  incumbere  LR  edl  incumbite  edFi.  •       8  ventum  LR  ac 
talia  fatur  add.  ed.  |  nimfus  L  nifus  R  nimius  r  ed.        12  et 
om.  ed.    I    pandemus  LR  corr.  r.    |    venis  vero  R  venis  del.  r 
non  habent  L  ed.  velis  nos  (sic  autem  tertio  loco  6,  668). 
18  ventus  in  ventum  corr.  L  ventus  R  ventum  r.  29  reti- 

nendo  ed. 


428  DOKATI  INTEEPE.  VERG, 

quam  non  valeirtug  evincere.  et  consiliuin  dedit  et  dixit 
admiraiidam  seiitentiaiD,  ut  in  rebuis  agendis,  sl  maior  ris 
iuterveniat,  hanc  consentieiido  potius  quam  reluctando  vin- 
camus:  hoc  est  quod  etiara  Terentius  (Andr.  2, 1,5)  monet: 
„qaando",  inquit,  „non  potest  fieri  quod  vis,  id  velis  quod  & 
possit".  qnid  ergo  in  praesenti  causa  fieri  conveniat? 
quague  vocat  vertamus  iter:  pergamus,  mquitj  qua  possu* 
mns,  qnia  quo  volnmus  non  licet,  ecce  effectum  consiliL, 
quem  casus  ostendit,  persnadeTiter  monstratj  ut  appareret 
inpedimentum  fortunae  non  satis  esse  contrarium:  ait  enim  lo 
ncc  Utora  Imge  fida  reor  fraterna  Er^cis  poriusque  Sicarm. 

26  si  modo  rtte  memor  servata  reinetior  adra.  ideo  ait  si 
memor  snm,  quoniam  ipsa  parte  transierant,  cum  ad  Car- 
thaginis  litora  naufragio  tmderentur-  Erycis  commemora- 
tionem  fecit,  qui  ante  Acesten  Siciliam  tenuit  hunc  volunt  n 
veternm  fabulae  Aeneae  fnisse  germanum,  ut  commemora- 
tione  fratemae  inemoriae  aequo  animo  Aeneas  ferret  illins 
navigationis  eventum.  ium  pius  Aeneas  equidem  sic  poscere 
ventos  iamdudum  et  frustra  cerno  te  tendere  contra.  flecte 
viam  velis.     an  sit  mihi  gratior  ulla  quove  magis  fessas » 

30  optem  demittere  navis,  quam  quae  Dardanium  teUus  mihi 
servat  Acesten  et  patris  Anchisae  gremio  conplectitur  ossa? 
ipse  quoque,  inquit,  vidi  quae  loqueris:  quapropter  in  viam 
quae  datur  vela  converte  et  flatibus  plena  voluntate  con- 
senti:  nec  ipse  inprobo  quod  inter  ipsa  contraria  fortnnajs 
prospexit,  ut  ad  ipsam  terram  inprudentem  ferret  quae 
Acesten  mihi  servat  incolumem  et  suo  gremio  mei  patris 
ossa  conplectitur.  nulla  mibi  est  carior  quam  ubi  amo- 
rem  viventis  habeo  et  reverendam  memoriam  patris.  duos 
admiranda  inventione  praetulit,  Acesten  liberalitatis  et» 
originis  causa  et  tumulum  patris.  cum  hanc,  inquit,  ter- 
ram    tetigero,    erit    mihi    admodum    gratulandum   sic  me 

1  qua  non  LR  corr.  r.         6  quid  LR  quod  ed.  |  conveniat 

LR  dicit  add.  ed.  conveniebat?        7  quaque  LR  quoque  ed.  | 

qua  posmmus  LR  quo  p.  ed.        8  quo  volemus  L  quolemus  B 

corr.  ed.       V6  ipsa  parte  LR  ca  ed.       18  pius  LR  pater  U  ed. 

21  dimittere  ed.        32  admodum  LR  mirum  a.  ed. 


AENEIDOS  V  429 

vitio  malae  navigatioms  errasse,  ut  Acesten  itermn  yideam 
et  terram  mei  patris  reliquias  continentem.  haec  tibi  dicta, 
petunt  potius:  haec  Aeneas  dixit,  non  tamen  Erjcis  fecit 
mentionem.  hoc  quippe  nomen  omisit,  quoniam  quod  Pa- 
5  linurus  dixit  replicare  non  debuit.  addidit  tamen  Palinuri 
dictis  augmentum  nominando  Acesten  et  patemam  memo- 
riam.  et  vela  secundi  intendunt  zephyri,  fertur  cita  gurgite 
classis:  mutato  navigationis  cursu  prosperum  factum  est 
quod   in   alia  tendentibus   contrarium    fiiit;    quippe    fere- 

10  bantur  naves  cursibus  plenis.  et  fandem  laeti  mtac  ad- 
rertuntur  harenae:  Troianis  laetitia  fuit,  quod  ad  litus 
intendentes  ad  loca  tamen  nota  pervenissent. 

At  procul   ex   celso   miratus   vertice  montis  adventum  35 
sociasque  rates  [occwrrit  Acestes] :    civitas  in  qua  Acestes 

15  commorabatur  fuit  in  excelso,  qua  causa  longe  adhuc 
positas  navis  agnovit  esse  Troianas  et  earum  est  miratus 
adventum.  legitur  et  accurrit,  quod  est  amplius  quam 
occurrit.  occurrit:  occursus  iste  inpatientiam  hominis  vere 
gratulantis  ostendit:  non  enim  ferre  potuit  donec  ad  ipsum 

»0  litus  accederent.  horridus  in  iaculis  et  pelle  Libystidis 
ursae,  Troia  Griniso  conceptum  flumine  mater  quem  genuit: 
ipso  enim  cultu  uti  debuit  qui  esset  tali  parente  pro- 
genitus;  flumina  enim  sine  vestis  ambitione  pinguntur. 
quod   ait  Troia  mater,   non  patriam  dixit,  sed  Troianam 

ib  mulierem.     proinde    cum    hoc    dicimus,    in    tris    syllabas 
ecferendum   est,  ut  sit   tro   item  i  item  a.     veterum  non 
inmemor  ille  parentum  gratatur  reduces:  considerans  unam  40 
sibi  et  illis  esse  originem  veterum  gratulatus  est  eos  ite- 
rum   venisse.     huius   laetitiae    quod    fuit    signum?     gaza, 


7  ferttMT  om.  LR.       12  sunt  tendentes  L  ras.  unius  litterae 
ante  tendentes  R  intendentes  nos.  14  occurrit  Acestes  deest 

in  LR,  sed  explicatur.  18  occurrit  LR  o.  Acestes  ed. 

21  et  troia  LR.  |  anceptum  a  expuncta  et  co  superscripto 
L   1  man.    acoanceptum   R.  26    haecferendum   L    hecf-   R 

h  del.  r.  |  tro  itsm  i  item  LR  a  add.  r  dactylus  Troia  et  ad- 
iectivum  temere  substituit  ed.  (0  =  LR  lacunam  reliquerunt 
HU).         29  gazza  LR. 


430         DONATI  mTEKPB.  VEHG. 

inquit,  eos  a^vstl  excipit  [ac  fe^sos  oplhus  solahtr  mm^hj: 
ab  ipso  litore  dimt  eos  agrestis  iis  exhibitnrus  divitias 
hoc  est  eptila^  nisticanas.  si  ad  ipsum  Vergiliam  redea- 
mias,  inteUegere  potenmus  quae  siat  istae  vel  quaJes; 
nam  ipsas  praefereus  ia  bucolicia  (l,  SO)  pastor  „simt",  $ 
inquit,  ,,nobis  mitia  poma,  castaneae  molles  et  pressi 
copia  lactis".  Ms  adnectere  possumus  ova  atque  herbas 
agrestis.  eece  quanta  bumanitas  homiiiis  quantaque  ho* 
norificentia:  occurrit  venientihus,  suonim  fuit  memorj  iu- 
eolumis  ac  salvos  gratulatua  est,  admodum  laetus  duxit  la 
eos  ad  domum,  qood  alterum  eonim  boc  est  secundum 
excepisset  adventumT  eseepit  fessos  et  opibus  rusticis  pavit 
plus  haheus  adfiuitartis  et  amieitiae  meritum  quam  cibo- 
rum;  non  enim  iila  in  eo  placebant  quae  iuparatus  es- 
hibehat,  sed  puritas  mentis  et  superioris  temporis  largitas  i* 
et  laetitia  praeseutis. 

Fosteni  (ntm  primo  sidJm  ormiie  fngantt  dara  dks, 
soews  in  mdum  litore  ab  omni  a<}vomt  Aeneas  tumuiiqiie 
€X  oggere  fahtr:  sequenti  die  in  ipso  lucis  exordio,  hoe 
est  ante  actus  alioSj  iussit  Aeneas  omni  litore  socios  oiimia  so 
acciri  ac  redactos  in  coetum  id  est  congregatos  ipse  in 
summo  consistens,  unde  facilius  audiri  posset,  his  ad- 
45  locutus  est  verbis:  Dardanidae  magni,  genus  alto  a  sanguine 
divum.  licet  suos  adloqueretur,  eorum  tamen  laudem,  in 
qua  et  ipse  partem  habuit,  noluit  praeterire:  quae  laus  25 
60  tendit,  ut  adserat  deos,  ex  quibus  essent  geniti,  favisse 
potius  quam  nocuisse,  ut  inpedito  cursu  qui  tenebatur  ad 
Siciliae  rursum  litora  ducerentur.  quod  verum  esse  adserit 
evidenti  argumento,  ut  exacti  anni  munus  et  incipientis 
alterius  patemis   redderetur  inferiis:    vere,   inquit,   magni  so 


1  eos  LB,  laetus  ed.    |    ac  —  amicis  deest  in  LR,  sed  ex- 
plicatur.  2  his  LR  iis  nos.    |    divitiis  R  corr.  r.  7  ad- 

nectere  LR  edl  addere  edF.  17  postea  L  ostea  R  r  =  L 

postera  r.         19  exagere  LR.    |    locis  LR  lucis  r  loci  U  ed. 
*J0  factus  LR  (cum  puncto  sub  c  R)  actus  ed.  22  audire 

LR  corr.  r  ed.      23  ac  sanguine  LR.       26  adserata  LR  a  exp.  L 
'86  T.        30  imperiis  LR  ed.  inferiis  r'. 


AENBmOS  V  431 

sumus  Dardanidae  et  iure  pertinemus  ad  deorom  ouram, 
utpote  originem  ab  ipsis  duoentes  et  genus.  annuus  ex- 
actis  conpletur  mensibus  orhis,  ex  quo  reHquias  divinique 
ossa  parenUs  condidimus  terra  maestasque  sacravimm  aras, 
b  iamque  dies,  nisi  fallor,  adest,  quem  semper  acerbum,  sem-  60 
per  honoratum  (sic  dli  voluistis)  haheho:  annus,  inquit, 
concluditur,  ex  quo  divinum  patrem  meum,  hoc  est  con- 
secratione  dignum  terra  condidimus.  non  dixit,  ex  quo 
mortuus  est  pater  meus,   sed  ex   quo   terra    est   conditus. 

10  hoc  enim  intellegi  potius  yoluit  quam  dici;  non  enim 
vivus  obrui  potuit.  et  quoniam  iam  dies  adest  et  quanto 
tristis  tanto  suis  observationibus  bonorandus,  religiosi  fili 
personam  induxit  dicentis  quem  semper  acerbum,  semper 
honoratum  (sic  dii  voluistis)  habebo.     optabat  enim,  nisi 

1»  dii  obstitissent,  officia  pietatis  vivo  potius  exhibere  quam 
mortuo  et  ideo  ad  deos  fecit  apostropham  cum  quadam 
invidia,  quae  veniret  ex  dolore.  sciebat  enim  communem 
omnium  condicionem  a  superioribus  institutam  apertius 
accusari  non  posse.    proinde  sic  dii  voluistis  non  ad  cau- 

20  sam  patris  tantummodo  verum  etiam  ad  omnium  homi- 
num  rettulit  sortem,  quasi  si  diceret  feram  invitus  quod 
expugnare  non  potui.  semper  acerbum,  semper  honoratum 
ideo,  quia  dolor  omnis  accessu  temporis  consenescit  et 
sollemnitas  omnis  diutumitate  tenuatui',  quod  apud  Aenean 

25  non  fuerat,  apud  quem  luctus  patris  semper  recens  oflfen- 
debatur  et  novus.  interea  edicturus  ludos  illi  parti  primo 
occurrit  qua  potuit  reprehendi,  ut,  cum  de  morte  patris 
maestus  esse  debuerit,  velit  potius  laeta  sectari.  idcirco 
dixit  quem  semper  acerbum,  semper  honoratum:  quoniam 

so  feriebat  animum  eius  dolor  ex  causa  et  exigebat  defuncti 
meritum   honorificentiam   suam.     non   ergo   dixit  futuram 


1  pertinemus  LR  temere  mut.  ed.  3  conplector  LR  com' 
pletur  r.  4  terra  LR  terrae  ed.  |  nuietasque  L  metasque  R 
meritasque  t\  16  deus  LR  ad  deos  r  nos  om.  ed.  18  a 

superiores  institutam  LR  corr.  r  ac  superiora  instiiuta  HU  ed. 
19  si  LR  sie  r  ed.       21  si  om.  ed.        23  conseniscet  L  can- 
senescet  R.        30  dolore  ex  L. 


432  DONATI  OTTERPR.  YERG. 

ludorum  laetitiam,  sed  futurum  honoratum  diem.  dicit 
ergo  quid  in  aoimo  gereret^  ut  ostendat  in  exhibitione 
]udoram  non  lasciviam  fore,  sed  necessitatis  causam. 
hunc  tgo  Gaetulis  agnrem  si  Sydihus  exul  AjgoHcove  mari 
deprensm  ct  urhe  Mi/cenaet  annua  vota  tmnen  soUemnisque  & 
ordine  pmnpas  e^equernr  strueremque  suis  altaria  donis: 
duo  posuit  dura^  si  me,  inqnit,  tenerent  Sjrtos  aut  Graeci 
captiram:  senserat  enira  solitudinem  Sjrtium  et  Oraeeo' 
rum  urbis  viderat  et  transierat  et  litora,  sicut  in  primo 
libro  et  tertio  lectum  est.  hunc,  inquit,  tamen  tmtissi-  lo 
mum  diem  ego,  qni  sim  filius,  si  inter  hostis  essem  et 
soiitndines  Sjrtium,  honorarGra  tameH.  neque  istud  clam, 
sed  publice  facerem  ducens  fuaereas  pompaa  et  onerans 
altaria  suis  donis,  id  est  soUemnibizs  et  vet^nim  morihus 

55  institutis.     nunc  uUro  ad  dneres  ipsins  et  ossa  parenHs  n 
(liaut  equidtm  sme  mefde   reovt   sine   numine  divum)    ad- 
sumus  et  portus  delati  intramtiS  amieos:  sine  mente^  inquit, 
et  sine  numine,   ad  deorum  potestatem.     an,  inquit,  pu- 
tatis   citra  deorum  voluntatem   ac  potestatem    factum  ut 
ad   tumulum  patris   mei  die  soUemni  ac  necessario  atque  20 
ad  amica  Htora  veniremus?    provenit  hoc  voluntate  divina, 
debet  solvi  manibus  eius  in  quo  sunt  etiam  dii  ipsi  fau- 
tores.     ergo    agite    et   laetum    cuncti    celehremm    honorem: 
honorem   dixit,   non   turpia  quae  ludis  exhiberi  consueve- 
runt,  laetum  autem  non  exhibentibus,  sed  iUi  cui  exhibetur  25 
honorificentia.    laetari  enim  feruntur  mortui,  quando  haec 
sibi  soUemnitas  redditur.     poscamus  ventos  atque  liaec  me 

60  sacra  quotanms  urhe  velit  posita  templis  sibi  ferre  dicatis: 
cum  celebraverimus  haec,  poscamus  ventos,  dent  prosperam 
navigationem:  cum  autem  pervenero  et  civitatem  debitam  so 


5  depraeho^sus  LR.  6  instrueremque  LR.  9   urhes 

LR  urhem  U  ed.  18  ad  deorum  potestatem  LR  retulit  add. 

ed.  ac  d.  p.  r  {potestate  voluit?).  22  dehit  LR  dehita  ed. 

dehet  r  recte :  in  quo  —  fautores  subiectum  est.  23  celehra- 
mus  L  caelehramus  R  corr.  r.  28  qu^dannis  LR  corr.  r. 

29  caehraveremus  L  ca^braverimus  R.  |  ventos  LR  r. 
gui  ed. 


AENEIDOS  V  433 

constituero,  faciam  ei  templum.  templum  dixit  ut  deo, 
noQ  memoriam  ut  homini  mortuo,  et  sacra  dixit,  non 
inferias.  et  quoniam  spectaculorum  gratiam  debet  etiam 
refectio    corporum    sequi,    promittit    universis    annonam: 

5  bina  boum  vobis  Troia  generatits  Acestes  dat  numero  ca- 
pita  in  navis,  promisit  de  alieno  tantum  praesumens  de 
Acestis  benivolentia  quantum  fiduciae  dabat  superioris  tem- 
poris  largitas  et  praecipui  animus  civis.  adhibete  penatis 
et  patrias  epulis  et  quos  colit  hospes  Acestes:  vos  memen- 

10  tote,  ut,  cum  binos  boves  per  navis  singulas   sumpseritis 
et  paraveritis  epulas,  adhibeatis  cum  nostris  penatibus  deos 
quos  hospes  ipse  veneratur.    praeterea,  si  nona  diem  mor- 
talibus  almum  aurora  extulerit  radiisque  retexerit  orbem:  65 
praestruxit  onmia,  edixit  diem  ludorum,  sic  tamen,  si  aeris 

15  etiam  temperies  proveniret,  et  non  proximum  satis  nec 
satis  longum,  ut  medium  tempus  nec  haberet  diutinae  ex- 
pectationis  taedium  et  tamen  maiorem  celebritatem  posset 
adquirere.  nono,  inquit,  die  ludos  habebo,  si  consentien- 
tibus  elementis  alma  luce  provenire  potuerit.    almum  diem 

20  tranquillum  debemus  accipere,  quia  navale  certamen  fuerat 
habiturus,  cui  tranquillitas  pelagi  fuerat  necessaria.  in- 
sinuat  dehinc  futura  certaminum  genera,  ut  unusquisque 
maiore  studio  ante  tempus  accensus  veniret  ad  diem. 
percurrit  haec   in   quibus   enitesceret  virtus   potius   quam 

25  ludorum  turpium  corruptione  sordesceret.  non  edicuntur 
mimi,  qui  solis  inhonestis  et  adulteris  placent;  per  illos 
enim  discitur  quemadmodum  inlicita  fiant  aut  facta 
noscantur.  non  edicuntur  saltationes  fluxae,  in  quibus 
saltator  ille   est   melior   qui   perditorum   iudicio  membro- 

80  rum  virilium  robur  in  solutionem  femineam  verterit;  non 


1  «e  LR  etiam  edF.  |  iddeo  LR  li^  deo  r  ed.  8  animus 
uiuis  LR  a.  civis  nos  cf.  767  animi  virtus  ed.  11  adhibeatis 
om.  adhibere  ante  deos  interpol.  ed.  14  edixit  LR  e^  edlxit 
ed.  16  nec  LR  non  ed.  |  diutinae  LR  divinae  ed.  18  ha- 
bebo  LR  exhibebo  ed.  21  cui  LR  pro  quo  ed.  28  saluationes 
LR  corr.  r  ed.  29  indido  ed.  80  solitionem  LR  solutionem 
corr.  L  II  man.  saltationem  ed.  |  femineam  om.  ed. 
Don.  interpB.  Verg.   vol.  I.  *i% 


434  DONATI  DJTERPR.  VERG, 

praedicitur  funis  futura  temeritas,  cnius  angustum  iter 
ac  peiiUulum  in  periculum  magis  quam  salutis  tutum 
securitatemque  devexum  est.  omittit  haec  vir  fortis  ct 
egregiuJS,  nihil  eum  iuvat  illonim,  quae  scimus  illis  ex- 
hiberi  quibus  possunt  placere  cum  fiunt.  idcirco  autem  & 
primo  aeris  tranquillitatem  pronuntiavit  esse  necessariam, 
qiiod  iii  mari  habiturus  navale  certamen,  ut  dictum  est, 
placiditatis  debuit  hahere  suffragium.  incipit  iajn  pro- 
ferre  certaminum  gcnera,  sed  cum  eondicione  temporis 
propter  aeris  incertiim.  pnnm,  inquit,  cUae  Teucris  po-  nj 
nam  ccrlamina  classis^  seeimdo  quique  pedum  cursu  vakl 
t«rtio  tt  qwi  viribus  audas:,  quarto  aut  iaaih  inccdit 
ntclior  levihusque  saffittis,  qidnto  iieu  crudo  fidit  pugnam 
committe^^e  caesiu.  enumeratis  spectaculorum  generibus  ait 
70  cuncti  adsint  meritaequc  expectent  pra&mia  palmae:  adsint  is 
omncs  qui  haec  aubire  volueriut  sperantes  digna  pro  suis 
virtntibus  pracmia  et  probaturi  venun  iudioium  palmae. 
expectent  potest  significare  sperent,  potest  et  videant 
ore  favete  omnes  et  cingite  ttmpora  ramis:  in  sacris  ore 
favete  silentium  commodate  significat,  hic  ore  favete  ex-  w 
clamationibus  laetis  favorem  commodate. 

Sic  faius  velat  materna  tempora  myrto:  myrto  matema, 
non  coronis  infamibus.  hoc  Helymus  facit,  hoc  aevi  ma- 
turus  Acestes,  hoc  puer  Asccmius:  usque  adeo  honestissi- 
mum  fuerat  f actum ,  ut  dignitati  singulorum  et  omnibus » 
aetatibus  conveniret.  fecit  denique  Aeneas,  fecit  Helymus, 
Acestes  quoque  maturus  senio  et  gravis  non  habuit  in- 
dignum  quod  religione  potius  quam  luxurie  constabat  ef- 
fectum,  non  dubitavit  Ascanius  imitari  maiores  nec  putavit 


1  edicitur  ed.  2  magis  LR  ed.  vitae  add.  r'  nfscio  an 

recte.   |    tota  LR  tutum  nos  om.  ed.         3  securitateque  R  corr. 
r  =  L  securitatem  ed.        4  sdmus  LR  scitis  ed.        6  fiant  ed. 
10  aerem  ed.  11  secundo  —  tertio  etc.  LR  secunda  etc. 

ed.  12  incidit  LR  corr.  r.  13  levibusve  ed.  20  faiete 
LR  f  est  edl  favcre  est  edF.  21  commodare  edF.  23  he- 
lenus  LR  (et  infra).  24  acaetes  LR  corr.  r.  28  luxuriae 
LR  corr.  r  lu^uria  ed. 


AENEIDOS  V  435 

sese  erraturuin,  si  sequeretur  factum  patris  et  studium 
honestorum.  Ule  e  concilio  multis  cum  mUibus  ihat  ad  75 
tumulum,  magna  medius  comitante  caterva:  e  concilio  ibat 
ad  tumulum  patris  cum  ingenti  numero  deductorum.  hic, 
5  hoc  est  ubi  sepulchrum  patrium  fuit,  duo  rite  mero  li- 
bans  carchesia  Baccho  [fundit  humij:  carchesia  nomen 
est  poculorum.  duo,  inquit,  carchesia  mero  Baccho  plena, 
hoc  est  vino  incorrupto,  terrae  infundens.  duo  lacte  novo, 
duo  sa/nguine  sacro:  terrae  infundens  et  ad  vinum  pertinet 

10  et  ad  lactem   et  ad   sanguinem:    omnia  enim  simul  fusa 

^sunt.     haec  mortuorum  sacrificiis   exhibentur.     purpureos- 

que  iacit   flores:    et    hic    color    florum    sepultis    congruit. 

iacit  et  fundit    largum    animum    exhibentis    ostendunt  et 

specierum  maximam  copiam.    ac  talia  fatur:  salve,  sancte  80 

15  parens,  iterum:  iterum  ideo,  quia  haec  fuit  secunda  post 
illam  qua,  cum  sepeliretur,  salutatus  est.  quod  autem 
ait  sancte  et  non  dixit  care,  ut  in  secundo  libro  memini- 
mus  positum  (707)  „ergo  age,  care  pater,  cervici  inponere 
nostrae",   hoc  intellegendum  est;    illic  enim  cum  vivo  lo- 

20  quebatur  et  cum  eo  a  quo  nollet  separari,  hic  cum  eo 
loquitur  quem  religione  nimia  noluit  mortuum  dicere,  sed 
receptum  volebat  inter  deos.  nam  et  in  libro  tertio,  cum 
finem  vitae  eius  apud  Didonem  referret,  ait  (710)  „hic 
me,  pater  optime,  fessum  deseris":  duxi  te,  inquit,  et  de- 

86  seruisti  me,  non  dixit  mortuus  es.  et  in  quarto  libro  hoc 
tenuit,  cum  diceret  (6,  722)  „visa  dehinc  caelo  facies  de- 
lapsa  parentis  Anchisae".  sancte  ergo  cum  diis  conveniat, 
patrem   suum   numinibus    iunxit.      hoc   fecit  fili    religioso 


G  carthesia  (et  infra)  LR  corr.  r.    |    fundit  humi  deest  in 
LR,  sed  explicatur.  9  terrae  infundens  lapsus  est  Donati 

interpretationem  pro  lemmate  repetentis  ut  4,  668.        10  lacte 
LR  Zac  r  ed.  lactem  nos.  12  facit  pro  iacit  LR  corr.  r. 

13  fecit  et  fudit  LR  iadt  et  fu/ndit  nos  fudit  et  iacit  ed. 
15  post  sectmda  desideratnr  salutatio,        19  hoc  hBi  h,  sic  ed. 
21  loquitur  religione  LR  queni  interpos.  r  ed.        24  diucis^ 
te  hU  corr.  ed.  26  quaiio  LR  ed.,  at  quinti   locus  esl 

aberravit  Don.  ad  4,  361.        28  flU  LR  filius  ed. 


436  BONATI  INTERPft.  VERa. 

adfectu   et  hominiim  more,   qiii  praecipuos  virofi  migrare 
potius  dicuDt  quam  interire  moriendo*     iterum  salvete  re- 
cepH  nequicquam  cineres   amnumpi€    unibraeque   paiernae: 
animae  et  umbrae  nou  est  nominatirus  pluralis,  sed  gene^ 
tivus  singularis;  salutavit  enim  cineres  animae  et  unibra&  i 
patris  sui.     non  ergo  sequamur  eos  qui   putant  Anebisen 
pluris   umbras   et    multas    animas    habuisse.     nequicquam 
rursum  recepti  ciueref^,  quia  inimicorum  manibus  dicuntur 
effossi  et  iterum.   auonuu    opera  conditi,    quod  benelicium 
cum  non   senserit   mortuus,   non   fnistra   positum   est  ne- 1« 
quicquani,      huius    fa.cti    poeta    meminit    in    quarto    libro» 
(427):  nam  ex  peraona  Didonis  dixit  ,.,nec  patris  Anchisae 
cineres  raanisve  revelli^\     ex  persona  fili  bene  positum  est 
nequicquam;    ille  enim  vivo  potius  obsequi  quana  raortuo 
maluit.     mn   Umit  finis  ItSos  fataUaqm  arm  nec  teaimtk 
Ausomum,  qjdamq^ftc  r.^it.  qmirrere  Thyhrim:  boc  et  tero- 
pore  mortis  eius  ostenditur  doluisse;  in  tertio  enim  libro, 
cum  de  eius  casu  loqueretur,  hoc  dixit  (711)  „heu  tantis 
nequicquam  erepte  periclis".    nequicquam  cur  illic  diotum 
sit  bic  patefecit.     optavit  enim  patre  incolumi  ad  Italiam» 
pervenire,    quod    quia    non    provenit,    et    bic    ingemiscit. 
dixerat  haec,   mox  ut  locutus  est  talia,   adytis  cum  luhri- 
85  cus  anguis  ah  imis  septem  ingens  gyros,  septena  volumina 
traxit  amplexus  placide  tumulum  lapsusque  per  aras,   cae- 
ruleae  cui  terga  notae  maculosus  et  auro  squamam  imen-  25 
dehat  fulgor,  ceu  nubihus  arcus  mille  trahit  varios  adverso 
sole  colores:  adytis  inquit,  non  sepulchro  processisse  anguem, 
ut  confirmet  Anchisen  diis  esse  coniunctum.     adjta  enim 
deorum   secreta   sunt,    quae    nondum    sacrati    ingredientes 
templa  nosse  non  possunt.     magnitudinem  eius  et  decorem  80 


9  effossi  LE   erepti  ed.    |    rursum  LR  r.  filii  ed.  suorum 
nos  q  in  marg.  r'.       15  maluit  LR  voluit  ed.       16  hoc  et  LB, 
et  om.  ed.         20  optinuit  LR  optavit  r  nos  non  ohtinuit  ed. 
22  talia  LR  haec  sequuta  sunt  add.  ed.  23  sanguis  LR 

corr.  r.  25  nota  LR  corr.  r.   |    aurus  quamam  LR  corr.  r. 

27  processisse  LR  praec.  ed.  28  confirmet  LR  -aret  ed. 

29  secreta  sunt  creta  sunt  LR  dittographiam  deL  r  ed. 


AENEIDOS  V  437 

qua   pausa   descripserit  possumus  aestimare.     debuit  enim 
magnum  aliquod  et  pulchrum  inde  procedere  ubi  personae 
potioris  reliquiae  tenebantur.     dbstipuit  visu  Aeneas:  quis  90 
enim  non  miraretur  novum  visum  et  magnum?   Ule  agmine 

6  longo:  agmen  dicitur  quo  naturaliter  inpellitur  serpens, 
ut  loco  moveatur:  anguis  ergo  serpebat  agmine.  tmdem 
inter  paterds  et  levia  pocula  serpens  libavitque  dapes  rur- 
susque  innoxius  imo  successit  tumulo  et  depasta  altaria 
liquit:  miracula  alia,  non  timuit  anguis  ipse,  cum  serperet, 

10  praesentium  hominum  coetum,  sumpsit  ad  victum  quod 
voluit  et  eo  unde  processerat  remeavit  innoxius.  color 
eius  et  splendor  idcirco  speciei  caelesti  conparatus  est,  ut 
ostenderetur  non  ex  illis  esse  quorum  detestanda  natura 
est  et   saluti  hominum  infesta.     denique,   ut   dictum   est, 

15  processit  in  conspectum  populi  praesentis,  amplexibus  pla- 
cidis  tumulum  circumdedit,  ex  aris  usurpavit  quae  voluit 
et  nullo  hominum  laeso  remeavit.    hoc  rmgis  inceptos  ge- 
nitori  instaurat  honores  incertm  geniumne  lod  famulumne  95 
parentis  esse  putet:    cum  miraretur  Aeneas  nec  scire  evi- 

so  dentius  posset  quis  esset  ille,  cur  in  lucem  et  in  huma- 
num  conventum  tam  facile  processisset  quodque  esset 
intrepidus,  quod  tractu  suo  ambisset  tumulum  totiens, 
quod  degustasset  ea  quae  apposita  fuerant  et  depasta 
reliquisset   ac   redisset  innoxius,   in  ipso  incerto  ratus  est 

25  aliquid  esse  divinum.  hoc  magis  id  est  idcirco  repetit 
honores  patrios,  quos  disposuerat  facto  iam  fine  conclu- 
dere,  hoc  est  a  medio  actu  ad  initium  rediit  incertus 
geniumne  loci  famulumne  parentis  esse  putet.  hoc  quon- 
iam   non  potuit    verius    aestimari    coniectura    suspicantis, 

80  non  vacuum  iudicatum  est;  aut  enim  genius  loci  puta- 
batur  aut  famulus  patris,  non  anguis,  sed  in  anguem 
conversus.  caedit  quinas  de  more  bidmtis  totque  sues,  to- 
tidem   nigrantis    terga   iuvencos   vinaque   fundcbat  pateris 

7  cmsusque  L  R.  Ihet  ante  amplexibus  interpol.  ed.  1 6  qua 
LR  quae  ed.  17 — 18  incertos  genitor  instaurat  LR.  22  tratu 
LR  tractu  r  ed,  24  raptus  LR  ed.  ratus  r.  26  id  est  LR 
hoc  est  ed.        32  cedit  quinas  LR  cf.  ed.  Ribb. 


438  DONATI  INTEBPR.  TERG, 

animamque  voeabat  Anchis^e  Tnofni  manisqu&  At^eronie 
remissos:  haec  faciebat,  quod  putaret  relaxatis  egressibus 
aniinam  patris  esse  praesentem^  et  iioc  suspicioiae  colli- 
gfebat  AexieaSj  ut  aeta  repeteret  et  vocaret  aimnain  patris. 
ecce  imam  animam  voeat  Anchisb,  unde  manifestius  pro-  5 
bat  quara  supra  (81)  tractavimus  geaetivum  esse  singn- 
larem,   non   nomiiiativum  piuralem,   ubi  disit  „animaequ6 

100  urabraeque  patemae".  nec  nan  et  sodi,  quae  cuique  est  co- 
pia,  laeti  dona  fcrunt  merantque  aras  maciontque  iuvencos: 
obsequebantur  et  &OGii,  ut  poteraut  singuli:  hoc  eEiim  u 
Anohisae  meritum  exigebat  et  honorificentia  fili  praesentis. 
perfectis  soUemnibujs  ordine  aena  Jocant  ulii  fusique  per 
kerbam  subiciunt  ve^ibt^s  prunas  et  visccra  torrent:  mili- 
taris  ista  ciborum  accuratio  est  aut  ad  sacrorum  pertinens 
ritumr  nam  in  octavo  !ibro  ait  (I8O)  „viseera  tosta  ferunt  i& 
taurorum". 

106  Expectata  dies  aderat  nonamque  serena  auroram  Phae- 
thontis  equi  iam  luce  vehehant:  expectata  dixit,  quasi  tar- 
dius  venisset:  tantum  enim  desideranter  optata  est.  quippe 
quicquid  gratum  speratur  aut  commodum,  etiamsi  mature  w 
proveniat,  tardum  est.  interea  tantum  favoris  etiam  de 
ipsis  elementis  dispositiones  Aeneae  meruerant,  ut  opta- 
bilis  omnibus  dies  ille  tranquilla  luce  fulsisset.  famaque 
fmitimos  et  clari  nomen  Acestae  exderat:  fama  edictorum 
spectaculorum  et  Acestis  nomen ,  quod  in  honore  apud  tb 
universos  fuerat,  excitaverat  proximos  ut  venirent;  fuit 
enim  in  illis  regionibus  insperata  ludorum  gi-atia,  quae 
exoriens  repente  non  tantum  commanentis  verum  etiara 
finitimos  provocarat  ad  visendum.  laeio  conplerant  litora 
coetu  visuri  Aencadas,  pars  et  certare  parati:  brevis  distinctio,  «o 


1  magnisque  LR  corr.  r.  6  unam  animam  LR    u.  edl 

a.  edF.  |  anchises  LR  -i*  nos  (cf.  1,34)  -ae  ed.  6  quam  LR 
qtiod  ed.  fortasse  recte.  7  non  LR  edl  et  non  edF.  |  plu- 
rale  mori  L  pluralem  mori  R  pluralem  cum  r  ed.  vel  ubi  in 
marg.  r'.  13  vembus  ed.  17  serenam  LR.  19  desideranter 
om.  ed.  23  fulgisset  LR  corr.  r.  25  acestis  LR  -ae  ed.  cf 
r.  99.        29  finitimus  L.  |  provocaret  R. 


AENEIDOS  V  439 

sed  intellectu  latissima*.  primum  quippe  quod  dixit  visuri 
Aeneadas  expressit  plenissimam  laudem  Troianorum:  neque 
enim  sola  ludorum  voluptas  ducebat  universos,  cum  unus- 
quisque  ad  hoc  concurreret,  ut  etiam  nosset  Aeneadas. 
6  erant  tamen,  inquit,  inter  ipsos  qui  etiam  studio  quoque 
certandi  ducerentur  capturi  ex  visu  Troianorum  gratiam 
et  commodum  de  certamine.  tanti  autem  confluxerant,  ut 
latitudinem  litorum  conplevissent.  mtmera  principio  ante 
oculos  circoque  locantur  m  medio:  cum  contionem  haberetllO 

10  Aeneas  et  ludos  ediceret,  promisit  se  digna  praemia  da- 
turum  esse  certaturis,  quae  res  nonnullos  adduxerat,  ut 
vellent  subire  certamina.  sed  quia  promissio  nonnum- 
quam  minorem  retinet  fidem,  munera  ipsa  ante  coepta 
certaminum  medio  circo  proposuit  et  obiecit  oculis  omnium, 

15  ut*  volentes  magis  vellent  certare  et  qualitate  praemiomm 
etiam  inviti  cogerentur.  circoque  locantur  in  medio,  non 
quo  revera  circus  fuisset  extructus,  sed  in  spatio  quod 
ad  vicem  circi  fuerat  designatum.  in  medio  ideo,  ut 
a  circumfusis  populi  partibus  videri  potuissent.    sacri  tri- 

20  podes  viridesque  coronae  et  pdlmae:  quare  haec?  pretium, 
inquit,  victorihus,  honores  scilicet  et  quod  victoris  gloriam 
testaretur.  coronae  et  palmae  positae  fuerant  super  tri- 
podes.  armaque  et  ostro  perfusae  vestes,  argenii  aurique 
ialenta:  ecce  et  illa  proposuit  quae  maiore  pretio  certan- 

25  tum  divitias  augere  potuissent.  tanta  autem  largientis 
copia  fiiit,  ut  proposita  in  quantum  modo,  numero  vel 
pondere  finirentur  dici  non  posset.  proinde,  quia  specia- 
tim  dici  non  valuerunt,  conpendii  causa  vestes  generaliter 
dixit,  arma  et  auri  atque  argenti  talenta  similiter  percucurrit. 

10  sed  digna  LR  sc  d.  t  se  transpos.  ed.       14  certaminum 
LR  cf.  fundatnentorum  coepta  7,126  certamina  in  HOU  ed. 
16 — 17  non  quod  edF.       19  ad  circumfusis  LR  a  c.  HOU  ed. 
a  circumfusi  r.        21  honores  LR  ed.  honorem^   \    et  om.  ed.  1 
victores  LR  corr.  r  ed.  26  ut  proposita  LR  ed.  ut  deL  r.  | 

in  quantum  modo  L  in  quantam  m.  R  ut  quanta  m.  r  specia- 
tim  quae  ed.  27  tenirentur  LR  tenerentu^  r  ed.  finirentm 

nos.    I    posset  LR  possent  ed.  28  voluerunt  ed.  29  per- 

currit  ed. 


440  DONATI  INTERPR.  VERG. 

et  tuba  commissos  medio  canit  aggere  ludos:  ecce  aggerem 
posuit  qui  dixerat  circum,   ut  ostenderet  non   structilem 

115  fdisse.  prima  pares  vnewnt  gravihus  certamina  remis  quat- 
imr  ex  omni  delectae  classe  carinae:  ex  omni,  inquit, 
classe  delectae  sunt  naves  quattuor  pares  ludorum  primum  s 
initurae  certamen,  pares  ideo,  quia,  si  inpares  ordina- 
rentur,  nulla  esset  aequitas  et  spectaculorum  gratia  clau- 
dicaret.  dicuntur  rectorum  noinina,  dicuntur  et  navium: 
velocem  Mnestbeus  agU  acri  remige  Fristim  (mox  Italus 
Mnestheus,  genus  a  quo  nomine  Memmi)  ingentemque  Cryas  ii 
ingenii  mole  Chimaeram,  urbis  opus,  triplix>i  pubes  quam 

120  Dardana  versu  inpellunt,  terno  consurguM  ordine  remi, 
Sergestusque ,  domus  tenet  a  quo  Sergia  nomen,  Centauro 
invehitur  magna  ScyUaque  Cloanffius  caerulea,  genus  unde 
tibi,  Eomane  Cluenti,  dixit  navium  nomina  et  earumii 
magnitudines  expressit,  nominayit  duces  et  eorum  nobili- 
tatem  conplexus  est. 

125  Est  procul  in  pelago  saxum  spumantia  contra  litora, 
quod  tumdis  summersum  tunditur  olim  fluctibus,  hiberm 
condunt  ubi  sidera  cori;  tranquillo  silet  inmotaque  attollitur  v^ 
wnda  campus  et  apricis  statio  gratissimu  mergis:  ad  ima- 
ginem  circensium  conposuit  navale  certamen.  navis  habuit 
pro  quadrigis,  pro  aurigis  vero  eos  quorum  nomina  supe- 
rius  conprehendit,  spatium  pelagi  pro  circi  spatio,  saxum, 
quod  secundum  naturam  suam  descriptum  est,  ad  vicem  25 
metae.  illud  igitur  saxum  eminet,  inquit,  cum  tranquil- 
lum  est  mare,  et  marinis  avibus  stationem  praebet,  cum 
autem  commoventur  in  tumorem  fluctiis,  tunditur  et  undis 
spumantibus  operitur.  erat  autem  positum  non  longe  atque 
ita,  ut  de  litore  videri  potuisset.    Mc  viridem  Aeneas  fron-  so 

130  denti  ex  ilice  metam  constituit  signum  nautis  pater:  hic, 
hoc  est  in  hoc  saxo,  quoniam  tranquillitas  fuit  et  ex 
undis   apparebat,   pater  Aeneas   metam   ex  ilice  frondenti 

4  dilectae^  sed  infra  delectae  L.  6  initeturae  LR  corr.  r. 

8  nomine  R.         10  niemini  R.  13  sertia  LR   corr.  r. 

19  submersum  ed.         20  chori  LR.  22  circensium  LR  ludo- 

rum  c.  ed.        2S  commovetur  edF.  |  fluctu  ed. 


AENEIDOS  V  441 

constituit.  unde  reverti  scirent  et  longos  ubi  circumflectere 
cursus;  illi  scilicet  qui  regebant  navis  et  ductores  earum 
fuerant,  ut  nossent  ab  illo  signo  sibi  esse  redeundum. 
tum  loca  sorte  legunt,  ut  fieri  consuevit  in  circo;  non  est 

5  enim  idem  labor  in  singulis  locis  et  inde  sors  adhibetur, 
ne  sit  in  ordinatione  contentio  aut  humanum  iudicium 
gratia  cuiuspiam  transducatur!  ipsique  in  puppibus  auro 
ductores  longe  effulgent  ostroque  decori:  ipsi  ductores,  hoc 
est  qui  ad  vicem  auriganun  fuerant   ordinati,   longe   ful- 

10  gebant   auro   insignes   et    purpura    pretiosa,    ut    qualitate 
vestitus  evidentius  praeter  ceteros  apparerent.     cetera  po- 
pulea  velatur  fronde  iuventus  nudatosqus  umeros  oleo  per- 135 
fusa  nitesdt:    cetera  iuventus,  id  est  nautarum,   coronata 
fuerat  populeis  frondibus  oleoque  perfusa.    cum  dicit  cetera 

15  iuventus,  ostendit  etiam  ductores  iuvenes  fuisse.  considwnt 
transiris,  locis  scilicet  remigum.  intentaque  bracchia  remis: 
tenentes  remos  brachiorum  parata  virtute  intenti  expectant 
signum  exultantiaque  haurit  corda  pavor  pulsans  [laudum- 
que  arreda  cupidoj:    et  signum  expectabant,  quo  accepto 

20  certamen  adgrederentur,  et  suspensis  animis  fuerant  cogi- 
tantes  de  victoria  et  laude,  quorum  eventus  fuerat  in  in- 
certo.     inde,  hoc  est  deinde,  ubi  clara  dedit  sonitum  tuba, 
finibus  omnes,   haut  mora,  prosUuere  suis,  ferit  aetheral4tO 
clamor  nauticus,  adductis  spumant  freta  versa  lacertis:  in 

25  ardore  vincendi  non  more  solito  remigabant,  plurimum 
illis  addiderat  desiderium  gloriae,  pariter  incumbebant 
remis  et  claris  vocibus  personabant,  usque  adeo  ut  caeliun 
ipsum  ingenti  clamore  percuterent.  quod  ait  ferit  aethera, 
hoc  vult  intellegi,  ultra  ire  clamores  potuisse,  nisi  occur- 

30  reret  caelum.  [infindunt  pariter  sulcosj  totumque  dehisdt 
convulsum  remis  rostrisque  tridentibus  aequor:   translatio- 

2  illis  L  R  corr.  ed.      6  vocis  R  corr.  r.      7  gratiae  L  R  corr.  r. 
8  austroque  LR  corr.  r.      10  aut  LR  i**  r  ed.      16  trastris  L. 
18  laudumque  —  19  cupido  deest  in  LR,  sed  explicatur.      21  m- 
certo  LR  in  i.  nos  incertu^  ed.       28  aethera  LR  ae.  clamor  ed. 
3  0  infindunt — sulcos  deest  in  L  R,  sed  explic  atur .     8 1  striden  tibw 
contra  metrum  LR  ed.  correxi,  quia  interpretatione  non  firmata 


442  DONATI  INTERPR.  VERG. 

nibua  collecta  deseriptio:  ligTiiiiTi  quippe  cttm  infinditiir, 
dehiscit  et  arLatum  cuneonun  vi  rimis  praeeedentibas 
aperitur  et  ager^  cuni  aratro  adpetitur,  signatur  sulcis  et 
Tomeris  vias  gUebia  inversis  osteudit,  ita  igitur  aperie- 
batuT   mare   tranx^itu  naviam   et  remonm  ictibus  crebris,  i 

libn&n  iam  praecipites  biiurfO  ctHamme  campum  corripuerf 
rumitque  effum  carcere  nirrus  nec  stc  inmis^is  aurigae 
rmdaniia  lora  concussere  iugis  pronique  in  verhera  pen^iefit: 
quia  ad  circensium  vicem  exbibebatur  naTale  certamen, 
conparatiouem  de  circenaibus  facit:  Bon,  inquit,  tantatu 
mobilitate  currus  equive  aguntur  in  circo,  quanta  certan- 
tibus  naatis  navigia  perTolabant.  quod  ait  iugis,  equos 
debemus  aecipere  in  iugo  constituios,  uou  iuga  quibus 
equi  ipsi  nectuntur.  ium  plauau  fremitHq^ue  virum  studiis' 
que  fav&ntum  consmiat  omne  nemus  voce^ue  inclusa  vo-ih 

IbOMant  litora,  pulsati  colks  clamore  remlt^int:  finita  coa- 
paratione  rediit  ad  rem:  populus,  inquit,  favoris  ratione 
divisus  ciim  pro  suo  streperet,  voce  ac  plausibus  persona- 
bat,  in  tantum  ut  nemus  omne  dissono  clamore  fuisset 
inpletum.  augebat  autem  eundem  qualitas  loci  natura  con-  m 
clusi,  quae  acceptas  faventium  voces  reddendo  duplicabat. 
effugit  ante  alios  primisque  elahitur  v/ndis  turham  inter 
fremitumque  Gyas.  non  inter  turbam  et  fremitum  effugit, 
sed  dum  populus  fremit  et  certantes  turbantur,  primum 
locum  tenuit  Gjas.  quem  delnde  Cloanthus  consequitur  me- » 
llor  remis:  si  melior  remis,  cur  non  praecessit?  dicit 
causam  propter  quam  non  est  factum:  sed  pondere  pinus 
tarda  tenet:  iuvabatur,  inquit,  remorum  meliore  substantia, 
sed  lignorum  genere  quibus  fabricata  fuerat  et  pondere 
tardabatur.  post  hos,  boc  est  post  Gyan  et  Cloanthum,  si 
aequo  discrimine,    id    est  uno   et  pari  interstitio,   Pristis 

155  Cenfaurusque ,  Pristis,  in   qua  Mnestbeus  fuerat,  et  Cen- 
taurus,    cui   Sergestus    praeerat,    locum    tendunt    superare 

2  remis  LR  ed.  rimis  r.  4  ita  om.  ed.  7  effuso  LR  ed.  | 
cursus  R.  12  pervadabant  ed.  14  ipsi  om.  ed.  18  pro 
8U0  LR  prorsus  ed.  22  turbamque  R.  31  pariter  istitio 

^/E  corr.  ed.  |  pristriSy  iu  iuterpr.  pristis  LR. 


AENEIDOS  V  443 

priorem:  priorem  locum  tenere  nitebantur,  sed  inter  se. 
ergo  priorem  locum  inter  duos  posteriores  debemus  acci- 
pere,  quoniam  inpossibile  videbatur  ut  tertius  vel  quartus 
excluderet  primum,  quem  secundus  transire  non  poterat. 
5  interea  casu  factum  est  ut  Cloanthus,  qui  secundus  fuerat, 
fieret  primus  hoc  modo:  nam  Gyas,  qui  prima  loca  te- 
nuerat,  Menoetis  inperitia  deceptus  est.  cum  enim  idem 
Gjas  eidem  Menoeti  dixisset  qm  tantum  mihi  dexter  dbis? 
huc  dirige  cursum,  litus  ama,  hoc  est  finem  saxi,  et  laeva 

10  stringat  sine  palmula  cautes,  altum  alii  teneant,  ille  vero  164 
metuens  saxa  latentia  navem  in  altum  torsisset,  Cloanthus, 
qui  Gyae   proximus    fuit,    arrepta    spatii    occasione    fecit 
quod  Menoetes  timuit:    nam  inter  saxum  et  navem  Gyae 
t-enens  laeva  iter  rasit,  hoc  est  temere  iuxta  saxa  transitu 

16  subito   praeteriit  eum   qui  primi  loci  gloriabatur  eventu, 
et  metis  tenet  aequora  tuta   rclictis:    ideo    aequora    tuta,  171 
quia   in  metis   saxi  periculum  fuit,   quod  evaserat.     tum 
vero  cxarsit  iuveni  dolor  ossibus  ingens  nec  lacrimis  caruere 
genae,     cum  fortunae   suffragio   adeptum  locum  vitio  in- 

30  periti  hominis   perdidisset,  tum  vero  exarsit,   tum  magis 
exarsit,  in  tantum  ut  dolor  illum  perduxisset  ad  lacrimas. 
segnemque  Menoeten  oUitus  decorisque  sui  sodumque  salutis 
in  mare  praedpitem  puppi  deturhat  db  alta:    non,  inquit,  175 
habuit   ante   oculos   suos   honestum   aut  utile,    cum  omne 

«6  consilium  dolor  ipse  turbasset,  sed  oblitus  honestatis  suae 
et  salutis  sociorum  rectorem,  qui  dedecoris  culpam  primus 
neglegendo  contraxerat,  praecipitem  dedit  in  mare.  ipse 
gubernaclo  rector  subit,  ipse  magister:  in  officium  deiecti 
ipse  succedens  idem  rector  et  magister  effectus  est.     hor- 

30  taturque.  viros  clavumque  ad  litora  torquet:   torsit  navem 


3  videbantur  LR  corr.  r.  9  laevas  ed.  10  teneant  finis 
iemmatis  in  LR  dixit  —  praeterit  v.  171  add.  ed.,  sed  nihil  ex- 
cidisse  structurae  tenor  docet  cum  —  dixisset  —  ille  vero  — 
torsisset^  quam  cum  post  latentia  interposito  mut.  ed,:  lemma 
€um  interpr.  Don.  contexuit.  12  fecisset  LR  fecit  corr.  ed. 
14  transitvs  LR  transiens  ed.  20  cum  magis  LR  tum  m.  r  ed, 
28  gubernacloque  R  que  del.  r. 


I 


444  DONATI  INTEEPE..  YERG. 

ad  litiis  saxi»  ne  tertias  fieret  aut  quartus,  si  illi  transig- 
sent  qui  fuerant  poatremi.  at  (travis  ui  fmt4o  mx  tamhm 
redditus  imo  esi:  praecipitatus  Meooet^s  et  yix  et  taodem 
emersit  ex  uadis,  ideo  tandem,  qnia  vis;  fuit  eniin  iii 
ipso  reditu  eius  et  difficultas  et  mora.  dicit  causas  diffi- 
cultatis  ipsius  et  morae;  iam  smior  nmfHdaquf'  fluens  in 
vest&   llenoetcs:     cadtmti    in    praeceps    ne    mature    posset 

180  eraergere  iupedimento  fuerunt  senectus  et  vestes.  smnma 
pdit  scopidl  siccaque  in  rupe  resedit:  qui  fuerat  madidis 
vestibus  non  remeavit  ad  navem,  sed  in  saxo  sicco  con-  la 
sedit,  ilhfm  et  lubmtem  Tmcri  ct  risGre  natanttm  et  sttlsos 
rident  revomentfm  pectore  fluctbis:  maerorem  gloriae  per- 
ditae  ilk  soeiis  suis  excusserat,  cum  caderet,  cum  emer- 
geret,  cmii  revomei-et  tluctus.  hic  lada  esctrmiis  spes  est 
aemisa  dnohus,  SerffeMo  Mnestkiqtie,  Gyan  superare  mo-n 
rantem:  duobus  postreinis  spes  accessit  ex  casu  Gyae, 
quoniam   eius   mora  poterat  prodesse  sequeutibus,   ut  su- 

l85periQres  eflficerentur.  Serirestus  capit  ante  locum  scopulO' 
qm'  propinquut,  ncc  tota  iamen  ille  prior  praeeunte  carina, 
purte  prior,  partem  rostro  pretmt  aemida  Fristis:  propin- 1* 
quabat^  inquit,  scopulo  Sergestus,  sic  tamen,  ut  non  tota 
navis  esset  libera*  pars  quippe  eias  videbatur  praefcerisse, 
pars  vero  opprimi  posterioris  rostro.  aemulam  Pristim 
dixit,  quae  transire  eontenderet.  at  media  socios  incfdens 
nave  per  ipsos  hortaiur  Mnestlieus:  Mnestbeus  quod  videretas 
modico  labore  cotipleri  posse  victoriam  aut  modica  eegnitia 
interire,  incedens  per  mediam  navem  id  est  inter  omnis 
remiges   discurrens   hortabatur   universos   ad   gloriam  per- 

l90ficiendam.  nunc  nunc  imurgite  remis^  Hcctorei  sodi,  Troiae 
qm$  sortc  suprefna  dehgl  comites;  mmc  iJlas  promite  viris^ 
nunc  animos,  quihus  in  GaHidis  Syrtihus  usi  lonmqm 
mari  Modeaeque  sequacihus  umlis:  admonebat  eos  pmeter 
itae  vartutis  eorum  fortia  facta  commemorans  ac  repetens 


e 

I 


4  emesit  L  emisit  R  corr.  i\       6  et  om.  ed.       8  inmergei^e 
LR  corr.  r  ed.  14  eeomeret  ed.  15  Mnestjteoque  ed. 

20  pislrk  LK  (infra  pristi^rty  ^E  pretni  ed.  26  segnitia 

LR  imrdUate  ed.        SQ  sorte  suppre  \*  fotlp..  sxi-i^-pr^^  ^. 


1 


AENEIDOS  V  445 

saepe.  quod  quater  ait  nunc  et  id  ipsum  saepe  commen- 
davit,  hoc  significat,  quod  omnis  gloria  interitura  esset, 
si  illud  tempus,  si  occasio  praesens  laberetur  e  manibus. 
nunc,  inquit,  nunc  insurgite,  adest  tempus  quo  fortia 
6  virtutis  yestrae  et  gesta  superioris  temporis  conprobetis. 
nunc  ilUs  animis,  nunc  viribus  opus  est  quibus  usi  estis 
cum  Hectoris  essetis  sociati  virtuti  quibusque  multa  mala 
et  ingentia  superastis,  quos  ego  post  ultimam  patriae 
sortem    comites    delegi.     potest   et   sic   intellegi  Hectorei 

10  socii,  ut  talis  eos  videatur  dixisse,  qualis  Hector  fuisset, 
quasi  singuli  singulos  Hectores  facere  potuissent.  denique 
addidit  et  delegi,  ut  ostenderet  ex  plurimis  bonis  electos 
esse  meliores.  recte  eos  admonet  praeteritae  virtutis,  ut 
exemplis    suis    erigantur    potius   quam  factis  provocentur 

16  alienis.  ordinatur  sensus  sic:  nunc  nunc  insurgite  remis, 
socii,  ut  Hectorei  laudis  loco  positum  videatur,  non  quod 
aliquando  socii  fuerant  Hectori.  usque  eo  laus  est  quae- 
sita  de  exemplo  virtutis  Hectoreae,  ut  addiderit  quos 
mihi  delectos  adiunxi  post  patriae  nostrae  ultimum  fatum 

so  et  quorum  probavi  virtutem  plurimis  locis,  imitamini  vos, 
ut  quod  in  manus  dedit  fortuna  conpleamus.   quamquam  o!  195 
sed  superent  qmbus  hoc,  Nepttme,   dedisii,   exiremos  pu- 
deat  rediisse:   licet  tenuerint  loca  melioris  cursus   quibus, 
Neptune,  sufBragium  ferre  voluisti,  victoriae  genus  est  non 

96  redisse  postremum.  hoc  vincite,  dves,  et  prohibete  nefas: 
si  primum  locum  t«nere  nequistis,   secundum  saltem  per- 


6  ahimis  L.  7  virtutibus  quae  LR  v.  qui  HOU  ed.  vir- 
tuti  quihusque  nos.  8  uUimant  E  corr.  r.  16  hectore  L.  | 
videat  L  -  supra  at  man.  rec.  videant  HU  ed.  videat  R  evi- 
dentius  in  videatur  corr.  r.  |  quomodo  LRHOU  ed.  quod  r  ed. 
post.  nos.  17  lau8  LBO  locu^s  HU  ed.  locutus  ed.  post. 

17 — 18  quosita  de  LB,  quos  ita  ab  ed.  quaesita  de  nos. 
18  hectoriae  L  laudaret  add.  ed.       19  dilectos  L  dilectus  E  de' 
lectos  ed.         20  plurimis  longis,  sed  in  lods  corr.  L  I  man.  pl. 
longos  R  cf.  2,  736 :  ergo  in  archet.  longis  fuit  ita  in  locis  cor- 
rectum,  ut  superpositam  c  o  legerit  R  plurimis  in  locis  H  ed, 

24  neptunae  R  -nus  r  ed.  |  voluissit  L  voluissent  R  voluisse 
I  ed.  voluisti  nos.        26  nequitis  ed. 


446  DONATI  INTEBPR.  VERG 


dere    non    debetis.     superanda   s\mt    eKtrema   hidibria  ^ 
yitandam  pudoris  detrimentom.     ante   nOYissiiijmn    saltem 
venire  debemns,  qxii  non  valuimus    praevenire    Yietorem. 
qui    socios    suos    cum    magna    laude    dicebat    Hectoreos 
magna    arte    excusavit   a    culpa    non    reteuti    primi    loci  » 
quoniam  hunc  Neptunum  adseruit  invidisse,  qui   in  regnis 
suis   cui   voluit  f&vit.     ecce  et  victori  praeripuit  glorianj, 
quia    non   sua   virtute,    sed    alieno    adiutus    auxilio    loca 
primar  possederat.    oUi  certamine  Bummo  procumbuftt  vastis 
tremit  icHbus  aerea  puppis:  quantum  yaluerint  bortamenta  it\ 
describuntur.    illi  enim  non  in  eassum  auditis  quae  dict& 
sunt    dederunt    labori  operam,    m  tantutn   ut   navis   ipsa 
nisibus    fortissimis    contremisceret.      aeream    navem    dixit 
aere    adomatam    et    communitam.     mhirahiturq\(e    sohm: 
sic    intenti    plenis    studiis    remis    incumbebant,    iit    nlbi]  i9 
praeter  se  et  navem  viderent,  ceterum  prolixitas  saxi  cer-   , 
nebatur  ex  litore   et  e  saxo  apparebat  soliditas  'ffretum- 
"^OOtunc  creber  anhelitus  artus  aridaque  ora  quatit,  sudor  fluit 
undique  rivis:    remigum    laborem    accidentibus    contrariis 
expressit.     os,   inquit,    babebant   siccum,    ex   eorum   veron 
corporibus   fluebant   sudores  rivis,   quasi  ex  interiore  cor- 
poris  parte  umor  omnis,  qui  per  ora  omnium  soleret  mitti, 
per  sudoris  fluxum  videretur  effundi.     ad  virtutis    ingeni- 
tum   robur   ecce  quantum  in  rebus  bortamenta  proficiunt 
atfulit  ipse  tiris  optatum  casus  honorem:  faciebant  quidem  a 
quod   vincendi   cupiditas   exigebat,    sed    illis    ad   eflFectum 
plus   contulit   casus.     namque   furens    animi:    dicendo    ac 
praemittendo   furens   animi   aliquid  iste   inconsiderate   re- 
perietur  fecisse.     dum  proram   ad  saxa  suburget  interior 

10  aera  pupis  LR.  11  describuntur  LR  ed.  dcscribitwr^i  \ 
aditis  LR  auditis  r  ed.  13  contremesceret  L.  17  solliditos 
fretum  LR  fretum  om.  ed.  soliditas  fretum  =  omnis  ambitus 
fretorum?  sed  totum  obscure  dictum,  unde  q  (=  quaere)  in 
marg.  adnotasse  videtur  r  crucem  nos.  21  sudores  om.  R 

add.  r.  22  omnium  soleret  L  cum  ras.  in  o  R,   sed  r  hoc 

scripsisse  videtur  R  vacuum  reliquisse :  omnium  minime  placet, 
fortasse  hominum  solet.  27  contulit  casus  LRO  contingit  c.  H 
contigit  c.  U  contigit  sine  Cdsus  ed. 


AENEIDOS  V  447 

spatioqtte  svibit  Sergestus  iniquo,  mfeUx  saxis  in  procurren- 
tibus  haesit:  dum  inter  saxum  et  navem  Sergestus  transire 
contendit,  non  vidit  saxa  procurrentia  et  his  inhaesit. 
procurrentia    saxa    sunt    quae    latenter    a    radicibus   emi- 

5  nentis   saxi  in   mare  tenduntur.     haec  ille   utpote   furens 
videre  non  potuit  et,  ut  dictum  est,   haesit.     concussae  206 
cautes:    tantus   navis   impetus  incautis  remigibus  fuit,   ut 
percussae   cautes  intremuissent.     et  acuto  in  murice  remi 
ohnioci  crepuere:    cum  obnixi  remis   luctantibus  tenderent, 

10  inpulsa  navi  meritoque  non  cedentibus  saxis  crepuerunt 
remi.  inlisaque  prora  pependit:  prora,  hoc  est  prima 
pars  navis,  saxum  conscendit  cetera  parte  suspensa.  con- 
surgunt  nautae  ct  magno  clamore  morantur:  dum  clamant, 
fecerunt  moras  navi  liberandae.    ferratasque  trudes  et  acuta 

15  cuspide  contos  expediu/nt  fractosque  legu/nt  in  gurgite  remos: 
non  idem  omnia  faciebant:  namque  alii  expediebant  contos 
liberationi  navis  necessarios  et  trudes  hoc  est  quibus  in- 
haerens  saxo  excludi  navigium  et  retrorsum  revocari  po- 
tuisset,   alii  legebant  remorum  fragmenta.     verbo  nautico 

20  ut  plurimis  locis  usus  est:  nam  legere  dicunt  colligere  vel 
aliqua  loca   navigando  transire,  ut  (3,  632)  „vela  legunt 
socii",  item  (3,  292)  „litoraque  Epiri  legimus".     at  laetus  210 
Mnesthem  successuque  acrior  ipso:   laetus  fuit  Mnestheus 
quod   optata  tenuisset   et  inde   magis,   quia  senserat  sibi 

36  favisse  fortunam.  successus  autem  ipse  non  veniebat  nisi 
ex  malis  alienis.  agmine  remorum  celeri  ventisque  vocatis 
prona  petit  maria  et  pelago  decurrit  aperto:  prona  maria, 
inquit,  quasi  non  ipsa  essent  per  quae  et  transierant  aut 
possit  iieri  ut  sint  maiia   devexa.     non   hoc    sensit,    sed 

80  facilitatera  reditus  voluit  demonstrare.  pronum  enim  dici- 
mus  quicquid  difficultatem  non  habet  et  arduum  quicquid 
difficile  superatur.  qualis  spelunca  subito  commota  columha, 
cui  domus  et  dulces  latehroso  vn  pumice  nidi,  fertur  in2l6 

8  intremuissent  LR  intervenissent  U  ed.  14  trudes  LR 

sudes  U  ed.  (item  infra).  18  includi  LR  ed.  excludi  nos  (sic 
in  pro  ex  179  et  excludi  pro  amoveri  2).  28  qua  c<  LR 

quae  sine  et  ed.        80  reddittts  LR.        32  difficulter  ed. 


448 


DONATI  IKTEKPK.  YERG. 


arva  volam  plausiwique  exim'da  pinnis  dat  tevto  ingmkmt 
mox  aere  lapsa  qm€t^  radit  iter  Uquidum  celeris  nequf 
commmd  alas:  sic  Mnesthem,  sic  Ipsa  fuga  secat  utthm 
Frisiis  aequora,  sic  iliam  fert  impttm  ipsc  tmlanfm: 
celeritati  feHciter  currentis  navis  recte  volatum  columbae  i 
conparavit;  tmic  enim  acrius  volat,  cum  ad  naturalen) 
TOObilitatem  aliqiiia  ei  pavor  accedit.  hac  coupleta  coa- 
220  paratioTie  redit  ad  rem;  d  primitm  in  scopul^j  htetantm 
deserit  atto  Sergesttfm:  tauta  est  subtilitaa  recedentis  de- 
sciiptione  et  post  parabolam  redeuntis,  ut,  si  snbtrahas  id 
parabolam,  itmctum  invenias  canninis  textura.  denique 
ante  dixit  „at  laetus  Mcestheus  successuque  acrior  ipso 
agmine  remorum  celeri  veatisque  vocatis  prona  petit  marii 
et  pelago  procurrit  aperto*''  et  iam  post  parabolam  iimiit 
quae  describebat;  et  primtmi  in  seopnlo  Inctautem  de-i^ 
serit  alto  Sergestmn  hret-ibmque  vadls  frmtraque  vocantm 
aMxilia.  deseruit  constitutum  in  saxo,  desemit  constitutTiir 
in  vadis,  desemit  frustra  vocanteni  auxiliai  quia  voiebat 
vineere  qni  poterat  subveDire;  idcirco  frustra  ad  auxiliuin 
fereudum  vocabatur;  plus  enim  sibi  ausiliari  debuit  quam  » 
alteri.  et  fraetls  ciiseefitefn  currere  7*emis:  buc  quoque  per- 
tinet  deserit^  nam  deseruit  Sergestum  luctantem  cum  saxo. 
quod  navem  tenaciter  retinebat,  et  meditantem  ex  neees- 
sitate  rem  novam,  ut  navis  eius  sine  remomm  adminicnUs 
curreret.  inde  Gyan  ipsamque  ingentt  mole  Chimaemm  ts 
^^nsequitur:  eedit,  quoniam  spoliata  mugtBtro  est:  et  factuni 
plieayit  et  facti  causam.  cessit,  inquit,  Gyas,  quia 
hLimaera  navis  eius  magistrum  non  babebat.  transiit 
igitur  imum  saxis  iniisum,  alterum  vero,  quia  magistnim 


5  eeJ^itate  LE  -tem  ed.  [  mlaiufn  LR  -iui  ed.       7  aectei 
LE  accedit  ed.   [   fiaec  LH  hac  r  ed.         9  e  descriptio fte  ed. 
11  tun^titm  LK  iunctum  r  tmic  ed.       14  procurrit  LB  deetm 
snpra:  potest  Donati  error  esse.        15  scopuUs  LR  (snpra 
pulo).        IB  altos  egestum  LR  (snpra  recte).         19  qui  iMit^fa 
LB  qttia  ptderttt  HOU  quia  non  p.  ed.        22  mffi  LR  in  e4 
'2<i  cessit  in  lemmate  cedit  in  interpr.  ed.        28  trcomit  Ll 
pneteriit  ed. 


AENEroOS  V  449 

non  habuit,  supererat  solus  Cloanthus.  hunc  petebat  sperans 
quod  etiam  ipsum  transire  posset.    denique  ait  solus  iam-  225 
que  ipso  superest  in  fine  Cloanthus,  quem  petit  et  summis 
adnixus  viribus  urget.     in  desperatione  sequentis   victoria 

5  fuit,  quoniam  consumpta  pelagi  spatia  fuerant  et  transire 
volentibus  prolixitas  fuerat  necessaria,  in  qua  remigum 
virtus  proficere  potuisset.  non  defuit  tamen  instantia,  ut 
opponeretur  per  industriam  quod  artatum  iter  angustiis 
pemegabat:  tum  vero  ingeminat  clam>or  cunctique  sequentem 

10  instigant  studiis  resonatque  fragoribus  aether.  conanti  trans- 
ire  magis  favebat  spectantium  turba,  quia  posse  videbatur. 
tantus  autem  fragor  fuit,  ut  ipso  aethere  perousso  reso- 
naret  vox  populi.  ergo  hoc  studio  spectantes  ducebantur. 
videamus   quemadmodum   certantium   gesta    describat.     hi 

ih  proprium  decus  et  partum  indignantur  honorem  ni  teneant230 
vifamque  volunt  pro  laude  pacisci:  qui  locum  primum  te- 
nebant   hunc   ne   amitterent  laborabant  itaque  ducebantur 
gloria,  ut  hanc   saluti   suae  praesumerent  praeponendam. 
hos  successus  alit,  posswnt,   quia  posse  videntur:    alterius 

90  navis  viros,  qui  primum  locum  praeripere  nitebantur, 
erigebant  res  secundae  et  fortunae  suffragium,  eo  magis 
quod  videbantur  ausus  suos  posse  conplere.  quanto  enim 
ludibrio§um  est  partam  gloriam  e  manibus  perdere,  tanto 
est  gloriosum  adquirere  desperatam.    et  fors  aequatis  cepis- 

85  sent  praemia  rostris,  pares  scilicet  ad  palmam  forsitan 
venissent,  ni  palmas  ponto  tendens  ufrasque  Cloanthus 
fudissetque  preces  divosque  in  vota  vocasset,  nisi  victoriam, 
quae  utrique  posset  esse  communis,  praevenisset  Cloan- 
thus  precibus  suis  et  supplicibus  manibus  deos  adhibuisset 

so  in  vota.     haec  praedicendo  ostendit  poeta  ipsum  futurum 
esse   victorem.     dii,  quibus  imperium  est  pelagi,  qmrum  235 
aequora  curro,  vohis  laetus  ego,  hoc  est  si  laetus  de  pro- 


8  opponeretu/r  LR  ed.  obtineretur'^         14  videamus  LR  v. 
nunc  ed.  |  gesta  LR  facta  ed.         17  aque  LR  atque  rO  eaqu>e 
HU  ed.  itaque  nos.        23  ludibriosum  LR  laboriosum  U  ed. 
24  coepissent  LR.        29  praecihus  fuisset  LR  precis  fudisset  r 
jprecihus  suis  e*  HOU  ed.        81  est  om.  ed. 

Don.  interpr.  Verg.    vol.  L  ^^ 


450  DONATI  INTERPB-  TEEG 


Yenta   yictoiiae   fdero,   hoc   candentem    in  UfQre    taumm,    \ 
hoc    est    candidi   coloiis    tauram    et    addendo    eandeDtem 
omaYit  mnnnfl  sunm,  minueret  autem,  si  diceret  bovem  et 
taceret  de  colore,  congHfuam  anie  aras  voU  rctts  extequ*: 
9dl808  proiciam  in  flucttts  et  tina  li(puntia  futidam.     illic  v 
Yobis  candido  tauro  sacrificium   faeiam  ubi  gloriosus  ex-    i 
titero,    utpote   manifeste    pollicitatioms    reus    et    debitur, 
Yina    etiam   fimdam    et    auimalis    eit^    ductibus    tradam, 

^40clm^^  eumque  imis  sub  flucfibus  audiii  omnis  Xcreidum 
Ihareigue  chorus  Fofiqpeaque  virgo  et  pater  ipse  fnmmi^ 
magna  Portunm  emiem  mpidit:  in  causa  sua  deos  in- 
YOcaYit  et  audiri  commermt.  demque  in  tantum  omues 
dii  maris  et  ipse  Portunus  favit,  ut  naTem  suis  Lnpelle- 
rent  manibus,  quo  celerius  pervenirent.  illa  tioio  cUiu^ 
volucrique  sagiUa  ad  terfrim  fwjit  et  portu  sc  condidit  alif^:'^ 
tantum  roganti  deorum  maris  attxilium  profuit,  ut  narii 
cursus  velocior  ventis  et  sagittae  volatibus  provenisaet: 
denique  prima  tenuit  litus  et  ad  palmam  pmiia  perducta 
est.  ium  satus  Anchisa  mficiiii  ex  mort  vocatis:  cunctoi 
vocavit,   sed  praesentis,   ceterum  non  erant  omnes;    tpne-i 

246  batur  enim  Sergestus,  qui  inhaeserat  saxis-  liciortm  moffna 
praeconis  voce  Cloanthum  deolarat  mridique  adveJat  tem- 
pora  lauro:  hoc  non  fuit  praemium,  sed  insigue  victoriae. 
muncraque  in  navis  ternos  opiare  iuvencos  vinaque,  et  haec 
extra  praemium  fuerant  quae  edendo  vel  bibendo  consumiis 
potuerant,  d  argenii  magnum  dat  ferre  talentum,  hoc  fuit 
quod  augere  rem  familiarem  potuit  et  praemium  videri, 
alia  tamen  communia  navibus  fuerant.  ipsis  praecipuos 
ductoribus  addit  honores:  praecipua  dicuntur  quae  praeter 
communionem  singulis  proprio  nomine  deputantur,  ut  fit:« 
saepe  in  testamentis,  cum  aliqua  per  praeceptionem  singu- 

2601orum  heredum  censuerit  esse  testator.    victori  cMamydem 


6  proiciam  LR  porriciam  ed.  7  manifeste  LR  -stae 

r  edF.    |    reos  LR  corr.  r  ed.  12  audire  LR  corr.  r  ed. 

14  pervenirent  LR  praev,  ed.  24  optare  LR  aptare  ed. 

26  extra  LR^dl  extrema  edF.  81  per  praeceptionem  LR 

corrupit  ed.  32  testatur  L. 


AENEIDOS  V  451 

auratam,  quam  plurima  drcum  purpura  Maeandro  dupJici 
Melihoea  cucurrit  intexiusque  puer  frondosa  regius  Ida 
velods  iacuh  cervos  cursuque  fatigat  acer,  anhelamti  similis, 
quem  praepes  ah  Ida  sublimem  pedihus  rapuit  lovis  ar- 265 
5  miger  u/nds:  longaevi  paVmas  nequicquam  ad  sidera  tendunt 
custodes  saevitque  canum  lairatus*in  auras:  laus  chlamydis 
dicta  est  propter  honorem  dantis  merLtumque  victoris, 
laudatae  species  quibus  illa  confecta  est,  aurum  scilicet 
copiosum    et    purpura  pretiosa,    ars   quoque   et   artificum 

10  manus,  qui  veritatem  sic  fuerant  imitati,  ut  mutae  et 
inanimales  formae  vivere  ac  moveri  viderentur.  in  prae- 
miorum  autem  liberalitate  multis  generibus  largitor  ipse 
laudatur,  qui  habere  talia  potuerit  vel  donare.  in  ipsa 
donatione  consideratur  Aeneae  pietas  iuxta  patemam  me- 

15  moriam,  quoniam  ob  eius  honorificentiam  tanti  meriti 
munera  donabantur.  in  hac  igitur  chlamyde  raptus  ad 
caelum  per  aquilam  Ganymedes  videbatur,  apparebant 
canes  persequentes  latratibus  dominum,  quem  iam  in  aeris 
altitudinem  raptum  liberare  non  poterant,  custodes  quoque 

20  sic    tendentes    manus    ad    sidera,    quasi    retinere    possent 
quem  fortissimae   alitis   tenaces  amplexus  innoxia  subtili- 
tate  portabant.     at  qui  demde  locum  tenuit  virtute  secwn- 
dum  levihus  huic  hamis  consertam  auroque  trUicem  loricam,  260 
unum  genus  laudis,  hamis,  inquit,  levibus  hoc  est  minutis 

25  et  omni  subtilitate  perfectis  fiierat  nexa,  texta  trilici 
opere  et,  quae  est  secunda  laudatio,  admixto  auro  splen- 
dens.  ecce  et  fortis  fuit  et  pulchra,  sequitur  aliud  quod 
illa  omnia  cumularet:  quam  Demoleo  detraxerat  ipse  victor 
apud  ropidum  Simoenta  suh  Ilio  alto.     hanc,  cum  Demo- 

6  tendunt  LB  tollunt  ed.       8  laudata  LR  laudat  HU  ed. 
laudatae  nos.  11  inanimdles  L  animales  R  corr.  r  inani- 

matae  ed.  18  haheret  alia  poterit  vel  donare  L  hahere  talia  R 
potuerit  r  temere  mut.  ed.  14  pieta^  deest  in  LR  add.  ed. 
(r  in  marg.  largitas  vel  neque  adscripsit  aliam  coniecturam). 
16 — 17  ad  caelo  L  ad  caelum  R  ad  caelos  HU  ed.  26  trilid 
L  triplid  R.  26  quM  LR  ed.  et  quae  nos,  quia  secunda  laus 
posita  est  in  auro,  ut  etiam  ex  interpr.  ad  262  apparet. 
28  quam  LR  quaUm  ed.         29  simonta  L. 


452  DONATI  INTBRFB.  ¥ERG. 

leum  superasset  apud  liiam,  viGtoris  i\ire  sustulerat,  quod 
nou   faeeret,   uisi   illum   speciei   qualitas  et  meritiim  pro- 
vooasset     donat  habere  tiro  dems   d  tiitamm  in   armis: 
donat,    inquit,    viro,    ut   congrueret  persona   cum    specie, 
diguo   istam    viro    coutulit,    ut   in    armis  hoc  est  in  bello  i 
et  pulcher  esse  posset  et.tutus,   tutus   per  trilicem    factu- 
ram  et  hamoniM  uems,  puicher,  quia  auro  fulgebat.    vix 
iUam  famtdi  Phegeus  iSarfarisque  fcrehant  multiplkeni  cmm 
265  umcris,   mdutus   at  oUm  Demoleos  cursu  palantis    Troas 
agebat:    adhnc   iu   augmeutis   est  laudis,   satis  Demoleum  ift 
praefererts,  qui  hanc  primus  babuitj  Aenean  quoque^  tiui 
occidisset  talem  et  tanti  ponderis  speciem  occiso  detrahere 
aut  solus  portare  valuisset,  cum  ipse  quoque  esset  armatus. 
nec    minus   etiam   illum    coi  dottahatur  huic  nesiiit   laudi, 
quoniam    credebatur   molem   tantam  posse  perferre,      baec  i5 
igitur  cum   traderetur,   vix  illam  tuleruat  duo  servi,   nec 
solis  mauihus  Yerum  etiam  umeris.    tautuin  autem  Demo- 
leus  potuit  IftcertiB  atque  virtute,  ut  hanc  iadiitiis  habuiaset 
pro  lavi  et  cursu  fugientis  ageret  Teucros.     non   ad   Tro- 
iauorum  crimen  pertiuobat  quia  uno  insequente  fugiebaut,  i^ 
sed    Aeneae    praedicatio    cuiuulata    est,    qui    eum    stravit 
quem  timuerant  omues     terfia  dotm  facit  rfeminos  ex  aere 
lehetas    vpnibiaque   argento  perfecta    aique    aspera    signis:M 
qui    tertio    loco    couvenerat,    cougruum    muaus    aecepit, ' 
quamquam    et    hoc    fuerit    pretiosum ;     oraabatur    quippe  si 
argenti   materia   et   subtilitate   artis*     iamqm  adeo  donati 
omnes   opibusque   SHperM    punicfis   ihant   enincti   ttmipora 
iamis:    vult   ostendere   quantis  luoris  inplicatus  Sergestus 
veniret:  iam,  inquit,  omnes   qui  venerant  muneribus  ditati 
discesserant  et  incedebant  vincta  habentes  tempora  taenis  so 


1  hanc  poat  Iliiim  repetit  E  del.  r.        4  dmmt  inquit  viro 
om,  R  iu  marg.  add.  r'.  5  digno  istam  L  ed.  digna  iMo  R 

fortasBe  dignum  istam^         6  per  LR  propter  ed.  9  veneris 

pro  itmeris  L.    \    et  olim  LR.    |    demoleo  L  -Ims  E.  10  de^ 

mole^n  L  -hutn  K.       21  aeneae  LR  ae.  laudis  ed.       33  lebatash. 
'26  materiae  L.  %^  tcicmis  ^i.         V^  mncta  habentes  R 

A  tK  L  ed. 


AENEIDOS  V  453 

puniceis,  hoc  est  vittis  russeis.  quod  dixit  omnes,  ad 
tris  refertur  qui  praesentes  aderant,  non  ad  quattuor, 
quia  nondum  venerat  Sergestus.  ctwn  saevo  scopiUo  multa^lO 
vix  arte  revulsus  amissis  remis  atque  ordvne  debilis  uno 
5  inrisam  sine  honore  ratem  Sergestus  agehat:  multa  con- 
gessit  quae  tarditatem  illius  ludibriosumque  reditum  de- 
monstrarent.  sic,  inquit,  saevo  inhaeserat  saxo,  ut  plurima 
arte  vix  navis  liberari  valeret.  veniebat  autem  inrisus 
perdita  totius   certaminis  gratia;    agebat  enim  navem  re- 

10  morum  suorum  amissione  deformem.  quod  dixit  Sergestus 
agebat,  cum  remos  non  haberet,  intellegi  voluit  poeta 
quod  Sergesti  manibus  duceretur,  ut  sic  saltem  pervenire 
potuisset.  qualis  saepe  viae  deprensus  in  aggere  serpens, 
aerea  quem  oblicum  rota  iransiit  OMt  gravis  ictu  seminecem  276 

15  liquit  saxo  lacerumque  viator,  nequicquam  longos  fugiens 
dat  corpore  torius:  tortus  accusativum  pluralem  posuit, 
ut  non  serpens  videatur  tortus,  sed,  cum  se  torqueret  ex 
vulneris  causa,  tortus  corporis  lacerati  fecisset  hoc  est 
inflexiones,  ut  sit  hos  tortus.    parte  ferox  ardensque  oculis 

20  et  sibila  colla  arduus  attollens,  pars  vul/nere  clauda  retentat 
nixantem  nodis  seque  in  sua  membra  pUcantem.     tali  re-280 
migio  navis  se  tarda  movebat:  sic,  inquit,  movebatur  navis 
exarmata  remorum   subsidiis,   quomodo  solet  uno  in  loco 
remanere   serpens   volubilis  rotae  transitu  debilis  redditus 

85  aut  viatoris  ictu  percussus,  cum  exagitatus  vulneris  causa 
in  cassum  saevit  et  in  sese  volvitur  nec  usquam  pro- 
greditur.  vela  facit  iamen  et  veUs  subit  ostia  plenis:  ne 
tamen  ceteris  voluptatibus  maiores  faceret  moras,  velis 
pervenit  flatibus  oportune  iuvantibus,  faciens  contra  nau- 

50  ticam  disciplinam  necessitatis   causa;    nuUus   enim   nauta 

1  punicis  LR  (supra  recte).  |  rysseis  L  roseis  R  r  =  L 
rubeis  ed.  8  saevo  LU  s.  e  ed.  10  secestus  L.  13  de- 
prehensus  ed.  17  ut  non  LB.  ne  ed.  20  colla  L  corda  R 
r  =  L.  I  cauda  L  tarda  R.  21  nexantem  R.  |  tali  LR  talis 
ed.  23  quomodo  LR  uti  ed.  26  cum  —  causa  om.  R  add. 
in  marg.  r'.  29  pervenit  LR  praevenit  ed.  80  necessitati 
causa  L  necessitate  cogente  R  r  =  L. 


454  DOltfATI  INTEKPfL  VBRG. 

plenis  velis  Tenit  a<3  terram,  sed  cum  adimc  in  alto  est, 
deponit  vela  et  Bavigium  ad  litas  remigando  perducit 
quodqoia  iste  non  habuit  remos,  velis  plenis  subit  ostia, 
quod  fuit  periculosum.  Sergestum  Aencas  p?'omisso  mu- 
nere  donat:  cum  non  esset  meritus  praeraium  sumere.  \ 
dicitur  accipiendt  eaosa,  oe  Aeneae  iudieium  claudicaitt: 
servatam,  inquit,  oh  navem  laetus  sociosque  redueios:  noa 
ergo  idcirco,  quia  meniit  snmere  qui  novissimus  et  ludi- 
briosus  venerat,  sed  quia  post  gravem  caaum  integrii 
navigio  et  eociis  remeavit»  laetiis  igitur  Aeneas  ei  60«! 
promissum  munus  ac  proposituj  dedit.  olii  serra  dtiM 
operum  haut  ipnara  Mimruae,  )"  est  non  nesciens  laiij' 
286ficium,  sed  perita,  Crvssa  gm  Pholoe,  geminique  st^ 
uhere  nati:  omnia  praemia  cun  suis  laudibus  posiiit: 
videamus  ancillae  istius  quibus  i-ebus  sit  conpleta  lati-fi 
datio,  scilicet  quae  muUeris  persouae  conveniant:  et  lani- 
ficium,  inquit,  noverat  et  fuit  plus  quam  fecunda;  nam 
duos  ferebat  ad  nbera,  quos  uno  partu  genuerat;  fuit 
autem  Cressa,  quasi  tali  regione  veniens  quae  praecipuas 
feminas  mitteret.  t 

Hoc  pius  Aeneas  misso  certaminn:  misso,  non  dimisso 
dixit  quasi  relicto,  sed  confectis  liberalitatibus  esppdito. 
tendit  gramuiemn  in  camputn:  traTisitum  facit  ad  aliud 
certaminis  genus  descripto  supeiiore  cum  admiratione  ma- 
gna.  hoc  enim  cum  es^et  leve,  addidit  ei  gratiam  inse-fi 
rendo  varios  eventus  ipsius  certaminis  et  casus  aliquactos 
describendo,  ceterum,  si  simplicem  descriptionem  inmitte- 
ret  nec  ullus  existeret  casus  aut  ulla  contentio,  mdla 
existeret  gratia.  transit  ergo  ab  hoc  spectaculorum  genere 
ad  gramineum  campum  hoc  est  vacuum  ab  omni  fructa,  a* 
ne  esset  domino  detiimentumj  si  illum  popuius  obtereret 
pedibus  suis.     guem  coUibu^s  undiqm  curvis  cingebani  silvae. 


3  quodquia  LR  quia  tr^o  ed.  |  habuerit  edF^  -utfat  ecL 
post.       7  laetm  om^  K  add.  m  marg.  r.       8  idcirco  L  inquii  R. 

10  remearit  edF.  12  lutiificii  ed,  19  religione  HU  ed. 
«orr.  ed.  post.         26  ipsi  L.   |    aliquantm  L  -tos  B.  aliquot  ed. 

31  obtegerd  LR  ed.  obtererei  no&- 


AENEIDOS  V  455 

mediaque  in  valle  theatri  circm  erat:  non  illic  theatrum 
aedificatione  conpositum  fuit  aut  circus,  sed  natura  illum 
locum  in  morem  theatri  conposuerat,  theatrum  enim  dici 
potest  unde  spectari  quid   possit.     montes    igitur   circum- 

5  dederant  planitiem  campi  atque  ita  theatri  imaginem  da- 
bant,  plana  autem  circi  vicem  poterant  exhibere.  grami- 
neum  in  campum  etiam  sic  possumus  sentire:  aptum  cur- 
sibus  et  cursuris  oportunum  ac  per  hoc  non  calculosum, 
sed  moUem,  in  quo  nudis  plantis  curri  potuisset  omnibus 

ftO  submotis  inpedimentis.     campi  igitur   planities  fuit,   quae 
spatium   conpetens    certaturis    daret.      cingebatur   illa   in-  ' 
flexis  montibus,  ut  quae  in  plano  exhiberentur  ex  summis 
partibus  videri  potuissent.    quo  se  multis  cum  mUihus  heros 
consessu  medium  tuUt  extructoque  resedit:  ad  hunc  campum290 

15  deductus  Aeneas  comitibus  multis  et  raultis  hominum  mi- 
libus  venit  et  ubi  extructura  habuit  sessura  in  sublime  sese 
attollens  resedit.  non  dixit  sedit,  sed  resedit,  quod  signi- 
ficat  iterura  sedit.  sed  cura  antea  in  illo  loco  non  sedisset, 
quomodo  iterura  sedit?  non  ita  est,  sed  quia  sedens  prae- 

20  fuit  navali  certamini,  mutato  loco  recte  dictus  est  rese- 
disse  hoc  est  iterum  sedisse.  hic,  qui  forte  velint  rapido 
contendere  cursu,  invitat  pretiis  animos  et  praemia  ponit: 
promissione  quippe  et  propositione  praemiorum  augebatur 
certare  volentibus    studium   et  exoriebatur  cupiditas  dubi- 

85  tantibus  vel  invitis.  ecce  quantura  profuit  propositio  prae- 
miorum:  tmdique,  inquit,  conveniunt  Teucri  mixtique  Sicani, 
Nisus  et  JSuryalus  primi:  *fortem  et  formosum*  dicitur 
diversitas  populi,  Troianorum  scilicet  et  Siculorum;  verum 
enim  certamen  existere  non  posset  inter  eos  qui  uno  san- 

jo  guinis   consortio    vel    eadera    societate    tenebantur.      quod 
autem  a  generali  coeuntium  multitudine  transiit  maturius 


2  aedificatio  L  -one  R.  8  theatrum  —  4  possit  om.  vera 
substituit  ed.  4  igitur  LR  ergo  U  ed.  8  calculosum  LR 
durum  ed.  14  consensu  L.  16  hdbuit  om.  R  add.  in 

marg.  r .  |  sensum  L.         21  hoc  —  sedisse  om.  ed.        27  fortem 
et  formomm  LR  loco  alieno,  fortasse  post  demonstrare  p.  466, 
transponendum,  om.  ed.        29  cmm  om.  ed. 


456  DONATI  INTERPR.  YEHG. 

ad  specialem  sigiiificationem  Nisi  et  Eiuyali,  occasio  intell^ 
gitur  fedsse:  nommllo  merito  cunctia  fuiase  potiores  volnit 
demonstrare.     describit  iam  singulos,   ut   aoo  Yacet   qmod 

1296  eos  a  ceteris  separayit.    Euinfaius  fbrma  insig^nis  nitidm- 
que  fuventa:  ut  apertiiis  ostenderet  non  accuratione  eJiqua  s 
fdisse,    sed  aetatis  bono,  insignig,   inquit,   fuit   forma   et 
iuventa  pulcher  Enryalus.     Nisus  imort  pio  pueri:    sub- 
auditur  de  snperioribus  insignis.     omabatur,  inquit,  Nisus, 
quia  pio  amore  diligebat  EnrTaluiii.     addidit  amori  pieta- 
tem,  ne  Euryalum  formlEk  insignem  et  aetate  praestantem  i> 
'  amore  turpi  Nisus  diligere  videretur,     qnos  deinde  seeutm 
regius  egregia  JMami  de  sHrpe  I>wres:  post  hos  processit 
Diores,  ipse  quoque  Troianus;   nam  de  gent^  Priami  fuit 
praeclara  et  magna.     hunc  SaUus  shmd  et  Patron:    hunc, 
boc  est  Dioren,  secutus  est  Salius,  secutus  etiaTii   Patron.  i» 
quarum  alter  Acarnan,  alter  db  Armdi^i  Tegiaeae  sanguine 
gentis:  alterum  dixit  Salium  qui  esset  ab  Acarnania  (ipsum 
enim  primo  nominavit),  alterum  qui  esset  Patron   ab  Ar-    J 

300  cadia  magnae  gentis.     tum  du/)  Trmacrii  iuvenes,   id  est    " 
in  Sicilia  geniti,   Helymm  Panopesque,   adsueti  silvis,  co- 20 
mifes  senioris  Acestae:  qui  essent  adsueti  silvis  perindeque 
durati  ad  laborem  et  digni  qui  Acesti.  comites  iungerentur, 
cum  ipse  quoque  venandi  causa  iret   ad  silvas.      adsuetos 
dixit   frequenter   euntis    ad   silvas.     multi  practerea,   qtios 
fama  ol)Scura   rccondit:   a  generalitate  veniens,    qua    dixitis 
undique    conveniunt  Teucri  mixtique  Sicani,    ad  generali- 
tatem   rediit   dicens   multi   praeterea,    quos   fama    obscura 
recondit.     lioc  dicendo  ostendit  primos  fuisse  quorum  no- 
mina    posuit;    qui    enim    dixerat   (107)   „laeto    conplerant 

1  occasio  intellegere  LR  0.  intellegitur  r.  |  occasio  —  3  de- 
monstrare  temere  mut.  ed.  4  nitidusque  LR  (cf.  2,  473)  viri- 
dique  ed.  et  Yerg.  libri,  sed  nihil  mutandum  esse  pulcher  in 
interpr.   docet.  6   bonos  insignis  LR  bono  insignem  cum 

prava  distinctione  ed.         7  iulus  R  euryalus  r  =  L.    |   puer  L. 

13  fuit  om.  R  add.  r.  14  hinc  R.  16  acarnan  alter  R 
carnaUter  L.  |  tegeae  LR.         17  acaiania  L  arcadia  R  corr.  r. 

18 — 19  Arcadiae  magna  gente  ed.  20  aduetis  L.  24  sil- 
vam  R.        29  conplerent  L. 


AENEIDOS  V  457 

litora  coetu"  inmemor  sui  factus  derogaret  etiam  ludorum 
celebritati,  si  tanti  viderentur  ad  subeunda  certamina  con- 
venisse,  qui  cum  nominibus  suis  enumerari  potuissent. 
Aeneas  quihus  in  mediis  sic  ddnde  locutus:  voluit  Aeneas 

5  hos  adloqui,  ut  hortatu  suo  etiam  volentis  inpelleret  et 
scirent  labori  suo  vicissitudinem  munerum  esse  praepara- 
tam.  acdpite  haec  animis  laetasque  advertite  mentes:  magna 
principia,  quae  pararent  praesentis  ad  audiendum:  audite, 
inquit,  plenis  animis,  quia  laeta  estis  vestris  sensibus  meis 

10  insinuationibus  condituri.     nemo  ex  hoc  numero  mihi  non  306 
donatus  ahihit:    quam    cito    et    quanta  brevitate   mentem 
propriae  liberalitatis  expressitl  et  volentis  securos  reddidit 
et  qui  forsitan  dubii  venerant  et  incerti  benignitate  ipsa 
liberalitatis  suae  magna  poUicendo  firmavit   omnibus  mu- 

15  nera  spondens  nec  quemquam  adserens  a  suis  fore  largi- 
tionibus  alienum;  cum  enim  fieri  non  posset  ut  omnes 
victores  existerent,  omnibus  tamen  donaturum  se  esse  pro- 
misit,  ut  et  victores  sperarent  victoriae  commodum  et  victi 
scirent  sese  cum  aliquantis  muneribus  recessuros.    Gnosia 

20  hina  daho  levato  lucida  ferro  spicula  caelatamque  argento 
ferre  Upennem.  omnihus  hic  erit  unus  honos:  omnibus, 
ait,  simile  erit  donum,  victoribus  scilicet,  et  par  in  lar- 
gitione  meritum.  tres  praemia  primi  accipient:  tres,  inquit, 
accipient  praemia  qui  fuerint  primi.     flavaque  caput  nec- 

26  tentur  oliva:  illic  ubi  omnis  posuit  hos  aequaliter  se  dixit 
muneraturum,  hic  excepit  tris  atque  IQis  munera  pollice- 
tur  qui  primi  existere  potuissent,  hoc  est  quibus  alios 
praevenire  contingeret,  ut  praemia  perciperent  et  coro- 
nam,  scilicet  ut  alterum  cederet  commodo,  alterum  digni- 

2  tanti  LR  tot  ed.  3  ctm  om.  ed.   |    numinihus  L. 

9  quia  laeta  estis  LR  quum  laetitia  ed.  |  post  sensihus  ras.  sex 
litterarum  in  R.       10  conditu/ri  R  conditu/r  L  immittitu/r  ed. 
14 — 15  numerans  ponderis  LR  munera  pollicens  r  m.  promittens 
ed.  m.  spondens  nos.  15  fore  larg.  L  ed.  larg.  fore  R. 

16  et  cum  enim  LR  et  del.  ed.  18  victis  L.  19  esse  L  ed. 
om.  R  sese  nos.    |    aliquot  ed.  22  et  victis  post  scilicet  ex- 

cidisse  videtur.        25  posuit  nos  L  nos  om.  R  p.  cmnes  ed.  j 
hos  nos. 


458  DONATI  INTERPE.  YEBG. 

SlOtati.  primus  equum  phaleris  insignem  vldor  hnbeto:  ei 
tribus  prijnis  qui  primo  loco  fuerit  accipiet  equum  et 
phaleris  insignam.  alter,  boc  est  sectmdi  looi,  Atnazoniam 
pharetram  plmamqiie  sa^is  Thrdeiis,  lato  quam  drctm 
a^iplectitur  auro  haltens  d  tcreti  suhtiectit  fibufa  gemnmy  % 
tertim  Argolica  hac  galea  eontefitiis  ahito.  equuin  ergo 
pronnisit  phaleratam,  cui  ex  ornatibiis  pretiosis  addidit 
raeritumi  pharetrae  vero,  quod  aliquando  fuerit  AraaKOcum, 
quod  sagittis  Threiciis  plena^  quod  aurato  balteo,   galeae, 

516  qiaod  retracta  hostibus  fuisset.     haec  ubi  dicta,  locnm  ea-  lo 
piunt:    eum   scilicet   unde   initimn    certaminis    nasceretur. 
signoque  repente   coiripiunt   spaHa   atidito    limenque    reUn- 
quunt  cffusi:  ex  illo  loco  effusi  limen  relinquunt,  non  quo 
vere  esset  ilUc  iimen  ubi  aedificium   uon   fuit,   sed   quasi 
iu  ianuis  sic  stabant  indeque  eifusi   suut.     nimho  simik$:i^ 
fusi  sunt,  inquit,  simul  omnes   ut  nimbus,    cum  oongestis 
Bimul  pluviis  uberrimus  venit.     simul  idtima  mjnant:  de- 
signabant   locum    qui   fmem    cursibus    daret     primus   ahit     - 
longeque  anfe  omnia  corpora  Nisus  emicat  et  ventis  et  ful- 
minis  ocior  alis:  ex  illis  qui  cursus  certamen  fuerant  in-  20 
gressi  praecesserat  Msus  longissimo    spatio    relictis    aliis; 
tanta  quippe  eius  celeritas  fuit,  ut  vinceret  ventos  et  cur- 

320  sus  fulminis  superaret.  proximus  huic,  longo  sed  proximus 
intervallo,  imequitur  Salius^  spatio  post  deinde  relicto  tertius 
Euryalus:  dixit  Salium  Niso  proximum  fuisse,  sed  longo  w 
intervallo.  quodsi  non  altius  descriptio  consideretur,  vide- 
bitur  non  cohaerere,  ut  idem  ipse  et  proximus  fuerit  et 
longo  intervallo  discretus.  addidit  spatio  post  deinde  re- 
licto  tertius  Euryalus  et  aperuit  quod  fecerat  obscurum: 
spatium  enim  considerari  voluit  quod  inter  Nisum  et  Eu-  so 
rjalum  fuit,   Salium  vero,   qui  medius  inter  duos  fuerat. 


1  ecum  L  equum  R.  |  ahito  L.       4  Threiciis  om.  R  add.  r. 
6  liahito  LR  corr.  r.        8  pharetra  ed.        9  galea  ed.         10  re- 
tracta  LU  ex  Graecis  ed.       11  cum  L  om.  R  locum  ed.  eum  nos. 

13  non  quod  ed.  16  inquit  simul  L  simul  inquit  R. 

24  salis  in  pro  Salius  L.  25  sed  longo  LRO   sed  proximo 

EU  edl  sed  p-oximum  Jongo  edF. 


AENEIDOS  V  ^  459 

magis  Niso  proximum  fuisse  quam  Euryalo,  licet  adhuc 
plurimum  restaret,  scilicet  ut  quod  ante  Salium  fuerat 
non  tantum  prolixum  fuisset  quam  fait  quod  a  tergo  inter 
ipsum  et  Euryalum  tendehatur.  Piimus  igitur  faerat  Nisus, 
5  secundus  Salius,  Euryalus  tertius.  spatium  quo  Euiyalum 
praecesserat  Nisus  tenebat  Salius  medium,  sic  tamen  ut 
praecedenti  Niso  magis  quam  sequenti  Euryalo  proximus 
videretur.  EurpcUimqm  JSelymus  sequUur,  quo  deinde  suh 
ipso  ecce  volat  cdlcemque  terit  iam  cdlce  Biores:  Euryalum 

10  sequebatur  Heljmus,  Helymum  Diores  atque  ita,  ut  calcem 
praeced^ntis  posterior  tereret,   hoc  est  tantum  proximus 
priori  posterior  fuit,  ut  pedes  eius,  dum  coniunctus  seque- 
retur,  obtereret.    incumbens  umero:  praeter  pulsum  pedum  825 
umero   quoque  trudebat  perdurantem.     spatia  et  si  plura 

15  supersint,  franseat  dapsus  prior  ambiguumque  reli/nquat: 
quamquam  plura  spatia  restarent  quibus  transire  potuisset, 
nitebatur  tamen,  ut  certum  de  spe  victoriae  faceret  incer- 
tum.  iamque  fere  spaUo  extremo,  scilicet  quo  ad  palmam 
potuit  perveniri,  fessique  sub  ipsam  ftnem  adventabani;  levi 

ao  cum  sanguine  Nisus  labitur  infdix:  levi  cum  sanguine, 
quem  terra  non  bibisset  et  inter  herbas  congelatus  super- 
esset,  labitur  infelix,  utpote  qui  casu  perdidisset  virtutis 
insigne.  causa  sanguinis  efEusi  dicitur:  caesis  ut  forte 
iuvencis  fusus  htmi  viridisque  super  madefecerat  herbas :BSO 

S5  duae  fuerunt  lapsus  causae,  herba  viridis  et  superfusus 
sanguis.  iam,  inquit,  definita  currentibus  spatia  conple- 
bantur  perindeque  Niso  non  multus  ad  inplendam  gloriam 
supererat  labor,  cum  subito  infelix  lapsu  super  sanguinem 
concidit  et  deceptus  perdidit  palmam.    non  tamen  Euryali, 

3  tantum  LR  ed.  tam  r  an  quantim  pro  quam?       7  prae- 
cedente  L.  18  fulsum  LB  pulsum  r  proximitatem  ed. 

16  quamquam  plura  LB  ed.:  legitne  Don.  etsi?  an  non  plura 
emendandum  est?  utrumcunque  admiseris,  obscura  erit  inter- 
pretatio.  |  potuissent  B.  17  nitebatur  tamen  om.  R  add.  in 
marg.  sive  ipse  sive  r.  22  perdisset  L.  23  dicitur  om.  ed. 
24  humi  LB  humum  ed.  et  optimi  Verg.  libri.  27  mul- 
tos  L.  29  V.  381— 333  hic  —  cruore  non  extant  in  LB  ad 

ed.:   antecedenti  lemmati  potiua  adiecissem,  si  explicarentQ 


460  DONATI  INTERPR.  VERG. 

SSbnon  iUe  oblUus  cmorum:  nam  sese  opposnif  Salio  per 
Uibrica  mrgens^  [ille  autem  spksa  mmit  remhUiis  harena]: 
Nisus  post  deceptionem  lapsus  sui  non  invidens,  si  qnod 
ipse  perdiderat  consequeretor  EuryaiuSj  quem  amabat,  non 
omisit  iuvandi  occasionem;  nam  cum  ei  lu-brico  surgeret,  ^ 
obiecit  se  Salio  venienti,  et  cum  ipse  niteudo  cupit  attolH^ 
illum  fraude  proveniente  deiecit.  propter  hanc  causam 
superius  praemisit  amorem  magnum  inttir  Nisum  et  Eu- 
ryalum  ftdsse;  huius  enim  memor  ia  Salii  deceptiono  Eu- 
ryali  partis  Nisus  adiuvit  mnkai  Euryalus  et  munerex^ 
victor  amici  prima  tenet:  de  tertio  primus  eflfectu^  Eurjr- 
alus  emicabat  utpote  victor,  sed  hoc  illi  amicitia  fidelis 
Nisi  contulerat.  plausuque  volai  fremituqufi  semmio:  huius 
cursum  tantum  fovebat  populi  favor,  ut  ille  non  tam 
currere  videretur,  sed  volare.  post  HeJpmus  subit  et  nun^n 
tertia  paHma  Diores:  ac  per  hoc  cadentibus  Kiso  et  Salio 
primus   Euryalus    factus    est,    secundus   Heljmus,    tertius 

340Diores.    hic  totum  caveae  consessum  ingentis  et  ora  prima 
patrum  magnis   Salius  clamorihus  inplef:  perseveravit  in 
60  ut  locum,  quem  supra  circum  et  theatrum  dixit,  nunc» 
caveam   diceret.      constat    enim    etiam    caveam    dici    quod 
inclusos  spectatores  teneat.     ingens   ergo   spectaculi  illius 
spatium   et   primum    cunctorum    ora  maiorum  Salius    cla- 
moribus  magnis  oppleverat.     iam  aestimandum  est   quales 
illius    hominis    clamores    fuerint,    quando    magnitudo   illa  fs 
spectaculi  inpleta  est  et  spectantium  repletae   sunt  aures. 
creptumque  dolo  reddi  sibi  poscit  honorem:  ars  agendi  ple- 
nissima  exercebatur,  quia  negare  non  poterat  se  victum  esse. 
fatebatur    hoc    ipsum,    sed    fraudem   sibi   dolo    quaesitam 
iustissime  querebatur  perindeque  inplorabat  honorem,  quem  so 
adipisci  potuerat,  si  nuUius  extitisset  inpedimentum.    bene 
definiit  poeta  quid  sit  dolus:  sicuti  enim  interpretatio  eius 

1  sese  LU  se  ed.         2  ille  —  harena  deest  in  LR,  sed  ex- 
plicatur.         6  alio  L  s  add.  man.  rec.   |    cum  LR  dum  ed. 
14  tam  LR  solum  ed.  16  viderentur  L.   |    solare  L.    |    et  in 

lemmate   om.  ed.  22   illius  spectaculi  R.  29  quaesitam 

dolo  R.         32  definit  R.  [  sicuti  LR  ed.  corruptum  puto,  quia 


AENEIDOS  V  461 

prudenti  exitu  disputationis  expressa  est,  dolus  est  cum 
aliud  agitur,  aliud  simulatur.  finxit  enim  Nisus  se  velle 
erigere  post  casum,  non  ut  vere  resurgeret,  sed  ut  deci- 
peret   transeuntem.      ergo   iure  Salius   honorem    amissum 

5  inplorabat,  quoniam  hoc  genere  deceptis  non  inique  sub- 
venitur.  tutatur  favor  Eurydlum  lacrimaeque  decorae: 
faciebant  pro  Euryalo  haec  magis  gratiosa  quam  vera, 
favor  populi,  qui  studio  semper,  non  veritate  ducitur,  et 
lacrimarum   miseratio,    quae   in  iudiciis   veris   et  integris 

10  retinere  non  debent  locum.     gratior  et  pulchro  veniens  in 
corpore   virtus   adiuvat:    tertia    eum    virtus    pulchritudini  345 
mixta  adiuvabat.     non  veniens  virtus  in  corpore  accipien- 
dum  est,    quoniam  erit  vitium,    sed  ordinato  sensu   quid 
intellegendum  sit  requirendum,  ut  verborum  patescat  inte- 

15  gritas.  tutatur  Euryalum  gratior  veniens  favor  lacrimae- 
que  decorae  et  virtus  pulchro  in  corpore  tutatur,  ut  sit 
tutatur  favor  Euryalum,  tutatur  virtus.  lacrimae,  inquit, 
decorae:  tanta  vis  pulchritudinis  eius  fuit,  ut  ornaretur 
fletibus  suis,  qui  soliti  sunt  pulchritudines  egregias  defor- 

90  mare.  huic  loco  Terentianum  convenit  dictum  (Phorm.  1,  2, 
54):  „virgo",  inquit,  „pulchra,  et  quo  magis  diceres,  nihil 
aderat  adiumenti  ad  pulchritudinem :  capillus  passus,  nudus 
pes,  ipsa  horrida,  lacrimae,  vestitus  turpis,  ut,  ni  vis  boni 
in   ipsa   inesset   forma,    haec   formam   extinguerent".      re- 

25  vera  enim  ipsa  est  incorruptibilis  pulchritudo  quae  tunc 
quoque  inviolata  perdurat,  cum  pulsatur  adversis  et  sui 
detrimenta  non  sentit.     [et  magna  proclamat  voce  BioresJ: 


de  doli  interpretatione  nec  apud  Donatum  nec  apud  Vergilium 
disputatur:  sicubi  scribendum  videtur,  ut  sit  sententia:  ubi- 
cunque  inter  prudentes  quid  sit  dolus  disputatum  est. 

2 — 3  86  velle  erigere  LR  ed.:   aut  alterum  se  excidit  aut 
exurgere  scribendum  est.  3 — 4  transeuntem  deciperet  R. 

5  deceptionis  R  deceptis  r  ==  L.        7  quea  pro  quam  R  corr.  r. 

11  tertia  LR  tertio  edP.  12  non  veniens  etc:    similiter 

vitium  opinatum  ordinato  sensu  removere  sibi  videtur  6,339. 
15  gratior  R  gravior  L.       16  corpore  R  opere  L.       17  favore  L 

23  ni  vis  LR  quicquid  ed.       24  inesset  L  esset  R  r  =  L. 
27  et  —  Diores  deest  in  LR,  sed  explicatur. 


462  DOHATl  INTEEPK  TERG. 

qui  mhit  palmat  frustra?  qui  ad  pracmia  vetiii  ultima,  *i 
priml  Salio  reddnniur  honores?  de  numero  quiuque  homi- 
num  qui  cursu  couteuderant  lapsus  Nisus  remansit,   Salius 
dolo   deceptua   cecidit,    Eurjalus   primus   veDit,    secundus 
Heljmas,  Diores  tertius.    Aeneas  primo,  secundo   et  tertio  i 
proposuerat  praemium,  tres  igitnr  fuerant  munerandi,  trium 
sorg  ex  eventu  provenerat  mio  casu  lapso,   altero   deiecto 
per  dolum:  qui  tertius  venerat  vidit  Aenean  velle   muae- 
rare  Salium,    qui   neque    primus   esset   aut   secundus   aut 
tertius,    intellexit   se  a  tertio   praemio    eicludi    posse,   siifl 
primi  loci  praemium  Salius  sumeret;  qua  causa  indignatus 
faciebat  invidiam,    quod   nou   esset   venim    iudicium;    qui 
subit  palmae  irustra?    quis,   inquit,   palmam  sumet?    boc 
est^  quem  pronuntiabis  Tietorem?   et  quis  erit  tertius,  si 
praemium  victoris  alius  sumpserit?   fiebat   enLni  praeiudi-  is 
cium,  ut  Salius  esset  primus,  secundus  Euryalus,    tertius 
Helymus,  Diores  vero  exclusus  a  norma  trium  praemiorum 
inhonoratus   abscederet,   ut  nec  illud   ei  prodesset,    quod 
novissimus   venerat.      ergo   recte    dixit    quis    erit    primus, 
quis  secundus,  si  additur  Salius,  qui  nihil  meretur  accipere?  w 
tum   pater    Aeneas,    vestra,    inquit,    munera    vobis    certa 
manent,  pueri,    et  palmam    movet   ordine   nemo:    Aeneas 
cum     vidisset     Diorem     satis     de     muneris     praeceptione 
sollicitum,    omnibus    simul    una    voce    respondit    dicens: 
munera  vestra   tenebunt    ordinem    suum  nec    loco    move-  m 
350bitur    palma,    quae  vobis   paulo   ante    promissa    est.     me 
liceat   casus    miserari   insontis   amid:    sinite,    inquit,    me 


1  qui  suhit  pahnae  frustra  quae  L  q.  subiit  p.  frustraque  R: 
Donatum  subit  legisse  sequentia  docent  nec  minus  eodem 
auctore  frustra  qui  scribendum  et  interrogationis  signo  di- 
stinguendum  esse;  omnes  enim  huius  interpretationis  ineptiae 
inde  ortae  sunt,  quod  post  v.  345  verba  Dioris  sequi  opinatur. 

2  redduntur  LR  reddantur  ed.,  sed  indicativus  ad  interpr. 
Don.  optime  quadrat.  4  dolo  LRO  solo  HU  ed.  |  cecidit 
LR  edl  cedit  ed!F.  5  primo  et  R  primo  L  ed.  et  solet  sic 
Donatus.  13  subit  L  subiit  R.  |  fraus  LR  om.  ed.  frustra 
r  nos.  17  forma  LR  ed.  norma  nos.  20  mereatur  LR  sed  a 
exp.  R  ipse.        27  casum  R  casus  r  =  L  casum  ed. 


AENEIDOS  V  463 

innocenti  amico  largiri  de  meo,  cum  nihil  sitis  de  vestris 
sortibus  perdituri.  pueri  hic  pro  iuvenibus  debemus  acci- 
pere  aut  pueriliter  sentientes,  qui  putabant  Aenean  sub 
conspectu  bonorum  omnium  contra  pollicitationis  suae  fidem 

5  aliquid  esse  facturum.  sic  fatm  tergum  Gaetuli  inmane 
leonis  dat  Salio,  viltis  cnerostm  atque  unguibus  aureis: 
inde  magnum,  quod  leonis  ingentis,  et  pretii  maioris,  quod 
ungues  eius  auri  fulgor  incluserat.  hic  Nisus,  si  tanta, 
i/nquit,   suM  praemia  victis  et  te  lapsorum  miseret,    quae 

10  munera  Niso  digna  dabis,  primam  merui  qui  laude  coro-  366 
nam,  ni  me,  quae  SaJium,  fortuma  inimica  tulisset?  ex  prae- 
sentis  occasione  dicti  Nisus  instructus  tenuit  Aenean:  quon- 
iam  te,  inquit«  tangit  lapsorum  miseratio,  magis  me  quam 
Salium  considerare  te  convenit.     ego  enim  primus  essem, 

15  ut  fui,  nisi  lapsum  incidissem,  nec  est  similis  causa  ipsius 
et  mea,  quoniam,  cum  esset  novissimus,  cecidit.  tenuit 
quidem  fortuna  pares  in  lapsu,  sed  ante  casum  quales 
fuerimus  discutiendum  est.  ego  veniebam  ad  coronam, 
Salius   multo   posterior  fuit,   proinde   quoniam  habes  lap- 

20  sorum  iustam  rationem  et  multum  interest  inter  casum 
Salii  et  meum,  si  victo  tantum  praemium  datur,  quid 
iuxta  me  fieri  conveniat  aestimatione  iusta  debes  expen- 
dere.  et  simul  his  dictis  faciem  ostentahat:  non  tam  faciem, 
sed  deceptionis   suae   causam  volebat   ostendere.     denique 

25  sequitur  et  udo  turpia  memhra  fimo:  ubi  enim  fusus  fuerat 
sanguis  fuit  et  fimus.  risit  pater  optimus:  quis  enim  non 
in  risum  moveretur,  cum  ille,  quasi  visus  non  esset  antea, 
sic  faciem  suam  et  membra  fimo  recenti  oblita  demon- 
straret.    olU  et  dipeum  efferri  iussit:  sic  addidit  et,  quasi 


1  amico  om.  ed.        2  pueris  LR  ed.  pueros  r  pu£ri  nos. 
3  sentientes  LR  edl  -tihus  edF.        13  lahsorum  L  lahorum  ed. 

16  lahsum  L  lapsum  R  in  l.  ed.         20  rationem  L  misera- 
tionem  R.       21  victo  LR  iusto  U  ed.  |  quod  LR  ed.  quid  r  nos. 

22  iuxtd  LR  erga  ed.      23  faciem  LRO  causam  HU  ed. 
24  suae  om.  R  add.  r.      26  fussus  R  fusus  r  iusstts  L  visus  edl 
Nisus  edF.  26  optimus  LB  oUi  add.  ed.,  quod  cum  sequ. 

lemmate  coniungunt  LR  assentiente  interpretatione. 


464  DONATI  INTEEPR.  YMRQ.         ^ 


iam  aliud  proferri  iussisset:  non  ita  est,  nam  risit  ftt  iussit 
clipeuiii  proferri,  laus  clipei  dicenda  est,  quae  non  sine 
praedicatioEG  dautia  explieatur;  Didi^maonis  artem,  magiu 
videlicet  artificia  manu  formatum.  lioc  ad  laudeni  clipei 
specialiter  pertinuit^  alia  adicitur  Tnixta,  qnae  esset  clipfeo  s 
360  ipsi  atque  Aeneae  eommuui^;  Nepttmi,  inquitj  sacro  Damm 
de  poste  refixitm.  scuti  laus  fuit  quod  figi  cum  ostenta- 
tione  merait,  et  toUi  praedicabile ;  nam  gloriae  cansa 
fi.rura  est  propter  eius  insigne  qui  advexerat^  Aeneae  vero. 
qui  per  insulas  Graecorum  transiens  et  evellere  potuit  tiKum  ii 
et  moras  non  metuere,  quamdiu  id  faoeret  et  secitm  aTe 
heret.  maluit  autem  scntum  ipsum  saeris  detrakere  postt- 
bus  templi,  non  ut  Keptnno  iniuriam  faceret,  sed  ut  vir^ 
tutem  animi  sui  hostihus  adproi:)aret.  hoc  iuvenmh  egn*- 
ginm  praestanti  muncre  dmiat:  quia  contemplatione  virtutisi* 
egregiae  memit  I^isus,  tanto  donatus  est  munere.  quan- 
tum  poeta  cum  Aeneae  laudibuB  certat!  h%  tertio  libro 
transeuntem  ipsum  per  Graias  nrbis  descripsit  clipeun» 
fixisse  id  est  scutum  et  scripsisse  (288)  ,,Aoneas  haec  de 
Danais  victoribufi  arma'^  iu  quo  una  tuit  gloria  detraxis^r  ^ 
hosti  Graeco,  altera  in  urbe  Graeca  fixisse,  ccce  alia  virtos, 
fixum  eripuisse  regionibus  Graeciae,  et  refigere  plus  habet 
laboris  quam  figereT  quoniam  refigendi  mora  potuit  adfem 
perniciem, 

Pof^i  uhi  eonfecti  curSHS  et  duna  peregit:  aliud   ingre  ^a 
ditur   certaminis    genus;    perfecta    enim    rettulit    quae   ad 
certamen  oursus  vel   dona   pertiuebant,   magno    usus   cob- 
pentiio,    quod   reliquos    praemia    speeialiter   acoepisse    nou 
dixit,  raemorando  tamen  dona  peracta  esse  in  geceralltate 

3  dydimonis  h.   \    artc  h  artes  R  ed.  a  del.  r,  6  inqfnt 

om.  ed.  7  sieiiH  E.  |  feci  L  R  figi  r  fecit  ed.  8  meruit  L  H 
erui  ed.  9  qui  advtxerat  LR  quia  dux  erat  ed.  10  /urww 
LR  iniYisieivi  HU  ed.  11  et  secum  L  li  ut  ^.  r,  17  certd 
ed.  18  graifis  R  gratas  L  graecm  ed*  23  reficere  LR  re- 
figere  r  cd,  33  ktborcs  LR  edl  -m  r  edF,  |  perficcre  LR  ed 
pe  espuimt  r  ffUtim  ftgerc.  nos.  |  quam  LR  ed.  quoYiiam  no;= 
ut  3,  296.  J  refieimtdi  LR  cdl  refigendi  r  edF.  |  referre  R  wi- 
ferre  r  =  L. 


AENEIDOS  V  465 

conplexus  est  quod  putatur  omisisse.  nunc,  si  cui  virtus 
animmque  in  pectore  praesens,  adsit:  hortamenta  sunt  ista, 
quoniam  durum  certaminis  genus  fuerat  propositurus ;  quae 
enim  transacta  fuerant   et   carebant  periculo   et  habebant 

5  partem  maximam   voluptatis.      et  evinctis  attoUat  bracchia 
palmis:    progrediatur,    inquit,    et   palmas   suas    caiBstibus 
armatas  ostendat  qui  certare  voluerit.    sic  ait  et  gemvnum  365 
pugnae  proponit  honorem:   more  suo  hoc  fecit;   propositio 
quippe   praemii  confirmat   volentis   et   ad   certamen   dubi- 

10  tantis  inpellit.  victori  vdatum  awro  vittisque  iuvencum, 
ensem  atque  insignem  galeam  solacia  victo:  ut  praemium 
esset  victoris,  quoniam  in  eo  fuit  utilitas,  victi  autem 
solacium,  quoniam  in  speciebus  non  magni  pretii  non 
magnum  esse  commodum  potuit.    nec  mora,  conti/nuo  vastis 

15  cum  viribus  ecfert  ora  Dares  magnoque  virum  se  murmure 
tollit:  post  Aeneae  dictum  nuUa  mora  interposita  emersit 
ex  populo  Dares  ingenti  corpore,  viribus  vastis,  tanta  ad- 
miratione  cunctorum,  ut  presso  murmure  universi  mentis 
suae    miracula    testarentur.      solus    qui    Paridem   solitm  SIO 

20  contendere  contra:  dicuntur  istius  virtutis  exempla,  quibus 
notissimus  fuerat  redditus:  solus,  inquit,  idoneus  inventus 
est  qui  cum  Paride  certaret,  nominato  in  caestuum  certa- 
minibus  viro.  hoc  quia  parum  fuit,  vel  ne  uno  exemplo 
eius  gloriae  minuerentur,  adicit  et  secundum:  idemque  ad 

25  tumulum  quo  maximus  occubat  Hector  victorem  Buten  i/n- 
mani  corpore,  qui  se  Bebrycia  veniens  Amyci  de  gente  fere- 
bat,  perculit  et  fulva  moribundum  eoctendit  harena,  in  hoc 
exemplo  multa  sunt  quae  praesentis  laudes  extollant. 
vicit  iste,  inquit,  etiam  Buten,  cum  esset  in  aliis  certami- 

30  nibus  victor;  victorem  autem  superare  gloria  est  maxima. 
inmani  corpore:  ne  forte  talem  vicisset  qui  esset  debilis 
corpore,  hunc  etiam  sic  voluit  praeferre,   ut   diceret   cor- 


4  transacta  LR  tractata  HU  ed.       6  cunctis  L  cuinctis  R 

in  vinctis  corr.  r.         6  gestihus  L.         9  confirmat  L  invitat  R 

r  =  L.        15  ecfert  L  (et  infra)  effert  R  ed.        19  Pariden  ed. 

32  certam  L  certe  R  ed.  etiam  nos.    |  praeferre  Lr  proferre 

E,  ed.  I  diceret  LR  ed.  d.  eum? 

Don.  interpr.  Verg.   rol.  I.  ^Q 


4^  BONATl  I5TEEFB.  TEBB. 


si£  Betir|iUK  ""— ™*^  qtmsi  illa  fbrtb  Tiros  sit  soKta 
^Bjm  ^  gente  figr^bat:  qtiasi  ttb 
aen  p^tmxfcT  ita  sibi  nobilitatem  vlr- 
ex  ^\]S  Qf0minj&  TiBdG£%i>at  enujiieravit  bona  iUiiis  i 
qnem  vLcit,  ^  i»  kts  istias  sBitBSC^et  merituin,  me- 
Mor&t  etc&m  loeam  m  qtm  res  ge^tade  dieerestur.,  ut  Teti- 
lattem  irrmi^sncam  tOQpzob&ret.  ad  tnmuluiD^  inqtiit,  qao 
majijiitia  Q^cubat  Haetor:  illie  eum  Ticit  ubi  snperatus  est 
Hector  vel  sepaltas-  dieit  et  eadtrun  pugnae  boc  est  quemii 
finem  Tincendi  liortitus  esset;  et  fulva  moribimduiii  eiteii- 
dit  Itar^ita.  omm  geiiere  probatioiiiim  I^retis  yirtns  ost^nsa 
tTSest,  demon^tratJs  penoitLs  et  locis  et  oenaminis  fine.  Mis 
prima  Bares  capai  alium  m  protUa  toliit  ostmditque  umeros 
lidos  aHentaqHe  iacM  bmctkia  priiytendfm  et  verberat  icfi-i^ 
Ims  amras:  rediit,  ut  iueesscim  Daretis  et  habitudinem  cor- 
poris  perinpleret ;  supra  euim  dbdt  ^eontiauo  TastiB  cum 
tiribus  e^erC  ora  Bares'",  bic  snbiimxLt  caput  altum  in 
proelia    toHit,    quod    tit    ei    tidyeia    virtntis.       osteTidehat 

£iuLt;iii     iiiliciud    i£iLu5^     uuii    t^nim     lucraC    JLJuuit;5>    Oi^uuiUinUii  m 

membroruin ,  quae  admirationi  omnium  poterat  subiacere. 
iactabat  autem  bracbia  et  auras  vacuis  ictibus  verberabat 
addens  videntibus  nondum  inita  concertatione  terrorem. 
quaeritur  huic  alius:  non  dixit  nullum  extitisse  qui  vellet 
audire,  sed  etiam  quaesitum  inveniri  nequisse.  nec  quis-» 
quam  ex  agmine  tanto  audet  adire  virum  manibusque  in- 
ducere  caestus:  nullus  extitit  in  tanto  populo  qui  caestibus 
380  auderet  cum  tanto  viro  contendere.  ergo  cUacris,  id  est 
nimium  laetus,  cunctosque  putans  excedere  palma  Aeneae 
stetit  ante  pedes:  cum  dicit  putans,  iam  nuntiat  emersurum  » 
qui  cum  eo  confligeret.  quod  vero  usque  ad  ipsos  Aeneae 
pedes   accessit,    ostendebat   ingentem   fastum.      nec  plura 

l  86  LR  e  ed.    |    veniens  LR  veniret  ed.  4  potuerit 

L  ed.  possit  R  potuisset?  6  nitesceret  edF.  9  vincit  L. 

16  rediit  w^  LR  vel  ad  rem  vel  a4  id  r'  in  marg.  17  per- 

inpleret  R  -rit  L.         26  audire  LR  audere  ed.    |    invenire  LR 
corr.  ed. 


AENEIDOS  V  467 

locuius:  noluit  enim  non  pertinentia  ad  rem  pluHmis  loqni^ 
tum  laeva  taurum  cornu  tenet  afque  ita  fatur:  taunim,  in- 
quit,  laeva  manu  comu  tenuit,  quasi  retento  comu  totum 
tamiim  tenuisset,  deinde  sic  locutus  est:  nate  dea,  si  nemo 

6  audet  se   credere  pugnae:    dicendo    audet    adrogavit    sibi 
quam  plurimum.     quae  finis  standi?  quo  me  decet  usque 
teneri?  ducere  dona  iuhe:    quamdiu,  inquit,  sto?  et  hoc386' 
ipsum  quo  fine  clauditur?  proinde  si  nemo  est  qui  audeat 
congredi,    iube    me    abire    cum    dono.     cimcfi    simul   ore 

10  fremebant   Bardanidae   reddique   viro  promissa   iubehant:  ' 
ipsa   est  vera  iustitia  quae  uno  totius  consensu  multitu- 
dinis  conprobatur:    proinde  in  unum  favebant   cuncti,   ut 
pro    victore    haberetur    qui   parem  habere  non  potuit  et 
duceret  dona.    quod  ait  viro  reddi,  non  sexum  significare, 

16  sed  meritum  voluit;  quippe  viro  dixisse  cognoscitur  tan- 
tomm  meritorum,  tantae  virtutis,  tantae  artis,  tot  pol- 
lenti  victoriis,  ad  extremum  quem  tanta  multitudo  per- 
timuit.  hic  gravis  EnteUum  dictis  castigat  Acestes:  bene 
dixit  dictis  castigat:  quasi  ex  patientia  delinquentem  ver- 

80  berat  verbis,  hoc  est  arguit.  proximus  ut  viridante  toro 
conscderat  herhae:  ex  ea  occasione  eum  verbis  obiurgativis 
adgressus  est,  quod  ei  in  consessu  proximus  fuisset,  con- 
sessus  autem  ipse  fuit  herbis  extmctus,  quia  in  campo 
aliud  quod  sessuros  exciperet  non  fuerat.    Entelle,  heroum 

96  quondam  fortissime:    obiurgatio  non  iniuriosa,  sed  habens 
admixtam  laudem:  Entelle,  soles,  inquit,  inter  fortis  viros 
fortissimus   numerari.     frustra  fcmtane  tam  patiens  nullo  390 
certamine  tolli  dona  sines?     poteritne  tantum  durare  pa- 
tientia  tua,  ut  nullo  certante  frustra  praemium  in  alterius 

1  locutu^s  LR  moratus  ed.  et  Vergilii  libri:  locutus  ex 
interpr.  irrepsisse  videtur.        6  adrogavit  R  -hit  L  -gat  OU  ed. 

6  quae  L  qui  R  r  =  L.  8  clauditur  LR  claudatur  0 

laudatur  HU  edl  tardatur  edF.  10  fremebant  R  praeme- 

hant  L.  16  arti  LR  corr.  ed.  21  considerat  LR.  22  con- 
sensu  —  consensus  L  ut  290  in  om.  edF.  24  aliud  quod  s.  e. 
non  fuerat  L  aliud  non  fuit  quod  s.  e.  R  r  =  L.  27  num^e- 
rari  L  nominari  R  r  =  L.  |  post  frustra  non  distinxi  secun- 
dum  interpr. 


468  &OXATI  DTTEEPa  VESik 

eomiaodmm  tnft^^si?  logida  rarbft  om  iagwti  pondm 
^^emumms  po^nii:  ppmmm  hm^krm^  hat  est  stue  labofii 
merito,  hmtaiM',  Iwe  «nt  taan  pictKQea,  tm  pulciira  suib 
g^ocia  Tineendi  tv:>Ili  don  pttHms?  pitieris  hiuio  poi^ 
intdleetiim  admlneie»  ut.  qoia  ille  dlxerat  m  Demo  s€  aadcl  i 
emlere  pugiuie,  doi^a  dnaen*  whe^  dixisse  Acest^s  Tid^tar 
si  paMns  fiietis  doii^  tolli  Mm  eartainiii^,  Tideberis  ipse 
qnoqiie  eom  eeteris  Omiiis^  «^i  littPi^  nob^  deas  iUi 
moffigter  mqmeyuam  imemaraim  Jjryxf  dioetnr  ma^istntm 
'  te  memoratiim  Etyeem  firuftra  habtiijse?  abi  fama  ptf$ 
amnem  Trmacriam^f  eoiicidet,  inquit,  fama  uooiiiiis  tiu, 
qiiae  per  omnem  Siciliam  nota  6S3t  d  spolia  iila:  ob- 
mnbrabimtQr  yictariamni  toaram  tam  pluiima  doeumeiita, 
iuis  pendenUa  ttetisf  ut  pudeat  istius  faeti^  quotiens  d^ 
mum  toam  fnens  ingre^sos  et  peiidere  Tideris  tectis  quiie-{! 
sita  tiiis  Tirtatibus  praemiaV  i^^  Bub  hmc^  hoc  est  post 
illa   quae  Acest^s  diserat   haec   subnexuit   Entellus:    nm 

396  laudis  amor  nee  gloria  cessii  ptdsa  metu:  cessit  bis  acai' 
pitnr,  non  cessit  gloria,  oou  eessit  amor  laudis,  nec  ali- 
quis  metns  intervenit.  std  enim  gelidfts  tardante  sen^^kni 
sangms  hebet  frigcniqut  effefae  in  corpore  virc^^:  Yirtm^ 
inquit,  mea  atque  amor  laudis  non  hnic,  sed  senectuti 
cessorunt,  proinde  esset  crimen,  31  adhuc  in  iuventufce 
durarem.  audcre  igitur  quod  est  iuvenum  oon  valet 
aetas  inbellis,  quae  onmis  friget  et  exclusa  vi  caloris  ob-i 
torpuit.  si  mi/fi  qnae  qtimidam  fuerat  quaque  inprobHS 
isie  exultat  fideHS.  s%  nunc  forei  illa  iuveniaSf  haut  equidm 

AOO pretio  inductus  pidchrnqm  iuvmm  mnmem:  si  essem,  in- 

4  patieris  padt^ri^  LR  ed*  lapsus  Donati  int^rpretationeio 
pro  lemmate  repcteutiB  ufc  v,  78.  5  ^t  non  habet  L  super- 

scriiisit  sive  R  sive  r  recte  propter  videatur.  \  audet  se  L  se 
midrt  R  hoc  praetuli,  quia  et  in  sequentibus  Don.  metrum 
solvit.  6   (lona  ducere  LR  duc  dona  ed.    |    videtur  ed. 

r2  siciliam  L  ed.  trinacriam  R  r  =  L  (vel  R  ipse?).  13  vicio- 
riarum  tuarum  LR  cum  victoria  tu^ormn  ed.  15  pendere  vi- 
dere  videris  L  videre  non  habent  R  ed.  17  dixerat  LR  di<mi 
HOU  ed.  23  esset  L  ed.  si  essent  R  si  deL  r.  26  quae- 

que  L  quaqne  R.         27  iuventas  LR  s  deL  r  ed. 


AENEIDOS  V  469 

quit,  eius  aetatis  qua  iste  est  et  si  non  iam  studium 
meum  senectuti  cessisset,  non  istum  sinerem  tanta  duci 
dementia,  ut  se  ex  eo  arbitretur  invictum,  quia  nullus  qui 
cimi  eo  certet  existit.    et  quia  Acestes  dixit  „tantane  tam 

6  patiens  nullo  certamine  tolli  dona  sines?"  ait  Entellus 
liaut  equidem  pretio  inductus  pulchroque  iuvenco  venissem. 
ad  certamen  istiusmodi  gloria,  inquit,  me,  non  pretium 
provocaret  et  excitatus  in  certamen  contemplatione  magis 
laudis  pergerem  quam  praemio  et  commodo  iudicarer  exisse. 

10  nec  dona  moror:  nec  tamen  doni  contemplatione  mora  ali- 
qua  debet  adferri.  haec  idcirco  de  aetatis  excusatione 
praemissa  sunt,  ut  Dares  a  longaevo  post  iactationem 
maximam  maiore  ludibrio  videretur  oppressus.  sic  deinde 
locutus  in  medium  gemims  inmcmi  pondere  caestus  proiecit, 

L6  quibus  acer  Eryx  in  proelia  suetus  ferre  manum  duroque 
intendere  bracchia  tergo:  hos  caestus  protulit  quibus  usus 
est  Eryx,  in  hoc  genere  certaminis  exercitatissimus  et 
virtute  praeclarus.  obstipuere  animi  tantorum:  in  tanta 
multitudine  hominum  nullus  fuit  quem  non  stupor  de.  ad- 

io  miratione  tenuisset.     ingentia  septem  terga  boum  plumbo4.06 
insuto   ferroque   rigebant,     omte   om/nis   stupet   ipse  Bares 
longeque  recusat:    tantum  horroris  et  ponderis  illi  caestus 
habuerant,    ut    mirarentur    omnes    et   ipse   quoque   Dares 
negaret  se  certaturum,  si  illos  aliquis  induisset.    Entellus 

»  quippe  certator  antiquus  et  peritus  in  suo  egit  arte  miri- 
fica,  ut  ante  ingressum  pugnae  praemitteret  talem  metimi 
quo  audacem  et  superbum  adversarium  debilem  redderet. 
denique  cum  caestus  suos,  quibus  fuerat  certaturus,  uni- 
versorum   conspectibus   obtulisset,    nullus    extitit   qui  non 

80  ipsorum  pondus  miraretur  et  formam;  usque  adeo  non 
minmi    fuit    in   omnibus,   quando   ipse   etiam   Dares,   qui 


7  praetium  superposita  m  L  pretium  R  praemium  ed. 
9  quam  LR  quam  ut  ed.  15  ferre  —  Eryx  omiserat  R  in 

marg.  infer.  suppl.  ipse.  |  mami  LR.       18  tantorum  hic  habet 
LR  assentiente  interpr.,  ad  sequ.  lemma  traxit  edF.         19  de 
om.  edF.       21  insuta  R.       22  honoris  ed.        25  in  sua  R. 
26  talem  praemitteret  m^etum  R.      31  omnihus  LR  ed.  m  o«i^<^. 


DONATI  INTEKPH.  TERG. 

certamim  parabatizr^  recusabat  pugnam  solo  interim  eon* 
steruatus  aspectu,  qtmntum  hic  Entelli  Tirtus  praefertur^ 
qni  armis  talibus  semper  pugnavit  et  vicitl  ma^nanimm- 
qm  Anchuiadm  ei  pofidm  et  ipsa  huc  Ulm  vinclorum  in- 
mcfisa  volumina  versat:  Aeneas  tamen*  qui  magni  animi  & 
esset  et  aequitatem  Dosset,  omni  cum  naoderatione  con- 
siderabat  oculis  iumanitem  tantam  et  versabat  manibus, 
ut  quanti  essent  quidve  haberent  ponderis  videndo  atque 
tractando  cognosceret  tum  senior  Mis  referebal  pectort 
vocis:  non  dixit  tum  Entellus;  minueret  enini  adstructionem  ii 
auam,  si  nomeB  hominis  poneret:  afitatis  tameii  comme- 
morationem  fecit,  ut  superbi  Daretis  crimen  augeret,  cum 
iuvenem  senes  superaret  et  stemeret.  ex  admiratiotie 
vero  omuium  atque  ipsius  Daretis  iugeutem  aiidaciam 
Entello  non  frustra  accessisse  sequentia  dictorura  eiusu 
410  evidentissirae  probaverunt.  ait  enim  tjmd?  si  quis  caestm 
ipsius  et  HerctiUs  arma  mdisset  tristemque  Jioc  ipso  m 
IMore  pugnam?  quautum,  inquit,  unusquisque  vestrum 
miraretur,  si  vidisset  pugnam  in  hoc  litore  commissam, 
istis  scilieet  caestibus,  cum  Erjs  atque  Alcides  acerrime» 
conceiiavissent,  a  popuio  dehinc  conyertit  se  ad  Aenean, 
nou  iam  ut  insultaret  ei  de  caestibus  et  fratema  moi*te, 
verum  ut  rem  gestam  giuipliciter  diceret^  in  qno  ipso  fuit 
aolacium  virtutis  eius,  quia  Eiyx  cum  Hercnle  conteDdit 
et  ab  ipso  Hercule  potuit  superari*  haec  gernmnus  ErtfXf^ 
qmndam  tniis  arma  gerebat:  baec,  inquit,  arma  gestare 
consuerat  germamis  tuiis  Eryi^  cum  esset  iacolumis. 
sangume  cemis  adhuc  sparsoqm  infecta  cerebro:  etiamsi 
ego,  inquit,  taceam,  ipsa  arma  crudelitatem  gesti  certa- 
miuis  testabunturj  nam  sanguine  infecta  sunt  et  eerebro » 
sparsa.  kis  magnnm  Alcidm  contra  stetlt:  auget  caestuum 
laudem  dicendo,  quia  Erjx,  dum  illis  flderet,  stare  ad- 
versum  Alcideu  potuit.     etsi,  inquit,  superatus  est  Er 


7  oculis  om.  R  add.  r.       9  talis  L  tabns  R.       13  sterner 
R  e^terneret  L  (cf*  2,  603)  exterreret  HU  ed.      19  miratur  h. 
31  certavissent  L  ed.      ^ft  saifvgmTrtA  ttrym  —  viTpaTm  Qmiserat ' 
BUppL  in  maxg.  hk.  ipse  Tf^l  x-        ^"i  ad-oe.T&ua  %i^. 


ner^^t 

M 


AENEIDOS  V  471 

cum  his  esset  annatus,  non  tamen  parva  extitit  certantis 
gloria,  quod  contra  Alciden  (faciendo  cerebri  mentionem 
ostendit  et  sanguinem  de  capite  fuisse)  stare  ausus  est 
hoc   est  cum  Alcide   contendere   et  perseverare  usque   ad 

s  mortem.  Alciden  cum  pronuntiamus,  nomen  ipsum  pro 
magnitudine  virtutis  eius  debemus  extollere.  dicta  ma- 
gistri  sui  laude  venit  etiam  ad  suam.  quid  enim,  si  post 
talia  egregiorum  facta  ipse  nihil  gessit  aut  potuit?  his, 
ait,   ego  suetus:    cum  dicit   suetus,   ostendit  his  se  usum 

10  esse   frequenter.     dicit  et  tempus  et  propter  adrogantiam 
vitandam  iam  se   adserit  senuisse,   ut  ex  eo  probet  quae 
iuvenis    fecerit,    cum    in    praesenti    contemneret   iuvenem. 
dum  melior  viris  sanguis  dabat:  dum  melior  sanguis  sub-416 
ministrabat  congruas  viris.    ecce  ostendit  senectutis  ipsius 

15  testis  canos  suos  dicendo  aemula  necdum  temporibus  ge- 
minis  canebat  sparsa  senectus:  bene  posuit  aemulam  se- 
nectutem,  quia,  cum  nihil  potest,  videtur  invidere  virtuti. 
sed  si  nosira  Dares  haec  Troius  arma  recusat  idque  pio 
sedet  Aeneae,  probat  au^ctor  Acesfes:    necessarie  hoc  loco 

io  pium  Aenean  dixit,  quia  de  salute  hominis  agebatur,  ne 
iniquitate  certaminis  pressus  interiret.  et  hoc  adprobat 
etiam  Acestes:  auctorem  dixit,  quia  ipso  hortante  fuerat 
excitatus.  aequemus  pugnas,  Erycis  tibi  terga  remitto:  ut 
remotis   caestibus   quos  Entellus  protulerat   alios   sumeret 

S5  qui   aequales   esse  potuissent.     solve  metus:   non,  ait,  te420 
ista  formido  discruciet,   sed  ut  ego  istos  removeo,  ita  et 
tu  Troianos  exue  caestus;    indutus   enim   manibus    aderat 
Dares.     haec  fatus  duplicem  ex  umeris  proiecit   amictum 
et  magnos  membrorum  artus,  magna  ossa  lacertosque  exuit 

3  fuisse  LR  fluadsse  r  ed.         6 — 7  magistri  sui  vel  sut  L 
magistri  R  magistrorvm  ed.       7  enim  LR  enim  diceret  ed. 
10  esse  om.  R.  12  fkeret  L  faceret  RO  efficeret  HU  ed.  fe- 

cerit  nos.  17  canos  R  canes  LO  crines  HU  ed.  19  neces- 
sariae  L  -rio  ed.  21  iniquitate  certaminis  LR  inquit  a  te 

certamine  U  ed.  22  etiam  LR  etiam  auctor  edF.  23  per- 
mitto  L.  25  quaequales  L  qui  aequ.  R  ut  aequales  ed. 

25—26  ista  te  R.  27  indutis  edF.  28  proiecit  LR  6 

reiecit  Verg.  libri. 


472  DONATI  INTERPR.  YERG. 

atqus  mgens  media  consistU  karvna:  ecce  etiain  ipse  magni- 
tudine  corpnris  et  membronim  mole  laudatur.     tum  mim 

A^bAnchisa    caestns  paier    extulit   atqxms  et  pctribus  palmas 
ambomm  inntx7ut  armis:    amborom,  inquit,  palmas  pari- 
bus   armis   innexmt.     patrem   dixit  Aenean  pafcernum  ba-  & 
bentem  iudieium,  boc  est  aequale  et  iastuin.     comtitit  in 
digitos  exkniplo  afTectus  uferque  bracchiaque    ad    svperas 
interrUus  eirtuiit   auras:    in   digitos   uterque    arrectus    ex- 
templo  constitit,  hoc  est  moi  ut  arma  sumpgerunt  Dares 
et  Entellus,  eontiniio  ia  digitos  constitemnt;  et  in  digitos  ii 
arrectus  et  interritua  ad  utxnmque  pertinet.    idcirco  autem 
in  digitos  erigitur  caestibus  certaturus,  quia  tanto  faciliu^ 
et  fortius  percutit  quanto  fuerit  corporis  proceritate   sub- 
limior.     pronuntiatio   et  intellectus   loci    istius    talis    est: 
constitit,  et  facienda  est  mora,  debinc  dicendum  in  digitos  i5 
arrectus   uterque,   id   est   et   Ole  et  ille,  bracbiaque  uter- 
que  interritus  in  auras  superas  extulit,   et  ille   scilicet  et 
ille.     ahduxere  retro  longe   capita  ardu^  ah  ictu:    et  hoc 
uterque    fecit;    capitibus    enim    magis    inminent     caestus, 
haec  resupini  revocabant,  ut  essent  longe  ab  ictu  submota. » 
inmiscentque  manus  manihus  pugnamque  lacessunt:  et  hoc 
uterque.    fieri  solet  istud  in  ingressu  certaminis,  ut  primo 
quasi  "j*per  ictum,   paulatim  tamen  commotio   mentis    ac- 
cedat.     si  enim  ira  excitata  per  meditamenta   non   fuerit, 
cessante   mentium   motu   certaminis  impetus  languescit  et  85 
torpet.     ecce   quid   singulorum   separatum    fuerit    dicitur; 

430  conpletum  est  enim  quod  uterque  similiter  fecerat:  ille 
pedum  melior  moiu  fretusque  iuventa,  Daren  dictum 
debemus  accipere;  licet  enim  pronomen  posuerit,  non 
nomen,  tamen,  quia  addidit  fretusque  iuventa,  ille  intelle- » 
gitur  qui  supra  iuvenis  dictus  est.  hic  memhris  et  'tnole 
valens,   id   est  Entellus,   quia   quanto   gravior  fuit  aetate 

16  hoc  est  ille  ed.       18  adduxere  LR  cf  4,  326  abdicxere  ed. 
assentiente  interpr.       22  fieri  autem  R  sed  autem  exp.  ipse. 
23  per  ictum  LR  ed.  periclitentur  suspicor,  sed  crucem  appo- 
nere  malui.  24  si  enim  —  26  torpet  om.  ed.         26  torpet  R 

torret  L.        27  similiter  L  simul  R.        28  Bareta  ed. 


AENEIDOS  V  473 

tanto  magis  pro  remedio  sibi  duxerat  standum;  tutus  enim       * 
fuerat  corporis  mole.    ecce  fecit  iam  separationem  signans 
quid   singuli  agerent.     Dares,   inquit,   vigebat  mobilitate, 
quoniam  aetatis  sufiragio  iuvabatur:    alter  sistendum  esse 

5  crediderat  propter  senectutis  inpedimentum  et  corporis 
pondus.  sed  tarda  fremenUs  genua  Idbwnt,  vastos  quatit 
aeger  amhelvtus  arius:  non  pugnae  fatigatione  nutabant 
genua  eius  aut  certando  magnos  anhelitus  dabat,  sed 
hoc  illi   aetas   provectior  faciebat  et  corporis  magnitudo. 

10  multa  viri  nequicquam  inter  se  vulnera  iactant,  multa  cavo 
lateri  ingemi/nant  et  pectore  vastos  dant  sonitus  erratque^S6' 
auris  et  tempora   circum  crebra  manus,    hoc    est   circum 
auris   et  tempora,  duro  crepitant  suh  vulnere  malae:   ne- 
quicquam  ad  omnia  quae  enumerata  sunt  pertinet;  omnes 

16  enim  ictus  non  tam  graves  fuerant,  ut  hos  fortes  viri 
sustinere  non  possent.  stat  gravis  EntelJus  nisuque  in- 
motus  eodem  corpore  tela  modo  atque  oculis  vigUantibus 
exit:  plus  laudis  in  Entello  foit,  qui  stanti  corpore,  oculis 
tamen    omni    cautela    currentibus    ictus    fundebat    crebro 

20  venientis;    hoc  est  quod  dixit   erratque   auris   et  tempora 
circum  crebra  manus,  quia  omnis  ille  cavendo  declinabat. 
Ule,  id  est  Dares,  velut  ceJsam  oppugnat  qui  molibus  urbem 
aut  monfana  sedet  drcum  castella  sub  armis,   nwnc  hosliO- 
nunc  illos  aditus  omnemque  pererrat  arte  locum  et  variis 

25  adsultibus  inritus  urget:  Dares  Entellum  sic  variis  ad- 
sultibus  sine  eifectu  nocendi  urgebat,  ac  siquis  velit  op- 
pugnare  urbem  magnis  molibus  constructam  aut  castella 
destruere  summis  in  montibus  constituta.  magnam  hominis 
peritiam    demonstravit    et    habitudinem    corporis,    ut   qui 

80  discursus  habere  non  poterat  sui  ponderis  causa  uno  in 
loco  consistens  tela  crebro  venientia  declinationibus  cor- 
poris  evitaret  et  funderet.  haec  praestabant  praesens  ani- 
mus,  artis  ingenium  et  oculi  vigilantes.     ostendit  dextram 


6  trementi  ed.  11  errantque  L.  18  plus  R  plos  L  flos 
ed.  (in  marg.  historia  adnotatum  in  L).  19  fundebat  LR 
vitabat  ed.        23  sedet  R  sedit  L. 


474  DONATI  INTEEPR.  ¥EEG, 

inmrffens  Entdlus  ei  alte  ea^iUt,  Ukf  hoc  eat  Dares, 
445  ickmi  i^^emGntem  a  vtrtice  lelo^c  praevidit  celeriqtie  elajy^tts 
corpore  cesslt:  Entellus^  inquit,  ereeta  quantiim  potuit 
dextera  ictom  in  Daretis  direicemt  verticem,  sed  illt? 
hunc  praevidit  hoc  est  antequam  perreniret  vidit  et 
suftragio  recess\is  celeris  dicto  citius  frustratus  est.  En- 
teUus  viris  m  venium  efftulii  d  ultro  ipse  gravis  ^raviter-  | 
giie  ad  terram  pondtre  vitsto  concidU,  ut  quondam  cava 
concidlt  aiit  Eur^mantho  aut  Ida  in  magna  radicdus  ertii^ 
phius:  ictum  tam  fortiter  erogatum  et  in  vacunm  effusuiaii 
nuUo  inpellente  secutus  Entellua  concidit  et  gravissinii 
corporis  mol©  ingentem.  ruinam  fecit,  ita  ut  solet  in  mon* 
tibua  arbor  piuea  radicibus  eruta  cadere.  bene  posuit 
radicitusj  quia,  cum  arbor  ruptis  radicibus  cadit,  nuliinSj 
460  ut  Entellus,  procumbit  inpulsu,  coMurgunt  studiis  Teticri  is 
d  Trifiacria  puhes:  cansurgunt  studiis  hoc  est  voluntatibus 
diversis;  Troiani  quippe  gratulabantur  EnteUum  cecidiijse 
Dareta  pro  victore  habentes,  Siculi  contra  turbati  simt, 
quod  Entellus  cecidisset.  it  clamor  cado,  nec  inmerito; 
fuit  enim  causa  quae  hunc  magnis  viribus  excitaret. » 
primusque  accurrit  Acestes  aequaevumque  db  humo  mise- 
rans  attoUit  amicum:  Acestes  miseratione  commotus  aequae- 
vum  suum  et  amicitiae  religione  coniunctum  levavit  auxilio 
suo  et  erexit  iacentem.  at  non  tardatus  casu  neque  ter- 
ritus  heros  acrior  ad  pugnam  redit  ac  vim  suscitat  ira:  non  2» 
falio  erubuit  vir  fortis,  sed  iratus  est,  quae  ira  stimulus 
fuit  excitandae  virtutis.  accedebat  tamen  nonnulla  etiam 
455pudoris  contemplatio;  idcirco  enim  addidit  tum  pudor  in- 


6  victo  L  ictum  R  ed.  dicto  nos.   |    frustratus  esi  LR  effu- 
git  ed.         7  effudit  R  effundet  L  effundit  ed.  13  radidhus 

(item  infra  in  interpr.)  LR,  sed  in  lemmate  utroque  loco  ra- 
dicitus.  17  glariahantur  R  corr.  r  =  L.  18  dareta  R  -tam  L 
-tem  ed.  |  singuli  pro  Siculi  L.  |  turbati  LR  f.  =  sunt  super- 
scr,  R  I  man.  21  miserans  LR  edl  miseratus  contra  metrum 
edP.  26  alio  eruhuit  LR,  sed  alio  expunxit  R   alio  e.  edl 

illo  e.  edF:  etiam  eruhuit  corruptum  esse  sequentia  docent, 
duo  verba  ex  uno  seu  alienatus  seu  elanguit  conficta  esse  puto, 
3ed  crucem  apponere  malui. 


AENEIDOS  V  '  475 

cendit  viris  et  consda  virtus:  virtus,  inquit,  quae  sese 
noverat,  animum  irascentis  armabat.  praecipitemque  Daren 
ardens  agit  aequore  toto:  ille,  qui  aetate  gravis  et  corpore 
uno  in  loco  consistens  ictus  venientis  declinando  fundebat, 
5  ira  simul  et  conscientia  virtutis  accensus  repente  mobilis 
et  acer  effectus  agitabat  Daren  per  omnem  campum  atque 
ita,  ut  fugiens  ille  praeceps  actus  stare  non  posset. 
agebat  autem  istum  nunc  dextra  ingeminam  ictus,  nwnc 
Ule  sinistra,     ille,   quem   iuventa   superbum  fecerat,   ille, 

10  qui  pedum  melior  fuerat  motu,  sic  cedebat  Entello  in- 
stanti,  ut  insequentis  senis  ictus  vitare  non  posset,  usque 
adeo  ut  non  iam  singularibus,  sed  geminatis  et  multipli- 
catis  ictibus  caederetur,  nec  una  tantummodo  manu,  sed 
utraque   verberante.     nec  mora  nec  requies:    nulla   vapu- 

15  lanti  dabatur  requies,  quia  ictibus  duris  et  iugibus  nulla 
morarum  praebebatur  occasio.  qu^Jim  multa  grandine  nimU 
culminibus  crepitant:  sic,  inquit,  inlisi  in  Daren  ictus 
crepitabant,  ut  solet  densa  grando,  cum  tectis  infunditur, 
personare.     magna  conparatio  grandinis  et  tectorum;  cum 

20  enim  grando  extiterit,  caeduntur  tantum  tecta,  non  etiam 
ipsa   feriunt,   ut   ostendatur  Dares   tantum   crebris  ictibus 
caesus,    ut    ipse    suos    non    valuisset   exerere.     sic  densis 
ictihus  heros  creber  utraque  manu  pulsat  versatque  Dareta:  460 
denique   ut  •j*grando  densior  tecta,  sic  crebris  et  utraque 

26  manu  inlisis  ictibus  superatus  Dares  non  cecidit  ut  En- 
tellus  casu,  sed  virtute  fortioris  est  versus.  twm  pater 
Aeneas  procedere  longius  iras  et  saevire  animis  Entdlum 
liaut  passus  acerbis,  sed  finem  inposuit  pugnae:  Aeneas  et 
sui   hominis   causa   et   quia   acerbum  fuit  post    victoriam 

so  hominem  caedi  usque  ad  terminum  vitae,  finem  certamini 


1  quae  LR  qtta  ed.  8—9  ictu>8  nunc  ille  R  ictu  nunc 

inde  L.  10  instanti  R  intante  L  om.  ed.  14  mora  nec  re- 
quies  R  m.  agere  quies  L.  24  ut  grando  densior  tecta  L  ed. 
ut  gr.  d.  acta  R  r'  in  marg.  =  L  grandine  densiore  tecta  auspicor, 
sed  crucem  apponere  malui  loco  haud  dubie  corrupto.  25  m- 
lisis  LR  inclusis  ed.  incu^sts  ed.  post.  {  non  R  nunc  L  ed.  ' 
ut  LBi  non  ut  ed. 


476  DONATI  INTERPR.  YERCr. 

dedit  nec  passus  est  ulterius  progredi  saevienteni.  fine 
igitnr  facto  certammi  fesmm  DarHa  {Tipuit  mulcens  dictls 
ac  talia  fafur:  neeessario  Y^rbo  usus  est  dicens  eripuit, 
ut  ostenderet  magnam  iutervenisse  violentiam  et  pericu- 
lum  salutis  inmaue,  ipso  osns  est  hic^  ipso  ex  persona  i 
Sinonis  (2,  134)  ,,eripui,  fateor,  leto  me  et  Tincula  rupi"^ 
ipso  ex  persona  Aeneae  (0,  110)  „illum  ego  per  flammas 
et  mille  sequentia  tela  eripui  kis  iuneris  inedioque  ei 
lioste  recepi*-,  ipso  ex  persooa  Veneris  (2,  619)  „eripe, 
nate,  fugam  finemque  inpoue  labori",  ipso  ex  persona  Pa-  ii 
linuri  (6,  365)  „eripe  me  his,  invicte,  maHs".  ereptum 
465ergo  consolabatiir  dictis  locutus  talia;  infiiij;,  quae  tanta 
animum  dementia  c^itP  fnon  viris  alias  con^ersaque  taw- 
mina  sentis?]  infeUx  est  qui  ultra  quam  patest  audet 
adpetere,  inielix  est  qui  secundis  rebus  modum  nescit  ia-nl 
ponere,  quod  contigit  in  ipsius  Daretis  cansa:  cum  enim 
superbia  intoleranda  ferretur  et  aestimaret  se  invictum 
atque  uuiversis  esset  terrorij  sic  tbrtiorem  repperit,  sic 
discrimen  propriae  salutis  invenit.  demens  autem  est  qui 
exclusa  sanitate  consilii  mente  perdita  non  cemit  adver- » 
sum  se  non  tantum  hominem  verum  etiam  deos  ex  aperto 
contendere.  hoc  autem  •famatoris  animo  Aenean  dixisse 
intellegendum  est,  ut  Dares  non  Entelli,  sed  dei  cuiusdam 
violentia  superatus  esse  videretur.  denique  sequitur  cede 
deo:  deo,  inquit,  cede,  non  homini.  sic  ipse  Aeneas  et » 
in  sua  causa  prosecutus  est,  ut  in  fine  secundi  libri  (804) 
diis  cessisse  se  quam  Graecis  dicevet.  dicendo  igitur  cede 
deo  minuere  voluit  victoris  hominis  laudem.  errant  igitur 
qui   putant   Aenean    deum   dixisse   Entellum,    cuius    victo- 


1  fme  —  2  certamini  LR  om.  ed.  2  fessum  LR  fesstm- 
que  ed.  5  ipso  eo?  LR  quo  ea;  ed.  6  iterum  usus  est  dicens 
post  Sinonis  interpol.  ed.    |    eripui  R  eripuit  L.  13  non  — 

14  sentis  deest  in  LR,  sed  explicatur.  17  existimaret  ed. 

18  terrori  R  ed.  erroris  L.  22  amatoris  LR  ed.  comiptum 

puto,  fortasse  orntoris?  nam  oratoris  esse  adversarii  laudem 
minuere  saepe  monet  Don.  24  videatur  R  r  =  L.  27  ces- 
sisse  qiiam  LR  cessisse  se  qiiam  r  c.  potius  qu.  ed. 


AENEIDOS  V  477 

riam  deprimere  debuit  propter  amici  miserabilem  casmn. 
dixitque  et  proelia  voce  diremit:  quantum  potuit  iubentis 
auctoritas,  sola  diremptum  est  voce  quod  magno  incendio 
irascentis   et   furore  flanamaverat!     ast  iUum  fidi  aequales 

«  genua  aegra  trahentem  iactantemqm  utroque  caput  crasstm- 
que  cruorem  ore  reiecta/ntem  mixtosque  in  sa/ngume  dentes4tlO 
ductmt  ad  navis  galeamque  ensemque  vocaM  accipvunt,  pcd- 
mam   Entello    t(9Urumque    relinquunt:    cum    haec    Aeneas 
dixisset,    cum  interposuisset  terminum   pugnae,   duxerunt 

10  inde  amici  sui  Daren  adflictum,  trahentem  genua  tam- 
quam  morbo  aegra,  quae  paulo  ante  fortia  fuerant,  et 
deiectis  nunc  hanc  nunc  in  aliam  partem  cervicibus,  quas 
in  caelum  superbia  ferebat  et  fastu,  crassumque  cruorem 
cum  dentibus  fractis  ex  ore  fundentem.     ad  navis  ducunt 

15  dixit,  ut  ferri  potius  ex  parte  et  trahi  ex  parte  videretur. 
vocati  vero  acceperunt  praemium  Dareti,  quoniam  ultro 
victi  hominis  sortem  puduit  postulare.  palmam  Entello 
taurumque  relinquunt:  palmam  interea  et  taurum  victori 
Entello   reliquerunt.     quanto   istud  cum  dolore  amicorum 

80  Dai-etis  factum  est!  ducere  hominem  victum,  debilem  tra- 
here,  accipere  ludibriosimi  donum,  gloriam,  palmam  cum 
tauro  relinquere  commodis  et  titulis  inimici,  illam  scilicet 
palmam  quam  putabat  se  adepturum  Dares,  cum  nullus 
certator  existeret,   et  taurum,  quem  cornu  tenuerat,   cum 

25  se  putasset  invictum!    hic  victor  supera/ns  animis  tauroque 
superhus,    Entellus  gloria  evectus   et  praemio,    nate   dea 
vosque  haec,  inquit,  cognoscite,  Teucri,  et  mihi  quae  fuerint^lb 
iuvenaU  in  corpore  vires  et  qtui  servetis  revocatum  a  morte 
Dareta:    et  tu,  inquit,  Aenea,  et  vos,  Troiani,   ex   prae- 

80  senti    facto,    quod    mox    proferam,    intellegite    qualis    in 


6  reiectantem  LR  ed.  cf.  ed.  Ribb.  8  relicunt  L.  12  hunc 
R  hu^  L  hanc  nos;  temere  mut.  ed.  13  cdielum  LR  caelum 
antea  ed.  |  fastus  ed.  16  Daretis  R.  19  Entello  relinquunt 
R  corr.  r.  21  gloriam  palmam  L  ghriae  palmam  R  gloriam 
palmae  ed.  25  animis  atramento  superscriptum  in  L  supe- 
rans  animis  om.  R.  26  gloria  evictus  L  gloriae  victor  R 

gloria  evectm  ed.        28  iuvenili  ed. 


478  DONATI  INTEEPR.  VmQ. 

iuventute   fbmmy   quando    admiranda    longaevns    ostenddj' 
simul  hoc  quoque  proLaturi  qnanta  mortis  acerbitate  libe- 
raveritia   Dareta   vestrum.      dixit    d    adver^i    contra  stefit 
ora  mvench  Q^^(  donum  adstabat  pu^nae^  durasque  reducfa 
ISQUbravit  dextra  media  inter  cormm  vaeshis  ardmis  effracto- 
quc  inlisit  in  ossa  ccrebro:    stetit,   inqiiit,   conta^a   iuvenci 
faciem,  cum  illa  dixisset,  et  reducta  dextera   (tunc    enim 
ictus  redditur  fortior,   si  e  maiore  spati#  veniat)   libravit 
in   eiu3   cerebrura   uiammi    atque  inter  comua  caestns  in- 
lisit.    haec  pars  capitis  maximam  duritiam  habet  peiinde- 1 
qne    maximam    fi-aogendi    dif£cultatem,    et    tamen    ictna 
iatius    effractis    ossibna    usque    ad   ipsum   cerebnim   peue- 
travit.    proLude  qua  morte  iuteriit  bos  ipsa  ostendit  Daren 
iuterire  potuisse,     expressio  iacti  illa  est;    sparso,  inquit, 
cerebro    caestus  in  ossa  inlisit.     ossa  sunt  quae   cerebmmi 
tegunt,  cerebmm  ipsum  secundum  est,  hoc  est  sub  ossibuSi 
nirsura  ossa  succedunt,  qnae  suut  sub  cerebro,     sic  igitur 
virtus  operata  est,  ut  ictus  caestuum  perfractis  superiori- 
bus   ossibus   et  cerebro   sparso   ad   interiora   quoque    ossa 
descenderet.    sternitur  exanimisque  tremens  procumbit  humi  sc 
hos:  non  descripsit  morientem,  sed,  ut  unius  ictus  violen- 
tiam   demonstraret,   post   inlisos,   inquit,   caestus  mortuus 
concidit  bos.     si  bos,   animal   durum,    dura    fronte,    tam 
facile   concidit   et  fractus   est,    quid,    si    ipse   Dares    tam 
letalem  impetum  suscepisset?  ecce  quanta  celeritas  mortisrss 
antequam    caderet,    reddidit    animam    nec   visus    est   post 
factum    nisi    exanimis    et    himii    prostratus.     et    vicit   et 
donum    bovis   commodumque   contempsit.     Ule  super  talis 
effundit  pectore    voces:    Entellus    post    exitum    bovis    has 
addidit   voces.     cum  dicit  voces,   ostendit  hunc  dicta  suas« 
clara  voce  prosecutum.    hanc  tibi,  Eryx,  meliorem  animam 
pro    morte  Daretis  persolvo:    meliorem,    inquit,    animam, 
quasi   melior   esset  bovis  anima  quam  hominis:    non  ipse 

3  dareta  LR  Daren  ed.  7  cum  iUa  dixisset  LR  corru- 

pit  ed.          10  duritiem  ed.  26  impetum  LR  ed.  vel  ictum 

in  marg.  r'.        26  reddit  LR  ed.  reddidit  nos.        27  prostratus 

est  LR  ed.  est  delevi  cum  r.  29  effudit  ed. 


AENEIDOS  V  479 

est  intellectus;  placare  enim  voluit  Aeneae  mentem  et 
animos  Troianorum,  quos  in  pemicie  Daretis  laeserat,  et 
posito  furore  certaminis  ait  melius  factum  est  ut  bos 
potius  interiret  quam  Dares  meliusque  tibi,  Eryx,  boyis 
6  anima  vota  persolvi  quam  hominis;  haec  enim  est  hoc 
loco  anima  melior  quae  sine  piaculi  contagione  mactata 
est.  hic  victor  caestus  artemque  repono:  quod  dignum 
spectaculum  provenisset,  congruum  ei  visum  est  ab  ipsa 
se  artis  professione  dissolvere,  vel  maxime  quia  victor 
10  steterat  ut  saepe;  de  victoriis  quoque  veteribus  laetus 
inde  ait:  quo  loco  dedi  tale  meae  virtutis  exemplum  ibi 
pono  et  artem  et  caestus  studiimique  certandi. 

Frotinus  Aeneas  cderi  certare  sagitta  invitat  qui  forte4tSb 
veUnt  et  praemia  ponit  ingentique  manu  malum   de  nave 

'  16  Seresti  erigit  et  volucrem  traiecto  in  fune  columham,  quo 
tenda/nt  ferrum,  malo  suspendit  db  alto:  sagittarum  dehinc 
certamen  induxit  propositis  praemiis  et  ipsius  certaminis 
genere.  erexit  igitur  arborem  navis  magna  iuvenum  manu: 
cum  hoc   dicit   per  plurimos   factum,    monstravit    formae 

«ofuisse  potioris  ideoque  posuit  et  Seresti  nomen,  quoniam 
dixit  superius  (122)  navem  illum  habuisse  maiorem.  huic 
suspendit  volucrem  columbam,  non  quo  sit  uUa  non  vo- 
lucris,  sed  ut  genus  ostenderet  animalis  et  intactis  pinnis 
ac  per  hoc  quae  posset  volare  (hoc  ideo  praestruxit,  quod 

^s  dicturus  est  eam  volasse  et  ictu  sagittae  ab  ipsis  nubibus 
revocatam),  ut  eo  tenderent  sagittas   qui  haberent  artem 
peritiamque    mittendi  et  qui  eam  figere  potuisset  victoris 
sumeret   praemium.     convenere  viri.      viros   non    propter490 
sexum   dixit,   sed   propter  acumen  ingenii   et    artis    indu- 

o  striam:  convenerunt  tales  qui  scirent  se  tendendi  arcus 
habere  peritiam.  deiectamque  aerea  sortem  accepit  galea: 
usus  est  ad  vicem  urnae  galea  et  commisit  virorum  no- 
mina.     hoc  non  dixit  poeta,  sed  intellegitur  factum  ex  eo 

14  velent  L.  18  navis  R  avis  L.  20  ideoque  LR  edl  que 
om.  edF.  26  revocatur  LR  -tam  r  ed.  27  potuisset  L  ed. 
posset  R.  31  delectamque  interpr.  poacere  videtur  cf.  ed.  Ribb.' 
nam  aerea  Don.  intellegit  contra  metrum.  |  aeream  L.  |  galeam  L 


480  DONATI  INTERPR.  YEm. 

quod  a.ii  sumpsit  Aeneas  aortem  es  galea  edTictam.  sort» 
enim  ordinandi  fnerant  propter  eventiim  feriendi,  quippe 
si  sine  sorte  id  fieret,  esset  nonnulU  in  ordinatione  con' 
tentio:    si   enim   priim    qaique    columbam    fixJssent,    alii 

-  ^  aliqiiid  nec  aliquid  sumerent.    lioe  facto  prinm  f 

damore  sectindo  Hyrtamdae  anfe  omnis  exit  kicus  Hippo- 
coontis.  adlusit  de  piimo  et  seciindo,  sed  intellectn  discer- 
niintur"  prtmus  quippe  exiit  Hippocoou,  sed  seeimdo  favore 
popuU;  secundo  non  post  primum,  sed  prospero  debemus 
accipere.  hunc  ergo  sors  fecerat  primum  conseiitiente  li 
favore  phirimonim.  f^uem  modo  navodi  Mnesthet4S  ccrta' 
mi/ne  rictor  comcquiturf  viridi  Mnesthem  evinctus  oliva^  ^ 
secundus  esiit  Mnestbeus,  qui  paulo  ante^  cum  nav^e 
certamen  ageretur,  victor  extiterat,  atque  ita  ut  coronatus 
ex  oliva  et  froudibus  fuit  incedens  tenebat  ordiuem  sor-f 
495  tis.  teriius  Eurytion,  tuus  o  darissinie  frater  Pandare^  qm 
quondmi  iitssus  confundere  focdus  in  medios  telum  t^rsisti 
primjtB  Achivos,  esji-t  tertio  loco  Eurjtion  frater  Paudari, 
qui  aliqiiando  iu  Graecos  coutorsit  tehun  non  suo  arbitrio. 
sed  praucedente  ius&rone,  ut  iutum  foedus  pugnae  posset « 
repetitiotLe  contundi,  tris  istos  cum  signis  suis  posuit,  quae 
a  genere  singulorum  trahebantur  aut  iactis,  melioi"  tamen 
Hippocoontifi  descriptio  fuit^  in  qua  et  udludere  voluit  et 
iuvare:  nam  qui  primus  exierat  habuit  socundum  favorem 
popuU.  hiinc  ergo  dixit  lijrtaciden,  Hyrtaci  scilieet  no- 
biUs  homiiiii5  lilium,  Mnestheum  victoriae  signis  et  coronae 
indicio  iic  rcpetito  nomine  evidenter  ostendit,  Eurjtionem 
vero,  quod  Pandari  esset  frater,  qui  iussus  torqueudo  in 
hostein  telum  foedus  confudit.  exinmius  gakaque  imasubsedit 
Accstes  GMSiis  d  ipsc  manu  iui)enum  tempiare  labQrem :  nonit 


1—2  sortem  eni^n  L.  2— S  quippe  si  R   quippe  L. 

4 — 5  fixissent  aUi  ncc  aliquid  sumerent  K  /'.  aliquid  n.  a,  s  h 
post  alii  excidiase  puto  nec  ferireftt  locum  mutavit  et  mutila- 
vit  ed.  6  hoc  facto  LK  et  ed,  9  sal  prospero  LR  /?n^ 

interpos.  edF.  22  a  gemre  vinculorum  R  a  gere  p.  L  aggerf 
V.  HU  ed.  aggerc  incolarum  0  a  genere  singnlorum  uos,  |  aui 
factis  om.  R.        ^4  iUiX^avi  LR  i^mavc  ed. 


AENEIDOS  V  481 

Acestes,  sed  Acestis  nomen  subsedit  in  galea,  quem  duci 
necesse  non  fuerat,  quia  in  uno  et  solo  esse  non  potuit 
sortis  incertum;  quippe  ipse  exeat  necesse  est,  ubi  alius 
non   est.     voluit    igitur   Acestes   inter    iuvenes    numerari, 

6  non  mentis  ignavia,  sed  ludormn  voto,  vel  maxime 
cum  sagittarum  certamen  non  robore  corporis,  sed  usu 
posset  et  exercitatione  constare.  hunc  tamen  eventus 
sortis  a  fortioribus  separavit  in  sinu  galeae  retinendo. 
Hm  validis  fkxos  incurvant  virihus  arcus  pro  se  quisque  600 

10  viri  et  depromwnt  tela  phareiris:  meditamenta  sunt  ista, 
temptare  arcus  atque  curvare  pro  modo  virium  suarum. 
curvabant  arcus  et  sagittas  ex  pharetris  proferebant. 
primaque  per  caelum  nervo  stridente  sagitta  Hyrtaddae 
iuvenis  volucris  diverherat  alas  et  venit  adversique  infigitwr 

16  arbore  mali,     intremuit  malus  timuitque  exterrita  pirmis  606 
ales  et  ingenti  sonu^erwnt  omnia  plamu:  hic  fuit   eventus 
sagittae  primae:  nam  inter  alas  hoc  est  inter  alarum  pin- 
nas  transiens  ligno  potius  quam  columbae  visceribus  fixa 
est,  quo  impetu  et  arbor  inpulsa   contremuit   et   columba 

so  exterrita  geminavit  trepidos  plausus,  in  tantum  ut  eorum 
sonus  conplesset  universa.  post  acer  Mnesthem  adducto 
constitit  arcu  alta  petens  pariterque  oculos  telumque  tetendit: 
dicendo  acrem  et  oculos  eum  simul  ac  telum  in  altitudinem 
librasse  iam  significat  aliquid  illum  in  ipsa  arte  mirabile 

S6  facturum.     ast   ipsam  miserandus   avem   contingere   ferro 
non  valuit,  nodos  et  vincula  linea  rupit,  quis  i/nnexa  pedem  610 
malo  pendehat    db    alto:    bene   posuit   miserandum;    nam 


1  qii£ni  LR  quMe  ed.  4  noluit  igitur  —  numerari  LR 

noluit  ergo  —  munerari  ed.  voluit  i.  —  n.  scripsi,  quia  senten- 
tiam  hanc  esse  apparet:  Acestes  inter  iuvenes  prodire  voluit, 
non  mentis  imbecillitate,  cuius  senes  iuvenilia  i^actantes  recte 
accusantur,  sed  ut  ipse  quoque  ad  ludos  honorifice  peragendos 
operam  suam  contulisse  videretur,  praesertim  cum  hoc  cer- 
tamen  artis,  non  roboris  esset.  5  ludorum  B  laudorum  L 

latidum  ed.  14  deverberat  L.    |    alas  L  auras  R  ed.  contra 

interpr.         21  conplisset  L  conplevisset  ed.    |    educto  ed. 
23  a^rem  LR  ed.  coir.  ed.  post.  24  aliquid  iUum  L  illm 

aliquid  R  a.  ipsum  HU  edl  aliquid  edF. 

Don.  interpr.  Verg.   vol.  I.  ^A. 


482  DONATI  1:NTERPR.  YEEG. 

plurimum  non  fiiit  quod  pleniim  mpediyit  eventum.  feeit 
.  tamen  quod  non  longe  esset  ab  artificis  subtilitate;  itm 
nodos  rupil  nou  dirit  quaati  fueriat,  ut  facto  adderet 
gratiam;  et  nodos  rmnpere  quantaa  diBieultatis  fiiit!  deinda 
liuea  vineula  alia  difficultas,  quod  Tincula  ipsa  fuis^ent  I 
ex  LiuOf  quae  species  tantum  valet,  ut  cum  magna  di£S' 
cultate  rumpatur.  01  a  autem  faerunt  lina,  quibus  columbi 
nexa  pede  uno  pendebat,  iUa  notQS  atqu^  atra  volam  m 
nuhHa  ftigit:  praeter  naturam  quae  totiens  periculum  aen^ 
serat  liberata  nexibus  fugit  in  altitudisem  snmmam  yentiiii 
suflragantibus  fota,  tufn  rapidus  iam  dndum  arcii  conttf^ 
parat^  tda  imens  fratrem  Eurtftion  in  vofa  vocavit:  rolmt 
poeta  monstrare  quanta  apud  Eurytionem  valebat  fraterna 
religio,  cum  hmic  tamquam  deum  propria  vocaTit  in  vota. 
qma  fuit  Eurytion  rapidus  id  est  omnis  moras  prafi-6 
vemens,  stabat  parato  arcu  et  sagitta  inteuta  et  vocato 
prius  in  vota  fratris  nomine  volantem  specolatus  est  colum- 
bam.  speculatus  est  quod  dixitf  artis  fnerat;  debuit  esiiii 
volatnm  eius  eiplorare,  quoniam  turbato  eo  atque  incOD- 
*l5pofiito  feriendi  locus  inveniri  non  poterat.  iam  vamo^ 
ladam  cado  specidatm  d  alis  jjlaudentem  nig^ra  figit  sath 
nnhe  columham:  ubi  igitur  banc  vidit  laetis  ae  securis 
volatibus  ferri,  iecit  sagittam  et  columbam  in  aere  coD- 
iisit.  qutmtae  peritiae  fuit  volantem  percutere  atque  m 
alto  constitutam ,  praeterea  obumbratam  nube  atral  hoci 
loco  et  peritia  laudatur  et  acies  lumtnis,  ut  in  tanta  alti- 
tadine  et  adhuc  volantem  sub  coloro  Bubis  taetro,  Hbrato 
prLmQM  telo  et  videre  potuerit  et  ferii^e.  decidit  exanmis 
vitamque  rdinquU  in  astris  aeriis  fijcamque  refert  ddapsa 
sagittam:  vitam  diu  tenere  dou  potuit  et  exanimis  lapsa» 
sagittam,  quam  exceperat,  reddidit.  oou  dixit  sagitta 
revocavit  columbam,  quae  ruptis  vinculis  fiigerat,  sed,  quoJ 

1  ifnp^dit  ed,       S  quanti  fueri^t  LR  quot  f  edl  qttot  edF. 
4  nodo  rumpere  L  twdmn  t.  H.  nod^fS  r*  ed.  7  linea  ed. 

11  fota  om.  ed,       15  hoc  est  ed,       22  §€CtmbKs  LE.       25  ob- 
uwhrata  LR  ed.  -tam  nos.       39  relt^it  ed.  |  mj^is  R  ceriis  L. 
32  fuerat  L  iu  fugerat  corr.  R  ipee  Ubera  fuerat  edF. 


AENEIDOS  V  488 

erat  pulchrius,  ales  ipsam  sagittam  revocavit.  amissa 
solm  palma  superabat  Acestes,  qui  tamen  aerias  tdum  con-  520 
tendU  in  auras  ostentam  artem  pariter  arcumque  sonan" 
tem:  novissimus  Acestes  in  galea  subsederat,  ecce  et  hic 
5  perdidit  occasionem  mittendi;  quod  enim  expectari  potuerat 
usque  ad  tertiam  sortem  finem  sumpsit.  licet  igitur  so- 
liitum  esset  illud  certamen,  tamen  voluit  etiam  ipse  osten- 
tationis  causa  in  vacuum  sagittam  destinare,  ut  spectantibus 
demonstraret  et  posse  se  aliquid  in   ea   arte   et,   si   locus 

10  extitisset,  aliquid  inplere  potuisse.  hic  ocuUs  subito  obidtur 
magnoque  futurum  a/ugurio  monstrum;  docuit  post  exitus 
ingens  seraque  terrifid  cednerunt  omina  vates:  cum  Acestes 
sagittam  iecisset,  snbito  oculis  omnium  magnum  obiectum 
est  monstrum,  quod  praevidendo  nec  intellegi  potuit  nec 

16  aliqua  interpretatione  dissolvi,  probavit  tamen  boc  exitus 
remm  et  vatum  tarda  responsa  docuerunt.  hic  vates 
reprehenduntur,  quod  nec  intellegere  potuerunt  nec  aver- 
tere,  usque  adeo  ut  etiam  ipsos  quid  illad  esset  casus  qui 
consecutus  est  docuisset.    namqm  volans  liquidis  in  nubirh2h 

10  Jms  arsit  haru/ndo:  ecce  unde  monstrum  et  mirandum  et 
graye;  nam  yolans  harundo  arsit  inter  liquidas  nubes  hoc 
est  mundas,  cum  neque  fulgura  eztarent  et  aeris  esset 
nulla  turbatio.  signavitque  viam  flammis  tenuisque  recessii 
consumpta  in  ventos:  dum  currit,  vestigium  traxit  incendii 

35  et  paulatim  vanescendo  consumpta  est  flamma,  scilicet 
sagitta  quoque  iam  consumpta  quam  tenuerat.  caelo  ceu 
saepe  refixa  transcurrumt  crinemque  vola^tia  sidera  ducunt: 
sic  sagitta  igneam  viam   faciens    cucurrit   et   postea   non 


2  contendit  LR  contorsit  ed.      3  artem  pariter  E  a.  pater  L 
artemque  pater  edFi  ed.  post.  -=  R.       7  tamen  om,  ed.      9  posse 
LR  ed.  p.  se  nos  (cf.  467).  |  ea  om.  ed.       10  potmsset  LR  corr. 
ed.  post.         12  omnia  L.         17  avertere  L  advertere  R  ed. 
24  cum  currit  LR  dum  e.  nos  qnmm  cucwrrit  ed.  26  vani- 

scendo  L.  \  est  B,  esset  L  fuit  ed.  |  seilicet  et  LR  ed.  et  delevi. 
26  quoniam  LR  ed.  quoque  iam  noi.    |    consumpta  quam 
tenuerit  L  e.  q.  tenuerint  R   c.  q,  tenuerat   nos   interpolatione 
loco  cormpto  medelftm  quaesivii  ed.  q  ••  c^qaat^  Sxi  m^M,.  ^- 
scnpBit  T. 


484  DONATI  INTERPH.  VEEG. 

apparuit,  ut  fieri  solet  ut  steOanim  traBsitus  existant  0 
quasi  quodam  incendio  vms  monstrent  Gontinuo  recessitraa 
&30  attmitis  haeserc  afiimts  superosque  premii  TtmacrU  Tetwri- 
que  viri:  omnium  mentes  viaus  iste  turbaverat,  TeTjcroniiii 
scilicet  et  Siciilonini,  nullus  tamen  diseemera  valuit  qmdi 
ingrueret;  stupor  enim  ex  repentino  facto  consilia  omiiiBiii 
iudiciumque  eonfuderat  nee  ma^imm  omen  tzbnuit  Amm: 
Aeueas  inaximus  hoc  est  magui  intelleetus  arbiter  omei 
non  abnuit  id  est  non  recusaYit,  sed  arripuit  magis  aesti- 
mans  seeundum  magistevium  patria^  cum  ex  luH  ei^iJbi 
exisset  flamma,  igELem  prospera  potius  quam  adversa  per 
tendere.  scd  iaetum  amplexus  AcestefU  cum  dlcit  Aceskn 
laetum«  ostendit  etiam  ipstmi  laeta  sensisse.  bunc  igitoT 
Aeaeas  amplexus  muneribus  cumuiat  tna^nis  ae  talia  ftttw: 
ecce  et  augmentum  munerura  ostendit  nibil  illos  semi^is 
metuendum.  aceeaseruut  ©t  verba  Aeueae,  quae  ijiterpreiA- 
tionem  tenerent  monstri  nihil  triste  sigaificantis,  muneri- 
bus^  inquit,  cumulat  magois^  debuit  enim  pro  merito  per 
sonae  suae  coupetenter  honorari,  qui  iuisset  seuex,  bosj 
dives,  liberaliSi  offioiosus  et  civis.  smmt  pater:  uuo  vi 
et  nomine  religionera  plenam  praecipuae  caritatis  expr< 
dicendo  sume,  dicendo  pater.  sume  enim  verbuun  boc  loco 
non  tradentem  significat,  seil  hortantem  \\i  sibi  ipse  pro 
suo  merito  Tindicaret,  quod  pliis  fiiit  quam  dai^o:  ac 
dieeret|  quod  est  in  usu  honiijjum,  res  inea  res  tus 
tolle  quod  vis.  patris  autem  appellatioue  orane  officioru] 
genus  eipressit;  considerato  enim  quod  patribus  debetiir 
inveniemus  qiiid  in  j^Acestae  persona  intellegere  debeamus. 
patrera  euim  non  Bolura  propter  aetatem  dixit  verum  etiam 


1  fieri  mlet  t**  LR  om.ed,  |  esnstunt  —  2  immtrant  LR  ed 
%  intellectu  L.         2i  pracidpue  L.  S2  mme  LE  &.  et  ed. 

S8  oeioe  L  ergo  ace^tae  quod  babet  R^  eed  pofeeat  in  arcbetj-po 
aeeae  fuisse  —  a^neae  quod  exhibent  0  U  hac  H  ed* :  videtur 
Don.  sequentibuB  eiponere  quantam  hic  ponderia  in  patris  ro- 
mine  iuBit  ex  pii  Aeneae  pereona  aeBtimandum  eaaa  et,  ut 
8o]et,  Aceitia  icnpai««Qt;  %^  ft\xL^udQ.t<>  non  ausua  erucein 
apposui. 


AENEIDOS  V  485 

^ionis  causa  nec  habuit  aliud  nomen  quod  patemum 
isgrederetur  adfectum;  est  enim  in  patris  potestate 
3quid  est  in  substantia  filiorum,  illi  tantum  debetur 
ntum  Aeneas  ipse  vitioso  patri  hoc  est  debili  ac  seni 
Lbuisse  monstratur.  denique  hunc  coUo  atque  umeris 
It  ac  desperatis  omnibus  et  usque  ad  ultimum  finem 
una  saeviente  perductis  aut  cum  patre  desideravit 
lere  aut  cum  eo  finem  invenire  vivendi.  sic  enim  ille 
>rnis  fatis  sua  quoque  fata  coniunxit,  ut,  quicumque 
b  vitae  vel  mortis  eventus,  non  separatum  alterum,  sed 
mque  inveniret  socium,  utrumque  coniunctum.  certe 
la  conveniens  huic  loco  persona,  ut  is  Acesten  diceret 
em  in  quo  omnis  patemi  nominis,  etiam  post  ultimum 
,  quo  recessit  a  superis,  inlibata  reverentia  perdurabat. 
>  et  illud  Aenean  intellegere  possumus  dixisse,  quod 
nomine  tam  sancto,  tam  religioso  Acesten  appellare 
Lsset,  cuius  adfectum  nec  mors  abolere  potuit  nec  vi- 
i  finis  extinguere.  nam  te  voluit  rex  magnm  Olympi 
i^  ampiciis  exortem  ducere  honorem:  ecce  et  hic  ex- 
tur  quid  sit  sume:  auspicio,  inquit,  sagittae,  quae 
citino  conflagravit  incendio,  ostendit  magnus  et  vene- 
is  luppiter  honorem  te  ducere  potius  debere,  non 
Ltum  ferre  nec  pertinere  ad  iudicium  sortis,  sed  esse 
ii^andum.  denique  cum  errore  humano  nomen  tuum 
a.  cum  ceteris  sustineret,  non  existi  de  sorte,  quod 
ii  favoris  fuit;  neque  enim  tantus  ac  talis  ceteris 
tari  debuisti,  ut  ludicris  actibus  probarentur  merita 
reservatus  es  sacris  rebus,  ut  nobis  per  tuum  factum 
i4  temporis  commoda  monstrarentur.     ipsitis  Anchisae^^S 

1  propter  religionem  R,  sed  in  marg.  religionis  causa  ==  L 
i  an  r?).  4  vitioso  L  «wo  R,  sed  in  marg.  vitioso  (ipse 

'?)  om.  ed.    I    hoc  est  om.  ed.  6  et  om.  ed.  8  co  R 

L.  9  quocumque — 10  eventus  LR  ed.  11  et  utrum- 
ed.  12  /tts  LR  hic  ed.  is  nos.  13  fratrem  L.  14  re- 
it  a  superis  LR  accessit  ad  superos  ed.  16  po8Sumus  in- 
gere  R.  22  potius  debere  L  potius  ducere  d.  R  p.  deb. 

ed.  25  exivisti  ed.  26  ceteris  L  aliis  R  in  marg. 

ris  (ipse  an  r?). 


DONATX  mTEEPK  YEEG. 

lonffCimi  hoc  munm  habebis,  cratera  inpresstim  si^nis,  ^m» 
Thracius  oUm  Anchisae  gmitori  m  magno  mtmere  Cissm 
ferre  sui  dederat  monummium  et  pignus  anMtris:  hoc,  inquit^ 
launus  apud  te  debet  esse  prEedpuum,  quod  amico  tua  «t 
aequaero  Auchisae  inter  magna  munara  praefereQdiiii 
Cisseua  largitor  6t  dives  dono  contulerat.  cratera  k- 
pressum  eignia,  hoc  est  pretiosum  arte  et  poudere.  pou' 
deris  quidem  poeta  non  meminit,  sed  dicendo  iiiprGssvifl] 
signis  etiam  pondus  videtur  tetigissej  quoniam  gignis  k- 
primi  non  potest  nisi  quod  fuerit  ponderosum  et  Yali(iaiD.J 
quod  igitm-  auiicns  religiosua  amico  carissimo  contulit  y 
Aeneas  Aeestis  fieri  libeutisaime  voluit,  quem  appeUarif 
patrem  eo  adfectu,   quasi  species  illa  dominum  non  esMt 

540mutatura,  sic  faim  cmffit  viridmiti  tempora  lanro  d 
primum  ante  omnis  victorent  appellat  Acestm:  quod 
insigne  victoriae^  postpositis  qui  ratione  geatorum  praepwu 
debuissent  vietorem  Aeesten  pronuntiavit,  nee  ho0 
Euri/tion  praelato  invidit  honori,  quamvis  solus  avem  (^ 
deiecit  a^  alto:  nec  iuvidit  bonus  Eutjiion  houorem  th:- 
toriae  sibi  dobitum  ad  Aeesten  Aeneae  iudicio  esse  traiiS' 
latum;  solum  onim  honorem  primatus^  non  etiam  praemiiuii 
ab  eo  eonstabat  avoeatum,  proximus  ingtreditur,  hoc  eS 
ad  accipiendum  praemium  succedit,  donis,  ut  donuro  svr 
jneret,  qut  vincula  rupii:  non  donis  ingreditur,  sed  ingit- 
ditur  id  est  arabulando  sucoedit,  ut  dona  percipiat,  ^W^ 
iam  ipse  ruperat  vincula,  quibus  avis  suspcnsa  pendekt 
i^remus  volucri  qui  fixit  harundim  malum:  Hippocooc- 
tem  dixit. 

546  At  pater  Aeneas  nondum  ccriamine  misso,  id  est  acte- 
quam  certamen  equitum  mitteretur,  custodem  ad  sese  c&mi' 
temquc  inpubis  luli  Epytidm  vocid:  dixit  causam  t^ 
Ascanius  habuisset  comitam  atque  custodem:  inptibes,  ia- 


1  signem  qv^  L,         3  monimtnium  H   u  Buperscr,  i. 
j      13  mestis  L  wo^sti  R  ed.        1&  eurion  infra  erytifyn  L.       27  t:- 
irenio  ed.    |    t^olue  L.         30  eomitem  iiue  que  LR.         32  hunc 
habuidset  ed.   |    inpubes  L  -bis  R. 


AENEIDOS  V  487 

quit,  fait,  quae  quia  non  potest  aetas  ipsa  regi  per  sese, 
adiungitur  ei  custos  et  comes  qui  inpuberem  non  recedendo 
tueatur.  et  fidam  sic  faJtwr  ad  aurem:  facile  enim  ei  con- 
siliorum   suorum   secreta  fandebat    cui    securus   spem  iili 

6  commiserat.     vade  age  et  Ascanio,  si  iam  puerile  paratum 
cu/men  hdbet  secum   cmsumque  mstruxit  equorum,  ducaibh^ 
avo  turmas  et  sese  ostendat  in  a/rmis,  dic,  ait,    ipse  omnem 
longo  discedere  circo  vnfusum  popuHum  et  campos  iubet  esse 
patentis,      secreto    Aeneas   praeceperat    quid    fieret,    cum 

LO  Hpytiden  mitteret;  gratiora  enim  sunt  quae  ad  spectantium 
oculos  insperata  atque  inopinata  perveniunt.  ipse  tamen 
oninem  populum  iubet  de  medio  abscedere,  qui  se  passim 
longo  circi  spatio  infuderat,  ut  campi  vacuefacti  hominum 
coetibus   futuro    certamini    liberum    spatium    darent.     in- 

15  cedunt  pu^ri  pariterque  omte  ora  parentum  frenaiis  Vucent 
in    equis,    qtws   omnis    emdis    Trinacriae   mirata    fremitbbb 
Troiaeqm  iuventus,    ommbus  in  morem  tonsa  coma  pressa 
corona;  cornea   bina  fertmt  praefixa  hastUia  ferro,  pars 
levis  umero  pharetras,  it  pectore  summo  flexilis  obtorti  per 

io  coUum  circtUus  au/ri:  processerunt  pueri  ad  campum,  omnes 
equites  frenatis  equis  splendidi,  constituti  sub  parentum 
ociilis,  cum  ludis  ipsis  spectatores  interessent.  fremebat 
omnis  multitudo  populorum,  hoc  est  his  incedentibus  freme- 
bant  tam  Troiani  quam  etiam  Siculi.    cultus  eorum  dehinc 

S5  describitur:  omnes,  inquit,  attonsi  et  coronati,  bina  ferentes 
ferrata  hastilia  comeo  ligno,  alii  sagittas  umeris  phare- 
trasque  portantes,  et  usque  ad  sunmiam  pectoris  partem 
aureis  circulis  omati.  hoc  pariter  de  omnibus  dictum  est, 
dehinc  refert  diyisos  esse  per  turmas:  tres  equitum  numeroh^O 

80  turmae  ternique  vagantur  ductores,  puerl  bis  seni  quemque 


1  aetas  transpos.  ed.  |  ipsa  regi  per  sese  L  ».  p.  s.  r.  R  r.  per 
se  ipsam  ed.  3  e»  LB  om.  ed.  6  puerile  paratu  R  puer 
ille  paratus  L  ed.  6  cursumqu^e  LB  cursusque  ed.  et  omnea 
fere  Verg.  libri.  7  dicatit  L.  9  fie^-et  LB  fieri  deberet 

ed.         10  mittit  ed.         18  praefixo  ed.         24  etiam  om.  ed. 
27  ad  om.  ed.        ^8  pariter  LB  partim  ed.        29  numerum  L. 
ao  vacantur  L. 


488         DONATI  mTERPR.  VERG, 


Esecutu  agmine partUo  fidgent^  parihusque  maffhtris:  una  aoks  , 
iuvmum.    alio  loco  pueros  dicit,  alio  iuYenes,  sed  iuveues 
I    Toto  magiB  quam  vere  iuven^s:  ceterum  pueri  fiierant  aetatil 
P   Ascani  conparati     dnmt  quam  parm^s  twantf-m  nomm  att* 
b^breferens  PrlamuSf    iim    clara,   Polite,   progenies^    amtura  5 
Italos.  quem  Thracdus  alhis  portat  eqmis  hicolor  maculis, 
pfstigia  primi  aJba  pedis  frontemque  ostentans  anluns  albam : 
supra  generaliter  di^t  tris  turmarum  fuisse  ductores,  hic 
speciaiiter  singulos  DomiQat  signis  evidentioribus  monstrans. 
ex  bis  unum  Priamum  memoravit  fuisse ,   Priami  semoris  10 
avi  stii  nomine  nuncupatum,  equo  veetum  macuHs  discolo- 
ribus  et  album  colorera  primis  in  pedibus  et  fronte  gestante. 
alter  Aiffs,  gmm   unde  Atii  duxere  Latini:  altemm  dicit 
Atyn  nuncupatiim,  a  quo  multi  postea  Latini  hoc  DOnaiiie 
vocitati   sunt.     parvus  Atifs  pticroque  puer  dihetus    luh:  ts 
magBiim  enim  parit  adfectum  aetas  annomm  ratione  con- 
sirailis,    unde    hunc    diligebat    Ascanius    utpote     puerum^ 
570puer.     extrmnus  formaqm  ante  omnis  pulchtr  luhis;    hos' 
omnis  Sequebatur  Aseanius  non  merito,  sed  incedendi  ra- 
tione    posterior,    pulchrior    cunctis.      Sidonio    est    inveetus  so 
equo^  quem  eandida  Dido  €Fse  sui  dederat  monumentum  d 
pignus  amoris:  Ascanius,  iDquit,  equo  Sidonio  vehebatuTi 
buiLC  enim  el  Dido  contulerat  propter  sui  amoris  meritum 
ooDStituendum    et    diuturnara    puri    pectoris    dilectionem. 
candidam  Didonem  dixit  animo  potius,  non  corpore,  quae  ss 
cum  se  patris  eios  consideraret  uxorem,  non  odio  ut  pri- 
vignum  habuit,  sed  dilexit  ut  filium,  usque   adeo   ut  ad- 
fectum  quera  retinebat  mente  donis  et  muneribus  conpro- 
baret  haberetque  Ascanius  eius  amoris  monumentum  quae 
potuit  et   odi^se.     cetera   Trinacrii  pubes  senioris  Acestae  to 


4  mminavi  pro  nomm  avi  L.  b  rmis  pro  referefijn  E 

corr.  r.  6  italits  L.    \    albis  om.  L>  7  primi  K  prima 

contra  interpr.  L.         12  gestantem  LR  ed.  -te  nos,  16  f  h 

f.R  =  sunt  om.  edP  (cf*  450).    |    dilectos  L.  17  u^ute  LR 

corr.  r  ut  puta  ed.  23  ui  L  uim  R  ed.  sui  r  noa.  |  amoris 
LR  a.  et  ed.  25  ^  corpore  L  qtmm  c^  H  ed.  26  pater  R 
coiT.  r,  \  odio  LE  eum  e4. 


AENEIDOS  V  489 

fertur    rquis:    Troianos    ductores    specialiter    enumeravit, 
quando  ad  Siculos  ventum  est,  una  generalitate  conplexus 
est  omnig,  ut  ostenderet  eos  sub  Troianis  fuisse.    excipiunt  61& 
plausu  pavidos  gaudentque  tuentes  Dardanidae  veterumque 

5  agnoscmd  ora  parenium:  illi  quidem  pavebant  in  conspectu 
publico,  sed  hos  Troiani  reficiebant  plausibus  duplici  modo 
gaudentes,  quod  videbant  in  liberis  spem  et  in  ipsis  cer- 
nebant  parentum  similitudinem  propriorum.  postquam 
omnem  laeti  consessum  oculosque  suorum  Imtruvere  in  equis: 

10  cum  procederent,  pavor  eos  confuderat  f  incontentae  mul- 
titudinis  causa,  sed  postquam  acceptis  suorum  favoribus 
recreati  sunt,  considerato  consessu,  in  quo  alieni  non  fu- 
erant,  refecti  sunt.  signum  clamore  paratis  Epytidts  longe 
dedit  insonuitque  ftagdlo:  paratis  iam  signum  dedit  Epy- 

15  tides    clamore   et   flagello.      olli    disewrrere   pares    atque  580 
agmina  terni    diductis  solvere   choris:    agmen   alia    specie 
atque  ordinatione  conpositum  in  alios  sese  ordines  vertit, 
hoc  enim  faciendum  significaverat  Epytides.    atque  agmina 
temi  diductis  solvere  choris:  in   choros  solverunt  agmina 

20  id  est  in  partis.  rursusque  vocati  convertere  vias  infestaque 
tela  tulere:  alio  signo  accepto  mutati  sunt  in  alium  modum 
et  tulerunt  tela  infesta,  non  vere,  sed  ad  imaginem  veri- 
tatis  infesta.  quid  sit  convertere  vias  ipse  exponit:  inde, 
inquit,  alios  ineunt  cursm  cUiosque  recursus  adversis  spaiiis 

25  alternisque  orhibus  orUs  inpediu/nt,  id  est   miscent.    pu-  585 
gnaeque  dent  simulacra  sub  armis:  propter  imaginem  verae 
pugnae  dixit   supra  infestaque   tela  tulere,  infesta  scilicet 
aliis   in   vero    certamine,    non    ipsis    qui  ludicris  operam 
dabant.     et  nunc  terga  fuga  nudant,  nunc  spicula  vertunt 


2  una  LR  et  u.  edF.  10  incontentae  L  item,  sed  con 

expuncto  R  incontemptae  ed.  ingens  tantae  saspicor.  12  con- 
fensu  L  sensu  R  consessu  ed.  poBt.  15  clamore  flagello  L  cZ. 
flagelli  R  cl  et  flxngello  ed.  16  temi  (et  infra)  R  edl  temis 

(et  infra)  L  tema  edF.         19  solverunt  LR  -ere  ed.        24  ad- 
versis  L  altemis  R  in  adversis  corr.  ipse  vel  r.      27  tela  tulere 
infesta  LR  om.  ed.       29  ter  "&  terga  r  =  L.  |  pugna  L  pugno 
R  pro  fuga.  \  specula  L. 


90  DONATI  INTERPR.  VERG, 

fmfemi,  facta  pariter  nunc  pace  ferimiur]:  aliquaiido  si- 
miilata  fiiga  yertebaiitur  conversis  lentis  spiciJis  hoe  6si 
mollibus,  nudato  dorso  (hic  aniin  fugientibiis  mos  esi)j 
aliquando  facta  pace  remeabaut  concordes^  hoc  genus 
certamima  pjrrhicaiD  vocautT  ia  qua  ineat  verisimilis  ratioT  i 
sed  bellis  veris  et  proeliis  necessaria.  denique  quicquid 
illic  geritur  militari  artificio  proficit  et  aperto  certamiaL 
ecce  ipsi,  dum  ludunt,  faciem  imitati  aunt  belli  nunc  nu* 
dantes  terga  boc  est  velut  in  fugam  verai,  nunc  spiculfi 
exereutes,  uune  faeta  pace  in  concordiam  redeuntes-  in-u 
ducit  parabolam,  ut  ostendat  qua  subtilitate  quave  art^E^ 
pneri  in  ludicro  certamiae  et  iiiiaginaria  piigaa  ordinas 
duxerint  et  erprcsserint  veritatem,  firegerijit  flexus,  colie- 
gerint  orbis  et  ordines  rursum  Dumerumque  confuderint- 
ut  tpiondamf  inquit,  Creta  fertur  LahtfYinthus  in  alta  parie-  ii 

b%<itihus  tcxtum  caecis  Uer  atmpitmiqi4€  mille  i^iis  habuiss? 
dolunu  qua  signa  sequendi  frangeret  indepremus  et  inrmt- 
aibiUs  aror:  haut  aUier  Tmcrum  nati  vesiigia  cursu  inpe^ 
diuf^  texuntque  fugas  et  prodia  luda,  delphinum   simiks. 

h2bqui    per    maria    umida    nando    Carpathium    Z/ibi/cumqik  n 
sfcant  [hiduntque  per  imdasj:   et  propter  Labjrinthi  per- 
plexas  viamm  formas   et  propter  ludicrura   certamou  del-    I 
phinorum  similitudiuem  dedit;  nam  multiplices  ostenderant 
flexusj  ut  Labjrintbum  viderentur  imitati  et  delphtnoruiD 
laetitiam  demonstrarent,  quibus,  cum  in  tranqtiiilo  pelagi  is 
ludunt,  nilul  est  gratius,     hunc  morein  cursus  atque  haic 
certamina  ^>rimus  AscaniuSf  Longam  muris   cum   ctngeret 
Albam,   rettuUff    hoc  est  attulit,   ostendit   ac   docuit,   qm 

BOQpuer  ipse  mcdo,  sccum  quo  Troia  pubes;  Alhani  docuen 

1  infensi  ^  fei^mttir  deeet  in  LR,  aed  eiplicatur  fadd.  ei, 
ned  omiaso  partter  et  fmuntur  acribens).  2  de  Untiis  spiculis 
Don,   fabulatur  ad  7^  1G4  aberrana.  5   pyrrhicam    LR  ed, 

pyrrhica  ia  marg.  r  pyrrhithmi  Bcribendvmi  videtur,  B  s«i 

IjR  ed.  et  malim,  7  certamini  LR  -wc  ed.  14  r^ursum 

om.  edF.         17  frangeret  LR  falkret  ed.  |  indepremit^  E  ind^- 
praessus  L  indeprrhmms  ed,  18  vestigia   nati  cursns  E- 

21  I^untque  per  uvidm  deeat  in  LR^  ied  explicatur. 
2e  morem  LR  m.  hos  edF. 


AENEIDOS  V  491 

suos,  hinc  mcmma  porro  accepU  Boma  et  patrium  ser- 
vavit  honorem,  Troiaque  ntmc,  pueri  Troia/num  dicitur 
agmen:  tantum  certamen  illud  habuit  gratiae,  ut  ad 
posteros  quoque  et  per  Eomanum  genus  mitti  meruerit; 
s  nam  primus  Ascanius  quo  ad  tumulum  avi  sui  Anchisae 
genere  certaminis  lusit  censuit  revocandum,  cum  Albam 
cingeret  muris.  intellegitur  tunc  ludos  habuisse  propter 
laetitiam  conditae  civitatis;  per  murorum  enim  fabricam 
totam  ciyitatem  debemus   accipere.     quomodo   autem  ipse 

10  exhibuit,  sic  tenuerunt  Albani  et  consecratum  habuerunt 
piaculum  aestimantes,  si  hunc  quem  Ascanius  induxerat 
morem  praetermisissent.  nec  ipsi  tantum  qui  Ascanium 
viderant  curaverunt  esse  servandum,  sed  docuerunt  etiam 
suos:   tantumque   istius  memoria  valuit,   ut   ad  Bomanos 

15  atque  eorum  posteros  reverenda  observatione  transiret. 
denique  ne  origo  istius  ritus  saeculis  labentibus  interiret, 
cum  quotannis  ludus  ipse  replicatur,  Troia  dicitur  et 
Troianum  agmen  adseritur. 

Hac  celebrata  tenus  sando  certamina  patri,  hi/nc  primum 

:20  fortuna  fidem  mutata  novavit:  cum  hactenus  hoc  est  huc 
usque  fuissent  ludi  et  securo  cursu  res  Troianae  duceren- 
tur,  repente  mutata  fortuna  est  et,  ut  primo  fuerat,  effecta 
est  iterum  mala.  quomodo  talis  facta  sit  demonstratur : 
dum  variis  tumulo  refenmt  soUemnia  ludis,  Irim  de  caeJo  606 

^  misit  Saturnia  lum  Hiacam  ad  dassem  ventosque  adspirat 
eimti:  dum  omnes  intenti  ludorum  varietatibus  delectarentur 
et  exhiberent  sepulchro  soUenmia,  Irim  luno  demisit  ad 
terras  e  regionibus  caeli  ad  eam  litoris  partem  in  qua 
naves  tantum  fuerant  et  Troianorum  feminae.     ventosque 

zo  adspirat  eunti,  multa  movens  necdum  antiqutm  saturata 
dolorem:  Iris  natura  sua  velox  est,  huic,  quo  properantior 


1  8U08  L  paires  R.  12  ipse  L.  15  atque  eorum  L 

eorumque  B  r  =  L.  19  certamine  L.    |    hinc  LB,  hic  ed.  { 

verBum  608  ab  antecedentibuB  disiunxi  secundam   interpreta- 
tionem.       22  effecta  L  facta  R  effacta  r.       24  ludis  et  inw  L 

80  movens  LB  monens  ed.   |   saturata  L  exaiurata  B  e^' 
31  huic  B  hinc  L  ed.  |  properaUor  LB  ed. 


m.--^i       •;';«    ;.7-«'^   §*iHi-  }»ay  'fntKZ^r':  aliqiiando  si- 
— ■-:— E^   :rij^   ~-t!rtr:si^~:r  rrcssis  jeriis   spieulis  hoc  est 
~.  Ii-~:t     ruiiAa     zhes.     m.:   *2zii   fLpeiiibns  mos  est)^ 
-.ij^T::^;^.     i^^u.    lai:'*    r£i:ifiL:ik2.T    :o2>s:rdfs,     hoo   genoi 
-€r7..*'  "^^  :  -^TLirxji  ^iksjsl  h  :  Tifc  iz-fis:  Terisiinilis  ntii 
t-*    :n^  --r"^   -=:   -xri^.:^  zar-M-sshr^     ieniqne  qnioqiii> 
.- 11    j^r:r  n-iiair:  Aj^^mrrt:  zc:Ci:r,   fi  ai»erro  ceztaniiv. 
-■  -  J2S5.    ZZ2  _xirin."L  iiL::-?TL  iniiir  ni.i  r»eili  niinc  a 
.^:i-^  i=vi  IL«.  rsc  T-t:L:  :x   fLTLZL  reis:.  Eimc  spioc 
-jd~:.^.    iiLii:   ifc^^Tii  j*.'«J  II  ?:c:!C!r.rfc^  TMieiintes. 
.:L..ir  Tifc-i.:i*ufc2L     l:   .sreLiiT  :::*   szrrilfTaTe   quare  f 
:\>f!r.   .z    _i!i:i.T-:    T^rihir^ir  K    TTv&giLtriA  puima  oitE 

.-^::-   .Tr:i:?   fr    ictsi^i^  tltszil  -iinfrc^qiir  eonfiidc 
w   /*«/^f&/7fiw  II' :x:^  /~^5  -'Tv  Lilyn-f^ihyi^  t«  o/to  j 

.'..£.     '— .         -ir      "  "•-    rr^^.-r-wt*   «..;?,   r^Tijjw  cwr;?ii 

..4.       .  ,  •;    ..     -»..■>-.•■     "j.-yif:    i"'* :";.    d^.vhifinm  s 

,*    ■  :        ■  i"' "       : .;-_.  .r',f<w     Lih>jc 

■  ■'    i\  I     .    '    ■';■».    f:  rr:r:rr  Laovrintl 

-:...7     -.u"-:-   '.:~i^    •=:  7r:r:rr   Iji::r.;rL:    oertami 

■  :    ---  -_JL. -■-i--^n  iri::;  z^n  r::u'.::i'!:ovs  ostej 

.  .--i_-     -.T:_:L?rriLrfz:.   :::rc.:5.  oilii:  in  rranquillc 

--      _:_.  7«?:    ~itii5.     '•'■9}.    ut-rcm  cursas  atq 

•     „     -      -i...  ..-^  A>:-2»i  sy.  Z-:'f-^m   muris 

•■;■  .i      '  ~  ".■     i:.   r?:  ^zrzli:,  ost^ndit 

-    Vr.-li:-.-  ii  :.  i^*  ar-eiMT 
i-".     :  :i  ziirc   r    ryrr^w^Aa» 
r   ..:    .-'-iliz:        "   "  Of«^^ 
'.*  ^.^v         i7  ''.mpfret  LF 


.Jsi  .4 


LK  w.  Atw  ed^ 


lonz. 


/f.;*. 

'"V/'/--, 


'^::^^! 


^ 


^t^ 
*^r 

i    ^^£ 


"7  ^ 


l^- 


L 

n 


--"-i:a  -.-. 


"^^■«^te*^ 


'^.•:'-^- 
*•"•<*.> 


'^^^ 


un 
ac- 
^rat 

lOCO 

ippe 

inem 

eva- 

con- 

anonis 

ignara 

Ja  eius 

li   enim 

jbet,   ut 


c  edF. 

6  guatn- 

14  inprd- 

uor  ed. 

'  tisque  LR 

*)  hi  sint  cO' 

nos.   I   pro- 

'ti  no8  -Hlms 

t  m  le 


lemmj^^^ 


492  DONATl  mTERPR.  YEHG. 

facerct,  Yentos  addidit  Tueo;  vetus  enim  et  pertinax  roi- 
mica,  ne  occasionem  temporis  perderet  quo  aberajit  Tiri 
et  aderant  solae  muliereSj  mature  debuit  cogitata  perficere, 
rjuia  Troiani  ut  perfectis  rebus  iam  redituri  sperabantur 
ad  navis.  multa  moveDS:  multa  ipsa  aon  extra  causam  & 
positaj  sed  quae  negotio  ipsi  proficere  potuissent  iutelle- 
genda  sunt*  necdum  antiquum  saturata  dolorem;  ubique 
luno  Yergilio  displicet,  quia  per  tot  annos  periudeque 
yetus  inimica  tamquam  novas  inimicitias  gerebat.  uondunj, 
inquit,  saturata;  at  quando  id  fieret,  si  tot  poenis  ac  to 
tantis  temporibus  expleri  nequivit?  cogitaverat  auteni 
inceEdiiun  navium,  quarum  adminiculo  Cartbaginem  dimi- 
serant  Troes,  ut  ia  Sicilia  saltem  perditis  navigaudi  sub- 
sidiis  remanerent;  iioc  enfm  desiderabat  inpleri,  ut  Aeneas, 
fii  perire  non  posset ,  Italiam  saltem  non  teneret.  hanc  li 
consilii  sui  ftiisse  sententiam  ipsa  etiam  primo  libro  testata 
est,  cum  diceret  (38)  „nec  posse  Italia  Teucrorum  aver- 
tere  regem?"  illa  viam  celeram  per  mUle  coloribus  arcmi: 
non  per  mille  coloribus,  quoniam  vitium  est,  sed  ita:  illa 

610  viam  mille  coloribus  per  arcum  celerans.  nulli  visa  cifo  w 
decurrit  iramite  virgo:  cito  tramite  hoc  est  celeri  trans- 
itu:  usque  adeo  celeritas  fuit,  ut  nullus  vidisset  venien- 
tem.  desertosque  videt  portus  classcmque  relictam,  quod 
faciebat  ad  causam,  ut  omnes  viri  afuissent,  quibus 
contrarium  aliquid  suaderi  non  posset.  at  procul  in  sola  2& 
secretae  Troades  acta  amissum  Anchisen  flehant:  quamquam 
viri  abessent,  non  tamen  longe  a  navibus  separatae  in  acta 
considebant  feminae.  actam  dixit  secretam  litoris  partem. 
illic,  inquit,  constitutae  flebant  Anchisen  perditum.    cunctae- 

Q16  que  profimdum  pontum  aspecidbant  flentes:  heu  tot  vadai^ 


1  feceret  L  faceret  edl  fieret  R  edF.  3  et  aderant  R  et 

aberant  L.       4  ut  om.  R  ed.  add.r  =  L.       6  movens  R  monens 
L  ed.  10  t**  L  //ut  cum  ras.  R  exp.  r  at  nos,  temere  mut. 

ed.  I  id  fleret  LR  impUret  r  id  fieret  ed.         14  implere  edF. 
V)  saltem  italiam  R.  18   viacclerans  L.  21  virgo  finis 

lemmatis  in  LR  v.  611  add.  ed.       25  contrarius  LR  contra  ius 
OU  contrarium  r  ed.        28  acta  dixit  L. 


AENEIDOS  Y  493 

fessis  et  tantum  stiperesse  maris,  vox  omnihus  tma,  iirbem 
orant,  taedet  pelagi  perferre  laborem,  occasione  nocendi 
iuvabant  omnia:  primum  solitudo  loci,  tempus  quoque  quo 
aberant  viri,  persona  etiam  mulierum  quibus  facile  potuit 

5  persuaderi  quarumque  ingenium  leve  in  quamcumque  par- 
tem  duci  facilius  posset,  quodque  iam  cunctae  laboris  et 
pelagi  odio  ac  formidine  premebantur,  denique,  cum  ob 
aliam  causam  lacrimas  funderent,  dolentes  alienam  mortem 
de    suo    quoque    exitio   universae    cogitabant   respicientes 

10  altitudinem  pelagi  et  inmensae  navigationis  futura  discri- 
mina  ultra  quam  esse  possent  inmoderatius  aestimantes. 
non  enim  haec  inani  coniectura  metuebant,  quae  malorum 
praecedentium  magisterio  didicerant  quid  mali  esset  relicta 
securitate  terrae  ire  inprovide  in  elementum  quod  infidum 

15  homini,  quod  multiplici  discriminum  mole  cumulatum  esse 
constaret  quodque  detestandum  ac  non  inmerito  fugiendum 
suis  potius  exitus  quam  exemplis  didicerant  alienis.  trac- 
tatus  igitur  iste  mulierum  quoniam  usque  eo  processerat 
fixa  scilicet  et  definita  sententia,   ut  remanerent   in   loco 

20  atque  hic  incolendae  urbis  fabrica  proveniret  (odio  quippe 
his  fuerat  navigandi  tantummodo  cura  perpetua  nec  iinem 
inveniendi),  ecce  quanta  oportunitas  occurrit  volenti  eva- 
dere  contraria  ut  profuturum  putaretur  quod  esse  con- 
stabat  inimicum :  iam  volebant  quod  pro  voluntate  lunonis 

85  fuerat  necessarium.  ergo  inter  medias  sese  haut  ignara 
nocendi  conicit:  inter  medias  sese  conicit,  ut  verba  eius 
simul  circumfusae  omnes  audire  potuissent;  qui  enim 
plurimis   hominibus   locuturus   est   medius   esse    debet,   ut 


1 — 2  orbem  orat  LR.  2  occasione  LR  -nem  r  edF. 

3  solito  LR  -tudo  r  ed.  4  abeirant  LR  corr.  r  ed.  6  quam- 
que  L  qu^mqiuim  R  quumque  edF  qmdque  nos.  14  inpro- 
vide  in  eUmentum  R  inpr.  inclementum  L  per  aequor  ed. 
15  male  LR  woZe  ed.  17  trax^aiur  ed.  18  qm  usque  LR 
qiioniam  usque  eo  nos,  temere  locum  mut.  ed.  20  hi  sint  co- 
lendae  LR  hic  sine  c.  ed.  his  incolendae  r  hic  i.  nos.  |  pro- 
venirent  ed.  21  nec  om.  ed.  22  vohntes  LR  -ti  nos  -ttZm^ 
ed.  24  iam  LR  t.  enim  edF.  26  conicit  in  lemr 

interpr.  LR  coniedt  in  interpr.  ed. 


194  DONATl  INTERPR.  VEHG. 

omnibus  proTimus  esse  possit.  et  faciemque  deae  veskm^ 
^me  reponit,  fit  Bcroe  Tmarii  cmiunx  longaeva  lyofycl}, 
ju%  genus  et  quondam  nomefi  tmtique  fmssmt]:  firaus 
qnaesita  est  ad  fallendum:  si  enim  sciretur  qiiae  esset» 
"nlla  eam  ex  praeseutibus   feminis  autliret.     posita  igitur  ( 

ste  ac  deae  persona  facta  est  Beroe,   qnam    illae   nove- 
lant  quam  oobili  esset  ex  genere,  quauti  esset  meriti,  cuius 
Lior,    quantorum   fiitoruiii    mater,    quantae  sapientiae   per 
^etatem,    digna   omni  modo    quae  audiri   deberet,  si  quid 
torte   suadere   voluisset,      eu;    ste  Bardamdum  mediam  S€  lo 
nmiribus  infert:  iam  supra  dictum  est  quare  mediani,  bic    ^ 
(rero  mediara  dint  quasi  participem  causae,  hoc  est  uuam    | 
^x:  illis  quarum  fuit  tractatus  in  medio.     o  ^niserae,  qttas 
non  manus,  inquU,  Ackaica  hdlo  traxerit  ad  letum  patriae 
sub  moenihis,   o  gens  infeliXj    cui  te  sisiHo  forhma  re*er- ii 
i^at?  stpUma  post  Troiae  exddium  iam  iierUiur  aestas,  cum 
frefa,  cum  terras  omni^,  tot  inhospita  saxa  sideraq^ue  eniensae 
ferimur,  dum  per  mare  magnum  Italiam  sequimur  fugien- 
tem  et  volvimur  u/ndis:   ut  evaderemus,    inquit,   Achaicas 
manus,  ut  interitus  nostros  non  videret  Troia,  cum  caderet,  so 
ut  ossibus  nostris  occasus  patriae  non  faceret  sepulturam, 
non  illa  felicitas   fuit;    aestimari  hoc  inter  initia   potuit, 
antequam   nos   malorum    congeries    multiplicata    docuisset 
infelicitatem  potius  esse  quod  superstites  sumus,  quod  post 
tantorum  interitum  civium  poenis  potius  quam  commodis  »5 
reservamur.     intellegamus    tandem    quod    inter    initia    in- 
prudentes  omisimus  et  infelicitatis  nostrae  miserabilis  casus 
consilio    cautiore    tractemus;    deterior    miseras    peioribus 
fortuna    suppliciis    semper    esse    obnoxias    voluit,    contra 
certandum  est,  ut  illam,  si  non  resistendi  constantia,  velso 


i 


1  proximus  esse  posset  LR  possit  r  e.  pr.  possit  ed.  2  marii 
LR.  3  cui  —  fuissent  deest  in  LR,  sed  explicatur.  11  post 
infert  ex  sequ.  lemm.  omisere  quas  add.  LR,  sed  L  expunxit 
ipse  nec  habent  HOU  ed.  22  aestimari  LR  -anda  cum  prava 
distinctione  ed.    |    posuit  LR  ed.  potuit  nos.  25  commodis 

LR  incomm.  ed.        27  amisimus  R.       30  constantiae  LR  ed.  | 
'el  om.  ed. 


AENEIDOS  V  495 

remedio  superemus.  gens  nostra  mala  fatorum  sorte  pro- 
genita  omnis  est  adversis  destinata  suppliciis,  habuerunt 
aliquid  meriti  simul  interire  cum  patria,  noster  finis  ad- 
huc  usque  differtur,  ut  yanis  tormentorum  vicibus  adflictae 

6  perduremus.  nam  quis  erit  malorum  ipsorum  finis,  qui 
continuis  annorum  septem  spatiis  concludi  non  potuit? 
maria  onmia  et  uniyersae  terrarum  partes  cruciatus  nostros 
poenasque  testantur,  cum  Italiam  sequimur  semper,  quae 
fugit  aut  non  est.     hic  Eryds  fims  fraterni  cUque  hospes  630 

10  Acesfes:  qu4s  prohibet  muros  iacere  et  dare  civibus  wrbem? 
oportunum  prorsus  remanendi  tempus  est,  locus  volentibus 
congruit,  negari  non  potest  quod  fiierat  firatris,  Troiani  sunt 
harum  terrarum  incolae,  non  denegabunt  cives  necessariam 
civibus  sedem,  conyeniunt  omnia  commodis  nostris,  omit- 

15  tenda  non  est  tantae  expeditionis  occasio,  ne  quaesita 
posterius  reperiri  non  possit.  o  patria  et  rapti  nequicquam 
ex  hoste  penates:  o,  inquit,  patria,  quam  deseruimus  in- 
prudentes,  quid  profuit  penatis  deos  flammis  esse  sub- 
tractos?  ecce  nec  sibi  potuerunt  prodesse  nec  nobis.    quid 

«0  profuit  navibus  vectos,  quid  efPectos  comites  nobis?  errant 
ipsi  quoque  nec  suam  saltem  iniuriam  pellimt,  miseriae 
nostrae  nulUus  auxilium  sperant,  unum  superest,  ut  secutae 
consilium,  quod  vestris  sensibus  intimavero,  provideamus 
nobis  quiescendi  remedium.    dictura   quid  esset  necessario 

S5  faciendum  praemisit  et  haec,  ut  persuasionis  obtineret 
effectum:  ntUlane,  inquit,  iam  Troiae  dicentur  moenia? 
nusquam  Hectoreos  amnis  Xanthum  et  Simoenta  videbo? 
tantum,  inquit,  errandum  est  nobis,  ut,   cum   otium  non 


1  superamus  LR  ed.  post  hoc  aliquid  ezcidisse  falso  putat 
edF.         2  habuerunt  LR  habtterat7        8  aliquid  meriti  L  ali' 
quod  m.  R  locum  temere  mut.  ed.    |    interiri  LR  -re  ed. 
4  ut  —  6  perduramur  LR  ut  —  perduremus  r  an  et — perdura- 
mus?  6  perdu>camur  ed.  10  ^id  LR  edF,  sed  infra 

ad  V.  795  bis  laudator  quiSf  quod  interpretationi  magis  con- 
venire  videtur.  12  fratri  LR  fratris  ed.  16  expeti- 

tionis  LR   corr.  ed.  18  flammis  LR  c  flamma  edF. 

20  vectos  L  vectas  R  esse  add.  ed.  28  otium  bis  R  ut 

cum  0.  r  =  L. 


496  DONATI  INTERPIL  YEEG. 

auppetit,  nequeaiDus  reparare  perdita?  hiinc  adfectum  vidfi- 
tur  e&  occasioiie  duxisse,  quia  apud  Heleuuni  Troiani  et 
Troiam  viderant  et  Troiae  portas  agnoveranti  SiioOLm 
qaoque  et  Xauthum,  quae  conditoribus  Buis  solacium  da- 
bant,  si  nou  magnitudinej  vel  appellationibus  nominum.  & 
hoc  igitur  ista  doloribus  velut  propriis  iungit,  quod  non 
proveniente  otio  spes  nuila  subsiateret  etiam  ipsis  novaiidi 
quae  Heleuus  potuit.  nusquam  semel  positum  singulii 
debet  adiungi,  nt  sit  misquam  Hectoreos  anmis,  Dusquain 
Xanthum,  nusquam  Simoim  videbo.  narrat  iam  consiHum  lu 
suum  (et  buic  addit  auctoritatem  expositio  personae)  et 
se  aociam  facti  futuram  spondet,  ne  excusando  partis  suas 
635  alianmi  consensua  averteret:  [qum  agite  et  ntecum  hifmt^tas 
exurik  ^yup^ds].  agite  iam  quod  dico,  inquitj  et  mecimi 
navia  istas  conunodis  nostris  inimieas  iaceudite;  mala  quippe  Hi 
quae  patimur  puppium  nobis  incolumitas  nutrit,  ipsae  m- 
fausta,e  sunt,  ipsanmi  est  foi-tuna  detedor,  aboleudae  suat, 
ne  nos  ad  infeliciora  transvectent  qnibus  unJla  r^quieSr 
nullus  datus  est  portus.  hoc  faciondum  Cassandra  man' 
davit  et  monuit,  cum  quiescerem  dormiens,  parendum  esti» 
consiliis  eius,  quae  mihi  conplenda  commisit  et  inplendi 
substantiam  dedit.  hoc  est  quod  ait  dicens  nam  mifu 
Cassandrae  per  somnum  vatis  imago  ardentis  dare  visa 
faces:  hic  quaerite  Troiam,  hic  domus  est,  inquit,  vobis. 
a  persona  consilium  sumpsit  quae  vatis  adhibuit  nomen,  a  ss 
tempore  quo  dormienti  sibi  dictum  esse  mentita  est;  quippe 


1  videntur  LR  ed.  videtur  U  nos.  2eaLc*Rr==L 

ex  edFi ,  sed  cf.  v.  650  ducens  tempore.  3 — 4  simoim  quoque 
L  et  simoin  quoque  R.  4  sanctum  R.  5  ucZ  L  R  (cf.  v.  625) 
saltem  ed.  7  subsisteret  LR  extaret  ed.  11  expositio  per- 
sona  LR  -nae  r  exposita  persona  ed.       12  se  om.  LR  add.  ed. 

13  quin  — 14  puppis  non  habent  LR  ed.  addidi,  quia  ex- 
plicatur.        18  transiectent  LR  transvectent  nos  indu^cant  ed. 
23  vates  L.  24  vobis  lemmatis  finis  in  LR  iam  —  res  add. 

ed.,  sed  non  explicatur.  26  persona  LR  a  p.  x  personae  ed.  | 
sumpsit  LR  ed.  ad  ea  quae  sequuntur  a  tempore  etc.  non  vi- 
detur  quadrare  suum  fulsit  suspicor.  |  quae  L  R  cui  r  atque  ed. 

26  quo  LR  ed.  quod? 


constaret  falsitas  ex  eo,  si  alio  tempore  moi-tuara  diceret 
viBam  esse  vel  atiditam,  refert  iam  velut  raandati  sum- 
mam:  errat,  inqiiit,  vestri  tractatus  iatentio,  non  alia 
vol)is  qnam  kaec  terra  debetur,  frustra  adhuc  peregriEandi  , 

c  suscipitur  labor,  hie  quaerenda  est  Troia  ubi  Troiam  ^ 
reperti  sunt  cives.  quaerite  hoc  significat,  quia  quod  non 
qaaeritiur  non  potest  invemri:  ideo  hoc  posuit,  quod  potuit 
dici  quid,  si  non  invenietur?  contra  ait  hic  potest  quaesita 
consurgerej  hic  enim  vobis  est  domua.     o  eomiuoduni  eoH' 

m  silium  vatis,  o  civis  veDeranda  consultal  loquebatur  quid 
effici  conveniret  et  qua  via  posset  inpleri  non  dubia,  ut 
Eeri  solet^  sed  aperta  ratione  monstrabat,  videbatur  illa 
faces  mihi  flammantis  offerre,  ut  ostenderet  miseriis  nostris 
aliter   prospiei   ac  provideri   non   posse:    nec  tantis  mora 

16  prodigliSf  en  quattmr  arae  Ni^timOf  dem  ipse  faces  ani-  640 

mHmque  ministrat:  concurrunt  probamenta  fidei  et  veritatis 

suppkmenta  non  desunt^  inceadia  quippe  navium  cogitan* 

tibus  sacer  ignis  occurrit,     offert  aras  ipse  Neptunus  in- 

plendis  rebus  porrigendo  stibstantiam ;  nam  noatros  a  suis 

30  regnis  prohibet  atque  arcet  accessus.    iiat  ergo  cum  deomm 
voto  qnod  dicitur,  fiat  quod  vatis  tantae  praedixit  aucto-  , 
ritas  et  numina   praesentia   probaverunt.     haec  memorans 
prima  mfensum  vi  con^ipU  ignem  subiataque  prOQul  dextra 
emixa  coruscat  et  iacit:  nc  Troianorum  feminae  de  faciendo 

26  vel   non    faciendo   tractarent,   omnia   disputationis   incerta 

Ilris  praeveniens  ignem  prima,  dum  loqnitnr^  rapuit  simul 
et  misit.  suhitnm  enim  ae  repentinum  esse  debuerat  quod 
displieere  forsitac  potuit  et  obiectn  contradictionis  exeludi. 
arreetae  mefites  stupefaetaque  corda  Iliadttm:  stupuerat  hoc 
^  facto  universarum  mens.  hic  una  e^  muUiSf  quae  maxitna 
nattt,  Pi^rgo,  tot  Friami  natm^m  regia  nutrix:  dicturus645 
es  multis  solam  insidias  sensisse  dedit  ei  e%  aetatis  ma- 
turitate  prudentiam,  ut  autem  digna  videretur  quae  dcberet 
audiri,    nutrix,    inquit,   fuit  infinitomm   filiorum   Priami, 


3  &rrant  LR  n  exp.  L  II  man.  t;  Vi  oRette  ^^. 

2B  pfimo  R.  BO  e  midtis  ed. 


498  DOKATI  raTERPR.  VERG. 

qui  reges  esse  poasent,  si  Troianonmi  tbrtima  constitisset, 
mn^  inqiiitj  Beroe  mbis,  nmi  haec  Mhoeteia,  matres:  di^- 
putat  qiiid  de  illa  sentiret,  matrea,  iaquit,  noit  egt  ifita 
Beroe  nec  Rhoeteia  hoc  est  Cretensis,  potest  intellegi  et 
Bhoeti  filia.  e^  DorycU  emiunx:  si  non  erat  Beroe^  i 
qnomodo  dicit  est  Doryoli  coniunjt,  cuni  longe  absnrduni 
sit  eonfirmare  quod  negatum  videatur?  totum  negativTiiD 
est;  nam  quod  dixJt  non  est,  non  Bemel,  sed  per  omiii& 
intellegendum  egt  et  non  habebit  errorem,  ut  putetur  illa 
esse  et  nou  esse,  ut  sit  nou  est  Beroe  Tohis,  non  est  haecj) 
Rhoeteia,  matres,  non  est  Dorj  i  coniuui.  ©xpleta  deni- 
que  negantis  coniectura  incipit  suspicionis  suae  partis  fld- 
serere,  ut  adstraat  non  esse  ipsam  quae  putabatur  neqne 
hominem  esse,  sed  deam.  divmi  sifftm  decm-w  ardmtisqm 
micde  oculos,  qui  spirUus  iUi,  quis  indtm  vocisve  smvisM 
vel  gressus  mnti:  animum  percurrit  et  corpus,j  ut  uihil  ia 
ea  viderctur  esse  mortale.  quod  videtur,  inquit,  quod 
loquitur  quodque  ambulat  diyiuum  est  omne  neo  soB^t 
bomiuem  uec  borainem  moustrat.  addit  aliud  quod  noo 
050  es  conieetura,  sed  ex  veritate  deseenderat;  ait  euim  ipsat 
tgomet  dudum  Beroen  diffressa  reiiqm  aegramj  indiffnafitm, 
tali  qnod  sola  careret  munere  nec  meritos  Anchisae  inferrH 
k&nores:  magna  coufincatio;  ipsa  iuquit  et  adiecit  ego; 
duplicatio  enlm  faeit  meliorem  fidera,  cum  ea  quae  dietura 
est  non  ex  aliis  se  audisse,  sed  potius  vidisse  contenditjS 
dehinc  loquentis  verba  s^impsisse  auribus  et  scisse  quid 
dixerit.  his  ergo  copiose  quod  dieebat  adstruxit:  dudnm 
inquit  duceus  tempore  rationem,  hoc  est  ante  paululum 
aiguificaus,  ut  es  proiimitate  nulla  videretur  interveuisse 
causa  quae  memoriam  falleret,  item  a  persona,  ipsa  ego-» 
met;  persona  est  quod  etiam  Beroen  uomiuavit,  signa  per* 


2  thoetia  LR  rhoeteia  r.  5  rhotti  LR  -ei  ed.  6  longti 
L  longas  E  longe  r  om.  ed.  j  absurdum  liR  ed,  'i$^mum? 
15  qui  sp.  LR  quis  sp.  cd.  16  anim^tm  H.  18  quoque  h. 
22  aiiquod  LR  tali  qiiod  r.  |  merito  L.  J  inferat  LE  corr,  r. 
Sd  cum  ea  quae  LR  c.  aeque  edl  aeque  eaF.  26  scivisse  ed. 
28  tempore  LR  ed.  cf.  634  et  10,  63  a  t  r.       31  etiam  om.edF. 


I 


AENEIDOS  V  49» 

sonae  ipsiui^  ab  actu  quoque  monstraYit,  aegra,  inquit, 
fuit,  hoc  est  cruciabatur  animo  animoque  commovebatur; 
dicit  causam  aegritudinis  ipsius  et  commotionis  tali  quod 
t  sola  careret  munere  nec  merito  Anchisae  inferret  honores: 
•  6  dolebat  quod  non  obsequeretur  manibus  Anchisae  in  soUem- 
;  nibus  exhibendis.  haec  effata:  locuta  est  haec.  at  matres 
(     primo  ancipites  oculisque  malignis  ambiguae  spectare  rates:Q66 

primo,  ait,  ancipites,  primo  ambiguae,  primo  oculis  mali- 

;      gnis  rates   spectabant   hoc    est    oculis    suis    malas    animi 

1 10  cogitationes   demonstrantes.     sed   cum   dicit  primo    dubiis 

et  primo  incertis  et  malignis  primo,  hoc  ipsum  videndum 

est  quos  exitus  habeat  quove  eius  tendat  incertum:  miserum 

inter   amorem  praesentis   terrae   faUsque   vocantia   regnar 

tenebantur    amore   praesentis   terrae,    in    qua   sibi    otium 

15  spondebant  et  malorum  onmium  finem,   ubi   cum   civibus 

essent  futurae  habentes  requiem  sempitemam;  e  contrario 

tractabant  spem   fatis  volentibus  debitam.     hoc   fecit  se- 

quentis  consilii,   cum  dea  se  paribus  per  cadum  sustulii 

alis  ingentemque  fuga  secuit  sub  nuMbis  arcum:  adhuc  in 

so  incerto  sententiae  constitutas  Iris  dimisit  et  rediit  ad  cae- 

lum.     ttm  vero  aitonitae  monstris  actaeque  furore  concla-  660^ 

ma/nt:  attonitae,   id    est  sollicitiores   effectae   et  iam  non 

dubiae,  ac  furore  correptae  conclamant;  ut  iam  non  paucae, 

sed  universae  peccarent;  clamabant  et  alias  aliae,  scilicet 

96  quas  primus  furor  invaserat.     rapiwnique  focis  pemtraUbus^ 

ignem,  pars  spolia/nt  aras:  non  sufficiebat  furentibus  quod 


6  efferata  LR  effata  r.  9  expectabant  R.  |  animi  R  ani- 
mico  L  animo  ed.  18  satisque  L.  16  hahentes  LR  e^  habi- 
ttiTae  ed.  17 — 18  hoc  fuit  sequentis  consilii  LR  ed.:  intellecta 
haec  carent;  latere  ratus  quod  ad  lemma  transitam  faceret 
fecit  Bcripsi,  ut  sequentis  acc.  plur.  sit  cum  gen.  obi.  20  in- 
certum  R  corr.  r.  |  constituta  si  iris  dimisit  LR  constituta  se 
i.  d.  I  constii/utis  Iris  se  demisit  ed.  correxi  ita,  ut  dimisit  pro 
reliquit  positmn  putarem  cf.  v.608.  21  figura  R  furore  r  —  L. 
22  ide  L  id  estR  hoc  est  ed.  |  sollicitiopes  LR  solUciiae  ed.  I 
e/fecte  R  effecti  L.  |  etiam  LR  €^  iam  nos  et  etiam  ed.  23  aa 
R  ac  T.  24  et  alas  aJae  LR  (cum  spatio  post  alas  L)  alacres 
ed.        25  primw  LR  -mas  ed. 


500  DONAH  mTKRPR.  VERG. 


at  aiua,  ex  intetioiibiis  quoqtie  partibtis  ineendia 
nfdebaiit,  ut  fdtaro  aeeLm  imiite  geniis  criioiEium  iuiig^^ 
retor.  frondem  oc  virguiia  fmmqut  comciunt:  atque  nt 
eeler  seeleris  proveiiiret  effecftnSj  fomeiita  virgultoTQM  et 
frondium  oongerebaiit,  quae  mceosa  ardereat  &cile  et  fa-  i 
cilius  aecensa  eonsumereDt.  qimiitiim  autem  malum  ei 
frondfbuj  atqne  Tirgultis  in^etum  repeiite  sit  et  matiir? 
cumulatiim  sequentes  versus  osteudunt;  ait  eima  furU  in- 
miMw  Vidcanm  hahenis  iranstra  per  et  remas  ei  pidas 
i^dete  puppw:  translatioiLe  umus  est  diceudo  furit  Yulc&nu^iit 
iumissis  babems-,  aurigae  eoim,  ut  quadrigae  vehemeditifis 
currant^  relaxaut  freaos  et  habenaB  remittuot :  ignis  auteio, 
tamquam  habenanun  Laxameuta  sumpsisset,  ita  yirgultis 
adiutus  et  froudibus  et  remos  occupayit  et  traustra  atqu# 
ipsas  puppis  pleua  virtute  possedit.  il 

666  NunUm  Anchisae  ad  inmulmn  cmeosque  theatri  mcenm 
perfert  naim  Eunidm  et  ipsi  respmunt  atram  in  nintho 
voUiare  favUtam:  solet  nuntiis  plerumque  non  credi,  sed 
qnod  Buinelus  de  incendio  ua.vium  dixerat  tam  credibile 
ftiit,  ut  quod  Troiaui  auribus  su.mpserant  oculis  eviden-i 
tissime  probaretur,  cum  fumus  nubes  faceret  et  per  aera 
favLUa  ferretur.  primus  et  Ascanius,  mrsm  ut  laetui 
equesfrvi  ditcehatf  sic  acer  cqno  turbata  petivit  castra  nf€ 
exanimeni  possunt  retinerc  tnagistri:  efei  adhuc  puer  As- 
canius  fuit,  sensersit  taraen  quantura  raali  e^set  effectum:i 
quo  penuotus  ipse,  dum  re^  laetas  ageret  et  eqiiesto 
certameii  agitaretj  advolavit  ita  ut  equo  vebebatur,  ne^ 
eum  niagiidtri  agmiuis  retiuere  pottierunt;  tuit  enim  scelem 

670  inmanitate  exanirais  redditiis.     qui  furor  iste  novitsf  quc 
mmCf  quo  tmdiiis?  inquU.     hm  miserae  dves,  non  hostemnt 
inimicaqm   eastra   Ar^iimmf    vestras   spes   uriiis:    invactio 
inducta  sine  principiis;    sic   enim   procedere    debuit  ab  eo 

4  incehr  MceJeris  LR  cdm-  nc.  0  noa  scderc  seeleris  U  »ceIeriA 
H  ed.  6  ticcenaae  LR  corr.  ed.  11   inmensus   infra  tw- 

mensi^  LU^  tied  ad  v.  762  recte  inmisjiis  LR.  13  ita  LR  edl 
in  edF^  om.  ed.  post.  24  huc  LR  adkuc  corx.  ed.  22  qai 
LR  (pm  ed,  ct  Verg,  Ubri.        32  si  LR  sic  r  ed. 


AENEIDOS  V  601 

cuius  commodum  fuerat  interceptum.  factum,  inquit,  quod 
estis  adgressae,  quod  funestis  manibus  spem  vestram  tradi- 
distis  incendio,  insaniam  vestram,  cives,  amentiamque  testa- 
tur.  nullus  est  enim  nisi  satis  vehementerque  desipiens 
B  qui  rebus  suis  interitum  ferat.  ausus  huiusmodi  aut  de- 
mentis  esse  constat  aut  hostis.  denique  sic  magistro  furore 
peccatis,  ut  confidam  vos  navis  nostras  castra  arbitratas 
esse  Graiorum.  nostrum  est,  miserae,  quicquid  ardet  et 
flammat,  nostrum  est  quiequid  per  vestras  manus  inimicum 

10  consumit  incendium.  en  ego  vester  Ascanius:  vel  me,  in- 
quit,  Ascanium  vestrum  reiecto  furore  cognoscite,  non  sum 
alienus  a  causa  qui  loquor.  galeam  amte  pedes  proiecU 
inanem,  quam  ludo  indutus  belli  simulacra  ciebat:  sic  debuit 
agere    qui  a   furiosis    cupiebat    aguosci   nec    aliter   potuit 

15  exprimi  status  desipientium ;  si  enim  ulla  sanitas  fuisset, 
illum  et  in  galea  cognoscere  debuerunt.  et  proiecit  bene 
additum  est,  ut  perturbatio  loquentis  melius  possit  ad- 
verti;  exuit  galeam  et  quod  in  spectaculis  omatus  causa 
gerebat  abiecit.     accelerant  simul  Aeneas,  simul  agmina^l^ 

20  Teiicrum:  qui  equo  vehebatur  praecesserat  pemicitate  ani- 
malis  adiutus,  mox  iamen  Aeneas  et  ceteri  consecuti  sunt; 
omnis  enim  una  et  communis  calamitas  moverat.  ast 
Ulae  divcrsa  metu  per  Uiora  passim  diffugiu/nt  sUvasque  et 
sicubi    concava   furtim  saxa  peiunt:    quae   obiurgationem 

26  solius  Ascani  ferre  nequiverant  multo  magis  sperabant 
se  ipsius  Aeneae  multitudinisque  praesentiam  sustinere  non 
posse:  proinde  fugientes  petebant  diversa  in  quibus  latere 
potuissent,  scilicet  aut  abdita  litomm  aut  cava  saxomm 
aut    silvamm  devia   aut  summa   montium    aut  longinqua 

80  campomm.  piget  incepti  lucisque:  embescebant,  inquit, 
reprehendentes    ipsae    consilia   sua   et    factum   detestabile 


3  amentemque  R  corr.  r.  8  miseriae  LR  corr.  r. 

9  flammat  LR  uritur  ed.       18  quam  LR  qua  ed.  et  Verg.  libri. 
17  perturbatio  LR  pueri  turbatio  ed.  19  accelerant  LR 

-rat  ed.  et  Yerg.  libri  optimi.       28  causa  sa^xorum  LR  (ex  cof 
scucorum  archetypi?)  cava  8.  r  ed.         80  lucrisque  R  corr.  r» 
erubiscebant  L. 


DONATI  mTEELPB,  VEBa. 

iudicii  s  iEnitioiie  da.miiaBtes,  m  tantum  ut  ipsae  is 
Be  yiderc  protulisse  senteQtiam,  qaod  post  tam  nefarium 
seelus  iniii^uiie  carperent  lucem.  stwsque  mutaiae  agnoseufU: 
iam  coeperant  scelue  noase  quod  fecerant  etiam  auos  agnoscerB. 
e3ECUSsaguepectorc2tmo  f^f  ^successerat  etum  sanitas  imdeluao  i 
discesserat  noa  potuit  fortius  exprimi  sceLus  quod  Troia- 
norum  matres  admiserantf  nisi  ut  diceret  poeta  in  earom 
senBibos  lunonem  fuisse  praesentran;  sic  enim  ad  eius  ar- 
bitrium  faetum  est  quod  fuit  Troiams  adyersum,  quaai 
ipsa  luno  iu  interitu  i      '  curando    fuisset  operata.it 

680  sed    mn   idcirco   flt  ,  incmdia   viris    mdomiias 

posucre:  fugiebant  ^  sed  quid  ardenti  profuit 

classi,   cuiufi    adTrersa  ^^i^.  udo   sub   robore   PtiM 

stuppa  vofncns  iardum  /u?,*^,.„       •ktsque  carinas  est  mpor 
€i  toio  descmidit  eorpore  pe  enebat   ignis    viris   suas,ii 

sed  lignis  umidis  inpedieba Lquantum,    sic    tamen  ut 

ederet  occupata  et  correpta  co^^^meret,  nec  vires  hetmm 
infusaque  flumina  prosmit:  nec  vincebatur  illud  maiimi 
labore  atque  fortissima  opera  Troianorum,  cum  portarent 
aquam  et  aavibus  largissimam  infunderent,  flumiiia:!« 
cum  illic  non  essent  flumina  et  praesto  esset  mare,  fl.umiiia 
debemus  accipere  aquam  marinam  in  modum  flmmnum  I 
fasamj  copiosa  cnim  esse  debuerat,  ut  magoum  inceudium 

685  valeret  extinguere.  tmn  pius  Amieas  umeris  tibscindfri 
vestetn  aiiMlioque  tocare  deos  et  tendcre  palnias :  cum  videret  is 
Aeneas  auxHio  suorum  boc  est  humanis  nisibiis  contra 
tautaia  pemicieTn  navium  opem  conpeteutem  ferri  non  posse, 
tum  discissa  ab  umeris  veste,  quod  signum  fuit  doloris 
maKimi,  quoniam  pius  fuit  hoc  est  deonim  purissimias 
cultor,    superorum   numen   restiaguendo   incendio    supplioejli 

2  ^e  LR  sese  edF,       3  indig^iae  LE  ^ne  ed.  |  carpent  L. 
10  in  interitum  LR  ed.  in  deL  r  in  interitu  uob.        14  tardutn- 
que  R.  16  lignis  LR  i^nis  ed.  20  largissiinain  LR  ed, 

largissifm  rctracto  ad  antecedentia  fiutnina  u  fortasse  recte. 
M  abscendere  LR  corr.  r.  28  dissa  R  corr.  r.  30  super 

umerum  numen  L  supami  numinis  R  supsmum  numen  /  supe* 
rum  fi,  ed.  sxiperorum  n.  noa.  |  mppUcehB,  suppUci  x. 


AENEIDOS  V  503 

voce  poscebat  in  d.uxilium.    luppUer  omnipoiens,  si  nondum 
exosus  ad  unum  Troicmos,  si  quid  pietas  miiqua  Idbores 
respicU  humanos,  da  flanMiam  evadere  classi  nunc,  paier,  690 
et  tenms  Teucrum  res  eripe  leto:  conplexus  est  omnia  quae 

5  pro  malorum  necessitate  faerant  piostulanda;  tenuit  quippe 
quae  ad  inpetrandum  proficere  potuissent.  ait  igitur 
luppiter:  quod  si  esset  soluni)  sufficeret  illum  nominatum 
esse  qui  posset  auxiliari;  addidit  omnipotens:  qui  enim 
praestandi  habet   substantiam  valet   etiam  difficilia  atque 

10  ardua  rempvere.  restabat  ut  vellet;  non  enim  sufQciebat 
posse,  nisi  et  voluntas  accederet:  quapropter  addidit  si 
tamen  non  omnes  tibi  odio  sumus;  multi  enim  ipso  coni- 
vente  in  Troia  perierant.  idcirco  dixit  si  nondum  exosus  ad 
unum  Troianos:   quod  ait  ad  unum,   hoc   intellegi   debet: 

15  si  non  etiam  me  odisti  et  me  quoque  cum  cetens  infensus 
insequeris,  da  recedat  a  mea  classe  incendium.  addidit 
ad  commovendam  miserationem  egestatis  et  paupertatis 
angustias,  quae  nonnumquam  etiam  inimicorum  duritiam 
molliunt.     vet  tu  quod  superest  infesto  fulmine  morti,  si 

90  mereor,  dvmitte  ttiaque  hic  ohrue  dextra:  ecce  aperuit  quid 
sit  quod  dixit  si  nondum  exosus  ad  unum;  ait  enim  aut 
si  et  ego  non  mereor  vivere,  non  excrucier  malis,  peream 
semel  et  inteream  fulmine  tuo.  libenter  peream,  si  dex- 
tera   tua  mihi   contigerit   mori      vix  haec   ediderat,    cum 

96  effusis  imbribus  atra  tempestas  sine  more  furit  tonitruque 
tremiscmt  ardua  terrarum  et  campi,  ruit  aethere  toto  i/ur^  696 
bidus  imber  aqua  densisque  nigerrimus  austris  inplenturque 
super  puppes,  semusta  madescmt  robora,   restmctus  donec 
vapor  omnis  et  omnes  quaUuor  amissis  servatae   a  peste 

90  carvnae:  meritum  hoc  loco  poscentis  ostenditur  et  bene- 


3  poBt  'pater  sex  litterae  erasae  in  L  nihil  deest.       7  auf- 
ficerat  LR  suffecerat  r  ed.  8  addit  ed.  12  conveniente 

LB  ed.  conivente  ed.  post.  IQ  da  LR  da  ut  ed.  21  ex- 
cossus  B  excussus  L  (supra  exosus).  21 — 22  aut  si  et  LB,  si 
ed.  22  non  exctimei'  LR  da  ne  e.  ed.  \  nudis  LB  tot  m.  ed.  ' 
peream  LB  aed  potius  p.  ed.  23  peream  LB  peribo  ed. 

24  contingerit  L.        26  tremescunt  B  corr.  r  =  L. 


DONATI  mTERPE.  ¥ERG. 


iiun  plenum  eiuB  qui  de  poteiitia  maiore  ae  voliuiial 
studio&a  praestabat.  inliiiitiim,  lnqiui^  plnTiae  modum  m^ 
luppiter  navibus  Infndit  ardentibiis  atque  ita  illanim  ei^ 
tiDsit  incendia,  ut  cttrinis  oppleti^  ne  vapor  qnidem  irli- 
quua  Temaneret  perditis  igitur  quattuor,  qoas  ante  cae*  I 
leete  beueficium  abmmpseraut  fiammae,  omnes  hoe  ^t 
reUquae  liberatae  snut,  quantimi  Aeneae  mertdt  depr^ 
eatio,  cui  duo  sunt  praestita  quae  negotio  fuerant  necessari^ 
eeleritas  beneficii^  quia  qui<iquid  iiamma  possederit  mati 
consumit^  et  vis  pluviarum  maior  cum  tempestate  eoi 
moda,  quae  ipsas  pluvias  coiicitaYerat,  ut  incendii 
iorem  vim  extinguere  potuissentl 

700  At  pater  Aeneas  ccm^  eonmissus  aca^bo  jtunc  huc  « 
gentis,  nunc  Uluc  pcdorc  mirus  mutahai  versafis,  Sieuli 
resideret  arvis  oblitus  fatorum,  Italasne  capesseret  onisni 
haec  fuerant  in  deliberatione  Aeneae  constituta  et  tamea, 
sibi  contraria;  nam  talia  e  diverso  vemebaot  quae  coi 
funderent  aestuanteni.  unum  fuit  coopendiosum ,  qii< 
amissarum  navium  veniebat  ex  casu,  ut  in  Sicil 
cum  sociis  i-emaneret.  liuic  eonsilio  occurrebat  inei- 
pugnabilis  fatorum  necessitas,  quae  illum  trahebat  djA 
lialiam,  sed  eo  tendi  non  poterat  deficieute  uumero 
navium,  qui  universis  transvebendis  videbatur  esse  ne- 
cessarius.      ium    senior    AafMes,     unum     Tritonia    PaU^a 

705  quefH  docuit  muUaque  imignmi  redditit  arte,  iia^c  rtsponm  » 
dahai:  deliberantis  incertum  et  confusae  mentis  torbata 
consilia  instmebat  Nautes;  talis  enim  fuerat  qui  aetat^ 
pQtior  mereretur  audiri  et  quem  Pallas  fecisset  prudentein 
et  ad  sentiendmn  providendumque  reddidisset  aptissimiim> 
laudem  iBtiusmodi  praemittendo  iam  osteadit  ipsius  oon-» 
siliis  Aenean    instructum  occurrisse    pro   temporis    ratioTie 


l  carems  LE  armis  ed.         6  perditm  R.  r  — L,  |  qumstUt 
L  qumsanie  R  quas  ante  r  om.  ed.       6 — 6  caele^  heneficio  «d- 

6  absHmpBerant  —  hoc  est  om.  ed.  17  nam  ttgli  L  «ow* 

tali  R  nam  talia  r  ed.  19  namum  LR  n.  damnum  ed. 

36  deliberatis  LR  ddiberatimis  ed. 


AENEIDOS  V  505 

necessitatibus  suis.  haec  ergo  dabat  responsa  qnae  dicta- 
bat  adversorum  ratio:  vel  quae  portenderet  ira  magna 
deum  vd  quae  faiorum  posceret  ordo;  sciebat  enim  alia 
sequi  unumquemqne  non   debere,   ne   adversantibus   fatis, 

5  dum  nititur,  superetur.  speramus  ergo  istimi  daturum 
contra  casus  remedium  et  secuturuni  fatorum  cursum,  qui 
aliam  in  partem  perverti  non  potest.  isque  his  Aenean 
solatus  vodhus  inftt:  necesse  enim  fuerat  refici  consola- 
tionibus  aestuantem,  ut  audire  remedium  posset.    nate  dea, 

10  quo    fata   trahunt   retrahuntque  sequamur:   quicquid   cr?Y,  710 
superanda  omnis  fortuna  ferendo  est:  duas  sententias  dixit 
quae    actus   hominum   teneant,    quas  nisi   quis    sequatur, 
errabit  semper  nec  agendi  rationem  quam  commode  amplec- 
tatur  inveniet.     hae  quamquam  ad  Aeneae  causam  perti- 

15  nere  videantur,  tamen  sequendae  sunt  omnibus  quos  ad- 
versa  percusserint.  agimur  enim  fatis  et  sumus  idcirco 
alienae  potestati  subiecti:  proinde  sequi  necesse  est  quo 
quemque  fata  pertraxerint,  consentiendum  rursum,  si  ab 
eo  retraxerint  quo  primo  perduxerant.    quid  enim  prodesse 

80  poterit,  si  adversus  ea  oboriatur  reluctatio  quae  nitendo 
superari  non  possunt?  bene  posuit  trahunt  et  sequamur. 
qui  enim  sequentem  trahit  procul  dubio  ostenditur  fortior, 
unde  necesse  est  etiam  invitum  sequi  qui  potioribus  nisi- 
bus  superatur.     sequamur,   inquit,   quicquid  erit,  hoc  est 

»5  sive  trahant  sive  retrahant  fata.  haec  est  una  sententia 
quae  sequenda  est,  cum  fata  aut  volunt  aliquid  aut  no- 
lunt,  alia  vero  est  quae  adversus  mala  necessaria  est,  ut 
adversa  ferendo  potius  quam  resistendo  vincantur.  huic 
sententiae  et  Terentiana  (Andr.  2,  1,  5)  consentit  dicta  aliis 

10  verbis,  mente  tamen  eadem:  „quando",  inquit,  „non  potest 


2  et  qtioe  portenderet  LR  ed.    vel   quae  p.  ed.  post. 
3   ordo  om.  cum  spatio  quattuor  litterarum  L  sine  spatio  R 
vis  inseruit  r.  6  factorum  R  coir.  r.  7  hisque  his  LR. 

8  solatis  LR  corr.  r.        10  sequa  L  se  R  sequamur  r. 
16  factis  L.  20  poterit  R  -rint  L  -nmt  ed.  21  supera 

vit  R  -ri  r.   |  possunt  LR  ed.  possint  r.        29  terrentiana  Ll 
corr.  r. 


—  DONATI  INTERPR.  VERG. 


fieri  quod  to,  id  velis  quod  possif  *,  ipse  vero  Vergiliti 
aJio  loeo  (5,  21)  ^nec  oos  obniti  contrft  aec  tendere  taa- 
tina  snJl&ciiiius;  snperat  quoiiiam  fortiina^  sequainur  qna- 
que  vocat  flectamus  iter^^  post  consolativa  verba  coepit 
eonsiliiijii  dare  et  id  praeatruit  ne  eoutradictioiie  inpro-  ! 
betur;  est,  inqtdt,  Hbi  Dardanius  dit>ime  stirpis  AceMeSf 
hiinc  cape  cOfisUiis  sodum  et  coniunffe  volcniem:  hahemm 
liic,  inquit,  Acesten  Dardanium:  proinde,  qnia  noster  eatf 
non  relnctabitur,  volet  qnicquid  te  viderit  velle.  daturus 
consiliuiu  muniit  etiam  iUam  partem  qua  dici  potuiti* 
quid,  si  quae  volumus  respuat  qui  Telle  aat  nolle  habet 
in  sua  potestate?  huic,  ut  diximus,  occurrit  uecessaiils 
adsertioBibus  et  incipit  ipsum  consilium  dicere.  iunge, 
inquit,  tractatibus  tuis  eius  conflilia  et  consettsuin  mU 
omnia  retine.  hoc  quippe  agendum  primitus  fnit,  ut  hfl-ii 
beret  ille  suscipiendi  voluntatem;  nolenti  enim  &ustra  iu- 
sinuarentur  cetera.  huic  trade  amisfiis  sitperant  qui  mvi- 
bus:  non  enim  oportutt  inpoiii  uavibus  plos  quam  poter&nt 
ferre.  ecce  unum  consLlium  in  tanta  necessitate  probabilfi, 
subiungit  aliud:  et  qms  pertaesum  magni  inceptt  rcrHmqm^ 
tuarum  est:  nonnulli  sunt,  inquit,  qui  nolunt  ulterins 
tendere  quibusque  labor  taedio  est  aut  qui  eommoda  tua 
715  Bon  libenter  attendunt  et  glorias  non  curant.  Imgaevosgpt 
scnes  ac  fessas  acquore  matres:  sequenti  loco  posuit  eos 
qui,  etiamsi  Lre  vellent,  non  possent  laborem  perferre  et« 
frustra  ducerentur,  senes  scilicet  atque  anus,  quibns  viciua 
mors  esset  et^  ai  iis  contigisset  Tivere^  per  aetatis  defectmn 

1  vd  hia  L  veUis  R  velis  r,  |  ipsi  vero  eHim  L  —  giUu^  B 

ipse  vero  virgiUus  r  vero  om.  ed.  2  loco  LR  /.  dui;it  ed.  i 

nona,s  LR  nan  nos  r  nec  7ios  nos.  |  obnitit  transtendere  LR  £»fr- 
niti  tontra  nec  tendere  nos:    nee  nos  —  sufficimm   om.  ed. 
3  suptret  L  mperant  R.       4  fleetamns  LR  v.  21  veHamus^  ergo 
hic  ex  memoria  Bcrip&it,  b  praestruit  L  praestuit  E  prae- 

stitit  ed.  I  nee  crmtradietimiem  L.  6  inquit  om.  ©d.  7  cm- 
sHii  edF,  |  socios  L  R  -um  r.  9  vtderet  L  E  corr.  r.  16  rtiint 
LE  ed.  obtine  expectes.       16  insuarentut  R  i^^imarent  L  corr,  wi 

19  eece  unuin  L  E  ed.  po:ft  interpoi,  r.       23  gloriam  ed. 
35  ^cire  \i)X  si  r  si  ire  ed.         27  his  LE  ed.  iis  nos. 


AENEIDOS  V  507 

condituro  noyam  sedem  auxiliari  nequirent.  et  quicquid 
iecum  mvdHdtm  metuensque  pericH  est  ddigei  bene  sub 
generalitate  coUigit  alia  bominum  genera  et  quoscumque, 
inquit,  alios  invalidos  scis;  ipsi  sunt  yitiosis  corporibus 
5  et  qui  pericula  metuerint;  tales  enim  nihil  faciunt  et 
aliorum  etiam  viris  et  audaciam  &angunt.  hos  omnis  censuit 
deligendos  non  probando,  sed  reprobando:  deligendos  ergo, 
hoc  est  separandos;  alias  enim  deligere  est  meliores  dis- 
cemere.    et  his  habeant  tetris  sine  moenia  fessi:  cum  haec 

10  hominum  genera  separaveris,  permitte  remaneant  et  in  his 
terris  habeant  civitatem.  urbem  appelldbtmt  permisso  no- 
mine  Acestam:  ipsamque  civitatem  Acestam  vocent  ipso 
Aceste  nomen  commodante. 

Talibus  incensus  didis  senioris  amid  ttm  vero  in  curas  720 

15  ammo  diducitur  omnis  et  nox  atra  polum  bigis  suibvecta 
tenebat:  consiliis  accedentibus  Nautis  tum  magis  Aeneae 
cogitationes  augmentis  potioribus  cumulatae  sunt;  monita 
enim  necessitas  cogebat  efficere,  sed  sceleratum  videbatur 
dimittere  socios,  cum  quibus  tantum  faerat  laboratum.    in 

90  his  igitur  cogitationibus  positum  repperit  nox,  quae  cu- 
rarum  omnium  fomes  est  et  nutrix.  sed  cum  necessitate 
naturae  aeger  licet  sauciusque  dormisset,  visa  dehinc  cado 
facies  delapsa  parentis  Anchisae  subito  talis  effundere  voces: 
ecce  et  hic  adserit   poeta  Anchisen   non    esse   mortuum, 

96  sed  translatum  ad  superos;  si  enim  mortuum  vellet  dicere, 
adsereret  eum  ab  inferis  extitisse.  yenisse  ergo  e  summo 
visus  est  et  talibus  verbis  cogitationes  aestuantis  fili  sol- 
visse.  quod  de  caelo  dixit  poeta  yisum  Anchisen  venisse, 
pro  nuntio  fuit;  dicturus  est  enim  ipse  Anchises  „imperio 


2  metttens  LR  metuemque  r  -ve  ed.         4  ipsi  sunt  vitiosis 
LB  qui  8.  infirmis  edF  (cf.  683).       5  metuunt  ed.       11  nomi- 
num  R  -ne  r.        16  animum  ed.  |  deducitur  L.  |  subiecta  LR. 
16  nautis  L  nauti  R  Nautae  ed.  17   cogitationibm  R 

-nes  r.  I  ctmmaUxtae  L  acunmolcUae  R  cumolatae  r.  |  monitionis 
ed.  22  sauciusque  LR  lassusque  ed.  26  extitisse  LR  ve^ 
nisse  ed.  21  ex  talibus  B  et  t.  r.  29  Anchises  LR  A,  dic 
turus  propter  falsam  antecedentium  distinctionem  ed. 


508  DONATI  INTERPR.  VERG, 

lovia  huc  venio",  ut  ab  eo   Tuissiiin  credi  potuisset.     natf 
726  fmhi  vita  qumdam^  dum  vUa  manehai^  care  magis,    mtif 
Iliaeis  fxerciie  faiis:  prmcipia  ex  persont*  patris  adposita 
blanda  et  religiosa  et  quae  post  mortem  quoque  pietatem 
debitam  ttjstarentur:  Tult  enim  filium  labores  omiiis  patriae  k 
potius  fato  fiustinere  quam  suo  et  ipsius  adkuc  infortunia 
perdurare,     hoc  ideo  dicebat,  ut  cogitantis  aestus  abrum- 
peret  et  revera  Ilium  fatali  ratione  perisse  firmaret,  Aenean 
vero  cogi  in  alia,  sed  in  infiDitum  modum  longe  mdiora. 
impprio  loiis  kue  veniQ :  ut  praet^r  amorem  patrium  osten'  ti 
deret   se   iubentis   lovis   aucton    fce    directum,    quo   sciret 
Aeneas  tieri  debere  quod.  esset      ?  dicturus.     qui  dasBihts 
i^em  depulit:  audiendus  est,  inc  ut,   cuius   in    Hberation^ 
naYium  sensisti  beneficium*     et  i  lelo  fandem  miseratnB  ah 
aito  est:   oontemnendus  non   est  noc  vel    maxime  temporeii 
quo  noster  fautor  esse  coepit  et  ex  inimico  tandein  faetus 
est   mitis.     camUil^  pare   quae  nune  piddterrinm   NauifS 
dat  setiior:  eece  ipsum  Nauteii  vult  uon  himiana  voluntate, 
sed  Tovis  id  quod  prudenter  senserat   protulisse   et  ipsiiin    i 
Aenean    a  culpa   omni   relinquendorum    in    aliena   regionti 
socionmi   evidenter   exeusatj    suadeutibus    enim    Naute  et 
patre  suo  et  ipso  love  iubente  facere  eogebatur  qnod  int^r 
730  initia  dubitaverat.     lectos  iuvefics,  fortissima    corda  dfftr 
in   Itiduwt:   diio   sunt  quae  speetautur^   cum    iuveDlus  ad 
bellicuni  eertamen    eligitur,    eorporis    babitudo    et    animiiil 
liber   omni   terrore.     haec   pater    fiHo   cnranda    mandabit 
addens  ad  cousilium  Nautis  quod  ftierat  pro   caiisae  com* 
modo  neeessarium,    nee  tamen    €a   plasi   qua    Nautes;  iBe 
euim  eiiumeravit  qui  essent  reliuquendi,  hic  de  ipsa  parte 
eontieuit  et  disit  quales  essent   ducendi     si  consideremus  i 
taiiicTi  horuni  Mentem,  unum   atque  idem  invenientur  de 
disse  consilium;  qui  enim   persuasit  relinquendos  inbellis. 


l  ah  ip»o  ed.  T  coffitatis  R  coffifatus  r.  9  imfiniittm 

motitim  ioH^f  LR   in   i.  m.  l.  t  in  ionqt  ed.  li  timciorita- 

tem  h.         16  €t  QTu.  e4.         \^  fcc^  LR  reet  tt  ed^  tO  rrU- 

0OHe  R.  16  cib  oiHBi  ^^,        "^^  *^  1^«*^  ^^S^  'LR  pmrte  pr» 

phm  guspicatur  t  tadtm  tm^vkmX  %*<w  ^. 


AENEIDOS  y 


509 


Titiosos  et  timidos  hoc  sensit,  ut  fortes  soli  dticerentnr, 
rarsum  qtii  dixit  lectos  iavenes  esse  deligendos  et  solos 
ad  Italiam  ducendos  procul  dubio  quid.  de  inntilibus  sen* 
sisset    ostendit.      ergo    pulchra    loquentium    varietas^    sed 

I  tamen  nna  sententia.  incipit  rationem  praestare  consilii 
sui,  quod  est  in  persuasionibus  summum;  sic  enim  melior 
effectus  proveiiit,  si  auditor  commodura  propriura  iu  ipsa 
disputationc  persuasoris  a<lveTtat.  gens,  inquit,  dura,  hoc 
naturae  est,  aique  aspera  oidtu^  hoc  morum^  debellanda  tibi 

I  Laiio  cst:  in  expressione  naturae  Italae  gentis  et  morum 
nODnihil  potuit  esse  terrords,  sed  reficit  audientem  dicendo 
debellanda  tibi  est;  osteadit  quippe  futuram  esse  victoriam. 
Italia,  inquit,  feroces  populos  habet,  domanda  tibi  est  duro 
conflietu  bellorura,  fortis  eo  duceEda  est  iuvenura  mauus, 

f  snperfluis  quid  opus  est  pugnaturo,  qui  nec  sibi  prodesse 
nec  tnis  commodis  possint?  coirfirraata  hli  seatentia  et 
remotis  omnibus  quae  cogitantis  aniaium  distrabebant  dat 
fiHo  mandata,  ut  sciret  quae  essent  curauda  et  antequam 
videret  Italiam;    Ditis  tamen  aiHe  infemas  accede  domm: 

\  ecce  imum  inpossibile ,  addidit  et  Av^rna  ptr  oUa  mn- 
gressm  pete^  naie,  mem,  scilicet  quod  evidenter  vivus 
inplere  nou  poseet.  hoc  loco  poeta  mortuiim  dicit  Au- 
chisen  et  apud  inferos  degere,  quem  supra  e  caeli  regi- 
onibus  adseruit  lapsum.     sed  illud  pro  persona  dormientis 

►  Aetieae  bene  dictum  est,  quod  de  caelo  venisset  Aiichises; 
hoc  enira  visura  est  soporato  et  est  ductus  errore  dor- 
mientis:  ipse  tameo  mortuum  se  adseruit,  ne  faUeret  iilium^ 
qui  debuit  veris  tnsinuationibus  edoceri.  tamen  iu  ipsa 
tnorte    additur   plurimum   meritis    eius,    cura   dicitur   mn 

\  me  mpia   namque   Tariara  hahent   triatesve   umbrae,    sed 


1  semit  LE  feeit  ed.  :i  de  inutilibus  B  dein  utilius  L 

titUht^  ed.  7  1«  ipsa  RO  in  fus  ml  L  in  his  a  HU  ed. 

0—10  lif/i  Miortm  Lli  corr.  r.  12  tibi  eM  h%  esi  om.  ed. 

17  distruebant  R  corr.  r  ^  L.        19  accedomon  11.        ^6  su- 
perato  LR  ed.  soporato  r  nOB.     |    e$i  dudos  LR  «st  dMudAHA  ^^ 
esi  dictutn^)  nos  aedticto  ed,  30  priscesve  \i  pTkVjafiOfe  "^  ^!t\- 

^s&iwi^  r  trisiesgae  ed. 


^^ 


^^ 


510  DONATI  INTERPR.  YERG, 


736  amoena  piorimi  coneliia  Elysiumque  colo.  [huc  casta  Sib^Ua 
nigrarum  mttlto  pecudtim  te  sanguine  ducet,  ttim  ^enua 
omne  tuum  et  quae  dentur  momia  discesj  nec  tibij  aitj 
borreseat  quo(3  accessurus  sis  ubi  sunt  scdes  infemae,  non 
Bum  sceleratis  admixtus  nee  Tartarus  me  habet  nec  ombr&e  i 
trifltes*  umbrae  trist^s  intellegi  possunt  non  boniinuin^ 
sed  loci  tenebrae.  sed  amoena  piorum  coucilia  Elysiumqiie 
colo:  ioveExes  me,  inquitT  in  Elysiis  campis,  qul  pioa  habent 
et  praecipnomm  religiosa  concilia.  quis  noa  horreret  ad 
inferos  pergere,  ad  mortuos,  ad  umbraSj  ad  tenebras?  tumii 
genias  omne  toum  et  quae  dentur  moenia  disces:  idcirco 
aliqua  illic  laeta  proposnit  addens  nou  iniructuosom  fore, 
si  hoc  fecisset;  nam  visunas  erat  patrem,  consideratunia 
geuus  t^oum,  agiiiturus  quae  terrae,  quae  moenia  et  quae 
gloriae  deberentur  et  qui  futori  essent  posteri.  suij  ut  bisis 
commodis  invitatus  tantam  mandatorum  molam  aequi^ 
animis  ferret.  et  qniK  potuit  dici  quomodo  vado  ad  m- 
possibiJia  et  ad  incognita?  ipse  oltro  instmxit  nescientem: 
huc,  inquit,  casta  Sibylla  nigrarum  multo  pecudum  te 
sanguine  ducet,  ut  illa  monstraret  incognita  cui  nihil  esses» 
constabat  occultum.  iamque  vale:  quod  ait  iamque  vale, 
vult  ostendere  abscessum  suum  temporis  neeessitate  con- 
pelli.  denique  torquet,  [inquit,]  medios  nox  umida  cursus 
et  me  saevus  equis  oriens  adflavit  a/nhelis:  non  enim  sini- 
tur  mortuus  loqui  cum  vivis,  cum  sol  fuerit  exortus.  ei» 
hac  occasione  etiam  illud  Vergilius  docet  qua  hora  noctis 

1 — 8  lemma  supplevi  eadem  ratione  ductuB  qua  1,  26. 
3  necuhi  L  idem  in  nec  ibi  abrasum  R  nec  tibi  nos  (cf.  1,  720 
et  4,  20)  nec  ed.      4  horrescat  R  -iscat  L  horrescas  ed.       7  loci 
L  luci  R.  10  tum  L  tunc  R.  11  quid  pro  quae  LR. 

10  tum  —  11   disces  poBt  proposuit  tranBponendum  puto,  quia 
idcirco  ad  quis  non  —  tenebras  respicit.      14  suum  LU  s.  et  ed. 

16  glorias  LR  gl.  sibi  ed.  16 — 17  a£qu^  animo  ed. 

19  sybilla  L  sibilla  R.  |  nigrantum  ed.       21  ait  LR  dicit  ed.  \ 
iam  LR  iamque  ed.  22  vult  ostendere^  ut  videtur,  sed  in- 

certum  in  rasura  L  ed.  valet  ostendere  R.        23  denique  torquet 
LR  d,  inquit  t.  ed.  d.  t.  inquit  noB.         26  mortuis  L  ed.  iwor- 

V 

uis  R.  I  cum  vivis  om.  ed. 


AENEroOS  V  511 

solis  cursus  ad  eum  finem  yeniat  unde  incipit  in  alium 
tendere,  ut  reparet  diem;  bic  enim  dicitur  temporis  modus 
qui  mortuos  remeare  conpellit.  saevum  orientem  bene  po- 
suit  ex  persona  patris,  quoniam  caeli  cursus  invitum  se- 

5  parabat  a  filio.  ex  eo  vero  collectum  est  solem  medio 
noctis  exortum,  quod  hunc  gallorum  cantus  nimtiare  di- 
cantur.  non  boc  tantum  loco  saevus  dictus  est  oriens; 
nam  et  illic  inimica  dicta  est  lux  ubi  tenebrarum  sufira- 
gium  proderat  (9,  355)  „absistamus,  ait,  nam  lux  inimica 

10  propinquat",  non  omnibus  inimica,  sed  illis  solis  quos  lux 
fuerat  proditura.     dixercU   et   tenuis  fugit  ceu  fumus  in  740 
auras:  nibil  est  enim  celerius  fhmo,*cum  liberum  babuerit 
in  auras  ascensum.    Aeneas  quo  deinde  ruis?  quo  proripis? 
inqmt,  quem  fugis?   aut  quis  te  nostris  conplexihus  arcet? 

15  boc,  ait,  non  est,  pater,  abire,  sed  fugere.  quo  recessurus 
te  proripis  ?  vel  quis  est  iste  tam  durus  qui  te  ab  amplexi- 
bus  fili  discemit?  haec  memora/ns  dnerem  et  sopitos  sus- 
dtat  ignis:  verbis  iuncta  sunt  facta,  ut  sine  mora  sollem- 
nitatis  ritus  debitus  sequeretur  abeuntem.    non  expectavit 

80  lucem,  sed  noctis  tempore  ignem  obrutimi  et  commendatum 
cineribus  excitavit.     Pergamemnque  larem   et  canae  pene^ 
tralia  Vestae:   ipsi    sunt   quos    incendio  patriae  liberatos 
secum  Aeneas  devota  mente  portabat.     farre  pio  et  plena  746 
supplex  veneratur  acerra:  ergo  haec  propitiabat  farre  et 

8&  ture  copioso ,  utpote  quod  ex  plena  acerra  proferebatur, 
aceiTae  dicuntur,  quae  turi  condendo  ac  servando  deser- 
viunt  et  ad  templa  deferuntur,  cum  necessitas  fuerit. 

Exkmplo  sodos  primumque  arcessit  Acesten  et  lovis 
imperium  et  cari  praecepta  parentis  edocet  et  quae  nunc 

80  OMimo  smtentia  constet:  magna  narrandi  celeritas:  vidit, 
inquit,  Acesten  primum,  dehinc  socios,  indicavit  quid 
Iuppit«r  Ancbise  perferente  praecepisset,  quid  ipse  Ancbises 


2  hic  est  LR  hic  enim  nos  hoc  est  ed.  3  mortuis  LR 

corr.  ed.  6  exhorta  L  exhortam  B  exortum  r  ed.  S  et 

illic  L  ed.  et  om.  R.        17  discernit  LR  separet  ed.        24  cuier- 
rua  R  corr.  r.        26  turis  pro  turi  L.        28  ex  iovis  L. 


512  BONATI  INTERPR.  YEttG. 


inandasset^  totum  strictim  transiit^  ne  eandem  rem  bis 
diceret,  et  quid  sibi  plaeeret  indicavit.  qaid  esse  potuit 
nisi  quod  superiora  maiidata  continebant?  hani  morn 
cotisUiis  7iec  imsa  n^aisat  Acestes:  AcesteSi  ne  eontra  iuasa 
divina  faceret   aut   contra   uecessitatem   Bnorum^    nibil  en  \ 

750  his  quae  conperit  recusavit.  trausciibmit  urM  fnatre^ 
popiilumfim  mlmim  dcpomifii,  anhnm  nU  ma^nae  laadis 
effmtisi  deputabaDt  mulieres  futurae  nrbi  et  populum 
nullam  gloriam  requirentem,  in  appellatione  populi  et 
aetates  nuxiae  sunt  et  seKus  et  merita.  ipsi  transtra  no- 
fyant,  naTigaturi  scilicet.  flummis  ambcsa  repommt  robom 
nauiffm,  aptani  remosque  rudmiisqui'  exiffm  nmnerOf  scrf 
tielh  vivida  virtus:  ipsi  exigui  numero,  sed  qui  essejat 
bellis  aptissimi  novabaEt  transtra  et  remos.  quouiam  supra 
dixit  (662)  „furit  iniuisBis  Vulcanus  babenis  traustra  pen| 
et  remos",  idcirco  bie  diiit  traustra  novant,  uavigiis  aptanfe 
remos.  dixit  etiam  fnnis  reparari,  quia  ait  (663)  .jPt 
pictas  abiete  puppis",  non  enim  sola  arserant  tmnstra  aut 
remi  tantummodo,  cum  in  illo  incendio  multa  eodem  casu 

755  consumpta  constaret.  interea  Aeneas  urhem  designat  aratro:  n 
ut  fit  cum  civitates  novae  conduntur,  aratro  separatur 
spatium  moeuibus  publicis  privatisque  necessarium.  sorti- 
turque  domos:  voto  futurae  civitatis  domos  dixit,  non  quae 
iam  essent,  sed  quae  disponebantur  ut  surgerent.  dabantor 
autem  de  soiie  propter  locorum  differentiam.  hoc  Iliumis> 
ct  haec  loca  Troiam  esse  iuhet:  iUud  interea  oume  quod 
amplectebatur  dispositio  Ilium  dici  voluit  et  Troiam. 
gaudet  regno  Troianu^  Acestes:  bonum  studium  egregii 
civis  expressit,  qui  non  tantum  non  invidit  in  regno  suo 
hoc  fieri,  verum  etiam  laetabatur.    hic  et  meritum  Aeneae  so 


1  nec  eandem  L  nec  eadem  R  ne  eandem  r  ed.  7  nihU 

LR  ih  exp.  r.       8  verhi  pro  urhi  L.       11  navigaturi  LR  navi- 
gandi  causa  ed.    |    flammis  LR  flammisque  ed.  17 — 18  et 

pictas  ahiete  R  et  pigia  ahiecte  L  et  pingit  ahiete  ed.       20  con- 
sumpta  om.  ed.    |    constaret  R  conmitaret  L  commutaret  ©d. 
21  cum  fit  LB,  ut  f.  L  II  man.  ed.  deletum  vult  r.  |  separatur 
H  designatur  ed.        25  hoc  ilium  LR  hic  Ilium  ed. 


AENEIDOS  V 


613 


35 


dilncide  probatur,  qui  in  aUeaum  ius  auctoritatem  iubendi 
exercebat  gratulante  eo,  qui  pogset  contradicere,  nm  fuisset 
in  omnibus  liberalis.  indieitgue  formn  et  patribu^  dat  iura 
focatis:  boc  non  Acestas^  sed  Aeneas;  poat  expletam  enim 
Acestis  beBivoleutiam  rediit  ad  Aeneae  dispositioues.  is 
quippe  qui  eondebat  urbem  novam  debuit  instituere  quae 
civitatem  regant  et  ipsius  rempublicain  firmeut,  eius  scilicet 
patres  et  jnunicipalem  legem.  tum  vicina  asiris  Erifaina 
in  vertice  sedes  ftindatur  Ymeri  Idaliae:  non  defuit  cora  760 
religiosi  fili,  ut  futuri  incolae  baberent  in  alienis  regiouibus 
etiam  Idaliae  Veneris  templum,  ut  in  Sicilia  colerent  quo 
fovebantur  in  Troia.  eonstituitur  igitur  excelso  Ln  monte, 
ipsum  quoque  templum  tam  subiime,  ut  esset  sideribus 
proximum,  tumuloqut  saeerdos  ac  lueus  iate  sacer  tJLdditt^r 
Amhiseo^*  additur  bis  accipiendum:  additur  sacerdos,  additur 
lucus  tumulo  Anchiseo.  non  custodem  loci  dixit,  sed 
sacerdotem;  valii  enina  Yergilius  Aucbisen,  ut  plurimis 
locis  ostendimus^  int«r  deos  numerari, 

lamque  dies  t^ulata  ni}vem  gens  omnis:  et  remanauros 
simul  et  reeessuros  debemus  advertere,  possumus  etiara 
idem  sentire  de  Sicuiis.  et  aris  factus  honos:  debebant 
quippe  etiam  dii  adhiberi  per  sacra,  ut  rebus  aovis  pro- 
sperum  auspicium  darent  et  favorem  tribuerent  recessuris. 
placidi  strauerunt  aequora  venH  <^eber  d  adspiram  rursus 
vocat  austtr  in  aUum:  dispositis  omnibus  quae  temporis 
neeessitas  exigebat  et  peractis  conviviis  per  plurimos  dies 
iam  coeperant  suffragari  maria  et  venti,  ut  oportune  nan- 
gari  potuisset,    e^jcoritur  procurva  ingens  per  Utora  fteMSf  765 


3  Uberales  LR  corr.  r  ed.  5  Acsstae  ed.   [   his  LH  ed. 

i/f  nos.  6  Cfyndebant  R  ed.  -bat  r  =^  L.  7  eiits  sciUc^t 

LR  ed.  et  ius  seilicet  et?         II  itaUae  R.  11 — 12  quod  vo- 

veba^ntur  LR  qm  fovebantur  nos   qmd  solehani  ed.  IS  s*-  • 

derius  L.  15   Anchisdeo  ed.  17   ut  om,  R  addn  r. 

21  dthemus  LR  ed.   deberefit  r  -bant  t\  S3   ctdvertere  post 

etiam  interpoL  ed.    |    dii  LU  duo  ed.    |    noim  prosperum  LR 
prosperis  novum  ed.  23   tr^^meritit  L.  27—28  nuvigari 

potuissent  LE  w.  potuisset  nos  aa  tiamgare  'ptAui%%«rixVi    'woak- 
pme  pOMsent  ed. 

Bqs.  iaterpr.  Varff.    toJ.  I.  ^'St 


DOKATI  mTEEPE.  VERG. 

conplext  inkr  se  mctemqm  diemque  moranhir:  haee  est 
mQralls  dictio,  in  qua  humani  actus  apparent;  timc  eium 
abscessus  est  gravior  cum  Et^  non  cum  diaponitur.  primo 
enim  non  Tehementer  animum  mordet  f  astu  m  ad  per- 
fectioueni  fuerit  ¥entum,  aliter  animi  commoventur,  detii-  * 
que  Troiaui,  quibus  lave  oessandi  coosiliiiin  fuit  et  futtur» 
sepai^atio,  remanauros  se  eogitantes  quid  doloris  gerer^t 
lacriiuis  testabaBtur:  quod  ne  maturiiis  fieret,  nectebaDt 
moras,  usqtie  adeo  ut  has  post  diemjn  norem  spatia  cn- 
perent  diLatare.  ipsae  iam  matreSt  ipsi  quihus  aspera^ 
qmndam  visa  marts  facies  et  non  toIerabUe  numm  ire 
mtuni  ofnnefnque  fugae  perferre  laborem:  ipsaCj  quae  du- 
dum  pontiim  aspectabant  flentes  et  dolebaat  cum  ceterij 
tantum   sibi   maris   superesse,    volebant   pergere    et  onu»« 

TTDlaborum  genus  aequis  animis  ferre.  quQS  bcynus  ^dlMdti 
dictis  solatur  atnicis  et  conscmguineo  kwrimans  eommeiM 
Acestae:  boniis  iuxta  civis,  bonus  iuxta  s^dos,  boniis  iuxll 
remansuros  consolabatur  omnis  et  religioso  Acesti  coeo^ 
mendabat.  tris  Eryd  vituios  et  tempestatibus  agnam  m^- 
dare  deinde  iuhet  solviqtte  ftr  ordine  funem:  sacrificium  imW 
Eiyci  fratri  ex  tribus  iuvencis  iussit  et  ventdSj  ne  violeati 
eiisterent,  agn&m  inmolari.    ipse  captd  tonsae  foHis  evifi^ 

ll&iMvae  stans  edsa   in  puppi  pateram  tenet  extaqtte  saktjs 
proicit  in  fiuctus  m  imia  Uquentla  fundit:  iussit  ipse  Aenea* 

1  irditer  R  U  del.  r^  4  mtu  si  L  similes  eed  incertas  litteras 
habet  II  u  superacripBit  r,  fortasse  ast  uM,  sed  nxmquam  apDd 
Donatum  aBt  inveBi,  aesttks  si  ed.  non  placet.  &  oliteT  L  E  ed 
acriter  i.  6  troianis  LE  ed.  -m  ed.  poat.  10  diiaiare  in  *ri 
corr.B^  [  ipsa  iam  LR  corr.r.  j  tpstLRed.  tpsae  hic  quoque  Den. 
legigse  fiuflp.  Hoppiufl  neglegeni,  ut  vidotur,  mm  ceteris,  11  qmn~ 
dam  R.       14  pergere  R  perfigere  L  fi  lineola  tranBfodit  mftn.  II, 

16  adfaiur  LR  ed.,  ied   consokibatur  in  interpr_,  quar©  #o- 

•  latur  Hcripai  cum  Yerg.  libris,  adfaiur  ex  8,  126  vol  10,  46(J 

irrepiit.         18  acesti  LB  Acesiae  ed.  19  accedere  pro  eo«- 

dere  LR,        20  fiet  LR  fleri  r  ed.       22  tumae  LR  coir.  r  ed. 

23  procul  in  prora  L  ed.  eeha  in  puppi  m  rapSUTs  r,  quod 
quoniam  interpr.  praebet,  Bubstituendum  putavi ;  nam  ct  libro* 
rum  quorundam  Yerg.  auctoritate  et  tertii  libri  vorau  627  d« 
fenditur,        24  porricit  ed. 


AENEIDOS  V  516 

praedicti  generis  animalia  inmolari,  ipse  idem  exta  sum- 
pta  ex  his  accepit  pateram  tenens  et  stans  celsa  in  puppi 
omnia  proiecit  in  fiuctus  addens  vinum,  quod  ferebat  in 
patera.   proseqmttir  surgens  a  puppi  vefiius  emtis:  tantum 

6  sacrificia  valuemnt,  ut  non  deesset  oportunitas  venti 
venientis  a  puppi;  ipse  est  enim  ventui^  prosperior  qoi 
navem  sequitur.  certatim  socii  feriunt  mare  et  aequora 
verru/nt:  adventu  flatuum  laetiores  effecti  remis  navigia  in 
altum  proiciebant. 

10         At  Venus  interea  Neptunum  exercita  curis  adloquitur  ISO 
talisque    effundit  pectore   queshts:    adloquitur    quaUtatem 
dictionis  faturae   non   exprimit;    dubium   est   enim   qualis 
futura  sit  adlocutio;   effundit  tamen  et  questus  ex  aperto 
monstrat  esse  aliquid  quod   iram   locuturae  pronuntiet  et 

16  dolorem.      Itmonis  gravis    ira    neque    exaturdbile   pectus' 
cogtmt  me,  Neptune,  preces  descendere  in  onmis,  quam  nec 
kmga  dies  pietas  nec  mitigat  ulla  nec  lovis  imperio  fatisve 
infracta  quiescU:  magna  hoc  loco  et  artificiosa  conceptio; 
nam  inter  ipsa  initia  et  personam  suam   commendat   et 

m  deformat  inimicae.  dicendo  enim  provocor  conqueri  et 
quae  provocabat  gravabatur  invidia  et  quae  provocari  sese 
querebatur  culpa  vacuam  sese  laborabat  ostendere.  interea 
coepit  a  nomine,  ut  ostenderet  ex  eius  primatu  adsum- 
ptam  potentiam.    addidit  gravis  ira:  gravis  hoc  est  iniusta 

ii  et  perinde  gravis:  ferri  enim  non  poterat  quae  irascebatur 
frustra  hoc  est  cum  causa  non  suppeteret,  deiade  quae 
irasceretur  inmoderate  nec  pectus  eius  innumeris  Troia- 
nomm   supplidis   satiaretur;   execrandi   autem   sunt   eius- 

9  profid  cum  quinque  litterarom  spatio  L  idem  super- 
scripto  wnt  R  vel  propellimt  in  marg.  r'  profici&ci  studehant  ed. 
proiciehant  (cf.  837)  nos,  quod  licet  exemplo  careat,  tamen  non 
minus  latinum  videtur  quam  ,,eicere  naves".  12  dictionis 

futwrae  LB  verhi  fuimi  ed.  1%  et  qutstus  LR  edl  qu^stus 

et  edF.  14  monstrat  LB  ed.  monstrant?  16  neque  exsatura- 
bile  hR  et  inexcUwahHe  ed.  (ad  1, 4  non  mutavit).  16^17  ne 
longa  LB.      17  fatisque  LB  ftUisve  r  ed.  (sic  infra  etiam  LR). 

23  abruptam  LB  abswmptain  ed.  adsumptam  (cf.  789)  nos. 
27  troianarwn  LB  corr.  ed.        28  eiusmodi  om.  ed. 


&1C 


D0SA7I 


pccton  wss 

hammtiitate  tao- 

mitigat   iilii 

qfiiescit^  dedit  qii€r«IMi  I 

Teii€inenter  ei- 

et^  ir&ta  sine  mo^ 

flectitm-,  im 

loftif  frmAgstvr  nMu  ■oti  fktoniia  Au^tamat^  reTocstzu: 
eur  tf^r^Bilim  wSbm  «spectftperl  talia.  qnae  nefos  existi-i 
itiat  effici  qnod  lnppster  pni  ii  et  fata  praeseribimt? 
ftot  qQera)  iuiqnis  odiis  dat^i  «I  tenQiniun  qua€,  nim 
sit  retiti  i&imica*  fLoram  sc  se  existiniat  et  rec^ntia 
tonneDta  coopoftit?  ineiptt  tam  oicert&  ei  exemplis  probsi? 
7S5  manifegtis  qnaa  propOFuit  T^era  3«s#:  noit  mecii^,  inqnit,! 
de  gmt€  Ihr^ffum  e^iss^  nefofi  iig  urhem  odii»  ^oHs  ^ 
n^  poenafn  troTf'  per  omnem.  non  ei  snfficit  interitn^ 
Troiae  nec  tantos  iUic  pemse,  cum  caderet,  nuilum  pw^ 
teriit  miseros  smpplieii  genus,  ipsam  patriam  niina  cob- 
smrspgit  et  tlamma  et  post  tantonim  seelenun  cladm* 
n^^c  habet  aut  retinet  modum  leve  quiddam  se  existi- 
m\ir\H  perfecisse,  quia  aupersunt  Troianorum  aliqui  et 
vivunt  aliqui  post  eieidium  Troiae.  reliquins  Tromt 
cinfres  iitqne  ossa  peremptas  imequitHr:  reliquia©  dicmitttr 
ftinera  mortuonim,  cinerea  qui  post  exusta  corpora  rema-> 
tieut  atque  ossa  quae  colligi  consuevemut  et  sepulcko 
mandain-  tantum  ergo  crudelis  luuo  tantumque  inpia,  al 
illa  fiuor^ue  persequenda  eiistimet  quae  sunt  debita  se 
pulchris  et  tems*  peremptae  ossa  miserabiliter  posait; 
Bolent  enim  hostes  post  el^um  sanguinem    nullas  dehinc* 


R  r  ^  L.      I 


4  ne  Imiga   ut  auprib  LE,    \    mitigai  L  -gefii 
b  fatisre  LR.         6  e^ponit  LR  ed.  r  BUperscr.   r,  vidotur  ergo 
mpromit  velle.  10  faventfr  LR  ed*  4ior  nois.     |    e^iMimd 

L  -ffimt  B  r  -^  L  -fnet  ed.  11  praecepit  LE  -eipii  r.  ]  fad^ 
E  fata  r  =»^  L,  13  V8se  LR  s^  esse  r  ed.  an  sese?  Ib  ni' 
qtHt  om.  ed.  17  nec  om.  ed.  |  iroxertf  LR  re  del.  r  tr&asM 
ed,  I  eis  R  ei  r.        27  tafUumqui^  LR  que  om.  edF 


J 


AEHEUDOS  V 


617 


injmieitias  liabere  cum  funere,  inponere  odiis  terminum, 
oum  deest  ille  qui  audere  aliquid  possit.  reliquias  nir- 
suni  possumus  etiam  sic  intellegere,  quod  flos  Troianae 
iuventutis  esset  perduotus  ad  paucoa,  qnibus,  si  in  luaou© 
5  esset  bumanitafi,  debuit  largiri  miseratio.  quis  enim  tam 
ferreus,  tam  durus  hostis  iuventus  est  umquam  euius  viu- 
toriae  nihil  superesse  potuerit?  post  acferba  odia  partium 
datur  nonnujnquam  venia  reliquis  et  usque  ad  victoriam 
crudelitas  valet,     tam   saeva  extitit  luno,  ut  post  exeisiun 

10  Eium  perditosque  diversa  caede  Troianos  persequatur  re- 
liquos  et  inventionibus  novis  adiligat.  causas  tmiH  sciat 
ilia  ftiforis:  buius,  iuquit,  odii  si  cauaae  requirantur,  ab 
ipsa  (luaereudae  sunt;  nos  eniin  seimus  nihil  iuxta  eam 
Troiaaos   admisiase    quod  nollet,     causas    tanti    sciat   illa 

ih  furoris:  furoris  sui  disit,  non  doloris^  sine  ratione  quippe 
irasci  fiirere  est,  ceterum  dolor  illic  esse  potest  ubi  fnerit 
iusta  commotio.     ipse  m^ii  nuper  Libpcis  tu  testis  in  undis 
quam   moUm   suhHo   cx€ierit:   maria   omnia   cado  miseuifi^O 
Aeoliis   nequicquam   frtta  prccellis:    magnum   invenit    ad- 

30  sertionibus  suis  conpendium  ipsum  vocando  testem  quem 
audieudis  quereilis  arbitrum  cupiebat  adquirere.  testis  es, 
inquit,  etsi  unius  faeti,  ex  eo  tamen  cetera  poteris  aesti- 
mare,  quod  non  siut  falsa,  sed  vera:  sic  illum  commone- 
facit  et   in   mamoriam    revocat,    ut   tempus   et   loeum   et 

29  factum  replieet.  nuper,  inquit^  nosti  in  Libycis  uudis 
quas  moles  excivit,  cuui  adsumpta  potestate  ventorum 
omnia  in  Troianorum  perniciem  elemeuta  confudit.  quod 
factum  est  irustra,  dum  omne  illud  te  iuvante  summotum 
est.    quod  ait  quam  molem  snbito  excierit,  artificium  no- 

30  eendi  voluit  demonstrare;  qtucquid  enim  subitum  est  facile 
opprimit  inparatum,  speratum  autem  et  praevisum  cavenda 


1  funere  LE  f.  et  ed.  2  audire  LK  corr.  ed.  7  par- 
t«m  L  R  edl  parvis  r  partam  edFi  paHa  ed.  poHt.  partiwn  nos. 
11  Hobis  R  noDiM  t^=  L.  IS  iuccta  LR  in  ed.  16  qiiaeri6 
LR  cun(pt€  erit  r  ifiest  ed.  fuerii  (ct  8,  630)  noa,  21  arbi-- 
triutfi  LR  i  del.  r  ed.  |  es  om.  E  add.  i.  ^  tmhM^\^  *^.\wi'^ 
tum  ed.        23  fommuntfacii  LB  coinmmem  f .  ^^^ 


I  -  DONATI  mTEEPR.  TERG, 

poteat  aat  fiubstantia  eoDtrariae  prOTisionis  e:GFimdL  in' 
repnis  hoc  ama  titis:  ut  meis  procnraret  interituin,  ausa 
est  ie  contemnere  et  regna  tua  commoTendo  etiam  tibi 
iniuriam  facere.  quod  ait  ipse  nuper,  huius  facti  recte 
induxit  commemorationem;  petitura  enim  quietom  pel&^  s 
ostendit  etiam  ipsum  Neptuniim  aliam  passurum  iniuriam» 
nisi  et  Troianis  providisset  et  sibi,  per  scelus  e-cce  etiani 
Troimiis  mainbm  adis  ex^ussU  foede  jmppis,  lioc  eet  etiajn 
uune  Troianis  matribus  coadds  per  scelus  exnssit  foede 
puppis.  Troianarum  matrum  in  incendio  navium  delictumn 
esse  constabat,  bis  Venus  adstitit  dicena  non  ©sse  requi- 
rendum  quis  feeerit  scelus,  sed  cuius  inpulsxi  videatur  ad* 
missum,  erussit  foede  puppis:  alienis  manibus  ipsa  naris 
incendit,  atque  utinam  palam  et  non  turpiter  fraude  con- 
796  eepta.  et  classe  sube^it  amissa  socios  ignotae  Unquere  lerrai:  ii 
ut  ab  hoc  facto,  quod  coatra  civitatem,  religionem  hu- 
manitatemque  processerat,  excuaaret  etiam  filium,  in  lunods 
revocat  relictonun  sociorum  culpam,  quoniam  Aeneas  boc 
non  faceret,  si  pars  classis  non  esset  amissa.  accedebat 
ex  hoc  facto  augmentum  mali,  quia  post  tot  labores  nec» 
ad  Italiam  pervenire  potuerunt  et  ignotis  in  terris  fuerant 
relicti.  ecce  diversitas  hic  posita  est  sese  inpugnans: 
supra  (631)  enim  dixit  „quis  prohibet  muros  iacere  et  dare 
civibus  urbem?"  hic  dixit  socios  ignotae  linqixere  terrae, 
cum  ignota  non   esset   in   qua   fuerant   cives:   sed   factumss 


1  effundit  R  -di  r  =^  L.  4  ipse  enim  per  LR  i,  eius  per  r 
i.  nuper  nos.  5  induxit  LR:  temere  locnm  mut.  ed. :  defendit 
Don.  quod  Yenus  eum  qui  ipse  nuper  testis  fuerit  ipsius  in 
regnis  rem  factam  esse  commonefaciat.  |  petitwr  R  a  add.  r. 
7  per  LR  pro  ed.  10  troianarum  matribus  L  troianorum  m. 
R  ed.  troianarum  matrum  r.  13  ipsa  LR  ipsas  ed.  16  igno- 
tae  linquere  terras  L  item  in  rasura  r.  17  lu/nonis  LR  ed. 

-nem  ed.  post.  (scil.  culpam  cf.  2,  696).  22  diposita  e^  LB 

disposita  et  r  posita  et  ed.  hic  posita  est  nos:  nam  dispositam 
esse  diversitatem ,  quod  defensioniB  causa  infra  tractat,  non 
bene  praecipitur  nec  disposita  cum  sese  inp.  per  et  recte  con- 
iungii^r.  23  fa^ere  (et  infra)  LR,  sed  631  iacere  cum  Verg. 
iibris  omnibus.        24  dvitatibtM  R. 


1 


AENEIDOS  V  519 

est  hoc  oratoria  virtute  pro  persona  dicentis,  quae  voluit 
exaggerare  invidiam  facti,  ut  in  uno  incensarum  navium 
scelere  multa  aperiret,  in  tantam  ut  inreligiosorum  nefas 
incurrere    cogerentur   et   spargeretur   societas    c^jLam    una 

5  perditae  civitatis  calamitas  iunxerat.  interea  quia  non 
magnus  invidiae  fragor  esse  potuerat,  quod  civibus  iuncti 
fuerant  cives,  relicta  ratione  personarum  ait  ignotis  terris 
relinqui  socios,  quod  grave  admodum  crimen  est,  proinde 
non  quaerendum  esse  qui  apud  quos,  sed  ubi  remanserint 

10  esse  tractandum.  ergo  unum  accipimus  ex  persona  per- 
suadentis,  quis  prohibet  muros  iacere  et  dare  civibus  urbem? 
alterum  ex  persona  dolentis  Veneris,  socios  ignotae  lin- 
quere  terrae,  ne  se  contraria  inpugnent  ubi  novissimum 
posuit   quod   potuit  in   querellas  graviores   adduci.      con- 

15  stabat  Siciliae  terras  fuisse,  in  quibus  Acestes  fuerat  alienus. 
venit  ad  summam  petitionis  suae,  ait  enim  quod  superest 
oro.  quasi  imum  esset  petitura,  non  plurima,  singulari 
nimiero  significavit  quid  vellet  perindeque  ostendit  grave 
non  esse  quod  peteret,  utpote  quod  in  uno  esset,  non  in 

so  plurimis  positum:  ideo  dixit  quod  superest  oro,  quia  trans- 
acta  curari  non  poterant,  quod  superest  ergo  quod  in- 
tegrum  est  et  potest  praestari.  dicit  iam  quid  sit  quod 
efiici  cupiebat.  liceat  daretttki  per  undas  vda  Ubi,  liceai 
Laurentem  attmgere  Thyhrim:  liceat,  inquit,  per  regna  tua 

96  tutos   dehinc  navigare  Troianos,   liceat  tenere  Italiam  in 


3  pertret  LR  poneret  r  aperiret  ed.  |  in  religiosorum  ed. 
in  om.  ed.  post.  non  minus  absurde  (cf  supra  culpam  iiem- 
que  728).  6  potuerat  LR  u  ezp.  B  ipse  vel  r.  7  aut  L  ed. 
ui  B,  ait  I.  8  quod  om.  LR  ed.,  add.  r.  9  quaerendum  oum 
compendio  quod  esset  significare  videtur  L  qu.  est  R  ^.  qu. 
esse  no8.  |  qui  L  item  ex  quia  per.rasuram  B  qui  vel  ed. 
10  esse  tractandum  LB,  est  tr.  ed.  13  inpugnet  LR  -ent  r  ed.  { 
tihi  LR  uhi  ed.  (cf  3,678).  14  quid  ed.  quod  ed.  post.  =  LR.  | 
constabant  R  -hat  r.  16  sicilia  et  fas  LR  ed.  Siciliae  terras 
nos:  sed  locus  omnis  uhi  —  alienus  valde  obscurus  est  et  gra- 
vior  corruptela  suspicanda.  17  uno  LR  unum  r  ed.  18  que 
om.  R  add.r.  20  positura  ed.  22  qiiod  sit  R  quid  s.  r. 
24  thyhrum  LR. 


520 


BONATI  mTEEPE,  VERO, 


qua  est  Thjbm.  si  (micessa  pdo,  $i  damt  ea  um 
Parcae:  Bon  dubitanter  pasuit  si,  sed  ut  se  ofiteni 
lieita  ettpere,  quae  coiist&bat  Keptunum  nosse-  et  illud 
egregie  ^ctum  liceat  tuta  Yela  dare  tibi,  at  non  rmi^ 
aut  Euctibus,  qui  semp^  incerti  smit,  sed  ipsi  potiiis 
Neptuno  ¥ela  crederentur. 

Tum  Saturnius  Jiaec  domUor  maris   cdidit   aiUi:    qmi 
plaeidum  loare  ipso  tempore  quaerebatur,   recte    boc  loco 

800  Neptuuufi   maiis   domitor   dictus   est.     fas  onme   esi^  Cp- 
thercaf  mm  ie  fidere  regmSj  m^e  gmus  ducis:   debes,  in-j» 
quit,  habere   fiduciam   regui   mei,   vel  maimne    quia  lEde 
originem    dEcis.     miTui   qtuiqtte:    cur   dixit    quoque,    cuib 
nullum    adbuc    commemorarit    se    praestitisse    beueficiiiin'^ 
boc  ut  eonigatur^  posterins  ordinata  prima  ponenda  sw^^ 
ut  sit  posterius  merui  qnoque  et  sit  primum  sacpe  furorfs\i 
conpressi  et  rabicm  tanfam  cacUque  marisque.  ordinemui  \sm 
simul  totum:  saepe  furores  conpressi,  saepe  conpressi  ra- 
biem  caeli,  saepe  conpressi  rabiem  maris,  nunc  ponere  de- 
bemus  merui  quoque,  boc  est  iaboravi  quoque  pro  tuis.    «ec 
mimior  in  krris  (Xanfhum  Simocntaqm  iestor)  Aeneae  mik^i 
cura  tui:  qnia  sciebat  se  contra  Troiam  nisum,  iurat  taiaeD 
se  pro  Aenea  specialiter  feeisse.     dicit  et  tempus,  ostendit 
et  locum,   desiguat   perieula  ipsa   et   cuius   emn    manibiis 

805  eripuisset:  cam  Troia  AckUles  exanimata  svquetis  m- 
plngeret  af/mina  mm^,  tunc,  inquit,  cum  Troiana  agioina» 
infestus  Acbillea  agitaret  exauimis  persequens  et  oppri- 
mena  fugientis  Teucros  neque  eos  permitteniS  ad  mnronini 
tuta  pervenire*  miHa  muUa  darvt  leto:  tunc  cmn  iu- 
uumera  bomiuum  milia  mactaret.  gemermtque  rtpkit 
amtes  nec  reperirt  riam  atque  cvolvere  posset  In  marv  siP 
Xa^fhus:  tunc  cnm  fl.umina  omnia  onerata  caesomm  fu- 
neribus  gemerent,  inpedita  sciUcet  et  obclusa,  vel  maiime 


5  ipM  LE  ipsi  r  ed,        12  dixii  om.  B  add.  r.         13  com* 
memoravit  LE  ed.  corr.  ed.  post.  14  posterius  om.  ed. 

16  taniam  om.  LE.         20  mihi  om.  R  add.  v.         2g  tuttc  tm  j 
LE  conr.  r  ed.         29  homimim.  LR  hostium  ed. 


AENEIDOS  V 


521 


XanthiiB  aimtis,  qiii  tantorum  corponim  retentii8  obiectu 
eiitum  in  fluetus  reperire  nOB  poterat,  PeUdae  hmc 
ego  forti  cofigrvssuin  Aejiean  ncc  diis  nec  Viribns  aequis 
nube  cava  rapui:  quantujii  adserit  operam  suam!   vel  exSlO 

£  quaata  necessitate  dLsit  Aenean  liberatuml  coBgressua, 
inquitj  fuit  Pelidae:  licefc  possit  intellegi  quod  laudis 
causa  dixisset  Pelidae,  tamen  addidit  forti.  quantum  forti 
gupra  expressit:  milia  iilum  multa  Troianoiiim  fugasse, 
oum  golus  tantos  premeret,  urgeret,  sterneret.  huic  ergo 
cum  esset  congressus  Aeneas  nuilo  deo  &utore,  cunctis 
adyeims,  Tirihus  quoque  longe  inparibus,  nube  inmissa 
eiipui,  inquitj  inparemj  eripui  iam  periturum.  cupercm 
cum  vertere  ab  imo  structa  meis  manibus  permrae  moenia 
TrQiae:  admiraDda  dictio,  in  qua  se  eonfitetur  inimicum 
et  eo  tempore  Aeneae  salutis  beneficium  praestitisse,  cum 
omniE  Troianos  cum  ipsa  urbe  volebat  extinctos.  quam 
grande  henefidum  memoratur,  cum  solus  Aeneas  mereri 
potuit  veniaiu  irato  eo  qui  cunetos  semel  volebat  ex- 
tinguere   et   diruere   omnia   quae   suis   manihus   struieratl 

0  magnus  adfectus  est  iuxta  ea  quae  manu  nostra  pro» 
veniunt,  magnus  quoqne  est  dolor,  si  uostra  manu  ver- 
tontur:  sed  iste  dtiit  causam  intervenisse  periurii^  quae 
omnem  adfectum  constructionis  abruperat*  nunc  quoque 
mem  eadem  perstat  mi^n:  quae  sit  ipsa  mens  ex  con- 
sequentibus  probat;  potuit  enim  dictuin  iu  incerto  rema- 
nere,  queniam  iuita  Troianos  et  Troiam  inimieitia^  se 
habuisse  professus  est.  quae  ergo  mens  in  praesenti  per- 
staret  videndum  est,  cum  sequentia  tractare  eoeperimus. 
peUc,  inquit,  tim^ores:  ad  removendam  eoliicitudinem  Ve- 
neris  quam  brevibus  usus  est  yerbis,  ut  et  ipsam  securam 
redderet  et  indicaret  qualem  gereret  mentem!    quodsi  hoc 


1  r€:Untui  ed.  |  obietim  LH  ed,  ohitctu  r.       4  ffrpwi  ed. 
%  muliM  illuni  milia  R.  |  fugi^se  LR  corr.  ed,       9  ^temsret  LR 
fiC  st.  ed.  12  eripuit  ijiquit  L   n*ipitit  eripuit  R  t  del.  r*  [ 

peritofum  LR  corr,  r.        14  dictio  LR  locutio  ed.        1&  salut% 
*?d.        20  iifcctm  R  corr.  r=  L.        tZ  ahrip^rat  LR  corr,  r  ed. 
26  iuncia  R  iuxtu  r  =  L,        28  inceperimm  ed. 


522  DONATI  IKTERPE.  TERG. 

soliuD  dixlsset,  su&cer^t  carae  removendae:  addidit  tutus 
qms  optas  portm  aecedet  AvcmL  quoniam  pelagi  tran- 
qnillitas  fuerat  postulata,  hanc  Neptiinus  pollicetur  et 
^  spondet-  optas^  iuquit,  ut  tutus  transeat  mare  filius  tuuSj 
tutos  ad  portus  ATerui  perveniet    unm  erit  tantum  amis-  s 

Si  6  sum  quem  gurglte  quaet^d,  unum  pro  muUis  dabitur  cap»t: 
dicit  ibtura  ut  deus  quem  fugere  ventura  non  posseut 
haec  ipsa,  quoniam  triste  adYersunxque  nuntiabajit,  ei- 
tenuat,  dehebatnr,  inquit,  interitus  plurunis,  sed  pro 
ounctis  unius  procedit  eidtiuni,  quod  ipsum  aequo  animo  lo 
ferendum  est;  praestat  enim  unum  magis  flere  quam  plu- 
rimos,  hoc  ideo  praedixit,  ne  ille,  qui  tutam  pelagi 
transmissiouem  promiserat,  iu  umus  casu  videretur  Vene- 
rem  fefeliisse  et  ei  eo  falsa  cetera  putarentur,  his  ubi 
laet-a  dtae  permulsit  pcctora  didis:  ubi  dictis  talibus  leniit  ii 
animum  Yeneris,  promissam  pelagi  placidit-atem  coepit 
procurare.  ob  hanc  igitur  causam  iunffii  equos  auro  ge- 
nitor  spumantiaque  addit  frena  feris  manibusque  amnis 
effu/ndit  hahenas;   caendeo  per  sunma  levis  volat  aequora 

^20curru.    subsiduM  undae  tumidumque  sub  axe  tonanti  ster-n 
nitur  aequor  aquis,  fugiunt  vasto  aethere  nimbi.    tum  variae 
comitum   facies,    inmania    cete,    et   senior    Glauci    chorus 
Inousque   Falaemon    Tritonesque    citi    Phorcique    exercitus 

S25oninis.  lacva  tenent  Thetis  et  Melite  JPtmopeaque  virgo, 
Nisaee  Spioque  Thaliaque  Cymodoceque:  omnis  haec  de-S5 
scriptio  poetica  est  propter  Aeneae  meritum  posita,  ut  ob 
eius  tranquillam  navigationem  Neptunus  oum  diis  maris 
videretur  excurrere,  eo  tamen  res  redigitur,  ut  quies  omnis 
pelagi  monstraretur  effecta  fugatis  omnibus  quae  obesse 
potuerant,  ventis  scilicet,  tumore  pelagi,  onuiibus.  » 


1  sufficerat  L  R  -eret  r  suffecerat  ed.  (cf .  687).     2  accedit  L  R. 
2 — 3  tranquilUtatem  fuerat  postulatus  ed.         9  plurimis  om.  R 
add.  r  =  L.      10  aequum  L  R  corr.  r  ed.      17  auro  L  R  curru  ed. 
20  tonantis  r  ed.  post.      22  cetae LR.      23  choreique L  coreiquelSi 
pro  Phorcique.        24  paeaque  LR  suppl.  r.         28  redicetur  LE 
redigetur  r  redtuntur  ed.  redigitur  dos  (cf.7,348).       30  sciliceth^      i 
fc.  qai  ed.  \timore  r.  |  omnihus  LR  nocere  possent  ed. 


AENEIDOS  V  523 

Hic  patris  Aeneae  suspemam  blanda  vicissim  gaudia 
pertemptant  mentem:  cum  haec  Aeneae  cum  ipso  naviga- 
tionis  principio  proyenissent,  ex  suspenso  et  saucio  yicis- 
situdine  prospera  in  gaudium  repente  mutatus  est.  iubet 
6  ocius  (mmis  attoUi  mdlos,  intendi  hracchia  velis:  erigi 
cunctarum  nayium  arbores  iubet  et  vela  solvi  universa. 
umi  omnes  fecere  pedem:  simul  omnes  adgressi  sunt  iussa.  830 
pariterque  smiskos  mmc  dextros  solvere  sinus,  una  ardua 
torquent  camua  detorquentque,  feru/nt  sua  ftamina  dassem: 

10  tantum  potuit  iubentis  auctoritas,  ut  simul  attollerent 
malos,  simul  vela  suspenderent  et  oportuna  facerent  ven- 
tis,  denique  navigia  omnia  flatibus  prosperis  ferebantur. 
princeps  a/rde  onmis  densum  Palinurus  agehat  agmen,  ad 
Jiu/nc  alii  cursum  contendere  iussi:   Palinurus,   quod  esset 

15  in   gubemandi   arte  peritissimus-,   primus   tenebat  cursum, 
ceteri  vero,   qui  in   aliis  navibus   fuerant,    ipsum   seque- 
bantur;  hoc  enim  illis  fuerat  Aeneae  praecepto  mandatum. 
iamque  fere  mediam  cadi  nox  umida   metam  contigerat:^^h 
iam    forte   media   nox    agebatur,   pars    quippe    eius    iam 

10  fuerat  transacta.  idcirco  addidit  fere,  ut  aestimantis  po- 
tius  esset  quam  definite  pronuntiantis;  esset  enim  vitium 
poetae,  si  noctis  tempus,  quod  liquido  dici  non  poterat, 
pro  manifesto  et  cognito  poneretur  placida  laxahant 
memhra   quiete   suh   remis   fusi  per  dura  sedilia  nautae: 

96  totum  his  dedit:  dormiebant,  inquit,  victi  necessitate  tem- 
poris  et  laboris,  faciebant  hoc,  quia  tuta  fuerant  omnia^ 
sic  tamen,  ut  remigii  soUicitudinem  non  in  totum  vide- 
rentur  omisisse  nec  deliciis  tradidisse  corpora  sua,  quod 
fit   cum   secure   dormitur;   nam  sub  ipsis  remis   atque  in 

^  sedibus  duris,  hoe  est  nullo  stramine  procurato  sese  pro- 
iecerant,  ut  ipsa  esset  refectio,  si  paululum  caperent 
somnum,  manente  officii  sollicitudine  et  ad  incertos  casus 


3  pervenissent  R  prov,  r  =  L.      6  navigium  LR  navium  ed. 
14  cursu  LB,  sed  ad  3, 203  cursum  quod  Verg.  libri  praebent  et 
recepit  ed.        18  media  R.        23  laxarant  ed.        30  esse  pro^ 
fecerant  LR  sese  proieeerant  nos  (cf.  778)  prostrtxti  erant  ed. 
32  somnium  LR  corr.  t  ed,  \  ad  incertos  LR  in  certos  ed. 


524  DONATI  IXTERPE,  VERU. 

pelagi  diligenter  intenta,  in  duro  autem  rdicl  aut  lassi- 
tudo  facit  aut  coosuetEido  laborandi.  cum  levis  a^tJteriis 
delapsus  Smmus  ah  asfrts:  levem  dicit^  qnia  iDCOrporftlis 
esae  firmatur.    aera  dimovit  tmehFOBttm  tt  disptdit  umbiras, 

840  ff,   Falinuri:,   pdef^s,    tihi  somnia  tristia  porfum    imtmti:  i 
ut   GonTemis   la   alienam  faeiem  videri  posset   et  agnosci, 
removit   aliquautum    teuebras   et   Teuit  ad   Patiaurum  soE 
ipsi  in.festusj  tamen  ceteris  bouus,  soH  praeparans  mortem 
(ipse  enim  fuerat  destimtus  leto  secuudimi  Neptujii  prae- 
dictum),    soli    portans   perpetuum   somnum    et    supremum  li 
eiitium,      leti    aut«m    causa    nou    reperiebatur    et    tamen 
finis   ultimus    ferebatiir  insonti,   non  quia  meruit,    sed  ut 
Aeneas   amici  sui  luctu  percuteretur   ac  necessaiii  cet^ris 
salvis  per  tiniuij  detrimentum.     ptipjtique  dens  comedit  in 
aUa  Ffiorbmiti   Similis  funddqut   has  ore  loqueUas:    sedit,  ti 
inquit,  iuxta  Palinurum  iB  puppi  (illic  enim  gubamatores 
sedent)    versus   m   Phorbantis    faciem,    qui   esset    uuus   ei 
illis   qui  eadem  navi  ferebantor.     talem  persouam  Phor- 
bantis    debemus    accipere    quae    gubemare    navem    nosset 
perindeque   mereretur   audiri  et  esset  firma  cui  Palinurussi 
navem  recte  conmiitteret  dormiturus.    sic  igitur  subomatus 
taHs    efFundit    ore    loquellas:    verbum    effundit     significat 
magnam   verbomm   copiam  intervenisse,    cum   laeta   esset 
omnibus   quies.     videamus   quibus   verbis  et  quam  multis 
deceptus   sit  Palinums;    cauto   quippe   et   diHgenti  guber-tt 
natori    desertio    mimeris    paucis    persuaderi    non    potuit. 
laside   Palinure,    ferunt   ipsa    aequora   dasseni,    aequaiae 

^^&spirant   aurae,    datur  hora  quieti.    pone  caput   fessosque 
oculos    furare    labori:     magnum    persuasionis     artificium; 
primo   enim   occurrit   omnibus   quae  PaHnurus  ad  excusa-aa 
tionem  praetendere  potuit.    suffragantur,  inquit,  officio  tuo 
placiditas   pelagi  ratioque   ventorum;    ipsa   quippe    maria 


4  affirmatur  ed.  |  dimovet  LR.         6  faeiens  R  faciem  r. 
^  80li  LR  illi  s.  ed.  10  soli  LR  ei  s.  ed.  15  logpiere  R 

e  I.        17  versus  om.  ed.        21  dormitu/rum  R  -rtis  r.  |  sub- 
latus  LR  mutatus  ed.        32  ipse  R  ipsa  r. 


AENEIDOS  V  525 

navis  ducunt,  venti  currentibus  blandiuntur,  quietis  pe- 
tendae  tempus  est,  quiesce  paulisper  et  oculos  tuos  ali- 
quantulum  laboribus  subtrabe,  ac,  ne  partes  tuae  nayibus 
currentibus  denegentur,  ego  interim  officio  gubematoris 
5  intrabo.  baec  dixit  qui  suadebat,  sed  latent  quae  dixi- 
mus  opponi  e  diverso  potuisse  quaeque  adseruimus  esse 
praeventa.  idem  enim  dixit  ferunt  ipsa  aequora  classem, 
aequatae  adspirant  aurae,  ne  Palinurus  dioeret,  quod  in- 
ferius   dixit,   mare  saevum  est  et  infidum,  inportuni  sunt 

10  flatus,  relinquere  non  possum  officium  omnibus  semper  in 
hac  unda  suspectis.  datur  hora  quieti:  disspluti  est  enim 
dormire  ante  tempus  et,  quia  esse  id  ipsum  tempus  ad- 
serebatur,  posset  dioi  non  esse  dormiendum  propter  per- 
fidiam  maris  et  navigationis  incertum.    pone,  inquit,  caput 

15  fessosque  oculos  farare  labori,  ipse  ego  pauUsper  pro  te 
tua  mtmera  inibo:  bene  dixit  furare,  ut  quodammodo  nec 
ipsa  maria  scirent  Palinurum  quievisse.  modici  temporis 
ei  requiem  suadebat,  ut  obtinere  potnisset,  quia  brevi 
spatio  insidiae  conpleri  potuerunt,  qua  causa  addidit  ipse 

90  ego  pro  te  vigilabo,  ego  suscipiam  officium  tuum.  ecce 
ex  duobus  persuasio,  de  brevitate  temporis  et  de  securi- 
tate  promissa  gubemationis.  cui  vix  attoUens  PalimM^m 
lumina  fatur:  vix  attoUens,  quia  premebatur  iam  virtute 
potioris.    mene  salis  placidi  vulium  fktdusque  qmetos  igno- 

^rare  iuhes?  meve  huic  confidere  monstro?  Aenea/n  credamSbO 
[(quid   enim   fdUacius   amtris  et  caelo?)   fotiens   deceptus 
fraude  sereni?]:  putas,  inquit,  me  nescire  quid  agatur  in 


4  officio  LR  -ia  r  4um  ed.,  sed  ablativus  esse  potest. 
6  intraho  LR  subiho  ed.  7  idem  LB  id  ed.  12  et 

quia  —  tempus  om.  R  soppl.  in  marg.  r  =  L  ipsum  om.  edF. 

14  incertum  LR  incertitudinem  ed.  16  furctri  R  -re  r.  | 

ergo  LR  ego  r.    |    per  te  ed.  post.         17  quiemsse  LR  propter 
spatium  interpol.  ed.    |    modicit  LR  «  del.  r.    |    etemporis  L. 

18   et  requiem  LR  ed.    et  exp.  r   ei  nos.    |    stMdebant  R 
n  del.  r.  25  meue  huie  LR  mene  h.  ed.  et  Verg.  libri.  | 

Aenecm  credam  om.  ed.  26  quid  —  27  sereni  addidi,  quia 

Don.  statim  verBum  861    tractat   (cf  1,  26).  26  fallaeiu» 

austria  scripsi  secundum  interpretationem  v.  infra. 


526  DONATI  nqTEEPR.  YERG. 

pelago  aut  qiiomodo  multos  decipiat  ista  tranqidllitas  vel 
deceperit  saepe  et  arbitraris  me  ineertis  commissiinmi 
Aeneati,  pro  cuiua  salute  tautam  sollicitudiiiem  gero? 
eece  Aeneae  meritum:  navigabaut  taati,  uavigabat  etiara 
ipse  PaliDiirus  et,  eum  incerta  metueret,  nec  sibi  nec  g 
ceteria,  sed  soli  Aeneae  providebat.  cum  igltur  prouuji- 
tiamug,  pondus  debet  babere  me  pronomenj  item  huic 
monstro,  quod  decipit  multos  infido  ingenio  et  repente 
mobili.  bene  posnit  monstro,  quia  quieqijdd  in  aliam  fa- 
ciem  mutatur  monstrum  est.  me  autem,  hoe  est  cui  i« 
commissus  est  universanim  navium  cursus,  me,  qui  sem- 
per  in  bis  diligcns  fui,  me,  cui  esse  debet  pro  salute 
Aeneae  pervigil  eura,  rae,  qni  saepe  conprobayerim  uou 
habendam  etiam  tranquillis  Euctibus  fidem,  me,  amabilem 
regi  et  fidissimum  regis  ipsius  amatorem.  Aenean  credam,  is 
id  est  spem  Romanae  reipublicae,  fortem,  pium,  religio* 
sixm,  invictum  in  belio,  in  pace  praestantem  patiar  incertis 
circumveniri  turbinum  et  procellarum  subire  discrimen? 
ecce  addidit  eiperiundo  se  didiciase  quod  eavebat,  quid 
enim,  ait,  fallacius  austris  et  caelo  ?  qoaii  fallacins  quic-  m 
quam  reperiri  possit  austris  et  caelo,  quoniam  iusperatis 
motibus  et  caelum  mutatur  in  nubila  et  in  procellaa 
venti  saepe  vertuntiu  interrupto  ailentio.  ecce  praeter  niare 
metuendum  dicebat  et  caelum,  talia  dicta  dabai  clavmn- 
(jue  adfixm  li  haerens  misquam  amiUeM:  aic  loquebatur,  is 
ut  clavo  id  est  gubemaculo  videretur  adfixus  aut  tona- 
cius  inbaesisse,  nusquam  amlttebat  omlosquc  sub  astra 
tenehat:    neu  amittebat  suis    manibus   clavum  cuius   causa 

^. ...........  __.^ 

l"t  vel  dedperet  LB  o,  deceperii  r  quae  me  decepit  ed. 
3  mlutefli  LE  m  del.  t,  4  tiavigahmit  etiatn  L&  -hat  e,  t. 

11  commi^itn  ed.  [  concursus  ed*  VJ  cavebat  L  -bant  R  r  ^  L 
camtet  ed.  20  fallacihm  auris  LR,  sed  in  interpj'.  fallacius 
attsfris,  quare  hoc  recte  recepit  ed.  21  possit  LE  non  p.  ed., 
sed  qua^i  ironioe  dictnia  est«  S5  loquitur  ed.  post.  27  fms- 
quam  amittebat  aute  lemma  le^^^t.  LE,  sim.  <id.        28  manibm 


1 


AENEIDOS  V  527 

servabat  et  motus,  eo  magis  cantior  quantum  eos  urgeri 
sentiebat-  in  somnnm.  nbi  autem  dens  adyertit .  pertina- 
citer  resistentem,  dimissis  insidiis,  quae  ad  plennm  obtinere 
nequiverant  per  hominis  formam',  convertit  se  ad  poten- 
6  tiam,  ut  vi  conpleretur  quod  snbtilitatis  fraude  non  potnit. 
ramum  igitur  Le&iaeo  rore  madentem  vique  soporatum  S6b 
Stygia  super  utraque  quassat  tempora  cunctantique  natantia 
lumvna  solvit;  quid  enim  dubitaret  Somnus  gravare  Pali- 
nnmm  rore  Stygio,  quem  mox  plenae  morti  fuerat  tradi^ 

10  turus?  excutiens,  inquit,  ramum  rore  Stygio  inspersit 
Palinuri  temporibus  et  reluctantis  oculos  sblvit.  habuerunt 
enim  adhuc  quendam  vigorem,  oum  Palinums  contra  ni- 
teretur;  ubi  enim  intervenit  vis  maior,  quicquid  duratum 
fnerat  resolntnm  est,  quae  solntio  clausit  oculos  eius  et 

16  pressit.     vix  primos  inopina   quies   laxaverat   arttis:    hoc 
factum  nulla  consecuta  est  mora.    et  super  incumbens  cum 
puppis  pa/rte  revulsa  cumque  gubemado  Uquidas  proiecit 
in  u/ndas  praecipitem  ac  socios  nequicquam  saepe  vocantem:  860 
multum  dat  Palinuro  qui  oppressns  tanta  vi  gubemaculum 

so  non  remisit,  contra  plus  illi  qui  divina  fretns  potentia 
totnm  valuit  superare;  sic  enim  illum  praecipitem  dedit 
in  fluctus,  ut  secmn  et  gubemacnlum  traheret  et  eius 
partem  navis  cui  videbatur  adpositus.  clamabat  vero  ille 
socios  fmstra  et  in  ipsa  vi  positus  omnis  invocabat;  dor- 

26  miebant  enim,  sicut  supra  dictnm  est,  nec  audiit  aliquis 
inplorantis  vocem  nec  subvenit  pereunti.  haec  fuit  causa 
ut  dormientes  Troiani  describerentur,  ne  esset  qui  Pali- 
nuro  pereunti  succurreret;  debuit  enim  conpleri  unius 
amissio    quam    Neptunus    Yeneri    venturam    praedixerat. 

30  ipse  voUms  tenms  se  susbulit  dles  in  auras:   perfecta  Pa- 


4  nequiverat  ed.      6  ecce  deus  lemmati  praefixit  ed.  |  igitur 
om.  ed.  I   rorem  addewtem  LR  coir.  r.         11  habuerant  ed. 
13  uhi  enim  LR  ed.  u.  atUem?       17  guhemaculo  LB  u  del.  r. 

18  e  socios  (pro  et?)  B  ac  s,  r.       19  de  pro  dat  ed.  post. 
26  est  om.  B  suppl.  r.  |  audit  ed.  audivU  ed.  ^ost.      27  diseru' 
beretur  B  corr.  r.       80  in  (mras  LB  ed.  nescio  an  oc^  a.  sci 
bendnm  sit,  quia  ad  caehm  ezplicatur. 


528  DONATI  INTEEPR.  VERG. 

Kiiuri  nece  Somnas.,  mquit,  Tolavit  ad  caaliim,  quod  &\M 
facere  faeilliiiium  fuit.  «*rrf^  iter  tntum  n&n  sditis  aeqiwrf 
clitssiB:  BmiBso  dace  nihUo  miDus  el&ssis  tutis  eursibiis 
ferebatur.  ft^omissisque  patris  Nq^tuni  int^rrUa  fetiur: 
promiflsis  Nepttmi  respoudeiis^  qui  faturam  incolumem  ■ 
dixerat.  intenita,  inquit,  lioe  est  secura  ferebatur,  lieet 
rectorem  perdidiBset;    numine  euim  Neptum  felicius  rege* 

806  batur.  iamqite  tuieo  scoptdos  Sirenum  oilvecta  subibat  dif- 
fiCilis  quondam  muUonimqas  msibus  alhos:  dura  tota  classis 
seearet  fluctus,  iam  coeperat  in  Sirenarum  scopulos  ferriii 
difficilia  aliis;  dicturus  est  enim  intogros  evasisse  Troiaaos, 
difficilifl  dixit  asperos  et  navigiia  pemiciosos,  utpote  qui 
saevitiam  suam  multitudine  osaium  testarentur,  quae  spes 
veBieutum  esse  poterat  ubi  aliorum  int-eritus  non  fftina, 
sed  octdis  probabatur?  hoc  ideo  dictum  est,  ut  osten-is 
datur  Neptuni  beneficium,  qui  Troianos  illic  incoiumis 
reddidit  ubi  infiuiti  periemnt.  tum  rama  adsidtio  lonfftf 
sale  saxa  sonabant:  quam  evidens  iam  peTicalum  fiiit, 
cum  iam  ipsorum  scopulorum  sonus  auris  Troianorum 
mentemque  tangebatl  cnm  pater  amisso  fluctantem  errare» 
magistro  sensit  et  ipse  ratem  nocturnis  rexit  in  undis: 
Aeneas  ubi  advertit  propinquam  periculis  classem,  intel- 
lexit  eius  perisse  rectorem,  qua  necessitate  conpulsus 
suscepto  gubematoris  officio  ipse  eam  rexit  et,  quod  dif- 
ficillimum  fuit,  per  totum  spatium  noctis.  laudatur  Aeneas  25 
etiam  in  arte  guberaandi.  multa  gemens  ca,suque  animum 
concussus  amici:  fuit  una  difficultas  regendae  navis  quam 
aliae  sequebantur,  dicit  quae  sint  multa,  causae  labor 
scilicet  ac  sollicitudo,  dolor  quoque  amici  perditi  et  tantis 

870  officiis  necessarii.     o  nimium  caelo  et  pelago  confise  sereno,  % 
nudus  in  ignota,  Palinure,  ia^ehis  harena:    haec  ex  per- 


8  clausis  R  classis  r.       9  albis  R  -bos  r.       10  inceperat  ed. 

14  venientium  ed.  20  fiuctantem  LR  fluitantem  ed.  cor- 

rigere  nolui,  quoniam  fluctantem  defensorem  invenit  (v.  Heyne- 

migner).      23  pcr  se  R  yerisse  r  «  L.      24  enim  R  eam  r  =  L. 

27  quem  R  quam  x,      'i^  muUa\A^'mu\\««.T  ^d,.,  sed  causae 

&d  lahoi'  pertinet  =  xei.        "^^  ifv*m«xTv*  \i^  -H\  t  ^^, 


AENEIDOS  V  529 

sona  Aeneae  acdpienda  snnt,  qui  arbiiarabatur  deliquisse 
Palinnnun  atqne  egisse  neglegenter,  qnasi  caelo  sereno  et 
pelago  casn  qnolibet  perire  non  posset.  accedebat  ad  do- 
lorem  gementis  poena  qnoqne  amico  inflicta  post  mortem, 
6  ut  inhnmatus  iaceret  et  nndns  in  ezteris  t&rns  ignotus- 
que  omnibns,  in  litoribns  etiam  qnae  nnllus  incoleret  et 
in  qnibns  sepultorem  inyenire  non  posset. 


6  ineoleret  LB  incederet  edF.  |  et  om.  B  suppl.  r  =  L. 
7  sepukhnm  invemri  ed.  post.  —  subscriptio  plena  Tiberi  — 
explieU  d^init  cum  ultimo  veiBu  folii  160  in  L:  i^otest  ei^ 
in  sequenti  folio  ineipit  VI  secutum  esse,  si  Laurentianus  olm 
plenus  fuit.  eztat  in  margine  inferiore  rasura  ex  qua  nihil 
elicere  potui.  expUcit  B  (titulum  cmn  ineipit  coniuncturus  ut 
in  fine  I  III  IV),  altera  pars  paginae  fol.  168  B  vacua  relicta 
poema  babet,  de  quo  v.  praef. 


HoB.  interpr.  Verg,   roL  I.  ^^ 

f 


AENEIDOS  LIBER  TI. 

Deest  interpretatio  vc^mniin   1 — 157, 

....  quia  quem  p«rdidisset  et  qaem  gem  eret  neseifbat. 

emi  fidus  Achates  it  comes  ^  i^nhus  euris    vesfigm  f^it: 

ibat  €iim  ipao  Acbateft  pari  mssesstis.    cum  Tero  ireat^ 

IWmuUa  inter  sese  pario  serm  ^hanf,  qumi  socium  mmi~ 

mum  vates,  quod  c&rpus  AwrwH.^*»,,!  dicerd:  trEctabani  inter  l 
86   quis   ille   esset   morttias   Tel    cuius  corpus  &epelieBdia]D 
Sibylla  praeeepisset.     quantum  hic  laudatur  fides  Aoba^    . 
et  amieitia!  paribus  curis  agebatur  tantumqiie  torquebatnr   I 
quantum    Aeneas,    ad    quem    specialis    luctus    et    ajmssio 
necessarii    pertinebat.      aiqne  iUi  Misenttm    in    litore  siccOri* 
id    est    in   harena    litoris   sioci    (est   enim    et    udum   litus 
ubi  pelagus  terminatur),    m^   vmerc,   vident   indigna  vmit 
pcrmipium,    Misenum    AeoUdm:    moi    agnoverunt    Misa- 
num    iacentem    leto    miserabili    occisum.      enmnerat   iam 
quae  in  illo  viro  essent  dolenda.     Misenum  Aeoliden,  in-i5 
quit,  boc  est  sanguine  optimo  genitum:  ecce  duo  indigna, 
leti  genus  et  sanguinis  ratio.     quo  non  praestantior  alter 

166  aete  cicre  viros  Martcmque  accendere  cantu:  addidit  alia; 
nam  in  tubae  cantu  nullus  peritior  fuit,  nullus  viros  sic 
accendebat,  cum  veniretur  ad  campum.  dixit  viros,  quon-» 
iam  inbelles  et  timidi  nullis  bortatibus  coimnoventur. 
viros  ergo  fortis  debemus  accipere,  non  ad  sexus  discre- 
tionem.     dixit    baec,    conserit    quoque    alia,   Hectoris  hic, 


1  quia  quem  V  q.  cum  H  q.  eum  ed.  quae  quem  Tbilo:  haec 
ad  verba  Vergilii  ^caecosque  volutat"  etc.  pertinere  patet 
2  agaiihes  V  (infra  achates).  7  achates  V  -tae  ed.  -tis  nos  (ut 
Anchisis  844).  %  paribus  Y  qttoc  p.  ed.  |  agebantur  V  (sed 
torqi4>ehatur).  ^Q  camTpwm  N  cxm^xcXux^  ^$i..  «ii  nuUius  hor- 
tationibus  ed. 


AENEIDOS  VI 


631 


inqnit,  magni  fuerai  €4)m€8,  Ilectora  circum  et  lituo  pugnas 
msifffiis  obihat  et  hasta:  cum  sint  nmlti  qui  alios  iii  fii- 
rorem  eonciteut  beHi,  ipsi  tamen  pugnare  aon  possijit, 
laudatur  in  Miseno  quia  faciebat  eum  wis  quod  per 
« tubam  ipse  dicebat  Hectoris,  inquitj  fuerat  comes:  si4 
consideretnr  Hectoris  magnitudo^  cui  iste  fuerat  iunetus, 
intellegatur  qualis  tuisset  etiam  Miseaus;  nam  nullus  cui- 
quam  comes  aut  aniieus  efticitur  nisi  qui  fuerit  studionnn 
adfectu  non  dispari.  Hectora  circum  et  lituo  pugnas  in- 
eignis  obibat  et  basta:  quotiens  eum  Hectore  procedebat 
ad  pugnam,  et  lituo  placebat  et  basta  inferior  non  fuit 
duo  of&cia  simul  exercens.  posfquam  illum  i:ita  vicfor 
spoliamt  Achille^,  Bardanio  Aenme  sese  fortissimns  keros 
mJdiderat  som^m  non  inferiora  seeittus:  pluriinum  laudatur  17 D 
Misenus,  quia  numquam  illi  societas  iiisi  eum  praecipuis 
fuit,  nam  post  Hectoris  mortem,  quem  Achilles  occidit, 
[se  addidit  Aeneae]  non  dispari  virtute  vel  factis,  seti 
tum  forte  cava  dum  persmmt  aequora  comha  demctis  et 
cmtu  vocat  in  cfrtamina  divos,  amiulus  exceptum  Triton, 
si  credere  dignum  esi,  inter  S€t3ca  mrum  spumosa  inmw- 
serai  unda:  illo,  inqnit,  tempore  quo  cum  Aenea  fuerat, 
dum  artem  suam  eierceret  in  litore  et  cantu  eius  perso- 
narent  cava  saxorum,  repentina  dementia  possessus  deos 
bomo  in  certamina  credidit  provocaados,  sed  illum  Triton 
eiceptum  utpote  aemulus,  hoc  est  es  provocatione  adyer- 
&arius,  inter  saia  conlisum  dedidit  morti  atque  uudis  in- 
mersit.  licet  ait  factum  ut  deos  ad  cantus  bomo  pro- 
vocaret  et  mors  provocantis  estitisset,  tamen  poeta  si 
credere  digmim  est  inquit,  ut  ostenderet  etiam  se  dubitare 
potuisse  existere  tantam  audaciam  quae  in  Siiam  perniciemi 
diviaum  odium  concitaret.    eiceptum  dixit  ut  feram  vena- 


3  possent  Y  corr.  ed.  6  turbam  V  corr.  ed.  7  intdh- 
gatur  non  aatia  perspicue  V  -getur  ed.  IS — 13  vita  victar  spo 
V  eetera  huiun  lemmatiB  evanida,  ut  pleraque  rabr»  !n  prima 
pa^Lna  aegre  leguntur*  16  achiliis  V.  17  se  addidit  Awa<m. 
deeBt  in  V  insememut  HOU  ed.  koc  vfe\  ftVm^^  ^«^^  ^ss^ 
cidkse  patet        22  m  om.  ed.         2a  jpossetEO«  ^  - 


532  DONATI  INTERPB   VKRG. 


biilo,  quaa,  dum  5iia  feritaite  plurimum  B6  posse  arbitratur., 

6ic    incauta    ruit    in    lerrum   et   poenam    suae    temeritstis 

176  eipendit.     fr^o   omnts  magno  cirmm  clamore  fremebard: 

&etnebant,  inquit,  quasi  irascentes  naturaet  quae  illum  t^m 

necessarium,  tam  optimum  yirum,  comitem  regis,   indigna  i 

morte  pressisset.     ergo  planctus  fuerunt  non    nsitati,  sed 

quibus  querellae   quoque   videreatur   admixtae.     praectpui' 

pius   Aiwas:    eadem    causa    ctiam    pius   Aeiiea,s    dolebat^ 

sed   plus   quam   ceteri.     ex  superioribus  apparet  quid  do- 

luerint  omnes^  uam  supra  d    "    ^    Aeuea  et  Achate  quod  31 

illius  aon  solum  mortem  1  m  genus  leti  doluisseBi 

ut  veuere,  inquit,   videut  norte   peremptum:   ib- 

digna  mors  est  quae  non  co.  viro  forti;  niiUus  eniiQ 

aut   non   talis   existeret   dolo-  n  pugna    cecidisset   et 

campo.     tum   imsa  Sih0c  nora,   festmant  flente^:^ 

festiiiaiidum  fuit,  ut  iussa        ynn     mature  et  in  oomibus 

conplerentur,  scUicet  ut  curarentui  -unus  et  eius  sollemnia 

aramque    sepuldiro    congerei^e    arboribus    caeloque    educfri 

certant:  maiorem  de  ipsis  diligentiam  ac  laborem  exigebat 

mentum   mortui^    praeter  questos  enim  ac  fletus  mattm^  s* 

bant  faneri  necessaria.    properabant  igitur  aram  non  saus 

atruere,    sed   arboribus^   ut   ipsa   esset   et   sepnlckrum,  i:j 

tantum  autem  roboribug  congestis  eam  erigere  nitebantur, 

ut   eaelum   tangere   potuisset,     ultra    modum    aliquid  ei- 

hiberi  mortuo  meritmn  iu  vita  quaesitum,  non  alia  nece^-tt 

sitas  facit:    hoc  agebatur  in  Miseni  eausa,  quem  amicuin 

fuisse   Hectoris   dixit  et  Aeneae  posterius,  ut  virium  con- 

tcmplatio   et   meritum    monstraretur,    ceterum    et   modicis 

lignis  nec  in  tantum  tumulum  structis  funus  eius  consuini 

potuerat.    fUfr  m  antfquam  stlvam:  idcirco  diiit  antiquanL,* 

quia   dicturus   est   arbores  illic  fuisse  ingentis   et  uiagnas, 

quas  solitudo  nutrierat  et  multorimi  prolisitas  saeculonim. 

dicit   causain   propter  quam   nullus   illic  habuit  acces^m, 


4  ifiaturae  Y  in  naiuram  ed.       6  usitatis  V.      9  ceteris  V. 
17  curaretur  Y  ed.       18  sepulchro  V  -cbri  ed.       19  eacigibani  V 
oeiT.  ed.      24  uftm  V  nam  u.  ed.      80  poierat  ed. 


AENEIDOS  VI  533 

stabula,  inquit,  alta  ferarum,  significando  alta  stabula 
ostendit  illic  feras  commorari  consuesse  maiores,  quarum 
metus  arceret  incolas  ne  hanc  propter  abscidenda  ligna 
conscenderent.     quantum   Troiani    laudantur    qui    non   ti- 

5  muerunt  evertere  stabula  alta  ferarum!  quod  autem  dixit 
itur  in  antiquam  siLyam  et  banc  ait  stabula  alta  ferarum, 
continuam  intellegi  voluit  stabula  habuisse  in  quibus  con- 
gestae  ferae  commanerent  potioris  formae,  ut  stabulis 
nostris   redacta  in  unum   animalia    simplicia    coHiguntur. 

10  appellatione   stabulorum   ostendit   de   qualibus   loqueretur, 
ceterum    cubilia    diceret,   si  minores   significare  voluisset. 
procumhunt  piceae:    ecce  unum  genus  ligni  fovendo   in-180 
cendio    necessarium;    habet    enim    quendam    sucum    quo 
nutriat    flammam.     sonat  icta  securihus   ilex:    ecce    aliud 

16  genus  ligni  silvestris.  fraxineaeque  trdbes:  ut  faerant  in- 
tegrae  volvebantur.  cumeis  ct  fissile  rdhur  scincUtur:  Hgnum 
quod  robur  appellatur  eius  est  naturae,  ut  scindi  faciHus 
possit.  advolvwnt  ingenUs  montibus  ornos:  omos  quoque 
robora  ffacitidia  quae  propter  effectum  rei  Troiani  deicie- 

»0  bant.  provolvere  est,  ut  quod  stat  porro  volvatur  id 
est  cadat. 

Nec  non  Aeneas  opera  inter  talia:  talia  hoc  est  quae 
pertinerent  ad  amifii  funus.  primus  hortatur  socios  paribus- 
que  accingitur  armis:  duplex  curabat  officium,  ut  omnium 

15  esset  hortator  et  operum  particeps.  arma  dixit  paria 
qualia  alii  gestabant  qui  caedebant  arbores  aut  iam  caesas 
scindebant  cuneis.  potest  et  sic,  ut  non  verba  essent 
hortamento,  sed  facta.     quis  enim  non  faceret  quod  faci- 


2  commorare  Y.  8  abscindenda  ed.  6  ham  V  hic  ed. 
10  appellatione  Y  ha^  app.  ed.  |  et  ad  hcum  V  ed.  ad  del.  ed. 
post. :  stabulorum  nos.  |  ostendit  deYet  interpos.  ed.  14  aliud 
V  unum  ed.  18  montis  V.  19  robora  facitidia  V  r.  fixilia 
HO U  fissUia  ed. :  non  hoc  solum  cormptum,  etlam  provolvere  etc, 
abrupte  adiectum  est:  fortasse  sic:  omos  quoque  ut  robora  fadt 
caedi,  quae  propter  effecttm  rei  Troiani  detciebant;  advolvere 
enim  provolvere  est  etc.  26  ut  iam  Y  vel  iam  ed.  27  non 
verba  Y  tam.  interpos.  ed.        28  hortamenta  ed. 


DOHATI  INTERPR.  YEEG, 

ebat  et  rex?  provocabat  hune  amlci  memoria  et  stiadeiiat 
necessitas  potens;  multam  qmppe  accedit  ad  effectum  ei- 
pediendae  rei,   si  operam    suam,   cum   aliquid   laboriosum 

I85gerittir,  rex  ipse  coniungat.    afque  hmc  ipse  suo  trisH  cum 
eorde  volutat  aspectans  sitvam  inmmmam:  Hcet  ©sset  tristif,  i 
quoniam    causa   funeris   gerabatur   et    eius    expeditio    iam 
fuerat  certa,  coeperat  cogitare  quae  ad  inventionem  rami 
pertinebant.     ToWebat  igitor  baec,  et  cum  corde  suo  qaasi 
cum  secujida   persona,   conEideraos   iiimensam    Latitudinein 
BiLTae.    €t  sic  fmie  pricatur:  in  prece  sua  ostendit  cogita-  ti 
tiones    suas    quas    tacitus     secumque    tractaverat;    amilic» 
quippe  divino  sciebat   opus   esse,   ut   inveniretTir  iia  tant* 
prolixitate  silvae  arbor  quae  portaret  aureum  ramuni.    ubi 
igitur  eius  defecit  int^ntio  et  tractatus  aestuantis  confudit 
iiL  inmensum  fusa  latitudo  prolbcitasque  silvaniiii,  bis  pre-  ii 
catus   est   Yerbis,   ut   diTino    adiutus    auxitio    desiderat&iii 
speciem  posset  reperire.     si  nunc  se  mt^is  iUe  auretts  ar- 
hore  ramus  osfmdat  nmwre  in  tanto:  quando^  inqmt,  in- 
veniendo   ramo   aureo   tanta  nemorum   difficultas   obsistit, 
utinam  ultro  se  ipse  nobis  ostendat.     quando    omrna  fef^M 
heu  nimium   de  te  vaies,  Misene,   Imuta  est:    neoesse   est. 
euim  etiam  de  rarao  vera   esse   dicta,   cura   de    tuo   c&su, 

lOOMiaene,  nimium  miseranda  vera  iocutfl  est  vates.  vix 
fatus  erat:  statim  ut  haec  dixit  (nec  tamen  aliquem 
ploraverat  deum;  quippe  hoc  solum  protulerat,  ut  opUreii 
videretur  potius  quam  rogare),  praevenit  materaa  miserafciu 
euntem  in  preees  et  quod  desiderabattir  ostendit,  ffeminae 
cum  forte  eohimhae  ipsa  mb  ora  viri  cado  venere  volafdt^ 
d  rnidi  sedcre  solo:   quia    columbae   fuerunt,    quia   duae, 

1  memoria^  Y.  5  tristes  V.  10  forie  V  ore  ed. 

14  aestuanti^  —  16  f%tm  temere  mut.  ed.  17  ^i  om.  ¥. 

19  tunto  ne»iarum  V  tanla  n.  noB,  mut.  ed.  20  ipse  om,  ecL  | 
mtendat  Y  ostenderet-  ed.  23  mi^randae  V^  miserande  HO, 

aed  non  ad  HiBemim  pertinet,  miserando  e.d.  S3— ^4  rublM 
litterae  lemmatis  tyi^--e.Tat  ita  Buperacriptae  snnt  eatersis  fttrti, 
ut  GX  bia  in  fine  supereTnineat  tferat.  24  iia  timui  haec  T 

ita  haee  ed.  statim  ut  h.  noa  (cf  3,655).  |  et  tamen  Y  ed,  nee  t. 
HOB.        27  desideTahat  ed.        28  visae  pro  «tri  Y. 


AENEIDOS  VI 


535 


quia  sub  eius  oculis  tranaierunt ,  quia  sederuut  in  solo 
herboso  et  iucuudo,  LnteDexit  Aeneas  in  matemo  signo 
omnem  esse  inveniendi  rami  substantiani.  venientes  enim 
de  caelo  aperte  moustrabant  non  aliud   m  ferre   nisi  eius 

t  expeditionem  rei  de  qua  cogitabatur  in  praesenti.  tnm 
masimm  Jieros:  laus  ista  non  ad  corporis  bona,  sed  ad 
animi  virtntes  pertinet.  vigilantia  enim  meEtis  et  astutia 
qua  Aeiieas  pollebat  intellexit  angustias  suas  matemo  re- 
medio  sublevatas  et  Olas  aves    eipeditionem  rebus   necea- 

I  sarii^  ferre.  hoc  est  quod  ait  maternas  agnosdt  aves 
laetmqm  precatur:  quod,  inqnit,  matemas  agnoscit  aves» 
has  coeperat  laetus  bortari:  este  duces,  o  si  q^m  via  est. 
bene  de  via  quae  ad  ramum  duoeret  dubitavit;  atabat 
enim  in  sOvai  cuius  densitas  nniversa  conclnserat;  vos, 
inqnit,  viam  monstrate^  si  nlla  est.  eursnmque  per  auras 
dirigitt  in  Imos,  ubl  pinfiuem  divcs  opacat  ramus  humum:  196 
T03  enim  potestis  difQoilia  superare,  quas  aurae  portant 
et  silvamm  inpedimentis  leves  pinnae  suspendunt.  vos  illo 
viam  dirigite  ubi  dives  ramua  opacat  locum  m  qiio  esse 
commemii  tuque  o  duhiis  m  defice  rebus,  diva  j^arens: 
et  tu  mater  ne  desere  filinm,  eum  vel  masime  qnem  incerta 
confodiunt.  o  posuit,  eum  loqueretur  cum  columbis,  o,  cum 
precem  torsisset  ad  matrem;  iilic  enim  ponitur  ubi  simplei 
hortatio  est  et  blaada-    sic  effatus  vesttgia  pressit  ohsa^vans  ' 

.  qfmt'  signa  ferant,  quo  tmdere  pergant:  praeter  adveutum 
enim,  quo  spem  maximam  coliunbae  pollicebaEtur,   etiam 
sedentes  aliquid  poterant  et  motibns  propriis  nuntiare.   quod'| 
ipsum  qnia  Aeneas  no  verat  posse  provenire^  observahat  tacitus 
vestigiis  lixis,utsciret  quae  essent  habituraeindicia  futurorum, 

I  pascmies  Ulae  tantum  prodiere  volando  quantum  a€i$  possent  200 
Qcidi  servare  scqumtum:  prodierunt,  inquiti  volando ;  prodie- 
mnt  pedum  significat  gressum,  volandi  autem  partes  ad  alas 


3  omnem  V  omm  ed.  4  aliud  T  aiios  ed.  7  enim 

om.  ed.  12  Afl5  V  ftis  ed.  16  diverso  p^gat  V.  19  ramtt» 
opamt  Y  humum  op.  ramus  ed,  23  preees  ed.  29  habituri  Y 
coiT.  ed.  30  prodiere  V  prodire  ed.  et  Yerg.  libri,  aed  potest 
Doa.  per  iynaloephen  legiHse  ut  dii  '264  et  ubique.  ^ 


pertiiieiit.      fli    sic    intellegainuB,   non    cobaeret   nt 
pedibua  aut  alis  ambuletur,  sed  non    ipse   est   intellectus. 
vola   eiiim   dicitur   media    pars   manus    et   plantae,    quae 
flBiGiebat    columbas  Yolare  hoc  est   ambulare   super  Tolan^ 
unde  et  iDTolare  dicimuSf  cum  aliqnid  furtim  yola  manii^  » 
subtraMtur,  et  involare  rursum,   cum  Tiolentae  manus  in 
aliquem  diriguntur,  sicuti  Terentius  ait  (eiua,  4,  3,  6)  ,^n 
faciem  involem  veneflco^'.     ecee  et  hic  volare   posuit  am- 
bulare.     cetenim  ubi  pinnarum  volatum  dicere  voluit,  de 
caelo,  inqnit,  venere  volantes;  nuUus  enim  alio  adminieulo  il 
potest   de   caelo   descendere,     ac   m  huius   rei   remaneret 
incertum,    infra  ostendit  apertius  quid  hoe  loco  significet 
volando.     cum  enitti  tantum   issent   pedibus   quantum  ob- 
servantis  ocnli  sequi  potuisseiit,   ifide,    inquit,   ubi  vmere 
ad  fauees  graveolmitis  Avemi,  talluni  se  ceieres  Hqtiidumquc  is 
per  aera  iapsae  sedibus  optatis  gemina  super  arbore  sidunt. 
patefactum    eat    de    quo    potuit    dubitari;    diceodo    enim 
toUunt  se  celeres,   ne   gravem   odorem  Avemi  paterentur^ 
et  addendo  liquidumque  per  aera   Lapsae   ostendit    procul 
dubio  eas  usquo  ad  Avemum  volando  hoc  est  ambulandg™ 
pervenisse   et,    cum   eius    graveolentem    odorem   ferre  ne-" 
quissent,   alis   quaesisse   transeundi   [viamj,   ut    per    aeiis 
puritatem  lapsae,  ut  factiirn  est,  oblatae  arboris  destinata 
contingereut.      sederunt    igitur    columbae    gemifiae    super 
arborem  gemijiam.     ipsam   enim  signiticabant  numero  du^  is 
plici  quae  ^ondem  duplicem  materiamque  portabat-     mox 
igitur,  ut  super  eam  sedenint,  discolor  imde  auri  per  ranws 
aura  refuUit:  statim,  inquit,  ex  ea  quae  viridis  fuit  aHud 
genus  coloris  effulsit  et  quod  magno  desiderio  quaerebatur 
Lnventum    est,,     ingreditur   descriptionem  qua   illius    rami  50 


1  id  om*  ed.         4  super  Y  per  ed.         7  terrentim  V,       ^| 
7 — 8  in  faciem  T  ilU  facile  in  oculos  ed.  aecuudiim  Terentii 
libroH.         S  pomit  V  p.  pro  ed.         9 — 10  de  meh  om.  ed, 
10  enim  V  e.  sine  ed.  10  geminae  ed.  19  ost^ndii  — 

2B  lapsme  om.  ed.         22  viani  vel  simile  aliquid  excidit  in  Y. 

23  oblitae  ¥  ohlatat  ed.        *14:  coTdtw^evet  ed.        26  ardorej 
0niina  ed.        ^y  et  oni,  ^d. 


wroor9^m 


AENEIDOS  VI  537 

similitudinem  monstret  vel  colorem :  qucUe  solet  sUvis  hru-  205 
mali  ffigore  viscum  fronde  virere  nova,  quod  non  sua  se- 
minat  arbos,  et  croceo  fetu  teretis  circumdare  truncos,  tdtis 
erat  spedes  auri  frondentis  opa^ca  iUce,  sic  leni  crepitahai 

5  hraUea  vento,  quemadmodum,  inquit,  hiemali  frigore  emer- 
gentibus  frondibus  novis  solent  arborum  trunci  visco  fluente 
perfundi  et  colorem  croceum  demonstrare,  talis  erat  species 
auri  frondentis.  cum  admiratione  positum  est  auri  firon- 
dentis   opaca  ilice;  miraculum   enim  fuit  ex   arbore  ilicis 

10  lioc  est  ex  Hgno    durissimo   ramum   aureum    cimi    aureis 
frondibus  extitisse.     corripit  Aeneas  extemplo:  propter  re-  210 
movendam  narrandi  prolixitatem  non  dixit  quomodo  Aeneas 
ad  ipsam  arborem  videatur  perrexisse,  cum  volantes  co- 
lumbae  vix  illo  pervenissent  propter  Avemi  graveolentiam, 

15  nos  tamen  quod  breviandae  narrationis  causa  poeta  prae- 
termisit  intellegere  possumus,  quaesisse  Aenean  aliam  viam 
et  pervenisse,  ut  inventum  munus  ofPerret.  statim  igitur 
Aeneas  hunc  ramum  corripuit  utpote  diu  desideratum. 
avidusque  refrvngit  cunctantem:  et  cum  ramus  ipse  avidi- 

fo  tatem  properantis  retardaret,  bunc  tamen  Aeneas.  vicit. 
et  vatis  portat  sub  tecta  SihyUae:  nuntiaturus  conpleta 
omnia  portavit  ipsum  ramum  sub  vatis  tecta. 

Nec  minus  i/nterea  Misenum  in  litare  Teucri  ftebcmt  et 
cineri  ingrato  suprema  fereha/nt:  rcdiit  ad  ea  unde  reces- 

f5  serat  et  conpletis  in  causa  rami  partibus  ad  Miseni  exe- 
quias  revolutus  est:  dum  Aeneas,  inquit,  alia  curaret  nec 
tamen  ea  ipsa  obstarent  curantibus  sepulturam,  nihilo 
minus  Troiani  Misenum  flebant  et  cineri  ingrato  suprema 
ferebant.     cum  nondum  arsisset,  sed  mox   esset  arsurus, 

BO  recte  defuncti  corpus  cinerem  dixit,  quia  boc  agebatur,  ut 


6  hratea  V.         6  fluente  V  ed.  florente?         7  tales  V. 
10  durissimum  ed.  11  extemplo  Aeneas  ed.  14  graveo- 

lentiam  V  gravem  odorem  ed.  17  munus  V  se  m.  ed. 

19  ramumntse  V  corr.  ed.  20  retardwent  V  corr.  ed. 

26  miseni  Y  ad  M.  ed,  26  dtm  —  curaret  om.  ed.    |    nec 

Y  ne  ed.  30  qua  hac  agebantur  V  quia  haec  a,  ed.  quia 

hoc  agebcUur  nos. 


538  DONATI  IKTEBPK,  TERG. 

in  omerem  mutaretar.  princtpio  pinffuefn  kiedis  ei  robort 
^lbgedo  ingcntem  strmere  pifram:  haec  prinio  admoveruui 
quae  noB  solum  pyram  slruerent  verum  etiam  faeilius 
artiereiit  et  alia  quoque  accendere  potuissent.  cui  fr&ndi' 
hm  o^m  inteitunt  latera;  sunt  enim  genera  liguormii  qu&e  s 
mortuorum  sonemnitati  conTeniant.  et  feralis  ante  ea- 
pressm  cmstllmmt;  cupressns  quoque  luctibus  congruit, 
iheorantque  supcr  fuJgmtibus  armis;  vironim  ejxim  fortium 
euin  ipsis  funeribus  arma  apud  veteres  constimebantur^ 
nec  solnm  baec,  sed  et  cetera  quae  babuisseot  carissima. 
pars  eaUdos  laHces  tt  aetia  nndantm  flammis  expedtunt: 
pars  aliqua  bomlQiim  aquam  caUdam  procurabaot:  hoe 
genere  locutionis  multis  locis  usus  est  poeta;  exquisita 
enim  gravior  est  quam  simplex.  earpusque  laaant  friffentts 
et  ungunt:  baec  fuit  causa  caldae  expediendae,  ut  frigeiLS 
corpus  boc  est  frigidum  aqua  calida  lavaretur.  iingebatttr 
^SOautemi  quo  celerius  arderet,  fit  gemitm:  gemitus  fuit 
omnis,  ut  fieri  solet  cum  ad  supremum  mortui  pervenitni 
obsequium.  tum  membra  ioro  defleta  reponu^it:  membra, 
propter  quae  tantas  effuderant  lacrimas,  toro  cum  ipais» 
arstiro  posuenint.  torum  dixit  stratum  quod  fuit  in  feretro^ 
purpurcasque  super  veMes^  veiamina  nota,  coniciunt:  ¥iilt 
ostendere  pretium  vestium  quae  propter  defuncti  meritum 
dabantur  ineendio.  illarum  vestium  commem^orationem 
facit  quas  ei  eo  amasse  probatur^  quia  frequetitius  Mt» 
usus  est  et  inde  Botae  omuibus  fuerant.  dcbuit  ergo  et 
in  morte  his  velari  quas  dileotas,  cum  viveret,  babuit 
sic  fecit  et  Dido;  nam  exuvias  quarum  tenebatur  adfeelu 
iiiposuit  proprio  rogo  et  has  ipsa  secum  consumpsit  ipsa- 


1  fHi^arentur  V  -efur  noa  tmrteretur  ed*       *2  primum  ed. 
6  cupressog  ed.         10  sed  ct  V  aed  ed.         15  ealdae  V  calidat 
iiquae  ed.  17  gentis  fuit  Y  getnitus  fii  ed.  18  omms  V 

corr.  ed.i    mnnis  —  plenua  vel  aummus   ut  231    et   11,  Sl± 
20  ioro  —  21  posuerunt  Y  ed.  inposuerunt?  25   f&^t  ed. 

quae  Y  ed.  qucts  noE.  [  amaviase  ed.  |  probantur  T  -atur  ©d: 
an  qf4ae  —  amatae  eBse  probaniur?  28  ej^ul  hm  V  exuvki 
ed,  I  tenebat  Y  -batur  ed. 


AENEIBOB  VT 


539 


qu*s  aibi  ultro  fanereum  procuraFit  obsequiiim  quae  salutis 
suae  tempus  abmpit.  pars  ingmtl  siibieri^  ferclro,  triste 
fniniBtermm;  ferendi  quippe  fuoerls  mlaisterimn  luctuoBum 
©st  et  eo  magis  in  Miseni  obsBquio,  ubi  nullus  erat  qoi 
non  doleret;  adbuc  enim  eKtrarii  adliiberi  non  conYene- 
runt,  sed  illi  qui  possunt  requiii.  et  subicctam  more  pa- 
rmtum  avtrsi  tmuere  facem:  prisei  enim  cum  ignem  rogis 
inferrent,  uon  sub  oculis  suis  propter  pellendum  tioloris 
augmentum,  sed  a  tergo  suo,  ut  dicitur,  faces  adponebant- 
cttngesta  cremantur  furea  dQnar  dapeSr  fuso  crateres  olwo:^^^ 
tneritum  mortui  in  Bpecienim  abundantia  probabatiu',  et 
cum  non  dicitur  tantum  turis  qnantuni  solet,  plus  potest 
sentiri  quam  constabat  inpensum.  proinde  tus,  inqnit, 
congestum  boc  est  copiosum  tradituin  Eammis  ardebat  et 
olaum  non  paulatim,  sed  semel  eadis  infusum  incendla  ips&  | 
cumulabat.  postquam  cmlapsi  dneres  et  ft>amma  quievU, 
reliquia^  vwo  d  hihulam  lavere  fainllam:  ubi  consumptis 
membrLS  recessit  flamma  et  totum  in  cineres  versom  est 
quod  ardebat,  vino  abiutum  est  quod  fuerat  colHgendum. 
ossague  ledu,  leeta  ex  cineribus  lignoruni  et  camis,  ca4o 
i^stdt  Corynaeus  aem:  in  eadum  aeneum  Corjnaeits  coniecit 
et  texit  reliquias,  ossa  dixit  quae  non  consumpserant 
flammae;  baec  enim  sola  sepulcbro  condi  conauerunt. 
idem  ier  sacm  pura  drcumtulit  unda  Sjmrgens  rore  ievi  230 
et  ra^no  feUds  oUme  lustravifque  domm  dia:itque  novissima 
verha:  qaoniam  supra  dixit  „totamque  incestat  funere 
classem",  bic  expiationem  oranium  purgationemque  de- 
scribit,  quae  fit  eo  ritu  quo  Gorynaeum   fecisse    adseruit, 


4  mkmio  y.  &  extrarii  mdhiberi  eonvenentnt  Y  non  senBu 
poBtnlatnm  inaerui,  cetei^  mutare  noti  aniuB  ium  extrtirios  a, 
conmnerat  ed.  6  iUic  ubi  pomint  repperiri  V  ed.  emenda\'i, 
quia  abBurdum.  8  inferebatit  ed,  11  ahundantia  V  flu- 

grantia  ed,    |    prohatur  ed.  12  quantuw  thuris  quantim  Y 

corr.  ed,  16  eades  Y,  20  cames  Y  (huinsmodi  eiroreB 

«aepe  occummt  in  T).  21  corin^u^  infra  coryneits  V, 

2S  ernisuevemnt  ed.  25  domus  V  domos  ed,   viros  optimi 

Yerg,  Hbri,  aed  interpretatione  affirmatur. 


540  DONATI  INTERPR.  VERG, 

scilicet  iit  universi  qid  obsequiis  int-erfuerant  aqua  pmS 
hoc  est  nmnda  felicis  olivae  frondibus  spargerentur*  liaec 
fult  lustratio  omnis  et  expiatio,  hominum  scilicet  et  do- 
monira.  at  pim  Aefteas  mgmti  moh  septdchrum  inpQnlt 
suaque  arma  viro  remiiinque  tubamque:  quae  superius  dicta  i 
giunt  alii  conpleyerant,  dicit  nunc  quid  Aeneas  ipse  cura- 
verit  perfieiendum.  pius,  inquit,  Aeneas;  boe  loco  bene 
posuit  pium,  quoniam  comiti  ac  famijiaa-i  suo  condebat 
memoriam.  ait  ingenti  mole  inponit  aepulchrum:  aedifieat 
quod  ut  magita  mole  consurgeret  contemplatio  faciebatif^ 
Miseni  meritorum  quae  in  vita  quaesiverat.  ceterum  mor- 
tuos  supra  dixit  nihil  sentire,  cnm  diceret  (213)  ,,et  cineri 
ingrato  gnprema  ferebaut'',  quiaj  cum  nihil  seotiuut  perin- 
deque  nec  vicem  reddunt,  recte  mortui  dicuutur  ingrati, 
ergo  Aeneaa  animo  suo  satis  faciens  constituebat  ingeDSii 
sepulchrum,  quod  faciebat,  non  tantum  ut  ossa  contegeret 
vernm  etiam  ut  opus  illud  saeculis  omnibus  perduraret. 
arma  autem  eius  et  artis  insignia  non  inmerito  addebat^ 
oportuit  enim  ea  cum  ipso  constitui  per  quae  in  vita 
floruit  et  Hectori  primum,  dehinc  Aeneae  ipsi  adhaerere» 
et  commendari  commeruit.  dixit  quid  fieret,  dicit  nuDC 
quo  loco:  monte,  inquit,  sub  Aerio,  qui  nunc  Misenus  db 
236  Ulo  dicitur:  sub  Aerio,  ait,  monte:  hoc  nomen  apud  ve- 
teres  fuit  montis,  sed  quia  Vergilii  temporibus  aliter  appel- 
labatur,  brevitate  mirifica  et  superiori  tempori  et  praesenti  n 
respondit,  ut  instrueret  nescientis  et  doceret  cominutationein 
norainis  occurrisse,  ut  Misenus  diceretur  ex  Miseni  nomine 
qui  dicebatur  Aerius.  aeternumque  tenetper  saeoula  nomen: 
tantum  illius  viri  meritum  valuit  licet  mortui  tantumque 
eius  auctoritas  potuit  qui  hoc  voluit  servari,  ut  saecuhs» 
oranibus  Misenus  manserit  et  hoc  nomine  vocitetur  a  po- 
steris.      Aerium  montem  plerique  non    nomen    eius  fuisse 


1  interfuerunt  ed.  2  hoc  est  munda  om.  et  substitoit  ed. 
9  ponit  ed.  11  quaesierat  ed.  12  e^  dneri  V  et  om.  ed. 
13  gwa  cum  V  quia  cum  nos  quia  ed.      18  artis  V  corrupit  ed. 

22  asreo  ed.       27  cucurrisse  V  ed.  occurrisse  nos  (cf.  10,499). 

30  qui  Y  qu,od  ed. 


AENEIDOS  VI  541 

arbitrantur,  sed  quod  sit  altissimus,  et  hoc  magis  tetigisse 
Vergilium,  sed  non  hoc  positum  est;  nam  qui  dixit  qui 
nunc  Misenus  ab  illo  dicitur  ostendit  a  veteribus  Aerium 
nuncupatum.  nam  quae  esset  Miseni  gloria  aut  unde 
6  sciretur  ipsum  positum,  si  non  illi  monti  remoto  superioris 
temporis  vocabulo  Miseni  nomen  esset  adpositum? 

His  actis  propere  exequitur  praecepta  Sibyllae:  totum 
propterea  adseritur  fecisse  vel  facere,  quod  illum  aut  iussio 
patris  inpeUeret   aut  Miseni  dilectus   urgeret.     descriptio 

10  adicitur  aditus  ad  infema  tendentis.  speiunca  alta  fmt 
vastoqtie  inmanis  hiatu:  spelunca  fuit  alta,  hanc  ingens 
liiatus  terrae  naturaliter  profundam  fecerat.  scrupea,  hoc 
est  saxosis  lateribus  atque  asperis;  non  enim  illam  ars 
procuraverat   aut  hominis  manus.     tuta  lacu  nigro   nemo- 

16  rumquc  tenebris:  haec  quoniam  semper  patet,  ne  ad  eam 
cuipiam  sit  facilis  accessus,  pro  muro  habet  lacum,  ex 
undis  autem  horrentibus  et  taetris  et  multarum  arborum 
tenebris  satis  fiierat  ocoulta.  quam  super,  id  est  super 
quam,   haut   uHae  poterant  inpum  volantes   tendere   iter24cO 

90  pinnis:  super  hanc  nullae  volucres  poterant  sine  poena 
transire;  illic  enim  moriebantur.  dicit  causam:  ta^is  sese 
hdlitus  atris  favunhus  effundens  supera  ad  convexa  ferebat, 
quantum  momenti  avibus  fuerat  necessarium,  ut  transire 
incolumes  possent?  sed  tanta  vis  exhalabat  ex  illis  fauci- 

t5  bus,  ut  illic  puncto  temporis  etiam  citi  volatus  supera- 
rentur,  nec  has  iuvabat,  si  peterent  altum;  ad  caelum 
enim  usque  perveniebat  quicquid  lacus  taeter  et  hiatus 
speluncae  ructabat.     quMuor  hic  primum  nigrantes  terga 


6  remoto  om.  ed.  6—6  superior  ceteris  V  superiori  c.  ed. 
superioris  temporis  noB.  7  sybillae  V.  8  adseretur  V  corr. 
ed.  I  vel  facere  om.  id  Bubstituit  ed.  |  iussio  V  visio  ed. 
9  miseni  dilectus  V  (cf.  4, 292.  9, 85)  Misenus  inventus  ed.  |  sur- 
geret  V  corr.  ed.  |  describtio  ut  plerumque  V.  18 — 19  id  est 
super  aquam  V,  sed  hxcus  praecedit,  non  aquaj  nec  in  sequen- 
tibuB  Don.  halitum  ad  solam  aquam  refert,  quare  super  quam 
scripsi  cf.  quod  Bimiliter  adnotat  12, 177,  om.  ed.  21  tdUs  V. 
22  alitus  V.  I  V.  242  nOn  habet  V  interpol.  ed.  24  sed  V 
si  ed. :  sententia  ita  constat,  si  quantum  quantulum  inieUegitui 


DONATI  mTERPR.  VEEG, 

2^5  iuvmcos  constituit  frontique  invergit  mna  sa^erdos  et  snm- 
mas  carpms  media  inter  cormui  sadas  ignibus  inponit 
sacris,  Uhamina  prima,  poce  vocans  Hcca^mi  cadoque  Ere- 
hogue  potentcm:  contra  detestandos  speluneae  ipaius  halitus 
vates  Sibylla  sacrilicioruni  remedia  procurabat.  si  enim  j 
aves  volantes  per  altitudinem  caeli  citae  trausire  non 
poterant,  quid  homo  efiiceret  per  ipsas  fauces  et  lacum 
taeterrimum  transitunis  tardo  utique  gressu  per  tenebras 
et  loca  iiicogmta?  quattuor  ergo  iuveacos  admovit  nigroa; 
et  numerum  et  eolorem  intellegere  debemus  ad  ritum  per- 
tinuisse  sacrorum.  frontique  invergit  vina  sacerdos  et 
tollit  saetas  ei  liis  quas  inter  comua  iiabebant  et  ignibus 
sacris  inponit:  hoc  quoque  intellegere  debemus  factum 
ratione  sacTjficaudi  dictante,  haec  erant  prima  libamina. 
supponunt  alii  cuHroSf  hoc  est  boves  ocoidunt.  tepidumq^ie  i5 
i^uorcm  suscipiunt  patcris:  ne  consecratus  sanguis  funde* 
retur  m  terram,  hunc  pateris  suscipiebant.  ipse  atri  veUms 
^^affnam  Amcas  matri  Eumemdum  m^naeqm  SQrori  msi 
ferit  sterilcmque  tM,  Proscrpma,  vaceam:  Aenean,  quod 
esset  deoruiTi  cultor,  aon  latebat  quid  etiara  ipse  iuxta» 
deos  inferos  deberet  efficere,  denique  agnam  mactavit  nigri 
velleris  et  sterilem  vaccam.  totum  enim  nigrum  deputatur 
infeins  et  sterile  animal,  quod  dicitur  ideo  infecundtim 
mactari,  quod  ab  inferis  nihil  possit  eioriri-  atri  veUeris 
agnam :  quattuor  simul  voluit  demonstrare,  colorem,  geiiu£  is 
aiiimalis,  cum  primo  vellere,  intactum:  sic  in  duodecimo 
ait  (170)  „intonsaiaque  bidentem  attulit  admovttque  pecus 
iiagrantibus  aris'*,  ut  ostenderet  tale  aiiimal  sacrificiis  esse 
^^  necessarium  quod  primam  lanam  gestet  ac  per  hoc  oum- 
^^P  quam  sit  attonsum  et  sit  a  Veneris  rebus  Inmune.  tum  U 
m^    Btygio  rcgi  nodurnas  inchoat  aras  et  solida  inponit  t^iuro- 


I 


4  detestandus  V.    \    habittts  V  JtaUtus  nos  hiatus  ed. 
8  super  Y  ed,  per  noe.         10  i^olorem  Y  e^  c.  Bcripai  cum  ed.  J 
rit^m  Y.  ]  pertenuiBse  Y.         14  dic  ianta  e  Y  di€tante  nos  (ck 
2,  151)  om.  ed.         16  erw  pro  crmrem  Y.  19  tihi  om.  V,  I 

j^oserpinam  Y.         ^a  stcrili  ^ .         ^^  Wc  ^^o  oc  V  (saepe). 
SO  adtunsun  Y.  \  tseTiem  N  mueTtva  ^^.      ^\  wji^Vwn^Mc^^ 


I 

I 


AENEIDOS  VI 


643 


tum  mscera  fiammis  [pmg^te  superque  oletmi  infundetis 
ajrdmtihus  extwj:  ipai  regi  inferonim  Boctunia  fjacriiicia 
institiiit  eihiberi;  uam  etiain  hoc  tempxis  quod  tenebrosiini 
est'  inferis  convenit*  quod  autptn  solida  taurorum  corpora 
iDposuit  aut  obsequii  pleni  fiiit  aut  moris  aliqua  sacro- 
rnm  lege  definiti.  oleum  vero  non  dubitatur  idcirco  in- 
iiistim,  ut  aris  inposita  facilius  exurerentur-  omnis  vero 
ista  descriptio  ostendit  quo  more  vel  quibus  aut  quaiibus 
et  quantis  animalibus  caesis  inferonmi  numinum  favor 
possit  adquiri.  €cce  autem:  ubicumque  ponitur  ecce  antem  S66 
aliquid  necesse  est  seqni  quod  metum  adferat  vel  admi- 
rationem.  primi  sub  lumma  solis:  ne  incertnm  esset  quid  i 
significai'et  sub  lumina  solis,  addidit  li  ortfiSf  nt  apertam 
designationem  borae  vel  temporis  demonBtraret*  potest  enim 
esse  Inmen  solis  etiam  boris  aliis  qnibtts  dicitur  dies-  mb 
pedibus  mugire  sohim:  mugire  coeperat  subiecta  pedibua  ' 
terra.  et  iuga  conpta  moveri  silvarum  visaeque  cmics  ulu-  , 
lare  per  umhram:  liaec  fiebant  per  umbram,  prope  tamen 
ffub  solis  eiortum.  existebant,  XEquit,  miracula  omnia, 
eum  deae  Triviae  iam  prope  videretur  adventus,  move- 
bantur  et  iuga  ailvarum,  mugitus  sub  pedibus  esortus 
hominum  aiu*is  tangebat  et  mentem,  canes  per  umbram 
ululatns  dabaat.  per  nmbrami  ad  omnin.  perticet  qnae 
descripsit,  lieet  semel  sit  positum.  bis  aixiraadversis  Sibylla 
intellexit  ipsam  venire  inferum  principem  et  sic  locuta  est; 
adventante  dca  procul  o  proad  este  profani  eonclameU  vatcs^ 
qnid  sibi  velit  duplicatio  dicti^  evidentins  demonstrat  di- 
oendo  t^doque  ahsistite  luco.  quoniam  adventus  deae  nulliua 
profani  praesentiam  patitur,  discedite,  inquit,  alieni,  non 
\  paululum,  sed  ita  ut  Incum  ipsum  penitus  deseratis.     hoc 


1  pmpie  —  2  emtk  deest  in  V,  aed  eiplicatur^  infundem 
scripBi  propter  infmum.         6  defimti  V  definita  ed*         8  fim 
m&reY  fna  morte  ed.      0  nmnerum  fmor  V  rmmin^m  f.  ed. 
13  et  ortm  V  et  om*  ed,        14  de^fftmtiomm  Y  sigmfkatiOTiem 
HO  ed,         19  Rubolis  Y  su&  sotis  ed.    |    e:r4yrtu  Y  six^rtum  ed. 

20  ium  om,  ed.         22  canis  Y.         ^lh  TOferum  ^   mt'?;^*^'*w«v 
erf.      80  post  deseratw  djMidiua  versuK  va<i^\i  cvyniT»KQ^'^^ 


J 


544  DONATI  iKTEEPK,  VERG. 

ait  vates  et   hoc   clara  voce  nuntiat,     conclamat  vates  ex 
persona  poetae    dictmn   est,    reliqua  ei   ore  Sibyllae  pra- 

260  eessenmt.  tuque  mvade  viam  va^inaque  eripe  ferrum^ 
nmtc  animi^  opuSj  Amea,  nunc  pectore  finm:  ta,  inquit, 
Aenea,  viam  aoidacius  inYade^  educ  YagiDa  gladiiun,  ani*  $ 
nauin  praepara  et  esto  fimiissimo  pectore.  tantum  cffaia 
fwcti^  antro  se  mmisit  aperto:  cum  haec  Aeneae  diadsset, 
antruiD,  quod  semper  patebat,  iugressa  est  furens  cuin 
omni  properatioue.  Ule  ducem  haut  timidis  vadmtem 
passibus  aequat:  iUa  priot  m  >at,  qu&e  nuinine  fuerat  ti 
plena  et  euadi  fidueiam  i       Aeneas  vero  ipsius  socie- 

tate    confisus    ibat    non     iiua  gressu    quam     Sibjlla. 

magnam  constantiani  Aeneae  jse  ostendit  dicendo  va- 
dentem  passibus  aequat  baut  u  idis;  nam  qui  confidens 
praecedentem  sequitur  sine  dubii  )03terior  ajnbulat  vesti^a  « 
demonstrantis  observans  et  qu-  trepidus  vadit  fit  metus 
causa  tardior,  Aeneas  autem  tanin  animi  fiducia  tenebatar^ 
ut  Sibjllae  passibus  suos  gressus  aeqnaret. 

Dii  qmbus  imperium  est  animanm  tmbraeque  sUentes 

265  e^  Chaos  et  Fhlegethon,   loca  nocte  tacentia  late,  sit  miMn 
fas  audita  loqui,  sit  numvne  vestro  pandere  res  aUa  terra 
et  caligine  mersas:  dicturus   poeta  quales   esse  adserantur 
sedes   infemae    et    quae    illic   iuxta    animas    gerantur  vel 
multa    descripturus    incognita    viventibus,    ne    temerarios 
iudicaretur,  veniam  a  diis  inferis  postulabat  adserens  non  ts 
se  auctore,  sed  aliis  proferentibus  scripta  vel  dicta  narra- 
turus.     posset    enim    in    utroque   reprebendi,    quod   vivus 
.  incognita  vivis  pro  veris  adsereret,  aut  praeceps,  si  effun- 
deret  vera  quae  occulta  esse  debuerant  nec  in  vulgus  erire. 
proinde    ait    veniam    peto    a    diis    quibus    imperium   estjo 
animarum,    ut  mihi  inpune  liceat  audita  narrare. 

Ihant  obscuri  sola  sub  nocte  per  umbram  perque  domus 


9  timidis  et  infra  V  timide  ed.  19  silentis  V.  20  plege- 
thon  V.  I  tacentia  V  silentia  ed.  23  vel  V  ut  ed.  26  postnk- 
labat  V  ed.  postulat?      26  auctore  V  ed.  B.uctorem?  \  narraiurus 

V  narraturum  ed.      28  praeceps  si  V  si  deleri  malim.       80  diis 

V  a  diis  ed.        32  domus  ut  v.  281  V  domos  ed. 


AENEmOS  VI  545 

Ditis  vacuas  et  inania  regna:  per  umbras  ire  ac  per  solam 
noctem  quam  inpossibile  est!  sola  enim  nox  est  ciii  lux 
nuUa  succedit  ac  per  hoc  perpetua.  dat  tamen  aliquam 
possibilitatem  inducta  similitudine:  qtmle,  inquit,  per  in-  270 
5  certam  Ivmam,  hoc  est  in  ipsis  initiis  positam  aut  sub 
nubilo  constitutam,  suh  luce  ma^igna,  non  clara  et  non 
plena,  et  quae  securos  invideat  gressus.  addit  aliud:  est 
iter  in  sUvis,  ut  ipsam  malam  lucem  maxima  ex  parte 
silvarum  densitas  rapiat.     ecce   quiddam  himinis  dixit  in 

10  illis  tenebris  fuisse,  non  tamen  plenum.  ibant  ergo  per 
loca  vacua  et  inania,  quia  nec  quod  videretur  fuit  nec 
cui  posset  occurri.  vestibulum  a/nte  ipsum  prinnsque  in 
faucibus  Orci  Luctus  et  ultrices  posuere  cubiUa  Ourae, 
paUentesque  hahitant  Morhi  tristisque  Senectus    et  Metu^2l6 

16  et   malesuada   Fames   ac    turpis   Egestas,    terribiles    visu 
formae,  Letumque  Ldborque  tum  consanguineus  Leti  Sopor 
ac  mala  mentis  Gaudia  mortifertmque  adverso  in  limine 
Bellum  ferreique  Bumenidum  thalami  et  Discordia  demens  280 
vipereum  crinem  vittis  innexa  cruentis:  feralem  Ditis  domum 

90  ecce  quale  observabat  officium  in  primo  vestibulo!  illic 
enim  fuerant  omnia  quae  cruciant  vivos  aut  defunctos 
adfiigunt.  haec  specialiter  enumerata  sunt  et  aliqua  cum 
suis  epithetis  posita:  Luctus  primo,  quorum  sordidus  et 
miserabilis    cultus   est;    Curae,    quae    quemcumque   posse- 

26  derint  torquent,  posuere  cubilia:  significavit  eas  a  vesti- 
bulo  illo  non  divelli;  pallentes  Morbi:  omnes  enim  Morbi 
pallorem  inferunt  aegris  quos  corripuerint;  tristis  Senectus, 
vel  quod  rugis  contrahat  eorum  vtdtus  qui  vixerint  diu 
vel  quod  morti  proximos  faciat;  et  Metus,  quo  excruciantur 

so  homines  qui  ex  aliqua  conscientia  aliquam  metnunt  poenam; 
Fames  malesuada:  famem  non  solum  egestatem  victus  de- 
bemus   accipere,    quae  inopiae   causa   suggerit   detestanda 

3 — 4  du  tamen  dliquam  possihilitatu  inducta  similitudine  Y 
idcirco  aliquam  possihUitatis  inducit  similitudinem  HO  ed. 
7  et  quae  securos  bis  scripsit  V.   |    gressos  V.  |    addidit  ed. 
9  radiat  ed.        12  possit  V  ed.        16  turpes  V.         20  inpri- 
mum  V.        24  possederent  V  possident  ed.        26  illo  om.  ed. 

Don.  interpr.  Verg.    toI.  I.  ^b 


546  DONATI  INTERPR.  VEEG. 

consilia,  sed  illani  quoque  quae  ttnTimquemque,  etlam  toco- 
pletem  duclt  ut  aliana  rapiat  ac  Yiolenter  inyadat,  ipsa 
docente  Yergilio,  qui  ait  (3,  56)  ,^quid  non  znortalia  pec- 
tora  cogis,  ann  sacra  famesl"  ac  turpis  Egestas,  quoniam 
defectus  substautiae  familiaris  deformis  facit  macie  et  i 
ipsius  corporis  cultu;  terribiles  visu  formae,  etiam  sok 
aspectu  tarrorem  incutienteSi  Letum  et  Labor:  mors  emia 
et  labor  odiosi  aunt^  ueque  euirn  adpetmitur  a  quoqnam, 
sed  iugeruntur  inmtis;  tum  consaBguineus  Leii  Soperj 
quoniam  somnus  et  mors  ni  unius  Bunt  generis:  nainii 
qui   dormit,    perinde    fi  »       lortuus^    hoc    solo    distat, 

quod  recedens  somnus  *■  n  ninem  vitae,  mors  autem 
inreparabilem  tenet  quem  f<  possederit;  mala  meDtis 
Gaudia :  haec  suut  quae  i  u  joelera  homin  es  ducunt : 
adulter    quippe,    latro,    boi  i    et   universorum    cmm-is 

Bum  rei ,  eum  lucr o  volup  m  u  i  de  seeleribus  capiunt 
sic  in  mala  gaudia  perducuiitur;  inde  autem  mala  simt 
eiusmodi  gaudia,  quia,  si  apud  superoa  inulta  fiierint, 
apud  inferos  puniuntur:  quid  igitur  opus  est  hoc  gau- 
diorum  genus  mala  mente  sectari,  si  haec  quoHbetio 
tempore  vel  loco  gravissima  poena  consequitur?  morti- 
ferum  Bellum:  nuUum  est  enim  bellum  quod  esse  sine 
funeribus  possit;  ferrei  Eumenidum  tbalami,  duri,  id  est 
inmites;  et  Discordia  demens,  quae  dementis  faciat  quos 
forte  commiserit:  non  possunt  quippe  esse  integro  statu» 
mentis  qui  fuerint  discordia  emergente  flammati;  dicit 
eius  omatum,  ut  ex  eo  appareat  vel  qualis  ipsa  sit  vel 
qualis  efficiat:  vipereiun,  inquit,  crinem  vittis  innexa  cru- 
entis,  ad  vicem  crinis  serpentibus  circumdatum  habuit 
caput  vittis  quoque  cruentis  innexa.  si 


4  turpis  om.  ed.  8  odiosi  V  odiosa  ed.  |  a  quo  qucdi  V 
corr.  ed.  15  c#  —  16  rei  om.  ed.  16  cum  lucra  voluptaUm 
V  et  interpos.  ed.  lucro  nos.  18  quasi  V  ed.  quia  si  ed.  poet 
23  id  est  V  iidem  ed.  24  quae  dementis  faciat  V  dem&fiks 
enim  facit  ed.  25  commiserit  V  ceperit  ed.  |  quippe  V  gw- 
dem  ed.  26  flammati  V  infl.  ed.  28  qualis  Y  qudlia? 
^O  innexa  Y  -xum  ed. 


AENEIDOS  VI  547 

In  medio  ramos  aimosaque  hracchia  pandit  ulmus 
opaca,  i/ngens:  transiit  a  descriptione  vestibuli,  venit  ad 
interiorem  partem  quae  non  esset  sub  tecto.  fuit  illic, 
inquit,  ulmi  arbor  annosa  perindeque  ingens  ingentibus 
6  ramis  effusa,  opaca  frondibus.  bene  posuit  annosam  et 
ingentem;  sunt  enim  arbores  annosae,  non  tamen  ingentes 
nec  opacae  nec  omatae  frondibus,  in  hac  autem  et  anti- 
quitas  parebat  et  ramorum  ac  frondum  opacitas  antiqui- 
tati   respondens.     quam  sedem  Somma  vulgo  vana  tenere 

10  ferunt:  hic,  ait,  dicuntur  esse  vana  somnia,  hic  vult  esse 
errores  qui  pro  necessariis  inaniter  occurrunt  dormientibus. 
recte  dixit  ferunt,  quia  supra  ait  „sit  mihi  fas  audita  lo- 
qui''  nec  debuit  auctor  esse  in  incertis.  foliisque  sub 
omnihus  haerent,  ipsa  scilicet  Sonmia.    multaque  praeterea  286 

16  variarum  monstra  ferarum:  quae  sint  multa  monstra  vel 
quae  ferarum  varietas  a  generaJitate  ad  speciem  transiens 
dicit.  Oentauri  vn  forihus  siabula/nt:  Centauros  constat 
monstra  esse;  nam  partem  membrorum  habent  ab  humano 
corpore  venientem,  partem  ab  equorum  forma.     stabulant 

20  dixit  commanent  et  recte  habitationem  ipsorum  stabulum 
vocitavit;  vult  enim  eos  plus  cum  equis  quam  cum  ho- 
minibus  membrum  habere  commune.  ScyUa^que  Mformes: 
et  has  aiunt  monstra  esse,  utpote  quae  usque  ad  pubem 
virgines  pingantur  et  canibus  marinis  armatae  pro  pedibus. 

ib  et  centumgemvnus  Briareus:  gemini  dicuntur  duo  geminae 
formae  hoc  est  duplicis:  qualem  igitur  putamus  fuisse 
Briareum,  qui  centumgeminus  fiiit!  ac  helua  Lernae: 
Lema  unus  anguis  fuisse  traditur  habens  multos  serpentes 
in  capite.    horrendum  stridens:  ipsa  magis  quam'  Chimaera, 

30  quam  infra  nominavit:  serpentibus  enim  plurimis  stridorem 
emittebat.  ftiit  ergo  monstmm  quae  fuit  ultra  naturam 
serpentum.    flammisque  armata  Chimaera:  quae  pro  armis 


2  venit  Y  et  v,  ed.       4  perindeque  V  perinde  inquit  ed. 
6  annosae  om.  ed.        7  in  hane  Y.        8  apparehat  ed.  |  fron- 
dium  ed.  10  haec  vult  V  corr.  ed.  18  monstra  V  mon- 

gtrosa  ed.        22  memhrum  Y  ed.  membrorum*i        23  quaepaU' 
que  Y  corr.  edF.        27  eentumgeminis  Y. 


548  DONATI  INTERPK.  VERG. 

habuit  flamiijas,  a  contrario,  tit  ipsis  defenderetur  quibu^ 
posset  absTimi,  Gorgones:  liaec  quoque  facie  fuit  humans 
pro  capillis  gestans  in  eapite  serpentum  turbam.  Hat- 
jnfiaeque;  Harpyiae  quales  fuerint,  quam  multiplici  natura 
conpositae  tertius  libet  ostendit,  d  forma  trimrpom  \ 
umhrae:  Geryonura  triplicem  fviisse   forraam   memoria  rt- 

290terum    prodidit*      corrtpit    Jiic    siibita    trepidus    formidmf 
ferriim  A€n€(i&  strMamque  a^iem  vmimtibus  offert:  Am&a^ 
visis  tot  malis  et  repentina  formidine  turbatus  vehementar 
strictam  aciera  venientibus  oi         at  gladii  aestimans  illas» 
omnis  monstrorum  formas  ansuras   adversi  facere. 

ct  ni  docta  c&mes  fenuis  sl  '"  ore  vitas  admoneat  vtiii^ 
tare  eava  sub  imagine  formae,  niat  et  frustra  ferro  di- 
verberet  mnbras:  nisi  turbatura  Sibylla  docuiaset  inanis 
formas  sine  corporibus  esse,  ut  s  ipsa  iodicabat,  paratisii 
,  erat  pugnare  fmstra  et  umbras  a  petere  in  cassura,  utpote 
incorporeas  quas  ferire  non  posset. 

295  ffinc  via  Turtarei  qfmv  feri  Adiemntis  ad  undas:  binc 
Yia  hoc  est  ex  illo  loco  quem  supra.  descripsit  tenditnr 
usque  ad  fluviura  Acberontis.  turbidus  hic  caeno  vastaqmn 
uoraf/ine  ijuyges  aestitat  tttqne  omnetn  Coci/to  erudat  ha- 
Ttnam:  pro  qualitate  infema  fuit  natura  aquae  tnrbida. 
caenosa,  odoris  pessimi,  utpote  quao  ructaretur  ex  caeoo. 
portifor  kas  horrendus  aquas  ct  flumina  sewat  terr^^i 
squalore  Ckaron:  portitores  dicuntur  qui  portus  obserYantis 
idcij'CO,  ut  sine  ipsorum  iussu  nullus  transeat  in  alias  re- 
giones.  bis  igitur  aquis  tam  gravibus  odore,  tani  borrendis 
aspectu  praeerat  sordibus  par  et  nulla  ex  parte  dissimilis, 
loco  et  regionibus  taetris  apte  couveniens,  visu  quoqne 
terribilis  Cbaron.     exponitur  visua  eiu5  metum  videntibuiJ* 

300spargens:   c^ti  plurima  mento  canities  inculta  iacet.     bar- 
bara,    inquit,    babuit    canam,    prolixara,    incultam.      stant 

4  quam  V  et  quani  ed,  6  geryonum  IripUmm  fuisse  for- 
mam  V  ed.  (Teryomm  —  formti^if  11  advend  et  Y  ed,  et  de- 
levi.  I  facmet  ni  Y.  15  sme  Y  «>t  ed*  17  incorporeis  T 
corr.  ed.  20  mgue  ora.  ed.  23  esc  eamo  V  a  c-  ed.  26  ahttJi 
Y  alimas  edF.      31  facit  pro  iacet  V.      32  i^miltam  V  d  i  ed- 


AENEmOS  VI  549 

lumina  flamma:  inflexibiles  ocnli  eius  et  semper  stantes 
quasi  quasdam  flammas  emittebant.  sordidus  ex  umeris 
nodo  dependet  amictus:  velamen  eius  tale  fuerat  quod 
plenum  corpus  tegere  non  posset,  denique  eius  pendebat 
6  umeris  sordibus  taetrum  nec  saltem  fibula,  sed  nodo  sus- 
pensum.  ipse  ratem  conto  suhigit  velisque  ministrat  et 
ferruginea  subvectat  corpora  cwmba:  non  ille  aliquam  po- 
testatem  agendi  videbatur  habere,  sed  poenam,  denique 
ipse  subigendo  agebat  ratem.     cum  dicit  subigit,  non  ftiit 

10  sine  laboris  tormento  quod  agebat.  ipse  dabat  vela,  ipse 
corpora  vectabat.  cum  multa  multorumque  officia  solus 
inpleret,  apparebat  illimi  perpetuis  deditum  fuisse  tormentis. 
iam  senior,  sed  cruda  deo  viridisque  senectus:  iam,  inquit, 
senior  fuit,  si  anni  eius  considerarentur,  si  autem  aspectu 

15  eius  quis  metiretur  aetatem,  poterat  adhuc  iuvenis  aesti- 
mari.  illius  enim  senectus,  hoc  est  canities,  viridis  aliud 
offerebat  oculis  quam  poterat  veritas  indicare.  viridem 
canitiem  non  propter  colorem  dixit  quem  habent  herbae 
vel  frondes,   sed  quae  adhuc  non   parum   de  primis  tem- 

fo  poribus  retineret.     cruda,  inquit,  et  viridis,  quia  utrumque 
nondum   advertebatur  ad   maturitatem  pervenire,    "|"  dum 
autem  humanae  aetatis   senectus  plenus  sit.     huc  omnis^O^ 
turba  ad  ripas  effusa  ruebat:   huc,    hoc  est   ubi  Charon 
observaverat,  concurrebat  onmis  animarum  turba,  ut  Cha- 

85  ronis  ipsius  ministerio  traicerentur  ulterius.  wMres  atque 
viri  defunctaque  corpora  vifa  magnanimum  heroum,  pueri 
innuptaeque  pueUae  inpositique  rogis  iuvenes  ante  ora  pa- 
rentum:  in  illa  turba  fuerunt  matres  et  mulieres,  fuerunt 
viri  qui  conpleverant  vitam;   vult  enim  alia  genera  mor- 


4  denique  eius  V  ex  interpos.  ed.  6  tmhris  sordibus 

tetrum  V.        6  contfus  subigit  V.        13  seniore  V.         15  mete- 
retur  V.  16  canities  hoc  est  senectus  ed.  18  canitiem  V 

senectutem  ed.         20  quia  utrumque  V  ed.  utrumque  quia7 
21  dum  —  22  plenus  sit  V  pkna  ed.  non  minus  absurde:   for- 
tasse  nondum  ut  humanae  aetatis  effecim  plenus  esset?      22  hue 
in  lemmate  om.  V,  in  inteipr.  hic  habet.  24  charonis  Y 

Charontis  ed.      28  m^res  et  mulieres  V  id  est  mulieres  Hoppius^ 


550         DONATI  mTERPR.  VEEG, 

tuomm  separare,  dicit  ergo  qnorum  illic  animae  in  pm- 
senti  hsberentur,  matrum,  ut  diximua,  et  vironunj  magBa- 
nimomm  heroum,  puerorum,  virginum  et  eorum  quos 
viderunt  parentes  rogis  inponi.  istonnn  mortem  cum 
miseratione  poeta  commemorat*  qnam  dumm  qnippe  est  i 
iuvenes  mori,  qui  sibi  adhuc  et  suis  et  patriae  prodesse 
comraodis  potuiasent!  rapi  pueros  et  virgines  iamaturae 
mDrtis  interTentu,  quos  in  spem  posteritatis  servari  con- 
vonerat  et  in  longum  tempns  seninmque  perduei!  qnam 
fnnestum   parentes    funeribu'^  resse    liberommj    curarew 

tam  duras  exequias  et  ^^^^"  picere!    oum  ammas  de- 

scriberet  volentifi  fluvii  discrevit  sexus,  discre- 

vit  aetates;   constat  emn  his  mortem    esse  com- 

munem  nec  moriendi  esse  ^»  seci  eonfuse  ©x  omuibus 

aetatibus  mori.     mjttit  ai  em,  ut  ostendat   quantais 

illa    fuerit    turba    vel     quumuac     nortem    obierit,      quam 

stQ mtdta  in  sih*is  aidumni  friffore  pimo  lapsa  cadunt  folia 
aui  ad  terram  gurgite  ah  alt^  quam  mrdtae  glomerantnr 
aves,  uhi  frigidus  amms  trans  pontum  fugat  et  terris  i»- 
mittit  apricis:  tam  multae,  ait,  multommque  animae  vo-m 
lentes  fluvium  transire  confluxerant,  ut  solent  imiumera 
folia  excidere  arboribus,  cimi  his  anni  tempus  supervenit, 
aut  ut  sunt  aves  quae  congestae,  cum  frigus  ingruere 
coeperit,  adunantur,  ut  transmisso  mari  ea  petant  loca 
quibus  pminas  eflFugiant.  stabant  orantes  primi  trcmsmittere  ts 
cursum  tendehantque  manus  ripae  uUerioris  amore:  rogantes 
et  stabant  totum  ad  obsequium  supplicum  pertinet.  dicit 
causam  standi  et  rogandi,  ut  unicuique  primus  transitus 
proveniret,  tantus  amoris  adfectus  tenuerat  onmis  tantum- 

515  que  ulterioris  ripae  desiderium  habuit.     navita  sed  tristis,» 
hoc  est  Charon  semper  dirus  et  adfabilis  numquam,  nmc 
hos  nwne  acdpit  Ulos;  non  enim  poterat  navicula  permo- 
dica  semel  omnis  accipere.     aM  aHos  longe  submotos  arcet 

24  utmis  soma  et  petant  V  ut  aprica  repetant  110  ed.  ut 
transniisso  mari  ea  petant  nos.  27  pertinet  om.  ed.  30  set 
V  (alibi  sed).  31  hoc  est  —  32  iUos  om.  ed.  38  semel  V 

^mul  ed. 


AENEIDOS  VI  551 

harena:  alios  longe  submotos  ipsam  harenam  litoris  con- 
tingere  non  sinebat. 

Aeneas  mvratus  enim  motusque  tumtUtu  dk,  ait,  o  virgo, 
quid  vult  concmsus  ad  amnem?  quidve  petuM  animae?  veH 

«  quo  discrimine  ripas  hae  linquu/nt,  Ulae  remis  vada  livida  320 
verrunt?  haec  interrogatio  propositionis  retinet  vicem,  quon- 
iam  ad  omnia  SibjUa  responsura  est.    haec  ipsa  tripertita 
est;   quaesiit   quippe    cur  tantus   animarum   concursus   ad 
amnem  fieret  yel  quid  ipsae  animae  desiderarent  vel  quae 

10  esset  inter  iUas  distantia,  ut  aliae  fugatae  linquerent  ripas, 
aliae  navicula  transmitterent  eas  et  ad  ulteriora  porta- 
rentur.  olli  sic  hreviter  fata  est  longaeva  sacerdos;  bre- 
viter  quippe  loqui  debuit  relatura  superflua,  ne  quae 
fuerant    necessario    agenda    morando    differret.      Anchisa 

16  generate,  deum  certissima  proles:  natus  es  ex  homine,  non 
inmerito  paves,  habes  humani  generis  timiditatem,  sed 
nihil  debes  metuere  qui  alia  ex  parte  genus  a  superis 
ducis.  post  principia  descendit  ad  ea  quae  interrogata  est. 
Cocyti   stagna   alta  vides  Stygiamque  paludem,   dii  cuius 

30  iurare  timent  et  fallere  numen:  hoc  intermittente  inter- 
rogatione,  sed  melius  fecit  vates  aliquid  amplius  referre, 
ut  instructiorem  redderet  requirentem,  neo  cumulavit  ex 
hoc  brevitatem  sermonis  sui,  sed  brevitati  consuluit;  posset 
enim  Aeneas  quod  in  prima  interrogatione  praetermiserat 

96  quaerere  in  secunda,  quod  vitans  Sibylla  praevenit  am- 
putans  moras  quas  potuit  altera  inquisitio  facere.  sta- 
gnum  igitur  illud  Cocytos,  inquit,  habet  nomen,  palus  vero 
quae  ex  superfusione  aquae  efficitur  Styx  appellatur,  per 

1  hahena  V.    |    haherenam  V.  7  ayhilla   (ut  plerum- 

que)  V.   I    tripartita  ed.         9  ipse  animae  V  ed.         11  trans- 
mitterent  eas  V  transmitterentur  ed.  12  facta  est  V. 

13  ne  qua  V  corr.  ed.  14  differre  V  corr.  ed.  17  aliae 

V  alia  ed.  18  ad  ea  quae  V  ad  eam  partem  quae  ed. 

20  hoc  intermte  interrogationem  V   hanc  intermisit  interroga- 
tionem  HO  ed.  hoc  intermittente  interrogatione  nos,        21  fecit 

V  facit  HO  ed.  |   referre  V  referens  ed.,  sed  cf.  2,639.  9,621. 

26  potuit^  V  poterat  ed.  27  cocytos  V  Cocyti  ed. 

28  istyx  V.  ' 


-p- 


552  DONATI  INTEEPR.  TEEG. 

quam  iumiit  dii  pluriintmi  eam  metaeEtes,   ne  eius  fallant 

826Dumcn.  haec  omnis  quam  ctmis  in^ps  inhumataque  turha 
est:  ipsorum  est  turba  quae  procwl  repellitur  qui  sunt  :n- 
humati.    portitor  ille  Charon :  Charon  dicitor  qiu  portitoris 

'  austiaet  curajn.  hi  qms  vchii  utula  scpitlti:  qui  unda  v 
portantur  et  tranSBunt  sepulti.  sunt,  redit  rursum  inse- 
puttomm  exitum  dicere:  nec  ripm  datur  horrendas  d 
rauca  fiuenta  Iransportare:  non  licet  inhumatis  aquam 
istam  tranaire.  pnus  quam  sed^ms  osta  quwrunt,  hoe  est 
donec  ossa  ipsorum  sepulcliriB  condanttir.     centitm  crraftti^ 

SSOafinos  voUtantqm  haec  liiora  cmMm.  tuin  demum  admissi 
&tc^na  cxoptata  rcviswnt:  tractat  Yergilius  inhumatonmi 
corponmi  animas  fiuvium  transLre  non  posse,  uisi  prius 
sepulturam  fuerint  consecutae,  et  tantos  ilUc  aunos  errando 
ducere  quantos  sua  corpora  sine  humationis  honore  iaea-  iS 
erint.  quod  idcirco  praemisit  poeta,  qnia  Aenean  dicturo^ 
est  aliquos  illtc  cognoviase  de  suis  quos  humare  non  po- 
tuit.  constitit  Anchisa  satus  et  vestigia  pressit  multa  putans 
sortemque  animo  miserat/us  iniquam:  dolens  eos  quos  ini- 
qua  haec  condicio  tenuisset  constitit.  cemit  ibi  maestos  w 
et  mortis  honore  carentis  Leucaspim  et  Lyciae  ductorem 
classis  Orontem:  adsertioni  huiusmodi  non  defuerunt  pro- 
bamenta;    vidit   quippe   illic  Leucaspim   et  Orontem   quos 

335  noverat  inhumatos.  quos  simul  a  Troia  ventosa  per  aequora 
vectos  obruit  auster  aqua  involvens  navemque  virosque:K 
hoc  dictum  duas  tenuit  causas,  una  est  ut  legentum  re- 
vocaret  in  memoriam  qui  essent  isti  vel  ubi  aut  quando 
aut  qua  vi  interisse  viderentur,  altera  ne  esset  Aeneae 
vitium,  quod  suos  sfepulturae  non  tradidisset.  ipsi  sunt, 
inquit,  quos  ab  ipso  separaverunt  saeva  naufragia  perinde-  so 

1  plurimumqm  eam  metuunt  ed.  3  qui  sunt  Y  quum 

sint  ed.  6 — 7  insepultorum  exitum  dicere  V  ad  sepuUoruni 

exitum  dicendum  sententia  in  contrarium  deformata  ed.:   for- 
tasse    rediit  r.  ut   insep.  e.  diceret  (cf.  610)  14   tantos  — 

15  quantos  V  tot  —  quot  ed.         14  errando  V  errandos  ed. 
21  leucaspin  item  in  interpr.  V  in  lemmate  correxi,  quia  contra 
"    metrum.        26  legcntcm  N  legetiU  ^^  le^e-wtMwn,  nos,  qua  ^ene- 
tivi  forma  D.  saepe  utiWx. 


AENEIDOS  VI  553 

que  hmnare  non  potuit  quos  eum  ipsis  navibus  procella 
perdiderat:  quod  vitium  purgatur  nec  Aenean  aspergit, 
quia  quos  non  habuit  in  praesenti  sepelire  non  valuit, 
utpote  quos  ventorum  procellae  presserant  et  inmensi  per 
5  diversa  rapuerant  fluctus. 

Ecce  gubernator  sese  Pdlinurus  agebat:  in  hac  causa 
etiam  Palinurus  positus  apparebat,  qui  Lihyco  nuper  cursu, 
dum  sidera  servat,  exdderat  puppi  mediis  ecfusus  in  u^dis: 
ab   huius   quoque   casu  excusatur  Aeneas,   quoniam  inse- 

10  pultum  constabat  esse  etiam  Palinurum;  sic  enim  effusus 
est  navi,  cum  esset  ipse  quoque  Aeneas  in  pelago:  quo- 
modo  igitur  sepeliri  potuit  quem  exceperat  latitudo  pelagi 
et  in  litorum  ignota  transvexerat?  sic  ergo  ordinandus 
est  sensus,  ne   fiat  vitium,    ut   in   undis   effusus  videatur 

15  (si  enim  ita  esset,  dici  convenerat):  ut  sit  exciderat  puppi 
effusus,  cum  in  undis  esset  hoc  est  navigaret.     hunc  uhiSiO 
vix  mulia  maestum  cognovit  in  umbra,  sic  prior  adloquitur: 
tardius  aguoscere  amicum  crimen  est  maximum,  sed  dedit 
huic    excusationem  magnarum   tenebrarum,    unde   laudari  y^y^ 

90  potius  debet,  quia  altis  tenebris  saeptum  potuit  agnoscere  i^jo^^ 
et  angores  eius  contracti  vultus  consideratione  metiri.    non^l|y^   * 
autem  exprimeretur  Aeneae  dolor  captus  ex  eo,   si  Pali-    /l^J^ 
nurum    induceret    primo    loquentem.      quis   te,    Palinure, 
deorum   eripmt   noUs  medioque  surb  aequore   mersit?    dic 

ss  age:   namque  mihi  fallax  haut  oMe  repertus  hoc  um  re- 
sponso  animum  detusit  ApoUo,  qtd  fore  te  ponto  vncolumem  845 
fimsque   cmebat   venturum   Ausonios,     en   haec  promissa 
fides  est?    dic  mihi,  inquit,  quis  iste  sit  deus  qui  responsa 
Apollinis  semper  mihi  fida  in  aliis  fatis  potuit  superare; 

80  idem  enim  te  Apollo  Italiam  mecum  venturum  cecinerat, 
ut  decuit   et  munus.     Apollo  numquam    de   Palinuro  ali- 


4  quostorum  proeellae  praesserant  V.         8  ecfusus  in  lem- 
mate  effusus  in  interpr.  Y.  10  sic  Y  si  ed.  13  trans- 

vexerant  Y.        16  sic  Y  si  ed.  |  dici  convenerat  i.  e.  in  undap 
quod  expectari  D.  putat  cf.6, 844,  ubi  similiter  cum  vitio  o\j 
nato  conflictatur.       19  laudare  Y.       Z\  ut  docuxt  e^  mMkfNM 
om.  ed.  ui  decuit  et  munus  H  noB  i.  e.  gaA^exiDL^Xx^Tv^. 


t  -    '  DONAll  INTERPR,  VERG, 

quid  diiit,  aed  tacendo  de  eius  advems  boni  aliqaid 
detur  promisisBe.  Ule  autcnt:  »d  liaeG  ille  respondces  ait 
neque  k  I^ocbi  eortina  fkfdlitj  dux  AndiisicLdCf  nec  m€: 
mortis  me&e,  inquit,  eagus  responsis  Apollinis  non  debet 
invidiae  esse  aut  obtrectationi ;  neque  enim  te  fefeUemnt  i 
aut  me.  incipit  eiponere  leti  sui  cursiim:  deaSf  iuquit, 
aequore  mersitf  hoc  est  vis  maior  me  oppressit  et  fluctibiis 
tradidit,  deus  acilJcet  adTersus,  ecce  respondit  interro- 
gationi  qua  dietum  est  quis  te,  Paiinnre,  deorum  eripttit 
"obis?    subiungit   res  iti  TDiciem  gestaa,      namquea 

fiibemaclum  muUa  ^*"  mm,  ctii  datm  haerebam 

^iisios  mrsmguf  itans  traxl  mectim:  hincj 

ait,  intellege   ^  iim  resistens    pertulerinii 

quando  cnm  arr^""  ui  tenaciter    inhaerebani, 

praeceps  *  ^^        et  C  s  puppis   parte,      iminidi* 

sni  non  ren  lomen,  q  it  qui  solam  PhorbantGm 

viderat.     mana  aspera  mro  nort  iJlum  j>ro    me    tantum 
cepisse  timorem  quam  fua  ne  spoliata  armiSy   exciissa  fnQ- 
gistro    deficerct   taniis    navis  surgenUhus  undis:    ut   dictJs 
suis  fides  haberetnr,  iurayit  per  ipsa  maria,  aspera  autemM 
dixit,  quasi  ipsa  causa  mortis   eius   extitissent,    cum  ille 
fuisset  qui  illum   praecipitem   dedit,    dehinc    subiunxit  in 
casibus  suis  nihil   sibi   fuisse   curae  nisi  periculum   ipsius 
Aeneae,  ne  perditis  duobus  subsidiis,  hoc  est  gubemaculo 
366  et    gubematore,    etiam    ipse    periculis    subderetur.     tris% 
notm  hihernas  inmensa  per  aequora  noctes  vexU  me  vio- 
lentm  aqua,   vix  lumine  quarto  prospexi  ItcUiam:  ventus, 
inquit,   notus   per  longissima  bibemarum   noctium    spatia 
me  yiolentis  fluctibus  traxit,    denique   quarta   die  Italiam 
vidi.     non   ipse    oculis    suis  Italiam  vidit,    utpote    supersi 
undas,   sed  ipsum  vidit,    quo    factum    est  ut   quam  com 


1  heni  V.  3  nec  me  om.  et  ad  sequens  lemma  trans- 

posuit  ed.  7  opraessit  V.  8  dem  stnlicet  adverso  V  deo 

sdlicet  adverso  ed.      11  guhemacuIumY.      16  numenY  ooTr,ed. 

17  non  niillum  ^GOiitxfli.  ioterpr.)  V  corr.  ed.      18  eoepineY. 
21—22  ille  fuissf^  qui  N  iOa  fu\s8«ia  qjwiA^  ^e^.      ^2  dedU  Y  dek- 
^ant  ed      23  sibi  om.  e^.     ^^-  w^i^  <^^  ^'^  ^^.^«jmA-wsksjs*.*!^! 


AENEIDOS  VI  555 

Aenea  videre  cupiebat  incolumis  ipsa  eum  cerneret  in 
fluctibus  saevis  exanimem.  svmma  subUmis  ah  wnda 
paulatim  adnaham  terrae,  iam  tuta  tenebam:  tunc,  ait, 
vidi  Italiam,  cum  me  proiimum  terrae  ferret  unda  subli- 
6  mem  et  tuta  tenere  coepissem.  ni  gem  cmddis  madida 
cum  veste  gravatmn  f  prensantemque  uncis  manibus  capita  360 
aspera  montis  ferro  imasisset  praedamque  ignara  putasset: 
non  defuerunt  crudeles  homines,  qui  arbitrati  praedam  se 
inyenisse,  quia  yestibus   et   aqua  grayatus  fueram,  uncis 

10  me  manibus  invaderent.  uncae  manus  sunt  quae  in  mo- 
dum  humanarum  manuum  ferro  fabricantur  aduncis  yelut 
digitis  et  in  undas  mittuntur,  ut  quod  hominis  manus 
non  potest  conprehendere  ipsis  teneat  praedo  atque  ipsis 
adigat.      capita  aspera  montis   accipere  possumus  aspera 

15  saxorum,  quae  ex  radicibus  montium  quasi  cum  quibusdam 
capitibus  in  mare  producta  tenduntur,  iuxta  quae,  cum 
fluctibus  portaretur,  invasus  est.  mrnc  me  fluctus  hdbet 
versa/ntque  in  litore  venti:  ut  non  plene  videretur  eiectus 
intra  aquam,    inquit   nunc  volvor,    sic  tamen    ut    terram 

10  litoris  tangam.  recte  dixit  crudelem  gentem;  de  sepultura 
enim  loquebatur,  quam  sibi  dolebat  non  exhibitam;  illi 
enim  qui  venerant,  si  humanitatem  retinerent,  non  quae- 
rerent  praedam  de  mortuo,  sed  sepulturam  defuncto  pro- 
curare  debuerant.     qtiod  te  per  cadi  itmmdum  lumen  et 

96  auras,  per  genitorem  oro,  fper  spes  surgentis  lulij:  bene 
positum  per  caeli  iucondum  lumen,  quoniam  apud  inferos 
loquebatur  et  Aeneae  optabile  fuit  eo  remeare,  bene  per 


1  ifideri  V  corr.  ed.  |  ipsa  eum  V  i.  cura  ed.  8  terrae 
Y  t.  et  ed.  6  prensantemque  Y  hoc  Don.  legisse  non  potest, 
quia  Palinurum  in  undis  perisse  putat,  praesentemque  ed.,  sed 
inane  eet  nec  structurae  difficultates  tolHt  inepta  Donati  inter- 
pretatione  ezcitatas,  quare  crucem  apponere  malui.  8  arbi- 
traii  V  'trarenttMr  ed.  9  uncis  V  et  u.  ed.  10  uncae 

mambue  V  corr.  ed.  12  dicitis  V.  |  homini  V.  14  ad- 

dkat  Y  adigat  ed.  17  imasus  Y  innixus  ed.    |    habent  Y. 

29  quaererent  Y  -re  ed.  24  per  superas  cocK  Y  «w^^ 

deL  ed.  26  per  spes  —  luli  deest  m  N ,  ^^^  ««^^'«taQx 

cf.  U,  S». 


556  DONATI  INTERPR.  VERG. 

geiiitoreiii,    cuius   causa  tantmn   iaborem   susceperat,    per 
fili  spem,  quem  unicum  habuit  ct  propter  quem  quaerebat 

365ltaliam,  eripe  me  Jm,  invicte,  maiis :  multum  valuit  ad 
inpetraudum^  quod  mala  ipsa  miseratianis  cominendaTidae 
causa  demonstrabat.  generalitas  autem  petitioiiis  ipsius,  ! 
qua  sibi  provideri  cupiebat,  magnam  rationem  retinet: 
pnidenti  enim  loquebatur  et  ei  qui  conpetenter  tractare 
negotiiim  posset  et  animi  sui  benignitatem  eouplere.  baee 
est  i^iur  prima  pars  petition.is.  quia  in  causa  petendi 
beneficii  plurimum  prodest,  si  "  tulans  det  viam  praesta- « 
turo    quam    teueat,    addidit  tu    mihi    terram    inice 

(namque  potes),  qnod  ipaum  stenderet    non   esse  diffi* 

cile,  subiecit  portiisque  require      -"ImQS,  ne   diceret  Aeneas 
nescio  ubi   funus  tuum   possit  reperiri.     ecce   tertium   ei 
praeseuti   occasione    adplieat    et    boc   suggerit   dubitanterj  ii 
ue  forte  permittatur:    aut  M,  si  qua  via   est,    si    qua   fibi 
diva  creafrix  ostmdit  (i^eque  tmm  credo  sine  numifie  divum 

B70  flMmina  tanta  paras  Sfyglamqur  innare  paludem),  da  dex- 
tram  vmsero  et  tecrnn  me  toUe  per  wndas,  sedibus  ut  sdltem 
placidis  in  morte  quiescam.  aut  tu  inquit :  tu  quid  pon- « 
deris  habeat  videamus:  tu  qui  es  meriti  potioris,  qui 
genus  ducis  a  superis,  qui  praestas  ingenio  et  corporis 
virtute  cogitationes  susceptas  vales  inplere.  si  qua  via 
est,  consiliorum  scilicet  vel  effectus.  si  qua  tibi  diva 
creatrix  ostendit;  babes  enim  deam  matrem,  quae  prae-» 
stitit  ut  tibi  sit  pronum  quod  aliis  non  licet.  neque  enim 
credo  sine  numine  divum  flumina  tanta  paras  Stygiamque 
innare  paludem:  occasio  praesentium  dedit  ei  argumen- 
tandi  substantiam,  quomodo  tibi,  inquit,  dii  praestitenmt 


1  per  fili  —  2  habuit  om.  ed.      6  magna  rationem  Y  magnam 
ed.  melius  fortasse  generaliiatem  —  —  magna  raUone  r, 
8  conpleri  V  conplecti  ed.        10  prasstituro  ed.        11  addit  ed. 

12  pro  namque  potes  tria  puncta  V.        14  posset  V  ed. 

15  adplicit  V  adicit  ed.       16  permittitur  V  -atur  nos  non  con- 

cederetur  ed.  \  si  qua  iihi  (item  infra)  V  si  quam  t.  ed.  et  Verg. 

Jibri  fere  omnes.         ^\  sis  N  es  ^^t\:^^\  ^\«a.  <id,  27  asty- 

giamque  Y. 


AENEIDOS  VI  557 

ut  vivus  ad  inferos  pergeres  et  hoc  ipsum  divino  numine 
provenisse  non  potest  dubitari,  ita  et  hoc  quod  cupio  potes  in- 
plere.  dicit  quid  velit  et  quid  commodi  ex  eo  suis  partibus 
possit  accedere:  da  dextram  misero.  quid  tam  egregium,  quid 
5  tam  bono  viro  conveniens  quam  nuseri  hominis  laborantem 
sublevare  fortunam?  et  tecum  me  tolle  per  undas:  nuUus 
labor  est,  inquit,  porrigendo  remedio,  bene  faciendi  occasio 
praesto  est,  tecum  transeam,  tecum  ad  ripas  alias  et  loca 
desiderata  perveniam.    dicitur  iam  beneficii  ips^us  fructus 

10  et  commodum:  sedibus  ut  saltem  placidis  in  morte  qui- 
escam,  hoc  est  ut  in  morte  saltem  sedibus  placidis  qui- 
escam  qui  in  vita  tutus  esse  non  potui.  ecce  aperuit 
quid  sit  eripe  me  his,  invicte,  malis.  talia  fattis  erat, 
coepit  cum  tdlia  vates:  cum  talia  Palinurus  dixisset,  vates 

16  ei  hoc  modo  respondit.  petierat  enim  inlicita  quaeque 
essent  contra  inferorum  leges,  ut  insepultus  illam  con- 
scenderet  navem  quam  non  nisi  sepultos  fas  erat  congerere. 
ecce  vates  ei  respondet,  non  Aeneas;  ipsa  enim  noverat 
inferorum  morem  et  Charonis  iura.    imde  haec,  o  Pdlinme, 

80  tibi  tam  dira  cupido?  unde,  ait,  tibi  exorta  est  istius 
cupido  desiderii  hoc  est  cupiditas?  quotiens  enim  cupido 
feminino  genere  ponitur  cupiditatem,  non  amoris  deum 
significat.  reddit  ei  rationem,  ut  sciat  transitum  suum 
infemis   legibus    prohiberi.      tu  Stygias   inhumatus    aquas 

25  amnemque  severum  Eumenidum  aspicies  ripaw/ve  iniussus  375 
abihis?    unde,    ait,    fieri  potest   ut  ulteriora  videas   loca 
qui  te  adseras  inhumatum?   aut  qui  fieri  potest  ut  ex  his 
locis  iniussus  abscedas?    ne  ultra  speres  aliquid  fieri  posse 
contra  semel  datas  leges   et   sententiam   deum!    fata  hic 

80  dixit  iudicatum  cuius  firmitas  moveri  non  posset:  desine 
fata  detm  flecti  sperare  precando:  ne  ulterius  speres  sen- 


2  nonpotest  dubitari  V  d.  non  dehet  ed.      3  dixit  V  ed. 
6  homines  V .      8  alias  —  9  perveniam  temere  mut.  ed.      16  enim 
hoc  V  ei  h.  ed.  |  quaeq}me  V.        17  sepultus  V  -tos  ed.  |  con- 
gere  V  conseendere  ed.       21  cupidas  V.       22  femim  witvft'^ 
foemineo  genere  ed.    )    cupiditatis  ed,  ^^  ine  ^    'is^^  ^- 

29  sentenHas  ed.        30  iudieaXum  cuius  N  quorum  ^^- 


558  DONATJ  INTERPR.  VEBG. 

tentiam  snperum  semel  ilictam  flecti  aliquatenus  posse. 
sed  cape  dida  mmior,  duri  solacia  cnsus:  sed  tene  dicta 
mea  et  horum  memor  eato  habiturus  in  adyeiBis  tuis 
solacium  seippiternum,  nam  tua  ffnUiml  longe  laiegw  per 
380  urhis  prodit  *is  tMii  caelestibus  ossa  piahuni  et  statueni  i 
tumulum  et  htmulo  soUemnia  mittent  aeterfnimgue  locus 
Falinurf  aomefi  habebit:  melius  ex  persona  vatis  ei  re- 
sponsum  est  quae  noverat  universa  quam  ex  persooa 
Aeneae,  ne  quod  non  lioebat  vi<teretur   negasse   voluntate 

non    licet  id 

quod  frustra   deprecar  lebis  magnumj    aolaciujji 

quo  releveris  in  adverft  quippe  eius  loci  hombes 

ad  quem  funus  tuum  *  delatum  et    multo  lon* 

gius    positi   deorum   cu.  i    responsis,    cuni  exinde 

prodigia  esistere  coepen:  >iabimt   ossa   tua   et  se-  u 

pulturae  mandabunt  ac  uo  locus  ipse   erectuE^  iii 

tumulum  in  aeternum  vocaDitur  ralinarus.  ecce  solacium 
ac  meritum  Palinuri,  cum  diis  auctoribus  ossibus  eius  se- 
pultura  et  celebritas  nominis  in  aetemum  mansura  pro- 
mittitur.  his  dictis  curae  emotae  pulsusque  parwmper  corde  » 
dolor:  tantum  veridicae  vatis  auctoritas  et  consolatio 
valuit,  ut  Palinurus  suscepta  oratione  tali  curam  inflictam 
dudum  relaxasset  animo  et  dolorem  quo  agebatur  cor 
remisisset.  tristi  gaudet  cognomine  terrae:  gaudebat  se 
tristem  licet,  tamen  perpetuam  memoriam  sui  nominis  in  ss 
illis  regionibus  habiturum. 

Ergo  iter  inceptum  peragmit:  inceptum  dixit  destinatnin 
atque   dispositum.     fluvioque  propvnquant:    conpletis   quae 

3  tuis  om.  ed.  9  post  voluntate  spatium  45  fere  littera- 
rum  vacat  in  V,  quod  explere  non  audeo,  «wa  add.  ed.  sequitur 
non  licet  —  releveris  cum  lacuna  16  fere  litterarum  in  V,  quam 
explevi.  pro  his  verbis  ^habebis  incundissimum  inqidt  sola- 
tium  eorum  quae  tuleris"  interpol.  ed.  13  esse  om.  ed.  | 

dilatum  V  corr.  ed.       14  communefacti  V  corr.  ed.        16  redus 
V  erectus  ed.  21  viri  dicae  V  veridica  ed.  23  agehatur 

cf.  V.  159  \  angebatuT  ^^.  *L"i— *i4  non  remisisset  V  non 
om.  H  ed.  cor  r.  no^.  ^\:  tT\sl\\3^^\iaki^\»^  ^  ^^ss^cedens 
Jemma  falso  xetTaxit  ^^. 


AENEIDOS  VI  559 

ad  solacium  Palinuro   su£&cerent  perrexerunt  ad  fluyium. 
navita,  hoc  est  Charon,  qms  iam  inde  ut  Stygia  prospexit  886 
ah  tmda  per  tacitum  nemus  ire  pedemque  advertere  ripae, 
sic  prior  adgreditur  dictis  atque  increpat  uitro.     quod  ultro, 

6  quod  adhuc  venientis,  quod  adgressus,  quod  increpat  dictum 
est,  iam  intellegendum  est  commoti  futuram  esse  dictionem. 
quisquis  es  armatus  qui  nosfra  ad  flumina  tendis,  fare  age 
quid  venias,  iam  istinc  et  conprime  gressum:  cum  duo  veni- 
rent,  commotionem  suam  in   eum   direxit   quem  vidit  ar- 

10  matum;  noverat  enim  exempla  violentiae  quibus  turbati 
sunt  inferi.  quis  enim  revera  non  moveretur,  cum  vide- 
ret  tacitos  venire  per  occulta  nemorum  et  propinquare 
iuvenem  stricto  mucrone?  procul  dubio  quidem  illum 
Charon  timebat,  interrogantis  tamen  haec  vox  est  et  magis 

16  suspecti  quam  iniuriosi,  cum  dicit  fare  age  cur  venias. 
sperat  et  iustas  existere  posse  causas  veniendi,  licet  eum 
terruerit  aspectus  armati.  iam  istinc  et  conprime  gressum: 
interea,  donec  adventus  tui  causas  edicas,  defige  gressus 
tuos  nec  progrediaris  ulterius.     umbrarum  hic  locus  est:Z90 

80  an,  inquit,  ubi  sis  positus  nescis?  umbrarum  quippe  hic 
locus  est.  somni  noctisque  soporae:  somnus  hic  superat 
et  tenebrae  noctis,  quae  sopora  est  hoc  est  abundans  somno. 
corpora  viva  nefas  Stygia  vectare  carina:  ut  autem  vivos 
traiciam  nefas  est.    nec  vero  AJdden  me  sum  laetatm  euntem 

25  accepisse  lacu  nec  Thesea  Firithoumque,  diis  quamquam 
geniti  atque  invicti  virilms  essent:  dat  eorum  exempla  qui 
apud  inferos  inlicita  commisissent  sub  ea  occasione,  quod 
deorum  originem  ducerent.    Tartaremn  ille  manu  custodcm  396 

1  Palinuri  ed.       6  venientis  V  veniens  ed.       6  dictionem 

V  locuMonem  ed.        8  eonpraeme  V.       10  exempla  —  11  inferi 

V  temere  mut.  ed.  12  taeitus  V  corr.  ed.  13—14  qd  (=  quod) 
helimeon  Hmebat  Y  quidem  UUm  Charon  t  nos  quidem  Charon 
t.  ed.        14  maius  Y  magis  ed.       16  cwm  V  cur  nos  quid  ed. 

17  istine  eonprime  Y  corr.  ed.  |  gressus^  sed  in  lemmate 
gressum  Y  mressus  ex  sequentibus  irrepsit.  18  donec  Y  dum 
ed.  I  edicasy  dicas  ed.       18 — 19  defieeres  sus  tm%  Y  <i.wt,  ^^. 

21  superat  V  habitat  ed.  2»  «ccta  N .         "i^  ■^ejnJOwwwi».- 

^ue  V.  I  dMs  V  diis  (ut  solet  Don.)  ed.       'Kl  comm%wnwvft.  ^^- 


560  DONATI  INTERPR.  YERG. 

in  vimla  petimt:  una  iniuria  privare  ixiferos  proprio  cu- 
Btode.  ipsim  a  solio  regis,  boe  est  ab  ipsius  regis  sede 
sire  penetralibus:  ecce  alia  ipsius  regis  peior  iniuria. 
traxitque  Uemmtem:  tantum  Herculi  liemt,  ut  traberet 
trementem  qui  neminera  timuit.  trarbebat,  invitum  duce-  s 
bat^  boc  est  a  limine  Ditia,  hi  diommam  Ditis  thalanw 
df}duce^'e  adoiii:  peius  conati  sunt  isti^  ut  uxorem  regis 
ex  ipso  cubiculo  suo  eripere  niterentur  cum  iniuriae  vio- 
leatia*  quot  loca  sunt  iu  ista  accusatione!  vim  facere 
uiori  alienae,  uxori  regis  et  aesentis,  ipsi  quoqu«?  re-» 
ginae,    baec   a   persona^    a  vero:    de    ipso    thalamo 

8U0,  queni  nosse  praeter  e  fas  fiierat  nulli-  a  facto: 

abstrahi  quam  honorifice  t^vja       ontingi  non  licuit.     qtm 
contra  hreviter  faia  est  A'.  a  vatm:  idcLrco   breviter^ 

quia   non    egent   lotigo   se^xx^^^     quae  iusta  suut.     nulht  ii 
400 //i^    imidiae   tuleSy   ahsiste  rtwt   n,    nec  vim    tela  fermii: 
boe  est  quod  ait  contra  locuta  est,  id  est  coatra  ea  qui' 
bus   se   ostendit   Cbaron    fiiisse   suspectum    et    contra  illa 
quae  senserat;    putabat  enim  vim  parari,    quam  fecerant 
alii.     exorsa  est  igitur  sic:   nuUae  bic  insidiae  tales,  sci-» 
licet  qualis  ille  aliorum  exemplis  extitisse  narraverat.    nec 
vim  tela  ferunt:  paucis  securum  reddidit  Cbaronem,  quod 
nullam    portaret    armatus    violentiam;     plerumque     enim 
geritur  ferrum,    non  ut  inferatur,    sed  ut  depellatur  vio- 
lentia.     licet  ingens  ianitor  antro  aetermtm  latrcms  exan-» 
guis  terreat  unibras,   casta    licet  patrui   servet   JProserpina 


1  una  V  magna  ed.  2  sole  orcis  pro   solio  regis  V. 

2 — 3  se  sua  V  sede  sive  nos,  om.  HO  ed.  3  iniuriaY  natwta 
H  ed.  5  post  invitum  sex  fere  litterarum  spatium  vacat  in  V 
ducebat  inserui.  6  post  hoc  est  Bequitur  alii  mina  ditis  V 

a  limine  Ditis  nos,  om.  HO  edl,  lacunae  signum  posuit  edF. 
7  peius  V  potius  ed.       8  cum  iniuriae  violentia  V  quam  i.  vio- 
lentiam  ed.      9  qtwd  V  quot  ed.       10  praesentis  V  potentis  ed. 

12  quae  nosse  V  quem  n.  ed.  |  fas  fuerat  nulU  Y  nefas  cui- 
cunque  fuerat  ed.  13  contingi  V  tangi  ed.    |   que  contra  V 

quem  c.  ed.  quae  c.  nos,  firmatur  interpretatione.  14  facta  V. 
11  hoc  est  contra  ea  ed.         21  illae  aliorum  V  iUe  iUarum  ed. 

22  Charontem  ed. 


AENEIDOS  VI  561 

limen:  servet,  inquit,  Cerberus  quod  servat  et  umbras  licet 
exanguis  terreat,  licet  servet  Proserpina  matrimonium  suxim, 
ad  curam  nostram  non  pertinet.  potuit  iterum  dici,  quod 
superius  Cbaron  exegit,  si  baec  non  sunt,  quae  fuit  causa 
5  veniendi?  ipsa  ultro  ingerit  quod  interrogata  potuit  re- 
spondere.  Troius  Aen^as  pietate  insignis  et  armis  ad  ge- 
niforem  imas  JErebi  descendit  ad  tmhras:  exposuit  cur  po- 
suerit  insignem  pietate  et  armis:  pietas  fuit  quod  mortuum 
perrexit    ad    patrem    nec    umbras    nec    Cerberum    timuit, 

10  fortitudinis  autem,  quia  hoc  ipsum  inpleri  sine  virtutis 
adiumento  non  potuit  et,  si  esset  necesse,  non  deesset 
etiam  industria  dimicandi.  ecce  ad  interrogata  respondit 
et  prosecuta  est  ea  quae  necessario  Charoni  fuerant  inti- 
manda.    si  te  nulla  movet  tardae  pietaHs  imago,  at  ramwm  405 

15  Jiimc  (aperit  ramum,  qui  veste  latebat)  agnoscas:  si  te  non 
movet  religiosi  hominis  factum,  ramum  istum  agnosce, 
quem  ferre  non  merentur  nisi  qui  iure  caelesti  et  divinis 
legibus  ad  inferos  veniunt.  ut  autem  citius  commotum 
conpesceret,   dum  loquitur,  sic  ostendit  et  ramum,   quem 

^  conditum  sub  vestibus  habuit.  timida  ex  ira  tum  corda 
residunt:  hoc  facto  atque  his  dictis  sedatus  Charon  et 
omnem  tumorem  suae  commotionis  exposuit.  nec  plura 
Jiis:  post  demonstrationem  quippe  rami  nihil  ulterius  de- 
buit.     Ule  admirans  venerahUe  donum  fatalis  virgae  longo 

tspost   tempore  visum  caeruHeam  advertit  puppim   ripaeque  ^IO 
propinguat:  admiratus  est,  inquit,  Charon  et  raini  speciem 
et  factum,  quod  infinitorum  temporum  fuerat  desuetudine 
praetermissum,   mox   admovet  ratem,   ut  traiceret  prope- 
rantis.     inde  dlias  animas,  qum  per  iuga  longa  sedebaM, 

50  deturbat:  Aeneae  causa  ac  Sibyllae  onmis  animas  longius 
exclusit,    ne    his    moram   faceret   qui   cum   tanto   munere 


9  nec  sevMn  V  nec  inferos  ed.  nec  Gerberum  nos.  10  for- 
titudinis  Y  qnare  nescio  an  supra  piettxHs  scribendum  sit  for- 
titudo  ed.  18  Charonti  ed.  19  et  ramum  Y  et  om.  ed. 

20  veste  ed.  |  tumida  Y  rabida  ed.       21  admte  Y.  \  sedatus 
Y  8.  est  ed.  22  deposuit  ed.  28  dehuitV  dixit  ed. 

25  avertit  ed.        80  destwrbat  sed  infra  deturbaire  Y. 

Don.  interpx.  Yerg.  vol.  L  ^^ 


562  DONATI  INTERPE.  YEKG, 

veniebant.  dtturbare  est  terroribus  propellere  ac  remcvem 
lawc^que  foros:  oportunum  ascensui  naTigluin  facit.  simul 
aceipit  alveo  mg^ntem  Aenean:  aut  revera  ingenteta,  quod 
magno  esset  corporej  aut  ingentem  propter  capadtatein 
navia,  qnae  Mt  exigua,  m  tantum  nt  hanc  non  naYem,  i 
sed  alveum  dixerit^  u.tpote  quae  umbris  inanibiis,  non 
vivis  corporibus  fiierat  praeparata.  denique  secutum  est 
gemuit  suh  pondere  atmba  sidil^  et  multan^  (jtccepU  rimosn 
paludefn.      pressa    quippe   inaolito    pondere   et    gemuit  et 

416  per  rimas  recepit  pa.  i.  iandem   trans  fluvwm  ii 

meolumis   vattmque  virw  irmi  Umo  glaucaque  ex^ 

ponit  in  idva:   tandem  q.  aut  mora  fuit  in  trana- 

vectione,  qnia  navis  ultra  i  morejn  onerata  tardius 

pervenit  ad  ulterioreni   ri       .       at  propter  Aetiean,   qui 
properabat  ad  patrem.  is 

Gerberm  haec  mgens  lairai^  regna  trifauei  persiottai 
adverso  recuhans  inmaMts  in  antro,     mi  vates   karrere  d* 

420  dens  iam  colla  colubris  melle  sopofaJUm  et  medicaUs  frugi- 
hus  offam  ohicit:  cum  latratu  trium  faucium  omnis  Cerberus 
inferorum  regiones  inpleret,  latranti  offam  Sibylla  proiecit,  n 
nec  banc  simplicem,  sed  medicatam,  hoc  est  diversis  spe- 
ciebus  et  arte  confectam.  hic  poeta  mel  tantiimmodo 
specialiter  posuit,  reliqua  noluit  aperire,  ne  ad  conficien- 
dam  speciem  legentis  instrueret.  ille  fame  rabida  iria 
guttura  pandens  corripit  obiectam  atque  inmania  terga  re-  2S 
solvit  fusus  humi  totoque  ingens  extenditur  antro:  ecce 
quantum  potuit  vis  offae  transvoratae  ingluvie  triplici, 
quae   sic   eum   pressit,    ut    iaceret    pro    mortuo.      occupat 

426  Aeneas  aditum  custode  sepulto    evaditqus  celer  ripam  in- 
remeahilis    undae:    inremeabilem  proprie   posuit    et   vere;» 
nam  Aenean   ipsum   scripsit   alio   egressu   luci    et   superis 
redditum.     celerem  dixit  Aenean  transisse  sepulto  custode, 

1  movere  ed.      2  ascensui  V  a>scensum  ad  ed.       8  accepit  V. 

7  fuerat  praeparata  V  pr.  esset  ed.  8  subtilis  V.  9  in- 
solido  V.  I  et  gemuit  V  gemuit  ed.  21  sed  medicatam  V  om. 
H  edl  sed  medicatis  frugihus  et  melle  edF.  27  vis  saepe  V 

vis  offae  ed.        30  iwremedbilem  V  -le  ed. 


AENEIDOS  VI  563 

vel  quia  occasio  transeundi  fuit  temporalLs  et  offae  trans- 
voratione  digesta  potuit  Cerberus  reddi  statui  suo  vel  quia 
festinabat  ad  patrem. 

ConUnuo  auditae  voces  vagtitus  et  mgens  mfantumque 
5  animae  flentes  in  Umine  primo:  ubi  celeri  gressu,  non 
inpediente  Cerbero  ripa  transmissa  est,  mox  ad  auris 
Aeneae  sonus  lamentabilis  venit  et  vagitus  ingens  et  fletus 
infantiimi.  qms  duMs  vitae  exortis,  hoc  est  quos  dulcis 
vita  cito  deseruit  et  fecit  exortis  id  est  extra  sortem  vi- 

10  vendi  maiorem.  et  ab  ubere  raptos  ahstulit  atra  dies  et 
funere  mersit  acerho:  ad  augmentum  miserationis  addidit 
ab  ubere  raptos.  quid  enim  durius  quam  extorqueri  in- 
sontis  matribus  liberos  suos  et  ab  ipsis  uberibus  divelli, 
perire  quoque  inmatura  morte  et  ante  opprimi  quam  loqui 

16  potuissent?   hos  iuxta  falso  danmati  crimvne  mortis:   iuxta  480 
hos  fuerunt  illi  qui  falsis  criminum  insimulationibus  pressi 
sunt  et  traditi  neci.     nec  vero  hae  si/ne  sorte  datae,  sine 
iudice  sedes:   et  tamen,  inquit,  haec  loca  sine  iudice  aut 
sorte  non  sunt.    quaesitor  Minos  urnam  movet:  Minos  illic 

so  et  inquirendi  habet  potestatem  et  umae  agitandae  licen- 
tiam,  ut,  si  iudiciorum  exitus  etiam  sortis  arbitrixim  quae- 
reret,  non  deesset  umae  substantia.  ille  sUentum  con- 
cUiumque  vocat  vitasque  et  crimina  disdt:  ille  id  est  Minos 
silentum   hoc   est  mortuorum   et  congregationem  curat  et 

85  investigat  quemadmodum  singuli  duxerint  vitam.    proxima 
demde  tenent  maesti  loca  qui  sibi  ktum  i/nsontes  peperere4cS6 
manu:  proxima  loca  hoc  est  a  supra  dictis  non  longe  po- 
sita  tenebant  tristes   qui,   cum  insontes   essent,   ipsi  sibi 
intiderunt  mortem,  cum  nullo  crimine  premerentur.    dicitur 

80  causa  facti;  nihil  enim  flt  nisi  quod  faciendi  habeat  ne- 
cessitatem:  iMcemque  perosi  proiecere  animas:  ipsa  fait 
adpetendae  mortis  ratio,  quia  odio  illis  fuerat  lux,  labo- 
rum   et  aerunmarum  causa.     quam  veUent  aethere  in  alto 

7  inlamentabilis  V  corr.  ed.       8  hoc  est  quod  dulcis  V  h.  e. 

quo8  d.  ed.        14  quamquain  V  quam  ed.        17  sorta^e  date  V. 

19  minus  in  lemmate,  minos  in  interpr.  Y.         22  desit  Y 

deesset  ed.  |  consiliumquae  Y  conciliumque  ed.  favente  interpr. 


564  DOJTATI  INTERPR.  VERG. 

mmc  d  pauperi&m  et  duros  perff^re  labores:  euin  viverent 
et  labortim  taedia  atque  mopiae  paterentar,  aestimaBt^ 
profuturum,  si  morerentur,  vim  sibi  ipgi  intulemut,  sed 
postea  paenitebat  eos  facti  et  qnaerebant  lucem  rarsum 
videre,  quam  fuerant  perosi,  qiiam  pati  sedes  infemas,  s 
sed  faSj  inquit,  obstai:  ne  proveniret  qnod  optabant  ob- 
stabat  lex  qaae  de  morte  ac  vita  definita  est.  trtstiqw 
palus  mainahilis  mda  adligat  et  nomens  Sii/x  interfitsa 
coercet:  eamm  reditum  amTnATniTTi  probibebat  lex,  retinebat 
palus  odiosa  et  claudebat  cnj  quae  eas  onmi  ex  parte  i# 
noviens  circumdederat. 

440       I^ec  procul  hin^  partem   f        mmstraniur    in   onmm 
lngmtes  campi,   sic  iUos   r'  dicunt:    non    longe  indi 

videbantur  Ingentes  campi  i  m  omnem  partem,  boc  cst 
laevam,  dexteram  et  quaoumqne  oculi  tendi  potnissent  u 
interea,  qtiia  poterat  quaeri  cur  dicerentur  lugent-es,  ultro 
ait  3ic  eos  appellari:  non  taraen  nominiB  ipsius  praestitit 
rationem.  hic  quos  durus  amor  crudeli  taibe  peredit:  hic 
id  est  in  ipsis  campis  degebant  quos  vis  amoris  absump- 
serat.  secreti  celant  calles  et  myrtea  circum  sUva  tegii:» 
hos  eosdem  qui  amoris  violentLa  perierunt  celabant  viarum 
angustiae  et  arbores  myrti.  secretos  calles  aut  in  abdito 
constitutos  aut  separatos  debemus  accipere.  curae  non 
ipsa  in  morte  relinquimt:  tanta  vis  amoris  in  illis  fuit,  ut 

445  nec  in  morte  essent  ab  ipsa  cura  inmunes.  his  Phaedram  a 
Procrinque  locis  maestamque  Eriphylen  crudelis  nati  mm- 
strantem  vulnera  cernit,  Euadnenque  et  Pasiphaen;  his 
Laodamia  it  comes  et  iuvenis  quondam,  num:  femina  Cae- 
neus  rursus  et  in  veterem  faio  revohita  figuram:  in  his 
locis  fuerant   istae   quae  iustis   diversis   causis   et   dispari» 

450mortis   genere   perierunt.     inter  quas  Phoenissa  rccens  a 


1  duros  V  diros  ed.  2  exisiimantes  ed.  5  fu^rant  V 
maluerant  HO  m^luissent  ed.  fuerant  perosi  nos.  6  fas  in- 

quit  obstat  V  fata  i.  dbstant  ed.         16  qua^ifwmque  V  quoc.  ed. 

16  potuit  ed.  19  idem  V  id  est  ed.  21  celabant  V 

et  c.  ed.         22  ardito  V.         24  relincunt  V.         26  erypylen  V. 

30  iustes  diverm  causis  V  ii^tis  om.  ed. 


AENEIDOS  VI  565 

vulnere  Dido  errabat  sUva  m  magna:  recens,  quia  non 
multo  ante  perierat,  et  aspera  post  recens  Ynlnus;  infra 
enim  dicturus  est  poeta  eam  nec  videre  Aenean  voluisse 
nec  cum  eo  habere  conloquium.  agnovitque  per  umbram 
6  obscuram:  cum  dicit  umbram  obscuram,  habuit  aliquid 
luminis;  boc  est  enim  obscumm  quod  ostendat  aliquam 
lucem,  sed  et  maxima  parte  mixtas  habeat  tenebras. 
qualem  primo  qui  swrgere  mense  aut  videt  aut  vidisse  putat 
per  nubila  lu/nam:  sic  parebat  Dido  in  illa  obscuritate  quo- 

10  modo  incipiens  luna   nubflo   caelo  conspicitur  tantum  in- 
certa,  ut  hanc  visam  non  possit  esse  certissimum.    dimisit^66 
lacrimas  duldque  adfatus  a/more  est:  mox  ut  eam  vidit, 
dimisit  lacrimas,  hoc  est  non  cogitavit  flere.    sed  mox  lacri- 
mas  fudit;  ipse  est  enim  dolor  verus  qui  repentinos  fletus 

16  non  coactus  excludit.  institit  igitur  cum  ea,  quam  vix 
agnoverat,  loqui;  hoc  enim  manentis  in  ipso  adhuc  amoris 
conpellebat  adfectus.  infelix  Dido,  verus  mihi  nuntius 
ergo  venerat  extinctam  ferroque  extrema  secutam:  dictio 
ista  mira  arte  concepta  est  et  pro  personarum  et  causa- 

20  rum  ratione  conposita.  Didonis  fuit  aspera  propter  re- 
centem  facti  causam;  nam  non  multo  ante  relicta  est 
amans.  huius  rei  si  quis  metiri  dolores  voluerit,  attendat 
exitum  mortis  eius,  qui  non  interveniret,  si  illa  rupti 
amoris  iniuriam  tolerare  potuisset.     accedebat  huc,  quod 

25  acerbitas  vulneris  recens  et  aspectus  eius  qui  tanti  mali 
fuerat  causa  doloris  ipsius  saevitiam  duplicabat.  Aeneae 
vero  persona  depressa  in  onmibus,  in  qua  tantus  reatus 
extabat,  ut  ipse  se  agnosceret  reum  et  de  facto  purgatione 
interposita   fateretur.      mutaverat   enim  fidem  contra  Di- 


2  muUi  V  corr.  ed.         5  ohscuram  in  lemmate  bis  V. 
9  parebat  Y  apparebat  ed.      10  tantum  Y  tamen  ed.      11  visam 
esse  ed.  I  demisit  in  lemmate  dimisit  ia  interpr.  Y:  dimisit  Don. 
legiBse  patet  ex  interpretatione,  in  qua  sed  mox  w.  468  et 
476  spectat.  16  imtitit  Y  instituit  ed.  19  mira  arte  Y 

mire  certe  ed.        20  Didonis  fuit  Y  persona  interpos.  ed.  Dido 
enim  0.  88  «t  Y  nisi  ed.  27  personam  depraessa  Y. 

28  de  fato  superscripta  c  prima  manu  Y. 


566  DONATI  INTEEPR,  YERQ. 

donia  meritnm,  quae  Ulum  vel  kimaaitate  confoverat  tbI 
&maverat  ipsumque  cum  sui3  exceperat  uaii&agos  et  egeutis 
€oliegerat*  inoipit  ergo  sic:  iafelix  Dido»  ut  osteuderet 
eius  miserabilem  casum  se  graviter  ferre,  ut  lacrimia  eiui 
etiam  verba  cougrueretit,  protestans  ocuiis  quantum  dolo-  i 
rem  sensibus  ferret  et  voce  indicans  quod  mentis  iuterua 
veKabat.  iu  hoo  dicto  non  tantum  animus  dolentis  ex- 
ptessus  eat  verum  etiam  per  ertenoationem  faoti  adiecta 
purgatio^  nullus  enim  infelicem  qnemquam  dicit  nisi  do- 
lens  nulluaque  li^  e:-  qui  fataliter  premitur,  10 
denique  hoc  tuil  **  quidem  debitmn  fuisse 
genus  mortis  ratiouxj  ei  l  ite  proprionmi  fatonmiT 
sed  Loc  magis  dolere,  qv^  huius  leti  causa  putetur 
extitisse-  verus  mihi  nuntaus  veaerat  eKtinctam  ferro- 
que  extrema  secutam ;  feralis  j  nuntius  perveuerat,  in*  u 
quitj  ad  scientiam  meam^  quoa  dolonbus  tuis  abscessus 
mei  causa  susceptis  extremo  remedio  subvenisges,  dolebam 
finem  vitae  tuae  et  genere  ipso  mortis  vehementer  i^ebar. 
[funeris  heu  tibi  cama  fui:J  accedebat  ad  luctus  animi 
mei  quod  sciebam  tibi  ob  abscessum  meum  talem  placu-  to 
isse  sententiam.  purgationi  ipsi,  quae  ab  homine  apud 
Didonem  perfido  proferebatur,  miro  genere  adhibet  finna- 
mentum:  per  sidera  iuro,  per  superos  et  si  qua  fides  tellure 
sub  ima  est:  quia  testes  animi  sui,  vel  maxime  apud  in- 
feros  degens,  habere  non  potuit,  ad  iusiurandum  sesew 
convertit,  quo  firmantur  quae  aliquibus  documentis  defi- 
cientibus  probari  non  possunt.  iuravit  per  sidera  perque 
superos  quo  remeare  cupiebat 


1  humanitatem  confoderat  V  corr.  ed.  2  naufragus  V 

naufragis  (transpos.)  ed.       14  ergo  post  verus  transpos.  HOed. 

17  susceptu^  V.         18  agebar  V  (cf.  v.  382)  angebar  ed. 
19  funeris  —  fui  deest  in  V,  sed  explicatur.  20  ob  om.  ed. 

20 — 21  tale  pla>cuisse  sententiam  purgationis  ipsi  Y  emendaTi, 
temere  mut.  ed.  22  miro  V  et  m.  ed.  28  post  ciipiebat 

unius  versus  spatium  vacat  cum  vestigiis  scripturae  et  rasn- 
rae;  propter  eademque  loquebatur  versum  363  adscitum  fuisse 
suspicor  sic  fere*.  a.  "P^XYnxaci  ^\^vi,'et»^  ^od  sic  iurare  etc. 
cf.  697. 


AENEIDOS  VI  567 

apud  inferos  posset,  quoniam  illic  degebat  eademque  loque- 
batur.  si  qua  Mes,  inquit,  quoniam  nesciebat  quod  genus 
iurisiurandi  apud  inferos  haberetur-,  posuit  generalem  iura- 
tionem  dicens  iuro  per  fidem,  si  qua  in  his  locis  aut  colitur 
6  aut  timetur.  invitus,  regina,  tuo  de  Utore  cessi:  non  te,46a 
inquit,  fugi,  sed  potiorum  iussionibus  cessi.  quod  ait  tuo 
de  litore,  hoc  vult  intellegi,  ut  relictis  litoribus  Cartha- 
ginis  ipsa  tamen  Dido  animis  Aeneae  teneretur  infixa. 
sed  me  iussa  deum,  quae  mmc  has  ire  per  umbras,  per 

10  loca  senta  situ  coguM  noctemque  profundam  imperiis  egere 
suis,  nec  credere  quivi  hunc  ta/ntum  tibi  me  discessu  ferre 
dolorem:  quoniam  poterat  fides  etiam  iuranti  non  haberi, 
vel  maxime  ei  qui  apud  superbs  perfidus  extitisset,  sump- 
tum  a  loco  et  tempore  rapuit  argumentum,  quo  ostenderet 

15  se  conpulsum  deorum  iussis  Oarthaginem  reliquisse.  ut 
scias,  inquit,  me  maiore  vi  tuis  terris  exclusum,  ex  prae- 
sentibus  proba;  non  enim  ad  has  tenebras  et  loca  horrenda 
libens  aut  voluntate  descendi,  ipsi  sunt  auctores  laboris 
istius  qui  fnerunt  dudum,  cum  invitus  abstraherer  a  sedi- 

so  bus  tuis,  quod  cxim  fieret,  aestimare  non  potui  ad  haec 
te  esse  venturam  abscessus  mei  causa.  intellegitur  hoc 
Aenean  additurum  fuisse:  contempsissem  omnia  et  reman- 
sissem,  si  praescissem  hunc  te  habituram  exitum  vitae, 
non   quia   vere   contemnere  potuit   deorum   iussa,   sed  ut 

S5  mendacio  verisimili  placaret  eam  quam  sic  laeserat,  ut 
vitae  suae  cursum  gladio  praecidisset.  ecce  usus  est  arte, 
ut  quod  negare  non  poterat  fateretur  ultro  et  iusta  de- 
fensione  purgaret.  quantum  autem  odium  etiam  mortua 
retineret  ex  eo  non  obscure,  sed  evidenter  ostendit,   cum 

do  sese  proripuit  tacitam  nec  expectavit  verborum  finem  nec 
aliquid  ipsa  respondit.  Aeneas  tamen  cum  videret  ab- 
euntem,  relicto  quod  dicebat,  ut  ostenderet  se  teneri  desi- 
derio  eius,  siste,  inquit,  gradum  teque  aspectu  ne  suhtrahe  466 

1  decehat  V  corr.  ed.         2  qm  (=  quoniam)  V  quia  ed. 
16  me  maiorem  vituis  V.       17  proha  V  prohamus  ed.      20  existi- 
mare  ed.       23  praescivissem  ed.        26  praedi«»e.t  "^  ^orrt.  <^V 
32  relicto  V  reliquit  ed. 


568  DONATl  mTEEPR.  ^rEKG. 

nostra;  quid  mim   melius  amBinti  provenire   apud   inferos 
potuit    quam    videre    eam    ant  fabulas    conferre    cum  ea? 
quas  quia  Dido  diruperat  abeundo,  liac  eam  Aeneas  voce 
prosecutus  est:  quem,  inquit^  fK^i^^    eMreinum  foto;  qmd 
te  adloqiwr  hoc  est.     vere,  ait,  extremo  sum   fato    eui  te  t, 
desideratara  deuegas  et  inopinatam  tui  subtraliis  facultatem^  v 
verba  sola   sunt   quae   tecum   eouserere   cupio:    satia   erit 
auimo  meo^  si  vel  fabulas  tecum  plene  commisceani.     talihm 
Aeneas   ardefdefH   et   torva  tuentem   lenihut  tlictis  wnmmm 
lctcrimasque    ciebai:    cum   Aeneas   miserabilia   dictu   effun'  la 
deret,  iacrimarum  plurimaruni  augraenia  nou  deerant;  nam 
Didonis  abscessus  eas  magis  magisque  coramovebat.    illa  soh 

4tlO  fixos  Qculos  aversa  tefiehai  nec  magis  incepio  miUuw  ser- 
mone  mmekir,  quam  sl  dura  silex  aut  std  Marpesia  cauies: 
Aeneas  quitlem  dolenda  loquebatui-  et  fietus  uberes  raitte- 15 
bat  ex  ocuiis,  sed  Dido  aversa  facie  stabat  in  modmji 
lapidis  aut  cautis  Marpesiae,  quae  est  saxis  ceteris  durior- 
ne  autem  videret  flentem  aut  verba  loqueutis  audiret,  sic 
averterat  faciem,  ut  solam  respiceret  terram,  nec  move- 
batur  incepto,  hoc  est  ab  instituto  et  dispositione  aDimia) 
sui  non  divellebatur.  baec  fecit,  antequam  irata  disce- 
deret,  et  sic  fugit  invisum.  tandem  corripuit  sese  atque 
inimica  refugit:  augmentum  irae  suae  Aenean  refugiendo 
testata  est  et  ut  fuerat  inimica  ita  discessit.  .  dicitur  ad 
quem  locum:  in  nemus,  inquit,  umhriferum,  coniunx  uUv» 
p7istinus  illi  respondet  curis  aequatque  Sychaeus  amorem: 
melius  illi  visiun  est  relinquere  eum  quem  odio  habuit  et 
ad  Sychaeum  tendere,  qui  unum  cum  ea  animum  gerefet 
vel  gessisset  et  qui  amore  mutuo   et   consimili    teneretur. 

Albnec  minus  Aeneas  casu  percussus  iniqao  prosequUur  lacri-» 
mis  longe  et  miseratus  eu/ntem  est:  admodum  dolebat  Aeneas 


4  lemma  secundum  interpret.  distinxi.  7  conserere  V  con- 
trahere  ed.  8  plenae  V.  9  lenebat  V.  |  anim  V.  10  ciabatY. 
12  eos  ed.  13  fioco  V.  |  vulttis  ed.  16  dolendo  ed.  20  ab 
om.  ed.  23  suae j j j j j Aeneas  cum  ras.  quinque  fere  litteranmi 
Aeneam  ed.  fortasse  contra  Aenean?  30  lacrimis  V  -mans  ed. 
31  miseratus euntem  -^  (i. e. est)  V  ed.  miseratur  euntemYerg.  libri. 


AENEIDOS  VI  569 

desertum  se  ab  ipsa  atque  contemptum  et,  licet  sciret 
eam  iuste  commotam,  tamen  recedentem  prosequebatur 
gemitu  ac  verbis  et  quantum  poterat  intuebatur  oculis  et 
videret  ulterius,  si  non  eam  arbores  nemorum  atque  um- 
5  brae  texissent. 

Inde  datum  molUur  iter:  his  gestis  coepit  ire  quo 
dudum  intenderat.  iamque  arva  tenehant  ultima  [quae 
hdlo  dari  secreta  frequenUmt]:  illa  dixit  quae  fuerant 
satis  ulteriora,  scilicet  usus  gradu  superlativo,  baec  sepa- 

10  ratim  fuerant  deputata  his  qui  magni  inyeniebantur  fuisse 
in   exercitatione   bellorum.     hic  Uli  occurrit   Tydem,   hic 
incUtus  armis  Farthenopaeus  et  Adrasti  paMentis  tmo^o;  480 
hoc  specialiter  posuit  addens  hic  muJttum  fldi  ad  superos: 
pro  merito  scilicet  virtutis  suae  magnum  vivis  reliquerant 

15  luctum,  cum  adversantibus  fatis  pro  patria  cecidissent. 
heUoque  caduci  Dardcmidae:  a  speciali  enumeratione  sin- 
gulorum  transiit  ad  generalitatem,  ut  plurimos  iUic  Tro- 
ianos  esse  memoraret.  quos  Ule  omnis  longo  ordime  cemens 
ingemuU,    Glaucumque  Medontaque  ThersUochumque,   tris 

80  Antenoridas  Gererique  sacrum  Folyhoetm  Idaeumqu^  etiam  486 
currm,  diam  arma  tenentem:  ingemuit  ad  omnis  pertinet;  non 
enim  solum  doluit  Glaucum,  cum  omnis  quorum  nomina  con- 
plexus  est  habuisset  aequalis.  Cereri  sacrum  Polyboeten  dixit, 
ut  ostenderet  numina  cultores  suos  in  causa  mortis  iuvare 

25  non  posse;  nam  perierat  qui  Cereri  fuerat  consecratus. 
Idaeum  vero  talem  vidit  qualis  fuerat  in  vita;  is  enim 
duo  simul  officia  sustinens  tenebat  arma,  regebat  et  cur-» 
rum,  quorum  studium  apud  superos  habuit.  drctmistcmt 
animae    dextra    laevaque    frequentes:     ab    utroque   latere 

so  circumstabant  animae  maximi  numeri.  nec  vidisse  semel 
satis  est:  tanti  meriti  fuerunt   quorum   aniinae  obtutibus 


1  et  —  2  commotam  om.  ed.         6  his  —  7  intenderat  ante 
inde  transpos.  ed.  7  quae  —  8  frequentant  deest  in  Y,  sed 

explicatur.  8  illa  V  uUima  edF.  18  hoc  V  ed.  hos^ 

16  patri  accidissent  V  corr.  ed.        16  speciali  V  a  «p.  corr.  ed. 

22  solo  y  solum  nos  proptor  add.cd.      26  AtsY  i«  corr.ed. 
2 7  simul  om .  ed.    28  quorum  post  cwnum  inserui  quarwn  rerum  ed. 


670  DONATl  INTEEPR.  YEEG 


Aeneae  offerebantiir,  nt  eas  semel  Tidisse  nou  sufficer 
tantus  fuit  dolor,  tantum  videndi  desideiiiim.  iuvixt  u^ue 
morari:  in  mfemifi  ienebri^  et  squalore  deleetabat  aliqnas 
moras  ijmectcre.  d  conftrve  gradum:  ex  utraque  pajte 
unum  desiderium  fuit  yidendi,  deambnlandi  et  confabn-  % 
landi;  erat  tamen  aliquid  ampiius  quod  animae  nosae 
cupiebant:  d  vemendi  di$cere  causoB,  ui  diceret  Aeneas 
quaa  emu  eausae  ad  infema  duris&ent.  ioterea  quod  ait 
Mc  multum  Eeti  ad  auperos,  de  oranibus  videtur  diiisae 
quos  nominatim  vel  aub  geaeralitate  cooplexus  est.  ai  w 
490i>anaum  procere^  Agamemnmi  lue  phalangfs^  ut  videre 
virum  fulgmUague  arma  per  mbras,  ingmti  irepidarf 
meiu:  dixit  plorimos  Troianorii,-.   illie   fuisse    quos  Troia 

perdidit  in  excidio  suo esset  quippe  crimen 

maiimum  victi^  si  de  hostibus  D?t^sis  poeta  tacuisset.    bosis 
non  tantuM  non  praeteriit  verura  stiam  prope  onmis  inter- 
i§se    testatus     eat    ad dens    dignilates     et     inae stimabilem 
significans  numerom:  Danaum,  inquit,  proceres,  id  est  non 
tantum  honore  verum  etiam  exercitatione  bellandi  potiores, 
Agamemnoniaeque  phalanges,    exercitus   quoque  Agamem-so 
nonis,  ut  sic  Graeci  apud  inferos  viderentur,  quasi  omnis 
illo   Achaia   migrasset.     principum   Graeciae   et  Agamem- 
nonii  exercitus  fecisse  commemorationem  cum  laude   non- 
nulla  gloria  est.     hi  igitur,   ut  viderunt  virum    non  con- 
temnendum  et  eum  quem  bene  noverant  et  qui  de  fiduciass 
fortitudinis    ad  inferos   tetendisset,    non   mediocriter    sunt 
territi.     unde   intellegebatur   quod   metuerent?    quia,   cum 
hominem  atque  eius  vidissent  arma  ipsiusque  qui  tenebat 
fulgentia    [accessumj,    pars   vertere   ierga,    ceu    quondani 

3  internis  V  corr.  ed.  |  squalorihus  ed.  |  delectahatur  ed. 
7  et  om.  V  add.  ed.  9  hii  pro  hic  V.  14  post  suo  lacu- 
nam  signavi,  dicit  et  Graecos  vel  simile  aliquid  excidisse  patet. 
17  inexistimdbilem  ed.  21  ut  si  V  edl  ut  sic  nos  ut  ipsi 
edF.  I  omnis  —  22  migrasset  inepte  mut.  ed.  22  achamenonii 
V  Agamemnonis  ed.  23  fecit  V  ed.  fecisse  nos  quia  fecit  ed. 
post.  27  metueretur  edFi.  28  ipsius  quoque  V  ed.  ipsim- 
que  qui  nos.   |    tenehant  V  tenehat  nos  timehant  ed.  29  fid- 

gentia  V  accessum  addidi  fulgorem  ed. 


AENEIDOS  VI  571 

petiere  rates,  pars  toUere  vocem  exiguam,  inceptus  clamor 
fnistratur  hiantis:  fagiebant  sicut  in  Troia  fecerunt,  cum 
ad  navis  concurrerent  salutis  desperatione  conpulsi,  alii 
vero  Yolebant  clamorem  tollere,  cum  non  esset  clamandi 
6  substantia,  denique  in  ipso  conatu  deficiebant  dantes  non 
vocem,  sed  exiguum  sonum.  descriptio  Graecorum  non 
inaniter  posita  est,  primo  omnium  ut  ostenderetur  quot 
milia  etiam  ex  ipsis  cecidisse  yiderentur,  nulla  quippe 
victoria   est  sine   calamitate    victoris;    denique    apparebat 

10  mansisse  cum  ipsis  metum  quem  apud  superos  habuerunt 
cum  expugnaretur  Troia.  meminerat  enim  poeta  se  dixisse 
(2,  399)  „diflEugiunt  alii  ad  navis  et  litora  cursu  fida  pe- 
tunt,  pars  ingentem  formidine  turpi  scandunt  rursiis  equum 
et  nota  conduntur  in  alvo".     ubique  firmat  Vergilius  diis 

16  adversantibus,  non  virtute  Graecorum  superatum  esse  im- 
perium  Troiae,  denique  et  hic  timidos  et  fugacis  Graecos 
adsignat,  quibus  usque  adeo  metus  statum  mentis  praeri- 
puerat,  ut  crederent  Aenean  idcirco  apud  inferos  armatum 
incedere,  ut  Graecos  etiam  mortuos  insequeretur.     fugie- 

10  bant,  inquit,  alii,  alii  mittebant  exiguam  vocem  et,  cum 
vellent  aliquid  dicere,  in  ipso  vocis  defectu  patenti  ore 
remanebant  non  sequente  vocis  of&cio.  Troianos  ergo 
laudavit  et  ostendit  timidos  Graecos  perindeque  inbellis; 
nuUus  enim  bostem  nisi  inbellis  fugit. 

S6        Atque  hic  Priamiden  laniatum  corpore  toto  Deipholmm  495 
vidit  lacerum  crudditer  ora,  ora  manusque  amhas  populata- 
que  tempera  raptis  auribus  et  tnmcas  inhonesto  vulnere  nares. 
vix  adeo  agnovU  pa/vitantem  et  dira  tegentem  supplicia  et 
notis  conpeUat  vocibus  tUtro:  tanta  in  Deiphobo  detrimen- 

80  torum  corporis  deformitas  fuit,   ut  hunc   civis  notus,  ad- 


6  rei  V  (ex  set  archetypi?)  sed  corr.  ed.  8  etiam  om.  ed. 
12  dii  fugiunt  cdmae  V.  14  alio  pro  dlvo  V.  17  metus  V 
timor  ed.  19  incidere  V  corr.  ed.  22  sementi  V.  |  troianis 
V  corr.  ed.  |  ergo  om.  ed.  25  priamidem  v  ed.,  at  3, 295  in 
interpr.  -den,  26  crudeliter  —  29  ultro  om.  ed.  post.  29  inde 
cnm  sex  fere  litterarom  spatio  V  in  Deiphobo  scripsi,  om.  ed. 
30  afinis  V  et  affinis  ed. 


572  BONATI  IKTEEPR.  TEEG, 

finis  vix  agnoscere  potnisset,  abseisis  quippe  anribus  foitj 
naribiis  obtmncatis,  itaque  ui  Aenean  Tidit,  erubiiit,  Toluit 
denique  foeditateai  suam  toto  corpore  sparsam  teg^re  nec 
taiuen  potuit,  (|uia  deerant  manus  quae  Iiqc  procurare 
potuissent.  inteOegi  tamen  potest  quid  sit  quod  ait  i 
tegentem;  aut  enim  totum  se  subtraliere  couatus  est  aiit 
totom  avertere;  boc  enim  genere  potuerant  vitia  eius  non 
videri.  sed  cum  ante  esset  agnitus  Aenea  praevidentfij 
paranti  fraudem  ai"gumento  vocis  occurrit  haec  ingerens 
SOOprior:  Beiphffbe  m*mlpotms,  '  ¥  aUo  a  smigmm  Teuefij.i» 
principia  ista  non  tam  int™.  itis  sunt,  sed  potius  ad- 

mirantis   et   dolentis,   den  ijuitur   qi^is   tam  a^ddiit 

opiavit  sumere  poenas?    cu  m  de  te  liouit?    cum  tti 

inquit,  in  vita  sciam   fodsse   iu    mnis   potentein    et  prae- 
stantem  genere  atque  inter  Tt      nos  fortissiintim,  prinmmii 
miror  quis    iate   sit  qui  te  ej       t  fortior  tautamque  eie* 
rendarum  poenarum  habiiit  poiestatem.     quia  malorum  in- 
spectio  evidens  fait,  non  quaesiit  quid  factom  esset,  sed 
facti  ipsius  nosse  cupiit  auctorem.     admiratio  ipsa  multi- 
formis  fuit:  primo  cogitari  potuisse  tot  adversa  vel  talia,» 
cum  vir   fortis   sibi   potuisset   adsistere,   dehinc    ausus  in- 
pleri,  tertio  usque  ad  totius   corporis   supplicia  perveniri. 
miJti  fama  suprema  nocte  tulit:  rettulit  mihi,  inquit,  fama, 
cum  suprema   nox   ageretur,    qua  Hium   concidit,    fessum 
vasta  te  caede  Pelasgum  procuhuisse  super  confusae  stragis» 
acervum:    dixit    laudem   ipsius   adserendo   eum   certaminis 
labore  et  caedibus  fessum  super  acervos  hostium  procubuisse, 
non  dixit  occisum  cecidisse,  sed  quasi  procubuisse  lassatum. 

1  vix  V  om.  ed.  |  potuisset  V  non  p.  ed.  1 — 2  aurifm 
fuit  obtruncatis  ivquit  ut  V  naribus  inserui  itaque  pro  inquit 
scripsi,  alia  temptavit  ed.  2  erupuit  V.  3  tegere  om.  V 

add.  ed.         7  enim  V  edl  in  edF.         9  argumentum  V  ed.  -to 
emendavi ,    ne  haec  ingerens  prior  penderet.  10  genus  — 

Teucri  deest  in  V,  sed  explicatur.  11  tam  V  iam  ed. 

14  invitam  V  in  vita  ed.  16  exerendarum  V  exhib-  ed. 

20  cogitare  V  -n  nos,  temere  mut.  ed.  21  adsistere  V  res- 

ed.  I   ausus  inpleri  V  temere  mut.  ed.  22  perveniri  V  prth 

venire  ed.         26  adserenda  cum  V  -do  eum  ed. 


AENEIDOS  VI  573 

timc  egomet  tfumulum  Bhoeteo  m  Utore  inanem  constitui  [ethOh 
magna  manis  ter  voce  vocavi] :  ereid^  iaqait,  honoris  tui 
causa  tumulum  sine  funere,   quia  confasus  fuisti  corpori- 
bus  hostium.    nec  inquisitus  reperiri  potueras,  nomen  tamen 

5  tuum  vocavi  sollemniter.  ecce  amici  animus:  ego,  inquit, 
per  me  suprema  tua  conplevi,  non  aliis  facienda  commisi. 
solent  enim  non  rectius  peragi  quae  curanda  mandantur. 
nomen  et  arma  locfwm  servant:  signatus  est  locus  ipse 
nomine  tuo   et  arma  illic  cum   tui  vocabuli  appellatione 

10  decorata  sunt,  ut  qui  eadem  viderit  arbitretur  tui  quo- 
que  foneris  illic  ossa  recondita.  te,  amice,  nequivi  con- 
spicere  et  patria  decedens  ponere  terra:  feci,  ait,  non  quod 
volui,  sed  quod  potui;  optavi  enim  te  reperire  et  in  solo 
patrio  tuas  reliquias  condere,  quod  quia  non  provenit,  in- 

16  venit  remedium  dolor,  ne  memoria  tua  inhonorata  rema- 
neret.     ad  quae  Priamides:  intellegitur  respondit.    nihit  o 
tibi,  amice,  rdidum,  omnia  Deiphobo  solvisti   et  fu/neris  610 
wmbris:  hoc  est  plene  gratias  agere,  ut,  quod  Aeneas  ad- 
seruit  minus  factum  iuxta  illius  exequias  propterea,  quia 

20  corpus  eius  inveniri  non  potuit,  Deiphobus  diceret  satis 
abundare  quod  factum  est.  primo  quaesiit  Aeneas  quis 
auctor  fuisset  deformitatis  eius,  dehinc  rettulit  se  consti- 
tuisse  ei  sepulchrum  honoris  causa,  sed  ille,  cum  respon- 
deret,  quoniam  supremae  honorificentiae  potior  fuerat  cauisa, 

86  huic  primo  respondit,  ut  ostenderet  se  gratias  agere  bene- 
ficii  eius,  deinde  rediit,  ut  referret  quis  poeniarum  in- 
dictarum   toto  corpore   auctor  videretur  extitisse  vel  quo 


1  et  —  2  vocavi  deest  in  V,  sed  explicatur.  6  per  me  V 
pro  me  ed.  7  enim  V  res  ed.  |  cmandam  audiantur  V  aflte- 
risco  signavit  edF^  temere  mut.  ed.  post.  curanda  mandantur 
recte  Hoppius  p.  10'*.  10  viderint  arbitrentur  ed.  13  rep- 
periri  V  corr.  ed.  14 — 16  invenire  medium  dolor  V  invenit 

remedium  d.  nos  inveni  r.  doloris  ed.  15  nec  V  w€  ed. 

16  atque  V  a.  hic  ed.  ad  quae  nos.  18  gratiae  V  corr.  ed. 

19  minm  V  mimts  ed.  20  invenire  V  ed.  -n  nos. 

25  ostende^-e  Y  ostendens  edF  ut  ostenderet  nos  (cf.  327).  |  h 
ficiis  edP.  26  reficeret  Y  referret  corr.  edF.  26—27  ind 
toto  Y  in  toto  ed.  indictarum  toto  nos  (cf.  8, 8). 


574  DONATI  IKTERPR,  TEEG. 

ordine  fuisset  taata  perpeggufi.  incipit  ergo  seriem  referre 
gestorum:  sed  mc  faia  mea  et  scelus  exiticUe  Lacaenae  Ms 
mcrsere  malis,  Ula  Jiaec  mQmtmmta  7'eliquU:  duo^  iuquitj 
detestanda  m  unum  couYeiieraBt,  tempus  et  fatum  satis 
adyersuiD.  liig  accesserat  uxor  pessima:  quod  ait  Lacaenaa,  i 
illic  coustitiiit  ojmBem  vituperationem,  est  euim  et  in 
nominibus  probrosa  significatio.  si  enim  Sinonem  vel 
Ulixen  dixerisj  mox  mendacem  bominem  vel  factios^m 
ostendes,  si  a  gentibus  vel  locis  vel  pareutibus  tradere 
volueris  nomeu,  mox  setum  bontisne  quisquani  ii 

an  malus  videatur,   *,  ut  eat  (2,  3)  ^infandum^ 

regina,  iubes   renovare  Troianas   ut  opes  et  Ja- 

mentabile  regnum  eruen  ^*,    a  locis  (2,  122)  ^^ 

Ithacus   vatem   magno  tuiaultu",    a   parentibus 

(3,  247}  „bellum  etiam  e  boum  stratisque  iTJVeii-  is 

cis,   Laomedontiadae".  ^  in    laudibus    observanda 

sunt,   a  regionibus,   ut  est   (^^  i)  ,,postquajxi   res  Asiae^ 
a  locis   (7,  196)  „dicite,  Dardanidae",    hoc    est    nati  in 
Dardania,  a  parentibus  (6,  125)  „sate   sanguine  divum*'. 
ita  est  ergo  et  Lacaenae,  quasi  omnes  quae  inde  oriuntur» 
tales  sint,  ut  decipiant  maritos  et  fallant.     expletis  prin^ 
cipiis,  in  quorum  brevitate  et  personam  expressit  et  cau- 
sam,  incipit  malorum  ipsorum  praestare  rationem.    dicturus 
igitur  quod  dormiens  deceptus  sit  praetendit  excusationem, 
ne  viro  forti   illo  vel   maxime   tempore    criminosum   esset  2$ 
sic  dormisse,  ut  suppliciis  innumeris  oportunum  se  faceret. 
hic  ergo  loci,  temporis  et  personae  ratione  servata  tuetur 
partis  suas  et  uxoris  gravat.     namque  ut  suprcmam  falsa 
inter  gaudia  noctem  egerimus  nosti  et  nimium  meminisse 
necesse  est:  fecit  noctis  commemorationem  et  adiecit  signa» 
eius,  ut  apertius  Aeneas  agnosceret  de  qua  nocte  ille  lo- 


6  etenini  V  est  enim  nos  ea  e.  HO  ed.        7  omnibus  V  ed. 
nominibus  nos.  |  sinon  V  corr.  ed.        9  ostendis  ed.  |  velocis  V 
vel  locis  ed.       10  numen  V  corr.  ed.       11  ut  est  Y  ut  om.  edF. 
12  lamentdbilem  V.  13  eruerent  V.  1%  et  in  V  in 

om.  ed.         24  deceptus  sit  V  d.  fuit  ed.         26  ut  om.  V  add. 
ed.  I  se  om.  V  add.  ed. 


AENEIDOS  VI  575 

queretur.  supremam  dixit,  quia  ipsa  conclusit  exitium 
Troiae  et  Hiensis  imperii.  addidit  aliad:  cum  gauderent, 
inquit,  omnes  et  ego  cum  omnibus,  quo  tempore  inter 
gaudia  nihil  speraretur  adversi.    rediit  ad  signa:  eumfa' 61S 

5  taUs  equus  saltu  super  ardtm  venit  Fergamu  et  armatum 
peditem  gravis  attulit  aHvo:  ecce  significat  tempus,  memi- 
nisti,  inquit,  noctis  illias,  quoniam  mala  in  oblivionem 
venire  non  possimt,  tunc  cum  equus  ille  ultimum  nobis 
et  patriae  interitum  ferret  et  nostras  duceretur  in  portas 

10  ac  nobis  nihil  adversi  suspicantibus  inimica  gratulatio  esset. 
illa  chorum  simula/ns,  hoc  est  communem  se  nobiscum 
gratulationem  habere  confingens,  euho/ntis  orgia  circum 
ducehat  Phrygias,  flammam  media  ipsa  tenebat  ingentem 
et   swmma   Danaos    ex   a/rce   vocabat:   ad   pulchritudinem 

16  mulieres  Phrygias   et  ludum  fingere Graecis 

e  summo  facem  quam  tenebat  '|'ardentem.  nec  supra 
nomen  eius  propter  odium  nimium  dixit  neque  hic  eam 
nominavit,  ut  Helenam  diceret,  sed  dixit  illa,  dixit  La- 
caenae.     tum  me  confectum  curis  somnoque  gravatum  i«-620 

to  fdix  hahuit  thalamus  pressitque  iacentem  dulcis  et  alta 
quies  placidaeque  simiUima  marU:  cum  me,  inquit,  cura 
et  fatigatio  corporis  tempusque  duxisset  in  somnum,  age- 
bam  in  cubiculo  meo  et  infelix  tiialamus  tenebat  dormien- 
tem.    bene  infelicem  thalamum  dixit,  quo  malo  fato  talem 

26  induxerat  uxorem  vel  in  quo  tot  supplicia  pertulit.  haeo 
facta  sunt,  inquit,  cum  me  alta  quies  tenuisset  et  iacerem 
pro  mortuo.   gravius  dormire  cogitationibus  fractos  et  aesti- 


4  sperahatur  ed.         7  ohUvione  V  corr.  ed.  8  nohis  V 

mihi  edF.  12  euanfes  ed.  13  ingentem  Y  ed.:   Heyne- 

Wagner  Tex  interpretatione)  Donatum  ardentem  legere  ait,  sed 
vide  quoa  infra  adnotavi.  16  mulieris  ed.  |  frigias  V  Phry- 
gias  dicit  ed.  |  post  fingere  decem  fere  litterarum  spatium  vacat 
m  V  fortasse  sic  explendum:  eam  dixit  ut  \  graecis  V  Graecis 
vocatis  ed.  16  e  summo  Y  e  8.  arcis  ed.  |  facem  Y  face  ed.  | 
tenehat  Y  ipsa  t.  ed.  |  ardentem  Y  ed.  in  ostenderet  emendandum 
puto,  sed  cracem  apponere  malui.  18  lacenae  Y  -na  ed. 

22  ageham  Y  iaceham  ed.  24  quo  Y  quum  ed.  26  induxerat  Y 
duxisset  ed.       27  dormire  Y  -rem  ed.  |  fractus  Y  ed.  -tos  nos. 


576  DONATI  lOTERPB.  VERG,  ' 

bus  animi  fatigatd  etiam  Salliistius  dicit  (lug.  71,  i): 
„uti  aninium,  inquit^  aegnim  soiet,  sonLnus  c^pit'^  haee 
adseruit  Beiphobus  quae  non  fiierunt  criminosa  riro  forti; 
quid  enim  metueret  quo  tampore  publica  laetitia  foit? 
cur  non  dormiret,  cura  nos  quietem  suaderet?  quid  f(>r*  s 
niidinis  gereret  constitutos  in  cubiculo  suo?  excusa^t 
ergo  pienissLme  se  et  ab  omui  reprehensione  diserevit^ 
quod  alto  sopore  dormierat  temporis  scilicet  et  loci 
comjnemoratione  deeursa  venit  eoce  ut  ostendat  prorsui 
nihil   se   metuere  debuisae.  m   int&rea    coniunj::  im» 

hoc  loco  dixit  nomen  eiu  [uod  est  graviua,   matri- 

monii   vocabulum   posuit  aan         .   et   religiosum   et  quod 
taviolatum  deberet   eiistere  1*^1.  cdemit  ei  quod  fuerat^  ul 
eo  detest&bLlior  teneatur,  quofl      aiugii  foedera  sic  dirupit 
ac  prodidit.     egregia  iuterea  1        uix:  cum  dicit  egregiamrif 
sequentia    probant   non   landis,    sed    Tituperationis   canst 
posit\imj  potuit  enim  et  laudt^m.     amo  mmla  teetis  m(f- 
vct  et  ftdum  capiti  siibdujcerat  emcm:  in  sceleribus  eiiidim 
primo,  inquit,  onmia  mihi  arma  subtraxit  et  ipsum  ensem, 
in    quo    habere   potui  ultionem    fidam    salutis  meae,   hoc» 
consilio,  ut,   si  insidias  sensissem,   subsidium    mihi  defen- 
525  sionis  non   suppeteret.     intra  tecta  vocat  Menelaum  et  U- 
niina  pandit,  scilicet  id  magmm  sperans  fore  munus  anianU 
et  famam   extingui  veterum   sic  posse   malorum:    coniuni 
dixit  et  non   dixit   mea   perindeque   multorum;    fuit  enim» 
Menelai,  dehinc  Paridis  et  tunc  Deiphobi,  quae  nec  ipsum 
canmi  habuisset  cui  primo  fuerat  iuncta  quaeque  nesciret 
uxoris  adfectum.    hostem  communem  omnium  et  specialiter 
meum    in    exarmatum   cubiculum  misit  velut   satisfactura 
ei  pro  veteribus  sceleribus  suis,  cui  primo  mutaverat  fidem, » 
et  suppliciis  meis  pensatura  quae  detestanda   commiserat, 


1  fatigati  V  -tus  ed.  2  coepit  ed.         4  gi*o  tempore  V 

eo  t.  quo  ed.  6  cubiculo  V  cubili  ed.  14  dirupit  V  diri- 
puit  ed.  17  laudem  V  Z.  significare  ed.,  sed  talia  Don.  non 
raro  audit.  18  erudit  V  corr.  ed.         20  potuit  V  corr.  ed. 

24—25  coniunx  dixit  inq.mt^  c.  \w|;\u\  '^.^.  ^.<^Axit  no8. 
29  exarmatum  Y  exccratum  ^^. 


AENEIDOS  VI  577 

quasi  violata  matrimonii  sanctitas  emendationem  uUam 
posset  admittere.  fertur  enim  cum  consensu  proprio  per 
imaginarium  raptum  eam  cum  Paride  ad  Troiam  per- 
venisse.     denique   fit  huius   rei  et  in  primo   libro  (647) 

6  conmiemoratio  hoc  modo  ,^unera  praeterea  Hiacis  erepta 
roinis  ferre  iubet,  pallam  signis  auroque  rigentem  et 
circumtextum  croceo  velamen  acantho,  omatus  Argivae 
Helenae,  quos  illa  Mjcenis,  Fergama  cum  peteret  incon- 
cessosque   hjmenaeos,    extulerat,    matris    Ledae    mirabile 

10  donum^^,  quae  utique  non  ferret,  nisi  dispositum  habuisset 
abscessum.  quod  ipsum  etiam  sic  Vergilius  monstrat: 
Pergama^  inquit,  cnm  peteret  inconcessosque  hymenaeos; 
peteret  dixit,  non  ut  per  raptum  abstractam,  sed  ut  con- 
sensu  proprio  iunctam  esse  monstraret.     peteret  bis  acci- 

16  piendum  est,  licet  semel  positum  videatur.  ipso  verbo 
Sallustius  usus  est,  cimi  diceret  (Cat.  25,  3)  „libido  ac* 
censa  sic,  ut  saepius  peteret  viros  quam  peteretur'^  hoc 
genere  et  hic  intellegendum  est  Pergama  cum  peteret  in- 
concessosque  hymenaeos  peteret,  ut  sine   aliqua  violentia 

so  ad  Paridem  vel  ad  Troiam  venisse  noscatur.  hoc  enim 
vult  firmare  Yergilius  ex  persona  Deiphobi,  nuUam  fidem 
illam  servare  tertio  marito  potuisse,  quia  nec  primo  eam 
valuit  exhibere,  ut  probaret  quod  supra  dixit  egregia 
interea  coniunx,    quoniam   consueverat   maritos    fallere  et 

f5  fallendo  decipere.  quid  moror?  inrtmpimt  thalamo,  hoc 
est  cum  violentia  inruunt,  ceterum  si  vis  non  esset,  ingredi- 
untur  fuerat  dicendum.  intellegendum  est  etiam  ipsam 
cum  ipsis  fuisse,  quoniam  nesciebant  ubi  Deiphobus  re- 
quiesceret  ac  sola  uxor  poterat  nosse.     comes  additur  wna 

to  hortator  scelertm  AeoUdes:  uxor  pessima  et  maritus  pro- 


1  ullam  y  illam  ed.  6  palam  V.  11  absceasum  Y 

discesmm  ed.   |   etiam  Y  et  ed.        12  inconcessos  V  corr.  ed. 
22  servaret  V  servare  ed.  an  servare  et7        24  maritos  V  -tum 
ed.  26  moror  cum  irmmpwnt  V  cum  ex  interpr.  irrepsit 

librario  ad  cum  moUntia  inruunt  aberrante.   |  talamo  sequenti 
lemmati  praefixit  V  huc  revocavit  ed. ,  \s\>\  ^\A».m  K^iJwsr^-tfc*^- 
tione  postnlari  ridetur.        26  tnruiint  "V  irTUimvpfwn^  ^^» 

DoD.  interpr.  Verg.   vol,  L  "^"^ 


578  DONATI  INTEBPIL  TEKG, 

pria^  imurias  gemeBS^  AeoUdes  atietor  maiomm  et  hortator 
^leruiQ  in  uniini,  inquit,  coQvenerant  in  pemieiem  meam' 
bSOdii,  talia  Grais  inslaurate,  pio  si  pomas  ore  reposco: 
poJcliram  fecit  apostropham  et  multa  eoniinentem>  soli, 
ait,  dii  potestis  esse  huius  sceletis  Tnndices  qno  innocens  J 
perii,  qni  talia  rependatis  GraiB  qualia  in  meam  exer- 
enerunt  permdem,  qnoniam  deteriora  deficiiuit  qoae  in 
adversarios  meos  debeam  postulare.  Graecos  generaliter 
maiedicto  sno  coUegit,  non  quo  omnes  ipsi  mala  intulis- 
sent,  sed  nt  genus  ipsum  p  inteairet,  iinde  talis  uion« 

et  tales  inimici,  tam  saevi.  mdeles  viderentur  eiorti. 

invasisse  in  cubieulum  r  praetermisit   quae  conse- 

ctita   sint,    vel    quia    in    prifu  supplieia    fnerajit    quae 

illis  saevientibus  pertulit  vel  .     a  malorum  ipgonim  rela- 
tiones    horrebat     quippe   rael        ftut  praeterire  superfiua  ii 
quam  referre  dara  et  quae  0^0.1     antur  aspectibus.     potest 
tamen  quae  poeta  non  coiiplexus>  est  verbis  videri  deineii- 
strasse  Deiphobum,  cum  diceret  dii,  talia  Grais  instaurate, 
utique  talia   quae   sibi  inlata  monstrabat.     ecce  respondit 
propositis,  dixit  quod  quaesivit  Aeneas,  qui  esset  poenarum  » 
auctor,  quid  autem  factum  esset,  quoniam  aspectibus  sub- 
erat,  dictum  non   est.     sed  te  qui  vivum    casus   age  fare 
vicissim  attulerint:  pelagine  venis  erroribus  actus  an  monitu 
divum?  an  quia  te  forfuna  fatigat?  ut  tristis  sine  sole  do- 
mus,  loca  turbida  adires?  audisti,  inquit,  casus  meos:  etiamtt 
ipse  vicissim    refer   casusne   te  ad  inferos  vivum   miserint 
an    dii  conpulerint   adire   tenebras   an   fortuna    hoc   etiam 
tibi  laboris  inpegerit,  ut  loca  tristia  et  sole  carentia  pene- 
trares  et  quae  nihil  aliud  praeter  caligines  habeant.    quae- 
siit  ista  Deiphobus,  sed  Aeneae  responsionem  optimo  con- » 


7  quoniam  —  8  postulare  om.  ed.    |    definiunt  qua  V  defi- 
ciunt  quae  nos.  9  non  quod  ed.  11  tamqu^  crudeles  ed. 

13  fuerant  V  -rint  ed.  18  deifohum  V  cf.  9, 196.  12, 952 
recepit  etiam  ed.  20  propositus  V  corr.  ed.  22  non  esset 
Y  corr.  ed.  23  monituvi  V.  24  quc  u  expuncta  V  ergo 

qc  =  quia^  quod.  keVm^  \>otl^\m^\^^\»^  ^<5its&jm«.tar  interpre^ 
tione.  I  domus  \xt  "t^X  N.        ^^  ca\\^\m%^  ^«^^.^V 


AENEIDOS  VI  579 

silio  poeta  praeteriit,  ne  rebus  propter  quas  ventum  fuerat 
mora  prolixior  fieret  vel  ne  repeterentur  ea  quae  superius 
dicta  sunt.  sed  nec  Aenean  fecit  negasse  responsum; 
intervenit  enim  interdictio  Sibyllae,  quae,  cum  videret 
5  diem  labi,  fabulas  omnis  et  moras  abscidit;  tamen  dat 
illi  humanitatis  partis  iustas,  ne  amicos  a  conloquio  pro- 
hibere  sponte  videretur.  non  enim  firustra  est  quod  posuit 
hac  vice  sermonum  roseis  aurora  quadrigis  iam  mediumbSS 
aetherio  cursu  traiecerat  axem:  dum  vicissim,  inquit,  fabulas 

10  conserunt,  iam  exactus  fuerat  medius  dies.  et  fors  om/ne 
datum  traherent  per  tdUa  tempus:  sic  libenter  verba  mi- 
scebant,  ut  dies  illis  non  sufBceret.  sed  comes  admonuit 
breviterque  adfata  Sibylla  est:  Sibylla  quae  ad  hoc  Aeneae 
fuerat  iuncta,  ut  in  onmibus  instrueret  ignorantem,  com- 

16  monuit  breviter  fabularum  prolixis  tractatibus  occupatum 
intellegens  totum  diem  in  iis  posse  consumi.  usa  est  igitur 
brevitate  sermonis,  ne  moras,  quas  removere  cupiebat,  ipsa 
plurimum  loquendo  nutriret.  nox  ruit,  Aenea,  nos  flendo 
ducimus  horas:    necessitate    conplendi    actus    cuius    causa 

80  venerant Deiphobus.    id  ne  ad  Aeneae 

vitium  vel  Sibyllae  pertineret,  defensioAem  sumpsit  a  tem- 
pore  atque  ita,  ut  hanc  non  longo,  ut  dictum  est,  ser- 
mone  produceret:  nox,  ait,  ruit,  Aenea.  ecce  tempus  fuit 
in  causa,  quod  labi  non  debuit  propter  noctis  incertum. 

86  quid  enim  intellegendum  est  in  eo  quod  dixit  nox  ruit 
nisi  quod  diximus,  quia  sine  ipsorum  inpedimento  nox 
eadem  venire  non  poterat?  nos  autem  flendo  ducimus  horas 
hunc  potest  admittere  intellectum,  quasi  si  diceret:  atque 
utiuam  actibus  conaimodis  aut  utilibus  teneremur!  numquam 

6  ne  —  7  posuit  om.  ed.  10  constierunt  V  conseruemnt 

ed.  I  foris  V.  13  ad  hoc  V  ideo  ed.  16  minus  V  minimis 
ed.  in  iis  nos  (m  per  dittogr.  irrepsit).  10  inter  venerant  et 
Deiphohus  lacuna  viginti  amplius  litierarum  in  V  sic  fere  ex- 
plenda:  longiore  sermone  prohtbetur  {Aeneas  non  respondet  Bei- 
phoho  ed.).  |  post  Deiphohus  in  V  sequitur  id  ne  (inepta  inter- 
pos.  ed.).  21  vel  stbi  ee  V  vel  ipsius  ed.  vel  Sibyllae  noa.  l 

pertinere  V  viderettvi'  add.  ed.  pertiwcrct  noa.       '^^  %^  ^^.  ^^.\ 
ad  guem  V  ed.  atgue  nos  (inversua  ertoT  bQ^"^. 


580  DONAH  mTEBPR  YERG. 

rebtiB  perditis  lacrimae  profuenint;  plaogis,  quid  mde  uti- 
litatis  proficiet  Decesaario  tuo?  qnid  fl.etiium  prolisitas 
dabit,  cuin  longTim  non  ait  quicquid  fiee  concluditur? 
quapropter  fiat   mpulBu   temporis    qood   invitis  nobis  ipsa 

540  necessitas  iubet.  hic  locus  est  partis  uhi  se  via  fitidii  in  s 
ambas:  incipit  ei  futunmi  iter  demonstrare^  in  quo  ei 
una  via  enata  altera  fuit.  bonestissima  locutione  usus  est 
dicendo  in  ambas,  quam  si  diceret  in  duas^  et  sie  est 
intellegiendum,  ut  amb^_vias  dixerit  quae  essent  natae 
ex    una.      subn^„,.,  isqne    viae    rationem^   ne  ic 

alteram    sequens    al*-  e    "videretur     Lncognitam: 

dadera  qum  Bitls  mt.^  *€ma  iendU,  hac  iter  £^r*^ 

.   mmi  mbis,  at  laeva  %  cercd  poenas    et   ad  inph 

Tartara  mittit,     cum  iri   itineriB   diceret,   Ditis 

tantum  tetigit  nomea  jratioiiii  conpeadium,  d^  u 

Eljsiis  autem    campis  que  iustorum   putatur  sd- 

luisse;  banc  partem  nuu  «i^i ,^  omissit.  sed  meliore  occa- 

sione  monatraTit;  cum  enim  diceret  at  laeva  inalormn  es- 
ercet  poenas  et  ad  inpia  Tartara  mittit,  procul  dubio  pate- 
fecit  in  dextera  parte   animas   morari   iustonun.      ex  per-jo 
sona   Sibyllae   ostendit  Vergilius    insontium    animas   locis 

ac  regionibus  esse  discretas  nec 

sequitur  partem,  ut  genera  separet  locis  singulaque  distin- 

546  guat.    Deiphobus  conira:  ne  saevi,  magna  sacerdos,  disce- 
dam,  expleho  numerum  reddarque  tenebris:  ne,  inquit,  mo- 15 
vearis  ulterius,  optima   sacerdotum,   si  tibi   quod   agimus 


1  plangis  V  fles  ed.  2  proficiet  V  proveniet  ed.  7  una 
om.  ed.  8  quam  si  Y  qtiasi  ed.:  quam  post  snperlatiyum  ut 
11,  204.    I    in  duas  V  in  om.  ed.  14 — 16  dexteri  itinere  his 

diceret  ditis  tantum  tetigit  nomen  V  itineris  nos;  locum  corru- 
pit  ed.  16  discretionemque  V  corr.  ed.  |  putaturis  fluisse  V 
putatur  siluisse  nos  putaturus  fl>uxisse  ed.  putatus  dicturus  fuisse 
ed.  post.  17  nonono  misit  V  no7i  omnino  omisit  nos.  |  tnelio- 
rem  occasione  V.  18  adleva  V  corr.  ed.  20  morare  V. 

21  insontium  V  infantium  edF.  22  post  nec  triginta  fere 

litterarum  apatiwm  vacat  in  V  sic  explendum:  ipsas  earum 
sedes  descrihxi  sed  haific  ^ulet  amwji.%  vwvre^«^w  collocari  wu»c 
ed.).         25  iHOveas  N  te  \\ymm&  ^^. 


AENEIDOS  VI  581 

non  placet,  iam  recedam  expletunis  numerum  (quem  ab- 
eimdo  minuerat)  et  tenebris  iterum  reddar.  i  decus,  i,  fUh 
strum,  meUorihus  utere  fatis:  cum  duobus  locutus  est  di- 
verso  genere,  placayit  iratam  vatem  et  Aeneae  felicia 
6  optavit  et  prospera,  sed  magna  brevitate  sermonis,  ne  lo- 
quendo  plurimis  moras  necteret,  quas  reprehenderat  Sibjlla. 
Eespicit  Aeneas  suibito  et  sub  rupe  smistra  moenia  laia 
videt  triplici  circumdata  muro,  quae  rapidus  flammis  aw-660 
bit  torrentibtts  amnis  Tartareus  Ffdegethon  torquetque  so- 

10  no/ntia   saxa,     porta   adversa   ingens   solidoque   adamante 
colunmae,   vis  ut  nulla  virum,   non   ipsi   excindere   beUo 
caelicolae  vcHeami,  stat  ferrea  turris  ad  auras,  Tisiphoneque  655 
sedens  palla  sucdncta   cruenta   vestibulum   exonmis  servai 
noctesque  diesque,     hinc  exaudiri  gemitus  et  saeva  sonare 

16  verbera,  tum  stridor  ferri  fractaeque  catenae:  descriptio  loci 
quaestionibus  et  suppUciis  recte  conveniens:  nam  triplici 
muro  fuerat  clausus,  ne  reis  labendi  atque  eyadendi  sub- 
esset  occasio;  portae  eius  tam  durae,  tam  fortes,  ut  neque 
humana  neque   deorum  virtute   superari  possent,   etiamsi 

90  belli  certamen  existeret;  omnia  fluvius  clauserat  rapidus, 
saxis  et  verticibus  flammeis  copiosus,  qui  transiri  propter 
rapacitatem  et  saxa  quae  volvebat  propterque  incendia 
non  posset;  turris  illic  fuit  educta  in  altitudinem  nimiam 
tam  fortis,  ut  ferreis  saxis  putaretur  extructa;  in  foribus 

S5  Fiiria  fuit  egressus  diligenti  cautela  custodiens,  die  noctu- 
que  continue  pervigil,  flagellis  terribilis  et  armata  serpen- 
tibus.  quid  illic  non  cruentimi,  non  triste  esse  potuisset, 
ubi  nihil  gerebatur  nisi  quod  tormenta  monstraret  aut 
poenam?  denique  gemitus  et  sonitus  verberum  et  tracta- 

80  rum  catenarum  stridor  auditus  quid  intus  gereretur  evi- 
dentissime  nuntiabat.  constitit  Aeneas  strepitumque  eocter- 
ritus  hausit:  tantus  in  illo  loco  tormentorum  strepitus  fuit, 
ut  Aeneas  extra  ipsum  positus  ferre  nequisset  quod  ferie- 

7  sinextra  V.      18  tam  fortes  V  et  t  f,  erant  ed.      19  v»V- 
tutes  V.        20  rapidus  om.  ed.        24  putaretur  V  videretwc  <wl. 
29  poat  poenam  sex  fere  litteranmi  ^^«k\>\\m^  ^^<i"^  Na^  ^ " 
fortaBse  sontium  excidit?        31  extrcjpidumque  ^  . 


582  DONATl  INTEftPR.  TER6, 

MOb&t   aimf   et  Tulsembac   hominem   piuitL     quae  sedmm 
fa<i^3,  o  rirgo.  effare^  qitibusve  urguentur  jwwt??  qm  fgirfm 
plangor  ad   auras?     interrogatio    cum  propod.tioi)e:    qtiae    1 
sontf  inquit,  scelerum  geiiera?    vel   quae   poena&   singuli» 
qnibiifiqiie  aptatae  sunt?   vel  unde  tales  pianctus  existunt?  i 
dic  mihi,  0'  virgo. 

Tunc  mtes  mc  orsa  loqui:  propositae  iiiterroga.tioni  sie 
vat-es  respondere  instituii  dux  indiie  Teucrum:  magna 
in  poeta  nostro  loquendi  copia:  quotiena  enim.  SibyHam 
iiLduxit  cum  Aenea  Itr  tiens  principiB.  ciiin  eim  le 

Imiide  variavit  et  cmn  rificentia»    denique  poauit 

(51)  n^essas  in  vota  ^,.^.v  Vos,  ait,  Aenea^  cessasr^' 

laudis    enim    Mt    dixisae        ,      um.      item    (125)    „sat^ 
sanguine  divum^  Tros  An      &ii      ':  ecce  meritum  Aenea^ 
cuiuB  pater  aequatns  est  ^iu^ei       ut  diis  et  ipso  Anchis«if 
diceretur   esse   progenitus:    hoc     paius   fuit  speciale,  Tros 
autem  fuit  commune  ciim  ceterii^.     alio  etiam  loco  (322) 
similiter  „Anchisa  generate,  deum  certissima  proles".    hoc 
etiam    loco    ait    dux    inclite   Teucrum;    nam    et   hic   eum 
laudat   et   haec   dicendo   merita   eius   extollit.      quid  enim» 
tam    pulchrum    quam    ducem    esse  multorum?    quid   tam 
memorabile  quam  primum  esse  quemquam  in   officio  suo? 
quidve  tam  egregium  quam  bonorum  meruisse  principatum? 
Teucrum  enim  laudis  causa  posuit,  ut  dignis  praeesse  vi- 
deretur.      7iulli    fas    casto    sceleratum   insistere    limen:   ne» 
diceret  Aeneas  eamus  et  ediscamus  quae  causa  sit  clamo- 
rum  atque  verberum,  nuUi,  inquit,  licet  casto   sceleratum 
illud   limen   contingere   vestigiis   suis  perindeque   nec  tibi 
nec  mihi.    hoc  genere  profitetur  se  numquam  vidisse  quae 
Aeneas  cupiebat  audire,  tamen  audisse  se  et  audita  posse» 
narrare    professa    est.     ecce    dicit    ex   qua   audierat  quae 


11  eum  plena  V  corr.  ed.  Ib  ut  diis  et  Y  et  diis  et  ed. 
et  diis  ut  ed.  post.  19 — 20  cum  laudat  V  corr.  ed.  20 — 21  enim 
tam  pulchrum  V  corrupit  ed.  22  quemqu^m  V  edl  quemque 
edF.  23  tam  V  magis  ed.  24  ensa  V  esse  ed.  cau>sa  nos.  j 
dtgnus  V  ed.  dignis  no^.  "i.^  Al^tam^x»  ^6^.  81  ecce  —  583, 1 
dictura  esi  om.  ed. 


AENEIDOS  YI 


583 


ctura  ests  sed  me  cmn  lucis  Ilecate  praefeoit  Averfiis, 
ipsa  deum  poenas  domit  penfue  omnia  duMt,  dixit  eomm  565 
auctorein  qnae  fuerat  narratiira,  ut  Edem  Yerba  eius 
habere  potuissent*  ait  ergo:  quando  me  Hecate  lucis 
G  Aveniis  praeposmt,  ipaa  docuit  omnia  et  uaiTersa  mou- 
atravit  cuncta  per  ordinem  referendo,  instruetam  reddena 
propter  eos  quibus  fas  easet  vivis  ad  iufema  pertendere, 
incipit  ergo  ad  interrogata  respondere  tam  plene,  ut  etiam 
illa  coniungat  quae  interrogatio  non  tenebat;  nam  fnistra 
describeret  ilJins  loci  actus  et  gesta,  si  non  primo  cogai- 
torem  crimiuum  et  poenarum  iudicem  demou&traret.  dicit 
ergo  prLmum  &msius  kaec  Hhctdmnanthm  habet  duriSBkna 
regtia:  potestatis  ipsius  dehinc  subiungit  definitionem: 
casHgat^lue  aHdiique  dolos  suhigdquv  fatefi  quae  qms  apud 
superos  furto  laetatm  inmi  distulit  in  seram  commissa 
piiicula  fnoHe^n.  hanc,  inquit,  ille  habet  potestatem,  ut 
verberibus  et  tormentis  extorqueat  et  ad  confessionem 
usque  perdueat  quod  apnd  snperos  scelerate  commissum 
Tindicari  non  potuit  et  dilatam  poenani  inanis  gratulatio 
conseCTita  est,  cum  arbitrarentur  scelerati  seae  fugisse  vin- 
dictam  nescientes  suffugium  furto  quaesitum  poenam  fion 
delesse,  sed  iu  aliud  tempos  dnra  distulisse  supplicia. 
eontinno  sontis  uUrix  accineta  flagdU  Tisiphone  quatit  in-bW 
suUuns  ioiiosgut  sinisira  intmtans  anguis  vocat  agmina 
saeva  sororum:  adest  Furia  reis  sontis  et  noxios  flageUo 
eircumsecans,  intentans  anguis,  ut  tormentoinim  metu  for* 
mido  eorum  magis  ac  magis  ardesceret,  vocana  etiam 
sororura  innumerabilem  raodura,  cura  sola  ferri  non  posset. 
tum  dimj4m  horrisono  strkkntes  cardine  satYae  panduntur 
portae:  tum^  boc  eat  inde,  horrisono  cardine,  cuius  sonus 
ad  auris  venit,  portae  sacrae  panduntur.     cernis  custodla 


1  hed-or  pro  Ilecate  Y.  4  im  hmc  ate  V  me  trauspofl. 

ed*        6  ipsa  V  i.  jne  ed.  \  et  Y  et  mihi  ed.        12  ha^c  om.  V. 
13  poflt  definUiopani  lacmiam  habet  V  aignis  quibusdam  ex* 
pletani,  quae  nihil  deesse  indicare  videntur.         *25  rets  T  retjs 
ed.        27  (trdtiscerat  Y  corr.  ed.        21*  ^oiTiaefiaoa  ^ .  \  ^^-^AwSuf^ 
om,  T.        Sl  rmtt  om,  T. 


584  DONATMNTEaPE.  YERG. 

57&  qualis  vefitihulQ  sedec^,  facies  qum  limina  servet?    qualis, 
mquit,  et  quae  uec  dmt  definieiiter  aliqtiid,  ut  quicqmd 
t&etrunij    horrendum   ae   detestabile   esse   posset   comciens 
^olligeret  aestimatio.     ergo  specialitatem  recte   suppressit, 
ne  fiola  put^entur  quae  forte  posuisset.    qukiquagirUa  atm  i 
mmmu    hk^ihus    hifdra    smmor    uitiis   hahet    sedem:    nec 
luireris,  inquitj   istam   qu&e   subieci^  efit  oculis  ac  sedet 
quod  ait  sedet^  oiHcium  perpetuimi  sedendi  significat^  boc 
verbo   et   in  georgicis  (4^  244)  usns  est  dicens    „inmimis- 
que   sedeufi   aliena   ad   pabi^c^       2U8*\   ut   ostenderet   cen*ii 
tinuationetn  faotl  et  illum  sin,       tennisaioue  aliqua  alieiiis    ■ 
laboribus   consumeudia   ae  tantutm,     ergo    hinc,  in- 

quit,  intellege  quaEs  sit  njuxtt     uam  pars  interior  tenet; 
multo    quippe    est    saevior    et   ^  manior   et   quinquagint4 
atris  armata  serpentibus.     qu:       Laginta  pOBnit,   nt  multi-js 
tudinem   signiScareL     quinqua|     ta,  inquit^   hiatibus  ser- 
pentum  inmanis,  ut  oatenderet  «os  et  plurLmos  et  ad  in- 
Yadendum  semper  pntulo  ore  paratissimos.     tum  Tartam  J 
ijtse  his  paiet  in  praeceps:    necessarie  addidit  in   praeceps    » 
patet;  patere  enim  etiam  in  superna  quid  potest  et  quodio 
per  planum  cingit,  hoc  est  ante,  post,  laeva  vel  dextera: 
patet   demersus   tantum  tendifque  sub  umbras,  quantus  ad 
aetherium    caeli   suspectus   Olympum,    id    est   quantum  in 
superna  panditur    tantum  ad  inferos   tendit  habita  aesti- 
matione   dupli,   hoc   est  ut   ab  ipso  ore  Tartari  quantumtt 
ad  caelum  est  bis  tantum  ad  inferos  pateat.     retinendum 
est  secundum  multorum  et  ipsius  maxime  Vergilii  aucto- 
ritatem  altitudinem  et  superiorem  et  demersam  dici  posse. 
hoc  ut  ostendatur,  evidentia  ponemus  exempla.     ecce  su- 
perioris   altitudinis  (4,  265)   „tu  nunc  Cartiiaginis   altae"» 
et  alio  loco  (1,  7)  „atque  altae  moenia  Romae"  et  (11, 187) 
„conditur   in   tenebras   altum   caligine   caelum";    inferioris 


3  —  4  conidens  colUgeret  aestinuxtio  V  conici  posset  ed. 
18  patulo  Y  pavido  ed.         19  neeessarie  V  -o  ed.         23  aethe- 
rum  V.  I  olym^pwm  ^  01.  est  ^^.       *=iXi  du-^U  V  duplici  ed. 
32  tenebras  Y  -bris  ^d.. 


AENEmOS  VI  585 

altitudinis  est  (l,  34)  ^^  altum  vela  dabant  laeti".    ^ic  680 
genus  antiqutm  Terrae,  Titania  pubes,  fulmine  deiecfi  fu/ndo 
volvu/nhtr  in  imo:  parum  fuit  dixisse  tam  prolixam  fuisse 
altitudinem  Tartari,  in  imo,  inquit,  fundo  eius  pendebant 

5  Titanes  poenam,  qui  pro  sceleribus  suis  icti  fulmine  in 
illum  locum  iuste  meritoque  coniecti  sunt.  hic  et  Aloidas 
gemvnos,  vnmania  vidi  corpora:  geminos  ait  quos  unus 
ediderat  partus,  aut  simplicius  intellegamus  duos,  sicut 
alio  loco  (2,  208)  poeta  ipse   ait  „ecee   autem  gemini  a 

10  Tenedo  tranquilla  per  alta,  horresco  referens  inmensis 
orbibus  angues^^;  illic  enim  duo  significati  sunt  non  uno 
partu  efiPusi.  quantae  isti  Aloidae  proceritatis  fuerint 
ostendit:  qui  ma/nibus,  inquit,  magnum  rescindere  caelum 
adgressi    superisque   lovem    detrudere    regnis,     quid    non 

16  auderet  temeritas  cui  ferebat  corporis  altitudo  suf^gium? 
tangebant  manibus  caelum,  ex  eo  arbitrati  sunt  excluso 
love  posse  sibi  eius  imperium  cedere.  tanto  autem  maiore 
fulminis  violentia  pressi  sunt  quanto  illos  inimica  sui 
corporis  forma  caelo  proximos  fecerat.    ecce  propter  quam 

80  causam  descriptus  est  Tartarus  duplicem  in  praeceps  ha- 
buisse  mensuram  yel  quare  in  imum  fimdum  eius  coniecti 
sunt,  ne  Aloidis  emergendi  exinde  per  altitudinem  corpo- 
rum  praeberetur  occasio,  ut  tantum  bis  ad  superos  spa- 
tium    remaneret    quod    superare   non   possent.     cum  pro- 

86  nuntiamus  superisque  lovem  detrudere  regnis,  lovis  nomen 
debemus  extoUere;  est  enim  et  in  nominibus  magnae  signi- 
fiicatio  potestatis,  ut  hoc  loco  lovem  superare  se  posse 
temere   arbitrati   sunt,   eum   scilicet  qui  caeli  teneret  im- 

1  post  laeti  haec  interpolata  habet  ed. :  ^sed  hic  ex  alfectu 

Soeta  loquutuB  est  potius,  quam  quod  ita  vere  sit,  et  hic  me- 
or  est  sensus;  hoc  enim  simili  modo  in  multis  locis  fecit,  ut 
multa  etiam  vulgi  opinione  dixerit'^  nec  affectus  poetae  nec 
melior  sensus  quid  sibi  velint  intellego:  lacunae  vestigium 
nullum  in  VHO.  6  poenam  V  ponit  ed.  6  meritumque  V 
corr.  ed.  |  olidas  V.  7  ait  quos  V  quos  ait  ed.  12  quanta  V 
quantae  ed.  |  aeolidae  V.  |  fuerint  om.  V.  13  inquit  om.  ed, 
18  inimiea  V  ed.  inmensa?  22  aolidis  N.  'i^  w>m\wXi'^^ 
hominibused,:  cf.  v.bll,      28  ct*mY  e/^m  ed.  \  \xMnC^  \«iwr«X^ 


586  DONATI  IKTERFK  VEB6. 

periimi,  qui  deoe,  qni  sidera  atque  bommes  pleno  guber* 
naret  imperio  et  cetera  quae  iuteUegi  possunt:  Ipsiui 
tamen    fulmiiie   strati   $unt   quem  audendo  eoutempserani 

696vidi  et  crudeJis  dantem  Salmotim  poenm:  iioe  adhue  elAu^ 
som  est,  DOn  apparet  aut  deliiiquejitis  cauBa  aot  speciei  U 
eYidenter   erpTessa  supplidi,   subiuugitur  t&meD  utriusqiie 
significatio:    tunc   enim  cuiuslibet  poena«   iusta  videbitiir 
prooe&sisse  sententifl,  si  admissi  quoque  qualitas  snpplido 
congrua  demoustretuj:  Jww  flammas  lovis  ei  sotiUns  imi* 
taiur  Olifmpi     ipse   quoque   in  eo   crimine   sacrilegii  fiiitii 
in    quo   AJoidae,    qui  lovem   regno   conati   sunt    trudere; 
imitatus   enim   fuerat   Salmoneus   quod   de   caeli    pardbus 
homines   terret,   ut   ipse   potius   quam  luppiter   timeretur. 
ut  fieret  eyidentior  sceleris  causa,   adiecit  quomodo  toui- 
truorum  et  fulminis  facta  sit  imitatio:  quaiiuor  hie  invectii^^ 
equis  d  lampada  quassans  per  Graium  populos  xmdiaeqtif 
per  Elklis  urbem  ihat  ovans  divumjue  sibi  poscthat  hom^ 

690  rem  demem,  qui  nimbos  et  non  imitabile  fulmen  aere  ei 
cornipedum  cursu  simularet  equorum:  imitabatur,  inqmt, 
lovem  et  se  illi  per  dementiam  nitebatur  aequare  proio 
fulmine  praeferens  facem  et  aeris  sonitu  ac  strepitu  equo- 
rum  currentium  sacra  tonitrua  simulans.  at  pater  omni- 
potens  densa  inter  nubila  telum  contorsit,  non  iUe  faces  nec 
fumca  taedis  lumina,  praedpitemque  inmani  turbine  ade^it: 
luppiter  non  faces  aut  fumantis  taedas ,  quas  Salmoneus » 
portabat,  sed  divina  in  ipsum  coniecit  incendia  et  adegit 
praecipitem:  ostendit  eum  in  Tartari  altitudinem  missum. 

596 nec  non  et  Tityon  Terrae  omniparentis  alumnum  ce^nere 
erat,  per  tota  novem  cui  iugera  corpus  porrigitur  rostroqne 
inmanis  vultur  obunco  inmortale  iecur  tondens   fecundaque» 

600  poenis  viscera  rimaturque  epulis  habitatque  sub  alto  pectore, 
nec  fihris  reqiiies  datur  ulla  renatis.  monoptoton  decli- 
natur   dicendo   Tityon,   ceterum  Tityonem   diceret,   si  per 

3  audiendo  V  corr.  ed.  6  utrumque  V  utraque  ed. 

11  aolidae  V.  12  salmona  eim  V.  14  tonitruorum  V  toni- 
trus  ed.  19  cursu  V  confirmat  currentium   in  interpr. 

30  tundens  Vcf.3,638.       32  monotopton  V.       33  ceterum  onLed. 


AENEIDOS  VI  587 

casus  variari  potuisset.  erat  cemere  illum  Tityon,  cuius 
informe  corpus  novem  iugerum  spatium  occupabat:  huic 
enim  pro  sceleratis  admissis  vultur  inmanis  adpositus  fuit 
grandis   et   saevus   natura   et  inexplebili  ventre,   rostrum 

5  habens  obuncum,  aptum  scilic^t  ad  inferenda  mala  et  con- 
sumendis  visceribus  conpetenter  armatum.  cui  ne  deessent 
membra  quae  semper  inprobus  peteret,  camis  inmortalitas 
non  deerat,  non  quo  reparatio  viscerum  domino  profutura 
suppeteret,  sed  sarciens  detrimenta  quae  vultur  intulerat, 

10  ne  poena  conquiesceret  corporis  deficiente  substantia.  quid 
memorem  LapUhas,  loDUma  IH,riihoumque?  quos  swper 
atra  silex  iamiam  lapsura  cadentique  inminet  adsimilis? 
genus  est  transitus  per  omissionem,  quod  idcirco  ponitur, 
ne  continuatio  narrationis  horrescat.    ergo  ait  quid  Lapi- 

15  thas   memorem,   supra  quos   pendens   saxum  ruinam  pro- 
mittit  nec  tamen  cadit,  ut  perpetuo  metu  subiecta  noxio- 
rum    mens    iugiter    concremetur.     lucent  genialibus    altis 
aurea   fulcra   toris   epulaeque   ante   ora  paratae    regifico606 
luxu:  et  toras  regiflco  luxu  faerat  paratus  et  praepositio 

so  epularum,  non  quia  his  uti  meruerant,  sed  ut  ab  his  pro- 
hibiti  cmciatibus  maximis  adficerentur.  Furiarum  maxima 
iuxta  accubat  et  manibus  prohibet  contingere  mensas  exur- 
gitque  facem  attoUens  atque  intonat  ore:  denique  his  ad- 
posita    fuerat    maxima  Euriarum,    quae    eos   non  tantum 

95  prohiberet  ab  epulis,  sed  ipsas  quoque  mensas  non  sineret 
vel  manibus  tangere,  exurgens  etiam  voce  magna  perinde- 

que  terribili  atque vocis 

opera  prohibitionem  ipsam  confirmaret.  hic  quibus  invisi 
fratres,  dum  vita  manebat,  pulsatusve  parens  et  fraus  in- 

3  sceleratis  amissis  V  sceleribus  admissis  ed.  |  fuit  V  fuerat 
ed.  6  inferendum  mala  V  ed.  9  arciens  V.  10  ne  om.  V 
corr.  ed.  |  corporis  et  V  et  del.  ed.  11  laphytas  V.  16  metu 
V  metui  ed.  |  nexorum  ed.  17  concrem^tur  V  crucietur  ed. 
21  afficeremur  V  corr.  ed.  22  proibit  V.  1  exsurgens  contra 
metmm  V  ex  interpr.  irrepsit.  27  terribile  V.  |  post  atque 
reliqua  pars  versus  vacat,  quam  inepte  explevit  ed.:  de  face 
aliquid  dictum  fuisse  putandum  est.  28  ipsam  con  quibus  Y 
firmaret  hic  supplevi. 


588  DOKATI  IKTERPIL  VEEG. 

n€ix:a  clunH:  ilUc  fuenint  qui  odio  babuerunt  fratres  snos  ^ 
et  qui  patres  egenmt  maim  vel  qui  pauperilbiis   conflave* 

filOnmt  firaudem.  aui  qui  divUiis  soli  mcu^cre  ff^erth  mc- 
partcm  pomere  suis,  quae  ma:)cima  turha  est:  illic  etiam 
illi  qui  n&ncti  divitias  nullatD  suis  partam  facere  volae-  i 
nint,  quonun  mnltitudo  fuerat  maiima.  quique  ob  adul- 
ierium  ca(^i;  et  qui  ob  inlieitos  concubitus  alieni  con- 
iugii  mactati.  sunt:  quique  arma  secafi  inpia,  ut  sunt  qui 
ooniimcti  necessitudine  sangainis  ant  adfinitatis  contractas 
inimicitias  usque  ad  bp  t^  'hicunt.     nec  vertH  domh)» 

norum  fulkre  dextras:  a*       i  qui  deGeperunt  dominos 

guos,  possunt  etiam  illi  ie  qni  imperatores  prodide- 

runt.     indusl  pomam   cxpvuf^  hoc  de  omnibus   dictimi 

est    quos    aupra    conplesus    em,   quod    clausi    expectareat 
poenam,  eipectare  autem  poeu      incertum  peins  est  quam  ii 

6l6pati.  ne  quaere  iloceri  quaf  poenam  ant  quae  fonm 
viros  fortu^ave  mersit:  quid  emm  referret  Sibylla  quod 
nondum  in  illorum  criminum  reos  faerat  definitum?  ne 
quaeras,  inquit,  discere  qua  poena  isti  adficiantur,  cum  sola 
sit  interim  quod  eam  expectant  et  nec  tempus  quo  poeDa» 
ipsa  ventura  sit  norunt  nec  sciunt  quae  illa  sit.  quod 
dixit  hic  quibus  invisi  fratres,  dum  vita  manebat,  dum 
vita  manebat  omnibus  potest  aptari  quos  diversorum  cri- 
minum  reos  supra  enumeravit;  omnes  enim,  dum  vita 
manebat,  praedicta  crimina  admiserant.  saxum  ingens» 
volvunt  alii,  scilicet  sine  fine  volvendi,  radiisque  rotarum 
districti  pendent:  et  hic  intellegitur  alii;  non  saxum  vol- 
ventes,  sed  alii  distracti  ad  rotam,  ut  sit  stricti  ad  rotam 
alii  saxum  volvebant,  alii  pendebant  rotarum  radiis  districti. 


2  et  qui  V  qui  om.  ed.  3  huupuere  pro  incubuere  V. 

7  concubitos  V.  9  coniuncti  —  10  inimicitias  mutaudo  et 

omittendo  corrupit  ed.       11  iile  V.       12  illi  om.  ed.       14  clausi 
V  inclu^i  ed.         15  poenam  V  poenas  ed.  |  poene  V  om.  ed. 
17  referet  V  referret  ed.         19  dicere  V  doceri  ed.  discere  nos. 
21  norunt  —  sciunt  V  norint  —  sciant  ed.  22 — 23  dum 

vita  manehat  bia  'N  aemeV  ^^.        ^l  d.e,^Tv:A.\  y .  l^  non  saxum 
—  28  ad  rotam  alii  om.  ^^.        '^'^  d.\^TOAi\\  ^  «^tXa!».^ . 


AENEIDOS  VI  589 

sedet  aeternumque  sedehit  mfeHx  Theseus:  Theseus  sic  dam- 

natus Fhlegyasque  mi" 

serrimus  omnis  admanet  et  magna  testatur  voce  per  umbras: 
Phlegjas  praepositus  omnibus  fuit,  ipsis  miserrimus,  reis 

5  universis  insultans  yoce  magna:  discite  iustiUam  moniti  d620 
non  temrnre  divos;  post  admonitionem  enim  peccare  crimen 
est  maximum  nec  habent  defensionem  inprudentiae  qui  hoc 
fecerunt,  temnere  autem  divos  sacrilegium  est:  omnia  cri- 
mina  non   admittuntur  nisi  diis  primo   contemptis,   dum 

10  non  sperantur  ultores.  vendidit  hic  auro  patriam:  execra- 
bile  criminis  genus  hostibus  patriam  vendere:  patriam, 
inquit,  primum  altricem  suam,  quae  proprio  sinu  nascen- 
tem  vagientemque  suscepit,  quam  supra  matris  adfectum 
amare  et  colere  debuisset,  quam  praeclari  cives  sibi,  liberis 

15  ac  posteris  suis  optant  cupiuntque  esse  superstitem.  ecce 
addit  causam  qua  inpulsus  multiforme  scelus  admisit, 
propter  avaritiam  solam  et  execrandam,  inquit,  id  est  auri 
cupiditatem,  decepit  eam  pro  qua  occumbere  gloria  fuit 
et   per  victoriam  fida  mentis  obstinatione  durare  et  hanc 

so  hostibus  in  exitium  eius  pemiciem  quaerentibus  non 
dubitavit  offerre.  definiamus  quid  sit  patriam  vendere: 
decipere  ipsam  primo  quam,  ut  dictum  est,  superstitem 
relinquere  fuerat  gloriosum,  decipere  insontis  civis,  diversas 
quoque  aetates  in  diverso  sexu   constitutas,   locupletis   ex 

95  praeda  hostis  efQcere.  adde  causam:  sola  avarilia  est  et 
sumendi  auri  cupiditas  execranda  servaturi  istud  sibi  per- 
ditis  omnibus  quae  carissima  habere  debuerat.    dominum- 


2  post  damnatus  reliqua  pars  versus  vacat  V.  4  ipsis 

miserrimus  V   cf  3,  249.  6  insultans  V  ed.  inculcans? 

6  temere  V.  8  ficerent  V  facerent  ed.  fecertmt  nos.  |  timere 
V  non  timere  HO  ed.  temnere  nos  propter  contemptis,  \  omnia 
— 10  ultores  om.  ed.  11  crimine  V.  14  sihi  om.  ed. 

15  optante  V.        17  solam  et  V  et  om.  ed.        18  fuit  V  fuerat 
ed.      19  fidam  uentis  V  corr.  ed.      20  pemiciem  V  qm  add.  ed. 
21  dubitaret  V  ed.  corr.  ed.  post.  28  fuerat  Y  est  ed.   | 

cuius  V  ed.  dvis  nos.        26  efficere  V  -rent  ed.       26—27  ser- 
vaturus  hoc  cui  perditis  omnihus  V  scroaturi  ^«ti.  ^l.  '^'w*.>Mn. 
11,  41^  istud  sibi  p,  o.  nos;  inepte  m\xt.  ^^. 


590  DONATI  INTERPR.  VEEO. 

que  potimiem  inpomit:  et  servitio  potentifi  doiimii  suos 
onnds  addixit;  victos  qtdppe  servitiimi  sequitur.  fixit  ifyits 
}^vtio  atqiie  refixit:  corruptione  iaterveuieiite  praemiorum 
alias  conscribi  leges  effecit  et  alifts  removeri.  quales  ^m 
potueruut  quas  ferebat  inimicuBl  hic  iimlamum  invmi  \ 
natae  retitosfiue  h^menaeos:  hic^  inquit,  contra  iura  publici 
legemque  naturae  filiae  coneubitus  mvasit*  quod  libidiais 
genns  iste  praetermisit  qui  in  nefarios  natae  coBplexiis 
inprovidus  ruit?  iam  specialis  narratio  prodocta  per 
multos  faceret  maiorenj  ibus  moram ;  confugit  d  i 

generalitatem    dicens    '  v,^      i   imnane    nefas    ausoqni 

potiti:  omnes,  inquit,  i  i^fi  um  sceleram  rei  sunt  et 
quicquid  adgressi  sunt  perfec.  it.  cum  dicit  omnes,  et 
illos  tetigit  quos  desiguatis  erix  ibus  posuit.  omma  hm 
poenarum  et  crimiuum  genera  ?rgiltus  non  inaniter  jn^i 
suit;  neque  enim  id  euravit,  u  stenderet  se  curare  actu& 
infernos,  sed  ut  supplieiorum  metu  ad  bonos  mores  singuka 
quosque  couverteret  et  apertius  docti  rectiua  viYeretitj  certi 
deterius  puuirt  post  jnortem  quae  scieudo  viadicaveriijt 
homines  aut  prsietermiserint  ignorando.  mire  tamen  ad» 
625  didit  non,  mihi  si  tingtme  centum  sint  oraque  centum, 
ferrea  vox,  omnis  scderum  conprendere  formas,  omnia  poe- 
narum  percurrere  nomina  possim:  generalitas  enim  neces- 
sarie  adiecta  est,  ne  poeta  videretur  omnia  descripsisse 
quae  apud  inferos  gerebantur,  quoniam  fuit  inpossibile» 
latitudincm  tantam  plene  conplecti,  vel  ne  contemptui 
haberentur  poenae  propositae  ex  cotidiana  meditatione; 
amplius  enim  supplicia  incerta  metuuntur.  certe  etiamsi 
sola  fuerant  quae  dicta  sunt,  accessit  humanis  actibus 
quod  prodesset  ex  poetae  mendacio.  plus  enim  fecit  timere  si 
et  minus  peccare  metuentem,  eoque  res  redit,  ut  vivatur 
rectius,  cum  infinita  formido  est. 


2  victus  V  ed.  victos  nos  (cf.  11,303).      5  inimicu^  V  -is  ed. 

9 — 10  pro  multos  Vcorr.  ed.      10  faceret  V  ne  f  ed.       14  deposuit 

V  ed.  posuit  noa.      17 — 18  singulos  quoque  V  8.  quosque  nos  cf  661 

omnes  s.  edF.      ^S — ^^  KiccessaHe  di\ec^^  'tsitfixx^Tio  adiecta  ed. 

27  ^raepositae  N  edl  ^ott.  ^ei:S .       ^'^  ^wiwvA.^  ^^  ^-^.^. 


Ha€€  uhi  dkta  dedit  Fhoebi  longaera  saeerdos,  scd  iam 
age^  carpe  viam  ct  susceptnm  perfice  munus:  seqiiere^  in- 
quit,  viam,  ut  susceptum  mimus  possis  inplere,  aecekre~^BO 
mus,  aii:  ordiuatur  sensua  sic:  liaec  ubi  dicta  dedit  Phoebi 
5  longaeva  sacerdos,  acceleremuSj  ait,  age,  carpe  viam  et 
susceptum  perfice  muuus-  Cyiiopnm  edmia  caminis  moenia 
conspicio,  atque  adrerso  fornice  portas,  haec  uU  nos  prae- 
c^ta  iubent  deponere  dona:  ubi,  inqTnt,  apparent  eamini 
Cyclopum  et  eorum  habitacula,  illic  doni  munus  iubemur 

10  exponere,  fomicem  dixit  cameram  in  arcum  ductam. 
dixerat  et  pariter  pressi  per  opaca  tiarum  eorrlpimit  spaUum 
medium  forihusque  propinquant:  haec  cum  Sibylla  diiisset, 
direxerunt  iter,  ut  spatium  transmitterent  quod  inter  ipsos 
et  locum  destiaatum  fiiit,    sed  ubi  ad  ipsas  fores  Testum 

16  est^  ocmtpat  Aeneas  aditum  eorpusquc  recenti  sparffit  aqua  636 
ramumque  adverso  in  Umine  fi^it:    lustravit  se  Aeneaa  et 
sic  ramum  fijdt, 

His  demum  exacMs,  [p^rfect^  munere  divaej,  omnibus 
seilieet  transactis  quae  dicta  sunt  et  conpleto  ofBcio  quod 

Sfl  deae  debebat,  devmcre  tocos  luetos  et  amocna  virecta  for- 
tunatorum  nemorum  sedesquc  heaias:  ut  dirit  quid  mali 
sit  maJe  vivere  atque  ut  noxios  et  noxiorum  poenas  ex- 
posuit,  ita  vult  ostendere  quid  post  vitam  prosit  recte 
viiisse;    nec  coepit  a  persoiiis    vel   a  beatoram   feHeitatej 

ifi  sed  primum  regioniim  bona  perseqoitui*,   dehinc   quod   ex: 
ipsis   loeis   capiaut   commodum  et  quales  bonis  ipsis  per* 
fruantur.     largior  luc  campos  aetJicr  et  lumine  vestit  pur-^^0 
purcQ  solemque  suum^  sua  sidera  norunt:    nihil  iLlic  deest 
quae   superi   habent:    sol   illic    est    nec    desuut    sidera   et 

30  caelum  perspicuumj  campi  iUiCj  prata  atque  nemora  bea- 
titudinera  commorantibus  praestant,  solum  illic  opus  deest, 


18  pmfecto  —  divae  deest  in  T^  sed  explicatur,  19—20 
quod  ea  V  ea  om,  ed.  g.  dme  uoh.  *20  vireta  ed.  24  coepit 
om.  ed.  26 — 26  qui  ex  ipsis  tocia  qui  eapiant  Y  quod,  ex 

i.  l.  eapiant  ed.  nos.  26  quales  V   qualihus  ed.    |    ipsts  V 

ipsi  ed,         29  qttae  Y  eorum  q.  ed.         SO  orf«ijA,e  ^  ^^  ^A- 
31  deest  T  est  ed. 


592  DONATI  mTERFR  VEEa 


i 


qnod  dimittitur  superis.  locia  ipsis  nomen  inditum  est, 
ut  beata  et  fortunata  dicantur,  qnod  ipsum  vocafauiuin 
ab  ilHs  suuipserant  qui  merito  auo  beati  et  fortunati 
dici  meruerunt.  quo  enim  nomine  appellari  debuerunt 
quos  prob&vit  cursus  vitae  et  a  pes&imis  mors  quoque  i 
ipsa   discrevit?     2)ars  in  fframineis  emrcm^  mem^a  pa- 

Mbl^esiriSf  cmitefidtmt  ludo  ei  fulva  luda$Uur  harena.     mc 
non  Threiciiis  longa  cum  veste  sacerdos  Qhloquitmr  tmmetris^ 
septem  discrimina  vocum  iamquc  $adem  digitis,  iam  pedm^M 
pulsat  eburm:   usque  adeo  illic  aecuri  degunt   qui  apad  it 
Buperos   recte   vixerunt^   ut   Ms   hoiieatae  et  aimplicea  vo^ 
luptates   etiam   illic   gratae   sint.     non    illiB    babeudi    ant 
rapiendi   iurgandique   asper    adfectus    ©at,    sed,    quod   est 
gratum,  ludo  certant  ludoque  coatendunt.    lucta  certamei 
efficit    et   palaestra    imaginem    quaiidam    veri    certaminis  i5 
fingit  ac,  ne  quid  eomm  voluptatibus  desit,  Oi^heus  longa 
id   eat  summissa   veste   conpositus  mulcet  omnia  disaoiiis 
chordarum  vocibus,  dum  has  aut  inpellit  digitis  aut  plectro 
contingit*     et  multis  exemplis  et  hoc  loco  Vergilius   pro- 
bat  citbarae  artem  inter  bonestaa  et  praecipuas  numerari» 
virtutes;    est    enim   muaica.     hie  gmus  antkpmm    Tmim, 
pidchcrrima  proles:  antiquos  boc  looo  veteres  potius  quam 
magnos  debemus  accipere;  quod  enim  laudis  eausa  dicen- 
dum  fuerat   diiit  pulchemjna   proles.     denique   ut  osten- 
deret  se  de  antiquioribus  loqui^  addidit  magnaniml  Iteroes,  n 
nati  mclioribiis  annis,  ut  hoc   genere   probaret  aliia  Olog 
aaeculis    fuisse    progenitos.     cum  hoc   dicitur,   monstratur 
iUos   non   solum   generis  bona  habuisse  venim  etiam  sae- 

esOcalorum   t|uibus  naaci  merueruut.     Husque  Assaracusqm 
et  Troiae  Dardanm  auctor:  ecee  ubi  melius  aperuit  qi 


sae- H 


6  mors  quoque  ¥  ptoqm  mors  H  ©dl  quos  m.  edF,  6  post 
discremt  Bpatiuni  nnius  et  dimidii  verauB  BigniB  expletimi 
nt  56ti  V  nihil  desideratur.  7  v,  644  deest  in  V  neque  ei- 

plicfttur;  interpol.  ed.         10  usque  adilUc  Y  corr.  ed.  ]    si^curt 
V  severi  ed.  ue&cio   an  meliti&.  14  gradum  V  ffratum   uos 

gaadium  HO  ed.  17   dissonis  Y  variis  ed,  21   mmica 

vHO  ars  mne  Uberalta  «A^,  <&ft.. 


AENEIDOS  YI 


593 


de  priscorum  memoria  loquebatur,  cum  eos  nominat  quos 
Aeneas  ipae  non  uoverat.  recte  veterea  Troianos  dixit 
natos  annis  melioribus^  quoniam  posterioris  aevi  et  per- 
diderant  cum  patria  imperinm  et  multi  perieruut  casibus 

5  diversis  et  reliqui  gravissimis  iiieommodis  tenebantur. 
arma  pt'0€ul  currusqm  mrum  mirantnr  inanis.  stani  terra 
defixat  hastae  passimqut  soluti  per  campum  pascuntur  equi: 
mirabantuT  Sibylla  et  Aeueas  babere  mortuos  quod  apud 
superos  iucolumes  habent.  quae  gratia  mrruum  armorum- 
iSO  que  fuit  vivkf  qu>ae  mra  nitmtis  paseere  equos  eadem  5^-656 
quitur  teUure  repostos:  nitentia  eqnos  babere  est  semper 
id  agere  ut  iugitcr  uiteaiit  et  numquam  videantur  esse 
ueglecti.  talis  sensus  eat  in  bucolicis  (5,  44)  ,,formoai 
pecoris  custos,  formosior  ipse",     custoti  est  eniru  pulcbri- 

n  tudinis  pecorum  cni  est  cura  ut  semper  formosa  sint* 
quae  cura  nitentis  equos  pascere  et  gratia  armonim  aut 
curruuin  fuit  vivis  eadem  mortuos  sequitur,  id  est  cura 
et  gratia  praecedens;  quippe  diligeutiam  gratia  parit. 
boc    igitur    mortuis    studium    futt    quod    vivis,     conspldt 

io  ecee  alios  dextra  laevaque  per  herbam  vescentis  ladumque 
choro  paeana  canentis,  sciHcet  convivium  celebrautis  et 
praeter  epularum  laetitiam  kilaritatem  suam  festis  etiam 
cantibus  protestautis.  inter  odefratum  laim  nemus,  unde 
superne   plunmus    Eridani   per    sih-am    polvitur    amnis: 

25  onmia   in    unum   laeta   couveneraut,   bonestorum  personae 
coetusque  iustorum-,  apparatus  adfluentes,   laetitia  cautus^ 
locus  berbig  bilaris  et  iucuudus  odoribus  lauri,  nemorosus 
atque  undarum  perennium  copia  semper  apricus.    hic  ma-  660 
mii^  oh  patriain  jmgnando  vulnera  passi:  in  maxima  enim 

«0  sunt  gloria  qui  pro  patda  puguantes  obieruntj  ut  e  con- 


2  veteros  V.  6  t^ae  ed.  8—9  apud  Buperos  V  sih 

peri  ed.  9  ennmni  V  currum  ed.         11  nitentis  quos  V. 

lil — 14  furmosi  p.  c,  formonsior  V  (infra  formosa),  14  causu 
poBt  enim  interpoL  ed.  16  cura  uis  Y  c^a  ut  ed.  (  shti  Y 
sit  ed.  19  post   mvis   spatium    fiiguifl    expletum   in   V. 

22  festis  Y  festivis  ed.  26  converant  ¥.  28  ai^viML^^  t.^. 
inri^um  expectes^  sed  cf  7,  495. 


594  BON ATI  INTEfiPE.  TEEG. 

trario  sunt  in  maidmo  crimiite  prodiiore^.  quiqu^^  sam- 
dote^  castif  ditm  tnta  manebat:  qui  colentHes  deos  puritati 
splendidae  castitatiqiie  operam  congniam  praebuenmt.  qui- 
que  pii  i-atts  ei  I^oebo  digna  locuti:  qm  mstructi  litt^ris 
poetae  Fhoebo  carmiDa  digmssima  protulerimt.  tnvmtas  i 
atd  qui  mtam  ex<oiuere  per  arHs:  qui  diverso  repertarum 
artium  genere  vitam  suam  cultiorem  facere  malnermiL 
quujtte  sm  memores  alitiUQS  feeere  merendo:  qm  condicioDii 
humaoae  memOTes  aHqujpf  bpieficionim  largitioDibus  pro- 

<66  meruerust.     om  cinguntur    tempora   v^ani 

omnibos  qaos  eniiun  ttae  pendebartt  de  capit^. 

omnia   igitnr   commu».  bouestatisque  cultores  in 

iUis  locis  habent  et  1  aibus  laetis,  loco,   sideri- 

bus,   luce,    pratis,   neim  >i3    deliciisque    et    studio 

artium  diversarum,  pi  non  exempti  vita,  sed  ad  li 

aliud  vivendi  geaus  t  eaatur. 

Quos  cirmmfusos  sw  ef*f  u  ta  S^^jJla,  Mmaeum  ar^ 
omnisf;  medium  nam  plurima  turba  hunc  habeij:  ipsius 
enim  ftierat  praefeninda  persona,  quem  utpote  potiorem 
circumdedern.nt  omnes.  hos,  inqiiit^  adlocuta  est  SibjUajH 
sed  Musaeum  primo,  debinc  ceterojj;  iutellegebattu-  quippe 
quis  fuisset  ex  omnibus  potior.  atque  umi.ris  ecdanfm 
m.spicd  altis;  iuter  medios  enim  apparere  non  potest  nifii 
qui  eminentior  fuerit  fhonoris.  ita  tantum  autem  ceteris 
celsior  fuit,  ut  eius  umeri  apparerent,  cum  esset  multitu-» 
dinis  circumdatus  coetu.  bunc  ergo  et  ceteros  adloqui 
coeperat  Sibylla:  dicite,  felices  animae  tuque  optime  vates, 

QlOquae    regio  Anchisen,    quis  hdbet  locus?     felices,    inquit, 
utpote  quae  post  depositam  vitam  talibus  locis  et  delidis 
uterentur.     ad  omnis  autem  cucurrit  interrogatio  confosa,» 
ad  Musaeum  vero  separata  propter  honorificentiam.    indi- 

7 parcere  pro  facereY.  8  aliquosY  (et  infra)  alios  ed.  |  /wemo- 
res  bis  accipit  ut  inanes  740.  14  studioY  stiuiiis  ed.  18  medium 
—  habet  deest  in  V,  sed  explicatur.  22 — 23  umeris  existafUem 
suscepit  Y.  "24  Konorts  V:  hoc  corruptum  esse  apparet  humeris 
H  0  ed.  inelpte  pxo'^\.et  e»«i.  c^^^^^i^^QMs^xa^^^stfeaaae  coronis,  sed  cru- 
cem  ponere  maVm.     'i^— 'i.b  tautum  auUm  <i«x«t>&  <i^«^^  -oss^^^iii. 


AENEIDOS  VI  595 

cate,  inquit,  vel  maxiiue  tu,  vates  optime,  quae  regio 
habet  Anchisen,  quis  locus?  in  regionis  enim  diffusa  la- 
titudine  inveniri  quemquam  quia  difficile  fait,  addidit 
quis  habet  locus  et  utrumque  coniunxit,  quia  sicut  in 
5  latitudine  regionis  locum  invenire  difficile  est,  ita  arduum 
sine  designatione  regionis  locum  necessarium  reperire,  ergo 
dicenda  regio  fuit,  cuius  pars  necessaria  quaerebatur. 
quia  vero  potuit  dicere  Sibyllae  quare  eimi  quaeritis? 
ait  prior  ipsa  Ulitis  ergo  venimus  et  magnos  Erebi  tram- 

lo  navimus  anrnis:  propter  ipsum,  inquit,  venimus,  propter 
ipsum  transmittendi  Erebi  laborem  suscepimus.  atque  huic 
responsum  paucis  ita  reddidit  heros:  nulli  certa  domus: 
ad  illam  inquisitionem  hoc  pertinet  qua  dictum  est  quae 
regio    Anchisen    habet?     lucis,    inquit,   habitamus   opacis 

iB  riparumqm  toros  et  prata  recentia  rivis  incolimus:  et  hoc676 
ad  responsum   pertinet  quaesitae  regionis,   potes,    inquit, 
partem  nosse   quam   colimus;    haec   est  enim  in  qua  nos 
vides-     locum  vero  certum  aut  proprium  hic  habere  nulli 
concessum    est,    indivisum    est    hoc    spatium    onmibusque 

fo  commune,  perindeque  incertum  est  ubi  quis  possit  in- 
veniri,  dum  quaeritur.  sed  vos,  si  fert  ita  corde  voluntas, 
hoc  superate  iugtm  et  faciU  iam  tramite  sistam:  sed  si 
vos  videndi  eum  cupiditas  tenet  atque  in  eo  persistitis, 
iugum    quo    ducit   iter,    hoc    est    collem,    superate    facto 

96  ascensu  et  facili  ad  eum  itinere  me  auxiliante  venietis< 
benivola  instmctio;  onmis  enim  qui  pleno  studio  aliquid 
praestat  debet  id  ipsum  levare  remedio.  huius  igitur,  in" 
quam,  fuit  maxima  pars  beneficii  qua  dixit  ego  eam 
vobiscum,  ut  de  summo  inspectione  habita  possitis  inplere 

80  quod  vultis.  dixit  et  a/nte  tulit  gressum:  praecessit  ignaros, 
ut  illis  facilitatem  itineris  demonstraret.    camposque  nitentis 


4  coniungit  ed.       9  ait  prior  ipsa  V  prima  ipsa  diocit  ed. 

10  venimus  propter  V  et  mterpos.  ed.  18  vero  om.  ed.  1 
nuUi  V  cuiquam  non  ed.  20  posset  V.  24  quod  ducitis  v 
quod  videtis  ed.  quo  dudt  iter  nos.  27  in  quo  V  ed.  tnq^Aam 
no8.       28 — 29  eam  vohiscum  V  v.  Dcniam  e^.       ^^  -^o^^^Xa»  ^  . 

30  ignarus  Y  ignaris  ed. 


596  DONATI  INTERPE,  VBRG. 


1 


desuper  osfentai:  moustravit  illis  subiectaiii  campormn  d- 
tentium  latittidinem.  dekittc  stimma  catiinmia  Unquufdt 
hoc  est  deaerto  colie  descendermit  a^d  plana,  qiiomodo  d^ 
acripsit,  sic  debuit  et  perrentum  m  coliis  cacumen  osten* 
dere,  sed  hoc  non  tantam  vitiiim  non  est^  sed  est  laudaiida  i 
brevitas;  nullus  enim  descendit  niai  qui  primo  inteUegatur 
ascendisse.  campos  nitentis  diiit,  ut  meritiim  Ancbisae 
monstraret,  ne  in  locis  sordidis  positus  videretur. 
68(J  At  p^€r  Afwliises  vmiim  comaUe  virenti  indiisas* 
animas:  bob  ad  iniui  nclmas,  sed   ad  melior^m  tt 

spem  separatas  a  cetei  is  viridi  in  valle  discretas, 

hoc  ipsum  potest  apparer  io  adiectum  est  mpentm' 

que  ad   lumm   ituras;    iion   e         dimittereuter  ad  vitam, 
si  ob  reatum  aliquem  tenerenti     inclusae.    hiMrabat  siudia 
recolens   [omnemqite   sjtorum    ,      'e    reeensebat     numertmjm 
lnstrabat    ad    oculos    pertiiiet,    recolens    ad    animi   inten- 
tionem.     libenter,    inquit,    oculis    ac    mente    considefabat 
Anchises   suorom   numerum,   qui  propter   spem  feliciorein 
Eomanae  reipublicae  in  lucem  fuerant  cum  omni   prospe- 
ritate    venturi.      numenmi    pro    multitudine    posuit;    non » 
enim  revera  numero  poterant  recenseri  aut  id  fuerat  con- 
sideranti  necessarium.    carosque  nepotes:  gradus  omnis  te- 
tigit  futurae   posteritatis,   qui  Aeneae  et  Ascani   tempora 
secuturi   viderentur.     fataque  foHunasque  virum  moresquc 
manusque:    propositio   est   ista,   quam   in   inferioribus  ei-js 
planaturus    est    demonstrans    qui    sint   posteri    vel    quales 
futuri,  vel  quali  fato,  quibus  moribus  quantaque    fortuna. 
ecce  laus  Anchisae,  locis  quippe  optimis  et  praeclaris  in- 
ventus  est,  agens  etiam  post  mortem  res  serias  et  gloriosa 
considerans   vota  generis  sui.     laudatur  et  Aeneae  fatum,» 
cui  provenit  occasio  ut  etiam  ipse  spem  suae  posteritatis 

1  suhiecta  V.  4  debuit  —  5  sed  temere  mut.  ed.  5  et 
est  V  sed  est  ed.  15  omnemque  —  numerum  deest  in  V,  sed 
explicatur.  19  fuerat  V.  21   fuerant  V.  23   qui  V 

quia  ed.  "Ih  in  om.  ^d.  27  quibusque  ed.  |  qu^ntaqtie  V 
et  ed.  29  resertas  "^  res  aUas  ^^,  tts  ^mos,  \sas.  [  gloriosae 
y  gloriose  ed. 


vivus  edisceret.    isgue  ubi  tendmtem  adversum  per  gramina 
rfdit  Aenean:    prior  inducitur    AncMses   vidisse,   ut   lioc686 
fecerit  expectantis  inteiitio  vel  quia  cnm  plorimis  fuit  vel 
quia  Aeneaa   nesciebat   qno   oeulos   tenderet   vel   quia  ne- 

A  moruiii  amoenitate  tegebatur.  ubi  igitur  vidit  Aenean 
coctra  venientem,  alacris  palmas  cum  voce  tefefidU:  ecce 
patris  pietas  plena,  ante  ad  amplexus  fili  prneparavit 
manus  qnam  iieret  potestas  retinendi.  veniebat  enim  ad* 
hac  Aeneas,    non   tamen   pervenerat.     expresaus  ergo  pie- 

m  tatis  adfectuSf  expressus  desiderantis  ardor  inpatiens^  cum 
adventui  fili  manibus  procul  occurrit  et  voce;  fecisset 
nihilo  minus  et  pedibus,  si  aetas  uon  obsisteret  et  cu- 
pientam  corporis  vitium  non  tenerei.  veniMi  tandefn: 
venisti  tandem   secundmn ...,.,,,..,..  ani- 

ifi  mum  dictrnn  est,  cui  tardus  venire  potuit,  etiamsi  iHud 
quod  gestum  est  ceieriter  videretur  effectum.  potest  tameii 
et  sic:  etsi  tarde,  tamen,  quia  venisti,  non  incusatur  tar* 
ditas  tua.  fuaque  expedafa  parmU  mdt  ifer  durtim  pietas : 
ecce  tarditatem,  quaro  intervenisse  desiderans  putabat,  ipse 
excugat.  possum,  inquit,  conicere  quae  causa  te  fecerit 
tardum,  iter  dumm  vivis  et  adeundi  ditlficultas  atque  ad 
haec  loea  tendendi,  sed  per  tc  iili  conpertmn  est  pietatem 
veram  omnibus  esse  difficultatibus  fortiorem.  datur  ora 
fmri,   nate,   tua   d  nofas  audire  et  rcddfre.  voce^:    quam, 

is  inquit^   felii   sum,   cui   licuit   mortuo   filium  apud  inferos 
incolumem  cemere,  adfari  atque  audire  gloriosum  et  am- 
plecti  dulcissimum.    sic  equidem  dmebam  ammo  reharque^^O 
futurmn   tefnpora   dinumeram   ncc   me   mea  cura  fefWii: 
non  inopinatus  adventas;  certus  enim  de  instituto  tuo  fui 

1  »€disceret  V  aspiceret  ed.  9  ficerii  Y.  4  qmd  ocu* 
loa  V.  6  eum  voce  V  pro  utrasque  ed.  et  libror.  VergiL  con- 
firmatur  interpretatione :  memori»  Donatmn  ad  2,  GBS  abduatit.  | 
V.  6S6  omiaium  in  ¥  add.  ed.,  interpretatione  non  tangitnr. 
8  fieret  V  ftterit  ed.  12  obsteteret  Y.  la— 14  inter  vemsti 
tandem  lemmatia  et  idem  interpretatioui^  et  notas  uudire  babet 
Y  per  errorem,  ut  apparet.  ]  po&t  secunditm  lacuna  eet  viginti 
ampliuB   litteraram  sic  fere  explenda^    myatteifittT  iL^-j^tiXoitAi^ . 


598  DONATI  INTEEPR,  VERG. 

et  speravi  fore  quod  officio  pienae  pietatia  ioplesti.  diau- 
merare  autem  est  tempora  aestimare,  quando  quid  possit 
iiipleri.  nee  me  mea  cura  fefellit:  quia  iuxta  aestima- 
tionem  meam  Tenisti,  gratulor  nuUa  falsas  cogitation^ 
meas.  expectata  pietas  est  aut  probata  documentis  aut  i 
sperata  temporibas  multis.  quas  fi^o  te  terras  et  quanta 
per  aequora  rectum  acclpio,  quaniis  iaciatum,  «aie»  perklis! 
quas  ego  duo  pronomiDa,  uaum  pertinens  ad  diversitatem 
et  quantitatem  qualitatemque  terranim  quas  obierat  AeneaSj 
ut  perveniret  ad  i—  it  ad  inferna  descensum,  lO 

aliud,  quia  dixlt  eg  ma  pater,  ega  cui  essent 

omnia  pro  tua  salu.^  ddidit  te  prononaen,  hoc 

est  te   quem   non   col,,  tis  laboribua    adfligi^  tft 

filium  bonum,  pium,  re  t  illud  dixisse  Tideatur: 

libenter  babeo  quia  vei^  uia  id  magno  tuo  laborei! 

ac   periculis   factum   est,  ter  adfligor.      et  quanta 

'  per  aequora  vectum  accipiu,  ^  quibus  et  labor  fuit  in- 
mensus,  evidens  etiam  periculum  apertumque  discrimen! 
quam  metui,  hoc  est  quantum  timui,  ne  quid  Lihyae  tibi 
regna  nocerent:  boc  non  inaniter  timuit;  potuit  enim  illicjo 
Aeneas  extingui  ubi  luno  praecipue  colebatur,  atrox  ni- 
mium  et  pertinax  inimica,  accedente  saeva  hominum  na- 
tura,  de  qua  dictum  est  (4,  40)  „genus  insuperabile  bello" 
et  (l,  539)  „quod  genus  hoc  hominum?  quaeve  hunc  tam 
695barbara  morem  permittit  patria?"  ille  autem:  tua  me,ih 
genitor,  tua  tristis  imago  saepius  occurrens  haec  limina  tm- 
dere  adegit:  piissimi  fili  et  reverentis  officia  executum  se 
in  responsione  prosequitur.  quid,  inquit,  velles  facerem, 
pater,  nisi  ut  praeceptis  tuis,  duris  licet,  obsequerer?  feci 
te  iubente  saepius  et  labores  omnis   tui  causa  contempsi.  so 


1  speram  V  speravi  ed.  4  gratulor  inillo  V  non  fuisse 

interpos.    ed.  negationem    necessariam    in   inillo   latere    ratus 
nullo  (=  nuUa  re)  scripsi.         10  discensum  V.         11  cogitans 
V  ed.  ego  tuus?       18  teque  V  te  quem  nos  te  om.  ed.       15  li- 
henter  habeo  V  7nihi  iueundissimum  est  ed.         20  posuit  V. 
22  inimica  Y  inimicitia  ^^.  \  ac  c\d.e,'<>^e,%  aetja  V.  26  mor- 

tem  V.         28  vcllis  N  136118  ^^. 


AENEIDOS  VI  599 

stant  sale  Tyrrheno  classes:  quid  iustius  hac  causa,  si 
timebatur  mare  in  quo  naufragium  fecerat  et  iterum 
classis  sub  incerto  periculi  diutius  non  esse  debuit?  hoc 
erat  dicere   propter  eundem   te  navis  meas    in   Tyrrheno 

5  mari  dimisi,  in  quibus  onmis  constituta  est  ad  Italiam 
perveniendi  spes.  quod  ait  Tyrrheno  mari,  hoc  intellegi 
potest  in  portu,  non  in  alto  navis  meas  dimisi,  saevum  est 
Tyrrhenum  mare,  novit  iam  nostra  naufragia,  cavendum 
est,     ne    quid    iterum    moliatur    cuius    perfidiam    sensi. 

LO  da  iimgere  dextram,  da,  genitor,  teque  amplexu  ne  divide 
nostro:  didicerat  enim  in  Creusae  causa  mortuorum  esse 
fallaces  amplexus.  sic  memorans  largo  fletu  simul  ora 
rigdbat,  vel  quod  talem  perdiderat  patrem  vel  quod  eum 
fuerat  maturo  reditu  deserturus.    ter  conatus  ibi  collo  dare  100 

15  hracchia  circum,  ter  frustra  conpressa  manus  effugit  imago 
par  levihm  ventis  vohicrique  simillima  somno:  factum  est 
quod  Aeneas  ne  contingeret  timuit;  nam  cum  avidus  in 
patris  iret  amplexus  et  coUa  eius  of&ciosis  brachiis  cingere 
niteretur,  frustra  factum  est;  quod  enim  fuerat  inane  teneri 

80  non  potuit.  denique  fugit  imago  non  sic  dixit,  quasi  vo- 
luntate  fili  vota  desereret,  sed  subtrahebatur  manibus  non 
Anchisae  studio,  sed  naturae  deficiente  substantia,  ac  si 
quis  velit  tenere  ventos  aut  auras  manu  concludere. 

Interea  videt  Aeneas  vn  vaUe  reducta  sedusum  nemus 

96  et  virgulta  sonantia  sUvcte  Lethaeumque,  domus  placidas  705 
qui  praenatai,  amnem.     hwnc  circum  irmumerae  gentes  po- 
piUique  volahanfit:  magna  circum  Lethaeum  fluviuin  nemo- 
raque  eius  et  multarum  gentium,  inquit,  agmina  volitabant. 
ac  velut  in  pratis,  uhi  apes  aestate  serena  floribus  insidu/nt 

30  variis    et   candida    circum   JUia   fu/nduntu/r,    strepit  omnis 


1  haec  causa  V.       7  non  in  loco  V  n.  i.  alto  nos  coniectu- 
ram  secuti  Fabricii,  qui  seu  alto  adscripsit.        9  sensimus  ed. 
10  divide  V  subtrahe  ed.  et  libri  Vergiliani.  12  simul 

fletu  V.  14  describturus  V  deserturus  ed.         16  conpraessa 

V  item  2,  793.         21—22  non  Anehisa  est  odio  V  corr.  ed. 
21  defi  enU  V.  24  vidit  V.  26  domus  ^   V^i.  ^^N^. 

27  leiheum  fluum  Y. 


DONATT  INTEKPB.  YEEG 


600 


niairiiiifre  campm:  apibus  istas  aniin&s  conp&riivit  quae 
^^e  secreta  mfijutaa  oirCTmi  Tirgnlta.  sll^^arnm  Tolitabftiii 
et  flummis  ripas  ideo,  quia  eaedem  apes  iii$t«  et  caste 
doribus  siiam  conciptunt  prolem,  floiibus  mella  confieiiiflt 
et  faTOfl  honesto  labore  distandEtit,  periiideqiie  et  lllu  i 
animaef  quia  pro  merito  sno  oondendo  Bomatio  inipeno 
parabantur  et  conpletTirae  fuerant  orbis  et  creatiirae  Ro- 
710  raanam  gubolem,  apum  coetibus  uoscuntur  aequatae.    A#f* 

Lrescit  vim  #wdito,  boc  est  cuin  stupore  rairatur,  c^masqur 
requirit  inscim  Aenmsr    merit^    requirebat    causas^    qimii 
inseius    fuerat;    uuJlus    enim    quaerit    nosse.     quod    nofii 
quae   sint   ea   flumma  porra   quive   vlri    tanio    eonplemi 
Offmine  ripas:   baec   Aaneas   cupiebat   nosse,    quae    ess 
_         itla  Jiumina  vel  quoruni  virorum  animae  in   Tuiam 

congT^gatse.     per  interrog&ixtis   respondentbqtie   personani  u 
eo   poetae    ducitur   carmeu,    ut   Aeneas   laetus   ab   iQfemj 
diraittatur    et    felicitafi    eiuB    appareat,    cni    soli    eontigii 
antequam   nascerentur,   nosse   posteros   suos,      interrogat 
igitur   eius   contiaet   propositionem,    qua    cupiebat    audij 
quis    vel    qnalis    ille    sit  fiuvius   quique   sint   iUi    qui  ai 
eundem  coUecti  strepereut  tcI  cur  eo  coEgregati    coufltt^' 
rent.     tum  pater  Anchises:  animae  quihtis  aliera  fata  m- 
llbpora  debenhtr  Leihati  ad   flumifm  midam  securos  iatices 
et  lon§a  ohlima  potani:  quam  cito  suramatini  duobus  quae- 
gitis    occurritl     dixit    eninx    qui    sit   fluTius    et    quam  obl 
cansara    aniraae   convenissent.     istae,  inquit,    atiimae  santj 
primis  exeraptae  corporibus,  eius  fati,  ut  secundae  luci 
altero   corpori   debeant   reddi:    bae  ad  Lctbaeum  fluvium, 
quem  cemis,  veniunt.     eius   enira  natura  taHs  est,  ut  qms- 
quis    ex    eo    potaverit    quicquid    apud    superos    gestoruni » 
Buorum   memoriae   mandayerat   perdat.     qua    causa    Lstaf^ 


3  imte  ef  eo*  Y,         4  mella  mnfidm.i  Y  m.  conmpi^tnt  | 
H  ed.  6  gttfa  om.  ed.  7  orhis  V  «r&ew  HO  ed.:  orfnwi 

maUem,  an  Bunt  orbes  iidem  qui  v.  746?  8  noscmititr  Vj 

nasctiutur   ed.  om.  ed.  poat.  IS   qui  fmteri   tant/i   cmp 

reni  V.  24  duobus  que  sttis  ^   eavt.  ^.         %\  nwandaeer^i^ 

Y  'fit  ed. 


AENEIDOS  VI 


601 


eonveiiiiint,  nt^  dum  se  uDdam  simplieem  baurire  arbi- 
trautor,  oblivioiiem  superioris  temporis  bibant;  nulli  enim 
iucundum  est  ad  lucem  iterum  ■venire  post  mortem,  si 
malorum  quae  in  vita  perseiiserat  recordatione  teneatur. 
Mc  ergo  fiuvius  facit  ut  omissa  primomra  iucommodorum 
m^moria  non  vivendi  atque  ad  superos  redeundi  odio^ 
sed  amore  ducantur.  has  equidmi  mmiorart'  iihi  aUiutt 
ostendere  coram,  iafnpTidem  hanc  pvlem  cupio  mumerare 
meofum;  maior  enim  oculorcm  quam  aurium  fides  est, 
multo  melior,  si  audita  videantur.  quo  magis  ItaUa  mt- 
€um  laetsre  reperta:  qnae  antem  istae  sint  ammae  quos- 
que  facturae  debes  nosse;  tunc  enim  gratulaberis  melius 
Italiam  te  repperisse  quam  quaeris,  cuius  gaudii  etiam 
ipse  particeps  ero.  o  pater,  annt  aliquas  ad  caelum  kmc 
ire  putandnm  est  suhlimis  animas  iterumque  od  tarda  720 
t^everil  eorpora?  quae  lucis  mi^iTis  tam  dira  cupido?  con- 
Temens  facti  istius  dubitatio.  qui  iimumera  mala,  dura 
graviaque  perpessus  est  et  in  his  fuerat  et  sperabat  adhuc 
usque  peiora,  credimus,  inquit,  veDe  quemquam  non  tam 
ad  lueem,  sed  ad  vitae  taedia  revocari?  quae  tanta  naseitur 
cupiditas   miseris,  ut  velint  esse  iterum  qnod  semel  eva- 

sisse    debuerant    gratulari?      miseros 

ostendat  non  solum  illos  esse  . .  . .  fortuna  in  qualibet  parte 

etiam  illos  qui,  cum  non  intellegant  quid 

stds  commodis   prosit,   deterrima   petunt  et  fiigienda  per- 
quirunt. 

Divam  equidem  nec  te  smpmsumf  nate^  tenehc:    quae 
desideranter  cupis  auiiire  dieam,  nate,  nec  te  sub  incertis 


1  ttmmndam  V  se  imdain  ed,  6  trgo  om.  ed.  10  t?t- 

deatur  V,  11  quosque  V  qmdque  ed.  l$  ie  om.  ed. 

15  trepotandum  pro  ire  pufandum  Y,       16  reverii  T  remitU  ed. 
17  duraque  ed.         18  gravitzqite  om.  ed.         19  tam  V  titn- 
tum  ed.  ai   veJlint  ex  veUent  corr.  V.  2%  poii  imseros 

gpatiiim  viginti,  poBt  esse  quattuor,  post  parte  quindecim  fere 
litteramiii  vacat  in  V:    totum   bio    rCBtituere   plaeet:    mvneros 
fatUem  di^it,  ut  infeldcesj  mtemdat  non  sohim  illos  csse   [qjwj&t 
fortuna  in  quaiibet  part^  fmak  tracta-oit  sed]   cl\o.m  \l\^%  ^*^^ 
meptm  habet  ed.         24  eum  om.  ed. 


602  DONATI  INTERPK.  VERG. 

tractatibiis  diutius  tenea.m.  ut  cupiditati  interroganfeis 
propemntis  satisfaeeret,  dixlt  non  te  suspensum  teEeam. 
smcipit  AncJtfses  atque  ordine  sin^ala  pamiit:  adgreditur 
Anchiaes  relationem  et  ordiae  suo  singuia  persequi  occepit. 
occasioae  futurae  relationis  altior  tractatus  inducitur,  ut  i 
osteiadat  poeta  ex  quibus  coustet  bominum  geuus  vel  aui- 
malium  ceterorum,  uude  moveantur  in  gaudium,  unde 
vertantur  in  metum,  unde  diversis  cupiditatibus  teneantur, 
unde  adfligantur  doloribus,  unde  animae  nutrimenta  susei- 
piaut;  sed  prius  erat  dicendum  quae  ista  sint  et  quem-i» 
admodum  constent  ex  quibus  universa  nascuutur  et  vaieni 

l^bprincipin  cadum  ac  terras  camposqtte  Uquentis  Imefitetnque 
globum  Lufiar  Titamaqm  mtra  spirdus  intus  alit  totamque 
infma  per  artus  m&ns  agitat  moiem  et  magm  sn  corpore 
nmcd:  quattuor  quidem  elemeata  esse  adseruntur^  caeli,  u 
terrae^  maris  et  inferorum,  sed  quia  apud  inferos  fuit  qiii 
loquebatur  et  agebatur  de  ratione  superorum,  iddi-co  triuiG 
tractatum  prosequitur,  eaeli,  terrae  et  raariBv  addidit  duo 
alia,  sed  quae  iu  paiie  sunt  caeli,  solem  scilicet  et  lunam. 
his  enim  stare  dicitur  quicquid  ad  caelum  pertinet  et» 
quicquid  constat  sub  caelo,  scilicet  quicquid  terra  eoa* 
tinet,  quicquid  mare  couplectitur,  nutriri  spiritu  quodanx 
abstruso  et  reeondito  et  latenter  gubernari  eundemque 
spiritum  per  omnia  esse  diiFusum  et  permiitum  omnibus, 
inde  hominum  peciidumque  gmus  viiaeque  volanium  et  quue  J6 
marmorm  fert  momfra  sub  aequorc  pontus:  inde,  inquitj 
vivxmt  volantia,  inde  terrestria,  inde  etiam  quicquid  mon- 

^SOstronuD  raaris  unda  eontegitur.  ignms  est  oUis  vigor  d 
caelesHs  origo  senUnihuSf  quantum  non  noxia  corpora  tar- 
dant  ferreniqut  hebiiant  artrn  morihumlaque  membra:  e: 
duorum  elementorum  substantia  bominem  memorat  esstf 
conpositum,  ut  spiritus  e  partibus  caeli  surai  videatur, 
oorpus   QX  terra,   quod   de   caelo  sumitur  esse  perpetuum, 


1  ut  —  2  tetieam  om.  ed.  4  perseqm  occepit  V  prmequi 

coepit  ed.         7  unde  moi\  V  et  unde  m,  ed.         11  comtent  V 
-ant  ed.  13  titaneaque  Y.  v^ — IT  qtti  loquebatnr 

uhi  L  edF.        21  constat  —  quicqulA  QTSi.,  ^. 


r  Y  edj^ 


AENEIDOS  VI 


603 


corpug  autem  interire,  quod  ex  terra  concipitur,  BpLritum 
mundam  esse,  corpus  vero  coutagionibus  plcnum,  scd  ubi 
in  unum  conaortium  venerint,  ut  corpus  spiritusque  inn- 
gantur,  spiritnm  malis  corporis  maculari.  hifie  metuunt 
cupmntque,  dolent  gaudentque  neque  aurm  disjndunt,  clau- 
sae  tenebris  et  earcere  eaeco:  mque  adeo  corpus  iuimicujii 
est  ei  quern  intra  se  habet,  ut  sit  caeco  carceri  conparatmu, 
denique  polluitur  ex  eo  et  pollutus  ad  supplicium  mittitur 
tamqnam  ad  poenam  e%  carceribus  rei  et,  quia  perire  non 
potest,  puTgatur  poenis,  donec  reddatnr  talis  qualis  inter 
initia  corpori  fuerat  attribtitus.  qum  et  supremo  cum  785 
lumine  vita  rdiquit,  nofi  tamen  omne  vncUum  miseris  nec 
fundiius  omnes  corpor^  excedunt  pesies  penUmqite  nece^se 
est  muJta  diu  eonereia  modis  inolescere  mhis:  tanta  labes 
est  corporis  itaque  spiritum  poUuit,  ut,  cum  exutus  raem* 
bris  ire  ad  inferos  ooeperit,  pestis  omnis  secum  portet  ac 
ferat,  ideoque  non.  redit  ad  caelum,  quia  caeleste  meritum 
peididit  hospitii  sui  contagione  poHatus.  uecesse  est  enlm 
penitus  inhaerere  vitia  quae  vivendo  contraxit  et  concreta 
uon  facile  purgarL  concretum  dieitur  quod  ex  minntis 
multiB  m  unam  redditur  massam,  perinde  multa  mala  et 
longo  tempore  collecta^  quoniam  in  uniim  et  manmum 
ooeunt,  ablui  vel  in  suum  statum  revocari  non  possunt, 
nisi  haec  vis  maior  expiaverit.  er^o  exercentur  poems 
veterumgue  malorum  supplieia  expetidunt:  incipit  dicere  740 
quae  poenae,  qnae  sint  ipsa  sDpplicia.  aliae  panduntur 
inanes  suspensae  ad  vmtos:  mhil  interest  ventos  manis 
an  animas  dixerit,  quia  utrumque  vel  alterum  rectum  est; 
potest  et  sic,  ut  semel  positum  bis  accipiamuS)  ut  inanes 
animae  inanes   ad  ventos  snspensae  penderent.     aUis  sub 


I  4   malis  cofporis  V  m.  corporibiis  ed.            6  neque  aiAras 

I  dispkiunt  V  nee  a.  respidunt  ed.          1  ei  quem  V  edl  spiritui 

I  interpai.  edF.  |  comparetur  ed*          8  poUutum  V  ed.  corr.  ed. 

I  poBt.        ^  et  carceribm  Y  et  carceres  ed.       il  orf  mpprijno  V. 

I  13  excidunt  Y.       15  emtuvi  ed,       16— 17  ac  ferat  om.  ed. 

I  28  an  om.  Y  add.  ed.  |  rectuni  -ir  V  ^^<i  t^t,  ir.  ^mt^  "^^. 

m  29  sk'  ui  Y  jttc  vd  ed. 

m - 


604 


DONATI  INTERPK,  TERG. 


^ifr^ffe    tastQ    inftiium    cluiiur   scdm   aftil    ezuritMr    ^; 
dmt  poenaniia  genera  qmbns  animEe  toimdaiitiEr.     quisqM 
gms  patimm'  mams:  cancimie  eonplerQS  est  tmuinqiLemqut 
talift  setitife  m&tiis  qualis  ad  iitferoB    Teoerit,    sl    Lon^, 
bonosH,   sin   malus,   mftlos.     eismde,  hoQ  est  post  ex&miiii- 
tiQiieisi    vitae,    per    amplum    mitiimur    Ei^sium    ff    pam 
laHn    arva    tenemus:    Gonp&rationem    fecit    miro    gener^. 
mittimiir,  inqait,  per  amplum  Elydum  pauci,  qttagi  illo- 
rnro  Dumerum  brere  spatiTmi  ferre  non  posset.    boii  supe^ 
Hua  latituda  paoeis  fuerat  deputata,  Bed  tribtita  pro  meiitkil 
quid    enim    inter   sontis   et   innozios   distaret^    si    ciind4}i 
aeqiiali  gpecie  loeoruin  angiistiae  continereut?    docnit  poetA 
non   paucis   videri   paratam   Jatitudiiiem ,   sed   pluribus,  fi 
tamen  ita  vivant,  ut  eo  venire  mereautur.     quod  quia  not» 
fit,  quia  bene  vivendi  studium  non  ommuni^  sed  paucomu  li 
est^  latitndinetn  et  diJfiisa  spatia  incolunt  pauci.    laudatiu 
hoe  geuere  Ancbises  et  eius  laus  proficit  etiam  iiUo,  quiA 
in  talibus  locis  patrem  invenire  commeruit,  ut  hoe  ^'r::^ 
pro  tali  parente  laboratum  cec  ipsum  Aenean   paenitcrt 
l4tbdo7i€c  Imga  dies  pm-fecto   Utnpm-is  orhe  coficrHum  e^mii^ 
lahem  purumque   relufuH    aeiJterium   scfmtm    atqtic  fxmit 
simplicis  igftcm:  tantum  inlicit  animara  corporis   labes,  ul 
banc    vis    maior    et   prolixum   tempus  vix    possit    aMtiiei% 
sciiicet   ut   tfl,lis   fiat   purgatione   quaUs   luit   antequam  iu 
eorpus  perveniret.    has  omfm,  ubi  miUc  rotam  t-olverepff^ 
afifws,  Leifiaeum  ad  fluvium  deus  e^ocat   a^nine  ma^, 
l^^Osciiif^et  inmemores  supera  ut  convexa  revtsant  r^^rms  H  in- 
eijiiant  in  corpora   velle  ref^erU:    ubi,  inquit,    omnis   isti^ 
animas  esercitium  rotae  per  annos  mille   convolverit,  de- 

3  conmnue  V  continue  ed.  4 — 5  manis  —  bmtos  —  fmdot 
Y  poenas  —  honas  —  mafois  ed.  12  spede  V  spatio  ed.  1  angu- 
stiiis  V  corr.  ed.  19  labt&atum  Y  {ut  079  p^rventum)  iahor^* 
visae  ed.  20  orbem  V.  21  atihereum  ex  attheriimi  ut  videtor 
corr.  V  (536  aeiheria  procul  dubio).  22  tabts  V  (ut  JEt  Vergil  )r 
eed  ad  tabem  aMuere  parum  conveiLire  videtur,  ergo  la&es  scnpsi 
secrmdnm  letnma,  ^viod  (abtm  praebet^  cf.  praef,  24  pur^- 
tione  Y  allutione  efii.  "^  atffl.-krt,  ^m.^ ,  ^,  miwra  aui  V. 
20  circrcitH-m  Y  cxercitaUo  t^*  txfeTo.\vum  ^^.  \  Mti\e«tv\  ^, 


AENEIDOS  VI  606 

ducit  deus  ad  Lethaeum  fluvium,  cuius  talis  est  vis,  ut 
quisquis  ex  eo  biberit  memoriam  superioris  temporis  per- 
dat,  nec  quid  fecerit  nec  quid  passus  sit  teneat  perinde- 
que   inmemor  redditus  incipiat  yelle  remeare  ad  superos 

6  et  mala  corporis  iterum  pati. 

Bixerat  Anchises  naiumque  wnaque  Sibyllam  conventm 
trahit  in   medios   turbamque   sonantem   et  tmrnUum  capit, 
imde  omnis  longo  ordine  possit  adversos  legere  et  venien'  755 
tum  dicere  vultus:  cum  haec  Anchises  dixisset,  natum  ac 

lo  Sibyllam  ad  plurimorum  conventum  duxit  atque,  ut  posset 
nescientibus  singulos  demonstrare  et  nomina  singulorum 
dicere,  tumulum  cepit;  oportuit  enim  eum,  ut  instructiorem 
filium  redderet,  cunctos  ex  ordine  numerare.  nunc  age, 
Dardaniam  prolem  quae  deinde  sequatur  gloria,  qud  ma- 

L5  nea/nt  Itala  de  gente  nepotes,  inlustris  animas  nostrumque 
in  nomen  ituras  ecxpediam  dictis  et  te  tua  fata  docebo: 
proposuit  quae  sit  dicturus.  nunc,  inquit,  dictis  expediam 
vel  qui  admixti  ex  Italo  sanguine  nepotes  tui  regnaturi 
sint   vel    quemadmodum   eos  virtutis   gloria   secutura   sit. 

»o  dicam  etiam  fata  tua,  ut,  quod  nulli  ante  te  contigit,  tu 
multo  ante  condiscas.  hoc  loco,  quantum  ad  Vergilii  et 
Caesaris  tempora  pertinet,  non  futura  sed  transacta  nu- 
merantur  et  subtiliter  ostenditur  quae  Troianorum  pro- 
genies  ex  ipso  Aenea  et  Italo  sanguine  videatur  extitisse 

15  et  usque  ad  Caesarem  cucurrisse.     hic  specialiter  dicuntur 
quos  generaUter  in  primo  libro  tetigit  luppiter  non  eorum 
personas,    sed    tempora  regnandi   significans.     Ule,  vides,  760 
piira  iuvenis  qui  nititur  hasta  proxima   sorte    ienet   lucis 
loca,  primus  ad  auras  aetherias  Italo  commioctfus  sanguine 

io  surget  Sitvius,  Albanum  nomen,  tua  postuma  proles,  quem 
tibi  longaevo  serum  Lavinia  coniunx  educet  sUvis  regemlQb 
regumque  parentem,  unde  genus  Longa  nostrum  domina- 


6  unamque  V.  8  possit  V:    in  interpretatione  posset, 

quia  tempus  verbi   regentis   mutatum   est.  9  dicere  pro 

discere  libror.  Vergil.  V  adsentiente  interpretatione.  24  vi- 

deatur  V  iudtcatur  ed.         28  astra  pxo  hasta  N  .         '^  a«30tvfc- 
rtus  V.        81  edocet  V. 


I 


606  DONATI  INTERPE.  VEHG. 

bit74r  Alba.  vides,  inquit,  illtun  iiiTenem,  qui  ha^a  niti- 
titr  pura^  lioc  est  ferro  Yacua,  nuntia  scilicet  non  belli, 
^ed  pacis,  iam  proximns  est  ut  in  luceni  Teriiat,  expcmit 
ipsum  futurum  esse  priimmi  ex  Aenea  et  Lavinia  et  pro^ 
ximuni  dicit  non  qui  cito  venturus  esset  in  luceiD,  Sfld 
primum  es  omnibus  qui  iUic  videbantur.  bic,  ait,  nascetnr 
ex  Italo  eanguine  et  tuo,  boc  ipsum  aperit,  ut  oatendat 
quomodo  et  quando  et  quo  nomine  esset  enaersiirusj  SD-  ' 
vius,  inquit,  dicitur,  quoniam  hoc  nomen  Albaois  fami- 
liarius   est^    habent  js    vel    eivitates    nomiiii» 

quae    praeter    cetera  frequentaot.      nascetiir 

autem    ex   Lavinia,    q  tt  Italiam,    sed    nascetar 

postumus  adeoque  serua  i  iam  longaevo  conceptM 

oriatur.     noluit  Olum  p  \  moriturum,  sed  diceudo 

habebis  filium  postumu]  im  significavit  (postunn^ii 

enim   scimus   dici   qui  :  .      t  post  patris   discesstnti) 

neque    adeo    inde    ^i    animum    laesit^    quia,     cum    dicit 
iongaevo  tibi   et  serum  proventumm,    ostendit    eum  tbn 
loEgaevTim.     debinc   ipsius   SUvii   quam   spem    pollicetur? 
erit,  inquit,  rex  et  pater  regum,  hoe  est  regnabit  ipse  etso 
genembit  reges.     proximus  iUe  Frocas,  boc  est,   qui  iiiiti 
SilYium  conspicitur.      Trmmae  gloria  genfis,    ftos    scilicet 
Troianoi-um.    H  Capys  d  JSlumitor  d  qui  te  namine  rcddd 
Silvius  Aenms:    omnes  isti  eadem  laude   continentur  qua 
Procas,   hoc   amplius   Aeneas    Silvius.     pariter  pietaft^  v<^^ 
770  armv!  cgregtu.^,    ut  te  in   omnibus  similem   reddat,  robore 
scilicet  virtutis  et  pietatis  studio.    optimo  verbo   usus  est 
reddet,   ut   non    secuTi<3us  AeDeas  nasci^  sed  ipse   qui  fiiit 
redditus  luci  esse  videatur.     si  umquam  reg^iandam    atr^ 
perit  Albam:   si  aliquando  regendam  Albam  sumpseritj  si» 
pro  cum  debenius  accipere,  ne  Ancbises  certis  dubia  miscer« 


3  proxifnus  est  V  est  om.  ed.  6  primum  V  proa^mum 

ed.  I  namtur  V  et  infra,  sed  inferius  nascetur,  ergo  correii. 
0  fatniliaris  V  infra  recte.         12  autetn  V  enim  ed.    |     iialiafik 
y  cf.  7,  64S  Italam  fuiiAsc  ^d,         16  enim  om.  ed.   |    fueriM  V" 
sunt  fid,       18  pro^eYituTuw.  'tt^Tife^ii.  ^^,      v^  ^i^m  om.  ed. 
23  numine  V.  \  reddat  e^.       ^Q—^V  ^  ^^  ^*^^  ^-v^^-m  ^ 


AENEIDOS  VI  607 

yideatur.  qui  iuvenes,  quantas  ostentant,  aspice,  viris! 
atque  umbrata  gerunt  civUi  tempora  quercu,  hi  tihi  Nomen' 
tum  et  Gabios  urhemque  Fidenam,  M  Collatinas  inponent 
monttbus  arces,  Pometios  Castrumque  Inui  Bolamque  Co-  776 

5  ramque:  isti,  inqmt,  iavenes  ac,  ne  Aeneas  inter  plurimos 
nesciret  qui  sibi  ostenderentur,  signum  dedit  ipse  mon- 
strator  quo  illi  a  ceteris  discernebantur,  ait  igitur  isti 
iuvenes  quorum  tempora  coronis  conteguntur  raptis  ex 
civili  quercu.    civilem  dixit  festam,  pacificam,  ut  est  laurus 

LO  et  oliva.  quantas  ostentant,  aspice,  viris!  qualia  iam 
ostendimt  suae  yirtutis  indicia  vel  quantas  condituri  sunt 
ciyitates!  atque,  ut  hoc  ipsum  plena  adsertione  firmaret, 
dizit  et  nomina  singulorum.  haec  tum  nomvna  ermt,  nunc 
sunt  sine  nomine  terrae:  quanta  gloria  conditortmi,  quanta 

16  ipsa  terrarum  felicitas,  ut  quae  sine  aliqua  gloria  iace- 
bant  incognitae  inciperent  urbium  fatis  omari!  quin  et 
avo  comitem  sese  Mavortius  addet  BomuVus:  addet  se  avo 
comitem  Romulus,  id  est  lovi,  ut  per  longam  progeniem 
tantum    posset   Romulus,    ut    merito   fatorum   ferretur  in 

90  caelum.    Assa/raci  quem  sanguinis  lUa  mater  educet:  ecce 
etiam  matrem  eius,   quae  esset  futura,  monstravit.     viden 
ut  geminae  stant  vertice  cristae  et  pater  ipse  suo  superum  780 
iam  signat  honore?    dat  etiam  istius  signa,  ut  inter  alios 
positus   evidenter  appareat.     vide,  inquit,   quomodo  duas 

»6  habeat  cristas  in  capite  et  quomodo  eum  iam  pater  su- 
perum  id  est  luppiter  honore  suo  et  maiestate  perconfundat. 
en  huius,  nate,  auspidis  illa  inclita  Boma  imperium  terris, 
animos  aequahit  Olympo:  favore  urbis  Romae,  quae  tem- 
poribus  Caesaris  iam  florebat,  poeta  mira  dixit  ad  laudem. 

80  ceterum  Anchises  apud  inferos  Romam  non  habuit  quam 
Aeneae  demonstraret,  potuit  tamen,  ut  aliarum  minorum, 
nomen  dicere  et  spem  pronimtiare  felicitatis  eius,  ut  fecit 
dicendo:  septemque  u/na  sihi  muro  circumdahit  arces,  felix 

10  et  om.  ed.  |  iam  om.  ed.        12  plane  V  plena  edF  nos. 

17  comite  V.        18  hoc  est  ed.         22—23  supe  iam  V. 
26  perfundat  ed.        28  favor  V  ed.  faDore  tlq^.  \   Qftb^»"^  . 
31  uf  aharum  Y  (respicit  ad  v.  71ft  et  Vlt>^  dXvyruw.  ^^- 


608  DO^ATI  DCTERFK  TES41. 


7^prol€  emiMf  qitaik  Btretj^mHa  mtffkr  umtkiJm  cmrm  Aff^ 
^ias  twrita  pfr  urfiu:  amiii  geiWB  JKBilati  est^  poi^tiiiBe 
ioei^  potentia,  Tirtiiti?  et  felintat«  snboEs  sume^  tmlis  h^- 
bitora  atiimoa,  qualis  imbet  mater  deom,  cam  [i€r  nrbif 
Fhrjgias  £eiiitT,    huc  ^eminas  mme  ikek  ockv^  Aoac  asrfNoe 

79(1  ^£n^  ^iiMi9io^tf€  tuogf,  Iric  Caemr  d  omm.^  luli  pro- 
genie^J:  quando  ad  C&esareni  venit  et  eius  nomen  Toloii 
praefen*e  et  confiimare  quod  a  Troiaiiis  originem  diieAt 
addidit  hortation^m^  r^s,  inqtiit,  magna  e-st.!  quam  tibi 
monstrBturas   sum:    proij  am   acisiQ    taorum    lttim~i 

Bum    ad    eam   conTertes.  st  gens  tu&^  hi  gimt  H<h 

mani    et   luli   oniFOTa   f  ,    in   qua   est   ©t  Caesii. 

landantiB  studio  primo  C  specialiter  posuit,  dehinf 

gaueraliter  ceteros,    ttMigfmm  l,      I  venium  su&  a^^n-  aib 
aii    caeli   sunt   omnes   qui   fr       tur  Ince,    sod  hic  dietnmii 
est  non  tantum  ituros  in  lue        vemm  etiain  merito  yir 
tutis  usque  ad  ipsum  caeli  axem  esse  venturos,      hk  rtr. 
kk  est  Ubi  quem  pnmnitl  i^aepius  audls,  Aitffu>stus  Camf^ 
hic   est,   inquit,   vir   cuius    Lnter   masima    spei   tiiae  om^ 
nienta   promittitur   decus,  ipse   est  Augustus   Caesar.    m-^ 
cipit  dicere  qnid  sit  quod  ait  vir;    non  enim  sexmu  miiE 
signlticare  voluit,  Bed  facta.     deuique  sequitur  i"qui  antm    I 
condit  saecula  vir  divi  genus  vir  qui  rursus  Latio  regnaHA 
per  arva  Saturno  quondam,  super  et  Garamantas  et  Indos 

l^bproferet  imperium,    iacet  extra  sidera   teUus,    extra  anmf» 
solisque  vias,  ubi  caelifer  AUans  axem  umero  torquet  st^llis 
ardentibus  aptum:  vir  hic  est  qui  ad  similitudinem  Satimii 


1  berechynctia  V.  2  urbis  finis  lemmatis  in  V  versus 

78G  et  787  add.  ed.,  sed  non  explicantur.       3  virtunae  V  vir- 
tute  ed.  I  talis  —  4  quales  V.  Q  hic  —  progenies  deest  in  V, 

8ed  explicatur.  11  eamY  eaed.  16  axe  ed.  16  iturusY 
22  post  sequitur  pro  lemmate  scripta  qui  aurea  condit  sae- 
cula  vir  iHvi  genus  vir  qui  rurstis  etc.  habet  V:  scribendum 
videtur  vir,  divi  genus^  vir  qui  awrea  condit  saecula  rursus  etc. 
(tranaposito  contra  metrum  qui  ordinandi  sensus  causa),  sed 
crucem  apponere  traditis  verbis  malui;  divum  genus  pro  qui 
praefixit  vir  —  mr  om.  ^^.  m^  cw(vA\\.  xs^^itAvi.^  quia  sic  et 
infra  V.         "l^  caeli  atKlaafis  ^  .  \  ^\U\s  ^  • 


AENEIDOS  VI  609 

regnabit,  qui  aurea  tempora  habuit  regnavitque  per  Ita- 
liam.  dum  Satumi  commemoratioDem  facit,  quem  vult 
inter  maiores  Caesaris  numerari,  illud  videtur  adstruere, 
ut  regnandi  felicitas  generi  eias  attributa  videatur.  or- 
5  dinatur  sensus  sic:  hic  est  Augustus  Caesar,  divi  ge^ 
nus,    qui   rursus    condit    aurea    saecula   Satumo   regnata. 

[impe]rium  proferet  ac  latius 

faciet tor  non   adeo    laudis    inplesset 

officium,  si  ea  tantum   quae  Satumus   gesserat  factumm 

lo  Caesarem  diceret.  quid  enim  memorabile  posset  esse,  si  id 
fecisse  Caesarem  diceret  quod  alius  videatur  inplesse  qui 
in  sola  regnavit  Italia?  faciet,  inquit,  Caesar  quod  Sa- 
tumus  et  eo  amplius,  domabit  gentis  et  terram  quae 
iacet  extra  sidera  et  extra  anni  vias  et  solis,  [ubi]  annus 

16  noctibus  concurrit  et  deficitur  solis  et  ceteromm  siderum 
motibus.  vult  ergo  esse  ulterius  aliquid  poeta  quod  sol 
nesciat  et  mundus  excludat.  ubi  est,  inquit,  Atlans  ba- 
iulus  caeli  et  axis  eius,  qui  astris  fulgentibus  splendet, 
illo    usque    imperium    Caesaris    triumphique    pervenient. 

fo  ecce  melior  Caesar  quam  Satumus;  ille  enim  in  sola,  ut 
dictum  est,  regnavit  Italia  et  meruit  habere  boni  et  felicis 
rectoris  memoriam;  quanto  meliorem  debet  habere  gloriam 
Caesar  quam  Satumus,  qui  hanc  excedere  virtutis  et  feli- 
citatis  merito  adseritur  posse  et  uitra  solis  vias  triumphos 

96  suos  gloriasque  perducere!  huius  in  adventum  iam  nunc 
et  Caspia  regna  responsis  horrent  divum  et  Maeoiia  teUus 


5  divi  V  divinum  ed.  6  a  Saturno  ed.    |    regnat  V 

corr.  ed.         7  sequitur  lacuna  triginta  fere  litterarum  sic  for- 
tasse  explenda :   et  super  Garamantas  et  Indos,  impe  explevi. 

8  poBt  faciet  duodeviginti  litteranim  spatium  vacat,  quod  sic 
expleas:  [VergUius  enim  laitdajtor;  sua  temere  interpol.  ed. 

9  sica  V  8i  ea  nos  si  ed.  10  quid  —  11  diceret  om.  ed. 
14  facet  pro  iacet  Y.   |   solis  annus  Y  uhi  interposui.   |    annus 
—  16  m6tibu8  om.  ed.         15  concurret  et  luce  sub  soles  V  con- 
currit  et  deficitur  solis  nos.      16  ergo  om.  ed.       18  splendit  V. 

19  perveniet  V  corr.  ed.        20  iUe  —  28  Satumus  om.  ed. 
28  excidere  V  corr.  ed.      24—25  triumfo  su  Y  cort.^^.     '*&  ^- 
riamque  ed.  ]  produeere  ed.        26  Moieotica  ^^. 

Don.  interpr.  Verg.    rol.  I.  ^^ 


610  DONATI  mTERPR.  YEEG. 

800  d  scptmi^emini  turbant  tnpida  ostia  NUi.-  cum  ille,  inquitt 
venire  ad  haB  coeperit  partis,  otania  quae  sunt  sub  oriente 
sole,  turbabantur,  regna  scUicet  Caspia,  Maeotidis  et  NEua, 
«€C  verQ  Alcides  tantum  te^luris  obwU:  post  Satuxni  coa- 
paratiouem  iuducitur  et  secnnda,  Hercules,  inqtut,  cuiDS  i 
multa  praeferuntur  exempla  virtutum,  non  tantum  valuit 
terrarum  circumire  regionea,  fixerti  aeripedem  ceri^am  Ikd 
aui  ^rymemthi  placaHt  nemora  et  Lemam  tremefecerit  am: 
quamvis  ille  cenram,  animal  totius  velocitatis,  saperaveiii 
cursu  aut  apri  iufestantis  nece  regionem  iji  qua.  faerati» 
liberaverit  aut  sagittis  terruerit  Lemam.  huic  subiun^t 
et  gesta  Liberi  patris:  n^  qni  pampmeis  mctor  iuga  fkciii 

BQ^ftabefiis  Liber  agens  ceiso  N^sae  de  vertice  tifftis,    dnofm 
exempla  propomit  qui  plurima  loca  superamot,  Herculem 
[at   Baccbum],    quorum    alter,   ut   dictum    est^    velocitat«i| 
cervam,  virtute  aprum  Erjmantbium,  arte  Gorgonam  vicit,     ' 
alter  Tndos    obtinuit,    transceiidit    et   Njsam    montein  et 
triumpbaus  cnrru  mitis  tigrides  iunsit    his  exemplb  usos  J 
TTiafrnis  et  Tnemorandis  meUorem  Caasarem  facit,  qui  Her-   " 
culis   accessus   et  Liberi   transire   valuit   et    tenere.    bsncii 
dicendi   artem   executus  est  in  comoedia  Terentius  adsen- 
tatoris  officium  in  eo  stare  significans,  ut  in  conparatione 
sit  ille  potior  qui  laudatur.    ait  enim  Thraso  miles  (eun. 
3,  1,  l)  „magnas  vero  agere  gratias  Tbais  mihi?"   ille  si 
diceret  magnas  qui  interrogabatur,  non  promerebatur  pa-ii 
tronum,  cui  placere  cupiebat,  sed  ait  „ingentis",  ut  aesti- 
mationem   audientis   adsentatione   superaret.     ita    ergo  et 
hic  laudavit  alios  poeta,  in  aliena  laude  ut  potiorem  Cae- 
sarem  faceret.    et  dubitamus  adhm  virtutem  extendere  fatis? 


3  maeotides  V  -dis  nos  Maeotica  ed.  7  aere  pedetn  V. 
8  placaret  V.  9  quantus  V  ed.  quamvis  nos.  |  ille  V  i.  qui  ed. 
14  exemplo  V  corr.  ed.  Ib  et  Bacchum  om.  V  auppl.  ed.: 
an  et  Liberum?  \  cervam  post  alter  transpos.  ed.  16  virtuk 
om.  ed.  I  erymanthum  V  ed.  |  arte  V  arcu  ed.  17  transcendi 
enysam  V  corr.  ed.         18  his  V  hic  ed.  21  terrentius  V. 

28  /audatioue  ed.  \  ut  ^tv\»^  m  \?t^TL«^^^.  ^d.        29  vlris  V,  sed 
fatis  explicatux,  o^M^bX^  \iCic  «^^^W\  vi^aa.^^Tg^gvci^^Q^ix^  ^d. 


AENEIDOS  VI  611 

et  dubitat  virtus  posse  perveniri  ad  Italiam,  cmn  virtus 
ipsa  non  desit  et  adiuvent  fata?  genus  fuit  hortamenti, 
quo  inpellebat  filium,  ne  frangeretur  tarditate  perveniendi. 
quis  proctd  Ule  awtem:    ille  autem   qui   procul   est;    dat 

6  etiam  ipsius   signum,  ramis,  inquit,  insignis  oUvae  sa^a 
ferens,  ille   qui  non  longe   est  et  olivae  frondibus  coro- 
natus  est.     nosco  crinis  mcanaque  menta  regis  Romani,  SlO 
primam  qui  legibus  urhem  fmdabU,  Ouribus  parvis  et  pau- 
pere  terra  missus  vn  impervum  magnum,  cm  demde  suhihit 

10  otia  qui  rumpet  patriae  residesque  movehit  TuUus  in  arma 
viros  et  iam  desueta  triumphis  agmvna:  multa  signa  eias815 
ostendit,  ut  in  multitudine  media  positus  potuisset  agnosci. 
olivae,  inquit,  ramum  gestat  et  sacra,   cano  capiti  barba 
consimilis.     dicit  dehinc  quae  esset  temporibus   sui  regni 

16  facturus.  fundabit  legibus  patriam,  nec  magna  aut  locu- 
plete  substantia  hominum  aut  familiaris  rei.  quanta  laus 
modico  terrarum  subsidio  ac  per  modicas  viris  in  magnum 
imperium  pergere!  cui  succedit  TuUus  filius  perditurus 
glorias  patris  quas  ex  diutumitate  pacis  fuerat  consecutus, 

so  moturus  eos  in  bellum  quos  mutaverat  quies  otiumque 
corruperat,  ducens  agmina  quae  desissent  triumphare; 
triumphare  enim  non  potest  qui  officium  pugnandi  de- 
posuit.  quem  vaxta  sequitur  iactantior  Ancus:  iactat  se 
quisquis  plurimum  sibi  adrogat.    nu/nc  quoque  iam  nimvum 

S5  gaudens  popularihus^  auris:  populares  aurae  sunt  favores 
populi,  quos  non  quaerunt  sapientes.  vis  et  Tarquinios 
reges  animamque  superham  ultoris  JBruti?  superbiae  vi- 
tium  magis  Tarquiniis  adplicatur  secundum  veterum  fa- 
bulas,  non  Bruto.     fascesque  videre  receptos,  consulis  im- 

9operium?  definivit  quid  sint  fasces,  hi  sunt,  inquit,  per 
quos  apparet   imperium    consulis.     hic  primus   saevasque 


1  perveniri  V  -re  ed.  4  aut  pro  autem  in  lemmate  V.  1 
iUe  atUem  qui  in  interpr.  Y  quis  substituit  ed. :  Don.  qui  procut 
legiBse  videtur,  sed  coirigere  nolui.  13  cando  apiti  Y. 

18  filius  om.  ed.       22  deposuit  V  non  posuit  H  ed.       26  iax' 
quineos  V.         28  magis  om.  ed.  \  tarquxYim  ^  -mo  ^^.  \  ^•&- 
j)eUatur  V  corr.  ed,        29  facesque  ^T,  Efe^  m  VoX«r^^.  ^^c.^- 


612  DONATI  INTEEPR.  VEEG. 

S20  secures  acctpiet  natosque  pater  nova  hella  moventis  od 
pomam  puJchra  pro  lihetiate  rocahit:  hie^  inqiiit,  primtis 
pro  libertate  patriae  parricidium  facturus  est  mactando 
filios  STios,  qui  novi  sceleris  bella  inolituri  sunt,  iw/Hwr, 
uicumque  ferent  ea  facta  mimres,  rincet  amor  pakiae  i 
laudmngue  inme^nsa  cupido:  apostropbam  quasi  ad  pnke- 
sentem  fecit,  qm  trflctabunt,  inquit,  factmn  tuxim^  Ucet 
eos  vincat  conuiioduia  publicum,  tamen  infelicem  te  tfi- 
perieutj  qui  tam  saevus  in  tuos  liberos  extitisti,  ut  eoruin 
uec   salnti   nec   sanguini  ^e  videaris.     quin  J}emsii 

8S6 1}rusosqm  procul  meuun  iri  aspice    Torqui^Uum  ei 

referente^n  s^^  Cam^Uf}  et  Drusi  nobiles  fuenmt 

in   republica   et  plurimuni  |  runt.     aaevumque   secari 

aspice  Torquatum  et  refer*  t  sigua  Camillum:  Tor 
quatus  ideo  saevus,  quia  filj  i  iuum  dicitnr  occidisse  ohik 
iniustam  causam,  CauiiUiis  autem  liberasse  adseritur  sigm 
quae  Eomani  perdidcrant.  iMae  autem  parihus  quas  fvi- 
gere  cernis  in  armis,  cancordes  animae  nunc  et  dum  node 
premuntur,  heu  quantum  inter  se  beUum,  si  lumina  vitae 

830  attigerinty  quantas  ades  stragemque  ciehunt,  aggerilms  socer  n 
Alpinis  atque  arce  Monoed  descendens,  gener  adversis  iw- 
structus  eoisf  vides,  inquit,  iUas  animas  quae  arma  si- 
milia  gerunt.  nunc  videntur  esse  concordes,  quia  hic  de- 
gunt  et  contendere  eas  sedes  infema  non  patitur,  cetenim 
cum  ad  superos  venerint,  quanta  iUi  dolenda  committent» 
exercitibus  ex  toto  orbe  contractis  et  eo  deterius,  quod 
socer  et  gener  haec  inter  se  inpia  funestaque  gesturi  sunt 
ne,  pueri,  ne  tanta  animis  adsuescite  hella  neu  patriae 
validas  in  viscera  vertite  viris:  personarum  fecit  conmiu- 
tationem;    dum   enim   de  aUis  loquitur,   convertit    ad   eosjo 


4  infelix  hic  habet  V  adsentiente  interpretatione ;  ad  ant^- 
xiedens  lemma  revocavit  ed.,  sed  Don.  sic  videtur  coniungere: 
utcumque  ferent  etc.  utcumque  vincet  etc.  5  minoris  V. 

8  infelidte  V.  13  in  rd  publica  et  V  et  reipublica£  ed. 

lo — 16  oh  miiistitia  causam  ^  ^^t,  ^d.  20  attingerint  V. 

21  arcem  menocci  disccTadem  ^  •      ^"^  ^w>xwx  —  Qjyj,\a  tftmere 
mut  ed.         24  patetur  N.        ^^  c(mmTt%\^  %^  ^^^,^V 


AENEIDOS  VI  613 

qui  futuri  erant  eormn  posteri.  nolite,  inquit,  pueri^ 
(pueros  idcirco  arbitror,  quia  unusquisque  mox  ut  nascl- 
tur  puer  est,  licet  in  ipsiun  longaevi  hominis  anin^ia 
transitum  faciat,  et  isti  recte  pueri,  quoniam  in  aetatem 

iS  puerilem  fuerant  venturi),  ait  ergo  nolite,  pueri,  male 
adsuescere,  non  expedit  ut  talia  bella  gerere  discatis, 
non  in  sua  viscera  debent  arma  converti  quae  geritis,  nec 
ab  hostibus  in  civis  cum  scelere  revocari.  consilium  dat 
ostendens    quid    prohibiti    ab    actibus  inimicis  facere  de- 

EO  buissent,  proke,   inquit,  tela  manu,  sanguis  meus.     i/Ze885 
triumphata  CapitoUa  ad  alta:    ad   alta  Capitolia   id   est 
magna  vel  in  altum  ducta,   triumphata   dixit   triumphis 
omata.     Corintho  victor  aget  currus,  hoc  est  a  Corintho 
victor  currus  ducet,  aut  quos  captivi  traherent  aut  quibus 

16  ipse  veheretur.     caesis  imignis  Achivis,   eruet  iUe  Argos 
Agamemnoniasque  Mycenm  ipsumque  Aeadden,  genus  ar- 
mipotentis  AchiM,  u^tus  avos   Troiae  templa  et  temerataS^O 
Minervae:  quantum  fili  animos  refecit  promittendo  interi- 
tum    Graeciae    et    ultionem    spondendo    Troiani    excidii! 

20  quis  te,  magne  Cato,  tacitum  aut  te,  Cosse,  relinquat? 
qiHS  Gracchi  genm  aut  geminos,  duo  fuknvna  helU,  Sci- 
piadas,  dadem  lAhyae,  parvoque  potmtem  Fabricium  vel 
te  sulco,  Serrane,  serentem?  omnes  isti  diversis  artibus, 
meritis   quoque   et  virtute  floruerunt,    quos   Vergilius    ex 

S6  persona  Anchisis  dicit  non  esse  praetermittendos  et  propter 
exempla.  optima  tradendos  memoriae  posterorum.    qm  fes-S^^ 
sum   rapitis,  Fahii?     voluit   et  Fabios   demonstrare,   qui 
futuri .  essent  in  numero  nobilium,  sed  longaevus  taedium 
patiebatur  ambulandi.    tu  Maomnus  Ule  es,  unus  qui  ndbis 

80  ctmctando  restituis  rem:  hic  diu  tractando  et  consultius 
differendo    male    gesta    correxit.      excudent   alii    spirantia 


4  recti  V  recte  ed.  |  quam  V  quoniam  ed.      6  expetit  V. 
10  manus  et  sanguis  V.         18  ewrrm  V  currum  plerique  Ver- 
giliani.        16  caevis  pro  caesis  V.        11  et  poBt  templa  om.  V. 
18  fiU  animos  V  fiUi  animum  ed.       22  clades  ed.       23  sut- 
€08  errane  V.  24  quoque   om.  ed.  'i^tj   A.w^^aiA  ^^. 

31  altis  V. 


614  DONATI  INTEHPE.  VERG. 

moHius    a&ta,    credo    equid^m^    €k:m    dueettt    de    marmon 
SMimltug,  orftbuni  causas  meHus  ca^ique  meaius   desaibaft 
rudio  et  Burgmtia  sidfra  dicmi:    [tu  regere  impeTio  p€p^ 
los,  Romami  memmiQj   (hae  tibi  erunt  artcs)  padquc  19*- 
jpon^re    morem,    parcere    subiecfis    d    d^Uare    suptrhmi% 
quoniaiii   diversitas  ailiiiim  ornamentiiiii    est   vitae  liiuBa- 
nae,  aitp  sequentur  alii  peritiaiD  fundeudi  aeris,  ut  vulras 
fingant  sic  eipressos,  ut  spiritum  babere  videantur  {md' 
lius  dixit,  ut  m  duro  aere  talis  figiirarum  esset  expressio, 
ut  per  moUitdem   quandam   movere  ora   istas  qui  vidisMti 
esistiiiiaret),  alii  baec  ^%  marmore  facient  tanta  snbtiliUte, 
ut    materia    lapidis    formatum    animal    non    iam    Yiveutis 
similitudinem,  sed  vivum  ostendere  videatur,  alii  eloqaeti' 
tiae  operam  dabunt  et  erunt  in  ibro  meliores,  alii  dispu- 
tabunt  de  astroi-um  motibus  et  cursibus  diversis  et  latia-ii 
nibus    orientium    atque    oceidentimn,     tu    regere    imperio 
populos,  Romane,  memeuto  ( hae  tibi  erunt  artes)  patique 
inponere  morem,  parcere   subiectis   et   debellare    sTiperbos;  J 
tibi   autem   ars   erit   omnibus   potior,   regendi  scilicet  im- 
perii,  servare  subiectos  superbosque  mactare.  » 

Sic  pater  Anchises  atque  haec  mira/ntihus  addit:  transi- 
tus  sunt  quidam,  ne  una  et  continua  narratio  taediosa  sit; 
his  enim  generibus  varietas  nascitur  et  quasi  nova  initia 
aliarum  narrationum  fiunt.  cum  haec  ergo  locutus  esset 
Anchises,  alia  quoque  mirantibus  addidit;  advertit  eos» 
855  quippe  cognitiones  futurarum  rerum  libenter  audire.  aspice. 
ut  insignis  spoliis  Marcellus  opimis  ingreditur  victorque  viros 
superemvnet  omnis:  omnia  iste  victoriarum  iam  ferre  in- 
dicia  videbatur  et  enumerare  quae  esset  facturus  apud 
superos,  sic  autem  incedebat  altior  ceteris,  ut  universosao 
viros  praecellere  videretur.  incipit  enumerare  glorias  eius, 
si   ex   persona   Anchisae,   futuri  temporis,   si   ex  Vergilii, 

S  tu  —  4:  memento  deest  in  Y,  sed  infra  repetitur  et  ex- 
plicatur.       14  opera  V.       23  his  Y  hinc  ed.        26  cogitationes 
ed.  I  futurum  Y.       ^^  deuumcrare  Y  dinumerare  ed.  enutnerare 
nos  (^ewonstrare*?        ^Q  autem  N  emm  ^  ^$>..  \  ^^  ut  ed. 
31  cxcellere  ed.        VI  mrgxU  "^ ,  ^^^  ^^-^^^*^  ->•>.. 


AENEIDOS  VI  615 

g   iam  factas.     hic  rem  Eomanam  magno   twrbamte  tumultu 

f   sistet  eques:   hic,  inquit,  labantem  firmabit  rempublicam. 

I    stemet  Poenos  Gallumque  rebellem:  non  unum  Gallum,  sed 

I    Galliam  totam;  variando  enim  numeros  meliore  eloquentia 

^5  et  Poenos  ipsins  virtute  casuros  dixit  et  Gallos.    tertiaque 

,    arm>a  patri  suspendet  capta  Quirino:   capta  arma  tertins 

f    ipse  patri  Quirino  suspendet.    duo  quippe  ante  ipsum  hoc 

fecisse   intellegendi    sunt,    quando    hic    adseritur   tertius. 

atque  hic  Aeneas  (una  namque  ire  videhat  egregium  forma  860 

!•  iimenem   et  fulgentibus   armis,  sed  frons  laeta  parum  et 

deiecto  Umina  vultu):   et  hic  locus  interrumpendi  narra- 

tionis  continuationem  retinet  causam.    interrogationes  enim 

et  responsiones   non  tantum  taedium  non  habent,   sed  et 

iucondae    sunt,    quod    genus    in   dialogis    praestat.     quis, 

ispater,  ille  virum  qui  sic  comitatur  euntem,  filius  anne  dli' 

qu4s  magna  de  sUrpe  n^otum?   qrd  strepitus  drca  comi- S66 

tum?  qua/ntum  instar  m  ipso?  sed  nox  atra  caput  tristi 

drcumvolat  umbra:   cum  Aeneas  iuxta  Marcellum  vidisset 

iuvenem    stare    egregium    forma    atque    armis    insignem, 

so  fronte  tamen  parum  laeta,  hoc  est  tristi  et  proiecto  vultu 

ad  terram:  quis,  inquit,  iste  est,  o  pater,  qui  inter  pluri- 

mos   Marcelli    comites    ipsi    illi    familiarius    iunctus    est? 

filius  est  an  aliquis  posterorum  eius  vel  ex   eius   genere? 

vel    quid    sibi    vult    strepitus    congregatae    multitudinis? 

f5  placet    enim    mihi    instar    eius,    hoc   est  corporis   forma: 

sed  cur  tenebrae  caput  eius  fuscaverint  nosse  cupio.    tum 

pater  Anchises  lacrimis  ingressus  obortis:  secundum  quae- 

sita  instruit  filium  Anchises  lacrimas  fundens.     o  gnate, 

ingentem  luctum  ne  quaere  tuorum:   nolim,  fili,  quae  sunt 

30  lugenda  perquiras   nec  velim   scias  tuorum  adversa,  quae 


2  equis  V  ut  R  Vemlii.  |  formdbit  V  corr.  ed.  6  patris 
V.  I  capita  V.  |  capita  V  capitclqu^e  ed.  capta  noB.  11  inrum- 
pendae  V  ed.  interrumpendi  noB.    |    narrationi  ed.  12  eon- 

tinuationis  ed.        16  qui  strepitus  Y  cMts  str.  ed.        17  in  ipso 
V  est  add.  ed.        18  iua^  V  circa  HO  ed.        22  i^gse  illi  fo.- 
miliarios  V  ipsi  nos  -rius  ed.      22 — 2^  cst  fXxu»  esl  '^  \£ss^.  '^^. 
28  lacrimis  fundens  V.  |   vmXe  ed.        SO  -oelUm  ^  . 


inmi 
itr-  I 


616  DOKATI  HrrEBPR.  7EEG, 

ei  de  pliiniius  mpOBdit;  «debkat  ecim  latia:§  posse  poT^ 
iDterrogatiotiem,  qtiaproptar  oeorrdt,  ne  AetKa^  ultn  ^ 
qnid  quaerereL     oitendent  terris  hunc  taHtMm  fafa  it«fK 

970  Mra  t$se  »inetU:  mm  diu  erit  iste  in  lace,  sed  moi  % 
monstzatus  fiierit  superis  r&pietnr,  mmlum  rohis  liomtm 
projffOffo  visa  potens,  superi,  propria  haec  si  dona  fuissai: 
coQTertit  aetmonein  mum  ad  d^os,  credo^  inqait,  noltii^ 
supeiif  potentiorem  fieri  Eom&nam  rempublic&m.  ^  emm 
propris  haec   fuissect   do  est   si   hunc   diatmiiiim: 

concederetifl,  quantos  tVe  mgnam  Mavortis  ad 

bem  campiis  O/get  gemitus:  uxe,  Ttberute^  tid^i^ 

nera,  cum  tumidum  praete  recentem^    si  ille^  mqoit 

diu  esset  luci  concessuSi  quai^«.  -tumphis  ornaret  Bomml 
Tel  qnas  strages  de  bostibtii  u     at!   quautos  a^geres  eorti 

ST&pomm,  Tiberine,  pertraheresl  Ttec  puer  Uiaca  qmgquam 
de  genie  LaHnos  in  tatttum  spe  toUd  avos^  nec  Eoml^ 
quondam  uUo  se  tantfim  teUus  iactabit  alumrio:  uec  ent 
quiBquam  ex  aliqua  terra  qui  Latinos  spe  meliore  pcasit 
sublevare  nec  terra  Italiae  talem  umquam  poterit  fcn«.« 
heu  xnetas,  heu  prisca  fides  invidaque  bello  dextera!  qiud 
proderit  quia  nascetur  pius  et  supra  eos  quos  antiqTia 
loquitur  fides?  quid  proderit  quod  fortis  erit?  totum  ma- 
ture    fata    pressura    sunt.     non   Uli   se    quisquam   inpunf 

SSO  tulisset  ohvius  armato,  seu  cum  pedes  iret  in  hostem,  5««« 
spumantis  equi  foderet  calcaribus  armos:  si  diu  iste  durare 
posset   in   luce,   quis   iLlum   ferret  peditem,    quis  equitem 
toleraret?     heu  mlserande  puer,  si  qua  fata  aspera  i-um- 
pas,  tu  Marcellus  eris:  si,  inquit,  possis  rumpere  fata  tua, 


1  pariter  V  pater  nos  et  is  pariter  ed.         2  porregi  Y. 
5  mox  quod  V  mox  ut^  quod  frequens  est  apud  Donatmn,  scripsi 
cum  ed.         10  huMC  V  hoc  ed.         11  concederetis  V  conderetis 
imperium  ed.  19  ex  aliqua  terra  V  ed.  non   congmit  cum 

lliuca  de  gente,  fortasse  ex  antiqua  Troia7    \    posset  V  possit 
ed.        22  nascitur  Y  ^d.  correxi  cf.  764.         23  et  totum  V  ed. 
e7'it  t  nos.        ^4  8C  quxaquawpum  ^  .       =L^  \x^'^.       29  erum- 
pere  ed. 


AEKEIDOS  VI 


617 


id  est  si  possis  fata  adveraa  superare,  poteris  esse  Mar- 
cellns.  post  infinita  qnm  de  eius  spe  locutus  est  et 
peritura  fleYit  et  gemuit  posuit  eius  uomen,  nunc  de  eo 
aliq^uid  dixit.  manihus  date  Ulia  plmis,  purpttreos  spar- 
fi  gam  fl^res:  adfectmn  dolentia  expressit  diceudo  date,  cum 
non  essent  praesto  qui  darent,  et  quod  ait  mauibus  plenis^ 
lioc  qnoque  plena  officia  significat.  animamque  nepoUs 
Ms  saltmn  adcumulem  donis;  solacium  est  enim.  eonim885 
per  quos  piureiitalia  mortuLs  exliibentur.     et  fmtgar  inani 

10  m^mtre:  mire  positum  ex  peraona  mortui  quod  inania  sint 
quae  mortuis  exhibentur;  hoc  euim  ipse  certius  uoverat. 
sia  toia  pfj^stm  regione  vagantur  aeris  in  campis  laiis  atque 
omnia  ImttaM:  nou  conplevit  omma  quae  apud  infeixis 
agebantur  nec  debuit.    esset  enim  vitiunj,  si  totum  vellet 

ifi  poeta  carmiue  suo  conpreheudere,  quod  et  lougum  et  iu- 
poasibile  fuit-  couvertit  se  igitur  ad  generalitatem,  quae 
totum,  etiam  non  dictum  potuit  signific^re  omni  mora 
submota.  iu  camponiui,  inquit,  latitudine  totum  illi  mon- 
stravit  et  per  singula  eum  duxit,    f  postquam  singula  ait; 

10  singula   enim    nec  iu  unum  confuaa  monstrare  debuit  qui 
filium   beuigue   volebat   iustruere-     hoc  est  quod  ait  quae 
postquam  Ani^ises    natum  per    singuia    duxit   incenditque 
animum  famae  venientis  amore,   exin  beUa  mro  memoratB^o 
quae  deinde  gerenda  Laurmtisqm  docet  j^optdos  urbemque 

IB  Latini  et  quo  qumnque  modo  fugiatque  fcratque  lahorem: 
primo  laeta  narravit  filio,  praetermisit  tristiaj  solum  unum 
quod  esset  dolendum  de  Marcello  rettulit  et  hoc  ipsum 
"uoB  voluntate,  sed  ut  iuterroganti  "'Aeueae  respouderet. 
cetera   ei   sub   geueraHtate  dixit  ostensa  uec  dixit  specia- 


L 


1  esB€  MarceUus  Y  lu  intarpoB.  ed.  3  nunc  V  nec'^  n%mc 
cum  ed.  4  aliquod  Y  corr.  ed.  14  ssset  enim  V  esse  ed^ 
propter  falsam  interpunctioneni*  [  totum  V  tmUuni  ed,  Ib  et 
longxtm  Y  et  om.  Bd.  18  in  om.  ed.  |  latitudinem  V  ed.  -ne 
noB,  I  t4)tum  V  totam  ed.  |  UU  om.  ed.  19  dij-it  Y  corr.  ed.  | 
poBtquam  singula  T  ed. :  postquam  ex  sequenti  lemmate  irrepf iase 
videtur.  95  et  quoqtie  V.  29  ojsrffiwe  v  osteia^a,  Ttfs%\  o^.^V,  \ 
nec  dixU  Y  nec  ed.  /  specialiter  V  sp.  catcwljcns  ^^- 


618  DONATI  INTERPE.  YERG, 

liter  quae.  quaii<3o  enim  taiituiii  camponini  rel  tantin 
multiiudinem  animaniin  semioiie  posset  includere'?  ^ 
bella  subiimKit  quae  gestunis  in  Italia  fuit  et  geiitis  Itdjii 
futuras  e  diverso  monstravit.,  quibus  fidebat  virum  noi 
terreri.  tamen,  quo  firmiorem  dimitteret,  dckcuit  qiioniodfl 
unumquemque  laborem  aut  vinceret  aut  vit^Lret  aut  certt 
ferendo  toleraret.  ipsam  seutentiam  poeta  et  ic  quinbj 
libro  (710)  posuit  sic;  „superaiida'\  inquit,  „omms  fortuBi 
ferendo  est^*^  quod  enim  vinci  non  potest  resistendo  vii 
ferendo  superatur. 

Simt  gemmm  smim  portae,  quarum  cUtera  fertur  m- 

896  nea,  qua  ver^  facilis  datur  esUm  utnbris,  aJtera  candm& 
perfecta  nitetis  eUphanto,  sed  falsa  ad  caelum  miitunt  ifr 
somnia  manLs:  duas  dixit  ease  portas^  hoc  est  duos  eiitm 
inferorxmi,  portaiu  unara  coTneam,  aliam  ex  ebore;  perii  ^ 
comeam  dixit  veras  emitti  umbras,  quod  autem  videmnr 
nobis  videre  dormientes  et  quod  nos  plenimque  fadt  nan 
dormire  per  ebumeam  mittitur.  kis  ubi  tum  nnium  An- 
chises  unaqne  Bihylhim  proseqmbtr  diHis  p&rfaque  «"'^ 
eburna:  ubi  igitur  Anchises  natum  et  Sibyllam  his  dictis» 
prosecutus  est,  eos  per  portam  ebumeam  *  reddidit  lud 
Ule,  hoc  est  Aeneas,  viam  secat  ad  navis  sociosque  mnst/' 
quid  enim  aliud  facere  debuit  quam  suos  videre  post 
tempus?     revisere   est  post   aliquas   moras   iterum  visere. 

^OO  tum  se  ad  Caietae  recto  fert  litore  portum:  recta  via  di-ft 
citur,  si  quando  nihil  aliud  agimus  nisi  iter  continuum, 
ut  nuUo  alio  actu  mmpatur  quo  tendimus.  consideremus 
et  Aeneae  mentem,  quae  suomm  revisendorum  cupida 
nihil  agere  debuit  nisi  tenere  litus,  donec  perveniret  ad 
navis.  sic  igitur  intellegendum  est  recto  litore,  quias» 
rectum  litus  non  potest  inveniri,  ut  una  intentione  animi 
ad    portum    Caietae    pervenerit,    in    quo    fuerant    naves. 


2  sermone  om.  ed.  6  aut  vitaret  om.  ed.  7  postea 

V  ed.  poeta  nos  (^ci.  VI,  \?>4.Y  14  dixisse  V  dixit  ed.  dixit 

esse  nos.  16  mitti  ^^.         ^^  ^^  «-^  Afctv«,«&  <^tsv.  ed. 

24  visere  Y  mdere  edL,        ^^  aca\e\ae^.       n&  •tv.x\  s^v 


AENEIDOS  VI  619 

ancora  de  prora  iacitur,  stant  litore  puppes:  hae  enim 
•^  illic  stabant  munitae  ancoris,  duplici  scilicet  ratione  se- 
^  corae,  vel  quod  muniebat  has  portus  vel  quod  pondere 
^^  tenebantur.  portum  Caietae  ex  persona  poetae  melius 
^S  accipimus;  Aeneas  enim  nondum  loco  ipsi  dederat  nomen. 
c'  

1  pupes  V.  I  haec  V.  2  duplicis  licet  V.  —  subscriptio 
-'  plena:  Tiberi  Claudi  Donati  ad  Tiherium  Claudium  Maximum 
5  Donatiamm  filium  suum  interpretationum  Vergilianarum  Aenei- 
i    do8  liber  VI  explicit  indpit  liher  VIL 


Oorrigenda: 

p.  8  n.  18  post  Laviniaque  insere  (et  infra). 
p.  42  n.  10  lege  aequet  pro  aequent. 
p.  65,2  lege  opus  pro  opes. 
p.  431,8  dele  ,  ante  ex  quo. 


UPnAB:  TTPU  B.  G.  TKunBa. 


■.\\)i 


B.  a  TEUBNEE  ^  LEIPZIG. 


.sgaben  griechischer  und  lateinischer  Schriftsteller. 

1  a.  Bibliotheca  scriptorum  Qraecorum  et  Romanorum 
Teubneriana.     [8.] 

Diese  Sammlnng  hat  die  Aufgabe,  die  gesamten  noch  yorhandenen  EraeugnisBe 
"liechischen  und  rdmischen  Literatur  in  neuen,  wohlfeilen  Ausgaben  zu  yerOifent- 
1,  Boweit  dios  su  Gunsten  der  Wissenschaft  oder  der  Schule  wtLnschenBwert  ist 
Cexte  der  Ausgabon  boruhen  auf  den  jeweils  neuosten  Ergebnissen  der  kritischen 
thtuig,  Hber  welche  die  beigeftlgte  adnotatio  critica,  die  sich  toils  in  der  praefatio, 
unter  dem  Text  bcfindet,  Auskunft  g^bt.  Die  Sammlung  wird  ununterbrochen 
ssetzt  werden  und  in  don  frtLher  erschiononen  B^nden  dnrch  neue,  verbesserte  Aus- 
1  Btets  mit  den  Fortschritten  der  Wissenschaft  Schritt  zu  halten  suchon. 

lAmnlnBg  rnafaBt  zar  Zeit  gegen  400  Bande  zum  Preise  Ton  ca.  1200  Hark, 
>el  einmaligem  Beznge  lom  TorKUgspreise  yon  ca.  900  Mark  abgegeben  werden. 

Alle  Auggaben  «ind  anck  gleickmafijg  gegchmackYoU  gebnnden  kaufHch! 

Textausgaben  der  griechischen  und  iateinischen  Klassilcer. 


a.  Griechisclie  Schriftsteller. 
udI  de  nat.  anim.  11.  XTII,  yar.  liigt., 
iatt.,    fragmm.     Bec.    B.    Heroher. 
rolL    JCd.—  10.05. 
Taria  hlstoria.     Beo.   B.  Hercher. 
—.90  1.30. 

lae  commentaring  poliorceticng.   Bec. 
Hug.    JC  1.35  1.75. 
hinig     orationes.       Ed.    Fr.  Blass 
.  min.    .^2.40  2.80. 

Ed.    maior    (m.    Index). 

8.—  8.60. 

Iterumed.  Fr.Franke.  .^— .90 

(0. 

hyli     tragoediae.       £d.     H.    WeiL 

1.60  2.— 

Binzeln  Jede  TragOdie  (Agamemnon. 
I^oSphorae.  Eumenides.  Fersae.  Prome- 
;heu8.  Septem  c.  Th.  Supplices) 

^i  —.30  —.60. 
]  Scholia  in  Persag.    Bec.  O.  DUhn- 
rdt    Ji  3.60  4.20. 
picae     fabttlae.       Bec.     G.    Halm. 
—.90  l.»0. 

andri  LycopoL  c.  Manich.     Ed.   A. 
■inkmann.    J£  1. —  1,25. 
tB§:  B.  MuMleL 


Anacreontig  carmina.  Ed.y.  Bose.  Ed.n. 

JCl.—  1.40. 
Anariting:  s.  Euolid.  suppL 
Andocidig  orationeg.  Ed.  Fr.BIagg.  Ed.IL 

JC  l.JO  1.60. 
Annae  Comnenae  Alexiag.  Bec.  A.Beiffer- 

soheid.    2  voU.    JC  7.50  8.60. 
Anonymug  de  incredibilibng :   s.  Mytho- 

graphi. 
Anthologia  Graeca  epigr.  Palat.  c.  Plan. 

Ed.  H.  Stadtmueller. 
VoL  I:  Pal.  L  I— VI  (Plan.  L  V— VTI). 

JC6.—  6.60. 
Vol.  IL  P.  1 :   Pal.  L  VH  (Plan.  1.  m). 
uH.  8.—  8.00. 
lyrica  s.  lyr.  Graeo.  rell.  Edd.  Bergk- 

Hiller-CrusiuB.    .fC  3.—  8.60. 
Antonini,  M.  Aurel.,  commentarr.  11.  XII. 

Bec.  L  Stioh.    JC  1.80  2.20. 
Antoninng  Liberalig:  s.  MythographL 
Apoiiodori    bibliotheca.      Beo.    Imm. 

Bekker.    JC  1.—  l.aO. 
Ed.  B.  Wagner:  siehe  Mytho- 

graphL    Vol.  I. 

H.ei\>eTg.    ^ -^oVi.    ^^.— '^^''— 

9  imtimn  Ziffen.  yepstehen  aioh  Ito  Mli^ii^M^^  %k«B5f^«^^ 


Au«ga1>ea  griecbiscker  nnd  lateinischer  Schrlflsteller 


Apollonli   Bhodit  ArgonamticB.     Bec.  R 

MerkeL    J(.  1.—  1.40. 
Applanl  hifit.  Bom.      Ed.   L.  Mendels- 

Bohn.    2  voU.    JL  9.—  10.— 
Arehimedie  opera  omnia.    Kd.  I.  L.  Hei- 

berg.    3  voU.    JL  1%.—  1».80. 
Aristeae  ad  Philocratem  epfstnla  c.  cet. 
de  veris.  LXX  interpr.  teBtim.  Ed.  P. We  n  d  - 
land.    M  4  —  4.60. 
Aristophaiiifi  comoediae.    Ed.  Th.  Bergk. 
2  voU. 
Vol.  I :  Acharn.,  Eqaites,  Xubes,  Yespae, 

Pax. 
—  II :  Aves,  Lysistr.,  Thesmoph.,  Kanae, 

Eccles.,  Platus. 
Einzeln  jedes  SttLck  JC  — .45  — .75. 
Aristotelis  de  partih.  anlm.  11.  lY.     Ed. 
B.  Langkarel.    ^H.  1.80  2.20. 

-  -  de  arte  poetlea  I.    Bec.  W.  Christ. 
Jt.  —.60  —.90. 

physiea.  BecG.Prantl.  J^1.50  1.90. 

ethiea  Kicomaehea.    Ed.  Fr.  Suse- 

mihL    «.^.1.80  2.10. 

de  coelo  et  de  generatlone  et  eormp- 

tlone.     Bec.  G.  PrantL     ./<  1.20  1.60. 
quae  ferantar  de  colorlhan.  de  aodihl- 

libng,  phjraiogBomoniea.  Bec.'  G.  P  r  a  n  t  L 

JC  —.60  —.90. 
politica.   Ed.  Fr.  SuseraihL  Ed.  IIL  ; 

.'/.2.40  2.80. 

maflrna  moralin.   Boc.  Fr.  SusemihL  \ 

jf  1.20  1.60.  ; 

de  aninia  11.  III.    Koc.  (Juil.  lUehL 

.'-   1.20  1.60. 
i  othicn    Kadenita.l     p]udemi    Rhodii 

otliica.     Adi.  de   virtutibus   et   vitlis   1. 

rnc.  Fr.  SusomihL     J'.  l.SO  2.10. 
nrs  rhetorica.  Kd.  A.  K  o  e  m  c  r.  Kd.  II. 

,'■   3.60   1.  - 

-  -   metuphyNira.      Koo.    (iuiL    Clirist. 
'/.  2.10  2.M). 

qui   ferol).   libror.   frncmeiitit.      CoU.  ' 
V.  JJoso.    .''  4.r.o  »■).    - 

oeconomicrt.      Koo.    Fr.    SuscinihL 
,  '■  1 .  r>o  1  .«0. 

qujio  foruntur  de  plantis,  de  niirah.  : 
iiusrultat..  uiechanioa.  de  lineLs  insec. 
ventoruni  situs  et  nominii,   de  Jlelisso  | 
Xenophune    («orpin.        Kd.     O.    Apclt.  ' 
.  '    3.   -   3.10. 

parva  naturalia.    Koc.  Guil    UichL  ' 
.■     l.HO  iMO. 

lln/.itfriu   \f 'h^w.ioi.      r.d.    Kr.   TU  a  B. 
Kd.  ill.     .1(.  l.so  '.MO.  ' 

-  :  s.  u.  ]M  usic  i. 
Arrinni    Antibnsis.       itoo.    (  ar.    .\l>icht. 
,''•.  1.20   1.70.     -Mit   Karto  Jf.  l.,%0. 

Ncriptn    niinorn.       Kdd.     Horilior- 
KborJ.  »rd.     , //.   1 .  sO  '2.'H). 
Atiienaei   dii>noso])liist.    11.  XV.     Koo.   Ci. 

KaibcL     3  volL    .1'.  \1 .10  1H.<HI. 
A(i(oI.v<'i  de  Kphaera  ii\u\«'  toowAwy  \..  v\«t 
ortihuN   <>l   occAsUms  W.  V\.     v.e...  Vx 
Jf  .iltscb.    .^'■.  '^.m  i.— 


Babrii  f abmlao  Aesopoae.  Sm.  G 

Acc.  fahuL  dactyl.  et  iamb.  rell 

al.  testrast.  iamb.  rec  a  C.  Fr. 

Ed.  maior.    JC  S. 40  9.— 
Babrii  fabmlae  Aesopeae.  Bec  0. 

Ed.  minor.    JC  A. —  4.M. 

Ed.    P.    G.    Schm 

Baochimic  s.  MubIoL  IH. 

Baechjrlidifl    earmlna.       Ed. 

.^^2.40  2.90. 
Batraehomjomachia:  s.  Kjmi 
Bio:  8.  BncolioL 
Blemyomachia:    s.  Eudoeia 
Bacolicornm  Graeeormm  Theoc 

Moschi  reliqniae.     Bec  H.  L 

JC  —.60  1 

CalliBici  de  rita  8.  Hypatii  L 

philoL  Bonn.  sodales.  <H.  8.- 
CassiaBms  Bassms:  s.  Geopoa 
Cebetis  tabmla.      Kd.   G.  Pra> 

^^  —.60  —.90. 
ChrOBica  mlnora.    Ed.  G.  Prl 

Acc.  Hippolyti  Bomani  praet 

Paschalem  fragmm.  chxonoL  J 
ClamdiaBi  earmiBa:8.Eudocii 
Cleomedls  de   motn   circmlari 

eaelestiam  II.   II.       Ed.  S 

c^  2.70  8.20. 
Colluthms:  s.  Tryphiodorui 
Cornoti  theologiae  tiraecae  c< 

Ree.  C.  Lang.  JC  1.50  2.- 
Corposcttlom  poesis  epicae  G 

huudae.   Edd.  15  r  a  n  d  t  et  W 

2  fasoc.    .U.  6. —  7. — 
Deniades:  s.  Dinarchus. 
Demetrii  Cydon.  de  contemii 

lid.  H.  Deckelmann.     Ji. 

DemostheniN  orationes.  Rccc.( 

IJlaB.       Ed.    maior.        [Mit 

3  volL     [je  Jf.  2.-10    « ] 

Ed.  uiinor.  [Ohno  die  adnot. 
fje  ,16.  1.50  2.—]  .//.  4.50  6.- 
jo  Ji.  —.75  1.10.] 

Vol.  L  Tars  1.  Olynthiac 
lippioa  1.  1)0  paco.  P 
I)o  Halonnoco.  j)e  Cher 
lippicae  II L  IV.  Adver 
epi>*tolam.  Philipi^i  opisi 
triliutioue.  I)o  F.viumori 
diorum  libortato.  I)o  > 
1)0  loodcro   Aloxandri. 

-  1.  Para  2.  Do  corona.  E 
tiono. 

-  IL  Para  1.  Adversu 
Contra  Midiam.  Advo: 
tionom.     Advor.-?uH  Arisf 

11.    Pars  2.      Adversus 
Advorsus  Aristotfitonoiu 
Aphobum  UL   Advor.-«u< 
In    /cnotlioniin.     lii    A]»; 
rii«»riniono\n.   In  Laoriln; 
\\\v.>\\vv.    \rx  Vautafnotuin. 

\\\^A\NXXX\.        >vxx    ^sV^<%.VNVSS^ 


Die  fetten  Ziffexii  vex^UV^^  ^^^^  't^^  ^'^v^^ww^^^t». 


Bibliotheca  scriptorum  Qraecorum  et  Bomanorum  Teubneriana. 


3 


lOrationes.BeccO.Dindorf- 

Para  1.  In  Spudiam.  In  Phae- 
a.  IJi  Macartatom.  In  Leocha- 
ji  Stephannm  U.  In  Euergum. 
nnpiodorum.  In  Timotheum. 
fclera.  Pro  corona  trierarchica. 
Uippum.  In  Nicostratum.  In 
)m.  In  GaUicIem. 
?ars  2.  IJi  Dionysodorum.  In 
.dem.  IJi  Theocrinem.  In 
.m.  Oratio  funebris.  Amatoria. 
lia.  Epistolae.  Index  historicus. 
ationes  adiectis  Demadis  qui 
rmentis  iinhQ  tfig  dtudfxattiag. 
laB.  Ed.n.  Al.—  1.40. 
iotlieca  hist.  Edd.  Bekker- 
rf-Togel.  5  voU.  Voll.  L  H. 
4.20.  VoL  m.  JL  ^.—  4.60. 
adorf.  VoU.IILIV.je^t3.— . 
3.75.] 

i  Coeceiani  historia  Bomana. 
adorf-Melber.  6  voU.  VoLL 

-  VoL  LL  ^tS.eO  4.20.  [Ed. 
rf.  ;VoU.  IV.  V.  je  M.  2.70.] 
ostomi  orationes.  Bec.  L.  D  i  n  - 
oU.  Jt  5.40.  [Neubearbeitung 
nny  in  Vorbereitung.] 

c.  antiquitates  Bomanae.  Ed. 
\  4voU.  Vol.  L  ^8.60  4.20. 
O.  je  .^  3.—  3.60. 
ia.  Edd.  H.  Usener  ot  L. 
cher.  Vol.  L  M.  6.—  6.60. 
pera  oninia  \  Gr.  commentt. 
mery.  2  voU.  JtlO.—  11,— 
tarumOraec.    Ed.  H.  Stadt- 

c/^  2.70  3.20. 
-aec.  fragmenta.  Ed.  KinkeL 

8.—  3.50. 
lertationes  ab  Arriano  dig.  Bec. 
kL  Acc.  fragmm.,  enchiridion, 
Epict.,  reU.,  indd.  Ed.  maior. 
).80.  Ed.  minor.  ^6.—  6.60. 
s  catasterismi :  s.  Mytho- 
[I.  1. 

ptores  Graeci.    Bec.  B.  Hor- 
omi.     [Vergr. ;  Neubearbeitung 
rhard  L  Vorbereitung.] 
ra  omnia.  Edd.I.L.  Heiberg 
age. 

.  Elementa.  Ed.  et  Lat.  interpr. 
.iberg.    Jl.  24.60  27.40. 
ata.  Ed.Menge.  „^.5.-6.60. 
Optica,  Opticor.  rec.  Theouis, 
;rica,  c.  schoU.  ant.   Ed.  Hei- 

JL  5.—  5.60. 

—  Snpplem. :  Anaritii  in  X  U. 
ment.  comm.  Ex  interpr.  Gho- 
.  ed.  M.  Curtzo.  JL  6.—  6.60. 
[usici. 

pistae,  Procli  Lycii,  Claudiani 
nee.  rell.  Acc.  Blemyomachiae 
c.A.Lndwich.  Jt.4.—  iA0. 


Eudociae    Tiolarium.       Bec.    I.    Flach. 

JLl.bO  8.20. 
Euripides  tragoediae.     Beo.  A.  Nauck. 
Ed.  ni.    3  voU.    ^«:  5.70  7.20. 
Vol.  I :  Alcestis.  Andromacha.  Bacchae 
Hecuba.  Helena.  Eloctra.  HeracUdae. 
Hercules  furens.    SuppUces.    Hippo- 
lytus.     JL  l.bO  2.— 

—  U:  Iphigenia  AuUdensis.  Iphigenia 
Taurica.  lon.  Cyclops.  Medea.  Orestes. 
Bhesus.    Troades.    Phoenissae. 

oK  1.60  2.— 

—  IH:  Perditarum  tragoediarum  frag- 
menta.    JC  2.10  3.20. 

Einzeln  jede  TragOdie  JC  —.iO  —.60. 
Eusebii  opera.   Bec.  G.  Dindorf.   4  voU. 

Jl  15  —  17.20. 
Fabulae  Aesopicae:  s.  Aesop.  fab. 
Fabulae  Bomanenges  Graec.  conscr.   Beo. 

A.  Eberhard.    VoL  L    JC  3.75  4.80. 
Favonii  Eulogii  disp.  de  somnio  Scipionls. 

Ed.  A.  Holder.    JL  1.40  1.80. 
Florilegium  Graecum  in  usum  primi  gym- 
nasiorum  ordinis   coUectum  a  phUologis 
AfraniP.    kart.    Pasc.  1—10  je  JL  —.60; 
Fasc.  11—15  je  Jl  —.60. 
Hierzu    unentgeltUch :    Index    argumen- 
torum  et  locorum. 
Aufier  der  Verwendung  bei  den  Matu- 
ritfitsprtifungen   hat    diose    Sammlung 
noch  den  Zweck,  dem  Primaner  das  Beste 
und  Schdnfite  aus  dcr  griech.  Literatnr 
auf  leichte  Weise  zugangUch  zu  machen 
und  don  Kreis  der  Aitertumsstudicn  zn 
erweitem. 
Galeni  Pergameni  scripta  minora.   Becc. 
I.  Marquardt,  I.  Mtlller,  G.  Helm- 
reich.     8  voU.    M  7.50  9.— 

institutiologica.Ed.C.KalbfleiBch 

M.  1.20  1.60. 

de  victu  attenuante  I.   Ed.  C.  Kalb- 

fleisch.    M  1.40  1.80. 
Gaudentins:  s.  Musici. 
Geoponica  sive  Cassiani  Bassi  Schol.  de 
re   rustica  eclogae.     Bec.    H.  Beckh. 
./^.10.—  10.80. 
I  Georgii  Acropol.  opera.    Bec.  A.  Heisen- 
I      berg.    VoL  L    .H.  8.—  9.— 
Georgii  Cypri  descriptio  orbis  Bomani. 
Acc.   Leonis  imp.   diatyposis   geuuiaa. 
Ed.  H.  G  e  1  z  e  r.   Adi.  s.  4  tabb.  geograph. 
j      J(.  8.—  3.50. 
nciiodori  Aethiopic.  11.  X.  Ed.  L  Bekker. 

JL  2.40  2.90. 
Ilephaestion:  s.  Mctrici  scriptores. 
Ileraclitus:  s.  MythographL 
Hermippus,  anon.  christ.  de  astrologia 
dialogus.     Edd.   C.  Kroll  et  P.  Vler- 
eck.    ^Cl.ft^  "i.^lVi. 
HerodVanV  «i^i  ft^t^ts^^u  ^Vs\^w^V^-^>XV- 


en  Ziffem  Ferstelien  sicli  fuT  ^eli^^^w^^  ^«sssjsswx^- 


Ausgaben  griechischer  nnd  lAteinischer  SohriftBteller. 


Herodoti    hlBtorlamm    11.     IX.       Edd. 
Dietsoh-Kallenberg.      2  voll.      [Je 
M1.B6  1.80]  JC  2.10  3.00. 
VoL  I:  Lib.  1—4.    Fasc  I:  Lib.  1.  2. 
JC  —.75  1.10. 
Fasc.  n:   Lib.  S. 
—  n:   Lib.  5  —  9. 
.^  —  .60  —.90. 
Pa8c.    U:  Lib.  7. 
Fasc.  ni:  Lib.  8. 
Herondae    mimlHmbl. 

Corouistae,  Mattii  mimiamb.  fragpnm.  Ed. 
O.  Crusius.    Bd.  III  maior.    [U.  d.  Pr.] 
£d.  Ul  minor.    JC^.M  2.80. 
Heronis  Alexandrlni  opera.  Yol.  L  Druck- 


4.    JC—.IS   1.20. 
Fasc.  I:    Lib.  5.  6. 

JC  —.45  —.75. 
9.    JC  —.60  —.80. 
Acc.    PhoeniciB 


Homeri  Odysiea.  Boo.  A.  L  a  d  w 

Ed.  minor.    JC1.60  2.80. 
Vol.  I:  Od.  1—12.    JC  —  U 
—   II:  Od.  18—24.     JC—.1 
HTmBl   Homerlci    aco.    epigrai 

Batrachomyomaehla.      Boo. 

meister.    JC  —.75  1.10. 
Hyperidis  oratiOBOB.    Ed.  Fr.  : 

III.    .^2.10  2.50. 
lambliclii  protreptieua.  Ed.  H. 

JC  l.BO  2.60. 
de  commnBi  math.  •cieat 

N.  Festa.    JC  1.80  2.60. 
in  Nicomachi  arlthm.  introi 

H.  PiBtellL    JC  2.40  2.80. 


wcrke  und  Automatentheator,  grioch.  und    i„«„*i,.„  im«^« ..    '   •«.j 

deutsch  hrsg.  von  W.  Schmidt.  Im  Anh.    }»natiu8  Diaconus:  ..  Nioeph 
Ueroua     Fragment     ttbor    Wasseruhren,    *"*•  t.:  "^'5^"*'    "*   "  "**" 


B.  VArL    JC  2.40. 
loannes  PhilopoBus:  •.  Fhilo; 
losephi    opera.     Eecc.   Bekki 

6  Toll.    JC  21.20  24.40. 
Bec.  I.  Bokker.  6  to 

JC  2.10. 


ragment  Ubor  Wasseruhren, 
Phiions  Druckwerke,  Vitrars  Eapitel  zur 
Pneumatik.    Mit  124  Fig.    JC9.—  9.80. 

SuppL :  D.  Goach.  d.  Textttber- 

liefrg.  Gricch. Wortregiater.  JCS.—  8.40. 

VoL  n.   Fasc.  L    Mechanik 

u.  Katoptrik,  hrsg.  u.  ttbers.  von  L.  Nix 

u.  W.  Schmidt.    Im  Anh.  Excerpte  aus    1«*«*  oratiOBoa.    Ed.  O.  Soheil 

Olympiodor,    VltruT,    Piinias,    Cato,        ^-^- 

Pseudo.Euclld.  M.10lFig.  v^^8.— 8.60.    Isocratis   orationes.       Beoo.    ] 

VoL  nL    Vemiessungslehre        Blaaa.    2  toII.     JC  2.70  3.6C 

u.  Dioptra,  griech.  u.  doutt«ch  hrsg.  von    Inliani  imp.  Qoae  supcrs.  oa 
IL  Schono.    M.  116  Fig.    Ji  S.—  \).—  C.  F.  Hertlein.     2   volL     Jt 

HeHiodi  quao  fer.  furmiua.   llec.  A.  Bzach.    Instiniaui  imp.    noveliae.     Ed 


JC  1.50  2 
iieNychii  >Sil«sii  qui  fcrtur  <!«'  viri»  111.  1. 

V.^c.   I.  Fiaoh.     Ji.  ---.75   1.10. 
IJij-roelis  8jiu'c<l<'mus.    Acc.  fruKmenta  ap. 

('■«•ustaiitiiium       IN^rpliyrof^.     servata      et 

uoniiiia  urbiuin  i:»utai.a.    Kec.  A.  l^  urck- 

liardi.     J:.  1.20  !.««>. 
inpparclii  in  Arati  et  Eudoxi  Pliueuoniena 

<M»nini.    Kec.  CMauitus.    .4f.'i. —  4.00. 
irs[»iMK'ratisoinMa.  7  voU.  Kecc.  H.Kuelile- 

-*v».i!i    et    i.   llbcrg.      Voi.  I    (cum    tab, 

j.h-uoup.;.        .n.  C-  -     ii.in).  VoL     11. 

.//.  ...     -  5.50. 
Histori<i   «irsuui   ininorcs.     Ed.   L.  Din- 


).'M). 
luiL 


Diudorf. 


i»  u  <_:  0  b  u  s  c  li  s  diss. 
Auj?)?.  a.  Sdireib- 

u  t;ebu8chs  diss. 
Ausg.  a.  Sdireib- 


dorf.     :i  v«.!l.     .//.  s   i[ 
lfonu'1'i    «anuliia.      ild 

-  ^..11.    i:.^.  IV. 

Vi.l.   I  :   lliu.^.  mit 
II. .in.   1.     .'n.  -J  : 
I.ai.ivr  J{.  1. .'■■». 
■  II  :()dv^.^ea.  i;j;;  S 
Hotn.   II.     .'.   :».-5. 
|.;i|'icr  .//    l  50. 
-  •■  JUas.      Hd.   (;uil.  Diudorf.      Kd.  V 
c:>r.   y'..   II»Mit/.  e.     :;  imrto.s.    [  je  i1{.      -.75 
i.lO.j     ././    1.50  '-'.iO. 

lar.^   l:    11    1    -  IJ.      Pars    11:   II.  1S-L'L 
!-     ■•!  Iliadis  <'arnini.  XVI.    S<  l.ol.  iu  urtum 

■  i  .s.  Kocchiv.    ./?  :•)      ;;.'5o. 

■     -  O  (1  y  s  s »'  a .    V.A  <\  w  \  v.  \^  \  w  vV  v^  ^ .   VA.  \ 
■.-ur    (.'.   Iloul/e.    '2  \.'An'=..    V^vi  .^'v.    -.~v' 

1.10.]    J/  \.:)0  t:iK). 

'ara  1 :   Od.  1      \:l 


\-vvT*\\-.  V>v\.  W-^IV. 


chariao    a     -Lingenthal 

JC  10.50  11.60. 

Appeudix  .;i\.    ^ft 

Ai.peudlx  (II).    ■ 

Aegjptiaca  I<'x  al.  iuip.  lusti 

554  lata.     JC  1.20   l.(»0. 
Leouis  diutyposi8  :  s.  G  c  o  r  g  i  u 
Luciani  opera.    Rec.  C.Jacob 

JL  6.30  7.«0. 
Lycophronis  Alexandra.    llec 

J{.  1.80  2.120. 
Ljcurgi  or.  in  LooiTateni.  Edd 

Blass.     Ed.  maior.    JC  — .90 

minor.     ^if.  — .(U)  — .90. 
Lydi  l.  de  ostentLs  et  Caiend« 

omnia.     Ed.   C.   Wachsmut 

JL  6.—  C.OO. 

L:d.  I.     JC  i>.70. 

d<»   mensibuH    I.      Ed.    K 

JL  5.20  5.(>0. 
de  ina«:iNtrutibus  1.   iid.  K 

[In  Vorboreitung.j 
Lysiae  oratioucs.      Roc.   Th.  1 

Ed.  maior.       JC  S  —   U.IJO. 

J{.  1.20  1.60. 
Mauctliouis    apotelesmaticorni 

IL  VI.    Ed.  A.  Koechly.   Act 

et      Annuhionis      fragmm. 

Jt  1.50  2.— 
\^\\\v:\  \v\^^wb\  -<>5ss^  l*<iruhrri! 


Die  fetten  Meiiv  nw^W^^  ^V^^^^i^  5i,«'^>>.T«A.««»^ 


1.  Bibliotheca  scriptoram  Graecoram  et  Bomanonun  Teabneriana. 


tAmmOBlB  eanuinum  de  actionam 
Is  relL  Acc.  anecdota  astrologica. 

Ludwioh.    JL  1.80  8.20. 
criptorei  Graeei.    Ed.  RWest- 
Vol.  I :  Hephaestion.  .^  2 .  70  8.20. 
Icoram  ■criptoram  reiiqalae.  Ed. 
Ltsch.    VoL  I:  Scriptores  Graeci. 

8.20.   pTol.  n:  Scriptores  Latini. 
I  2.80.]    2  YolL    JC  5.10  6.— 
;  8.  BacolicL 

icriptores  Graecl.  Aristoteles, 
)s,  Nicomachns,  Baccliius,  Gauden- 
ypius  et  melodiarum  yeteram  quid- 
KStat.  Bec.  C.  lanus.  Ann.  s. 
.    JL  9.—  9.80. 

Supplementum:  Melodiarum 

K  1.20  1.60. 

ftphl  Graecl.  YoL  I:  Apollodori 
leoa,  Pediasimi  Ub.  de  Herculis 
us.  Ed.B.Wagner.  .^3.60  4.20. 

n.  Faso.  I:  Parthenii  lib.  finqi 
t>y  na^riti&tmv^  ed.F.  SakolowskL 
bI  LiherallB  /uetafioQwtbaecav  avva- 
ed.  E.  MartinL  JC  2.40  2.80. 
:  PartheniaB,  ed.  E.  MartinL 
)2.80. 

IIL  Fasc.  I:  Eratosthenis  cata- 
L  Ed.  OliyierL  JC  1.20  1.60. 
.  m.  Fasc.  n:  Palaephatl  rtegl 
IV,  Heraclitl  lib.  7i$()l  dcjtiatojVf 
»ta  Yatleana  (yulgo  Anonjmus  de 
bilibus).    Ed.  N.  Festa.    JC  2.80 

am  reram  Bcrlptores  Graeci 
)g.  Yol.  I:  Paradoxographi,  Anti- 
Apollonius,  Plilegon,  Anonymus 
auB.  Bec.  O.Keller.  v^  2.70  3.10. 
i  arehiepiBCOpl  opascc.  hist.  Ed. 
Boor.  Aco.  Ignatil  Diaconi  yita 
lOrl.  .^9.80  8.70. 
ri  Blemmydae  carr.  yltae  et  ear- 
Ed.A.Heisenberg.  ..^4.^4.40. 
hi  Geraseni  introdactionis 
I.  n.  II.   Beo.  B.  Hoche.   JC  1.80 

a.  MusicL 

'iOByBlaeorum  U.  XLYllI.     Bec. 

>echly.    2  yoU.    JC  9.—  10.— 

iphraslB  B.  efangelii  loannei.  Ed. 

tieindler.    JC  4.50  6.— 

rl  de  imperatoriH  olT.  1.    Bec.  A. 

tily.    ^1.20  1.60. 

Btas:  8.  MythographL 

Iob:  s.  MythographL 

Nicaenoram  nomina  graece, 
I  Byrlaee,  coptice,  arabice,  arme- 
Edd.H.Gelzer,H.Hilgenfeld, 
ntx.  JC  6.—  6.60.  (Scriptores 
it  profani.  Fasc.  H.) 
M  deBcrlptio  Graeciae.  Bec.  I.  H. 
Jchnbart.  2  yoU.  JC  3.60  4.40. 
-  Bao.  F.  Spiro.    YoL  L    JC2.80 


Philodemi  yolnmina  rhetorlea.  Ed.  S.  S  u  d- 

haus.    2  yoU.  u.  SuppL  .>^  11.—  12.60. 

de    masica    11.        Ed.   I.   Kempe. 

JC  1.50  2 

Philoponi  de  oplflelo  mandl  11.  Beo.  W. 
Beichardt.  4.—  6.60.  (ScriptoroB 
sacri  et  profanL     Faso.  I.) 

de  aetemltate  mandi  e.  Proelam. 

Ed.  H.  Babe.    JC  10.-—  10.80. 

Philostrati  (mai.)  opera.  Ed.  G.  L.  K  a  y  s  e  r 

2  yoU.    ..^8.25  9.25. 
ImagineB.     Becc.   O.   Benndorf  et 

G.  SchenkL    JC  2.80  3.30. 
Philostrati  (min.)  imagines  et  Callistrati 

descrlptiOBeB.      Becc.    G.   Schenkl   et 

Aem.  Beisch.    JC  2.40  2.80. 
PhysIogBomonici    BcriptoreB    Graeci    et 

LatinL  Bec.B.Foer8ter.  2  yoU.  [YoLI. 

JCS.—   8.60.      YoL  n.    JCe.—   6.60.] 

JC  14.—  16.20. 
Plndarl  carmina.   Ed.  W.  Ohrist.  Ed.n. 

JCl.SO  2.20. 
PlatoniB  dialogi  secundum  ThrasyUi  tetra- 

logias  dispositL    Ex  recogn.  0.  F.  Her- 

mannietMWohlrabiLSyoU.  [YoU.I. 

m— YL  je  c^  1 .  80  2.80.   YoL  H.  JC  1.60 

2.—]    ^10.50  13.60. 

Auch  in  folgenden  einzelnen  AbteUungen : 
Nr.  1.    Euthyphro.    Apologia  Sooratis. 
Crito.   Phaedo.  ..^— .60— .90. 

—  2.  Cratylus.  Theaetetus.^— .90  1.80. 

—  3.  Sophista.  PoUticus.  JC—.dO  1.80. 

—  4.  Parmenide8.Fhilebus.«/^ — .751.10. 

—  5.  Convivium.    Pbaedrus.    JC  — .60 

[—.90. 

—  6.  Alcibiades  I  et  II.      Hipparchus. 
l^lrastae.    Theages.    JC  —.60  — .90. 

—  7.  Cbamiidcs.         Laches.         Lysis. 
JC  —.60  — 90. 

—  8.  Euthydomus.  Protagoras.  .^  —  .60 
—.90. 

—  9.  Gorgias.     Mono.     «^  —  .90   1.30. 

—  10.  Hippias  I  et  n.    lo.  MenexenuB 
CUtophon.    .^^  —  .60  —.90. 

—  11.  Koi  pubUcae  Ubri  deoem.  JC1.60 


Critias 


Minos 


—  12.     Timaeus. 
.fC  —.75  1.10. 

—  13.  Legum  Ubri  XTT.  Epinomis 
.fC  1.50  2,— 

—  14.  Platonis  quae  feruntur  epistolae 
XYIII.  Acc.  deflnitionos  et  Bcptem 
dialogi  spurU.    JC  1.20  1.60. 

—  15.  Appendix  Platonica  continens 
isagogas  yitasque  antiquas,  scholia 
Timaoi,  glossar.,  indicos.  «^  1 .50  2. — 

Tnhalt  von  Nr.  1—  3  ::-=  Vol.  I. 
_  4—  6  =  Yol.  II. 
_    7—10  =  YoL  in. 

—  11.  12  =  Yol.  lY. 
_  13  =  Yol.     Y. 

—  V\.  \^  =  ^  ^\.  ^^ 
PloUnl  op«TK.  "Bac.  i^T5.\TO^>Q.^VV,  ^^^^ 

Vo\.  U.     M.^- 


tMM:  M.  Mjtbognpbi. 

^fi0ff  Ziffem  Ferstehen  sicli  lux  ^eliwri^e^^  %usbs«^^^'^ 


Aasgaben  griechischer  und  lateinlscher  SchrifUteller. 


Plotini  Emieadee  praemisso  Porphyrii  de 
▼iia  Flotini  deqne  ordino  libromm  eins 
libello.  £d.  R.  Yolkmann.  2  toII. 
M  9  —  10.10. 

PlnUrehi  TiUe  parallelae.  Bec.  G.  S in t e- 
nifl.  6  voU.  [Vol.  I,  JC  1.80  2.80.  Vol.  IL 
.*:  2 .  10  2.60.  VoU.  m— V.  je  .H.  1 . 50  2.—] 
.*:  8.40  10.90. 

Auch  in  folgcnden  einzelnen  Abteilungen : 

JXt.  1.  TheseuB  et  BomuluH,  Lycurgue  et 

Knma,  Solon  et  Publicola.  ..^—.90 1.30. 

—  2.  Themistocle»  et  Camillus,  Periclos 
et  yabiuB  Maximua,  Alcibiades  et 
Coriolanus.    ^H.  —.90  1.30. 

—  3.  Timoleon  et  Aem.  Patilus,  Pelo- 
pidas  et  Marcelluj».    cfC  —.90  1.30. 

—  4.  Aristides  ot  Cato,  Philopoemen 
ot  Flamininus,  Pyrrhus  ot  Marius. 
JC  —.9»  1.30. 

—  5.  Lysandor  et  SuUa,  Cimon  ot  Lu- 
cullua.    JC  —.90  1.30. 

—  6.  Nicias  ot  Crassue,  Sertorius  et 
Eumones.    J(.  — .7S  1.10. 

—  7.  Agesilaus  et  Pompeius.  Jl  — .76 
1.10. 

—  8.  AlexanderetCaesar.cA:— .751.10. 

—  9.  Phocion  et  Cato  minor.  Ji  — .60 
—.90. 

—  10.  Agis  et  Clcomenes,  Tib.  et  0. 
Gracchi.     Jf.  —.60  —.90. 

—  11.  Dcmopthencs  et  Cicero.  ./,'. — .60 
—.90. 

--  12.  Deiuetriiis  et  Antonlus.  ^l/. — .60 

—.90. 
--13.   Dio    et    Eriitus.     .//.--.7.5    I.IO. 

—  14.  .Xrtaxerxcs  et  Anitus,  (lalbu  et 
Otbo.     ./■'.  --  1'0   l.M). 

Jnhalt  voii   Nr.    1.    -'     ■  ^  Vol.       I. 
-     :;    -  5  .-=  Vol.     II. 

—  i\^  H  .-.^  Vol.  111. 
.  -     ;i— Iti  --^  Vol.  IV. 

—  i;{.    14  ^  Vol.     V. 

iiioralla.     Rec  a.  X.  Eeruardakis. 


Ptolemaei  opera.  YoL  L  Syal 
L  L.  Heiherg.  Pan  L  .ff.% 
Pars  n.   .4C  12.—  18.— 

({aintl  Smymaei  Poethomerlconi 

Bec.  A.  Zimmermann.  JCl.i 
Bhetores  Graeei.  Bec.  L.  Spengi 

VoL  L    Ed.  C.  Hammer.  JCl 

[VoU.  nu.ni  vergriffen.] 
Scriptores  erotlci,  siehe:  £roti( 

tores. 

metrici,  siehe:  Metrioiser 

metrologici,     siehe:    Meti 

scriptores. 

originnm     ConstaBtiBOpeli 

Th.  Preger.     Fasc.  L    JC  i.- 

physiognomonici,    siehe: 

gnomonioi  scriptores. 

sacri  et  profani. 

Faso.     I:  s.  Philoponai. 

Fasc.    n:  B.PatrumNicae 

Fasc.ni:  s.  Zacharias  Bl 

Fasc.    V:  E.  Gerland,   nei 

z.  Gesch.  d.  latein.  Erzhiitn 

JC  e.—  6.60. 

Sereni  Antinoensis   opnscala. 

Heiberg.    JC  5. —  o.oO. 

Sillographoram  Graecornm  rcll 

C.Wachsmuth.  (Corpusc.poc 

ludib.    Fasc.  LL)    J(.  3.—  3.€ 

Simeonis  Sethi  syntaicnia.    £d. 

kaveL    c4C  1.80  2.20. 

Sophociis  tra^oediae.     Rec.  Q 

dorf.    Ed.VI  cur.  S.  Mekler. 

Jf.  1.65  2.20.     Ed.  minor.    Ji 

Kinzeln  jede  TragOdie  ( Aia^ 

Klectra.      Oedipus     Coi.    0« 

rhiloctetes.  Trachiniao)  Ji.- 

[ J   Scholla   in    S.    trngoed 

Ed.  r.  N.  r  a  p  a  gf  e  o  r  p  i  u  B.  j 
Stobaei   florilefiriuni.      Jief.   A. 
4  voll.     VoL  iv.     Ji.  L'.40. 

eolopae.     Kec.    A.  Meine 

Jl  6.-      ~ 


7  voil.  jo  Jf.  4.—  4.(50. 
Pootaruni  («ruecorum  e«loirae.    Scholanim  '■  Strabonis  ireographica.   Hec.  A 

in    usuin    c.mposuit  H.  Stadtni  ueiler.  i       3  voll.     .//.  7.80  9. .50. 


./r.  i'.7i)  J{.'20. 
P<»Ienionis   derlaniafiones  duae.     Rec.    IL 

Hinclc.     Jf.  1.—  1.10. 
Polyaeni  struteveniaticon  II.  VIII.    Kecc. 

Woelfflin-Men)cr.     Jf.  7.. 50  S.— 
Polybii  hls1oi-i:ie.  Kcc.  L.  Hindorf.  4  voll. 

V(,iL  L  LI.  III.    E(l.  II  cur.  Th.  Huttnor- 

AV  o h  s  t.  je  ,  //. ;{ .  r.O  i  .UO.  LVol.  1 V  u.  d.  I'r.  1 
Porphvrll   opuscc.  sel.      Kec.    A.  Nauck. 

i:a.  11.    .//.  y.—  3.50. 
Procli     Lycli     carmhiu:      s.      Kudocia 

Aui^usta.  I 

Procli  Dhuiochl  hi   prlmuni  KuclhHs  cle-  , 

mentoruin    libruiii    comiueut:tril.      Uec.  | 

(;.  Friedlcin.     J,.  0."»v>  l.WVN. 

iii   IMaloiiis  ren\   vu\A\c\vw\  vvnwww-w- 

farlJ.     Kd.    (r.  KrolV      \o\.  \.     /..■.^^-- 
o.OU.     VoL  IL     J^  H.  -  "^AW. 


Syriani     in    Hermogenom     ro 

H.  Kahe.     2  volL     .//'.  :i.20  -1 
Theniistli  paraphras.  Arlstotel 

L.  Spengol.     2  voll.     ^ff,  6.5 
Theooritus:  s.  Bucolici. 
Theodori  Prodromi  catoniyom 

B.  Hercher.     J^.  — .50  — .7^ 
Theoni8  Smyrnaei   expOKitio  i 

niat.     ad    leg.     Platonem    i 

E.  Hiller.     Jf.  3.—  :i.50. 
Theophrasti     EroNii      opera. 

AVimmer.     3  voU.     Vol.  IIL 
Theophylacti  Simocnttne  hlstc 

do  Boor.     J{.  Q. —  0.00. 
x^Ww^-S^xW*.  ^^  V!3^<N  Peioponi 

\       \^^   -\^-^-^  V-J^^.^      AL-L.i^ 


Die  fetten  ZiffeTii  vwa^^"^*^  *^"^^  ^^^  ^''^^ 


Bibliotheoa  scriptorum  Oraecorum  et  Bomanomm  Teubneriana. 


le  bello  PelopoBiieiilaeo  II. 
G.  Uude.  Ed.  maior.  8  voll. 
S.— ]  JCA. 60  6.—  Ed.  minor. 
«^1.20  1.80]  ^3.40  8.60. 
et  Collathl  carmm.  Ed.  G. 
;er.  JC  1.40  1.80. 
expeditto  Cyri.  Bec.  A.  Hug. 
4il.2Q  1.60. 

3.  W.  GemolL  Ed.  maL 
10.  Ed.  min.  ^  —  .75  1.10. 
.  Oraeca.  Bec.  O.  Keller. 
j:  —.90  1.80. 

3.  L.  Dindorf.    ^K  —.90. 
io  Cyri.     Bec.  A.  Uug.    Ed. 
0  2.—  Ed.miii.  .^—.90  1.30. 
tarii.   Bec.  W.  Gilbert    Ed. 
—  1.40.     Ed-  min.    M.  —.45 

miiiora.      Bec.  L.  Dindorf. 
:  1.35  2.10. 
tlietor,     Kirchcngeschichte. 

Crbersetz.  hrsg.  v.  K.  Ahrens 
er.    (Scrlptores   sacri  et  pro- 
.  HL)    JC  10.—  10.80. 
tome   historiamm.     Ed.  L. 

6  voll.    JC  19.50  22.90. 


mentum  Graece  ed.  P  h.  B  u  1 1  - 

LY.  Jl  2.25  2.75. 


iniscbe  Schriftsteller. 

dacronis  scholia  in  Horatium 

Bec,    O.  Keller.      VoL  L 

rceilini  rer.  gest.  rell.  Kec. 
ausen.  2  voU.  ^7.20  8.40. 
.Woelfflin,  siehe:  Floriis. 
bserTtttione  cibornni  epistola. 
e.  Ed.  n.  JC  1.—  1.25. 
Latina  sive  poesis  Latinae 
tum. 

armm.  in  codd.  aoript.  rec.  A. 
2  fascc.  Fasc.  I.  Ed.  n. 
■  4.60.  Pasc.  II  vergr. 
Jarmm.  epigraphlca  coul.  Fr. 
leler.  2  fascc.  J{.  9.20  10.85. 
.  Damasus. 

i.  rom.  Dichtern  v.  O.  Mann. 
-.90.  ' 

norph.  IL  XI.  Ed.  J.  v.  d.Vl  i  e  t.  1 
»0. 

I  et  ilorida.  Ed.  J.  v.  d.Miet.  ' 
0.  i 

e  ciY.  dei  11.  XXII.  Rec.  , 
rt.  Ed.n.  2volL  JuQ.—  7.20.  i 
ohum  IL  XII.  Bec.  P.  KnOlL  i 
!0. 

ve  Querolus  comoedla.  £d.  ' 
.    JL  1.50  2.—  1 

xala,  JJoc.  JB.  Peiper.  AdL  i 
.A:  6.60  7.20, 


Avieni  Aratea.    Ed.  A.Brey8ig.   M.  1.— 

1.40. 
Benedicti    regula    moBachornm.       Bec 

E  d.  Wo  e  1  f  f  1  in.    JCl.  60  2.— 
Boetii  de  instit.  arithmetlca  11.  II,  de 

instit.  mnsiea  11.  Y.  Ed.  G.  Friedlein. 

JC6.10  6.60. 
commentaril  in  1.  Aristotelis  tttgi 

iQjufivsias.     Beo.   C.  Meiser.     2   partea. 

.^8.70  9.70. 
Caesaris     commentarii     cum    A.    Hlrti 

aliorumque  supplementis.  Bec.  B.  K  tl  b  1  e  r 

3  voll. 
VoL  I:    de   bello  dalUco.     Ed.   min. 
ufC—.16  1.10.   Ed.  mai  JCl.20  1.60. 

—  H:  de  bello  civili.  Ed.  min..//^  —.60 
—.90.    Ed.  maL    ^  —  .90  1.30. 

—  UI.  P.  I:  de  b.Alex.,  de  b.  Afr.  Beo. 
E.  Woelfflin.  Ed.  min.  M  —.60 
1.—    Ed.  mai.    JCl.^  1.40. 

—  m.  P.  U:  de  b.  Hispan.,  fragmenta, 
indices.    JC1.60  1.90. 

commentaril  etc.     Beo.  B.  Dinter. 

Ausg.  in  1  Band  (ohne  d.  krit.  praefatio). 
J(.  1.50  2.10. 

de   bello   tiallico.     Ed.  minor. 

Ed.  IL     .^.  —  .75  1.10. 

de    bello    ciTili.      Ed.    minor.- 

Ed   IL    JC  —.60  —.90. 

Calpnrni     Flacci     declamatlones.      Edi 

G.  Lehnert.    JC  1.40. 
Cassii  Felicis  de  medicina  I.  Ed.  V.  Bose. 

M.  3.—  3.40. 
Catonis  de  agri  cnltura  1.    Bec.  U.  Keil 

JC  1.—  1.40. 
Catulli  lib.  Acc.  Laevil,   aliorum  rell.  et 

Priapea.     Bec  L.  Mueller.     JC  — .45 

—.75. 
,   Tibnlli,   Propertii   carmina.     Bec. 

L.  Mueller.    ..^2.70  3.20. 
Celsi  de  medlclna  II.  Ed.  C.  Daremberg. 

JC  S.—  3.50. 
Ceusorini    de    die    natall   1.      Bec.    Fr. 

Uultsch.    JC  1.20  1.60. 
Ciceronis  scripta.    Edd.  F.W.  Mttller  et 

G.  Friedrich.    5  partes.    11  voll. 
Pars  I:   Opera  rhetorica,  ed.  Fried- 
rich.    2  voU.    [VoL  L    JC  l.Si  l.SO. 
VoL  n.  .^2.10  2.60.]  .«:  3.45  4.40. 

—  II:  Orationes,  ed.  Mtlller.  3  volL 
Lje  JC  2.10  2.60.]    JC  6.30  7.80. 

—  m:  Kpistnlae,  ed.  Mtiller.  2  volL 
LVoL  1.  JC  3.60  4.20.  VoL  U. 
JC  4.20  4.80.]    .^7.80  9.— 

—  IV:  Scripta  philosophica ,  ed. 
Millier.  3  voU.  [je  JC  2.10  2.60.] 
JC  6.30  7.80. 

—  V:  indices.  [Vergr.,  Neubearbeitung 
iu  Vorbereitung.] 

Auch  iu  folgendon  einzelnen  AbtcUungcn  : 
Nr.   1.    Bbetorica    ad.    Herennium.,   ed. 


9n  Ziffem  Ferstehen  sicli  mr  5|e%iuiiA«^^ '^'^^®^^'^'^' 


8 


Ausgaben  griechisoher  und  Uteinisoher  SohzlfUtelier. 


Ciceroiiis  seripU.   ISdd.  F.  W.  MftUer  et 
G.  Friedrich. 
Nr.  3.    De    oratore,    ed.    Friedrich. 
JCi.—  1.40. 

—  4.  Drutns,  ed.  Friedrich.  JC  — .60 
—.90. 

—  5.  Orator,  ed.  Friedrioh.  JC  — .45 
— .76. 

—  6.  De  optimo  genere  oratorum,  parti- 
tioneB  et  topica,  ed.  Friedrich. 
^  __.45  —.75. 

—  7.  Orationes  pro  P.  Quinctio,  pro 
Sox.  Boscio  Amerino,  pro  Q.  Boscio 
comoodo,  ed.  M  ti  1 1  e  r.  » k  —  .60  — .90 . 

—  8.  Divinatio  in  Q.  Gaecilium,  aotio 
in  G.Yerrom  I,  ed.  Mllller.  JC  —.45 
—.70. 

—  9a.  Aotionis  in  G.  Yerrem  n  sive 
aecuBationia  11.  1 — ^III,  ed.  Mailer. 
JC  —.90  1.80. 

—  9b. 11.  lY.  Y,  ed.  Mtiller. 

.fC  —.45  —.75. 

—  10.  Orationos  pro  M.  TuUio,  pro 
^l  Fonteio,  pro  A.  Gaecina,  do  imperio 
Cn.  Pompeii  (pro  lege  Manilia),  ed. 
Mtlller.    JC  —.45  — 75. 

—  11.  Orationos  pro  A  Gluentio  Habito, 
de  lege  agr.  tres,  pro  C.  Babirio 
porducllloniB  reo,  ecL  M  ti  1 1  e  r.  «//^ — .75 
I.IO. 

—  -  12.  Orationos   in  L.  Catilinam,   pro 

L.  Murona,   od.   MilUer.     Ji  —.60 
-  -.90.  ; 

1.3.  (>rationo3  j»if>  P.  Sulla,  pro  Archia  i 
I'Oota,  pro  1'lacco,  ed.  Miiller.  j 
Jc.  -  -.•l.')  — .7«.  I 

■  -  11.  ('fcUionon  i)or«t  rudituin  iji  sonatu  '■ 
ot    y'->t   redituni  tui  «^uiritos  habitae,  ' 
'.lo  duri.o  sua,  lio  haru.^picum  rosponso, 
r.l.  Mullor.     ..Y.  --.(iO  —.00. 

\').  Orationes  pro  1*.  Sostio,  in  P.  ■ 
Viitiiiiun!,  pro  M.  Caolio,  cd.  Miillor   ! 

•v.    -.»50  -.«0.  ; 

io.  (Jratiopus  do  provincii:»  conBula-  i 
ribus,    pro   Jj.  ^'ornclio   lialbo,   ia  L.  j 
(."alpurniunj  ri.-^onoin,  pro  (Jn.  Plaucio, 
))ro    Uabirio    Pw^tumo ,   ed.   Mtillor. 
J/s  -  -.t)0  -  .«.M). 

17.  (^)rationes  pro  T.  Annio  Milone,  j 
pro  M.  Maroollo,  i-ro  Q.  Ligario,  pro  j 
ro«;f«   DeioLaro,  c<l.  Milller.    Ji.  — .45  ! 


\H.  (»rati<'i'0^  in  M.  A'.it<Miiitni  Piiilip- 
i.icae  .\  I  \  ,  i'd.  M  ii  1 1 0  r.  , '/.  — .  UO  l.nO. 

ll».    Kpistt.    ad    fam.    1.    1--1V,    ed.  ' 
.Mullor.     ./.'.  •  -.M   1.:J0. 

LM).    !;p;-it.   nd    f;nn.    1.   V— YIII,   ed.  ■ 
.MiiH.ir.     ..';.    --  .'.H)  i.:;o. 

•Jl.    r.piui.   ud   l-.vu\.  \.   XK-y-U,  cd.  [ 
.MUllor.     .'■  V-U  V;.\V>.  \ 

-  'J-2.   V.\nM    ;ul  \a.w.\.  y.\\\    ^Vl,^^. 
MiilU-.r.     J-C     -.V>0  \,VA>- 


CleerOBl8  eeripte.  Bdd.  F.  W. . 
G.  Friedrioh. 
Nr.  8S.  EpistnlM  ad  Qninti] 
Q.  Gioeronia  de  petitiqi 
fratrem  epiitixl*,  einsd» 
qnld*m  de  Bignls  Tm  e< 
JC  —.60  —.90. 

—  24.  Epistt  ad  Att.  L  : 
Mtlller.    JC  1.—  1.40. 

—  26.  Epirtt.  ad  Att.  1.  Y- 
Milller.    JC  1.—  1.40. 

—  26.  Epistt.  ad  Att  L  D 
Mttller.    JC  1.—  1.40. 

—  27.  Epistt.  ad  Att.  1.  XID 
Mllller.  ,  JC  1.—  1.40. 

—  88.  Epistt.  ad  Brutnm  e 
Octavinm,  ed. M ti lle r.  •#( • 

—  29.  Academica,  ed.  Mtlllf 
— 90. 

—  30.  De  flnibus,  ed.  Mtllli 
1.30. 

—  81.  Tosonlanae  dispnts 
Mllller.    JC  —.75  1.10. 

—  82.  De  natora  deorum,  e 
^  —.60  —.90. 

—  89.  De  diviniatione,  d 
Milller.    JC  ^.60  —.90 

—  34.  De  re  publica,  ei 
JC—.60  —.90. 

—  35.  De  logibus,  ed.  Mtlll< 
—.90. 

—  36.  De  officiia,  ed.  Mftlli 
-.90. 

—  37.  Cato  Maior  de  sened 
de  amicitia,   raradoxa,  < 

Inhalt  von  [./t 

Nr.    1.      2  =  Pars      J,  v< 

—  3—  6  =  Para      I,  v( 

—  7—  9  =  Pars    U,  v« 

—  10—14  =  Pars     II,  v< 

—  15—18  =  Pars    IJ,  v< 

—  19—53  =  Para  lU,  v< 

—  21—2«  =  Para  lU,  v( 

—  29—31  =  Para  IV,  v( 

—  32—35  =  Par.s  IV,  v( 
-   36.    37  =  Pars  IV,  v( 

orationes      selectue      X 

C.  i\W.  MUllor.    2  partes. 
1.10.3     "i^  1  50  2.20. 
Pars  I:    Oratt.  pro  Roscio 
Verroni  11.  IV  et  V,  pro  1 
in  Catilinam,  pro  Muroni 

—  U:  Oratt.  pro  Sulla,  pro 
Sestio,  pro  Plancio,  pro 
Marcello,  pro  Ligario,  p 
Pliilippicao  I.  JI.  XIV. 

orationes  selectae  XIX.  ] 

adiccc.  A.  Eberhard  et  ( 
felder.  Ed.  U.  JC  2.—  2.i 
Oratt.  pro  Roscio  Amcrino,  i 
IV.  V,  de  imperio  Pompoi,  i 
"^  1  ^"tci  "^Nxvst^^  '<^x<i  Ligari 


Die  fetten  Zi«evw  vet%V^\^^^  ^V^VCi^^t  %^V^>^tw^5s»i.^^ 


1.  Bibllotheca  scriptorum  Graecorum  et  Bomanoriuu  Teubnoriana. 


9 


Beo.  A.  S.  Wesen- 
[je    JH.    8.—    8.60.] 


4lktroBl8  eplitoUe. 

berg.      8   YolL 
^UIte.—  7.80. 
^^—  epistolte  geleetae.    Ed.  B.  DietBch. 
.  SputeB.  [P.L-^l.— 1.40.  P.n.  Jfcl.BO 
§•—1  .iC  8.50  8.40. 

WU\M\W  e^Hftctt.    S(udtDa6I  f.  b. 

CAuIe  nebft  einer  (Sinleitung  in  bie  8(^rift' 
Itenerei  CiceroS  unb  in  bie  alte  ^tiilofop^ie 
^  »811  ^ofeffot  Dr.  C.  SBeiScnfeU.    SWit 
«Itdbllb.   Jt  2.- 

- —    in    eliuclncn     mit    »otBenier« 

tttngen  n.  f.  xa.  berfe^encn  ^cften: 
-    1.  fieft:  (Jinleitung  in  bie  Sc^riftftellcrci 
(ficerod  unb  bie  alte  $tiiIofopl^ic.   aRit 
Zitelbilb.    tart.  JL  —.90. 
fl.  fieft:    De    officiis   Ubri  m.      lart 
Jfc— .60. 

5.  fieft:  Gato  Maior  de  sonoctute.    lart. 
.    Jk  —.30. 

4.  ^eft:  Laelius  do  amicitia.  lart- 
•«—.80. 

6.  J^eft:  TuBCulanarum  disputationum 
Ubri  V.    lart.  Jt—.m. 

9.  ^eft:  De  natura  deorum  libri  m 
unb  de  finibus  bonorum  et  malorum 
I,  9—21.    !art.  Jt  —.^^. 

7.  ^eft:  De  re  publlca.    lart.  Jt  —.30. 

r^terifi^e  eAriftctt.     «ustpa^I  f.  b. 

C(9ule  neb^  Sinlcitung  u.  SSorbcntcrlungcn 
bon  ^of.  Dr.  O.  SSciBenfclS.    JL  1.80. 

in    cinselncn    ntit    Sorbcntcr' 

fnnfien  u.  f:  to.  ticrfc^encn  ^cftcn: 

1.  ^ft:  Cinlcitung  in  bic  r^ctorifc^en 
6(^riften  SiceroS  nebft  cincnt  9IbriB 
ber  «^etoril.    lart.  jl  i.— 

5.  ^eft:   De  oratore  unb  Brutus.    SuS' 

Setofil^It,    ntit    SSorbcmcrtungcn     unb 
Inol^fen.    lart.  Jt\.— 
3.  6eft:  Orator.  »oaft5nbigcr  %v^  ncBft 
Sfnoftjfe.    lart.  Jt  —.60. 
;i»«dlaBl  eannina.  Bec.  J.  Koch.  JL  3.60 


te«dU  Hermerl  malomediclna  ChironiR. 

JSd.  £.  Oder.    JL\.^.—  12.80. 
^■imodiaBi  carmina.    Bcc.  E.  Ludwig. 

%  parfct.  JL%.1^  3.60. 
CoBitaBtlnns.]    Inc.  auct.  de  C.  Maguo 

eiiuqne    matre     Helena    libellus.       £d. 

S.  Heydenreioh.    JL  —.60  —.00. 
tenellBs  Nepos;  s.  Nepos. 
^rtii  BbH  hist.  Alexandri  Magni.    Bec. 

Th.TogeL    JL  1.20  1.00. 
lUMASl  epigrrammata.    Acc  Psoudodama- 

^ana.     Bec.  M.  Ihm.     Adi.  est   tabula. 

JL  fl.40  2.80. 
tereUi  Phrygii  de  excidlo  Troiae  hist. 

Beo.  F.  Meister.    JL  1.20  1.00. 
Metfi   CreteBRie    ephem.    helli    Troiani 

11.  TI.    Bec.  E.  Meistor.    JL  l.{>0  2,— 
lOBBtl  eomm.  Terentl.   Ed.  WeaBnor    L 

aC  10.^  10.80. 


Dracontii  carmm.  mln.   £d.  Fr.  deDuhn. 

JL1.2Q  1.00. 
Eclograe  poetar.  Latia.     Sd.  S.  Brandt. 

Ed.  n.    JLl.—  1.40. 
Entropii    hreTiarium    hist.    Bom.      Bec' 

Fr.  Buehl.    JL  —.45  —.76. 
Firmici  Matemi  matheseos  11.  YIII.    £dd. 

W.  Kroll    et    F.  Skutsch.      Fasc   L 

v^  4  —  4.50. 
Flori,  L.  Annaei,  epitomae  11.  II  et  P.  Annii 

Flori    fragmentum    de   Yergilio.      Ed. 

O.  BoBsbach.    Jt  2.80  3.>i0. 
epitomaell.  II,rec.C.Halm.L.Ampelil 

liber  memoriallB,   rec  E.  Woelfflin. 

JLl.—  1.40. 
Frontini   stratogemat^n   11.   IT.     Ed.  O 

Gundormann.    JC  1.50  1.00. 
Fulgentii,  Fabii  Planciadis,  opera.    Aoc 

Gordiani  Fulgentii  dc  aetatibus  mundi  et 

homiuis   et   S.  Fulgentii   epiucopi  super 

Thebaiden.  Bec.  B.  Holm.  M.  \.—  4.60. 
Gai  iniititutioBum  inris  ciTilis  commentt. 

quatluor.       Boc    Ph.    Ed.    Husohke 

Ed.  V.    ^i  2.70  3.20. 
Gelli    noctinm   Attic.    IL   XX.     Bcc    G 

Hosius.     2  voU.    Ji.  6.80  8.— 
Gemini   elementa   astronomiae.     Bec.   G 

ManitiuB.    JL  8.—  8.60. 
Germauici  Caesaris  Aratea.   Kd.  A.  Brey- 

sig.   Ed.  II.    Acc.  Epigrammata.   JL  2. — 

2.40. 
Hieronymi  do  vir.  inlustr.  I.  Acc  Gennadi 

catalogus  vlror.  inlu.str.    Bec  G.  Her- 

ding.    ./i  2.40  2.80. 
Ilistoria    Apollonii,    regis    Tyri.      Bec 

A.  Biesc    Ed.  U.    JL  1.40  1.80. 
Historicornm    Ronian.    fragmeuta.      Ed. 

H.  Peter.    JL  4.50  6.— 
Horatii  Flacci   opera.    Bec.  L.  Muellor 

Ed.  mdA..M  1 .  — 1.40.  Ed.  min.  JL—.lh  1.10. 
Hyginl  gromatici  1.  de  munit.  castr.  Beo 

G.  GomoU.    JL  —.76  1.10. 
Inrisprudontiae      nnteiuiitinianae      qnao 

snperRunt.  In  usum  maximo  academicum 

rec,  aduot.  Ph.  Ed.  Husohkc    Ed.  V 

JL  0.75  7.40.  —  Indices  ed.  Fabricius 

rVergriffon.J 
Supplement :  BruchstUckc  a.  Schrif- 

tcu    rom.   Juristeu.      Yon   £.  Iluschke 

JL  —.75. 
antohadrianae  quae  NUperMunt.     Kd 

F.  P.  Bremor.    P.  i.     Ji.  5—  »k«0. 
Pars  IL    Sectio  I.    JL  H.—  8.00. 

Scctio  il.     JL  b.--  8.h0. 
luRtlniani    institutloncs.      Kd.    Ph.    Ed. 

Huschke.    JL  l  —  1.40. 
luKtlui    epitoma    hiNt.    Philipp.    Ponipet 

Trogi   ex  rec.  Kr.   Iluclil.     Acc.  prologi 

iu    Pompeium    TroKum    al)    A.   do  Gut- 

B  c  U  m  l  d  tov .     J(.  V  .^v;i  "1.— 
luv ei\a\U  HttUt vix wm  \\.    ^^ ,  V\ .  ^  "Vi.^^t  - 

manu.     M. — .\v>  —."*"'»» 


Die  Ibften  Ziffem  Trerstehen  Bicli  tur  f|e%raii^««^^  ^^jsasj^-s^»- 


10 


AuBgaben  grieohlscher  nnd  lateiniacher  Schriiksteller. 


iHvenei  11.  eTangelicornm  lY.  Bec. 
C.  Marold.    JL  1.80  2.40. 

LaetMitiiis  PUcidns:  s.  Statins.  ToLm. 

Livl  al>  HTbe  coBdita  libri.  Beco. 
WeiBBenborn-Mailer.  6  partes. 
f  je  „«:  1.—  1.50;  Partt.  I— IV  auch  in  je 
2  faacc.  zu  Jt  —  60  1.—]  Ji  6.—  9,— 
Pars    I  fasc.    I:   Lib.    1—  3.    Kd.  H. 

—  I  fasc.  U:  Lib.    4—  6. 

—  11  fasc.    I:   Lib.    7—10.    Ed.  n. 

—  U  fasc.  II:   Lib.  21—23.    Ed.  H. 

—  131  faac.    I:  Llb.  24—26.    Ed.  n. 

—  m  fasc.  U:  Lib.  27—30.    Ed.  H. 

—  3V  fasc.    3:  Lib.  31—35.    Ed.  H. 

—  IV  fasc,  II:  Lib.  36—38.    Ed.  IL 

—  V:   Lib.  39—140. 

—  VI:   Fragmcnta  et  iudex. 

Lucani  de  bello  cIt.  11.  X.  Ed.  C.  Hosius. 

^^3.60  4.20. 
Lucreti  Cari  de  rerBm  natBra  11.  TI.  Ed. 

A.  Brieger.    Ed.  emend.    M.  Appendix. 

.H.  2.10  2.40. 

Appendix  cinzeln  JL  — .30. 
Macrobius.  Bec.  F.  Eyasenhardt.  Ed.  II. 

Jl^.—  6.60. 
MarcelU  de  medicamputig.    Ed.  G.  Helm- 

reich.    JL  3.60  4.20. 
MartialiH  epf^raniniaton  11.    Kec.  'W.  Oil- 

bert.     JL  2.70  3.20. 
MartlaiiuN  Capella.  Bee.  F.  Kyssouhardt. 

Acc.  Boholid  iu  Cuesaris  Genuauici  Aratea. 

.H.  4.50  5,— 
3ielue     (le    ohorourruphiH    U.    III.       Kcc 

C.  Friok.     .//    1.l'0   1.«0. 
.Metrolo^rlcorniu      Ncriptoruiii      reliquiue. 

Kd.    r.    irultsch.      Vul.    Jl:     Scriptores 

liatini.     .".  l'.40  2.S().   [Vol.  I:  Scriptores 

Craeci.  ,  '-,  "-'.70  :}.2U.l  '1  voll.  .  H.  .5.10  0.—  ' 
Minurii     Felicis     Octuvins.        Ed.     Aem  i 

Ilachroji!».     J(.  1.35   1.7o.  ' 

NcpotiK  vltao.    YA-\.  iralin-Fleckcisen. ' 

./,.  -•  •  :j()  -  -  (;o.  j 

ni.  Si-liulw<)ricrlinth  v.  11.11  a  acko.  I 

l.'J.   .\utlaL.'o.     ./,/.   l.-  -  l.:i(». 

Onisii  hislt.  udr.  puiranf.s  II.  VII.    Hec.  (\! 

Zan  {/oiiieister.     . ''.  :J.--  :}..">().  | 

0\idius    Naso.     Ilcc.    W.  .Mcrkel.     .3   tonii.  i 

./'■.  li.tU)  4.10.  i 

Toni.  1:    Amoro.-J.     IhTcidcs.     Kpistnlae.  i 

^rcdicauiina     facici     fcniincac.        Ars ' 

arnatoria.     Jlenicdia    anioris.      Kd.   Ill 

cur.  R.  J-:h\vald.     Ji.  l.-  -  1.40.  i 

Toui.    11:      Metuniorphoses.         Kd.     II.' 

./.'■.  —.90  i.:jo.  ; 

Tinn.  Ilf:  Tristia.     [his,    llx  Ponto  lihri. ' 
Kasti.  Ilalicutica.  Kd.  IJ.  Ji.\. —  1.40.' 

-  tristiuni  II.  V.    Ji.     -.15  --.7r>.  ' 

-  faNtoriim  U.  \l.    j:  ~.V)^      .*^vn. 


Palladil   opni   airrlcmltanw.    I 

Schmitt.    JL  5.80  6.60. 
Panegyricl    LatiBl    XIL       B« 

Baehrens.    JL  S.60  4.20. 
Patrnm  NieaeBOmm  BOmiBa  fri 

tine,  ejrlace,  coptice,  arabic 

Biace.     Edd.  H.  QeUer,  H. : 

feld,  O.  Guntc.    JL  6.—  6.60 
PelagOBii  ars  reteriBaria.    Ed. 

JL%.^  2.90. 
Persil  Batiramm  1.    Bec.  C.  Hi 

JL—.ify  — 60. 
Phaedri  fahalaeAesoplae.  Beo.L.] 

^  —.30  —.60. 
mit     SchulwOrterboeh 

Schauhach.    JL  — .90. 
Physio^BomoBici    ■criptorci   C 

Latiai.      Bec.    B.    Foerster. 

[Vol.  L    JL^.—  8.60.    VoL  D 

6.60.]    JLIA..—  15.20. 
Planti   comoediae.     Becc.   F.  ( 

Pr.  Scholl.     7  faacc. 
Faso.I.  Amphitruo,  ABinaria, 
Praec.  de  Plauti  vita  ao  poe 
Ji.  1.50  2.— 

—  n.  Baoohides,  CaptiT] 
uH.  1.20  1.60. 

—  m.  Cistellaria,  Curculio 
JL\.—  1.40. 

--  W.  '*Menaechmi,  Mercat 
glor.     Ji.  1.50  t 

—  V.    *Mo8teUaria,    Pcrsa, 
Ji.  1.50  2.— 

—  VI.  "^Pseudolus,  *Budei 
Ji.  1.50  2 

—  VII.  '*Trinummu9,  Trucul 
menta.  Acc.  conspectua 
Ji  1.50  2.— 

Kinzeln  dio  mit  *  )»ozeiclinete: 
Ji.—.(o^  —.90,  dio  iibrigen 
— ,75.  Supploinentum  (l)e 
ac  poosi  testimouia.  Conspe 
rum)  Ji.  — .45  — .75. 

Roc.  A.  Flockeisen. 

JC.  2.70. 

Tom.  I.  Amphitmo,  Captivi, 
Rudons,  Triiiummus.     J{. 

—  II.  Asinaria ,  Bacchidos 
Psouduluij,  Stichus.     JL  \. 

j:iuzolii    jedes    Stiick    M.    — .i 
setzung  erscheint  nicht.] 
Plini    nttturalig    historia.       6 

C.    Mayhoff.     Vol.    II.      Jt 

Vol.  III.     Ji.  4.—  4.50.     VoU. 

Jl.  6.—  0.«0.  Vol.  VI.    (ludex. 

JL  3.—  :i.50.     rVol.  I  vergr.; 

in  Vorboreitung.] 

11.  dubii  sermonlK  VIII  rel 

\N  .  ^J»  ^ V  V.     ^VL  "^  .lA  l, .»50. 


\ 


-  nietumorijhoseon  A(?\vh'\\\h  S\v\ivj\vH\- 


1.  Bibliothecs  scriptoram  Oraecorum  et  Bomanoram  Teubneriana. 


11 


uidl  qnae  fertnr  nna  cnm  Gar« 

rtfalie  medicina.    Ed.  Y.  Bose. 

8.10. 

latiiii  ,  mlBOres.        Bec.   Aem. 

ns.    6  Toll.    J£  20.10  28.40. 

Bomaii.  firagmm.  £d.  Aem. 
ns.  JC  4.20  4.80. 
aig  eommentaril  in  Horatium. 
Heyer.  JC  4.20  4.S0. 
enporiston  11.  III.  Ed.V.  Bose. 
diciani  Aftri  qnae  feruntar  rell. 
5.60. 

elegiae.       Bec.    L.    Mueller. 

—.»0. 

i   instit.   orat.   11.  XII.     Bec. 
inell.    2  ToU.    ^^^.40  3.25. 
liber  deeimns.    Bee.  C.  Halm. 

—.00. 

amationes.  Bec.  G.  Bitter. 
5.40. 

■tisHiodor.  in  art.  Donati  min. 
tnih.  Ed.W.  Eox.  .^^1.80  2.20. 
.matiani  de  reditn  sno  11.  II. 
Mueller.  .H.  —.75  1.10. 
atilina,  lagnrtha,  ex  Iiigtoriis 
8  et  epistolae.  Ed.  A.  E u s s ne r. 

—.76. 
Bomanornm  poesis  fragmenta. 

Bibbeck.  Ed.  m.  Vol.  I. 
um  fragmm.  M.^.—-  4.00.  Vol. II. 
im  fragmm.    M.  h. —  5.00. 

Largi  conpoKitiones.  £d.  G. 
)ioh.  M.  1.80  2.20. 
I  historiae  Aagastae.  Iterum 
?eter.  2  roU.  M  7.50  8.60. 
biloBoplii)  opera.  Bec.  F  r.  U  a  a  s  e. 
Vol.  L  M  2.10  2.60.  Vol.  II. 
3.20.  [Vol.  m.  vergr.]  Suppl. 
2.40. 

t.   Vol.  L    Fasc.L    Dialogi.    Ed. 
mes.    [In  Vorbereitung.] 
Vol.  L    Fasc.  IL    De  beneflciiH. 
eatia.    £d.  C.  IIoBins    M  2.40 

Vol.  IL  QaaestionB.  natnral.  11. 
^ercke.     [In  Vorbeltung.] 
VoL  UL     Ad  Laciliom  epistt. 
Ed.  O.  Hense.    M  5.60  0.20. 
oediae.      Becc.    B.    Feiper    ot 
ter.    Ed.  IL    Mh.&Q  6.20. 
iris)  oratoram  et  rhetorum  sen- 
divlHiones,   colores.     Ed.  A. 
Ing.    M  4.50  «.— 
ApollinariN.      Bec.    P.    Mohr. 
4.60. 

i  Panica.  Ed.  L.  Bauer.  2  voll. 
6.60. 

ynaeciorum  vetu8  tranHlatio 
mm  add.  Graoci  textus  roU.  £d. 
).    .^4.80  5.40. 


Statlns.    Edd.  A.  Klotz,  al. 
Vol.  I:   SUvae.    Beo.  A.  Klota.    M  2.— 
2.50. 

—  n.  Pasc.  I:  AchUleis.  Bec.  A.  Klota. 
M  —.76. 

—  n.  Pase.  II:  Thebais.  Bec.  Ph.  Kohl- 
mann.    M  4.80  6.40. 

—  m:  Lactantii  Placidi  schoUa  iu 
AchiUeidem.  £d.  B.  Jahnke.  M  %.— 
8.60. 

Saetoni  rell.  Bec.  C.  L.Both.  ^/L  1.50  2.- 

Taeitas.    Bec  C.  Halm.   Ed.  IV.    2  tomL 

M  2.40  3.20. 

Tomus  I.  Libb.  ab  excessu  divi  Augusti. 

M  1.20  1.60.     [Fasc.  I:   Lib.  I— VL 

.«—.75  1.10.  Fasc.II:  Lib.XI— XVL 

M—.lh  1.10.] 

—  II.  Hiatoriae  et  Ubb.  minores.  M\.%fi 
1.60.  [Pasc.  I:  Hiatoriae.  M  —.75 
1.10.  Fasc.  II :  Germania.  Agricola. 
DialoguB.    M—.^  —.75.] 

Terentl  comoediae.   Bec.  A.  Fleckeisen. 

£d.  11.    J£  2.10  2.60. 
Jedes  Sttlck(Hecyra,  Phormio,  Adelphoe, 

Andria,  Hauton  Timorumenos,  Eunuchus) 

JC  »..45  —.75. 
[ ]  SeholiaTerentlana.  Ed.  Fr.  Schlee. 

jU  a  2.40. 

TibuUi  IL  iv.*  Beo.  L.  Mueller.  Ji  —  .80 

—.60. 
Ulpiani    fragmenta.     £d.   E.   Huschke. 

£d.  V.    M  —.n  1.10. 
Yaleri    Haxisii    factorum    et    dictorum 

memorab.  11.  IX.    Cum  Inlil  Paridls  et 

lanaarii  Nepotiant   epitomis.     Beo.  C. 

Kempf.    Ed.  H.    M  4.50  5.— 
Taleri     Alexandri     Polemi     res     gestae 

Alexandri  Macedouis.  Bec.  B.  Kuebler. 

M  2.70  3.20. 
Valerii  Flacci  Argonaatica.     Bec.  Aein. 

Baehrens.    M  1.50  2.— 
Terronjs  rer.  rastic.  rell.    Bec.  H.  KeiL 

M  1.50  2.— 
Tegeti  Bcnati   epitoma  rei  millt.     Bec. 

C.  Lang.     £d.  IL    M  3.90  4.40. 
Tellel  Patercali  hist.  Boman.  rell.    £d. 

C.  Halm.    M  1  —  1.40. 

Bec.  Fr.  Haase.    .tf.  —.60  —.90. 

Tergili  Maronls  opera.  Bec.  O.  Uibbeck. 

£d.  H.    M  1.50  2.— 

Aeneis.    M  —.90  1.30. 

Bucolica  et  Georgica.   M  —.45 

— .75. 
Bucolica,   Georgica,   AeneiH.     Bec. 

O.  Gtlthling.    3  tomL    M^  1.35  2,— 
Tom.  I:  SucoUca.    Georgica.    M  —.45 
— 75. 

—  U:  AeneiB.    M  —.90  1.80. 
Tirgili  Grammaticl  opera.   £d.  Iluemer. 

M  2.40  2.80. 
Titrnvii  de  architectara  U.  X.  £d.Y-B.<i%^. 
Ed.  H.    JL^.—  v».%^. 


Hmn  Ziffern  veratehen  sicli  nr  f|e%iuii.iflL%iie^^«®^^'^- 


12  Ansgaben  grieohischer  ond  lateiniiehwr  SehriftaiWller. 

Ib.  Bibliotheca  scriptonun  medii  aeyi  Teubneriana.    [& 


Alberti  StadcnsiR  Troilns.    Ed.  Th.  Mers- 

dorf.    ^fC  S.—  8.40. 
Amareii  nermonani  11.  lY.    Ed.  M.  Mani- 

tias.    JC  2.S5  2.60. 
CanabDtiae   In   Dionysiam  Ilalie.  comm. 

Kd.  M.  Lebnerdt.    JC  1.80  2.20. 
Christns    patiena.       Tragoedia    Oregorio 

Nazianzeno    falso    attributa.     Beo.   L  O. 

Brambs.    JC2  2$  2.60. 
C-omoediae  Iloratianae  tres.Ed.  B.  J  a  h  n  k  e. 

JC  1.20  1.60. 


Gailelmi  Blesenaia  Aldae  comNlifc 

0.  Lohmeyer.    JC  —.80  1.28. 
Hildegardis  caasae  etearae.  Bd.F.1 

ser.    JC  4.40  4.80. 
Odonis   abbatii   ClaniaceBiii  fca|l 

Ed.  A.  Swoboda.    JC  4.—  4.M. 
Thiofridl  Eptemacensls  riU  WUIIIi 

metriea.  Ed.K.BoBaberg.  AlM\ 
Titae  sanetoram  nOTem  metrieiii 

OuiL  Harster.    JC  9  —  S.M. 


lc.  Bibliotheca  scriptorum  Latinoram   recentioris  aetat 
Edidit  losephus  Frey.    [8.] 

Ed.  L  Frey.  ! 


lilpiHtolae  sel.  Tiror.  clar.  saee.  XVI.  XTII. 

Ed.  E.  Weber.    JC  2.40  2.80. 
llanutii,    Paoli,    epistulae   sel.     Ed.  M. 

Fickolschorer.    JC  1.50  2.— 


Hnreti  scripta  sel. 

.^2.40  8.20. 
BuhBkenii    elogtnm    Tib, 

Ed.  L  Erey.     JC  —.46  —.70. 


2.  Sammlung  wissenschaftlicher  Kommentare  zu  giie 
u.  rom.  Schriftstellem.     [gr.  8.] 


Aetna.     Von  S.  Sudhaus.     JC  Q. —    7. — 
LncrptiuH   de   rer.   iiHt.     Buch  111.    Von 

R.  Heinze.     J(.  4  —  6.— 
VorifiliuH  AoiielH  Buch  VI,  VonE.  Norden. 

j!.  V2  —  l.i.-- 
>ophokIfH     Klcktra.      Von    G.     Kaibei. 

.i(  «.--  ;.- 

In  Vorb^reitunj?  sind: 
.iitc)irlKtl.  Apoloiroten.  Von  J.  Geffcken. 
Clfinons A J«'\.  INii<!»:;ug:08. Von Schwartz. 
Lukian   !Miil(»i>s<Mnl«'s.     Von  li.  WiiuBch. 
Ovi<l  Herot(l<Mi.     Vou  R.  Eliwaid. 
Pln.iur  i»)nii<.'n.     Von  O.  Schroder. 


PlautuH  Bndens.     Yon  F.  Marz. 
Taeitos  Germania.    Von  G.  Wiii 

Mit  dcm  Plan,  elno  Sammlang 
schaftlicher  Kommentaro  zu  griM 
imd  r5mi8chen  Literaturwerkcu  en 
zu  lassen,  hofTt  die  Verlagsbuchh 
eiuem  wirklichon  Bedtirfuis  zu  ht 
Das  Unternehmen  soll  zu  einer  ni 
deren  \md  vorst^dnisyolleren  Besch: 
mit  dou  Hauptwerken  der  antikon  I 
als  dou  vomehmsten  Auflerungen  i 
sischen  Altortums  auffordem  nnd 
zum  Nutzen  fttr  die  Piiego  dor  philol 
Wisseuschaft  Hberhaupt  wie  ftlr  de 
nen  Philologon. 


'}.   Einz»:4ii  erRflii(Mi(Mie  Ausgaben  und  Schriften    zu  ein: 
A.ur.)roii  uiid  Srliriltwerken  |gr.  8,  wennnichts  anderesben 

IMh  inoiHtcn  dor  uachstchond  aufgeftthrten  Ansgaben  sind  bestimmt,  wisic 
•ithon  Zwo«'k"n  /n  .iiouon.  Sie  cnttialtou  daher  mitweuigen  Ansnahmen  den  voliii 
Kritib<->>ou  Apparat  untor  dom  Tcxto;  zum  grofien  Teil  siud  sie  —  wie  diea  dan 
Titolaut.;iibe  bcint>rkt  ist  —  mit  kritischem  und  oxegetischom  Kommentar  verseh 

a,  Griechisolio  Schrifl.sicUer. 


.Sc*'H  aitostolonim :  ».  Lucas. 
\<'^rl,iiiiM  orationo--..     Kd.,    seholia  adi.  F. 
:-..•!!  .;ltz.     Jf.  S    -  ■ 

or.it.  in  Vt»*sl\«hou\*'.\\\.  lilLcc,  viT.v\..  A. 
U'-j(lnor. 


AeRchyli  Orestie    mit  erld&rend. 
von  N.  Wecklein.     ^K  6. — 
Daraus  einzeln  je  JC  2.  — : 
I.  Agamemnon. 
II.  Die  Chocphoren. 


\         \W.  XSsa  F.umoniden, 

k..\ 


i:d.   alt.  cur.   K.    V.i.^ct.     Ji.  •i.Vo.  ^ 


8.  Eixuseln  ersohienene  AtiBgaben  u.  8.  w. 


13 


memBOn.  Griech.  o.  deutsoh  m. 
n  K.  H.  Keck.    JC  9.— 
I  md  Thebae.    Bec.  ¥r.  Bit- 
.    Ed.  n.    .iC  S.— 

,  lezioon  AeBohyleum.  JClB. — 
,  z.  Dramaturgie  d.  JL  .i^  6.50. 
ftl,  Prolegomena  zu  A.'  Trag5- 
it  5.— 

rhet.  epistolae.  Ed.A.  Mei- 
;  4.— 

>ff  tfig  hy&ftrig.  Daa  ABC  der 
Sammlung  rhod.  Lieboslieder. 
N'.  Wagner.    JC  2.40. 
»  Flaniideae   appendix  Barbe- 
oana.      Bec    L.    Sternbach. 

TOB  Kitiam  lllaBtr.  Kommen- 

Hippokrat.  Schrift  n.  ixuf^^toiv. 
S.  SchOne.    Mit  31  Tafeln  in 
4.    JC  10.— 
Bhodii  Argonantica.      Ed.  B. 

SchoUa  ed.  H.  KeiL    uiC  15.— 
ig.]      Ludwich,    A.8    Homer. 
c.    2  Teile.    JC  28.— 
is    fahulae   et   fragmm.      Bec. 
orf.    4.    JC  6.— 
8.  Bec.  A.  Yon  Yelsen.  Ed.  n 
acher.    JC  3. — 
.    Bec.  A.  Ton  Velsen.   JC^. — 
i.  Bec.  A.  vonVelsen.  JCi. — 
iaxuBae. .  Beo.  A.  von  Velsen. 

ophoriazngae.       Bec.    A.   yon 
Ed.  n.    JC  2  — 

Strttbing,  A.  u.  d.  hiat.  Kritik. 

,  Aristophauesstudien.  I.  JL>i. — 
d.  handschriften  u.  klasson  d. 

hanesscholien.    JC  6. — 
ari     rhet.    cum     adnotatione 

gel.    Aoo.  vet  trauBlatio  Latina. 

H.  16.— 

ca  cum  Yet.  translatione  O.  de 

ka.  Bec.  Fr.  SusemihL  JC\%.— 

\  Kicomachea.   Ed.  et  comment. 

Bamsauer.  Adi.  est  Fr.  Suso- 

apist.  crit.    JCV2.— 

Lie  verlor.  Schriftcn  d.  A.   JiQ.  — 
Aristoteles       pseudepigrapLus. 

l  onirocritica.  Rec.  B.  H  e  r  c  h  e  r. 

ItaphiuB   AdonidiB.    Ed.   H.  L. 
.    JC  1.50. 

im  Oraec.  Theocriti,  BioniB  et 
eli.    Ed.  H.  L.  Ahreus.    2  tomL 


Seitr.  mr  Tex^esch.  d.  gr.  Buko- 
M  3  SO. 


Callimachea.    Ed.0.  Sohneider     2  yoll. 
JC  33  — 
Vol.  L  Hymni  cum  scholiis  vet.  .-^11. — 

—  n.     Fragraenta.  Indices.    .^22.— 
[CalliKthenes.]    PBendo-C,    hrsgg.    yon 

H.  MeuseL    JC  2.40. 
Carmina  Oraeca  medii  aeyi.  Ed.  G.  Wag- 

ner.    JC  9. — 
popularia  Oraeciae  recentioris.  Ed. 

A.  Passow.    JC  14. — 
ChriBtianor.  carmm.  Anthologia  Graeca. 

Edd.    W.    Christ    et   M.   Paranikas. 

JC  10.— 
Comicorum   Atticornm    fragmenta.     Ed. 

Th.  Kock.     2  voU.    JC  48.— 
VoL  L  Antiquae  oomoediae  fragmenta. 
JC  18.— 

—  n.  Novae  comoediae  fragmenta. 
Pars  L    ^iC  U.— 

—  n.  Novae  comoediae  firagmenta. 
Pars  11.  Comicorum  incertae  aetatis 
f ragmonta.  Fragmenta  inccrtorum  poe- 
ta^rum.  Indices.  Supplementa.  JCIB. — 

DemostheniB  oratt.  de  corona  et  de  falea 
legatione.  Cum  argumontis  Graece  et 
Latine  ed.  L  Th.  Voemelius.    .^16. — 

—  orat.  ady.  l.eptiuem.  Cum  argumentis 
Graece  et  Latino  ed.  L  Th.  Voemelius. 
JC  4.— 

—  de  corona  oratio.  Li  usum  schoL  ed. 
L  H.  Lipsius.     Ed.  IL    JC  1.60. 


Fox,  die  Kranzrede  d.  D.,  ra.  Bilcksicht 
a.  d.  Anklage  d.  Aeschines  analysiert  u. 
gewiirdigt.    ^fC  5.60. 

Preuss,  index  DomosthenicuB.   JC  10. — 

Schaefor,  D.  u.  8.  Zeit.    8  Bde.    2.  Auil. 
Jt  30.—  ^ 
n  f()i     6  laXixrwv      excerptum      ed.     B. 

Schnoider.    JC  — .60. 
Didymi    Chalceuteri    fragmenta.        £d. 

M.  Schmidt.    ^H.  9.— 
DionyBii   ThraciB   arB   grammatica.     Kd. 

G.  Uhlig.    JC  8.— 
EratOBtheniB    carminum    rell.      DlBp.    et 

expL  Ed.  E.  Hiller.    JC  8.— 
geographische  Fragmonte,  hrsg.  vow 

Berger.     JC  8.40. 
EuripidiB    fubulae    et    fragmm.      Bec.   (i 

Dindorf.     4.    JC  9.— 
Edd.  11.  Prinz  et  N.Weckleiu 

JC  46.60. 

VoL  L  Pars  L  Medoa.  Ed.H.  »^2.40 

—  L     —  n.  AIco8ti8.Ed.n.c«:i.80 
_      L     — lU.  Hecuba.  Ed.U.^«:2.40 

—  1.     —  IV.  Electra.     JC  2.— 
--      L     —    V.  lon.    JC  2.80. 

_      L    —  VL  Helena.    JC  3.— 
_      L     — VU.  Cyclops.     ufC  1.40. 

—  IL     —      L  Iphl«en.i«.  T-a.^s.xV^s.^. 

1X3..  "&  «.G  ^\i.«»^-     J^.  T»  • 


IL 
11. 


14 


AuBgaben  griechischer  und  lateinischer  Schriflsteller. 


Emripides    faMae.      Edd.    R.   Prins   et 
N.  Wecklein. 
VollLParsIV.  Heraclidae.    M.  2.— 

—  II.    —    V.  Hercules.    .¥.  2.40. 

—  IL    —  VI.  Iphigenia  Auliden- 

sis.    Jt  2.80. 

—  III.    —     L  Andromacha.<,^2.40. 

—  IIL    —  JL  HippolytuB.  .H.  2.80. 

—  m.    — m.  OresteB.    Jl.  2.80. 

—  III.    —  IV.  PhoeniBsae.    v<t  2.80. 

—  IIL    —    V.  Troadea.    M.  2.80. 

—  IIL    —  VLBhcBUB.    JK  8.60. 

-    -  tragoediae.     Edd.  Pflugk-Klotz  - 

Weokleiu.    (Mit  latein.  Konunentar.) 

Medea.    Ed.  m.    JL  1.50.  —  Hecuba 

Ed  nL  M.  1 .20.  —  Androraacha.  Ed.  IL 

Ji.  1.20.  —  HeracUdae.  Ed.  U.  JK  1.20. 

—  Helena.  Ed.  IL  M  1.20.  —  Alcestii. 
Kd.  II.  Ji.  1.20.  —  Hercules  fnrens. 
Ed.  U.  J£  1.80.  —  PhoeniBsae.  Ed.IL 
JL^. 25.  —  OreBtes.  J(.  1 . 20.  —  Ipbigenia 
Taurica.  M  1 .  20.  —  Ipbigenia  quae  est 
Aulido.    ^1.20. 

[Ktymologiea.]  Beitzenstein,  QeBchichte 

d.  griech.  E.    Mit  2  Tafeln.    Ji.  18.— 
Kusebii   canOBBm    epitome    ex    Dionysii 
TelmaharonsiB  chronico  petita.   Verterunt 
notisque    UIuBtramnt    C.   Siegfried    et 
H.  Gelzer.     4.    Jl.  6.— 
Oaleni  de  pliu-itiH  llippocrHtis  ot  Platonig. 
Rec.  ].  MUller.    VoL  1.     ProleKg.,  text. 
Graoc,  adnot.  crit.,  vorn.  Lat.     M.   20. — 
(inomicn  1.    Sexti  Pjthnirorici,  Clilarohi, 
Kuiiciii  Pontiei  sentontiae.  Kd.  A.  Klter. 
:,'r.    1.     J'..  2.m. 

-   II.  Kpirtoti  et  MoNchioiiis  8ententiao. 
VA.   A.   Kltcr.     gr.  4.     . '/.   1.60. 
irauiinutici  («raeci   rec<)f;niti  ct   apparatu 
tritu'<>  iustructi.   H  parton.  15  volL   iiCx.-H. 
Tars  JI.  V(jI.  I.    Kt.  s.  t. :    Apollonii 
Dysooli    quao  Hujjcrsunt.     Eecc.  K. 
Solincidcr    ct   (J.  rii  11  g.     Fasc.  1. 
Ap(>ll'»nii^crii>taniin<)ra  all.  Scliuci-  | 
<ler<.  .'(iit:i.     Ji.  10.— 
raren'.  Kt.  s.  t. :  'J'ho(.(l()s;ii  Alexau-  I 
(Jrini    oau-.nes,  (Joorj^ii  ('lu>ero-[ 
1.i").<ii  scliolia,   Soplirunii  patri- 
a  r  c  h  u  0     A 1  o  x  a  n  d  r  i  u  i      excerpta.  • 
!!(>.■.  A.  llilirard.  \ 

Vol.  1.  'J'ho<>(i()sii  canouob  ct  Cliocro-  j 
l)i)-ci  pcholia  in  canoues  nomi-  ' 
l:)lc^.      .''    11.-  I 

-  -   i'.    (iiocrf.hosci  '^cliclia  in  cano- 
ni's  \(.'rl>.jk'<  et  S<.ii)ir(.nii  exccrpta 
e  Chara^-i.-*  coniuicntario.  Ji  :ii. — 
l  Kort.-ct/unfj[   in  Vorhcr.] 
HoichIus"  Miiiiiaiiiben,  hrs^f.  v.  ]<.  ^Mcistcr.  i 
l.ex.-s.     j/.  5.—       ' 


HerodlaBl   teeliBlel   roll.     Xi, 

Lenta.    2  tomL    Lex.-8.    JL\ 
Herodota  II.  Bach  m.  «achL  Kr 

▼.  A.  Wiedemann.    JL  IS.- 
'Hatodov  ta  &navta  ii  Jm 

:£ittX.    JC  10.— 
Heslodi  quae  fer.  eBrmlBB.  Bea '. 

[In  Yorbereitung.] 
Bec.  A.  KOohly,leeti 

G.  KinkeL    Fars  L    .K  5.— 

[Fortsetzung  erscheint  nicht.] 
Eec.  et  ilL  C.  Goettlli 

cur.  I.  Flach.    JC  6.60. 
[ ]  OlosseB  BBd  ScholieB  n 

schen   Theogonie    mit  Prolegc 

J.  Flach.    M  8.— 


Dimitrijeyic,  studiaHesiod 

Steitz,  d.  Werke   o.  Tage  i 

ihrer  GompoB.  gepr.  n.  erkL 

Hesychii  Hllestl  OBomatoIogt  i 

F 1  a  0  h.  Acc.  appendix  Pseudo 
indd,,  spec.  photolithogr.  ood< 

Hlpparch,  geograph.  Fragment 
Berger.    M  2.40. 

Homeri  carmlBa.  Beo.  A.  Lndv 
Ilias.  2  volL  VoL  L  .^  16.—  U 
OdyBsea.    2  volL     .H.  16.-3 

Odyssea.    Ed.  I.  La  Boc 

JL  13.— 

Ilias.      Ed.    L  La  Roch 

J(.  Hi.— 

IliadiH    oarniina    eeiunc 

cnicndata,  prolegK.  et  app.  c 
ed.  G.  Cbrist.     i»  i>artt.     Ji 

I ]   D.  Homer.  Ilymnen  hi 

A.  (Jemoll.     J(.  6.80. 

1  — ]  D.  Ilomer.  Batracbd 
JMgres  nel)st  Scbolien  u.  Pan 
u.  erl.  V.  A.  Ludwich.     Ji 

Autcnrieth,  Worterb.  z.  t 

dichtcn.     8.  Aufl.     JL  3.— 
Kheling,  lexicon    llonieri. 

J(.  60.— 
Krohweiu,  vorbum  Homeri 
Cohring,  indcx  llomericui 
Cladstouo'»  Hoincr.   Stud 

Schustcr.     J(.  \i. — 
K  ammcr,  d.  Kiuboit  d.  Odv! 
K  a  R  o  c  h  0  ,  dio  1  loin.  Textki 

.//.  10.— 
Kudwich,     d.     Ilomervulgj 

alexaudrinidch  erwiesen. 
N  u  t  z h  o r  n ,  d.  JIutstebungaN 

Gedicbte.     JL  5.— 
Volkmauu,  Gesch.  u.  Krit. 

J*rologomeua.     JL  8. — 
VEiv^^f^W  ^'«L^\.^\S»v  >€^M<^me  rern 


Cr  11  .siu  s,  l'uter*\ieh 
Jfrrondas.     .«■.  0».-- 
//«TOiIiiiiii   ab   exccHsu   A.  >\\\tvA\\.  ^W\ 

Krl.  J..  McndelriAobn.     .W.  vN.>^. 

Dio  fetten  Zifficru  Meta\.ft\^o^  ^'^^^  ^^^  %*v.,^x«^*x«. 


V\<t^'a.\<^t\ 


3.  Einzeln  ergchienene  Ausgaben  u  s.  w 


15 


lei  Graeeae  Metrieae  ex  scrip- 
praeter   Anthologiam    colleotae. 
Preger.    Ji  8.— 
aBetae  emcie.   Ed.  A.  Holder. 

]  ETangeliam  see.  loliannem. 

Ias8.    M.  5.60. 

eontra  Gliristianos :  s.  S  c  r  i  p  - 

?raeooram  e.  q.  8. 
Leutech  ▼.  J.  Neumann.  JCl. — 
u  h.  Theodosioe :  8.  Theodosios. 
leeomm  sacrae  e  titulis  ooll. 
e  Prott  et  L.  Ziehen.  2  fascc. 
Faeti   sacri.    Ed.  J.  de  Prott. 

^hi  Graeei  recogniti  et  apparatu 
iBtructi.    Etwa  10  Bftnde.    gr.  8. 
reaae,  bez.  in  Yorbereitnng.] 
ika   Bu   den   zehn   Bednem   (G. 
ntsel). 

rnichuB,  Aelius  Dionysius,  Pausa- 
und  and.  Atticisten  (L.  Gohn). 
lerlexika  (A.  Ludwich). 
hanus  von  Byzanz. 
11,  BachmannscheB  Lexikon  und 
trandtea,  inabeeond.  SibelglosHare 
Wentzel.) 

tiOB. 

las  (O.  Wentzel). 

yoh. 

ux.      Ed.  E.  Bethe.      Fasc    L 

.4.— 

schiedene     Specialglossarei     na- 

tlich  botanische,  chemische,  medi- 

9che  u.  dergl. 

I   s.  Teubners  Mitteilungen  1897 

3.2.] 

Leta  apostolomm.  Ed.  F.  B 1  a fi. 

angelinm    sec.    Lncam.        £d. 

..    M.  4  — 

ii*s  Alexandra.    Hrsg.,  tibers.  u. 

ron  C.  V.  Holzinger.    M.  15. — 

Psendol.  oratio  fanebris.  Ed. 
mann.  M  — .80. 
tici.]  H  e  i  b  e  r  g ,  philolog.  Studien 
t.  Mathematikem.  I— rv.  M^.— 
R.]  Eyangelinm  sec.  Matthaenm. 
Ilafi.    M  3.60. 

Epicarei  fragmm.  coll.,  script. 
•ienrei  comment.  moralem  subi. 
rte.    M.  2.40. 

ero  n.  Leander.   Eingcl.  u.  tlbers. 
3l8chlager.     16.    M  1.— 
theriaca    et    alexipharmaca. 

chneider.  Acc.  seholia.  JL^. — 

] 

L  attische  Bcrodsamkoit.     3  Abt. 

\ ,  ttb.  d.  b.  d.  att.  Bednem  oingel. 
den.    M  5.20. 

•mmnnf  Untera.  Uh.  d.  i.  d.  att. 
•  eingeL  TJrkimdon.    JC  8. — 


Ilanl  Tra^&y  excerpta  ed.  R  Schneider. 

Jl  —.80 
Papyms   magica   mus.   Lugd.   Bat.   a   G. 

Leemans  ed.  Benuo  ed.  A.  Dieterich. 

M  2.— 
Philodemi  Epienrei  de  ira   L      Ed.  Tb. 

Gomperz.    Lex.-8.    M  10.80. 

Treoc  ;ro{i7/idf  cuv  L  Ufragmm.   Ed. 

A.  Hausrath.    M  2.— 

Pindari  earmina  rec.  O.  Schroeder.  (Poet. 
lyr.  Graec.  coll.  Th.  Bergk.  Kd.  quinta. 
1,  1.)    M  14.— 

Siegeslieder,   erkl.  v.  Fr.  Mezger. 

JC  8.— 

carmina  prolegg.  et  commentt.  instraota 

ed.  W.  Ghrist.    M  U  — 
rerseietei  kritikai  bn  Magyar&zd  jegy- 

zetekkel  kladta  H6mannOtt6.  I.  Kdtet 

.H.  \  —    rOhne  Fortsetzung.] 

Rumpel,  lexicon  Plndarioum.    M\i.^ 

Platonis  opera  omnia.    Bec,  prolegg.  et 

commentt.  ix^str.  G.  S  t  a  11  b  a  u  m.   10  volL 

{i\  sectiones.)     (Mit  latein.  Kommentar.) 

Die  nicht  aufgeftthrten  Schriften  sind 

vergrifTen. 
Apologia  Socratis  et  Grito.  Ed.  Y  cur. 
M.  Wohlrab.  M  2.40.  —  Phaeda 
Ed.  V  cur.  M.  Wohlrab.  M  2.70.  — 
Protagoras.  Ed.  lY  cur.  I.  S.  K  r  o  s  c  h  e  1. 
M  2.40.  —  Phaedms.  Ed.  IX  M  2.40.  — 
Menexonus,  Lysis,  Hippias  uterque,  lo. 
Ed.  n.  .^  2.70.  —  Laches,  Charmides, 
Alcibiades  I.  IL  Ed.  H.  .^  2.70.  — 
Meno  et  Euthyphro  itemque  incerti  scrip- 
toris  Theages,  Krastae  et  Hipparohus. 
Ed.  II  cur.  A.  B.  Fritzsohe.  M  6.— 
—  Theaetetus.  Ed.M.Wohlrab.  Ed.II. 
c^  3.60.  —  Sopbista.  Ed.  II  cur.  O 
Apelt.  M  5.60.  —  Politicus  et  incerti 
auctoris  Minos.  Jt  2.70.  —  Philebus. 
Jt  2.70.  —  Leges.  3  voU.  [je  ./^.8.60.] 
JC  10.80.  nroL  I.  Lib.  1— IV.  VoL  IL 
Lib.  V— VIU.  VoL  UI.  Lib.  IX— Xll 
et  Epinomis.] 

Timaens    interpreto    Ghalcidio    cum 

oiusdera  commentario.    Ed.  I.  WrobeL 
JU  11  20. 

I  m  m  i  s  c  h ,  philolog.  Studien  z.  P.  L  Heft : 

Axiochus.  Jt^. — .  ILHeft:  I)e  recenss. 

Plat.  praosidiis  atqne  rationibus.  v^3.60. 
reipers,  Unters.  ttber  das  System  P.s. 

I.  Teil :  D.  Erkenntnistheorio  P.s.  JL 16 .  80. 

ontolopria  Platonica.    Jt  14. — 

B  i  1 1  e  r ,  P.s  Gesetzc.  Darstellg.  d.  Inhalts. 

M  3.20. 
Kommentar    z.    grioch.    Text. 

JL  10.— 
8  c  h  m  i  d  t ,  krit.  Gommentax  i,¥  aTV^^m^k». 

JL  4. — \  «sxaft^X..  VlvjTKvmwjiuKt  Ji^.^?»J^. 
8  u  8  e  m  V Y\\ ,  «L.  ^^wftX.  Yio}w\.0*>k.st.  ?s..^^»*.. 
PhV\o»oi»\v\a.   .'tTt«k\^.    »AUnx>— 


tii 


Auigmbsa  griecUladbcir  mid  lilotnl»ulier  ScbFilUtallor. 


Bttile».    Vd  AYolkmaaji. 


riHt«rtlit  de 

^^  d«  prorerblli  AlAUDdrlBoma.  Bm. 

a  CruBiiii.    FftiQ,  -L    A,    Ji  s  m. 
_^  _^ Emo.  H     CQmmenUrttii,    #. 

^-—  TbAnilitokleM.  F.  queUeakrtt,  Clmuis  u 
tiuttim.  a,  hrig.  t.  A.  B&nttr,    jWL  f  .^ — 

aardmltit,    .^1.50, 
lro«t»«    Ijrlel  OrAflci.     Koo.  TU.  Bergk. 
Ed.  IV,    3  Toll.    Vot  m:    Fontu  tafiUGi 
Jt  U.60.     iVoU.  L  n  Ti»rgT.] 

—  —  Ed.  V.  *  Toa 

ToL  L     1.  Pbidui  dnrmtDji      E«c«itj. 
O.  aBhrador.     Jt  14.— 
—   H.  Poat»0  al«£.  et    l&mbogt.     Efi^H 
O.   Cratifit.     [In  Vorber.| 
Po«tftPttm  •««nJforiiH  (}ri«coriini  Aeachyll, 
!^o|iliocll«f    tvurtpidli    et   Arljitopfaiiiili 
f «b 41 1  Ac  « l  f TBgisitia.tft-    B«G.  O  n  i  1.  D  |  n  - 
dorf.     Ed.  V.     i.    JC  iO  — 
l'(il]itc!ft  onQnfHJitlcOB.      Eec.   E,  Bfltl&B. 
(Lexinfci^pli]  Gra«oi  I^}  Fmcl  1.  Jit  U. — 
Porplijrril    qitn^iiit..    |toi«4ir.    mA  Iliftd«iii 
pfiirtlu.  retU-    Kd.  H.  BoUr ad«r.    3  fft»QO. 

— —   — -  Ad   OdjsitiiEm   portln,  mU.      Ed. 

H.  ^clirBder.     ifr.  L6X.-8.     *^  10.— 
Ftoleina^i   n*^l    itott:tji^ifm  jttxl   i}y«^otmoD 

Jib,    8«o.   r*H   Haiiow,    gr.  4    Utl.— 


^  g.&a. 


Boll,  Btudien  6h.  Claud-  rtol 
[4|ii[i]tiis  SiiiijrflBeDfl.] 
21iiiiit«rm»nii,    krlt.   Unl«n.,  im  Q^   8. 
^  A.^-i  krit  K^claiQfln  kci  Q.  S.   ^  4.^ 
[Sefl&x.)  ABftfljfml  ralgo  i^Dj^lAoli  DarjAu- 
deniia  pfrrlplui  mftrLi  tBternl  cani  appen- 
dim    Koa.  M  FBbriaini    Ed.IX  Jdl.m 
Bcripttirmit  fimreorniii  q^i  chfiitt  fmptigii. 
fflUg.    ^1104   ftuporfl,      Fuo.    ni:    iBliaiil 
ln|i.  oonirm  Chriatiuioi  qa&e  Bnperi.    Ed. 
C.  L  Noumaan      Inniat   €^r|lli   Alex. 
^^gium.    SjTtiwa    9ib    ^.   Ifoiitlo    fldlta, 
.«  fi  — 
Ho^phDoliB  triig^oedtAB  et  l^agtum.    Itoov  0. 
Cindorf.    4.    .ftt  5^ 

— '  Eoeo,    0%    ^xplaan.  WniidQrui^ 

^^  W«tikLaiii.  S  Toa  .^  10. m 
^^^  Pliilo€tfitei.  Kd.  tV.  ^  1 .50.  ^  OtidiiiaB 
^^H  Bex.  £d.  V.  .«  1  50^  —  Oftdipai  Golo- 
^^B  ueaB-  Bd.  y .  Jll  1  «0.  —  Antigou a.  Ed.  Y. 
^^M  Jil.m.  —  Klectr».  m  IV,  M  1.80.  ^ 
^^V  Alu.  Md.  m.  JL  1.30.  —  rrfcQliiMKe. 
^^"        Kd.  HI    .«  1,M, 

■        Kt^nlfT  Otdlput.    GfrleobLicb  u.  dciutadli 

I  m.  KomHioutBT  vou  F.  Rittor.    v^  5. — 

■  - — -  JlBtlgoiie,    Ori^b.  a.  dfiut5(3.b  brag.^  v.. 

■  A.  BOckb.    Nebtt  3  Abiiiiudl  tkb.  dieio 

■  Trpgadii»    (Mlt  Foririt  Aug.  BOdkb^r) 
I           M  4  4«, 


6iAjitBferiri|fe   det   Altertttni. 

TOn  8aiilft.     I,  T*0      Jt  5-— 
itoicor«m     frlerttiii     frsgiAeiit«. 

J.  T.  Ariilm.     VoL  n.    M  14.— 
[TlieoeritaM.]    Bnmpalt  le.xJoi}ii  ' 

teuci.     J£  R,— 
ThflodoroSj   dat  II   Tli^odiOKtoBr  il| 

dOBiOA. 

[Tllfl«dOilo».)     D.  hell  TheodoaloB.  ] 

teu  d,  TlDBodoroB   u.  Kjriiltu, 

Oiflnei-.    Jt  ^  —- 
Tiieoplianla   ekrono^rniilLl«,     EvoJ 

Boar.    3  voll.    ./£  50.— 
Tlieapfara§tB  Cli&rB]tt«re*    Ilni., 

abiiTMtEt  r.  d.  Pbllolog.  Oe«  ^ 

LBlpiig,    ^  s.— 
Thncxdtdlfl   hiBtorlM.     Bce^na.  O^  Htl 

Tom,  I:  Ltbrl  1— IV.     M  10  — 

—  II:  Librl  V-^Vm.   lndira».  Jtt 
—   de   be^llo    Pfl1opoiiii»tlR,(«   XL 

l&xplium.  B.  !•'    Poppo  «I  L  :3t.  9ttJ 
i  TOlL     [S  eet.4tionoH.}     JL  %Xm. 
Lib.  L     Ed.ni.      JL  4  BO.    — 
Ed  IIL  Jt  3 ,  — ,  "  Lil>.  3,  Ed.  IL  ^t  I 

—  Llb.  4.    Ed,  LL    Jt  g  7a  - 
Bi  IL  ^3.40.  —  Lib,  8.  K4.  a  ^ 
^  Llb.  T.    ^^  11,    ^  l.TD,  — 
m  IL    JtC  £.m 


Qdrbat,  EUThtikjdidi».  I  w 

Stflbl,  qaaceitionOB   gribaLtii. 

tlncutiih.    £d.  YL     J^  l.OO 

TrsficiirmiB  GrBecoriiiit  frAgmtslj 

A.  Niuok,     Ed.  H.     Jt  26.^ 
XeaOhrBt««.  Ps7qtollg.  d.  Lehni  u.B 

d.  FrAgoiaate  v,  Uoiusp     ,|£  %\ 
Xeno|ihontU  hL»t.  Grite^A.  Eea.  OJ 

Ed,  miuor*    Jt  lU  — 
X«ao|iliuiitis   o|iera  oniiiiAj 

comincnt^riiii  iuBtractjiL. 

Uo     Gjfri     Minorii    fla^^iUtioike 

iAiub&aii]|  roc.  Ktlhuet,    •i(  >»| 
>0fiO]iomiuujf    reo,   L.   Broites 

Jt.  t.BU. 
HeUomca*  rM.  L,  BEelteabaeli.] 
JL  G.OO. 

P&n  L    Libri  I  etU     Jld.  R 
—  n.    Librl  m— VIL   JL  4 
'  ZobIaI  hifltorlA  mova.    £d.  L.  ^aaddi 
\     fcohn,    ^^  10,— 


b.  Xiateinische  &cluifi6i 


>1  0  fi,  a*mektT&,  1U&«lk^tt^^*ga&%  «it^ 


JtQeedota    Helretlcs.      B«o,    tL 

Lei.-8,     Ji  V^  — 
Aareill  tmp.  eplntt. :  b.  Frouto, 
ArerroiB  |tiirji|thraHtB  tn  l^  f»Oetttrj|« 

\*\V%.  l£;tl,  E".  Li  g  i  d  e  &  h  s  i  Ei.  Ed^  U 


teliH 

I,  ed.Hai 


-\ 


3,  Einzeln  enchienene  Ausgaben  n.  s.  w. 


17 


olloiiis  de  b.  Afrieo  comm.: 


Schnlwdrterb.    su    G  a  e  s  s  r. 
jfCl.—  1.80. 
P  r  e  n  8  8 1  lexicon  Caesarisnam. 

,  Atllii  Fortaiiatiaiii  de  metris 
L  Keil.  gr.  4.  JC  1.60. 
eter  libr.  de  re  ruat.  qnae  ex- 
:.  H.  Jordan.  M  6. — 
cnlt.  l.,  Yarronis  rer.  rast. 
ec.  H.  KeiL  3  voU.  Jf.  33.40. 
Pasc.I.  Cato.  Ji  2.40. 

—  n.  Varro.  JC6.— 

—  I.  Comm.  in  Cat.   JL  6. — 

—  IL  Comm.  inVarr.  JCS. — 

—  L  Ind.  in  Cat.    JL^i.— 

—  n.  Ind.   in  Varr.    Ji  8.— 
Xecensuit  et   interpretatus   est 

LraDS,    2  volL    JL  16.40. 
d,IIctir.K.P.  S   hu      e.Jf.A.— 
jmmeutarliia.  ^  faacc.  t,fC  12.4.0. 
n^,  u.  erki.  v.  A,  H  l  o  b  o.  J/-.  4 
..  TnllM^  tplKtnUirum  IL  XVI. 
iDndal  i}i  u)i  D.      AcQ.   tabultie 

ab   Aom.   Kocru      o   et   (>. 
id     o  cdnfoetiio.    ^H.  12. — 
J&Tut,  ontor.    lltii;.  ¥.  Heer- 
fC  3.20. 

>renninm  11.  TI:  s.  Cornifi- 
[Herennius]. 
11,  rell.   Rec.  Fr.  Buecbeler. 


,  d.  Briefwechsel  d.  Cicero  von 
iiulatlii  CillcLeii  bl»zu  Caesard  i  (Jldhriae  nomiia 


CorifiHH  ^tosqarior.  tatinor.  a  G.  Loewe 

iu(»>hatum  auspkiiji  iSocietatiei  litterarum 

ret^lae  Sa^conicae  c t>mp ,  rec, ,  td.  (r,  G  d  a  fc  z, 

Y  uL  UL  UfirmGD  etio  ataPacudfCrdoB  Uliein(U 

Kd.  O   ■Gto     z,    AcCk  bonnexifluu^Hta 

nLedicobotfiuica  TetuitLora.    JC  i:* 

IT.    {rlOidse  cudlcum  VatLuani  8321, 

Siiugallenflis  0l^j  Lelde^n^is  6i  V^    Kd. 

V    FlAcldi  llber  glosA&nim^  gt^ostirta 
reliqua.    Ed.  (j.  Goetz.    JC  :i^  — 
VL   Theaaui-us   gloflaarum   cmohda-- 
Uruui.    CouL  (t.  U  oeti.     Pa»  prior, 
li  faHcc.    je  J£  la.— 
Vn.    TbcijauruB  glonBarum  emertd^- 
tarauJK    Coiif*  G.  tioetis.    Pars  postc- 
riu  r,    Ac  o,  inA&x  G  raecus  G.  H  e  r  a  e  L 
Vasc.  I.    Ji  :i4." 
llialfjctomm  ItiUtiram  acvi  vetuat.  exem- 
pla  seL    M.  E.  J*    liacldor. 

VoL  I.    L.»isklecti  Lal.   yriae.  et  Falisc. 

c:cem|>]Lii.    Par*  I.    Ji  3.60. 

Dldascallae  npHKtolorHni  friifiiientaY«ro- 

nensla  Latlnu,    Acj,  cauouum  qiil  dlo. 

apostoloruto    et    Acsj^yptiDTum    Teliquiac. 

Priui.    ed.    1*.    HHiuler,     Fosc.    l.      rrac- 

fjuitJ,  frapmouta.     >Iit  2  Tafcln.    Jf.  4. — 

t^MUiieniiitius,  EpitOitie,  Hrsg.  v.G.Land- 

gr:if  u.  C.   W^ymaijL,     J/.  — .60. 
FragmcDtnmdelnreftscl.  Kd.F.Kruoger. 

..//.  1.60. 
FrontonlH   et  M.  Anrelli  inip.  eplHtnlae. 

Rec.  S.  A.  Naber.    J(  8.— 
(J(»(]lrlite4  uncdierU;  1uteimf>ebo,  hrsg.  von 
E.   UiioliTeni.     JL      ^fO. 


I.NeljstSoudrucJtd.  XD.  u.Xn  l. 
d.  BTiefo  flTi  AtticuH.  Jf.  l^. — 
fld*tliriftl.  iDli*rUer  d.  Brief^  C.a 
3U:J,  Qr  Cicero,  M.  BrutUB  in 
Mit  4  Taf.  Jf.  6.— 
i,  Cicero  im  Wandol  d.  Jalir- 
j.  kart.  JC  2.40. 
Brmlna.  Bec.  L.  Jeep.  2voIL 

U  notHramTlrOiilaiiariiDi.  Cum 
iuutC  crjt.ct  eiECifet.  uotAruDiiiiic 
phab{.'t.  Ed.  rruil.  Schniit^. 
raph.  Tafeln.]  Folio.  In  Mappe 

etoricornm  ad  C.  Herenninm  II. 

«t  iatcrprct.  eet  C-  L.  Kay      r. 

(iftrior    Latlnor.  a  G.  Loewe 

aUflpLcLLii  J<JK'fi?tatL!i  litterarum 

DniiraecOmp.f  lec,,  oti.  G.Goetz. 

^lmmfi  l^fttiupgTHiCCfie  etGraeco- 
#,Kdd,G.Go        «tG.Guado 

rfa.  Adiectae  aant  3  tsbh.  piiotO' 


Kd.  G.  Loewe,    Acc. 


Ziffern  verBtehen  sioli  fi^ 


«jui<dcuL  upudcula   gIu«sograpliica  colL  a 
G.  Gootz.    ^fC  G.— 

Goetz,  der  Liber  Glossarum.   M.  1  Facs. 
JC  3.— 
(■rauimatLi^i    LfttLui    ex    rec.    H.    KeiliL 
7  voU.    Lex.-8.    JC  130.20. 
VoL  l.  Va.so.  1.   CUaxiBii  aps  gramm.  ex 
rci:.  11.  Ke  lii    Jl.  J^. 

—  I.  Fasc.  2.  Diomedia  ara  ffTmimi.  ex 
Charisii  arte  grHmDi.  excerpta  ex  rec. 
H.  KeiliL    JC  10.- 

—  II.  Fasc.  1  et  2.  PrUcl&oi  in^ttnittoitos 
gramm.  ex  rec.  M.  Ho rt  L  Vol.  1. 
.fC  10.— 

—  III.  Fasc.  1.  PrUciiiui  matitntio&M 
gramm.  ox  rcc.  M.  HertziL  VoLII. 
JC  12.— 

—  III.  Fasc.  2.  Frinciani  do  l^gfitris 
immerorum,  de  iuctrifl.  Tttpatii,  de 
)?fUCi>]t4fTcitamcntLB  rlLeturlcif  libri, 
LuitUutiio  (lo  nomin^  et  pTonamiDC  at 
Tf*r\Kj^  ^M^^i&Wiivm  i\i.iaiKK\m  ■sw.*wwci 

aciaui  qul  «L^t .  Vl\i6t  ^^  ^i&B2C*r^^  *» 
xec.  H.  K.e\\V\.     M..  '^  •— 


■->. 


18 


Auagaben  griachisoher  and  Uteinlsdher  SohiifleteUer. 


«TamiBatlei  Latint  ex  reo.  H.  KeiliL 
Vol.  IV.  Paso.  1.  Probi  cathoUca,  infti- 
tata  artium,  de  nomiiie  exoerpta,  de 
ultimifl  syllabiB  liber  ad  Gaelestinam 
ex  reo.  H.  Keilii.  —  Notarum  later- 
culi  edente  T  h.  M  o  m  m  8  e  n.  JC  11. — 

—  IV.  Faiic.  2.  Donati  ars  grammatica, 
Marii  Servii  Honorati  cummentarius 
iu  artem  Donati,  de  finalibua,  de 
contum  motria,  de  metris  Horatii, 
Sorgii  de  littora,  de  syllaba,  de  pedi- 
bu8,  de  acccntibuB,  de  distinctione 
commentarius ,  explanationes  artis 
Donati,  de  idiomatibus  ex  rec  H. 
KoiliL    ^iC  8.— 

—  V.  Faac.  1.  Clcdonii  ars  gramm., 
Pompeii  commcntum  artis  Donati, 
excerpta  ex  commentariiB  in  Dona- 
tum  ex  rec.  H.  KeiliL    JC  9.— 

—  V.  Fasc.  2.  Consentiua,  Phocas,  Euty- 
ches,  AuguBtinus,  Palaemon,  Asper, 
do  nomine  et  pronomine,  de  dubiis 
nominibus,  Macrobii  excerpta  ex  rec. 
iL  KeiliL    JC  10.— 

—  VI.  Fasc.  1.  MarluB  Victorinus,  Maxi- 
inu8  Victorinug,  Caeaius  BassuB,  Ati- 
Iiu8  Fortuuatlanua  ex  rec.  H.  KeiliL 
.4C  9.— 

—  VI.  Fasic.  2.  TerentianuB  ManruB, 
Mariud  Plotius  Sacordoa,  Rulinus, 
Mallius  Thoodorus,  fragmcnta  et  ex- 
rorpta  inetrica  cx  roc.  H.  KoiliL 
.«'  14.-- 

—  -  Vil.     l':i^'.  1.    Scriptures   de   ortho- 

Kr.u>hi:i  ri-roiitius  Sraurua,  Velius 
l.<.ii;,rii,,  Cnpor,  .V^Toucius,  Cassiodo- 
r:!i  .M.jrtyriws,  IJi"l:i,All)inuH.  Jt  10. — 
Vii  l':i-i-.  :;.  Ai<l:n'i.s  tlo  Soauri  et 
i'all:i!lii  libri.-4  cvcorpta,  Dosithei  ar.s 
LfaiiiTii  ,  Ariisi:in:  .M«>ssii  e\eni])ia  olo- 
«••.•ionii!:i,  (■■rnflii  l-^routonia  liher  de 
.iivon'i:'.;s,  T'r:i-.r..i«'iira  Kramm.,  iudex 

-■••ipt..!"ll.l.      .:-■.    11     L'0. 

Snppi.Mii  >it' nn  «.•ontineua  anccdota  llol- 
v^in-a   «A    r-,'i'.    II.   Haifoni.     JiOx.-8. 


HormtU  Satiren.    Lat  u.  dmtMk 

Iftnter.  von  L.  DOderlein.   JKI 

siehe  aach:  Satara,T.Bll 

Epiiteln.    Lat.  u.  deatioh  ■. 

Yon  L.  DOderlein.    rB.  I  T«|t 

JC9.— 
ertrfe,  im  JBcrftmafc  bet  niMi 

beutfc^  Don  fLfbacmtifttxu.O-l 

8.   JCi.iO  8.20. 


Flaceu. 


Friedrioh,   Q.   Hor. 
Unters.    JC  6. — 

Keller,  EpilegomenazaH.  STU. 

Maeller,  Q.  Hor.  Flaccut.   S. 
Biographie.    JC  %.4Xi. 

PlfLsB,  Horasstadien.  AlteiLU 
Ab.  Horaa.  Lyrik.    JCB.— 
[Inris  eoBiulti.]      Kalb.   Bomi 

naoh  ihrer  Spraohe.    JC^.— 
IvTeaalis  laturae.   ErkL  v.  A  W 

2.  Aufl.    JL  4.40. 

«iehe  auch:  Satara,  t.BI 

[Lacanus.]     Scholia  in  L.  belU 

ed.  H.  Usener.    Pars  L  JL%.' 

setsung  erscheint  nicht] 
Lacili  satvrarum  rell.    B 

F.  Marx.    \}xl  Vorber.] 


:iiictoris  de  ratione 
l.  IV.  |M.  Tulli  Cioe- 
ni    lihri  VI.]     Reconu. 

Ed.  ' 


f!I«'r»-iiiilns.  I     lM"<M-ti 
(!i.'«n(li  .Ki  ('.  II.  I 

r->nis    a<l    H    n»')  lin: 
r.   .Murx.     ..'    It.- 
Ilisloriroriiiu   lloiniinoriiiii  rellquiae. 

li.   r.  ior.     V-.l.   1.     .■•'.  10.— 
HoraMI  opcra.    W 
A     M  oi.lnr.     ::   v.-;!.     trr.  «. 

\ 'li.   I.     CariTr.na.   ri>"li,  carinon  saoo. 

lu-ri.n   riT..  O.    Kolior.     ,iU\i. — 
—   li.  ."^i-nnonos,  oi>istulae,  (lo  arto  poot. 


Mueller,  Leben  u.  Werke  d. L 
Nepotis  qnae  sapersant.    Ed.  I 

Jt  2  40. 
Nonii    Marcelli    compendiona 

Emend.  ot  adnot.    L.  M  u  o  1 1  e  r. 

JL  3:J.— 
Xoratians  eplst.  de  clbiR  Indaic 

V.  G.  Landgraf  u.  U.  Weym»; 
Optatiaui    Porfyrii     carmina. 

Mtiller.    JU  3.60. 
OroNtiH  tragoedia.     Ed.  L  Ma< 

Jt  1.20. 
Ofldii  ex  PontO  11.    Kd.  O.  Kori 
Elcgien    der    Liebe.      Dei 

H.  Oelscblliger.     i».  Aufl.     ) 

Jt  2.40,  eleg.  gob.   3.20. 


--    ■    I.  !=tio  u.in.-^r.     .  f,'  4. — 

-  ciirmtiia.       ii-*.     I..    .Muollor.      16. 
./:'.  '.'.   10,  elojr.  Rob.m.Vi.,\vVAA\u'\\,\,.M.'J..VA>, 

-  SMtirtMi.  Krll.  \iOi.uc-'^v:\A.  \\\(iVT.  VvVcx-\ 
s»'t/.t  'i.  iii.  iviMumom.vv  Nctf^.  N.  O.  Vv'vte\\- 


SicBcll8'<3onc,  ?B6rtcrbu*< 
mor»b.    5.  ?lufl.    jt  2.70  a.I 
©tangc,   neincd   aBortecb.   ». 
morpt).    JL  2.50. 
PerHiuH,  siebe:  Satura,  ▼.  Bltlni 
[IVtroninH.]  SegebadeetLom; 
loxicon  Potronianum.     JC  14.- 
runt  <).  KoIIer  et  j  Pliaedri  fabulae  JLesopiae.   Kd.  I 
JL  3.— 
I^Incidi  gloKsae.  Rec.  et  illustr.  j 

ling.  JL  2.80. 
Plauti  comoediae.  Recenauit,  ii 
critico  et  prolcgomeuia  auxit 
scheliuB  Bociis  oporae  adf 
Loewe,  G.  Ooetz,  F.  Schoe 
JtC  91.20. 

'^crai^  ^  \ws..  V    TTinummu 


TouffoV   *i  N^'"A.    vH.\^.^a. 


fior  u.  \V.  ^.   i  oui  I  o.  v.    i  >>'v.    v.v.  .>. 

Die  fetten  ZiKetu  v«ftV«>V^^  ^V^^^^^^^  v^^^-^W^^ 


8.  Eixuehi  enohioiaie  Aiugabeii  il  s.  w. 


1» 


oedlae. 

fiMO.IL  Epidicni.  Beo.O.Ooets. 

so.  nL  Ounmlio.  Bea  O.  Ooets. 

40. 

ic.  lY.  Aflinazla.  Beoo.  O.Ooetz 

Loewe.    JL  8.60. 
80.  Y.      TracnlentuB.      Beo.    F. 
»elL    M.  4.80. 

k80.  L  Anlnlaria.  Beo.  O.  Ooetz. 
40. 

3180.  n.     Amphitrno.     Beco.    O. 
iz  et  O.  Loewe.    Jt  8.60. 
:a8c.  nL      Meroator.      Bec.    7. 
ohL      Ed.   n   onr.   O.   Ooets. 
60. 

31S0.  lY.  Stichns.  Beo.  F.  B  i  1 8  o  h  L 
I  enr.  O.  Goets.    M.  8.60. 
MO.  Y.  Poennlns.   Beoo.  F.  Bit- 
lii  Bchedia  adhibitis  O.  Ooetz 

Loewe.    JL  6. — 

faso.  L      Bacchides.      Bec.    F. 

chLEd.ncur.O.Ooetz..^4.— 

:a80.  n.  Captivi  Beo.  F.  8  c  h  o  e  U. 

fasc.   nL      Bndens.       Beo     F. 

>elL    JL  5.60. 

fasc.  lY.     Psendolne.    Beo.    F. 

c  h  L  Ed.  n  cnr.  O.  O  o  e  t  z.  ./^  5.60. 

faso.  Y.     MenaechmL     Bec.   F. 

chL    Ed.  n  cur.  F.  SohoelL 

60. 

rasc  L  Gasina.  Bec.  F.  S  c  h  o  e  1 1. 

60. 

fa80.  IL    MUeB  gloriosua.    Beo. 

itschL    Ed.  U  cur.  O.  Ooetz. 

fasc.  nL  Persa.  Beo.F.BitBchL 
I  cnr.  F.  SchoelL    Jt  5.60. 
fasc.  lY.    Mostellaria.    Bec.    F. 
chL     Ed.  II  cur.  F.  SchoelL 

fasc.  Y.  Cistellaria.  Beo.  F. 
>elL  Aco.  depcrditarum  fabula- 
fragmenta  a  G.  Goetz  recensita. 
60. 

Sx  reo.  et  cum  app.  crit.  F.  Bit- 
[Yergriffen  auBer:] 

L  Pars  S.  Bacchides.  Jt^. — 
CL  Parz  2.  Meroator.  JC.Z.— 
Icholamm  in  usiun  reo.  F.  Bit- 
8.    [Vergriffen  auBer:] 
I,  Stichus,  Pseudolua,  Persa,  Mer- 
inzeln  Je  Jt  —.50. 

gioriORas.     Ed.  O.  Bibbeck. 


ba  Plant.  scrips.  F.  Schoell, 

ts,  O.  Loewe.    Jt  6. — 

c,   0ber8.  d.  Miles  gloriosus,  in: 

«on.    JL  4.40. 

prolegomena  de  rationibus  crit., 

,    proMod.f    metr.    emendationis 


PoleMli  SilTii  latorevlus.  Ed.  T  h.  Mo mm ^ 

sen.    Lex.-8.    JC  —.80. 
PoUonis  de  bello  Afrlco  comm.    Edd.  B. 

WGlfflin  et  A.  Miodoi&skL    Adi.  esl 

tab.  photolithograph.    ^6.80. 
[Pompeins  Trogns.]    v.  Ontaohmid,  ttb. 

d.  Fragmm.  d.  P.  T.  n.  d.  OlanbwtLrdigkeit 

ihrer  Oewfthrsmftnner.    JC  2.70. 
[Probas.]   Die  Appendix  Probi.    Hrsg.  t. 

W.  Heraens.    JC  1.20. 
Propertii   elegiae.     Bec.   A.  Baehrent. 

Jt  5.60. 
PHalterinm,  das  tlronlsche,  der  Wolfen- 

bfltteler  Bibliothek.    Hrsg.  y.  Kgl.  Steno- 

graph.  Institut  zu  Dresden.  Mit  Einleitung 

und  Obortragnng  des   tiron.  Textes  Ton 

O.  Lehmann.    JC  10. — 
Qnintiliani  institntlonis  orator.  U.  XH. 

Beo.  C.  Halm.   2  partes.    [Pars  I  vergr.] 

Para  H:  Libb.  YDL- XIL    JC9.— 
Bhetores  Latini  minores.    Ed.  C.  Halm. 

Lex--8.    JC  17.— 
Sallarinm carminnm relL  Ed.B.Manren- 

brecher.    JC  1. — 
Sallastl    Crispi    qaae    sapersnnt.      Beo. 

Bud.  Dietsch.    2  voll.     [YoL  I  vergr.] 

YoL  n:  Historiarum  rell.  Index.   JC1.2Q. 
historiarnm    fragmenta.      Ed.    Fr. 

Kritzius.    JC  9.— 
historlaram  rell.    Ed.  B.  Mauren- 

brecher. 
Faso.    L    Prolegomena.    JC  i  — 
Fasc.  IL    Fragmenta  argumentis,  oom- 
mentarUs,    apparatn    crit.    instmcta. 
Acc.  indices.    JL  8. — 
Sntara.    Ausgow.  Satlren  d.  Horaz,  Persins 

u.  Juvonal  in  freier  metr.  Obertragung  von 

H  Biamner.    M  5.—  6.80. 
Scaenieae  Bomanoram  poesis  fragmenta. 

Beo.  O.  Bibbeck.  2  voll.  Ed.  H.  ..^23.— 
Yol.  I.   Tratficorum  fragraenta.  M  9. — 

—  IL   Comicomm  fragmenta.  JCl^. — 
[Seneca  (philoHophaR).]  Oercke,  Seneca- 

Studien.     JL  9.— 
Serrii    grammatici    qni    fer.   in  Yergllil 
carmina  eommentarli.    Beco.  O.  Thilo 
et  H.  Hagen.    8  volL 
Yol.  I  fasc.  I.    In  Aon.  I — m  comm. 
Bec.  0.  Thilo.    JL  14  — 

—  I   fasc.  IL     In  Aon.   lY — Y  oomm. 
Bec.  G.  Thilo.    JC  10.— 

—  n  fasc.  L    In  Aen.  YI— Ym  oomm. 
Beo.  G.  Thilo.    JC  10.— 

—  II  fasc.  n.    In  Aen.  IX — XTT  oomm. 
Bec.  G.  Thilo.    JC  10.— 

—  m  fasc.  L    In  Bno.  et  Georg.  oomm. 
Beo.  G.  Thllo.    JC  10.40. 

—  III  fasc.  IL  App.  Serviana.  •*:  20.— 
[—  m  faso.  m  (Indices)  in  Yorber.] 

Staatsyertrage   de»   AVkATtaT&.%.    "^.-tMi-  ^». 

von.  ac«k\«k.    L.I^VJl.    ^^.— 
Statil  «W^a«.    ^xa*.  ^«tL  ^T.^^W» 
JC  Ift.- 


fra  Ziffen  verateiieii  aioli  fuT  «liuiii^«ii^  "^^^®^ 


20 


Ausgaben  griechischer  und  hitelnischer  Schriftettiler. 


«tatil  Thebaifl  et   JLehllleli  cum  schollis. 

Rec.   O.  Mftller.    Yol.  I:    Thebaidos  U. 

1— VL    ^^.8.— 
Kymmachi  relatioaee.  Bec.  GuiLMeyer. 

M.  1.60. 
Syrl neBteBtiae.  BecGuil.Meyer.  .AlS.iO. 

Rec.  E.Woelfflin.    J£  8.60. 

Taeiti  de  origine  et  §ita  tiermaBOrnm  1. 

Bec.  A.  Uolder.    Jt  2.— 
dialogoH  de  oratoribnii.    Bec.  Aem. 

lisehrens.    Jt  2. — 


D  T ae g e r ,  tib.  Sj-ntax  u.  Stil  d.  T.  8.  Aufl 
JL  2.W). 

Oerber,  Greef  et  John,  lexicon  Taci- 
teum.    JL  57.60. 
[Tertnllianns.]  H  o  p  p  e ,  Syntax  u.  Stil  d.  T. 

.H.  8.— 
[Tiro.]      Comm.    not   Tir.    ed.    Sohmit;!, 

siehe:  Commentarii. 
[ ]    D.  tiron.  Psaiterium,  siehe:  Psal- 

terium. 
Varronifl   satnrarnm  Henippearnm    rell. 

Kec.  A.  Kieso.    uiC  6.— 

rernm  ruiticarnm  11.  III,  rec.  Keil, 

sieho:  <'ato. 

antiquitatnm  rer.  dlTin.  11.  I.  XIV. 

XT.  XYl.  PraemisBao  snnt  quaestt.  Varr. 
Kd.  B.  Agahd.    Jl.  0.1»0. 


TerglUi  MarOBls  op«ni  app.erliii4 

contracto  itemm  xoo.  O.  Bibbeek.1 

Jt  22.40.  ' 

Yol.  I.   Bucolica  et  Georgka  i^ 

—  n.    AoneidoB  Ubri  I— TL  /1 

—  m.  AeneidoslibriTH— HLX 

—  IV.  Appendix  VergiUaaa  1 
Ed.  I.     [Vergriffen  «M 

Vol.  UL  Aeneidos  lib.  VH— XQ.  J 

—  IV.  Appendix  Vergiluuia  i 
[ ]  Scholia  BerneBsia  ad  T«|i 

et  Oeorg.    Kd   H.  Hagen.    Utl.- 

Comparetti,  V.  im  Mittelaltei^ < 
von  Dtttschke.    JL  6.— 

Heinze,  V.s  epische  Teohnik.  J 

Plttss,  V.  u.  d.  epische  Knnii  . 

Sonntag,  V.  ala  bukoL  Dlehter. 

Weidner,  Commentar  su  Vj  Ai 
u.  IL    ..«:  8. — 
TitmTii    de    archltertnrm   II.  X. 

V.    Roso     et     H.    Mttller-8ti 

JL  7.— 
Bec.  et   in  German.  len 

C.  Lorentzen.    Vol.  L   Part  L 


I      Nohl,  index  Vitruvianus.    JC  ( 
;  Tolnsii    Haeciant     distribatlo   i 

i      Ed.  Th.  Mommsen.     ^ft  —.80. 


4.    Meistei-werke  der  Grieehen  und  Romer   iii   kommeni 
Ausgaben.  [gr.  8.] 

I»:e  Au^g.ibeu  l)oal)sichtif;en,  nieht  nur  den  Schttleru  der  oberen  Gymiia»u 
K^.ndern  aucli  anj^ehendeu  Pliilologen  sowie  Freiiuden  dea  kl»8 
A  1 1 «» r  t  xi  ni  s ,  zuniichst  zu  Zwecken  privater  Lektttro,  verlfiflUcho,  nach  ^emeinsa' 
l'anc7i  (rrandKiitzen  verfaBto  und  die  neueston  Fortschritte  der  phUologrischen  F 
verwortendc  Texte  xmd  Koinmcntare  griechincher  und  lateinischer,  vondorGym 
lektiiro   Bolten  odor   gar  uiclit  boriicksichtigter  Meiatorwerke  darzi 


I.  Alsohjlos'    Perser,     vou    Jurouka.  1 

li   Hcfte.     JL  1.40.  I 

-I.  IsokrateK*   Faiioicyrikos,    von  Mosk.  j 

1'  H.-lte.     JC.  1.40.  ; 

IJ I.  AuNwahl  a.  d.  rom.  Lyrlkern  (m. grioch,  i 

Parallcl.),v.  Juronka.  '2  Ueftc.  ^//.1.60.  \ 


IV.  Lyslas'..  Ueden  gegr.  Kr 
fib.  d.  Olbauiu,  von  iSe 


•'ratosth 

iSe  wcra. 

JL  i.ao. 

V.  AnNgewahlte     Itriefe     Cicer 
Gschwind      2   llefte.     JL  1. 


f).  V>.  (\  Teubners  Schulausgaben  griechischer  und  lateii 
Klassiker  mit  deutschen  erkllirenden  Anmerkungen.  [g 

liekanntlich  zcichncn  sich  dieso  Austraben  dadurch  aus,  dafi  sie  dan  B© 
der  Schule  ins  Aus/o  fa.s.scn ,  ohno  dubci  djo  Anapriiche  dor  WisBenBcl 
>.cnickt»ichtigt  zu  larfrtcn.  Dio  Sammlung  cnthalt  fast  allo  in  Schuleu  ge! 
Werko    dor   klasHischen    Schriftstoller. 

a.  Griechische  SchriftsteUer.  !  Aeschylos*  Proiuethens.     Von  X. 

-Aosrhylos'  Aj?aineTOiioi\.    Xotx  ^.  Y.xv^iLftx.       ^^^"-    3.  AuH.    c#iC  1.80  2.25. 

:\.  Aun.,  vou  Th.  vwva.    m  ^i.i^^  "i.iv^.^ —  "^^^^-^^-^^.  ,«  i 

von  X.VVockloUi.     Ji.l.^Vi''!.-  \     NN  ^'^^-'^^v^     .U- V  .^^s^  x.v^. 


6.  Scholausgaben  mii  deutscheu  erkliirenden  Annierkungon. 


21 


e  Selmtxll^lif^ndgii*    Von  N. 

.  ji  i  M  a,— 

'Tfolten.  VonW.e.TeuffeL 
O.  Knehler.    JC  8.70  8.20. 

YonO.Kaehler.  [InVorber.] 

ler  Staat  der  Athener.  Der 
ElftUptteil     (Kapp.    1  —  SLIi. 

de.     .ii  ",€tt  — ,t^5, 

l«iiM.  VoiiK.Ablclit  SHefte. 

Kflrte.  .K     SQ  a.So.  n.  Heft. 

i.l    M  4  05  «.— 

'  avBgewahlte  Beden.     Von 

Ltz    u.  Fr.  Blafi.      2   TeUe. 

L.  u.  d.  T. :  IX  Phllipp.  Beden. 
M  4.50. 

I— nL  OlynthlAche  Beden. 
te  Rede  geg.PhilippDfl.  B.  Aufl., 

Blafl.  J/,  1  so  1,70, 
.  1 :  V.  Eede  til>eir  deii  ^Viedcn. 
eite  Kcde  ^d^en  Pliill]>pt>a. 
BTEaippoa*  Hfide  llber  Hakmued, 
ede  ikbcT  die  AngoIojioQhoiten 
rones.  IX.  Dritto  H*dc  geg^n 
)8.     5.  Aufl.,   von  Fr.  Blafi. 

2.— 

>t.  2:    Indices.     4.  AuflL,   von 
»fl.    Ji.  l.HQ  2.2o. 
Die  Bede  voin  Kranze.    Von 
ifl.    JC.  2.10  2.60. 
usgeirahlte    Tragodien    von 

in. 

Slcti^M.  3.  Aufl  JC  l.SO  2.25. 
Iphigonia    im   Taurierland. 

Jf.  1.50  2 

Dio  Baccheu.    J{.  1.50  2.— 
Hippolytos.     c/i  1.50  2.— 

PhOnisson     JC  l.«0  2.25. 
Von   K.  Ahicht.     6  B&nde. 

Heft  1.     Buch  I   nebst   Ein- 

u.  t^Fbersicht  fibcr  den  Dialekt. 

^1.80  2.25. 


eft    2. 

2.— 
Ceft   1. 

2.— 

left   2. 


Buch    II.       3.    Aufl. 
Buch   m.      3.    Aufl. 


Buch    IV.      3.    Aufl. 


Buch    V    und    VI.      8.    Aufl. 

2.30. 
ich  VU.  Mit  2  Karten.  4.  Aufl. 

2.80. 
ch  Vin  u.  IX.    Mit  2  Karten. 

.^1.80  2.80. 
I,  erklftrt  von  J.  La  Boche. 


Gesang 
2.— 

Oesang  5  —  b. 
2.— 

Oeaang  9  —  1: 

•9  __ 


i. 


AuflaRC. 
Auflage. 
Auflage. 


Uoinera  Ilias,  erklfirt  von  J.  La  Boche. 
TeU  IV.    Gesang  18—16.     3.  Auflaga. 
JL  1.50  2 

—  V.      GoRang    17—20.      2.   Auflage. 
c«:  1.50  2 

—  VL      Gosang   21—21.      2.   Auflage. 
LVt^iTf^rifYcii,] 

Vun  K.  Fr.  Amois  u.  C.  Henti^e. 

2  Biindo. 
Band  L    Heft  1.    Gesang  1—3.   5.  Aufl. 
.«:  —  .90  1.80. 

—  L    Heft  2.     Oesang  4—6.     5.  Autt. 
.ftl  1.20  1.70. 

—  I.    Heft  1^2   eusammen   in  1  Band 
JL  2.60. 

—  I.    Heft  3.     Oesang  7—9.    4.  Aufl. 
Jt  1.50  2,— 

—  I.    Heft  4.    Gcsang  10—12.    4.  Aufl. 
JC  1.20  1.70. 

—  I.    Hoft  8/4   zusammcn   in  1  Bani 
J(.  3.30. 

—  IL    Heft  1.    Gesang  13—15.   3.  Aufl. 
./^.1.20  1.70. 

—  IL    Heft  2.    Gosang  16—18.    8.  Aufl. 
.H.  1.20  1.70. 

—  II.    Heft  1/2  zusammcn  in  1  Baud 
JC  3.— 

—  IL    Heft  3.    Gesang  19—21.    8.  Aufl. 
J{.  1.20  1.70. 

—  U.    Ueft  4.    Gosang  22—21.   8.  Aufl, 
Jf.  1.50  2.—. 

—  II.    Heft  3/4  zusammen  in  1  Band 
J(.  3.30. 

Anhang: 

Jfeftl.  Ges.   1—3.    3.  Aufl.  J/:  2.10  2.60. 

—  2.   Oes.    4—6.     2.Aufl.  J^.  1.50  2.— 

—  3.  Oos.    7—9.    2.Aufl.  J/:  1.80  2.30. 

—  4.  Ges.lO— 12.  2.Aufl.  JC.\.^  1.70. 

—  5.  G08.13— 15.  2.Aufl.  JC  1.80  2.80. 

—  6.  Go8. 16— 18.  2.Aufl.  JC  2.10  2.60. 

—  7.   068.19-21.    ^i!:  1.50  2.— 

—  8.  008.22-24.    »,^1.80  2.80. 

Odyssee.     Von   K.  Fr.  Ameis   uul 

C.  Hentzo.    2  Bftndo. 
Band  I     Hfift  1.   Gesaug  1— 6.  11.  AuH. 
JL  1  £0  2.— 

—  L     Hi'ft  ^.     Gcaang  7— 12.    10.  Aufl. 
JC  1.85  1.80. 

—  n.    Heft  1.    Oesang  13—18.    S.Aufl. 
JC  1.85  1.80. 

—  IL    Hoft  2.    Oesang  19—24.   9.  Aufl. 
.«:  1.40  1.80. 

Anhang: 

Hoftl.  Oos.   1—6.    4.  Aufl.  M.  1.50  2.— 

—  2.  Gos.    7—12.  3.  Aufl.  olC  1.20  1.70. 

—  3.  O08.13— 18.  8.Aufl.  JC  1.20  1.70. 

—  4.  O03.19— 24.  S.Aufl.  JC  2.10  2.60. 
iHokrjitiiii"   nusgfuiihlte   Bedeu.     Von   O. 

Sck         d  B^ndvben.   JL  3.—  3.95. 

I.    EAndchon.      DcmoiiicQei,    Fuagora», 

Areopagitkn».  3,  Aufl_^v  M..S<s.Ax'^^v- 


m  Zittem  yerstehen  sicli  fur  neliiJiwA^^^  ^«acS^s^ 


S2 


Aiugalxui  grieohiaoher  und  latninltwihT  BohzUlatell«r 


Luciaiii     aHRgewahlte    SrhrifteB.      Yon 
G.  Jacobits.   S  B&ndchen.  JC  3.60  6.10. 
LB&ndchen.  Traum.  Timon.  Promcthens. 
Charou.     3.  Aufl.|  Ton  K.  Bftrger. 
JC  1.20  1.70. 
n.  Blindchen.  Die  Totengesprftche.  Ans- 
gewahlte  Gi>tterge«priiche.  Der  Halm. 
if.  Aufl.    ^H.  1.20  1.70. 
m.  Buudchen.    Demouax.   Der  FiBcher. 
Anacharsis.    ^fC  1.20  1.70. 
LyknrgOH*  Kede   gei^en   Leokrates.     You 

G.  Rohdautz.    ^tC  2.25  2.75. 
[Lyriker.)    Anthologie  a.  d.  griech.  Lyr. 
Von  K.  B  u  c  h  li  o  1  z.  2  Bdcliu. .  ^i  4 .  20  5.20. 
L  Bttudchun.  llleglker  u.  lambographen. 
6.    Aufl. ,     von    IL    Peppmailer. 
^fC  2.10  2.60. 
II.  Biiudcheu.    Dio  melischen  nnd  cho- 
riBchon   Diclitcr   uud   dio  Bukoliker. 
2.  Aufl.,  vou  Sitzler.    ^£2.10  2.60. 
Ljiiafl*  aiiiigevr.  Keden.     Von  H.  Froh- 
berger.     2  ifefce.    JC  3.60. 

I.  lleft.  Vrolegouiona.  —  B.  gegeu 
Kratosthcnes.  —  R.  gcg.  Agoratos.  — 
Vcrtcidiguutf  geg.  die  Auklage  wegen 
Un)Htur/.ctf  dcr  domokratischen  Ver- 
fasHuug.  —  B.  f.  Mautitheoa.  —  K. 
gcu.  rhiltju.  3.  Aufl.,  V.  Th.  Thal- 
hcini.     .//.  l.^iO  •J.*2.'». 

II.  Hert.  I{t'(l«'u  irejxcu  Alkibiadoa.  — 
It.  Kt.»i<.  NikoinaclioH.  —  li.  Ub.  d.  Vcr- 
Tii'-!.-n  il  Anstoplianffl.  —  K.  tlb.  d. 
Oii...-r:i.  ---  R    'j,..^,  (li-j  Koruhiiudlor. 

.'i.    "••L'     TIh;  •'l.Ui'<tns.    —    11.    f.    d.   . 

(;.-'i:-.'-^,  i.-:i..u.    -  ■    it.   i^i^^T,   Dioiroiton.  ; 

i'.     .\!;'::i.!o ,     vou     Th.    Thalheiiu.  j 

Ji.  I    M)  -j.i».-,.  I 

<:r.  tS.T...  Ausgabo.    8  Bdo.    [Bd.  II  1 

U.    III.    \.-P.':i!UHJ.]  1 

I.  Inl.  1«.  cur.  lirrttostljcnoH,  Ajjoratos.  | 
\  t'r-.i-!.i;-M!i;r  iivi:.  «Hi«  AnkIaK<J  woj;.  i 
r:!'-l  .:v.-^  d.  V..rr:i.-.-untf.  2.  Auli.,  ' 
v.,.M   (i.  Crl.auor.     Jf   •J..jO.  i 

rijit<MisaiiM.'rn.Srhrin<Mi.Von('lir.  Crou,  ! 
J.    i»cM  .,■}.!.'  n    a.  I 

J  'liii  l)'.'\«'rr.MiliL:unL"<rtMk'd.Sokratcs. 
Krilon.  Von  ('lir.  Cron.  11.  AuH., 
V..I1   11.   n.le.     ./,    1   —   |.<0. 

II.  T.  i:.  (..M-..':a.^.  Von  .1.  Dousclile. 
1  A  M-  ,  v.,n  (lir.  Cr.in.  ./('  LMO  iJ.«0. 

ni     i»!     1     liolt.     La<-I;.---.     VouCrou. 

5.  .\-i:l.     .'    -.  v:i   I.ilO. 
lli.  ■l.'ii.  -J    HoJt.     K.jiliyi.l.ron.  Von  M.  ' 

\V"iHra»i.     4.    .\!.fl.       ;,. -...ijo  — .IM).  ; 

IV.  T:mI.  rr.-.t.»--r')r:n.  Von  Donscljl»'.  i 
n.  Cr..|..  .';.  \uil.,  V.  K.  JJochnianu.  ' 
.''.  1  ■j,i  I.;,).  I 

V.  Ti-;i  .^NnnM.^ion.  Vou  A.  H  ug.  '2.Ant\.  I 
.•'■■  :<     -  •.l.oO. 

VI.  Ti'il.    l'lKi-vlou.   V..U  ^V.N\o\v\Tvi.\v 


Plutarehs  aaiyeir.  BlognpMe: 

Siefert  nnd  Fr.  BlaB.    6 

L  B&ndchen.  FhUopoemen 

nu8.    Yon  O.  Siefert.  ! 

Fr.  Blafl.    JC  —.90  1.1 
n.  Bftndchen.  Tin&oleon  n.  1 

O   Siefert    8.  Anfl.,  yo] 

JC  1.50  2.— 
m.  Bftndchen.  ThemiBtokk 

Von  Fr.  BlaA.    8.  Anfl. 

IV.  B&ndchen.    ArijBtides  x 
Fr.  Blafl.     8.  Anfl.    Jt 

y.  B&ndchen.   Agie  n.  Ele< 

Fr.  Blafl.     .^  —  90  1.1 

VI.   Bilndohen.      Tlberiui 

Oracchus.  Von  Fr .  B 1  a  fi. . 

Sophokles.     Von    Onii.  Wc 

Bellermann. 

L  TeiL    Aias.    6.  Anfl.    Jl 

n.    —    Elektra.     4.  Anfl. 

ni.    —    Antigone.   6.  Anfl. 

IV.  —  KOnigOidlpns.  4.Aul 

V.  —  Oidlpus  auf  Kolonos 
Snpplementum  lect.  tiraeeai 

J.  Uoffmann.     JC  1.60  S. 

Testamentam  noTam  Vraee 

Testament.    Von  Fr.  Zell( 

L  EYangelium    d.    Matthi 

Zelle.     1.80  2.2o. 

IV.  Evangelium  d.  Johai 
Wohlfahrt.     JC  1.50 

V.  Apoatolgeschichte.     Vi 
fahrt.     JC  1.80  2.i»o. 

Thnkjrdides.     Von  G.  Bohn: 
mauu.     i)  Hiin.iohen.     [je  , 
JC  10.  SO  1. ">.:{(». 
1.  IJiiudcheu. 


3 

4. 
5. 
6. 


r,uch. 


y  Bdchu.  Kinloitung  u.  R 

Xenophons  AnabaNis.  VonF 

9.  (bez.  8.,  7.)  Aufl. 

Au8<7abo  m.  Kommentar 

I.  Bdchn.     B.   I.    U.     M. 

u.  1  Karte.  Jt 

II.       —  B.  III.  IV.     ^ 

UL      —  IJ.  V— VIL      . 

dasrtelbo,     Buch  I- 

Kommentar  getrennt. 
Text.  M.  e.  Oborsichtskarte 
Kommentar.       Mit    Holzf 
Figureutafoln.     ^fC  1.35 

Kyropadie.      Von   L.  B 

^Wv.l'^.^.    Vi^i  ^4C  1.60  2.—] 


XS..      — 


VJI.   T«'il.    l)(.r  StuAt     \.  Y>\\c\\.  Now^V  \ 
AVohlrab.     JL  —  .C>0  —  .'^AVi-  \ 

Die  ffetten  Zifietiv  MewUW  ^Vti^Vt.x  ^«W-^.^^*» 


6.  Sohiil»u8gftben  mit  deutschen  erklftrendeiL  Anmerkimgen. 


28 


phOBi  grieeh.  fleiehichte.  Yon  B. 
shsensohtttz.  iHft.  [je«#e:i.608.— ] 
I.—  4.— 

Hefl    Bnch  I— IV.      6.  Aofl. 
—      BuchV— Vn.    4.  Aufl. 
[emorahilien.   Yen  Baph.K1lhner. 
iifl.,TonBud.Kahner.  JCl.602.20. 
;MilAOi.YonO.Gllthling.^l.502.- 


>.  Iiateiiiisolie  Scludftsteller. 

rls  helU  Chdliei  lihri  YII  und  Hirtii 

rYIII.  Yon  A  Doberenz.  9.  Aufl., 

B.  Dinter.    8  Hefte.    JC  2.66  4.— 

Hefk  Buch  I— HL  M.  Einleit.  u.  Karte 

Y.  GaUien.    JC  —.90  1.40. 

—  Buch  lY— YI.    JC  —.75  1.20. 

—  Buoh  Yn  u.  Yin  u.  Anhang. 
JC—.90  1.40. 

omm.  de  hello  cirili.  Yon  A.  D  o  b  e  - 
B.5.Aufl.,y.B.Dinter.  .^2.40  2.00. 
>  de  oratore.  Yon  K.  W.  Fiderit. 
.ufl.,  Yon  O.  Harnecker.  8  Hefte. 
1.80  6.25. 
Heft.  Einleit.u.BuchI  .^1.80  2.25. 

—  Buch  U.  JC  l.bO  2,— 

—  Buch  TTT.  M.  Indices  u  Begister 
2  d.  Anmerkungen.  JCl.bO  2. — 

na  Heffc  m  besondera  abgedruckt: 
llar.  Indicea  u.  Begister  d.  Anmerkgn. 
-.45. 

5.  AuflagCi  Yon  Adler.    lu 

uid.    JC  4.50. 

Bmtm  de  clarii  oratorlbnB.  Yon 
V.Piderit.  3.  Aufl.,  von  W.Priod- 
h.    ^2.25  2.76. 

irator.  YonK  W.  Piderit.  2.  Aufl. 
L—  2.60. 

Murtitiones  oratoriae.  Yon  K.  W 
erit  JC  1.—  1.40. 
lede  f.  S.  Roscins.  Yon  Fr.  Bichter. 
afl.,y.A.Fleckei8en.  JC—  90  1.80. 
Ut.  in  Caeciliam.  Yon  F  r.  B  i  c  h  t  e  r. 
afl.,TonAEberhard.  *^t— .45— .80. 
iedea  gegen  Yerres.  lY.  Buch.  Yon 
Biohter.  S.  Aufl.,  von  A.  Eber- 
d.    JC  1.50  2.— 

Y.  Buch.      Yon    Pr.    Bichter. 

ufl.,yon  AEberhard.  .^1.20  1.70. 
;ede  lih.  d.  Imperinm  d.  Cn.  Pompejos. 
iFr.Bichtor.  5. Aufl., von A. E b e r - 
rd.  JC—.IS  1.20. 
EKeden  g.  Catilina.  Yon  F  r.  B  i  c  h  t  e  r. 
ufl.,  yon  AEbezhard.  JCl.—  1.40. 
Hede  f.  Hnrena.  Yon  H.  A.  Koch. 
ufl.,  yonO.Landgraf.  t^— .90  1.30. 
Bede  f.  SnUa.  Yon  Fr.  Bichter. 
.ufl.,TonO.Landgraf.  »^—.75  1.20. 
iede  f.  Segttu».  Von  H.  A.  Koch. 
uS.,7aBA.JSberhard.  JCl. —  1.40 


Ciceros  Bede  f.  Plancius.  Yon  E.  KOpke. 

8.Aufl.,yonO.Landgraf.  JC  1.20  1.70. 
Bede  f.  Milo.   Yon  Bichter-Eber- 

hard.4.Aufl.,  vonH.Nohl.  JCl.—  l.iO. 
1.  n.  II.  Philipp.  Bede.  Yon  H  A.  K  o  o  h. 

8.Aufl.,  y.  A.Eberhard.    ..«:  1.20  1.70. 
I.,  lY.  n.  XIY.  Philipp.  Bede.    Yon 

E.  B.  Gast.    JC  —.60  —.90. 
Beden  f.  Marcellns,  f.  Ligarins  n.  f. 

Deiotarns.    Yon  Fr.  Bichter.    8.  Aufl., 

von  A.Eberhard.    M  —.90  1.80. 

Bede  f.  Archias.   Yon  Fr.  Bichter 

4.  Aufl.,  von  H.  Nohl.     JC  —.A5  —.80. 

Bede  f.  Flaccns.  Yon  A.  du  Mesnili 

JCB.60  4.10. 

ansgew.  Briefe.  Yon  J.  Frey.  6.  Aufl. 

JC  2.20  8.— 

Tnscnlanae  dispntationes.     Yon  O. 

Heino.     2  Hefte.    JC  2. S6  3.80. 

I.  Heft.  Lib.  I.  H.  4.  Aufl.  .^1.20  1.70. 
n.    —  Lib.m— Y.  4.Aufl.  .^1.65  2.16. 

Cato  maior.  Yon  G.Meifiner.  4.Aufl. 

JC  —.60  1 

somninm  Scipionis.  VonC.MeiAner. 

4.  Aufl.     „«:  —  .45  — .SO. 

Laelius.    Yon  G.  Meiflner.    2.  Aufl. 

.^  —  .75  1.20. 

de  flnibns  bon.  et  mal.   Yon  H.  Hol- 

Btein.    JC  2.70  8.20. 

delegibns.  YonAduMesnil.  JCB. 90. 

de  natura  deorum.    YonA.  Goethe. 

..^2.40  2.90. 

[ ]   Chrestomathia  Ciceroniana.     Ein 

Lesebuch  f.  mittlere  u.  obere  Gymnaeial- 
klassen.  Yon  C.  F.  LtLders.  8.  Aufl., 
bearb.  v.  O.  W  e  i  £  e  n  f  e  1  s.  Mit  Titelbild. 
JC  2.80. 

[ ]  Briefe  Ciceros  n.  s.  Zeitgenossen. 

YonO.E.Schmidt.LHeft.  .^1.-1.40. 
Cornelins  Nepos,  siehe:  Nepos. 
Cnrtins  Bnfns.   YonTh.  Yogel.    2  BlLnd- 
chen.    JC  4.85  6.35. 
LB&ndchen.    Buch  m— Y.   S.Auflage 
.^2.10  2.60. 
H.         —  Buch  YI— X.    Mit  Karte. 

2.  Aufl.   .^2.25  2.76. 
[Elegiker.]  Anthologie  a.  d.  El.  der  Bomer. 
Yon  C.  J  a  c  o  b  y.  2.  Aufl.  4  Hf t.  c^i  3 .  50  6.10. 
1.  Heft:  Gatull.    JC  —.VO  1.80. 
3.  Hoft:  Tibull.    JC  —.60  1 — 

3.  Heft:  Properz.    JC  1.—  1.40. 

4.  Heft:  Ovid.    ^4C  1.—  1.40. 
Horaz,  Oden  n.  Epoden.  YonG.W.  Nauck. 

15.  Aufl.,  V.  O.  WoiBenf  els.  .,«[2.25  2.76. 
[ — ]  AuBwahl  a.  d.  grioch.  Lyrik  z.  Gebrauch 
b.  d.  Erklftrg.    Horaz.    Oden,  von  GroB- 
mann.    JC  —  15. 

Satiren   nnd   Episteln.     Yon  G.  T. 

A.  Krttger.    2  Abt.    a«  "^C  V.%<\  *l.^\ 


JL  Z.^^  \.t„  ^  „    ..       , 

M§ma  ZHtern  yepgtehen  Bicli  «lt  Qrtw«A«^^  ^^««£sS^»«* 


26 


Auagaben  grieohiioher  und  lateiniMhsr  BohxiftBtellar. 


Ziel  und  Zweok  der  Auigftben  sind,  Bowohl  denFortBohritt  di 
duroh  Wegrtlumang  dor  zeitraubenden  und  nutzlosen  Hindemisse  su  er 
«Is  die  Krroichung  dea  Endzieles  durch  Einheitliohkeit  der  1 
Xl*nmiLfiigo  Yerwertnng  der  Ergebnisse  sn  ■ichern. 


I  2/?.  Erklamngen. 
I    8.  Aufl.  JC  2.40. 


Mepos*  Lebensbeschreibnngen  in  A.a8wahl. 
Von  FtLgner. 

1.  Text.   4.  Aufl.    M.  S  Karten.   JC  1.— 

2.  Hilfsheft.  4.  Aufl.  i 

Mit  Abbild.  L  Text  |  ^^  Erklarungen. 
8.Koiiment.S.Aufl.l    3.  Aufl.   ^  1.40. 
JC  —.90.  I 

Caesars  Gallischer  Krieg.  Von  FtLgner. 

1.  Text.    M.  S  Karten,  sowie  8  Pl&nen  u. 
S  Abb.  i.  Text.    5.  Aufl.    JC  1.80. 

2.  Hllfsheft.  4.  Aufl.  ^ 
Mit  Abb.  im  Text. 
JC  1.20. 

8.  Komment.  4.  Anfl. 
JC  1.60.  ) 

II  Text  B.  M.  EiDleitg.  6.  Aufl.  JC  2.- 
Dazu  Kommentar.  4.  Aufl.  JC  1.00. 

Bfirgerkrieg.    Von  Fllgner. 

1.  Text.    Mit  2  Karten.    .iC  1.60. 
LlTiuR,  Bomlsche  Geschlchte  im  Ansziige, 
Von  FtLgner. 
I.  Der  zweite  punische  Krieg. 

1.  Text.   2.  Aull.   ISIit  3  Karten.  JL  2.— 

2.  Hlir8h«^ft.    J(.  1.— 

3.  KomiiKMitar.    l>  Ilefte.    je  JL  1.20. 
11.  Auswahl  au3  der  1.  Dekade 
1.  T«'xt.     .''.  1.1». 

Verktlrzto   Auswabl    aus   der  1.   u 

3    Dckade. 
1.  Texl.     JL  :'.— 
OTidN  Mctainorphoson  iu  AuNuahl 
FicKclBcliori-r. 

1.  Tcxt.     :i.  Aunafxo, 

2.  HilfshcCt.  L'.  Autl. 
M.Al.Mld.  im'lVxt. 
Ji.  1.10. 

3.  Koinmciit.  3.  Auil. 

jL  1.10.  .)  ; 

IVorttTbueh.  L».  Aufl.  stoiff^oli. .//.  —  .  no.  ' 

II  ToxtlJ.  M.  Kinloi^^'.  3.  Aufl    j:  1. :].->.  \ 

Du/u  Koninionlar.  3.  Autl.  ./.'  l.D».  ! 

(  icerOR  Catilinar.  Itcdcii  u.  Itcde  dc  ini-  j 

pcrio.     Vou  Stctruiauu. 

1.  Text.     -'.  Auflnj^o.    Mit  Titolbild  u. 


Voii 


.H.  l.iO. 


i  :>.  Frkliirun&rcn. 
'1.  Auti.    JL  2.20. 


Clceros  Cato  suiler  de  MBe 

WeiAenfels. 

1.  Tert.    Bteif  geh.  JC  — .« 

8.  KommeMtar.    steif  geh. . 
Answehl  a.  d.  phllesopl 

Von  Vreiflenfels. 

1.  Text.    JC  l.(M). 
£—]  Avsgew.  Briefe  a.  Cleero 

Von  C.  Bardt. 

1.  Text.    Mit  Karto.    JC  1, 

2.  Hilfsheft.  ^teif  geh.  Jl 
2/3.  Kommenarr.    Mlt  Ein 

I.  Heft:  Brief  1—61.    JC 
n.  Heft:  Brief  62—114.    • 
Sellnsts  CBtilinar.  Yersehn 
Stegmann. 

1.  Text.  Mit  Karte.  JC  - 
2/3.  Erklaran^en.  JC  — .( 
Tacitos'  Aunaleii  I.  Aaiw.  i 
aafstand  d.  CiTilis.  Von 
1.  Text.    Mit  4  Karten  n. 

JL  2.20. 
8.  Kommentar.     JC  1.40. 
Ausgabe  in  2  Teilen: 
I.  Ann.    B.   I  —  VI.    a.    T 

b.  K  o  m  m  e  n  t  a  r.     JC 
n.  Ajin.  Y>.  XI— XVI.    His 
a.  Text.   JC  — .80.    b  ] 
Jl  —.80. 
m.  Zeittafel,  Namenvorz.  u 
Teilen.     JL  — .SO. 
Vergils  Aeneide  1.  Ausw.    ' 
8  c  h  e  r  e  r. 

1.  Text.    2.  Aufl.      Mit  Ka 

2.  Hilfsh.  ^H.  —.60.  \  2,3. 

3.  Koiuni.     JL  1.60.  j 

II  Text  B.    Mit  Einleitur 
JL  l.fiO. 
Iloratius.  (Jedichte.  V.  Schi 
1.  Text.     Mit  Karto  u.  Pla 
3.  Koniraentar.     JC  1.60. 


) 


3   Karten.     Jf  1.10, 
•J.  Hilfsh.     ."'.  1.10.^   ..,    .,  ,,„ 
3.  Koniniontar.  -  •^-  I-rli  arungeu.  i 

3.   A'ill       J;.  --.MI.  I  ''^-   ^•*'"* 

II  To\t  li.  M.  Kinloit.  )i.  Auli.  ./,:  l.Wo.  \ 
Pa/u  KomnirntHr.  ;?.  AuH.  .//. — ..^0.  i 

Kcd»'  i".  S.  Uoscius  u.  Vl«vV«i  X,  N.Y\i\vvA*.  [ 

Von   Ilaiisel.  \ 

1.  T«'.xt.     c'    -  .M>. 

3.  Kommeiilur.  ^NVa  V.iuVUuu^.  ^y- 


Xenophons  Anabasis  i.  Answ 


I      1.  Text.     4.  Aufl.     Mit   Ka 
im   Text.     JC  1.80. 

2.  Hllfsheft.  2.  Aufl. 
INIit  Abb.  im    Text.  , 
JL  -.^0.  2  3. 

3.  Koniment.  3.  Aufl.  1    2.  A 
JL  1.40.  j 
^^'^vt^V^,  '^W.ialeit.  4. 


DJe  fetten 


Zifierii  ^^x^t,^V^^  ^=^^^^^^  vx^^^<i«.^ 


7.  Scli1ilemiug&b«L 


B(i|ihoiii  tlelleidka  1d  AttiiriliL     ycin 

||»  TBit,     t.  Ao^fl,     Mlt  Kvrtti    u.  FlUieii 

U  XonmiDntar.  Mli  Eliileitiiaff.  ##£  J. — 
MvikiorttbllliiB    Ia    Attiir«1il.      Yon 
3 » i  g  4  r. 

Text.    »/t  1 

,  ¥ommi'iit{hr.    at«if  geb^  Jt  —  fiO. 
Qsi«r.  I;  OdjftHfie.     Yod  Heitkoi, 
[1,  TeMt.     i  Bdcbn:    B,  1—1 S.  a.  Attfl,  " 

Ji  1.60.  ^  B.  1— 34  is  1  Band  Jt  8.«0. 
I&.  inif«ii«ft^     £.  Aiifl.      Mlt    iBMt.  Abk 

[a.  Eommeiiiar.  3  Aufl,  SHefk«.  atflir  geb. 
j»  .#£  1  ^.     Zua,  iai  1  Bd,  if6^>.  .J£  l.N*>. 
Inl&iLlt&ILberfliFbt  (nnj  dir^kt)    Ji£  —.05. 
II;  lUiLi.     Ton  H»&kfl, 
Teit,    2  BdcbiL:  B.  1—15.    2.  Aufl,  — 
B.  14— n.    Mit  a  Kjtrten.    je  j£  g.— .  — 
B.  1—24  fn  1  Bttnd  Ji  4,— 
IS«  miflHheri.    Mit  ^bhlf   Abb.     .^  £.— 
[  f .  Kommfiiitlir,  8.  Ana.  2  Heft*.  rteif  geh. 
^K  1  60  u.  .fC  1  sa,   ZmuiuQaiL  iu  1  Bd, 
geb,  M  2.40. 
leToaoi  I.  Aa8n,    You  Abiobt 
1«.  Toit.    2.  Aufl.    M.  KftriQ  a.  4  FUknsn 

liD  TqxI     .C  1.»0. 
e.  Htlfah.  M.  Abb 

Text.    ,ti 
S^  Somm. 

|(  Text  B.  Mit  E  mlettang.  S^  AuH.  J£  3*— 
J>ma  Eommentar.    Ji  1.80. 


wa. 


J^  ^.4U. 


^l^  ErUirnng«m. 


D«mo»th«tt«ii^  »B»g»w.  poUtltolLtt  fiodea. 

Vo&  Beioh. 
1<  Text.    .i^  I.tO. 
S.IlllfBh«ft.  .<tl.— 
S^  KfliniiientHr*  IIL 

•teifgoh.je.^—  80. 
Zut.  i»  1  Bd.  gAb. 
M  1.40.  J 

TbnlijraidM  L  Anftw,    Vom  LAnge. 
1.  T^ict.  Mit  Tltolbild  u.  S  K&rteii,  JL  2.8<k 
a.  inif«h.  Mit  Alb,  L  ^  ^  ^    „  ^„ 

^^KtimmvuUJi  l.OO, !  -^  '*— 

II  Text  B,     MH   EmSehimg.     Jl   2,60. 
Dniu  UommeiiUr.    Ji  I.4iO. 
AuBgabp  ln  S  Teilon : 
I  B.L^V,   fcTflit  JSt  1*40*   b-Kom- 
mfiiitar  ^>4i  1, — 
IL    B.    VI  — VHL      a.    T^y^t   JL    \ 

b.  Eommttntar.     Ji  \ 

m.  ZeitUffol,  NjmitHiTOra,   n.  KftTtflH, 

beiit  TftO.    Ji  — .&0. 

FiatoDB  Apiilaftfl  u.  Krtt«ii  n«bit  AbscbJi. 

».  d.  Phaidon  ii.  Sjfnipofiiait.  VoA  &0<  i  1  g  a  t. 

1,  Tf*i£i.    Btaif  goh.  *.«£  —,80, 

3.  Komi»«iit«t-.     «telf  gah.  Jit  —  .BA. 

8optiokl«ii*  TmcSdlen.    Von  OonTftdt 

I.Teit  J 1.  Autlgoui!.  M,TIt«ibild.  Jf.  — .  Jl 

U.  Konl^OeiilvMft*  Jt—^m.  III.  Ali 

„«.  — ,  Sb,  Te  X 1 1  n.  1 !  zua.-gfib.  .^  1 .  H 

54.  Htlfi)Iu4't,     J{  —.70. 

S.  KfiinniivntftT !  I.  Anttg^OD^t    JC  ^^iO. 

II.  Kontg  Ovdipiis.  ^--.70«  UI.  AIiu« 

Jt  — »t*0. 

I^.Krklirnngcn  (Hllfqb«lln.  KomjniaaUt 

I  n.  li  AUB.-gebO^    Ji  1.00, 


j4 


l^ 


n 


Pi§  f^Hen  Ziffem  TersteliBii  sic)i  tut  a«i^»m4.*^t 


IViehtigo  Handbiicher  nnd   nenore  Erscheinnngen 
dom  Gebiete  der  klassischen  Philologte. 

Die  auf  einzelne  Schrifbsteller  (oder  Literaturgattimgen)  bezflgl 
Schriften  8.  o.  S.  12  ff. 

AitrlilT    fur  Papyrasfori»€hang   tmd  ver- <  BolU  Sphoera.  Texte  undTJntezsaf 


wandte  Oebiete,  hng.  Ton  U.  Wilcken. 

•liihrUch  4  Hefle.    JC  20.— 
ArchiT  fllr  Utelnisehe  Lexlkographle  a. 

(iramniAtik,  hrsg.  v.  E.  W ttl f  f  1  i n.  Freis 

f.  d.  Band  von  4  Heften  JC  12.— 
Band  1—7  auf  oinmal  bezogen  JC42.— 
Vjzantinlsehe  Zeltschrlft,  heransg.  von 

K.  Krumbachor.    Prois  f.  d.  Band  von 

jahrlich  4  Heften  JC  20.— 
Neue  Jahrbiicher  f.  das  klass.  Altertnm, 

(iesohichte  u.  deutsche  Literatur  u.  f. 

Pa<1airOf?ik,  herauPR.  v.  J.  Ilberg  und 

};.  Gcrth.     Jahrlioh  10  Hefte.     M.  30.— 

Brmler,  Grimdi-iO  d.  rrunisohon  Literatur- 

.c:e<i'hic-hto  f.  (iyinna^ion.     J(.  1. — 
Ilethe.  Ilomor  u.  dio  Ilcldon^acre.  cU.  —  .SO. 
I>lal5.   dio  attisrhe   I!ored.>«amkcit.     L'.    Auti. 


.')<). 


r»4.— 


i. 


i; 


..1  J'.\l.—  Ui.—  j 
j  l)oMU)3thcnes.]  i 


Alit.    |Von    (;ort;ia:^    ]'i<    zu  Lvsias.] 
,  '    11     -  1«.- 

—  i  I-okr.  u.  l<ai 
1.  Ah.^^ohuitt 
,".  IC.--  IS.- 

—  •_'.  Abschuitt.  ( Demo.^theues'  Ge- 
iio-isouu.lJo.icnor.]./^  12.  —  14. — 

^iUorti,  ^.  ftanMifl)cii  u.  fo;,iaIcn  itampfe  iu  Hlom 
\.  :\c\t  b.  jHcpubUr.    Jf.  1.—  i.'2'>. 

--  -  AlkostU-^tudiou.     J(    2. — 

IUiiuiner,    Teohuolou'io    u.  'rorminoloprio  d.  i 

(  .".vcrbo  u.  Ktlu8to  hoi  (Jrioolion  u.  Hr>mern.  • 

Mit  zahlr.  Abh.     -1   Ihiudo.     . //.  .'jO.-IO.  i 

lioerkh,   Enoyklopiidio  u.  Mothodologie  d. 

philolog.  AN'issou-«cliaftoii.    I lorausjiegeben 

M:u     K.   l>ra  tu  sch  00  k.       l'.  Autl.,    von 

J<.  KluBmauu.     .''11.-- 
: LohcnsbcscJiroiliuuj?  u.  .Vus^vahl  a.  b. 

w  ,.o!ischafi].  Ilriefwochsol.  VonM.  lloff- 

ir.  .i  n  n.     .  ii.  \'l . — 


s.  (^esohichte  d.  Stombilder.    Ui%  i 
ond  19  Textahbildungen.    Ji  84. 
Bretsl,  botan.  Forschongen  det  Ale 

auges.    .r^  12.—  14.— 
Braaa*s  kleine  Schriften.    S  Bi&A 
L  Band.    BOm.  Denkm&ler.   Al 
etmsk.  Denkmftler.     M.  d.  I 
Yerl  u.  65  Abb.     .«  10.— 
n.  u.  ni.  Band  in  Yorbereitnni 
Burslan,    Geographie    von    Griecl 
2  BUnde  JC  1«.— 
I.  Band.     1).  nfirdl.  Griechenla 
7  lith.  Tafcln.     JC  6.— 
II.   Hand.     Peloponnesos  u.  In?c 
s  lith.  Tnfeln  u.  1  von  H.  La 
keichn.  Karte  v.  Grlecbcnland. 
J)er  IT.  Band  auch  in  3  Abte: 

1.  Aht.    Argolis,  Lakonien,  M( 
Mit  6  litli.   Tafeln.    cff 

2.  —     Arkadien ,    Kli3 ,  Acha 
3  lith.  Tafeln.     J;.  3  - 

3.  —      Dio    Inseln.       Mit    Ka 
Grlechonland,  goz.  v.  11. 

:  JC  5.60. 

:  ("juitor.   Vorlesungen    tlber  Geschii 
Mathematik.     I.  Band:  Von  den 
Zeiten  his  1200  n.  Chr.    2.  AuH.   . 
!  Christ,    Metrik    der  Griechen    und 
!      2.  Aufl.    J(.  11.  GO. 
:  Cumont,  die  Myaterien  dc»  ^lithra, 
!      v.  Gohrich.     JC  5. —  o.<J0. 
^tlormt,  Cffiiar  ii.  f.  3eit3inoMen.  93e; 
b.  r5m.  Sittcn  QC-Acn  b.  ©ntc  b.  ; 
Xcutft^  bearb.  tj.  SJdblcr.  .'/.  3. 
DlelH,  Klementum.     Jt.  3. — 
I>ieterlch,  Mithrasliturgie.     Jf  6.- 
Wraeger,  histor.  Syntax  d.  lateiu. 


•1.      ^^Ni.'^.       ^^\^\!A.^.        J{ 

tfuvt-'.  u.  2;ol}lcr.    .1'.  -  o^^  ^>--  w       ji.  ^ 


Wiohtige  HandbiLcher  und  neuere  Erscheiuungou. 


2S) 


Wnd,  baft  Beitaltet  beS  ^rtifte».    Seutfc^ 

Hatb.  b.  ^DO^Ier.    2  S&nbe.   .fC  12.— 

•ritha«§eii,   grioch.   Pal&ographie.     Mit 

IS  Tftfeln  u.  vielen  ToxtiUustrat.  M  18.40. 

—  Augustus  u.  seino  Zoit.    2  Teile. 

.    L  Toil.  1.  Band  .ii  10 .  —  2.  Band  „«  12 .  — 

JX  —     (Anmerkungen).  1.  Baud  ^H.B. — 

2.  Band.    JC  ».— 

[I,  3  u.  n,  S  (Schlufl)  in  Vorl>ereitung.] 

•—  Bammlungen  u.  Katalogo  griechischor 

BjoidBohriften.    JC  6.— 

IHfewtytiaitftTyHandbuch  d.  griech.  Staats- 

^•UeriHmer.    2  Bde.    JC  13.60. 

^     L  Band.    D.  Staat  d.  Lakedaimonier  u. 

d.Athener.    2.  AuH.    ^fC8.— 

?     n.     —        ofi  5.60. 

>-~  Otto,  Geachichto  u.  Topographie  dor 

■   Btadt  Bom  i.  Altertum.   3  Abt.   JC  24.— 

BrMUMAtik,  hifltoriachc,  d.  latein.  Sprache- 

Bearbeitet  yon  H.  Blaao,  A.  Oittmar, 

J.Golling,O.Herbig,G.  Landgraf, 

*  C.   F.  W.   MtLller,    J.    H.   Schmalx, 

'    Fr.  Stola,  Jo8.  Thtlssingu.  A.Wein- 

.hold.    In   mehreren   Bftnden.    L   Band. 

:     YonFr.StoIz.    1.  HSlfte:  Kinleitung  u. 

Lftutlehre.  2.  Hftlfte:  Stainmbildungslehre. 

.-  Jo  Jl£  7. —  [Fortsetzung  unter  der  Presse.] 

'  BelMgy  d.  Homer.  Epos  a.  d.  Donkm&lem  er- 

Iftntert.   Archftologischo  Untersuohungen. 

[Znr  Zelt  vergriffen.  S.AuH.  inVorbereitung.] 

• FfiQirer  duroh  die  Offentl.  Sammlungon 

d.  klMS.  Altertttmer  iu  Rora.  2  Bftude. 
2.  Aofl.  „4C  15.—  LDie  Bftnde  werdeu 
nicht  eiwseln  abgegeben.] 

auf  extradOnnes  Papior  gedruckt 

viid  mit  Schreibpapier  durchschosseu,  zum 
H»ndgebrauch  ftlr  Fachgelehrte.  JC  17, — 
HenO^,  Geschichte  u.  Systom  d.  rOiuischen 
StMtsyerfassuug.    2  B&nde.    ^K.  3:).— 
LBand.  KOnigszeit  u.  Republik.  Jf.  15. 


Imhoof -  Blniner  und  Keller,  Tier-  und 
Pflanzenbilder  auf  Mttnzen  und  Gemmeu 
des  IdasB.  Altertums.    kart.  ^fC  24. — 

Kaerst,  Geschichte  dea  holleuistischen  Zeit- 
alters.  In  8  Bftnden.  L  Baud :  Die  Orund- 
legung  des  Hellenismus.    JC  12. —  14. — 

die  antike  Idee  der  Ookumene.  JC  1 .  20. 

Keller,  latein.  Volksotymologie  und  Ver- 
wandtes.    J(  10. — 

Klotz,  Handbuch  d.  lat.  Stilistik.  JC  4.80. 

Lehrs,  populftre  Aufsiitxe  a.  d.  Altertum, 
▼orzugsweise  zur  Ethik  u.  Beligion  der 
Griochen.    2.  Auil.    JC  11.— 

Leo,  die  griech.-rum.  Biographie  nach  ihrer 
literarischen  Forra.    J6.  7. — 

Lexlkon,  ausftthrlichej^  d.  grieoh.  u.  riSm. 
Mythologie.    lin  Vercin    mit  violeu    Ge- 
lehrten   herausg.  vou  W.   H.  Koscher. 
mt  zahlreicheu  Abbilduugen.      3  B&ndc. 
L  Band  (A— H.)  Jf.  34  — 
IL     —      (I— M.)    .V.  3«.— 
m.    —       [Im  Erpcheinen.]  37. — 16.  Liefe- 
rung.  (Nabaiothes — ^Paris.)  Jede 
Lieferuug  ^tL  2. — 
Supplemeute:    I.   Bruchmann,    epi- 
theta  deorum  quao  apud  poetas  Grae- 
cos  leguntur.     tM.  10. — 
n.  Cartor,  epitheta  deorum.    JC  7. — 

8a6ler'«  8ftcane£t!on  be«  liaf\.  «Itertumd  fut 
Otjmnaficn.  7.  berb.  SluUnfle,  l^rraudflegefieu 
uon  (Srler.  'SJlit  jal^lreid^en  9lbMlbunflen. 
JC  14.—  16.50. 

Vla\ptt$,  9t0t)pten  unb  ^(fftirien.  ®ef(^i(^tti(^e 
(Jrs&ftlunflen  f.  Stfiule  u.  ^au8.  J)eutfc^  oon 
^irnbaum.  m  IDO  9[bb.  nac^  S^if^n* 
0.  gaudjer-OJubin.  «Boblf. 9(u8fl.  ^/^ 3.— 

Mlttels,  a.  griech.  Papyrutiurkunden.  t^  1 .  20. 

Norden,  d.antike  KuustprusavomVI.  Jahrh. 
V.  Ghr.  bis  in  dor  Zeit  der  Benaissanco. 
2  Baude.    ct/.  28.— 


U.    —     Die  Kaiserzeit  vou  der  OikUtur  .       ^         ^  ,  •  » .,    t  -.      x       ^i.    j     •. 

C&sars  b.  z.  Regierungsantritt  .  ^eter»   *•  K««>^^^<^^i,"-  I^iteratur  ttb.  d.  r6m. 
Ti{/v«ia«ionu  ;      Kaiserzelt    bin    Theodosms    I.    und    ihre 

I      Quelleu.    2  Baude.     Jf.  2  4.— 

der  Brief  iu   der  rOmischen  Literatur. 


Diocletians. 

1.  Abt.  Geschichtl.  Cbersicht.  JCiO  — 

2.  —    Hystem  d.Verfassung  d.  Kaiser- 

zeit.    JC  H.— 

Molder,  alt-celtisoher  Sprachschatz.  lu 
ungenhr  18  viennonatliclien  liioferiingou 
xu  Je  8Bogen.  I.  Band.  (A— H.)  J^&t.— 

. i). — 14.   Liofcruug.     (l — Sextus.) 

Jede  Lieferung  JC  8. — 

HoppOj  Bilder  z.  Mythologie  u.  Goschichto 
d.  Griechen  n.  UOmer.  30  Blatt  Licht- 
druck,  39/63  om.  Komplott  in  Schulmappo 
mit  Toxt  (Text  apart  JC  1.—)  JC  12  — , 
iu  Geschenkmappe  (Leinwaud)   ..M  16. — 

iMhoof-Blnmer,  PortrfttkOpfe  auf  rOm. 
MtLnzen  der  Bepublik  uud  der  Kaiserzeit. 
i.  Anfl.    kart.  JC  9.i0. 

PortrfttkOpfe     aof     antiken    Mttnr.en 

heUeDiecber  und  lieiienisiorter  VUlker. 
A«rt  ./K  JO.— 


J(.  6.— 
Pfelffer,  antike  Mflnzbildor  fUr  den  Schul- 

gebrauch.    J(.  1.60. 
Quellenbnch  zur  altcu  Gcschichte  f.  oberc 

Gymnasialklasseu.     Bcarb.  von  Herbst, 

Baumeistor  und  Woidnor.    2  Abtlg. 

5  Hefte.    Jf.  10. iO. 
I.  Abtcilung.      Griochischo    Goschichtc. 

1.  Heft.    Bcarb.  von  llerbst  u.  Bau- 
mcister.    3.  AuH.    J(.  l.BO.    [Vorgr.J 

2.  Heft.    Bcarbeitct  vcm  Baumeistor. 
3.  Aufl.     J(.  I.SO  2.30. 

II.  Abteilung.  Bomischo  Goschichto.  Be- 
arbeitot  vou  Woidnor. 


80 


Wiehtige  HftndblLoheir  ond  neiwi»  Bncdieinniic^ii. 


Blbbeeky  Beden  n.  Yortrftge.  Jt  6.—  8.— 
Biese,  d.  rheinische  Germanien  i.  d.  «ntiken 

Literstur.    ^  U.— 
Bofibaeh    nnd    Westph«l,     Theorie     der 
mnsiechen    KtLnste    der    Hellenen.     (Als 
S.  Anfl.  d.  Bofibaoh-WeBtphalsGhenMetrik.) 
8  Bftnde.    JC  86.— 
L  Band.    (Grioch.  Bhythmik  t.  Weet- 

phaL)    JC  7.20. 
n.    —         (Griech.  Harmonik  n.  Melo- 
pOie  y.  Westphal.)  «^6.80. 
nL    —  L  Abt.  (Allgem.  Theorie  d.  griech. 
Metrik  von  Westphal  nnd 
GleditBch.)    JC  8.— 
m     —  n.  Abt.  (Grioch.  Metrik  m.  besond. 
BtLcksicht  aof  die  Strophen- 
gattiyigen  n.  d.  tlbrigen  meli- 
Bchen  Metrav.  Bofibach  n. 
WestphaL)    JC  14.— 
Sehaefer,  Bemosthenei  u.  s.  Zeit.    2.  Ansg. 

8  B&ndo.    JC  30.— 
Sehmidt,  Synonymik  der  griech.  Sprache. 
4  Bftnde.    JC  54.— 

Handbuch  d.  lat.  n.  grieoh.  Synonymik. 

JC  12  — 

8chneider,  das  alte  Bom.  Entwickelong 
aeines  Gmndrissos  und  Geschichte  seiner 
Bauten.  12  Seiten  Text,  12  Karten,  14  Tafeln 
mit  287  Abbildongen  u.  1  Plan  d.  heutlgeu 
Stadt  auf  Karton.    Quer-Folio.    JL  16.— 

e^\xi\t,  ©runbrig  b.  £o^iI  u.  Uberftc^t  iib.  b. 
firied^.  ^t)iIoyopl^ie.    JL  1.6o  2,— 

Schwarlz,  Charakterkopfe  a.  d.  antiken 
Litoratur.     JL  '2.. —  ti.OO. 

Sitzler,  Ahrifl  d.  griech.  J^itoraturgeschichto. 
I.  Baud.  1).  uatioualo  klass.  Literatur 
von  (ler  altesten  Zeit  bis  zum  Tode 
Aloxandord  dos  (JrolJou.     M.  4. — 

Stoll,  llandhuch  d.  Roligion  u.  Mythologie 
d.  (iriccheu  u.  Ronier.     JL  2.2;'). 

-  —  D.  (yi)lti'r  u.  iun-oen  b.  flafj.  ^^tftcrtumS. 
liOMuIdre  '•JUJQtljolooie  b.  ©riec^en  u.  9i3mer. 
■iiv'l)lf.  SluSg.    JC  3.G0. 


Ctitt,  b.6aoen  b.  nafT.IC(tertutnS.  (SrjU' 

a.  b.  altett  SBett  SBo^lf.  Sudgabe.  i\ 

6.  «ufl.    JC  4.50. 
Stadniexkay  die  SiegesgOttin.    Entv 

Geschichte  e.  antiken  Idealgestalt 

12  Tafeln.    JC^.— 
Snsemihl,  Geschichte  d.  gricchischei 

ratur  in  der  Alexandrinerzeit    2  '. 

JCZQ.—  34.— 
Tevffel,  Geschichte  d.  rOm.  Literatar. 

5.  Aufl.,bearb.y.Schwab  6.^^/114.41 
Studien  n.  Charaktoristikeu  s. 

u.  r5m.  Literaturgfoschichte.    2.  A 

^12.— 
Thesanrns  lingnae  Latinae  editus  i 

tate    et    consilio    acadomiarum    q 

Germanicarum  Berolinensis,  Gottii 

Lipsiensis ,    Monacensis ,    YiudolK 

gr.  4.    Jeder  Fascikel  JC  7.20. 
(Erschienen    sind   bis   jetzt: 
Pasc.  I— V.     Vol.  IL    Fasc.I- 
1t|Ie,  PutortJ^S  SebenSbefc^retbuugen 

delbcn  ©ricc^enlanbs  unb  9iom». 

audg.    2  asanbe.    \t  JC  ^,— 
Yanlcek,  griech.-lat.  etymolog.  W5r1 

2  B&nde.    JC  24.— 
etymolog.  W6rterbuch  d.  lat.  S 

2.  Aufl.    JC  &.— 
Yolkmann,  d.  Bhetorik  d.  Griecheu  u 

2.  Aufl.    JC  12  — 
Wachsmutb,  die  Stadt  Athen  im  A 
L  Band.     JC  20  — 
IL     —       I.  Abt.     ^iL  12.— 
Weicker,  d.  Seelenvojrel  i.  d.  alton 

tur  u.  Kunst.  Mit  103  A^V.  J.'. 
aBeife,  Gliaratreriftir  b.  lat.  apracfcc. 

JL  2.40  3.— 
Weudlaud,   Christentum  u.  Helleni 

ihreu  Literar.  Be/.it:huntreu.  Ji  - 
IVisliceunN,  aatronom.  Chronologie. 
aOoljlrob,  bie  altllaififdjou  atcalien  im 

fium.  5.  erufi.   JL  i.to. 


Die  fe«en  TASem  ^w%V^v«.  ^^'^^^^^  ^*>««.^«.*^^ 


iilworterbiicher  tt  B.  G.  Teubner. 


A^iQQfnfi^lfh^in   ^*^'^^^  WiiHerhikhef  ist  dureh  Wuhl  eines 

J^libbhUbbWny   g^'o^eren  FormMs^  weUm-en  SaUeSt 

i^tUeherer  I>ru^keinriehfung  eine  aUerh  AnfQrderungen  ge- 

ie,  die  die  fueisten  anderen  Schulw^rterbiicJier  weii  UbertriffL 

T^lhnJi'  ^^^  <al?^^  durch  die  ^amen  der  Beurbeiter  aJi 

issen  dsr  Sehttle  entBp^^echsnd  gewdlirleistet  erscheinen. 


ichen-Wagener:  lateinisch.  Schnlwiirterbucb. 

fXXTT  n.  !)37  S,]  Lex.-S,  Gek  JC  6,80,  dftuerb.  in  Halb&,  g^b,  ^  7.60. 


tfSiidwesid&iitschen  Schutlbldtter^'  18 98,  l  xwieilen:  ffWir  w&rden 
%ge ,,  Welches  lateinisrhe  Sefmltv&^rlerbueh  &oll^  wirr  unsem 
m*n  e^npfehlen  ?**  dahm  beanticorten:  ^Empfehfnng  verdient 
!in  Schulw§rtm%ueh,  welches  mit  all^i  itber/lii^ffigen  HuUojft 
Mieh  uufrtiumtf  mmit  meh  auf  dm  N6iige  be^chrdnH  und  diea 
rusr  Anfn*dnung  und  einer  JJarsteUujig  hieUtj  luehhe  dem 
r  die  gemtehie  IFilfe  aueh  wirTcHch  an  die  Uand  glM  mid 
tlsfig  /yirdertJ*  .  .  .  Seitdem  die  t^m  Wagener  besmyfe  Jfeu^ 
eii^ing  de^  Heinichenmhen  X^api^oiiJ?  erschienen  isl^  Ira^e 
in  Bedenlcen^  diese^i  Buch  zu  efnpfe?den.  ...  Bie  Verla^s* 
mdlung  hut  das  Bmh  auch  ilnfierlich  vor-treffUch  austge^mtf^,^ 
P  es  eine  Zierde*  der  an^ehenden  Bibliothek  jeiks  S^u/ndanmt 
^ann." 


seler-Kaegi:  griechisches  Schulwiirterbuch. 

fl.  [Ym  a.  916  S]  Lex,-8,  Ggh.  .€  6.75,  dattefbui  Halbfr.  geb.  .4i  8,— 


'eues  KorrespondcnMaU  f.  d.  gd.  umd  Bmlschuien  Wurtiembergs  1900, 
f:  ,fNa€h  mf.T  Jahrm  ist  auf  die  sehnie^  schmt  von  Kti'"'^  ?..  .L-r,;fj; 
ge  die  elfte  gefolgt,  und  sie  darf  sich  mit  demmlhen  oder  /  m 

ah  jene  auf  ficrm  Titel  ak  ,^%neifaeh  verf/emei^t*^  f>r-r  '.>r 

fishraft  und  clent'  praktijichen  GeschicJc  des  ut"  'm 

richt  SQ  hoeh  ve^idienten  Heramgebers  steUt  diesc  A.\      ^  um 

fliln^ndeit  Zeugniu  mAS,  %nd  sie  i^t  ein  muer  Beweiiff  ilafi  die 
eitung  d^  W&rterlnuim  in  fceine  beJi^ereti  Jfdnde  Mtte  gekgt 
kiSnnen,  Schon  iliifierlich  empfiehlt  sidi  diese  Auflage  dmih 
Ulich  verbeMgerte  AussfuMung;  grSJ5eres  F^fnnutf  weiieren 

ilbersichtlieheren  Ih^wk  (in  der  Hauptsadic  tiach  dem  Muster 
teinischen  Wihterbuchn  von  Heinichen-Wagener,  6,  AufLj;  das  Bw^ 
er  dabei  sehr  handUeh  geblieben  mit  91S  Seiien  gegen  929  der 

flnge. ^^^ 


^ea^emplare  t^JzZ^L        '^^-^-^ 

ir  und  iH>n  ^«.   4.—  fHr  das  gebundeTw   Ej*i>nAair    '«<»J'^J   - 


3   bl05   D13   H^T  13?       ,/   ,  _ 


DATE  DUE 

■ 

1 

1 

1 

1 

1 

■ 

1 

* 

STANFORD  UNIVERSITY   LIBRARIES 

STANFORD,  CALIFORNIA 

94505