Skip to main content

Full text of "Tijdschrift der Nederlandsche Dierkundige Vereeniging"

See other formats 


TIJDSCHRIFT 


DER 


NEDERLANDSCHE 

DIERKUNDIGE  VEREENIGING 


TIJD  S  C  HEI  FT 


DER 


NEDERLANDSCHE 

DIERKUNDIGE  VEREENIGING 


ONDER   KEDACTIE    VAN 


A.   A.    VAN   BEMMELEN 

als  Voorzitter  der  Vereeniging, 

Dr.  P.  P.  C.  HOEK,  Prof.  C.  K.  HOFFMANN 

EN 

Dr.  W.  J.  VIGELIUS 


Sde    S  E  I^  I  E 


JD:EiJElJii  X 


LEIDEN   —    E.    J.    BRILL 

1885—87 


INHOUD. 


I.  Wetenschappelijke  Bijdragen. 

Aflevering  1.    1»85. 

Bladz. 

Dr.  J.  G.  DE  Man,  Helminthologische  Beitrage.  Mit  Tafel  I— III.  1—26. 

M.  M.  ScHEPMAN,  Malakologische  bijdragen.  Met  Plaat  IV  .     .  27 — 32. 
Dr.   G.   C.    J.    VoSMAER,   Physiologische   onderzoekingen  in  het 

Zoölogisch  Station  te  Napels 33 — 36. 

Aflevering  3.    1886. 

Dr.  A.  C.  OuDEMANS,  JzN.,  Die  gegenseitige  Verwandtschaft , 
Abstammung   und   Classificatie n   der  sogenannten  Arthro- 

poden 37 — 56. 

Mr.  Herman  Albarda,  Ornithologie  van  Nederland.  Waarne- 
mingen in  1885 57—68. 

Dr.  R.  Horst,  Lijst  der  tot  de  Nederlandsche  fauna behóorende 

Echinodermata.  Met  Plaat  V 69 — 76. 

Aflevering  3—4.    ISST". 

Dr.  W.  J.  ViGELius ,  Contributions  a  la  Morphologie  des  Bryo- 

zoaires  ectoproctes.  Avec  Planche  VI 77 — 92. 

Dr.  P.  P.  C   Hoek,  Crustacea  Neerlandica.  I.  Met  Plaat  VII   .  93—105. 

Dr.  J.  C.  C.  LoMAN,  Freies  Jod  als  Drüsensecret 106 — 108. 

»  »  Ueber   die  morphologische  Bedeutung  der 

sogenannten   Malpighi'schen   Gefasse   der    echten    Spinnen. 

Mit  einera   Holzstiche 109 — 113. 

Dr.   Max   Weber,    Ueber    Lagenorhynchus    albirostris,    Gray. 

Mit  Tafel  VHI 114—127. 

»  »  Ueber     Hermaphroditismus     bei     Fischen. 

Zweite  Mittheiluns 128—134. 


o^-^yVf 


VI  INHOUD. 

II.  Verslagen. 

A.flevering  1.    1885. 
Verslag  van  de  gewone  huishoudelijke  vergadering   op 

22  November  1884 

Bijlage.    Wet  der  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeni- 

ging.  (Wijzigingen) 

Naamlijst  van  de  leden  op  1  December  1884     .     .     . 
Verslag  van  de  buitengewone  huishoudelijke  en  van  de 

wetenschappelijke  vergadering  op  5  Juli  1885.     . 

Aflevering  Q.    1886. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  verga- 
dering op  26  September  1885 

Verslag  van  de  gewone  huishoudelijke  vergadering  op 
1  November  1885 

Lijst  van  sedert  Juni  1884  aan  de  bibhotheek  toege- 
voegde werken 

Naamlijst  van  de  leden  op  1  November  1885.    .     .     . 

Bijlage.  Adres  aan  de  Tweede  Kamer  der  State n- 
Generaal 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  ver- 
gadering op  28  November  1885 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  ver- 
gadering op  30  Januari  1886 

A-flevering  3—4.    188'7. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  ver- 
gadering op  27  Maart  1886 

Verslag  van  de  wetenschappelijke  vergadering  op  11 
Juli  1886 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  ver- 
gadering op  30  October  1886 

Verslag  van  de  gewone  huishoudelijke  vergadering  op 
14  November  188'"' 

Lijst  van  sedert  November  1885  aan  de  bibliotheek 
toegevoegde  werken       

Naamlijst  van  de  leden  op  15  November  1886    .     .     . 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  ver- 
gadeinng  op  18  December  1886 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  ver- 
gadering op  26  Februari  1887 


I — XXXII. 


XXXIII — XXXIV. 
XXXV — XLIII. 


XLIV — I.II. 


LUI — LVI. 


LVII — XCIII. 


XCIV  — CVII. 
CVIII — cxv. 


CXVI — CXXIV. 


CXXV — CXXXII. 


CXXXIII — CXXXVIII. 


CXXXIX — CXLIV. 


CXLV — CXLVII. 


C  XL  VIII — CLII. 


CLIII — CLXXXI. 


CLXXXII — CXCVI. 
CXCVII — CCIV. 


CCV — CCXII. 


CCXIII — CCXVII. 


I.  WETENSCHAPPELIJKE  BIJDRAGEN. 


HELMINTHOLOGISCHE  BEITRAEGE 


VON 


B\  J.  G.  DE  MAK. 

in  Middelh urg ,  Niederlande. 


Mit  Tafel  I— III. 


Wie  ich  in  meiner  im  vorigen  Jahre  erschienenen  Monographie  ^) 
dargethan  habe ,  ist  unsere  Kenntniss  der  geographischen  Verbreitung 
der  in  der  Erde  und  im  sussen  Wasser  lebenden  Rundwürmer  noch 
ausserst  mangelhaft,  weil  bis  jetzt  nur  sehr  dürftige  Angaben 
über  dieselben  vorliegen.  Es  unterliegt  aber  keinem  Zweifel ,  dass , 
wie  bei  anderen  Thiergruppen ,  auch  hier  eine  genaue  Nach- 
forschung  in  verschiedenen  Liindern  zu  interessanten  Resultaten 
führen  muss.  Alle  Untersuchungen  auf  diesem  Geblete  sind  also 
erwünseht  und  es  f  reut  mich  eiueu  kleinen  Beitrag  dazu  liefern 
zu  können.  Ich  werde  1"  handeln  über  einige  neueu  oder  sel- 
tenen  Arten  unserer  eigenen,  Niederlandischen  Fauna  und  dann 
diejenigen  Formen  bekannt  machen,  welche  ich  2"  in  Mittel- 
Deutschland  und  3"  in,  aus  der  Gegend  vou  MosJcau  herstam- 
mender  Erde  beobachtet  habe. 


1)  Die  frei  in  der  reinen  Erde  und  im  sussen  Wasser  lebenden  Ncm:itodeii  der  Nie- 
derliindischen  Fauna.  Eiue  systematisch  la unistisehe  Monographie  Mit  3-1  lithogr.  ïa- 
feln.     Leiden,  Brill,  1884.  Seite  18. 


A.   NIEDERLANDE. 

Monohystera  Dintheriana  n.  sp. 

Taf.  I.  Fig.  1. 

Es  weicht  diese  neue ,  sehr  interessante  Art  von  allen  ande- 
ren, die  Erde  oder  das  süsse  Wasser  bewohueuden  Monoliysteren 
durch  ihre  vollkommen  paarig  sijmmetrischen ,  weiblichen  Geschlechts- 
organe  auf  den  ersten  Bliek  ab.  Auch  unter  den  marinen  Ver- 
tretern  dieser  artenreichen  Gattung  kennt  man  bis  jetzt  nur  noch 
eine  Art,  welche  paarig  symmetriscbe  Genitaliën  besitzt:  die 
borstentragende  Moyiohystera  elongata  aus  den  nordischen  Meeren. 
Leider  fand  ich  von  der  neuen,  zweifelsohne  seltenen  und  leicht 
übersehbaren  Art  nur  ein  einziges  Weibchen ,  so  dass  meine  Be- 
schreibung  in  einigen  Punkten  uuvollkommen  geblieben  ist. 

Das  Thierchen  erreicht  eine  Lange  von  1,08  mm.  Der  Körper 
ist  sehr  schlank  und  dünn ,  so  dass  das  Verhaltuiss  zwischeu  der 
Gesammtlange  und  der  mittleren  Körperdicke  durch  die  Zahl  50 
ausgedrückt  wird ;  er  verschmalert  sich  ziemlich  nach  vorn  hin , 
wodurch  die  Körperdicke  am  Boden  der  Mundhöhle  fast  nur  '/s 
betragt  von  der  am  hinteren  Eude  des  Oesophagus;  nach  hinten 
aber  lauft  der  Körper  in  einen  feinen,  zugespitzten  Schwanz 
aus ,  der  kaum  V7  der  Gesammtlange  misst.  Die  Cuticula  ist  glatt , 
ungeringelt;  Borsten  wurden  nicht  auf  derselben  beobachtet.  Das 
nicht  abgesetzte  Kopfende  erscheint  einigermassen  abgestutzt  und 
ich  fand  keine  Spur  von  Borsten  an  demselben;  in  geringer  Ent- 
fernung  von  der  Mundöffnung  liegen  die  Seitenorgane ,  welche 
spalt-oder  riunenförmig  erscheinen ,  und  nicht  kreisförmig,  wie 
gewöhnlich  in  dieser  Gattung.  Die  Mundhöhle  verhalt  sich  ganz 
typisch ,  der  zarte  Oesophagus  erreicht  kaum  Ve  der  Gesammt- 
lange, ist  dünn,  cylindrisch  und  an  seinem  Ende  ein  ivenig  ange- 
schwollen.  Bei  durchfallendem  Lichte  erscheint  der  Darm  ziem- 
lich dunkel. 

Die  weibliche  GeschlechtsöÖnuug  liegt  genau  auf  der  Mitte  des 
Körpers;    die    Vagina   theilt   sich   uumittelbar  in  die  beiden,'  fast 


gleAch  langen^  gerade  ausgestreckten  mul  in  Bezug  auf  die  Scheide 
jederseits  symmetrisch  gelegeneu  Geschlechtsröhy^en ,  vou  welclieii 
die  vordere  nicht  weit  vom  Darmaufang  endigt,  die  hintere  in 
einiger  Entfernung  vom  After  auf  hort;  an  jeder  Seite  der  Scheide 
fand  sich  ein  Ei.  Der  Schwauz  ist  verlangert  und  lauft  allmalig 
spitz  zu;  leider  blieb  mir  das  Vorhandensein  einer  Schwanzdrüse 
fraglich. 

Fundort.  Das  sehr  bewegliche  Thierchen  fand  ich,  im  August 
1884,  au  den  Ufern  des  kleinen  Aa-flusses  in  der  Provinz  Nord- 
Brabant  und  zwar  in  sehr  feuchter  und  humusreicher ,  auf  einem 
diluvialen  Sandboden  ruhender  Erde  an  den  Wurzeln  von  Alisma 
und  Limnanthemum ,  nicht  weit  vom  Dorfe  Dinther. 

Mononchus   Tunhridgensis  B. 

Bastian,  Monograph  of  the  Anguillulidae ,  1865,  p.  102, 
PI.  IX,  fig.  31,  32. 

Taf.  I,  Fig.  2. 

Zu  denjenigen  Gruppen  frei  lebender  Rundwürmer,  deren  Arten 
noch  ungenügend  charakterisirt  sind,  so  dass  es  schwer  hiilt  sie 
zu  unterscheiden ,  gehort  die  sehr  natürliche  Gattung  Monon- 
chus B.  Bastian  beschrieb  fünf  verschiedene  Arten,  ausser  den 
beiden ,  von  Dujardiu  herstammendeu  Formen.  Zwei  Arten  hat  er 
gut  charakterisirt ,  aber  es  ist  schwer  die  drei  anderen ,  welche 
durch  den  verlangerten  Schwanz  mit  einander  verwandt  sind , 
durch  seine  Beschreibungen  zu  unterscheiden.  Die  letzteren  sind 
namlich  sehr  kurz ,  und  wahrscheinlich  sind  einige  Zahlen ,  welche 
die  Körpermasse  angeben ,  ungenau :  sehr  unvollkommen  sind 
auch  die  Abbildungen  (in  der  Abbildung  der  Muudhöhle  des  J/on- 
onchus  Tunhridgensis  ist  sogar  der  Zahn  vergessen !).  Weil  nun 
aber  in  England  und  in  Holland  wohl  die  namlichen  Arten  vor- 
koramen,  so  habe  ich  schon  früher  eine  langschwanzige  Forra 
mit  einer  Bastian'schen  Art  identificirt,  den  M.  macrostoma,  ob- 
gleich  die  Originalbeschreibuug  nicht  vollstiludig  zu  meinen  ïhie- 


ren  passte:  und  so  will  ich  auch  jetzt  handeln  mit  einem  zweiten , 
von  mir  aufgelundenen ,  langschwanzigeu  Vertreter  dieser  Gruppe , 
und  keine  neue  Art  für  denselben  auf stellen. 

Als  Zahlen  '),  welche  die  Körpermasse  dieser  für  unsere  Fauna 
neuen ,  und  luit  dem  Tunbridgensis  B.  identificirten  Art  ange- 
ben ,  fand  ich  die  folgenden : 

9   1,41  mm.  lang.  «  =  25—30.  /S  =  5.  y  =  OVg 

Der  Körper  hat  eine  ziemlicL  schlanke  Gestalt  und  verjüngt 
sich  so  wobl  nach  vorn  wie  nach  hinten,  so  dass  die  Körper- 
breite  am  Boden  der  Mundhöhle  ungefahr  halb  so  gross  ist  als 
beim  hinteren  Ende  des  Oesophagus.  Das  Kopfende  stimmt  sehr 
überein  mit  dem  des  macrostoma:  gleich  hinter  dem  Zahne  zeigt 
der  Kopf  eine  kaum  bemerkbare  Einschnürung ,  welche  aber , 
nach  Bastian's  Figur,  bei  den  englischen  Thieren  viel  auffallen- 
der  sein  soll.  Hinter  der  Mundöffnung  beobachtete  ich  bloss 
einen  einzigen  Kreis  von  sechs  kurzen,  kegelförmigen  Papillen. 
JHöchst  eharakteristisch  sind  die  Gestalt  und  der  Bau  der  Mundhöhle. 
Sie  misst  ungefahr  Vu  von  der  Entfernuug  der  MundöJÏnung  zum 
hinteren  Ende  des  Oesophagus ,  und  obgleich  sie  in  ihrem  Aeus- 
sern  sehr  mit  dem  macrostoma  übereinstimmt ,  ist  sie  in  Bezug 
auf  die  Dicke  des  Kopfendes  auffallend  enger  als  hei  der  letztge- 
nannten  Art  (Vergl.  mit  Fig.  2a  auch  die  in  meiner  Monographie, 
Taf.  IX,  Fig.  34a,  gegebene  Abbildung  des  Kopfendes  des  ma- 
crostoma). Sie  hat  eine  ziemlich  prismatische  Gestalt  und  wird 
etwa  auf  der  hinteren  Grenze  ihres  mittleren  Drittels  von  dem 
Oesophagus  umfasst.  Der  Zahn  ist  kraftig  und  stark  und  liegt 
verhaltnissmassig  mehr  nach  vorn  als  bei  dem  macrostoma ;  die 
Entfernung  der  Zahnspitze  von  der  Mundöffnung  betrdgt  bei  unserer 
Art   nur   ^/g  von  der  Entfernung  dieser  Spitze  von  dem  Boden  der 


1)  Die  Masse  sind  in  Millimetern  angegeben  umi  gelten  für  das  erwachsene  Thier. 
Das  Verhal  tniss  der  Gesammtlange  zur  mittleren  Dieke  des  Körpers  wird  durch  x , 
das  Verhaltniss  der  Gesammtlange  zur  Lünge  des  Oes.  (wozu  eventuell  die  Mundhöhle 
oder  die  Stachelbildungen ,  wie  bei  Tylenchus,Dorylaimus  u.  s.  w.  mit  gerechnet  wer- 
den) durch  /3  und  das  Verhaltniss  der  Gesammtlange  zur  Lange  des  Schwanzes  durch 
7  ausgedrückt. 


MundhöMe ,  welcher  ia  Fig.  2a  bei  h  angedeutet  worden  ist ;  beim 
macrostoma  aber  ist  die  erstgeuaunte  Entfernung  etwas  langer  als 
der  halhe  Ahstand  zwischen  der  Zahuspitze  und  dem  Boden  der 
Mundhöhle.  Auf  der  Höhe  der  Zahnspitze  beobachtet  man  an 
der  Wand  der  Mundhöhle  einen  auch  beim  macrostoma  vorkom- 
menden ,  dunklen ,  gebogenen  Chitinstreif.  Der  Oesophagus  ver- 
jüngt  sieh  zuerst  ein  wenig  bis  an  eine ,  an  der  hinteren 
Grenze  seines  vorderen  Drittels  liegende  Stelle,  wo  ihn  der  Ner- 
venring  umfasst  und  wird  daun  nach  hinten  zu  allmalig  dicker : 
er  ist  in  Bezng  auf  die  Gesammtlange  des  Körpers  stets  kürzer 
als  bei  dem  macrostoma. 

Die  weiblichen  Geschlechtsorgane  sind  bei  einer  Totallange  von 
1,24  mm.  sehon  vollkommen  entwickelt:  bei  dieser  Grosse  enthal- 
ten  sie  schon  ein  Ei.  Sie  sind  paarig  symmetrisch  mit  grossen, 
umgeschlagenen  Ovarien  und  der  postvaginale  Theil  nimmt  den 
halhen  Ahstand  von  der  Geschlechtsöfïnung  zum  After  ein.  Das  Ei 
bat  eine  glatte  Schale  und  ist  ungefahr  0,07  mm.  lang:  ein 
1,41  mm.  langes  Weibchen  batte  zwei  Eier  im  Uterus.  Die 
Geschlechtsöffnung  liegt  immer  gleich  hinter  der  Mitte.  Charak- 
teristisch  ist  auch  die  Gestalt  des  Schioanzes  ^  insofern  als  die 
Stelle,  WO  der  vordere  breite  Theil  in  den  mehr  fadenförmigen 
hinteren  Theil  übergeht,  bei  unserer  Art  mehr  nacb  hinten  ge- 
legen ist  als  bei  dem  macrostoma,  bei  welcbem  die  drei  hinteren 
Viertel  des  Schwanzes  fadenförmig  sind. 

Das  Mannchen  dieser  lebhaften ,  zweifelsohne  seltenen  Art  blieb 
leider  unbekannt. 

Fundort.  Mehrere  erwachsene  Individuen  im  August  in  der- 
selben  Erde,  wo  die  Monohystera  Dintheriana  lebte. 

Anmerkung.  Der  M.  truncatus  B.  bleibt  nun  noch  rathsel- 
haft,  denn  es  ist  gar  nicht  sicher,  ob  Bütschli's  truncatus  (Bei- 
trage  zur  Kenntniss  etc,  s.  75,  Taf.  III,  Fig.  18a — h)  mit  dem 
euglischen  Thiere  identisch  ist. 


LU  L  I  B  R  A  R  Yrc' 


Ironus  ignavus  B. 

In  feuchter  Ercle  eines  wasserfreien  Grabens  beobachtete  ich 
ein  3,4  mm.  langes  Weibellen  des  grosseren  Ironus.  Der  Schwanz 
war  fadenförmig  und  lief  liaarjein  aus ,  wie  bei  dem ,  immer  noch 
unvollkommen  bekannten ,  kleineren  Ironus  longicaudatus ;  er  war 
^/j  der  Gesammtlange  lang.  Die  Mundhöhle  mass  ^/^  von  der  Ent- 
fernung  der  Mundöfiuung  zum  liintereu  Ende  des  Oesophagus. 

Tylencholaimus  minimus  dM. 

(Vergl.  aucb  Seite  22). 

In  derselben  Erde ,  worin  der  Mononchus  Tunhridgensis  beobacb- 
tet  wurde,  fand  sich  auch  ein  Weibcheu  des  Tylencholaimus  mi- 
nimus ^  das  die  Grosse  von  0,68  mm.  erreicht  hatte,  also  grösser 
war  als  die  früher  aufgefundenen ,  nur  0,65  mm.  langen  Indivi- 
duen. Die  übrigen  Zahlen  waren:  06  =  25,  ./S^3,  7  =  38.  Ob- 
gleich  er  die  gewöhnliche  Gestalt  zeigte,  war  der  Schwanz  im 
Verhiiltniss  zur  Gesammtlange  also  etwas  kürzer  als  gewöhnlich. 
Der  Stachel  mass  ^/^g  von  der  Lange  des  Oesophagus. 

Dorylaimus  regius  dM. 

Taf.  II.  Fig.  3. 

de  Man ,  Onderzoekingen  over  vrij  in  de  aarde  levende  Nema- 

toden.    Leiden    1876,    p.    15,    Taf.    III,    Fig.  2a— f/  (Kopf- 

ende,  oesophagealer  Körpertheil,  Schwanz). 
de   Man,    Monographie ,   s.   164,  Taf.    XXV,  Fig.   105  (Abbil- 

dung  eines  jungen  ,  3,2  mm.  langen  Thieres  mit  kleiner  Ge- 

nitalanlage). 

Durch  die  Beobachtung  eines  schonen ,  geschlechtsreifen  Weib- 
chens,  das  ich  in  feuchter  Gartenerde  an  den  Wurzeln  von 
Grasern  auffand ,  bin  ich  im  Stande  noch  einiges  zur  genauern 
Keuntniss    des   regius   beizu tragen.     Das   Thier   hatte   eine  Lange 


von  7,9  mm.,  wahrend  ^  52,  /3  6  und  y  140  betrugen.  Der  schlanke 
Körper  verjüngt  sich  ziemlich  stark  nacli  voru  liin ,  so  dass  die 
KöriDerdicke  beim  Anfang  des  Darmes  vierraal  so  gross  ist  als  an 
der  Basis  der  abgesetzten  Lippenregiou.  Gleich  hinter  der  Grenze 
des  ersten  und  zweiten  Fünftels  des  Oesophagus  liegt  der  kleine  Neroen- 
ring;  von  bier  ab  wird  der  Oesopbagus  nacb  hinten  zu  aUmalig 
dicker.  Bei  diesem  Individuura  befand  sicb  die  Gescblecbtsöff- 
nung  gerade  in  der  Mitte  des  Körpers.  Vie  Geschlechtsorgane  sind 
verMlinissmassig  kurz\  der  antevaginale  Tbeil  ist  etwas  kürzer 
als  der  balbe  Abstand  von  der  Gescblecbtsöfïnung  zum  binteren 
Ende  des  Oesopbagus ,  der  etwas  langere ,  postvaginale  Tbeil  etwas 
kürzer  als  ein  Drittel  der  Entfernung  der  Gescblecbtsöfïnung  voni 
After;  die  uragescblageueu  Ovarien  sind  ebenso  uur  kurz.  Zwei 
Eier  fanden  sicb  im  Uterus.  Die  Gestalt  des  Scb wanzes  scheint 
bei  diesem  Tbiere  einigermassen  zu  variiren;  bei  diesem  Weibcben 
war  er  wenigstens  kürzer  als  gewöbnlicb  und  mebr  abgerundet. 

Bei  dem  nabe  verwandten,  obgleicb  stets  bedeutend  kleineren 
Dorylaimus  superbus  dM.  strecken  sicb  die  weiblicben  Gescblecbts- 
organe  jederseits  viel  iveiter  aus. 

Dorylaimus  intermedius  dM- 

(Vergl.  aucb  Seite  13) 

In  derselben  bumusreicbeu  Erde  des  Aa-flusses  beobacbtete 
icb  aucb  ein ,  mit  zwei  Eiern  versebenes ,  2,8  mm.  langes  Weib- 
cben dieser  nicbt  seltenen  Art,  das  fast  vollkommene  Ueberein- 
stimmung  mit  meiner  früberen  Bescbreibung  zeigte.  Der  postva- 
ginale Tbeil  der  Gescblecbtsorgane  war  aber  etwas  langer  als  Vs 
der  Entfernung  zwiscben  Vulva  und  After  und ,  wie  bei  einem , 
früber  aufgefuudenen  ,  3,2  mm.  langen  Weibcben,  übertraf  die  Eut- 
fernung  der  Gescblecbtsöffnung  vom  vorderen  Anfang  des  Darmes 
die  Lange  des  Oesopbagus  etwa  um  ein  Viertel  seiner  Grosse. 


Dorylaimus  longicaudatus  Btsli, 

(Vergl.  Seite  24). 

Mit  der  vorigen  Art  beobachtete  ich ,  nebeii  vielen  Jugendfor- 
men ,  aucb  ein ,  mit  zwei  Eieru  verseheues  Weibclieu  des  longi- 
caudatus^ das  grösser  war  als  alle  von  mir  frülier  beobachteten 
Individuen  dieser  Art,  indem  es  eine  Lange  von  4,2  mm.  er- 
reichte.  Die  übrigen  Zahlen  waren:  iZ  ^  54  ,  /3  =  5^/;, ,  ;k  =  13. 
Der  Körper  war  also  schlanker  als  bei  den  kleineren  Exemplaren , 
die  Geschleehtsorgane  vollkommen  entwickelt ;  die  Vulva ,  wie 
immer ,  vor  der  Körpermitte ,  ungefahr  ^/-  der  Totallange  von 
der  Mundöffnung  entfernt,  der  postvaginale  Theil  aber  ein  wenig 
Jcürzer  als  der  halbe  Abstand  zwischen  Gesclilechtsöffnung  und 
After.  In  jeder  andereu  Beziehung  vollkommeno  Uebereiustim- 
mung  mit  den  früher  gefundenen  Thieren. 


B.   MITTEL-DEÜTSCHLAND. 

Die  uutersuchte  Erde  sammelte  ich  selbst  auf  dem  Grossen  Etters- 
berg  bei  Weimar ,  am  Rande  des  Waldes  im  Juni  des  vorigen  Jahres ; 
die  Erde  war  mit  etwas  Sand  vermischt  und  mit  Moospflanzchen 
bedeckt;  Wasser  gab  es  in  ihrer  unmittelbaren  Nahe  nicht.  Ich 
fand  36  Arten  in  dieser  Erde  auf,  von  welchen  nicht  weniger 
als  32  auch  in  den  Niederlanden  leben:  was  die  4  übrigen  be- 
trifft ,  so  gehören  zwei  derselben  zu  den  von  Schneider  und  Bütschli 
beschriebenen  Formen ,  welche  in  den  Niederlanden  bis  jetzt  noch 
nicJit  beobachtet  wurden ,  wahrend  die  beiden  anderen  neu  sind. 
Wie  zu  erwartea  war,  gehören  fast  sammtliche  32  Arten  zu  den- 
jenigen  Formen ,  welche  ich  in  die  Reihe  B  der  Tabelle  A  mei- 
ner  Monographie  (Seite  193)  untergebracht  habe,  welche  also  »in 
feuchter  Pflanzenerde  von  nicht  unraittelbar  am  Wasser  grenzenden 
Stellen"  vorkommen.  Auffallend  ist  es  aber,  dass  in  dieser  Erde 
keine   Arten  gefunden  wurden ,  welche  in  den  Niederlanden   aus- 


schliesslich  die  Dünengegenden  bewohnen ,  wie  z.  B.  Ti^ipyla  are- 
nicola ,  Mononchus  parvus  oder  der  merkwürdige  Choanolaimus ; 
sollten  diese  Formen ,  zu  welchen  wir  auch  den  Dorylaimus  hryo- 
phüus  und  den  Dorylaimus  rotundicauda  rechnen  dürfen ,  vielleicht 
wirklich  ausschliesslieh  diese ,  ans  Meer  grenzenden  Dünenge- 
genden bevölkern?  Am  Ende  möchte  ich  auch  noch  auf  die  Er- 
scheinung  aufmerksam  maclien ,  dass  die  im  alluvialen  Thonbo- 
den  der  Niederlande  so  haufigen  Cyatholaimus  intermedius  und 
Chromadora  Leuckarti  in  der  sandigen  Ettersberger  Erde  fehlten 
und  dass  ich  diese  beiden  Formen  auch  früher  vergebens  in  aus 
Erlangen ,  Laibach  und  Moskau  herstammender  Erde  gesucht  habe , 
aus  welcher  Thatsache  man  vielleicht  auf  einen  marinen  Ursprung 
dieser  Würmer  schliessen  könnte. 

In  einem ,  in  der  Umgegend  von  Weimar  liegenden  Teiche 
von  süssem  Wasser  beobachtete  ich  nur  eine,  auch  in  England 
vorkomraende  Art. 

Die  folgenden  Arten  nun  wurden  aufscefunden : 


Alaimus  primitivus  dM.  ^) 
Bastiania  gracilis  dM. 
Monohystera  macrura  dM. 

„  vulgaris  dM. 

,,  simplex  dM. 

„  villosa  Btsli. 

CyatJiolaimus  ruricola  dM. 
Mononchus  macrostoina  B. 
„  brachyuris  .Btsli. 

,,  tridentatus  dM. 

Trilobus  f/racilis  B. 
Prismatolaimun  intermedius  Btsli. 
Cylindrolaimus  communis  dM. 
Cephalobus  persegnis  B. 


Cephalobus  oxyuroïdes  dM. 

,,  rigidus  Schneider. 

Teratocephalus  crassidens   dM. 
Plectus  granulosus  B. 
„       Schneideri  dM. 
,,       cirratus   B. 
,,        longicaudatus  Btsli. 
,,       parvus  B. 
,,       communis  Btsli. 
Aphelenchus  agricola  dM. 
„  modestus  dM. 

Tylenchus  dubius  Btsli. 
„  agricola  dM. 

„  Davainei  B. 


1)  Sammtliche  Arten,  mit  Ausnahme  natürlich  der  neuen,  sind  in  raeiner  Mono- 
graphie  angeführt  worden,  so  dass  ich  mir  erlaube  nur  einmal  auf  dieselbe  hinzu- 
weisen. 


10 

Tylenchus  filiformis  Btsli.  Dorylaimus  Leuckarti  Btsli. 

Dorylaimus  obtusicaudatus  B.  ,,  Bastiani  Btsli. 

„  intermedius  dM.  ,,  limnophüus  dM. 

„  Ettershergensis  n.  sp.  ,,  oxycephalus  n.  sp. 

„  gracilis  dM. 

BEMERKUNGEN  UND  BESCHREIBUNGEN. 

Alaimus  primitivus  dM. 

Icli  beobachtete  ein  Weibchen;  es  war  1,34  mm.  lang,  also 
etwas  grösser  als  die  bis  jetzt  in  den  Niederlanden  aufgefundenen 
Thiere ;  «  =  53,  /3  =  5,  j/  =  9.  —  Sonst  stimmte  es  vollkommen 
überein. 

Bastiania  gracilis  dM. 

Aucb  das  einzige  beobachtete  Weibchen  hatte  eine  grössere 
Lange  als  in  meiner  Monographie  angegeben  worden  ist:  es  war 
1,25  mm.  lang  und  es  erreicht  also  auch  das  Weibchen  dieselbe 
Grosse  wie  das  Mannchen  :  05  =  70  ,  /3  =  5 ,  7  =  23.  —  Die  Vulva 
fand  sich  nun  aber  nicht  mehr  ^/j,  sondern  V;  der  Gesammtlange 
vom  Hinterende  entfernt  uud  ihre  Entfernung  vom  After  war  nur 
sehr  wenigkürzer  als  ihr  Abstand  vom  hinteren  Ende  des  Oesophagus. 

Monohystera  villosa  Btsli. 

Bütschli ,  Beitrage  zur  Kenntniss  der  frei  lebenden  Nemato- 
den,  s.  64,  Taf.  V,  fig.  28a— c,  Taf.  VI,  fig.   28a. 

Ein  noch  nicht  völlig  erwachsenes  Weibchen,  1,08  mm.  lang, 
£«  =  43 ,  /3  =  5Vo  1  7  =  7.  Die  Entfernung  der  weiblichen  Ge- 
schlechtsöffnung  vom  Schwauzende  betrug   '/.   der  Gesamratliinge. 

Der  ganze  Körper  ist  mit  Borsten  bedeckt ,  zehn  Borsten  am 
Kopfe.  Wie  es  scheint ,  soU  dieses  Thier  in  den  Niederlanden 
fehlen  und  hier  durch   die  Monohystera  agilis  dM.  vertreten  sein. 


11 

Mononchus  hracJiyuris  Btsli. 
Eiii  Weibchen  von  1,6  mm.  Lange. 

Cylindrolaimus  communis  dM. 
Ein    Weibchen   von  0,61  mm.  Körperlange,  <a5  =  30 ,  /?  ^  5^' 


7  =  7,  wurde  beobachtet ;  im  Uterus  liatte  es  ein  Ei.  Es  stimmte 
völlig  mit  der  gegebenen  Beschreibung  überein.  Die  Geschlechts- 
öffnung  faud  sicii  gleich  hinter  der  Körpermitte ,  die  Mundhöhle 
erreichte  V5  von  der  Lange  des  Oesophagus.  Der  Schwanz  war  bei 
diesem  Individuum  verhaltnissmassig  lang ,  seine  Lange  scheint  zu 
variireu :  ein  Tbier  mit  relativ  gleich  langem  Schwanze  beobach- 
tete  ich  in  der  Gegend  von  Leiden. 

Cep  halobus    r  ig  idu  s    Schneider. 
Synon :    Cephalohus  oxyuris  Bütschli. 

Taf.  I.  Fig.  4. 

Auf  den  ersten  Bliek  und  bei  schwacher  Vergrösserung  gleicht 
dieses  Thier  vollkommen  dem  überall  haufigen  Plectus  granidosus , 
SC  dass  man  beide  Formen  leicht  mit  einander  verwechseln  könnte. 
Ich  fand  zuerst  ein  fast  erwachsenes  Weibchen,  das  eine  Lange 
hatte  von  0,96  mm.,  und  spater  zwei  kleinere  Individuen  resp. 
0,75  und  0,87  mm.  lang,  deren  Uterus  aber  doch  schon  ein  Ei 
enthielt.  Nach  Bütschli  erreicht  das  Weibchen  eine  Grosse  von 
1,08  mm.  Die  übrigen  Masse  des  zuerst  beobachteten  Indivi- 
duums  waren  :  ^  =  27,  /3  =  5,  7=13.  Die  weibliche  Geschlechts- 
öffnung  lag  uugefjihr  V-  der  Gesammtlange  vom  hinteren  Kör- 
perende  entfernt:  die  Geschlechtsröhre  streckte  sich  nach  hin- 
ten zu  weit  aus ,  indem  die  Entfernung  des  blinden  JEndes  vom 
Af  ter  ungefahr  '/^  des  zwischev  Vulva  und  Af  ter  gelegenen  Kör- 
pertheiles  betrug.  Am  Kopfende  beobachtete  ich  sechs  ziemlich 
deutlich  ausgepragte  Lippen,  von  welchen  jede  eine  kleine  Pa- 
pille    tragen  dürfte.    Die  Mundhöhle  hat  ganz  den   für   Cephalobus 


12 

gültigen  Bau ,  sie  ist  aber  verhaltnissmassig  kürzer  als  bei  der 
verwandten  kleineren  Art ,  welche  ich  unter  dem  Namen  Gepha- 
lohus  oxyuroïdes  beschrieben  habe :  wahrend  beim  letzteren  die  Mund- 
höhle  ^/j, — ^/jo  von  der  Lange  des  Oesophagus  misst,  erreicht  sie 
beim  rigidus  nur  Vj? — Vjg  dieser  Lange.  Der  Oesophagus  schwillt 
bald  einigermassen  kegelförmig  an  ,  verengt  sich  auf  ^/j  seiner  Lange 
plötzlicli  und  geht  dann  in  den  relativ  kleinen  Bulbus  über,  der 
ein  kraftiges  Zahnapparat  enthalt.  Der  Gefassporus  liegt  unge- 
fahr  auf  der  Mitte  des  verengten  hinteren  Theiles  des  Oesophagus. 
Der  rigidus,  welcher  in  den  Niederianden  bis  jetzt  nicht  beo- 
bachtet  wurde,  gehort  mit  dem  longicaudatus  Btsli  und  dem  elon- 
gatus  dM.  zu  den  grosseren  Vertretern  der  Gattung  Cephalobus. 

Plectus  Schneideri  dM. 

Von  dieser,  zweifelsohne  sehr  seltenen,  übrigens  aber  weit  ver- 
breiteten  Art,  welche  man  gleich  an  dem  Bau  des  vorderen  Thei- 
les der  Mundhöhle  erkennt ,  beobachtete  ich  in  der  Ettersberger 
Erde  ein  0,6  mm.  langes ,  jugendliehes  Individuum ,  bei  welchem 
^  24,  /3  kaum  4 ,  p'   12  betrugen. 

Aphelenchus  agricola  dM. 

Das  einzige  aufgefundene  Weibchen  batte  eine  Lange  von 
0,88  mm.,  war  also  grösser  als  die  früher  beobachteten  Indivi- 
duen: «  =  33,  /3=:9. 

Aphelenchus  modestus  dM. 

Taf.  II.  Fig.  5. 

Ich  beobachtete  mehrere  Individuen ,  sowohl  Mannchen  wie 
Weibchen,  wodurch  ich  im  Stande  bin,  die  früher  gegebene  Be- 
schreibung  zu  bestatigen.  Die  Abbildung  stellt  ein  0,734  mm. 
langes  Weibchen  dar,  bei  welchem  «40,  /3  10  und  y  16  betra- 
gen;    nach   beiden   Enden   hin    verjüngt   sich    der  schlanke,  fein 


13 

quergeringelte  Körper.  Auf  Fig.  5a  ist  das  Kopfende  eines  0,6 
mm.  langen  Mannekens  abgebildet;  es  ist  knopfförmig,  abgesetzt, 
abgerundet,  zeigt  aber  keine  Spur  vou  Lippen.  Der  Stachel  misst 
Vg  von  der  Lange  des  Oesoplia,gus  iiud  ist  deutlich  geknöpft.  Die 
Geschlechtsöffnung  liegt  bei  dieser  Grosse  ei7ie  geringe  Strecke  hinter 
der  Grenze  des  hinteren  Körperdrittels  und  am  Uterus  beobachtet 
man  einen  nach  hinten  sich  ausstreckenden  Ast. 

Wahrscheinlicb  aber  ist  unsere  Art  mit  einer  der  von  anderen 
Autoren  beschriebenen ,  spitzschwanzigen  Aphelenchen  identisch. 

Dorylaimus  intermedius  dM. 

(Vergl.  Seite  7) 

Ein  3,5  mm.  langes  Weibchen,  mit  einem  Ei  im  Uterus,  bei 
welcliera  js  40 ,  /3  5  und  y  67  betrugen  und  das  vollkommen  mit 
den  niederlandiscben  Thieren  übereinstimmte.  Der  postvaginale 
Theil  der  Geschlechtsorgane  ist  etwas  langer  als  V3  der  Entfer- 
nung  der  Geschlechtsöffnung  vom  After  und  bei  dieser  Grosse 
ist  die  Entfernung  der  Vulva  vom  hinteren  Ende  des  Oesophagus 
grösser  als  die  Lange  des  letzteren ,  f  ast  1^1  ^  mal  so  lang! 

Dorylaimus  Etter shergensis  n.  sp. 

Taf.  II.  Fig.  6. 

cT  unbekannt,  Q  0,8  mm.  «  =  24—26,  /S  =  3^/3 ,  y  =  45— 48. 

Eine  neue  Art ,  welche  sich  durclt  ihre  geringe  Körpergrösse  und 
ihre  Gesanimtorganisation  dem  Doryl.  hryophilus  dM.,  dem  micro- 
dorus  dM.,  dem  minutus  Btsli  und  dem  parvus  dM.  anschliesst. 
In  seiner  ausseren  Gestalt  gleicht  unser  Thier  dem  Tylencho- 
laimus  minimus ,  sowohl  durch  Grosse  und  Körpergestalt ,  wie 
durch  den  allgemeinen  Bau.  Von  den,  unter  den  Namen  Doryl. 
hryophilus  und  microdorus  beschriebenen  Formen  weicht  die  neue 
Art  durch  die  weniger  plumpe  Körperform  ab.  Der  Körper  ver- 
jüngt  sich  nur  massig  nach  vom  hin,  so  dass  die  Breite  an  der 
Basis  der  Kopfregion  ungefahr  V3  betragt  von  der  Breite  des  Kör- 
pers    am    hinteren  Eude  des  Oesophagus.    Die  Kopfregion  ist  ab- 


14 

gesetzt  und  bestelit  aus  seclis  wenig  ausgepragteu  Lippen ,  welche 
zwei  Kreise  von  verhdltnissmassig  grossen  Papillen  tragen.  Der  Sta- 
chel  ist  kraftig ,  und  misst  ungefahr  ^/-  der  Lange  des  Oesophagus ; 
er  unterscheidet  sicb  durch  seinen  typischen  und  gewöhnlichen  Bau 
von  dem  Stacliel  des  microdorus.  Der  Oesophagus  fangt,  wie  ge- 
wöbnlich ,  etwas  angeschwollen  an  der  Stachelbasis  an  ,  lauft  dann 
als  ein  enges  Robr  nacb  binten  und  gebt,  ungefahr  heim  Aiifang 
seines  Mnteren  Drittels ,  ziemlicb  plötzlicb  in  den  binteren  breiten 
Tbeil  über.     Der  Darm  entbalt  öfters  Fettblascben. 

Die  weiblicbe  Gescblecbtsöffnung  liegt  stets  hinter  der  Körper- 
mitte  und  zwar  ungefabr  "^j.  der  Gesammtlange  vom  Mnteren 
Körperende  entfernt;  die  Genitaliën  sind  ziemlicb  gross  und  paa- 
rig ,  und  zeigen  durcb  ibren  ein  wenig  osymmetrischen  Bau  eine 
merkwürdige  Uebereinstimmuug  mit  den  Gescblecbtsorganen  der 
oben  genannten  Arten ,  denn  aucb  bei  unserem  Tbiere  sind  die 
beiden  Half  ten  einander  nicht  vollkommen  gleich,  wie  sonst  im- 
mer der  Fall  ist.  Ebenso  enthielt  aucb  der  Uterus  nur  ein  einzi- 
ges  grosses  Ei  mit  glatter  Schale  und  der  postvaginale  Tbeil 
streckt  sicb  ein  wenig  weiter  aus  als  ein  Drittel  der  Entfernung 
der  Gescblecbtsöffnung  vom  After.  Schon  bei  einer  Grosse  von 
0,66  mm.  baben  die  Genitaliën  ibre  Entwickelung  erreicht. 

Höchst  charakteristisch  für  unser  Thier  ist  aucb  der  Schwanz ; 
derselbe  ist  sehr  kurz  und  stumpf  abgerundet ,  und  zeigt  bisweilen 
an  der  dorsalen  öeite  eine  kaum  bemerk  bare  Spur  einer  Abfla- 
chung :  bei  jeder  der  oben  erwahnten  Arten  bietet  aber  der  Schwanz 
eine  andere,  verscbiedene  Gestalt  an. 

Fundort  und  Lehensioeise.  Zahlreiche  geschlecbtsreife  Weibchen 
dieser  niedlicben  Art  beobachtete  icb  in  der  feuchteu  Ettersber- 
ger Erde  im  Juli.  Das  Thiercben  bewegt  sicb  lebbaft.  Die  Art 
kommt  aucb  in  Russland  vor  (Vergl.  Seite  18). 

Dorylaimus  Leuckarti  Btsli. 

Icb  beobachtete  ein  2,36  mm.  langes  Weibchen,  dessen  Uterus 
3   Eier   enthielt   und    bei  welchem  x  26 ,    /3  47)  und  7  46  betru- 


15 

gen:  die  Zabl  <x  war  kleiner  als  gewöhnlich,  in  Folge  der  gros- 
sen Entwickelung  der  Geschleclitsorgaue.  Es  stimmt  dieses  Indi- 
viduum  ziemlicli  gut  mit  meiner  frühereu  Beschreibung  dieser  Art 
überein ,  nur  war  der  Schioanz  verhaltnissrudssig  viel  kürzer  als 
bei  den ,  von  mir  in  Holland  aufgefundenen  Thieren ,  und  auch 
weniger  zugespitzt,  ungefahr  gebildet  wie  beim  acuticauda  (Vergl. 
meine  Monographie,  Taf.  XXX,  Fig.  1 24(').  Die  Gesehlechts- 
öffnuug  faud  sich  gleich  liinter  der  Mitte  uud  der  postvaginale 
Theil  war  ein  wenig  langer  als  die  halbe  Entfernung  der  Vul  va 
voni  After.  Es  ist  diese  Art  meinem  Doryl.  similis  jedenfalls 
sehr  ahnlich  und  die  Kenntniss  des  Manncliens  der  letztereu  Art 
ware  sehr  erwünscht,  um  bessere  Merkmale  zur  Unterscheiduug 
der  beiden  Formen  feststellen  zu  könneu. 

Dorylaimus  limnophilus  dM. 

Von  dieser  sehr  charakteristischen  Art  fand  ich  ein  1,4  mm. 
langes  Weibchen,  dessen  Uterus  ein  0,086  mm.  lauges,  grosses 
Ei  enthielt:  «  =  36,  /3  =  6 ,  'yz=lVl^.  Die  Geschlechtsöft'nung 
liegt  noch  ein  wenig  vor  der  Grenze  des  vorderen  und  mittleren 
Körperdrittels  und  ihre  Entfernung  vom  After  ist  gerade  fünf 
mal  so  gross  als  diejenige,  welche  die  Geschlechtsöffnung  vom 
Hinterende  des  Oesophagus  trennt.  Beim  letzteren  siud  die  drei 
hinteren  Zehntel  erweitert. 

Dorylaimus  oxyceplialus  n.  sp. 

Taf.  ni.  Fig.  7. 

cT  uubekannt,  Q  2,5  mm.  aj  =  50  —  55,  /3=:6'/2?  7^14. 

Diese  neue  Art  gehort  zu  der  Gruppe  der  langschwanzigen 
Dorylaimen  und  ist  dem  limnophilus  sehr  ahnlich ,  indem  sie  in 
dem  Bau  der  Kopfregion  und  der  Geschlechtsorgane  mit  diesem 
Thiere  sehr  überein  stimmt. 

Es  wird  der  oxycephalus  aber  zweimal  so  gross  als  die  genannte 
Art  uud  sein  Körper  ist  verhaltnissmiissig  dunner  und  mehr  faden- 
förmig.  Nach  vom  hin  laujt  er  sehr  spitz  zu ,  so  dass  er  am  hin- 


16 

tereQ  Ende  des  Oesophagus  seehs  oder  siebenmal  so  dick  ist  als  an 
der  Basis  der  abgesetzten  Kopfregion.  Diese  zeigt  einen  ganz 
ahnlichen  Bau  wie  beim  elegans  und  beim  limnophilus:  sie  besteht 
namlich  aus  einem  kegelförmigen  Knopfe  mit  concaver  V^orderfldche , 
der  auf  seiner  hinteren  Half  te  wahrscheinlich  einen  Kreis  von  sechs , 
allerdings  tvenig  hervorragenden  Papillen  trdgt.  Der  Oesopbagus  ist 
in  seiner  vorderen  Halfte  sebr  enge  und  gebt  auf  seiner  Mitte 
ziemlicb  plötzlicb  in  den  breiten  Theil  über  (beim  limnophilus  ist 
nur  der  bintere   Viertel  erweitert). 

Die  Gescbleebtsöffnung  liegt  ziemlich  iveit  vor  der  Körpermitte , 
^/g  der  Gesanimtldnge  vom  vorderen  Körperende  entfernt ;  ibre  Ent- 
fernung  vom  Alter  ist  ungefabr  2V2  uial  so  gross  als  diejenige, 
welcbe  die  Vulva  vom  binteren  Ende  des  Oesophagus  trennt ,  (beim 
limnophilus  aber  5  mal  so  gross).  Die  Gescblecbtsröhre  ist  ein- 
seitig  und  liegt  hinter  der  Vulva ,  der  Uterus  besitzt  aber  noch 
einen  kurzen  vorderen  Ast;  erstere  nimmt  ungefahr  ein  Drittel  des , 
zioischen  der  Geschlechtsöffrmng  und  dem  After  gelegenen  Körper- 
theiles  ein  und  bestebt  aus  dem  Uterus  und  dem  nach  vorn  hin 
wieder  umgebogenen  Ovarium ;  ein  einziges ,  verbaltnissmassig 
grosses  Ei  wurde  im  Uterus  beobacbtet. 

Der  Scbwanz  verjüngt  sicb ,  in  geringer  Eutfernung  binter  dem 
After ,  plötzlicb  und  lauft  scbliesslicb  spitz  zu ,  bald  langer ,  bald 
kürzer:   bisweilen  ist  er  dem   Scbwanze  des  BaStiani  sebr  abnlicb. 

Fundort  und  Lebensweise.  Nur  wenige  Exemplare  dieses  leb- 
haften  Tbieres  fand  icb  in  der  feucbten  Ettersberger  Erde  vor, 
zusammen  mit  dem   limnophilus. 


C.   RUSSLAND. 

Herr  Dr.  N.  Zograff  in  Moskau  batte  die  Freundlicbkeit,  mir 
auf  nieine  Bitte ,  vier  Portionen  Erde  aus  der  Umgegend  dieser 
fStadt  zuzuscbicken ,  wofür  icb  mir  erlaube ,  diesem  Herrn  mei- 
nen  verbindlicbsten  Dank  auszusprechen.  Die  erste  Portion  wurde 
aus    einem    grossen    Walde   Ismaïlovo ,    einem    grösstentbeilss   aus 


17 

Tannen  gebildeteu  Urwalde ,  geuommeu ,  und  zwar  von  den  üfern 
eines  von  Linden  und  Zitterpappeln  unigebenen  Teiches:  15  Ar- 
ten  warden  in  dieser  Erde  aufgelunden,  fast  alle  haufige  und 
omnivage,  auck  in  den  Niederlanden  lebende  Formen  mit  Aus- 
nahme  einer  einzigen  neuen.  In  der  zweiten  Portion ,  welche  an 
den  üfern  des  Moskwaflusses  gesammelt  worden  war ,  fanden  sich 
leider  keine  Rundwürmer  vor ,  was  ich  urn  so  mehr  bedauere , 
als  ich  gerade  von  dieser  feuchten  Stelle  eine  reiche  Ernte  er- 
wartet  hatte;  die  dritte  Portion  stammte  von  den  üfern  eines 
ïeiches  beim  Dorfe  Kamennaïa  Plotina  und  bestand  aus  Thonerde  mit 
Wurzeln  von  Weiden ;  hier  fand  ich  sechs  Arten  vor ,  von  wel- 
chen  eine  auch  in  der  erstgenannteu  Portion  beobacbtet  worden 
war ;  die  letzte ,  mir  im  September  zugeschickte  Portion  sammelte 
Herr  Dr.  Zograff  in  einem  Walde  von  Linden  und  Pappeln ,  nicht 
weit  vom  Dorfe  Kounzovo,  ungefahr  40  Meter  von  den  üfern  des 
Flusses  Moskwa  entfernt:  dieselbe  lieferte  noch  13  andere  Arten, 
so  dass  jetzt  für  die  russische  Fauna  der  agricolen  Nematoden  33 
Arten  hekannt  geioorden  sind ,  fast  ein  Viertel  der  Zahl  der  in  den 
Niederlanden  lebenden  Formen. 

Die  beobachteten  Arten  nun  sind  die  folgenden : 

Alaimus  primitivus  dM.  Kounzow.  Mononchis papillatus  B.  Ismaïlovo. 

Bastiania  gracilis  dM.  Kounzovo.  ,,           hrachywis    Btsli,     Is- 
maïlovo. 

Monohystera  paludicola    dM.    Is-  Prismatolaimus  intermedius  Btsli. 

maïlovo.  Kounzovo. 

„             macrura  dM.   Ismaï-  „                 dolichurus      dM. 

lovo.  Kamennaïa  Plotina, 

„             vulgaris  dM.  Ismaï-  Cylindrolaimus      communis      dM. 

lovo.  Kounzovo. 

„            JiUformis  B.   Ismaï-  Cephalobus  persegnis  B.  Kounzovo. 

lovo. 

„            simplex  dM.  Kamen-  „         Bütschlii    dM.    Koun- 

naïa  Plotina.  zovo. 

Cyatholaimus  tenax  dM.  Ismaïlovo.  .,     oxyuroïdes  óM.  Ismaïlovo. 


18 

Cephalohus  vexilliger  clM.  Ismaï-   Tylenchus  robustus  clM.  Kounzovo. 

lovo. 
Plectus  cirratus  B.  Kamennaïa  „       leptosoma  dM.  Kounzovo. 

Plotina. 
,,       geopMlus  dM.   Kounzovo.  Dorylaimus   ohtusicaudatus  B.  Is- 

maïlovo. 
„       coïnmMwis  Btsli,  7smai/ouo.  ,,  Ettershergensis     dM. 

„       otophorus  dM.  Kounzovo.  „  attenuatus    dM.    7s- 

Rhahditis   monohystera  Btsli.   Js-  ,,  Zograffi    n.    sp.  Js- 

maïlovo.  maïlovo. 

Rhabdolaimus  terrestris  dM,  /^a-  „  crassus    dM.   Ismaï- 

mennaïa  Plotina.  lovo,    Kamennaïa 

Plotina. 

Tylencholaimus      minimus       dM.  „  Brigdammensis   dM. 

Kounzovo,  Kounzovo. 

Aphelenchus  modestus  dM.  Kamen- 
naïa. 

BEMERKUNGEN  UND  BESCHREIBUNGEN. 

Monohystera  paludicola  dM. 

Ich  beobachtete  zwei  Weibcben  dieser  sonst  im  Wasser  leben- 
den Art,  resp.  1,08  mm.  und  1,14  mm.  lang  ;  beim  ersteren  betrugen 
«27,  /3  6^/3  und  7  5,  beim  zweiten  <z  30 ,  /3  6  und  y  h.  —  Bei 
dem  ersteren  Individuum  betrug  die  Entfernung  des  Vorderrandes 
von  dem  Augenfleeke  gerade  V5  ?  bei  dem  zweiten  ^/g  der  Lange 
des  Oesophagus.  Der  uupaare  Augenfleck  batte  bei  auiïallendem 
Lichte  die  typische  karminrothe  Farbe,  bei  durchfallendem  Lichte 
erschien  er  violett.  Yon  den,  in  Holland  im  sussen  Wasser  beo- 
bachteten  Individuen  unterscheideu  sich  unsere  beiden  Weibcben 
also  1°  durch  eine  geringere  Grosse  (die  Geschlechtsorgane ,  ob- 
gleich  scheinbar  entwickelt ,  enthielten  aber  noch  kein  Ei) ,  2°  durch 


19 

über  den  ganzen  Körper  verbreitet  stollende  feine  Börstchen ,  welche 
ich  früher  nicht  erwahnt  habe.  Uebrigens  stimmten  diese  Thiere 
vollstandig  mit  den  hollaiidischen  überein  ,  aucli  was  den  charak- 
teristischen  Schwanz  betrifft,  dessen  letzter  Drittel  fadenförmig 
ist.  Wahrscheinlich  halt  auch  diese  Art  sich  einige  Zeit  in  der 
Erde  auf,  bevor  sie  ihren  vollen  Wachsthum  erreicht,  wie  ich 
dies  bei  zwei  anderen,  der  Monohystera  vulgaris  und  filiformis 
beschrieben  habe. 

Monohystera  vulgaris  dM. 

Bei  den  genauer  beobachteten  Weibchen  dieser  Art  waren ,  wie 
bei  der  Monohystera  similis ,  die  Seitenorgane  relativ  mehr  nach 
hinten  gelegen ,  als  bei  den  in  Holland  aufgefundenen  Thieren , 
so  dass  die  Entfernung  der  Mundöffnung  von  dem  Mittelpunkte 
der  Seitenorgane  sich  zur  Körperbreite  (in  der  Nahe  der  letzte- 
ren)  verhielt  wie  neun  zu  fünf.  Sonst  kamen  die  Thiere  völlig 
mit  den  niederlandischen  überein. 

Monohystera  filiformis  B. 

Die  aufgefundenen  Weibchen  waren  0,77  mm.  lang,  die  gröss- 
ten,  in  Holland  in  der  Erde  beobachteten  Weibchen  erreichten 
nur  eine  Lange  von  0,70  mm. 

Monohystera  simplex  dM. 
Ein  Weibchen,  das  die  Lange  von  0,53  mm.  erreicht  hatte. 

Cephalobus  persegnis  B. 

Das  aufgefundene  Weibchen  war  0,753  mm.  lang.  Der  Gefass- 
porus  befand  sich  auf  der  Grenze  des  mittleren  und  hintersten 
Drittels  des  Oesophagus,  wahrend  die  Lange  der  Mundhöhle  ^/i3 
von  der  Entfernung  der  Mundöffnung  vom  Hinterende  des  Oeso- 
phagus betrug. 


20 

Cephalobus  BütscJilii  dM. 

de  MaD ,  Monograpliie ,  Seite  92. 

Synou :    Cephalobics  persegnis ,   Bütschli ,  Beitrage  zur 

Kenntniss  der  freilebenden  JN^ematoden ,  S.  80 , 

Taf.  VIII,  Fig.  51. 

Taf.  III.  Fig.  8.      - 

In  seinen  » Beitragen  zur  Kenntniss  der  freilebenden  Nemato- 
den",  gab  Bütschli  eine  Abbildung  eines  0,45  mm.  langen,  weib- 
licben  Cephalobus,  welchen  er  als  das  Weibchen  des  Ceph.  per- 
segnis B.  beschrieb.  In  meiner  Monographie  der  freilebenden 
Rundwürmer  gab  auch  ich  eine  Abbildung  der  von  mir ,  für 
den  persegnis  B.  gehaltenen  Art ,  wahrend  ich  das ,  von  Bütschli 
beobachtete  Thier  als  eine  andere ,  vom  persegnis  B.  verschiedene 
Art  betraehtete  und  anter  dem  Namen  Cephalobus  Butschlii  auf 
Seite  92  aufïührte.  Die  Unterschiede  beider  Species  sollten  in  der 
geringeren  Grosse  und  in  i;  er  Gestalt  der  Kopflippen  gelegen  sein , 
welche  bei  dem ,  von  Bütschli  abgebildeten  Thiere  sich  betracht- 
lich  erheben ,  wahrend  sie  bei  meinem  persegnis  abgerundet  und 
niedrig  sind. 

Ich  fand  nun  in  der  feuchten  Erde  von  Kounzovo  aus  der  Umge- 
gend  von  Moskau ,  mehrere  Individuen  der ,  von  Bütschli  gese- 
henen Art,  und  was  sehr  merkwürdig  ist ,  zugleich  auch  Exem- 
plare  desjenigen  Cephalobus  mit  niedrigen  Lippen ,  den  ich  als 
den  wahren  persegnis  B.  betrachte.  Durch  die  Uutersuchung  kam 
ich  nun  zu  den  folgenden  Resultaten.  Die  von  Bütschli  beobach- 
tete Art,  erreicht  eine  Grosse  von  0,94  mm.,  denn  ich  fand  ein 
Weibchen  von  dieser  Grosse,  ein  anderes  von  0,817  mm.  und 
ein  drittes  von  0,41  mm.,  welche  alle  zu  einer  Art  gehörten ,  und 
von  welchen  das  letzte,  auch  in  Bezug  auf  den  Grad  der  Ent- 
wickelung  der  Geschlechtsorgane,  vollkommen  mit  dem  Bütschlischen 
Thiere  übereinstimmte.  Bei  dem  0,94  mm.  langen  Weibchen  be- 
trug   01.22,,   /3  4V2  5    7  18^3 ;   bei  dem  zweiten,  0,817  mm.  langen 


21 

Individuum  ^  21 ,  /S  4'/- ,  7  19;  bei  dem  dritteu  nur  0,41  mm.  langeu 
Weibchen  schliesslich ,  oc  19 ,  /3  S'/g ,  7  18,  —  leb  unterlasse  es 
eine  vollstandige  Bescbreibung  dieses  Thieres  zu  geben ,  und 
weise  auf  die  genauea  Zeichnungen  bin;  icb  werde  nur  bemer- 
ken, dass  das  Tbier  bloss  mit  Ausnahme  der  eigenthümlichen  Kopf- 
lippen  vollstandig  mit  meinem  persegnis  übereinstimmt ,  in  jeder 
Beziehung ,  in  dem  Bau  des  Oesopbagus,  in  der  Lage  der  Ge- 
scblecbtsöffnung ,  in  dem  Bau  der  Gescblecbtsorgaue ,  in  der  Ge- 
stalt  des  Scbwanzes  u.  s.  w.  —  Die  Kopflippen  aber  stellen  sicb 
bei  unserem  Tbiere  als  drei  sicb  betracbtlicb  erbebende  Gebilde 
dar;  die  dorsale  Lippe  (Fig.  8d)  ist  symmetriscb  gebaut,  die  bei- 
den ventralen  asymmetriscb ,  obgleicb  symmetriscb  in  Bezug  auf 
einander  (Fig.  8c).  Der  Vorderrand  scbien  mir,  bei  der  dorsa- 
len  Lippe ,  in  zwei  gleicbe  Spitzen  aus  zu  laufen ,  bei  den  ventra- 
len in  zwei  uugleicb  bobe  (Fig.  8c). 

Die  Entfernung  des  Vorderrandes  der  Lippen  von  dem  binte- 
ren Ende  oder  dem  Boden  der  Mundböble  mass,  bei  dem  0,94 
mm.  langen  Weibcben,  0,0184  mm.,  oder  Vu  von  der  Entfernung 
des  Vorderrandes  der  Lippen  vom  binteren  Ende  des  Oesopbagus; 
bei  dem  0,41  mm.  langen  Individuum  nur  0,0144  mm.  oder  Ys 
von  dem  genannten  Tbeile.  Der  Gefassporus  fand  sicb  bei  dem 
0,94  mm.  langen  Weibcben  auf  der  vorderen  Grenze  des  binter- 
sten Fünftels  des  Oesopbagus.  Die  eigentbümlicb  gewundene  Ge- 
scblecbtsröbre  nimmt  mebr  als  zwei  Drittel  von  der  Entfernung  der 
Gescblecbtsöffnung  vom  After  ein.  (auf  der  citirten  Abbildung 
meines  persegnis  scbeiut  es  dass  icb  den ,  binter  der  Gescblecbts- 
öffnung gelegenen  Tbeil  der  Gescblecbtsröbre  nicbt  vollstandig 
gezeicbnet  babe).  Ein  wenig  binter  der  Mitte  des  stumpf  abge- 
rundeten  Scbwanzes  beobacbtete  icb  jederseits  eine  laterale  Pa- 
pille  (Fig.  8e  und  8/).  Der  einzige  Untersckied  zwiscben  diesem 
Tbiere  und  dem  Cepk.  persegnis  liegt  also  in  der  verscbiedenen 
Gestalt  und  der  Grosse  der  Lippen:  leider  fand  icb  kein  Mann- 
cbeu  der  mit  boben  Lippen  versebenen  Art ,  das  vielleicbt  vom 
persegnis  verscbieden  sein  würde.  Wenn  es  nun  gelange  fest  zu 
stellen ,  dass  das  Tbier  im  Stande  sei  seine  Lippen  mebr  oder  we- 


22 

niger  zu  erheben  resp.  einzuziehen ,  so  würde  es  ausgemacht  sein, 
dass  beide  Formen  zu  eiuer  Art  geboren.  leb  sab  es  aber  nie , 
aucb  nicbt  an  den  vielen ,  in  Holland  beobacbteten  Individuen 
des  stumpfscbwanzigen   Cephalobus. 


Tylencliolaimus  minimus  dM. 

Es  fübrt  diese  Art  daber  ibren  Namen ,  dass  sie  die  kleinste 
ist  der  drei  bis  jetzt  bekannten  Tylencbolaimen :  alle,  in  frübe- 
ren  Jabren  von  mir  aufgefundenen  Individuen  überscbritten  die 
Lange  von  0,65  mm.  nicbt.  Nun  babe  icb  scbon  auf  Seite  6 
mitgetbeilt,  dass  icb  ein  0,68  mm.  langes  Weibcben  beobacbtet 
babe,  aber  in  der  Gegend  von  Moskau  erreicbt  das  Tbier  die 
Grosse  von  1,06  mm.^  und  wird  bier  also  eben  so  gross  als  der 
mirabilis.  Icb  fand  zwei  Individuen,  das  eine  war  0,88  mm.  lang, 
ex,  betrug  28 ,  /S  SV^ ,  y  48 ,  das  zweite  Weibcben  war  1 ,06  mm. 
lang ,  <x  28 ,  /3  S^/y ,  y  50.  —  Bei  beiden  Exemplaren  war  der  Sta- 
cbel  Vi3  von  der  Entfernung  der  Muudöfïnung  zum  Hinterende 
des  Oesopbagus  lang  und  die  GescblecbtsöflPnung  lag  etwas  mehr 
als  ^/g  der  Körperlange  vom  Hinterende  des  Körpers  entfernt. 
Sonst  stimmten  beide  Exemplare  vollkommen  mit  den  niederlan- 
discben  Tbieren  überein. 

Eine  genaue  Beobacbtung  des  Kopfendes  macbte  micb  an  dem 
VorbandeDsein  von  Papillen  aut  der  basalen  Scbeibe  zweifeln. 
Die  Leibesböble  des  grosseren  Weibcbens  war  mit  zablreicben, 
eigen  tb  ümlicben  Parasiten  gefüllt,  balbkugelförmige  Körpercben 
mit  dunklem ,  rundem  Kerne  und  verdicktem  Rande. 

Dorylaimus  attenuatus  dM. 

Taf.  III.  Fig.  9. 

Von  dieser  seltenen  Art  fand  icb  ein  erwacbsenes  Manncben 
und  ein  Weibcben  auf,  so  dass  icb  im  Stande  bin,  die  Kennt- 
niss    derselben    zu    vervollstandigen.    Das  Manncben  erreicbt  eine 


23 

Lange  von  2,7  mm.,  as  =  70  ,  /3  =  6 ,  y=130.  Es  besitzt  die- 
selbe,  für  unsere  Art  so  cliarakteristisclie  fadenförmige  Gestalt 
wie  das  Weibchen  und  der  Körper  verjüngt  sich  ebenso  nach 
vorn  hin  nur  wenig,  indem  die  Körperbreite  beim  Anfang  des 
Darmes  auch  bei  ihm  nur  2V2  i^aal  so  gross  ist  als  au  der  Basis  der 
Kopfregiou.  Der  Oesophagus  ist  relativ  etwas  kürzer  als  beim  Weib- 
chen Walirend  dieses  aber  eiueu  verlaugerten ,  sehr  charakteris- 
tiscli  gebauten  Schwanz  hat ,  ist  dieser  beim  Mannchen  sehr  hurz , 
und  stumpf  ahgerundet.  Gleich  bei  und  vor  dem  After  liegt  die 
Analpapille  und  auf  einer  gewissen  Entfernung  vor  dieser  beo- 
bachtet  man  eine  mediane  ventrede  Reihe  von  1 5 ,  niedrigen ,  an 
einander  grenzenden  Fapillen.  Die  Haut  zeigt  jederseits  vor  dem 
After  die  gewöhnliche  schrage,  durch  die  Bursalmuskulatur  ge- 
bildete  Streifung.  Wahrscheinlich  kommen  auch  noch  4  oder  5 
laterale ,  der  ventralen  Medianlinie  sich  nahernde ,  in  ungleichen  Ent- 
fernungen  von  einander  steheude  Papillen  vor  dem  After  vor, 
und  auch  am  eigentlichen  Schwanze  beobachtete  ich  zwei  late- 
rale ,  der  dorsalen  Medianlinie  nahende ,  sehr  kleine  Papillen. 
Der  Hoden  ist  zweitheilig.  Die  Spicula  haben  eine  ziemlich  plumpe , 
gebogene  Gestalt  und  sind  mit  einem,  in  dem  inneren  breiten 
Theile  sich  spaltenden ,  chitinösen  Verdickungsstreife  versehen ; 
accessorische  Stücke  fehlen. 

Das  Weibchen  mass  3,1  mm.,  ix  =  75  ,  /3  =  5  ,  7  =  I2V2.  Der 
Schwanz  war  also  relativ  ein  wenig  langer,  als  ich  früher  ange- 
geben  habe ,  was  einer  individuellen  Variation  zugeschrieben  wer- 
den muss;  übrigens  aber  stimmte  das  Thier  voUkommen  mit  dem 
einzigen ,  in  Holland  beobachteten  Exemplare  überein ,  besonders 
auch  was  die  Lage  der  weiblichen  Geschlechtsöffnung  betraf;  der 
antevaginale  Theil  der  Genitaliën  war,  wie  bei  diesem,  ein  we- 
nig kürzer  als  die  halbe  Entfernung  der  Vulva  vom  hinteren 
Ende  des  Oesophagus,  aber  der  postvaginale  Theil  erreichte  nur  ^/^  der 
Entfernung  der  Geschlechtsöffnung  vom  After.  Dieser  Unterschied 
von  dem,  nur  2,2  mm.  langen,  schon  eitragenden,  in  Holland 
beobachteten  Thiere ,  dessen  postvaginaler  Theil  etwas  mehr  als 
^/j  dieser  Entfernung  mass,  muss  durch  die  überlegene  Grosse  un- 


24 

seres  Thieres  erklart  werden.  Das  Weibchen  dürfte  vielleicbt  so- 
gar  nocb  etwas  grösser  werden,  indem  das  beobachtete  Indivi- 
duum  keiue  Eier  in  den  Genitaliën  trug. 

Dori/laimus  Zografi  n.  sp. 

Manncben  unbekannt ,  das  Weibcben  erreicbt  wobl  eine  Lange 
von  4  mm.  i^  =  70,  /3=7,  7=17. 

Diese  neue  Art,  welcbe  icb  Herrn  Zograff  in  Moskau  widme, 
von  welcher  aber  nur  ein  einziges,  3,85  mm.  langes  Weibcben 
aufgefunden  wurde,  dessen  paarig  symmetriscbe  Gescblecbtsorgane 
ihre  vollkommene  Entwickelung  nocb  nicbt  erreicbt  batten ,  ge- 
bört  zu  den  langschioanzigen  Dorylaimen  und  ist  dem  Bastiani  am 
meisten  abnlicb ,  weil  der  Scbwanz  genau  dieseïbe  charakteristische 
Gestalt  besitzt.  Sie  unterscbeidet  si  eb  aber  wesentlicb  durcb  eine 
fast  zweimal  so  grosse  Körperldnge .,  (der  Bastiani  wird  nur  2,1 
mm.  lang),  sowie  durch  den  fadenförmigen  Bau  des  Körpers. 

Wie  beim  Bastiani  verjüngt  der  Körper  sicb  stark  nacb  vorn 
bin ,  indem  die  Körperdicke  an  der  Basis  der  Kopfregion  nur  ^li^ 
betragt  von  der  am  binteren  Ende  des  Oesopbagus.  Die  weiblicbe 
Gescblecbtsöffnung  liegt  ein  loenig  vor  der  Körpermitte  und  der 
postvaginale  Tbeil  der  allerdings  nocb  unvollkommen  entwick el- 
ten  Genitaliën  war  etwas  langer  als  ^/3  der  Entfernung  der  Vul  va 
vom  After.  Die  übrigen  Unterschiede  zwiscben  beiden  Arteu  sind 
unbedeutend. 

Dorylaimus  crassus  dM. 

(Vergl.  Seite  8). 

Sowobl  in  der  Erde  vom  ürwalde  Ismaïlovo,  wie  in  der  von  Kamen- 
naïa  Plotina  begegnete  icb  zablreicben  Exemplaren  dieser  Art  und 
zwar  mebr  oder  weniger  weit  entwickelten  Weibcben  und  gescblecbts- 
losen  Jugendformen.  Eine  am  meisten  fortgescbrittene  Entwicke- 
lung der  Gescblecbtsorgane  zeigte  ein  4,3  mm.  langes  Weibcben, 
ot.   war  31,  (oA^/^,  7  12;  der  postvaginale  Tbeil  der  Gescblecbts- 


25 

orgaue  erreicbte  ^/g  der  Entferuung  der  Vulva  vom  After.  Ich 
fand  aber  auch  4,96  min.  lange  Thiere,  deren  Genitaliën  viel 
weniger  entwickelt  waren  und  bei  welcben  «40,  /3  4V5 ,  y  11 
betrug.  Bei  dem  zuerst  genanuten  Individuum  betrug  die  Körper- 
dicke  an  der  Basis  der  Kopfregion  Vg  von  der  am  binteren  Ende 
des  Oesopbagus,  bei  den  anderen  Tbieren  mit  weniger  entwick el- 
ten  Gescblecbtsorganen  aber  V4.  Diese  Art  nun  ist  dem  Doryl. 
longicaudatus  böcbst  abnlicb  ,  besonders  zeigen  diejenigen  Indivi- 
duen ,  deren  Genitaliën  nocb  wenig  entwickelt  sind ,  dieselbe  Kör- 
pergestalt  wie  der  longicaudatus.  Es  unterscbeidet  sicb  aber  der 
crassus  auf  den  ersten  Bliek ,  1°  durcb  überlegene  Grosse ,  2°  durcb 
den  verhaltnissmassig  immer  Icingeren  OesopJiagus ,  der  ausserdem 
eine  etwas  verscbiedene  Gestalt  besitzt. 

Wenn  das  Manncben  bekannt  ware ,  könnten  wir  zweifelsobne 
bessere  Merkmale  angeben. 

Middelburg,  Januar  1885. 


ERKLAMNG  DER  ABBILDUNGEN. 

Tafel  I— III. 


Fig.  1.  Ein  1,08  mm,  langes  Weibchen  der  Monohystera  Dintheriana  n. 
sp.,  aus  feuchter  Erde,  Nord-Brabant ,  Niederlande,  Aug.,  ^. 
\a  Kopfende  stark  vergrössert  in  lateraler  Lage  (Seitenorgane 
nicht  abgebildet),  \h  dasselbe  in  medianer  Lage.  \c  Vorderende, 
\d  Scbwanz. 

Fig.  2.  Ein  1,24  mm.  langes  Weibcben  des  Mononchns  Tunbridgensis  B., 
aus  feuchter  Erde,  Nord-Brabant ,  Niederlande,  Aug.,  i~-^  2a 
Kopfende  in  lateraler,  2b  in  medianer  Lage,  2c  Schwanz. 

Fig.  3.  Ein  7,9  mm.  langes  Weibchen  des  Dorylaimus  regius  dM.,  aus 
Gartenerde ,  Middelburg ,  Niederlande  ,  Aug.,   V" ;  Sa  Schwanz. 

Fig.  4.  Vorderende  eines  0,96  mm.  langen  Weibchens  des  Cephalobus  ri- 
gidus  Schneider,  aus  feuchter  Erde,  Ettersberg  bei  Weimar, 
Juli,  i^. 

Fig.  5.  Ein  0,734  mm.  langes  Weibchen  des  Aphelenchus  modestus  dM. 
aus  feuchter  Erde  vom  Ettersberg  V.ei  Weimar,  Juli,  5-^;  5a 
Kopfende  eines  0,6  mm.  langen  Mannchens  derselben  Art,  in  la- 
teraler Lage. 

Fig.  6.  Ein  0,721  mm.  langes  Weibchen  von  Dorylaimus  Ettersbergensis 
n.  sp.  aus  feuchter  Erde  vom  Ettersberg  bei  Weimar,  Juni,^i^; 
Qa  Kopfende  in  lateraler  Lage,  6&  Schwanz. 

Fig.  7.  Ein  2,5  mm.  langes  Weibchen  von  Dorylaimus  oxycephalus  n.  sp., 
aus  feuchter  Erde  vom  Ettersberg  bei  Weimar,  Juli,  i-^;  la 
Vorderende ,  Ib  Kopfende ,  in  lateraler  Lage ,  Ic  Schwanz. 

Fig.  8.  Ein  0,817  mm.  langes  Weibchen  von  Cephalobus  Biitschlii  dM., 
aus  feuchter  Erde,  Moskau ,  Sept.,  ^-^;  Sa  Vorderende,  85  Kopf- 
ende in  lateraler  Lage ,  8c  die  drei  Kopflippen  in  der  ventrajen 
Ansicht ,  Sd  die  dorsale  Lippe ,  8e  Schwanz ,  8/  hinteres  Schwanz- 
ende  in  medianer  Lage. 

Fig.  9.  Hinteres  Körperende  eines  2,7  mm.  langen  Mannchens  von  Dory- 
laimus  attenuatus  dM.,  aus  feuchter  Erde ,  Moskau ,  Juni ,  1^ ;  9a 
Schwanz  und  Spicula  starker  vergrössert. 


MALAKOLOGISCHE  BIJDRAGEN 


DOOK 


M.   M.    SCHEPMAN. 

Met  Plaat  IV. 


1.    De  Radula  van    Vexilla,  Swainson. 

De  soort  waarop  Swainson  in  1840,  het  geslacht  Vexilla  (ook 
wel  Vexillia  geschreven)  opstelde,  is  door  de  verschillende  schrg- 
vers  zeer  verschillend  in  het  systeem  geplaatst. 

Door  velen  is  het  Geslacht  niet  erkend  en  zijn  de  soorten  we- 
der bi]  andere  Geslachten  ingedeeld.  Zonder  aanspraak  te  willen 
maken  op  een  volledig  historisch  overzicht  van  de  »Schwankun- 
gen"  waaraan  deze  Mollusken  tengevolge  van  onzekerheid  over 
die  systematische  stelling,  zijn  blootgesteld  geweest,  wil  ik  dit 
toch  door  eenige  voorbeelden  aantoon  en. 

Philippi  heeft  (Handbuch  der  Conchyliologie  enz.  1853)  het 
Geslacht  niet  onder  de  door  hem  aangenomen  Genera  opgeteld ; 
maar  in  de  achter  zijn  werk  gevoegde  lijst  van  Genera ,  die  hem 
min  of  meer  twijfelachtig  voorkwamen,  staat  op  pag.  498  over 
Vexilla:  ))Ein  auf  Purpura  vexillum  gegründetes  Geschlecht,  wel- 
ches  wohl ,  wenn  dass  Thier  bekannt  sein  wird ,  angenommen 
werden  dürfte."  Hoezeer  deze  uitspraak  juist  is ,  zal  straks  blijken. 
Lamarck  ha,d  (Hist.  nat.  des  animaux  sans  vertèbres)  de  soort 
"Vexillum,  onder  Purpura  geplaatst,  in  de  2^  uitgaaf  door  Des- 
liajes    bewerkt,    komt    zij    op    pag.   88    onder  nommer  48  voor, 


28 

terwijl  Kiener  (Species  geueral  des  Coquilles  etc.)  haar  naar  liet 
Genus  Cassidaria  laat  verhuizen,  wat  zeker  zeer  slecht  te  verde- 
digen was,  en  door  Deshayes  ook  wordt  verworpen. 

Reeve  (Conchologia  Iconica)  en  Küster  (2e  uitgaaf  van  Chem- 
nitz:  Systematisches  Conchylien  Kabinet)  brengen  onze  soort  tot 
Buceinum,  (Reeve  N».  79)  (Küster  op  Plaat  11  fig.  3  en  4).  De 
Gebroeders  Adams  (Genera  of  recent  Mollusca)  hebben  Vexilla 
weder  als  Genus  opgevoerd  in  hun  Familie  Purpurinae ,  en  zijn 
daarin  in  zoover  gevolgd  door  Chenu  (Manuel  de  Conchyliologie , 
etc.)  dat  deze  (pag.  167)  als  8^  ondergeslacht  van  Purpura,  Ve- 
xilla heeft  opgenoemd;  op  deze  wijze  heeft  Chenu  die  dikwijls 
de  Gebr.  Adams  volgt,  gehandeld,  als  naar  zijn  meening  de  split- 
sing in  Genera  is  overdreven. 

Over  de  anatomie  van  Vexilla  is  in  geen  der  bedoelde  werken  iets 
vermeld.  Troschel  in:  »Das  Gebiss  der  Schnecken,"  behandelt 
in  de  8^  Aflevering  van  Deel  II,  verschenen  in  1869  de  Familie 
Purpuracea,  noemt  als  daartoe  gerekende  Genera  o.  a.  Vexilla  en 
schrijft:  »von  Vexillla,  Pseudoliva  und  Pinaxia  ist  bis  jetzt  das 
Gebiss  unbekannt  geblieben." 

Het  is  mij  niet  bekend ,  dat  sedert  dien  tijd  de  kennis  van  Ve- 
xilla is  genaderd,  speciaal  niet,  dat  de  Radula  bekend  geworden 
is.  Toen  ik  dus  eenigen  tijd  geleden  een  exemplaar  ontving,  dat 
het  gedroogde  dier  inhield ,  was  mijn  eerste  werk  te  beproeven 
of  de  Radula  nog  in  voldoenden  staat  aanwezig  was,  om  voor  on- 
derzoek te  dienen.  Hoewel  eenige  schrijvers  beweren,  dat  dit 
aan  gedroogde  dieren  even  goed  kan  plaats  hebben ,  en  deze  ook 
dikwijls  en  soms  zeer  goede  resultaten  opleveren ,  is  toch  altijd 
de  voorkeur  te  geven  aan  versche  exemplaren;  die  op  spiritus 
zijn  nog  zeer  goed ,  maar  kunnen  toch  ook  al  meer  moeielijkhe- 
den  opleveren.  Bij  het  indroegen  en  in  mindere  mate  ook  in 
spiritus ,  krimpt  het  dier  zoo  sterk  in ,  dat  de  Radula  hierdoor 
dikwijls  een  valschen  plooi  krijgt  en  dan  niet  meer  plat  uit  te 
breiden  is.  Een  volledig  preparaat  heb  ik  dan  ook  niet  kunnen 
krijgen ,  't  geen  niemand  die  zulke  lange  smalle  Radulae  behan- 
deld heeft,  zal  verwonderen;  wie  zelf  gezien  heeft,  hoe  zulk  een 


29 

Radula  zich ,  als  men  die  uitbreidt ,  twintigmaal  weer  omkromt 
en  ten  slotte  even  als  bij  't  begin  blijft  of  zelfs  neiging  tot  ver- 
brokkelen toont,  zal  begrijpen,  dat  ik  mij  tevreden  gesteld  heb 
met  het  vaststellen  der  hoofdpunten ;  en  wat  ik  gezien  heb  was 
karakteristiek  genoeg ,  juist  wat  ik  volkomen  kon  waarnemen , 
de  vorm  van  de  zijhaken  der  Radula ,  was  zeer  merkwaardig. 

De  vorm  van  den  middentand,  komt  het  meest  overeen  met 
Troschel's  afbeelding  van  Tribulus  (Purpura)  pica  Blainv.  (Tro- 
schel,  1.  c.  pi.  XII  fig.  15).  Fig.  l  van  by gaande  plaat,  stelt 
een  middentand  voor ,  die  van  de  Radula  losgeraakt  was ,  deze 
tand  heeft  een  breed;  weinig  hoog  basaalgedeelte  met  verhoogde 
afgeronde  bovenhoeken ,  de  vrije  rand  draagt  één  zeer  groote 
middenspits  en  aan  weerszijden  een  kleinere,  terwijl  in  de  tus- 
schenruimte  één  of  meer  zeer  kleine  tandjes  of  inkervingen  te 
zien  zijn ,  die  eigenlijk  onderdeel  van  de  middenspits  schijnen 
uittemaken  en  mij  niet  constant  voorkomen ,  daar  ik  bij  gunstige 
lio'oing  er  dan  eens  één ,  dan  twee  of  drie  zag ,  en  zooals  o.  a. 
blijkt  uit  fig.  2 ,  waar  de  tanden  eenigzins  van  ter  zijde  zijn  voor- 
gesteld en  waaruit  men  tevens  zien  kan,  hoe  dicht  de  ryen  op 
elkander  liggen ,  terwijl  Fig.  3 ,  zelfs  bij  de  veel  sterker  vergroo- 
ting slechts  één  tusschenstandje  te  zien  geeft.  Een  paar  keer  zag 
ik  behalve  drie  duidelijke  tandjes  nog  drie  zeer  onduidelyke  in- 
kervingen, 

Levert  de  middentand  reeds  eenige  reden  tot  afscheiding  van 
het  Genus  Vexilla,  daar  geen  der  Figuren  van  Troschel  bij  ver- 
wante vormen  een  zoo  groote  middenspits  heeft ,  de  zijtanden  of  haken 
geven  in  dit  opzicht  volkomen  zekerheid.  Wel  heeft  de  grond- 
vorm overeenkomst  met  die  bij  Purpura  enz.,  en  toont  dat  de 
plaatsing  in  dat  Genus  veel  beter  gekozen  was ,  dan  bij  Bucci- 
num  of  Cassidaria ,  (het  laatstgenoemde  geslacht  behoort  tot  de 
Taenioglossa  en  kan  dus  in  't  geheel  niet  in  aanmerking  komen) , 
maar  terwijl  bij  de  overige  bekende  Figuren  van  Radulatandeu 
der  Purpuridae  en  ook  by  de  daaraan  verwante  Muricidae  de 
rand  der  zijhaken  glad  is,  is  deze  bij  Vexilla  gezaagd;  Fig.  4 
stelt  zulk  een  tand  of  haak  voor ,  bij  200  malige  vergrooting  even 


30 

als  Fig.  1  en  2,  terwijl  Fig.  5  een  afbeelding  bij  450  malige 
vergrooting  voorstelt  (Fig.  3  is  ook  450  maal  vergroot).  Deze 
geheel  afwykende  bijzonderheid  van  de  zijhaken,  wettigt  op  zijn 
minst  genomen ,  de  aanneming  van  een  afzonderlijk  Geslacht  en 
maakt  het  zelfs  moeielijk  dit  Geslacht  in  eenige  bekende  Familie 
of  onderfamilie  te  plaatsen,  daar  de  daartoe  behoorende  soorten 
zeker  een  afzonderlijke  groep  moeten  vormen ,  welken  rang  men 
daaraan  dan  ook  zou  willen  toekennen.  Het  aantal  der  zaag- 
tandjes  is  eenigzins  verschillend  en  wisselt  in  verschillende  haken , 
van  6  tot  8  af.  Het  aantal  dwarsrijen  der  geheele  Radula,  was 
door  de  moeielijkheid  der  uitbreiding ,  niet  met  zekerheid  te  con- 
stateeren,  op  een  gunstig  oogenblik  heb  ik  er  omstreeks  130 
geteld. 

2.    Iets  over  het  Geslacht  Canidia.,  H.  Ad.  en  een  nieuwe  Clea. 

Door  Dr.  Brot  is  het  eerst,  door  de  beschrijvingen  afbeelding 
der  Radulae  van  de  Genera  Canidia  en  Clea  (Journ.  Conch.  1876  , 
p.  343,  pi.  XII)  bewezen,  dat  zij  tot  zoover  ten  onrechte  naast 
het  Genus  Melanopsis  geplaatst  waren,  aangezien  die  Radulae  in 
bouw  geheel  overeenkomen  met  die  der  Buccinidae.  Reeds  in 
1874  had  Jullien  in:  »Memoire  sur  les  Mollusques  nouveaux  du 
Cambodge  envoyés  au  Museum  par  M.  Ie  Dr.  Jullien,  par  Des- 
hayes  et  Jullien  (Nouv.  Arch.  du  Museum ,  Tomé  X)  op  pag. 
153,  een  aanteekening  over  het  levende  dier  van  Canidia  fusifor- 
mis  gegeven,  die  de  plaatsing  bij  de  Buccinidae  waarschijnlgk 
maakte. 

In  het  bezit  gekomen  van  eenige  exemplaren  op  spiritus  van 
een  vorm  van  het  Genus  Canidia,  afkomstig  uit  den  omtrek  van 
Soekadana ,  Lampongsche  Districten ,  die  ik  tot  de  het  eerst  be- 
schreven soort  ))Helena",  Meder,  meen  te  moeten  brengen,  heb 
ik  ook  hiervan  de  Radula  onderzocht,  en  daarbij  in  hoofdzaak 
hetzelfde  gevonden  als  Dr.  Brot;  daar  de  vergelijking  van  twee 
Radulae  dier  soort,  echter  onderling  eenige  afwijkingen  vertoon- 
den,  schijnt   mij    een  afbeelding  van  eenige  tanden  niet  overbo- 


31 

dig.  De  waarneming  van  het  dier  heeft  overigens ,  voor  zooveel 
dit  nog  noodig  is,  geheel  de  overeenkomst  met  de  Buccinidae  be- 
vestigd. Tnsschen  de  twee  korte  spitse  tentakels  die  aan  de 
buitenzijde  dicht  bij  den  kop  de  oogstippen  dragen ,  bevindt  zich 
de  in  de  meeste  gevallen  uitgestoken,  2^1^  mill.  lange  snuit, 
overeenkomende  met  Buccinum ,  terw^l  bij  de  Melanidae  de  mond- 
deelen  geheel  anders  zijn  gevormd ;  uit  den  mantelrand  komt  een 
duidelijke  adembuis  te  voorschijn ,  terwijl  ik  nog  als  nieuw  punt 
van  verschil  met  Melanidae ,  bij  mannelijke  exemplaren  een  vrij- 
staanden  penis  S^/g  mill.  lang  ruim  1  mill.  breed,  heb  kunnen 
constateeren,  en  ofschoon  die  betrekkelyk  minder  reusachtig  is 
dan  bij  Buccinum ,  toont  hij  toch  nader  de  verwantschap  aan. 
Bij  de  Radula  valt  het  volgende  op  te  merken :  in  de  twee  rijen , 
Fig.  6  afgebeeld,  is  de  middentand  niet  geheel  symmetrisch  ge- 
bouwd; de  algemeene  vorm  van  het  basaalgedeelte,  komt  met 
Brot's  figuren  overeen,  maar  het  getal  der  tandjes  aan  den  rand, 
bedraagt  slechts  4,  terwijl  er  bij  Brot  7  zijn;  de  middentand  van 
een  ander  exemplaar ,  fig.  8 ,  heeft  echter  reeds  5  tandjes ,  zoodat 
dit ,  zooals  trouwens  reeds  uit  veel  voorbeelden ,  o.  a.  bij  Bucci- 
num gebleken  is ,  geen  constant  kenmerk  oplevert ;  het  basaalge- 
deelte van  Fig.  8  is  meer  symmetisch.  Bij  de  zijtanden  zijn  de 
bijzonderheden  van  den  bouw  nog  minder  standvastig,  allen  dra- 
gen één  grooten  tand,  maar  terwijl  bij  Fig.  6  aan  de  eene  zijde 
nog  drie  kleinere  tandjes  staan,  vindt  men  er  aan  de  andere 
z^de  vier:  deze  verschillen  duren  over  de  geheele  Radula  voort; 
Fig.  7  stelt  een  tand  van  dezelfde  Radula  voor,  waar  de  4  tand- 
jes volkomen  ontwikkeld  zijn:  bij  Fig.  9  behoorende  tot  de  Ra- 
dula waarvan  Fig.  8  een  middentand  voorstelt ,  is  het  aantal  der 
tandjes  slechts  twee,  gelijk  op  Dr.  Brot's  afbeelding.  Het  aantal 
dwarsrijen  bij  de  Radula  Fig.  8  en  9 ,  bedraagt  78  goed  ontwik- 
kelde ,  benevens  eenige  rijen  in  wording. 

Bij  deze  gelegenheid  wil  ik  de  diagnose  bekend  maken  van 
een  schelp,  die  volgens  het  operculum  met  eenz^dig  ontwikkelde 
groeistrepen ,  tot  het  Genus  Clea,  H.  Ad.  behoort,  schoon  de 
sculptuur    eer    aan    Canidia    zou   doen    denken    en    die  ik  als  een 


32 

nieuwe  soort  moet  beschouwen ;  deze  vorm  is  afkomstig  uit  een 
partg  Conchylien,  door  den  Heer  Semmelink  in  1866  in  den  om- 
trek van  Pleyharie ,  op  Borneo  verzameld ,  en  onderscheidt  zich 
van  de  drie  reeds  bekende  soorten ,  door  ribben  op  de  bovenste 
windingen ,  die  zich  meer  of  minder  ver  uitstrekken.  Naar  die 
ribben  noem  ik  de  soort: 

Clea  costulata ,  m. 

C.  elongato-fusiformis ,  olivacea,  fusco  trifasciata,  spira  elon- 
gata ,  apice  erosa ,  anfr.  5 ,  convexiusculi ,  supremi  crebre  costu- 
lati ,  spiraliter  striati ,  ad  suturam  2 — 3  sulcati ,  anfr.  ultimus 
basi  inciso-striatus.  Sutura  undulata.  Apertura  elongato-ovata , 
superne  acuta ,  basi  attenuata ,  canaliculata ,  intus  pallide  violacea, 
distincte  3  fasciata.  Columella  concaviuscula ,  infra  callosa.  Mar- 
gine  dextro  tenui. 

Alt.  21,  lat.   11  mill, 

Apert.  Alt.  11,  lat.  5  mill. 

Hab.  Pleyharie,  Borneo. 

Deze  soort  is,  zooals  ik  reeds  aanduidde,  door  de  ribben  der 
bovenwindingen  onderscheiden.  Zij  is  iets  slanker  dan  C.  nigri- 
cans  Ad.,  waarmede  zij  in  vorm  en  kleur  overigens  veel  overeen- 
komst heeft;  Clea  funesta  Ad.  is  volgens  de  beschrijving  één- 
kleurig,  heeft  slechts  één  groef  langs  den  naad  enz.,  Clea  Bocki, 
Brot,  is  veel  slanker,  met  andere  sculptuur. 

Rhoon,  25  Februari  1885. 


PHYSIOLOGISGHE  ONDERZOEKINGEN 


ZOOLOGISCHE  STATION  TE  NAPELS 


D^  G.  C.  J.  VOSMAER. 


I 


In  de  » Preussische  Jahrbücher"  voor  1872  komt  een  artikel 
voor,  getiteld:  »Der  gegenwartige  Stand  der  Zoölogie  und  die 
Gründung  Zoologischer  Stationen,"  waarin  de  volgende  merk- 
waardige woorden  ons  treffen :  » die  Zoologische  Station  dürfe  sich 
nicht  darauf  beschranken  den  morphologischen  Disciplinen  allein 
dienstbar  zu  werden ,  vielmehr  würde  sie  auch  für  das  physiolo- 
gische  Experiment,  die  chemische  Analyse  und  die  Beobachtung 
der  Lebensweise  der  Meeresgeschöpfe  eine  Arbeitsstatte  zu  schaf- 
fen haben."  Die  woorden  ontstonden ,  geprikkeld  door  Darwin's 
studies  en  als  reactie  tegen  wat  ook  eens  een  reactie  was  — 
n.1.  de  stelling :  morphologie  moet  scherp  gescheiden  blijven  van 
physiologie.  Intusscheu  toen  Dohrn  zijn  Zoölogisch  Station  opende , 
kon  die  inrichting  niet  op  eens  op  dien  voet  begonnen  worden, 
waarop  zij  thans  staat  en  kan  voortgaan.  En  zoo  is  dan  ook 
het  Station  te  Napels  tot  nog  toe  de  werkplaats  geweest,  voor- 
namelijk voor  anatomische  en  embryologische  studiën.  Aan  deze 
eenzijdige   richting    een  einde  te  maken  is  thans  het  naaste  stre- 

ó 


34 

ven  van  den  Stichter.  Wie  Dohrn's  » Studiën"  kent,  zal  inzien 
hoezeer  hij  er  thans  naar  haakt  om  inrichtingen  te  maken  tot 
het  doen  van  algemeen  physiologische  proeven:  —  scheikundige 
ontledingen ,  proeven  op  electrisch  en  magnetisch  gebied ,  waar- 
nemingen omtrent  levenswijze  van  dieren  en  planten  enz.  enz. 

Honderde   proefnemingen   op    dat   gebied    zyn   reeds  genomen , 
wg   weten  het  allen  —  maar  het  zijn  slechts  enkele  weinige  be- 
voorrechte   dieren,    welke    als    studiemateriaal    dienden.     Terecht 
herinnert  Dohrn  er  in  zijn  laatste  »Bericht  über  die  Station"  aan, 
hoezeer  de  embryologie  vooruit  is  gegaan,  sedert  Balfour  in  plaats 
van  kippen ,  haaien  onderzocht.  Ieder  onzer  weet  hoeveel  afhangt 
van   een  geschikt  object.    Welnu ,   is  het  dan  niet  hoog  tijd ,  dat 
ook    de   Physiologen   de   kon^'nen,    kikkers    en   honden   eens  wat 
laten   rusten    en    een    deel    hunner   kracht   aan  zeedieren  w^den? 
Geen    dier    is   misschien  zoo  geschikt  zelfs  voor  ingrijpende  phy- 
siologische proeven ,  als  de  haai.  Grootte ,  veelvuldig  voorkomen , 
eenvoudige  bouw,  ontzettend  taai  leven.  Men  kan  aan  de  eene  zijde 
de  kieuwen  bestudeeren  terwijl  zij  aan  den  anderen  kant  normaal 
ademen.  Voor  proeven  op  het  centraal  zenuwstelsel  zijn  zg  zoo  ge- 
schikt, omdat  de  kraakbeenige  schedel  en  wervelkolom  met  gemak 
weggesneden    kunnen    worden  enz.     Aan  den    anderen   kant  zijn 
vele    andere   koudbloedige    dieren    als    slangen   en   groote    schild- 
padden  veelvuldig    genoeg   in  Napels ,   om  niet  ook  daarvoor  het 
Station  als  gunstige  werkplaats  te  beschouwen.    Wat  eindelijk  de 
studie  van  doorzichtige  dieren  voor  resultaten  kan  opleveren ,  heb- 
ben   Metschnikoff's   onderzoekingen   over  de  Phagocyten  bewezen. 
Zonder    twijfel    zal    dan  ook  het  Station  aldaar  zijn  diensten  aan 
de  practische  Pathologie  bewijzen.  En  in  die  overtuiging  levende, 
naar    onze    bescheiden    meening    zeer    terecht,    heeft   de   stichter 
steeds  stappen  gedaan  om  zijn  Station  in  genoemden  zin  uit  te  brei- 
den.   Die    stappen    zijn    tweeledig:    1°  maatregelen    tot  inrichting 
van  physiologische  laboratoria ;  2°  dito  tot  bestudeeriug  der  dieren 
in  zee  zelve. 

Wat    het    eerste    punt   aangaat,    zoo  werden  onderhandelingen 
aangeknoopt   met   de  stad  ter  verkrijging  van  een  klein  gebouw, 


35 

schuin  over  bet  Station  en  eveneens  in  cle  » villa"  gelegen.  In- 
tusschen  bleek  bet  al  spoedig  dat  dit  zoogenaamde  »Pompeiorama" 
voor  bet  doel  niet  deugde  en  toen  het  meer  en  meer  duidelijk 
werd,  dat  het  bestaande  gebouw  voor  den  toestroom  van  laboranten 
in  het  voor-  en  najaar  steeds  te  klein  werd,  vatte  Dohrn  het 
plan  op  het  tegenwoordige  Station  te  vergrooten,  d.  w.  z.  naast 
het  bestaande  gebouw  een  vleugel  bij  te  bouwen.  De  tijd  ,  dat 
men  het  aquarium  als  een  vreemde  invoering  op  italiaansehen 
grond  wantrouwend  aanzag,  was  voorbij  en  het  gevolg  was  dat 
de  gemeenteraad  een  stuk  gronds  van  400  D  M.  ter  bebouwing  af- 
stond. Toen  nu  de  vergunning  verleend  was ,  moest  gezorgd  worden 
voor  de  middelen.  De  stappen  tot  verkrijging  van  het  benoodigde 
geld  zijn  gedaan  en  aanvankelijk  met  succes  bekroond.  30.000  frcs. 
zijn  als  eerste  bijdrage  door  het  Italiaansche  ministerie  van  onderwijs 
op  de  begrooting  gebracht  en  zullen  vermoedelijk  door  het  parlement 
worden  toegestaan.  Daarbij  komen  nog  20.000  frcs.  van  het 
ministerie  van  landbouw,  op  voorwaarde  dat  het  Station  met 
kracht  de  vragen  helpt  oplossen,  welke  zich  bij  de  nieuwe  wette- 
Igke  regeling  der  visscherijen  zullen  voordoen.  Hetzelfde  ministerie 
heeft  daarenboven  drie  tafels  gehuurd,  waar  italiaansche  onderzoe- 
kers zich  met  studiën  over  visscherij-quaesties  zullen  bezig  houden. 
Eindelijk  zijn  nog  financieele  toezeggingen  door  de  Provincie  Napels 
gedaan  tot  steuning  van  het  beoogde  doel :  zoodat  het  toekomstige 
physiologisch  laboratorium  geheel  uit  italiaansche  middelen  zal 
worden  gebouwd,  en  voor  een  groot  gedeelte  ook  onderhouden. 

Aangaande  het  tweede  punt,  zoo  was  men  reeds  een  eind  weegs 
met  de  dieren  in  de'  groote  aquaria  te  plaatsen  en  te  trachten 
in  leven  te  houden.  Omtrent  hunne  levenswijze  is  men  op  die  wijze 
reeds  veel  te  weten  gekomen ,  maar  men  moet  nooit  vergeten,  dat 
zij  daar  toch  altijd  onder  abnormale  voorwaarden  leven.  Aan  dit  be- 
zwaar is  het  duikertoestel  voor  een  groot  deel  te  gemoet  geko- 
men. Op  veel  grooter  schaal  wil  Dohrn  thans  die  studiën  inrich- 
ten:  zijn  plan,  reeds  voor  zooveel  jaren  ontworpen,  om  een 
drijvend  laboratorium  te  maken,  schijnt  der  verwezenlijking  thans 
nabij.    Er   heeft  zich  in  Berlijn  een  centraal-comité  gevormd  on- 


36 

der  voorzitterschap  van  den  Minister  v.  Gossler,  met  sub-comités 
in  alle  groote  steden  van  Duitschland  ten  einde  de  benoodigde 
som,  ik  meen  100.000  Mark,  bg  elkaar  te  krijgen.  Die  som  is  nog 
wel  verre  van  aanwezig,  maar  er  is  toch  alle  hoop  dat  de  ver- 
schillende comités  binnen  kort  goed  gevolg  van  hunne  werk- 
zaamheden ziillen  hebben  ,  terwijl  ook  van  den  kant  van  het  Itali- 
aansche  ministerie  van  marine  belangrijke  toezeggingen  zijn  gedaan. 

Het  drijvende  laboratorium  zal  bestaan  uit  een  stoomboot  van 
3 — 400  ton  met  een  machine  van  150 — 200  paardekracht ,  en  ge- 
legenheid voor  6—10  personen  om  te  leven  en  te  werken  aanbieden. 
Acht  plaatsen  zullen  er  zijn  waar  men  met  het  mikroskoop  kan  wer- 
ken en  in  die  laboratoria  zullen  alle  hulpmiddelen  der  tegenwoor- 
dige techniek  aanwezig  zi)n,  terwijl  uit  de  doubletten  der  be- 
staande bibliotheek  een  kleine  kan  worden  samengesteld  voor  aan 
boord.  Alles  zal  zoo  zijn  ingericht ,  dat  men  een  maand  of  6 
daar  kan  werken  zonder  noodig  te  hebben  aan  den  vasten  wal  te  gaan. 

Het  zou  mij  te  ver  voeren  al  de  voordeden  eener  dergelijke 
inrichting  op  te  sommen ;  noch  kan  ik  mij  bezig  houden  met  de 
te  bewerken  vraagstukken.  Ik  heb  slechts  willen  trachten  een 
korte  schets  te  geven  van  Prof.  Dohrn's  jongste  plannen  ter 
uitbreiding  van  zijn  Zoölogisch  Station  en  eindig  met  de  hoop 
uit  te  spreken ,  dat  Nederland  onder  de  eerste  naties  moge  be- 
hooren,  welke  vernieuwden  steun  schenken  moeten  aan  een  inrich- 
ting, die  voor  ons  allen  toch  zooveel  te  beteekenen  heeft. 


(Door  den  Schrijver  medegedeeld  op  de  den  5de  Juli  1885  gehouden  Verga- 
dering der  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeniging). 


i\.„V.7/';'    lJi:i:    .\t.Ü.  lUKUK.    VKKKHX.    JJem.,-  IL-ek-,    Un'l  /. 


TllbSCWUfT  Hi'R  SJCU    IjiERK.    r£J{ElrX.   Meun-e   Reek.'^    Deel   / 


J  G  .il-  Min  At\ 


P  Vi'ü  Ti'ap  impr. 


A.JHendd  li:h 


nWSCHRUT  MüK  Ab'D.  MriKK.   UJKEhW  Moiiuv  Jienk-;  MreJ  f. 


Frlrj.   7. 


ft     ■■,        / 


Tiff.  S  b. 


Fiff.  a. 


Fiff.  8  f. 


\\Fi^ 


Mq.  8   c. 

>\7 


Tiij.    7  b. 


ï  -v.  ïr;.p  m,v 


WDSCinUFT  DER  jmi).  BIEKK.  WREEJ^\  Memve  Jteeh:  JJed  I. 


Tl  W. 


Ti^.  y.    'J^  -Fitjf.  2. 


Tig.   4.     ^ 


Fxg.  S   f? 


Ti^.  7.    --^ 


Fig.  8.    f? 


Fi^.  S.    -^ 


M.M.  Sciepman  del. 


EW.M.Traj  mjr. 


A.J.Ifendel  s.vilps. 


DIE  GEGENSEITIGE  YERWANDTSCHAET ,  ABSTAMMUNG 
UND  CLASSIFICATION  DER  SOGENANNTEN 

ARTHROPODEN 


Dr.  A.  C.  OUDEMAÏ^S,  J^n., 

in  UTRECHT. 


Es  kann  sonderbar  genannt  werden  dass  die  besten  Leitfaden 
der  Zoölogie  noch  immer  in  ihrer  Classification  des  Thierreicbes 
veraltete  Systemen  benutzen.  Die  sogenannte  Gruppe  der  Ar- 
thropoda,  sehen  wir  z.  B.  so  gut  wie  immer  nicbt  nur  als  selb- 
standige  Gruppe  bebalten ,  sondern  auch  in  mebr  oder  weni- 
ger  glücklicber  Weise  in  Gruppen  eingetheilt,  die  wiederum 
beinabe  Alle  die  beterogensten  Tbiere  innebalten.  Die  meisten 
neuen  Ideen  über  Verwandtscbaft  werden  oft  nicbt  berücksicb- 
tigt,  So  finden  wir  bei  Claus,  selbst  in  den  neuesten  Auf- 
lagen  seiner  ))Grundzüge"  und  seines  »Lebrbucbes",  bei  Hörnes, 
NicHOLSON  und  selbst  in  der  vor  wenigen  Monaten  erscbienenen 
Lieferung  von  Zittel's  Handbucb  ,  (wo  die  Arthropoda  behandelt 
werden),  noch  immer  die  Trilohita,  Eurypterida  und  Xiphosura 
unter  den  Crustacea  geordnet;  nicht  nur  werden  also  die  neue- 
ren  Ansichten  darüber  unberücksichtigt  gelassen,  sondern  man 
findet  sogar  das  bahnbrechende  Werk  Ray  Lankester's  kaum 
oder  nicht  citirt. 

3 


38 

Es  ist  der  Zweck  dieses  Aufsatzes  das  in  der  üeberschrift  ge- 
nannte  Thema  etwas  naher  zu  besprechen-. 

I.  Der  erste  Versucli  die  Acarma  von  den  Aracimoidea  zu  tren- 
nen  ist  von  Dr.  G.  Hallee  im  Zool.  Anz.  1881,  S.  380—386 
gemacht.  »Wohl  fehlt  es",  wie  Haller  sagt,  »in  der  Literatur 
nicht  au  Andeutungen,  dass  eine  Erkenntniss  des  richtigen  That- 
bestandes  nicht  mehr  fern  war ,  aber  man  liess  sich  eben  allzu- 
sehr  von  der  althergebrachten  Meinung  beherrschen,  dass  die 
Milben  Arachnoideen  seien".  Dass  die  Trennung  zwischen  diesen 
beiden  Abtheilungen  noch  nicht  angenommen  ist,  ist  vielleicht 
eine  Folge  P  der  kraftigen  Gegenwehr  verschiedener  anderer 
Forscher ,  2°  einer  Scheu ,  das  einmal  sogenannt  gut  aufgebaute 
System  zu  andern. 

Die  Grüude,  welche   Haller  für  eine  Trennung  anführt,  sind: 

1^.  Die  Anwesenheit  bei  den  Acarina  dreier  Kieferpaare,  wohei 
sich  noch  eine  einfache  deutlich  aus  zwei  symmetrischen  Halften  ge- 
hildete    Unterlippe  fügt ,  welche  zwei   Taster  tragt. 

Wenn  wirklich  die  Taster  der  Unterlippe  aagehören ,  und  diese 
dabei  deutlich  aus  zwei  symmetrischen  Halften  gebildet  ist,  muss 
man  sie  doch  sammt  ihren  Tastern  für  Anhange  eines  bestiram- 
ten  Segmentes  halten ,  wie  z.  B.  bei  den  Coleoptera  der  Fall  ist. 
Die  Anwesenheit  eines  dritten  Kieferpaares  wird  von  manchen 
Acarinologen  als  irrig  bestritteu.  Haben  diese  Recht,  so  mussen 
wir  doch  vor  den  4  Segmenten ,  welche  die  Füsse  tragen ,  drei 
annehmen ,  welche  die  zwei  Kieferpaare  und  die  tastertragende , 
aus  zwei  Theilen  bestehende  Unterlippe  als  Anhange  besitzen. 
Vergleicht  man  nun  die  Segmentauhange  der  Acarina  mit  de- 
nen  der  Araneae  (resp.  Phalangida) ,  so  entspricht  die  Unterlippe 
dem  ersten  Beinpaare  der  Araneae ,  u.  s.  w, .  Eine  Annahme  eines 
praeoralen  anhangetragenden  Segmentes  kanu  aus  embryologi- 
schen  Gründen  fast  nicht  stattfinden,  wiewohl  Haller  einer  in 
zwei  Halften  zerrissenen  Oberlippe  erwahnt  (Heller's  Schelde, 
Pachenstecher's  Schneidendecker). 

2^.    Hand    in    Hand   mit    der    Annahme  dreier  Kieferpaare  und 
einer     Unterlippe,   geht   die    Anwesenheit    8    anhangetragender   Seg- 


39 

mente ,  statt  6  bei  den  Araneae^  so  dass  die  Trennung  zwischen  so- 
genannten  Cephalothorax  und  Ahdomen  2  Segmente  nach  vorn  ver- 
legt loerden  muss. 

Das  Abdoraen  hat  also  bei  clea  Acarina  auch  zwei  Segmente 
mit  deutlichen  Anhangen ,  welche  die  Araneae  nicht  haben.  Wirk- 
lich  ist  die  das  Abdomen  von  deui  Cephalothorax  trennende 
Furche  bei  den  Acarina  zwischen  dem  2ten  und  Sten  Beinpaare 
zu  finden.  Die  harten  Rückenplatten  sind  auch  da  entweder 
gefurcht  oder  ganz  \n  eine  cephalothoracale  und  eine  abdominale 
Platte  getheilt.  Haller  hat  (1,  c.  384  und  385)  mehrere  That- 
sachen  gesammelt  um  zu  beweisen  dass  eine  Trennung  zwischen 
zwei  Hauptabschnitten  des  Körpers  eher  in  der  Furche  zwischen 
dem  2ten  und  3ten  Beinpaare  als  in  einer  nur  ausserst  selten 
existirenden  Furche  hinter  dem  4ten  Beinpaare  zu  suchen  ist. 
Hierin  bin  ich  mit  Haller  vollkommen  einverstanden.  Es  ware 
jedoch  besser  niemals  die  Wörter  Cephalothorax  und  Abdomen 
za  benutzen.  Sie  haben  schon  gar  zu  viele  Irrthümer  verursacht; 
es  ist  besser  nur  von  Segmenten  zu  reden.  Man  hat  für  den 
Ausdruck  Kopf,  Thorax  und  Abdomen  keine  gute  Definition; 
nimmt  man  z.  B.  als  Definition  für  Kopf  an :  die  Gruppe  von 
Segmenten  welche  die  Augen ,  Fühler  und  Kauwerkzeugen  tra- 
gen, so  hat  der  Hummer  vielleicht  9,  das  Insekt  vielleicht  4, 
Scorpionen  und  Spinnen  vielleicht  nur  3 ,  und  Milben  vielleicht 
5  Segmente ,  welche  zusammen  den  Kopf  bilden. 

3".  Die  sechsheinige  Larve  vergleicht  Haller  mit  dem  Nauplius 
der  Crustacea ;  hierin  irrt  er  sich  jedoch ,  wie  schon  Emery 
(Biolog.  Centralbl.  1.  Jahrg.  p,  734 — 735)  hervorgehoben  hat, 
und  er  wird  vielleicht  gern  seine  Worte  zurücknehmen.  Die  sechs- 
heinige Larve  der  Crustacea  hat  ja  3  Paare  Anhange ,  aber  davon 
sind  2  praeoral  und  das  dritte  postoral ,  wahrend  die  sechshei- 
nige Larve  der  Acarina  mindestens  5  (vielleicht  7)  Paare  An- 
hange hat,  welche  alle  postoral  sind.  Die  sechsheinige  Larve  der 
Pycnogonida  oder  Pantopoda  hat  3  Paare  Anhange ,  welche  auch 
alle  postoral  sind.  Die  3  Larvenformen  haben  nichts  mit  ein- 
ander    zu    schaffen.    Hier   will   ich    noch    eben   bemerken  dass  es 


40 

Arten  gibt,  wie  Pteroptus  und  Hoplophora^  welche  dieses  Caris- 
stadium  nicM  durchlaufen.  (Ich  will  diesen  Namen  dafür  annehmen , 
weil  früher  alle  sechsbeinige  Acarina  in  eine  Gattung  Caris  Latr., 
spater  in  eine  Familie  Caridae  untergebracht  wurden).  Dabei 
kommt  noch  dass  die  3  Beinpaare  der  Caris  nicht  immer  den  drei 
vordersten  Beinpaaren  der  Erwachsenen  entsprechen ;  und  dies , 
meine  ich ,  ist  eine  wichtigere  Thatsache ,  das  Einschalten  nam- 
lich  neuer  Segmentanhangen.  Bei  den  Orihatidae  wird  zwischen 
das  1ste  und  das  2te  Beinpaar  der  Caris  das  2te  Beinpaar  der  Er- 
wachsenen eingeschaltet  und  hat  man  hier  also  eine  Erscheinung, 
welche  nur  bei  den  Pantopoda  zurückgefunden  wird. 

In  den  Deutovum-  und  Tritovumstadien  findet  Halleu  Aehn- 
lichkeit  mit  der  Puppenruhe  der  Insekten.  Man  darf  hier,  meine 
ich,  obwohl  sie  zu  einer  Trennung  von  den  Arachnoidea  beitra- 
gen ,  nicht  mehr  als  eine  blosse  Aehnlichkeit  in  physiologischen 
Prozessen  finden.  Dieselbe  Bemerkung  gilt  auch  den  stark  in- 
crustirten  Panzer  der  Orihatidae  und  deren  merkwürdige  Flügeln. 
Es  sind  nur  Aehnlichkeiten ,  die  vielleicht  einer  physiologischen , 
keiner  genetischen  Erklarung  bedürfen.  Es  gibt  auch  Spinnen 
die  stark  incrustirte  Panzer  haben  und  warzen- ,  schwanz- ,  dor- 
nen-  und  plattenförmigen  Anhange  daran  zeigen  [Acrosoma^  Gas- 
teracantha,  Micrathena  ^  Graphinotus ,  Gonyleptes^  u.  s.  w.).  »Alle 
diese  letzteren  Merkmale  waren  schon  für  sich  allein  im  Staude, 
um  zum  Nachdenken  auzuspornen  ob  die  systematische  Unterord- 
nung  der  Milben  unter  die  Spinnenthiere  gerechtfertigt  sei  oder 
nicht".  Ich  meine  indessen  dass  diese  letzteren  Merkmale  ge- 
rade  die  schwachsten  sind ,  und  hebe  lieber ,  wie  aus  Obenste- 
hendem  erhellt,  die  8  (oder  7)  extremitatentragenden  Segmente, 
statt  6  bei  den  Spinnen,  hervor;  die  Vertheilung  des  Leibes  in 
ïïauptabschnitte  die  nicht  mit  denen  der  Spinnen  übereinstimmen ; 
die  mit  Ausnahme  der  Gattungen  Pteroptus  und  Hoplophora  über- 
all  vorkommeuden  sechsbeinigen  Larven ,  die  nirgends  bei  den 
Spinnen  gefunden  werden ,  und  die  Thatsache  dass  zwischen  schon 
existirenden  Segmenten  ein  neues  Segment  zum  Vorschein  kommt. 
Zwar  ist  die  Entwickelung  der  Pseudoscorpiones  ganz  abweichend , 


41 

und  kaun  Claus  (Grundzüge)  sich  nicht  innehaltea  den  Leser  an 
den  Nauplius  der  Crustacea  zu  eriuuern ;  die  weitere  Entwicke- 
lung  zeigt  aber  wieder  festere  Ankuüpfungspunkte  mit  den  Ara- 
neae  und  Scorpiones. 

Es  gibt ,  nacli  meiner  Meinung ,  noch  mehrere  Gründe ,  die  für 
eine  Trennung  zeugen ,  und  eben  so  wichtig  geuannt  werden  kön- 
nen.  Hat  man  schon  bei  den  Acarina  eine  allermerkwürdigste 
Metamorphose ,  welche  bei  den  Spinnen  ihres  Gleichen  nicht  hat, 
man  begegnet  bei  den  Acarina  ein  sogenanntes  Hypopus-'sidi.é.mm., 
worin  sich  die  Mannchen  und  bisweilen  die  Weibchen  so  zu  sa- 
gen willkürUch  metamorphosiren  können ,  und  dies  selbst  mehr 
als  einmal  hintereinander  thun  können.  Es  ist  sogar  gelungen 
die  Thierchen  zu  zwingen  sich  in  einen  Hypopus  zu  verwandlen. 
Yon  diesen  sonderbaren  Formen  hatte  man  eine  Familie  der  Hy- 
popidae  gemacht  und  es  ist  der  Veerdienst  Megnin's  die  Hypopus- 
frage  ins  reine  Tagelicht  gestellt  zu  haben. 

Wie  klein  das  Individuum  auch  sein  moge,  bei  allen  Arach- 
noidea  kommt  ein  Rückengefass  vor,  bei  den  Acarina  hat  man 
dagegen  niemals  eine  Spur  eines  Gefasses  finden  können ,  so  dass 
bei  ihnen  von  keinem  Blutkreislaufe  die  Rede  sein  kann ,  wie- 
wohl  das  sogenannte  Blut  der  Arthropoden  natürlich  bei  ihnen 
wohl  gefunden  wird. 

Das  bei  den  Arachnoidea  vorhandene,  von  Straus-Dürkheim 
gefundene,  Entosternit  fehlt  ganz  bei  den  Acarina^  selbst  bei 
den  höchstentwickelten  und  Riesen  dieser  Gruppe. 

Das  bei  den  Acarina^  besonders  bei  den  Larven  (also  sehr 
früh),  vorkommende  Epimerensystem  findet  in  der  ganzen  Ar- 
thropodenwelt  sein  Analogon  nicht. 

Was  das  Verdauungssystem  anbelangt,  es  gibt  einige  Acarina^ 
bei  denen  vom  Darme  Schlauche  bis  tief  in  die  Füsse  gehen. 
Hierin  hat  man  einen  Anknüpfungspunkt  mit  den  Araneae  zu 
sehen  gemeint,  aber  die  Schlauche  kommen  bei  den  Panto- 
poda  auch  vor,  was  früher  auch  für  ein  Beweis  galt,  die 
Pantopoda  seien  Arachnoidea.  Jedernian  weiss  nun  dass  diese 
Thiere  eine  ganz  besondere  Urgruppe  bilden ,  ohne  alle  Verwandt- 


42 

schaft  mit  irgeud  eiuer  anderen  Artbropodengruppe,  so  dass 
die  blinden  Magenabschnitte  in  den  Beinen  der  Acarina  auch 
nicht  mehr  als  Argument  für  eine  Verwandtschaft  mit  deu  Ara- 
neae  benutzt  werden  können. 

Das  Centralorgan  des  Nervensystems  findet  man,  sowohl  bei 
den  Araneae  als  bei  den  Acarina ,  vorn  im  Leibe  als  eine  grosse 
Ganglienmasse ,  durch  welche  der  Oesophagus  geht.  Diess  kann 
aber  ebenfalls  kein  Grund  sein ,  beide  zu  einer  Thiergruppe  zu 
vereinigen.  Die  genannte  Ganglienmasse  ist  bei  beiden  Gruppen 
die  Folge  eines  Zusammenschmelzens  verschiedener  Segmental- 
ganglienknotenpaare ,  welches  bei  gegliederten  Thieren ,  die  im 
Laufe  der  Zeit  einen  gedrungenen  Körperbau  bekommen,  immer 
stattfinden  miiss. 

Im  Tracheensystem  finden  wir  auch  keine  Anknüpfungspunkte , 
wohl  aber  Gründe  zur  Trennung.  Zuerst  muss  hervorgehoben 
werden  dass  die  Anwesenheit  von  Tracheen  ebenfalls  kein  Grund 
ist  für  eine  Analogie.  Die  Onychophora ,  Myriapoda  und  Hexa- 
poda  haben  ebenfalls  Tracheen ,  und  doch  wird  Niemand  es  wa- 
gen sie  mit  den  Arachnoidea  in  eine  Abtheilung  zusammen  zu 
bringen ;  der  Namen  Tracheata  soll  also  keine  Benennung  einer 
Gruppe  sein.  Aus  den  Forschungen  Ray  Lankesteu's  folgt  in 
aller  Klarheit  dass  die  Tracheen  der  Arachnoidea  umgewandelte 
Buchlungen  siud ,  und  diese  wieder  umgewandelte  kiemenförmige 
Extremitatentheile  ihrer  Stammformen  ,  welche  durch  die  Scorpio- 
nes  hin ,  bei  Limulus  und  den  Trilohita  gefunden  werden.  Die 
Tracheen  der  Hexapoda  und  Myriapoda  sind  offenbar  nicht  so 
entstanden.  Man  kennt  von  ihnen  keine  Stammformen  welche 
Buchlungen  oder  Kiemen  batten ;  denn  die  parapodientragenden 
Annelida  sind  wahrscheinlich  nicht  die  Stammformen  der  Onycho- 
phora ,  Myriapoda  und  Hexapoda.  Die  Embryologie  des  Peripatus 
wenigstens  weist  auf  noch  frühere ,  jetzt  vielleicht  nicht  mehr 
existirende  Formen ,  welche  neben  den  Nemertea  oder  sogar  ne- 
ben  den   CoeJenteraia  zu  suchen  sind. 

Vergleichen  wir  jetzt  das  Tracheensystem  der  Arachnoidea  mit 
dem  der  Acarina.    Limulus  hat  im  7ten  bis   12ten  Segmente  Ex- 


43 

tremitaten,    wovon    die    5   letzteren    kieraenförmig   sind  uud  zum 
Athmen  dieuen.    Bei  den  Scorpiones  ist  das  Extremitatetipaar  des 
Sten    Segmentes    in    die    sogenannteu  Pectines  umgewandelt,   wie 
aucli  die  des  9ten  bis   12ten  Segmenten  in  die  sogenannten  Buch- 
lungen    oder    l^ungensackchen;   die  letzten  dienen  noch   zum  Ath- 
men,   sind   jedoch    nach    Innen    gewandert    und    ihre  Oeffnungen 
ahneln    dann    ausserlich  den  Stigmata  der  Mynapoda  und  Hexa- 
poda.    Bei  den  Pedipalpi  {Phrynidae  und   Tdyphonidae) ,  Araneae , 
Pseudoscorpiones ,     Solifugae    und    Phalangidae    verschwinden    die 
Anhange   des    Sten   Segmentes,    die    Pectines.    Bei    den  4  erstge- 
nannten    Gruppen  finden   wir  im  9teu  und   lOten  Segmente  noch 
4    Stigmen ,    bei    den   Phalangidae    nur  im  9ten  noch   2  Stigmen. 
Bei    den    Pedipalpi   und    den   Araneae    Tetrapneumories  haben  die 
Lungensackchen  noch  ihre  Form  behalten.    Bei  den   Araneae    Di- 
pneumones    haben    sich    die  Lungensackchen  des   lOten  Segmentes 
in    Tracheen    umgewandelt.    Bei  den  Pseudoscorpiones  und  Solifu- 
gae  haben    alle   Lungensackchen    des    9ten    und    lOten  Segmentes 
sich    in   Tracheen   geandert,    und    die   Extremitatenrudiraente   des 
lOteu    Segmentes   verschwinden  bei  den    Phalangidae^  wo  nur  im 
9ten   Segmente  noch  2  Tracheen  verbanden  sind.    Merkwürdiger- 
weise  befindet  sich  bei  den  Solifugae,  wie  viele  Forscher  behaup- 
ten,    zwischen    dem    Iten    und    2ten    sogenannten    Fusspaare  des 
Thorax,    also    zwischen    dem    4ten  und  5ten  Segmente,  ein  Paar 
Oeffnungen,     welche    mit    dem    Tracheensysteme    in    Verbindung 
stehen.    Die    Oeffnungen    oder  Stigmen  und  ihre  Tracheenstamme 
sind    natürlich    von   ganz    anderem    ürsprung   als  alle  andere  bei 
den  gesammten  Arachnoidea  vorkommenden.  Sie  sind  nicht  durch 
Umwandlung    eines    Lungensackchens    entstanden    und    vertreten 
deshalb    auch    nicht    Extremitatenpaare !    Auch    kommen  sie  nicht 
in    einem    Segmente  vor,    sondern  ziüischen  zwei  Segmenten.    Sie 
sind  also  physiologisch  den  übrigen   gleich,  nicht  ontogeuetisch. 

Die  Acariva  nun  werden  vertheilt  in  Tracheata  und  Atracheata. 
Li  wiefern  diese  Eintheilung  gerechtfertigt  ist  will  ich  dahinge- 
stellt  lassen.  Wahrscheinlich  wurden  4  aus  verschiedenen  Stamm- 
formen    hervorgegangene   Gruppen   unabhaagig    von    einander  im 


44 

Laufe  der  Zeit  geformt ,  uncl  da  sie  alle  Tracheen  baben  ,  so  wer- 
den sie  zusammen  die  Tracheata  genenat.  Aucb  kaan  die  Sacbe 
sicb  gerade  umgekebrt  verhalten  und  können  die  Atracheata  in  ibrer 
Entwickelung  zurückgegaugene ,  aus  einer  oder  mebreren  der  4  tra- 
cbeentragenden  Gruppen  gesprossene  Formen  sein.  Wie  bei  den 
Arachnoidea  siud  aucb  vielleicbt  bier  die  böcbstentwickelten  For- 
men die  altesten ,  wabrend  die  kleineren  und  weniger  entwickel- 
ten  die  jüngsten  sind,  aber  biervon  wissen  wir,  soweit  die  Aca- 
rina  betrifft,  leider  nocb  nicbts. 

Kurz ,  die  tracbeentragende  Acarina  werden  wieder  in  4  Grup- 
pen eingetbeilt,  und  warum?  Weil  eine  Gruppe  die  beiden  Oeff- 
nungen  dicbt  neben  einander  vorn  an  den  Wurzeln  der  Kiefer- 
fübler  bat,  also  zwiscben  dem  Iten  und  2ten  Segmente.  Eine 
zweite  Gruppe  bat  die  weit  von  einander  getrennten  Luftlöcber 
auf  dem  tboraxabnlicben  vorderen  Leibestbeil ,  und  zwar  auf  der 
Rückenseite.  leb  finde  nirgends  eine  genauere  Angabe  über  die 
Stellung  der  Oeffnungen  in  Bezug  auf  die  Segmente ;  selbst  aus 
den  Abbildungen  lasst  sicb  nicbts  sicberes  scbliessen.  Bei  der 
dritten  Gruppe  befinden  sicb  die  Luftlöcber  an  den  Hinterleibs- 
seiten  zwiscben  dem  Sten  und  4ten  Hüftenpaar  oder  in  der  Ge- 
gend  des  4ten  Hüftenpaares ,  also  zwiscben  dem  6ten  und  7ten 
(oder  7ten  und  Sten)  Segmente.  Die  Luftlöcber  der  4ten  Gruppe 
steben  binter  den  Hüften  des  4ten  Paares,  also  zwiscben  dem 
7ten  und  Sten  (oder  Sten  und  9ten)  Segmente.  Alle  diese  Luft- 
öffnungen  zeigen  nun  die  folgenden  übereinstimmenden  Merkmale. 
Sie  steben  immer  zwiscben  zwei  Segmenten.  Sie  baben  meist  alle 
eine  Art  Vestibulum ,  » becberförmige  Vertiefung",  oder  »kurzer 
breiter  Tracbealstamm",  oder  »pocbe  pneumatique"  von  dem  aus 
nun  meist  6 ,  S  oder  zablreicbe  Tracbeenstamme  zugleicb  nacb 
verscbiedenen  Ricbtungen  geben.  Diese  können  dabei  nocb  un- 
verastet  ( 1  ste  und  2te  Gruppe)  oder  verastet  (3te  und  4te  Gruppe) 
sein.  Jedenfalls  sind  die  Tracbeen  der  Acarina  nicbt  mit  denen 
der  Arachnoidea  zu  vergleicben,  denn  sie  sind  nicbt  im  9ten 
oder  loten  Segmente  angelegt,  sondern  zwiscben  zwei  Segmenten 
und   immer   mebr   nacb    vorn  gerückt,  steben  der  ventralen  Me- 


45 

dianlinie  nicht  nahe ,  sondern  so  weit  möglich  von  einander  in 
einer  fast  lateralen  Stelle,  und  kommen  in  einer  der  4  Gruppen 
sogar  auf  dem  Rücken  vor.  Sie  sind  nicht  umgeanderte  Lungen- 
sackchen  wie  bei  den  Arachnoidea  (mit  Ausnahme  des  accessori- 
scheu  Stigmenpaares  der  SoUfugae). 

Aber  die  wichtigste  Thatsache ,  welche  für  eine  Trennung  der 
Acarina  von  den  Arachnoidea  spricht,  meine  ich  in  den  scheeren- 
tragenden  Extremitaten  gefunden  zu  haben. 

Als  ich  im  Sommer  1884  zuerst  Ray  Lankester's  »Limulus 
an  Arachnid"  (Quart.  Journ.  Mier.  Sc.  n".  83  und  84)  in  die 
Hande  nahm ,  hatte  ich  Exemplare  von  Limulus  und  Scorpio  aus 
der  Sammlung  des  zoologischen  Museums  zu  Utrecht  vor  mir, 
um  den  von  Ray  Lankester  am  ausseren  Skelette  dieser  Thiere 
gefundenen  und  dort  beschriebenen  übereinstimmenden  Merkmale 
leichter  folgen  zu  können.  Auf  einmal  bemerkte  ich  dass  Ray 
Lankester  bei  seiner  Schilderung  der  Extremitaten  die  Scheeren 
derselben  nicht  mit  einander  verglich.  Ich  sah  dass  sie  vollkom- 
men  gleich  waren.  Legt  man  namlich  eine  Extremitat  von  Li- 
midus  so ,  dass  die  Scheere  flach  auf  dem  Tische  zu  liegen  kommt , 
und  man  so  zu  sagen  die  Scheere  von  oben  sieht ,  so  ist  das 
bewegliche  Glied  der  Scheere ,  der  digitus  mobilis  ^)  ,  nach  aus- 
sen  gekehrt,  also  von  der  Medianlinie  des  Thieres  entfernt,  und 
setzt  man  die  Extremitat  in  so  natürlich  möglicher  Lage,  wie 
man  sich  denken  kann,  wenn  das  Thier  einen  Gegenstand  grei- 
fen  will ,  und  sieht  man  dann  die  Extremitat  von  der  Seite ,  so 
ist  der  digitus  mobilis  unten.  So  ist  es  auch  bei  Scorpio.  Bei  Ver- 
gleichung  mit  einer  Scheere  von  Astacus  bemerkte  ich  dass  die 
Verhaltnisse  bei  diesem  gerade  umgekehrt  waren :  der  digitus  mo- 
bilis liegt  innen  oder  oben.  Ich  habe  darauf  alle  scheerentragen- 
den  Crustacea  und  Arachnoidea  unserer  Sammlung  nachgesehen 
und  gefunden  dass  der  digitus  mobilis  bei  allen  Arachnoidea  und 
bei   Limilus   aussen    oder  unten,  bei  allen   Crustacea  dagegen  in- 


1)  Bei  Walckenaer  und  Gervais,  Aptères,  fand  ich  die  Benennung  «doigt  mobile", 
dagegen  die  Ausdriicke   «monodactyle"  und  //didactyle'". 


46 

neu  oder  oben  liegt,  ganz  gleichgültig  von  welcher  Extreraitat 
man  die  Scheere  nimmt.  Die  Uebereinstimmung  also  zwischen 
den  Scheeren  von  Limulus  und  Seorpio  ist  wieder  ein  kraftiges 
Argument  für  die  Verwandtschaft  zwischen  diesen  beiden  Thieren. 
Sobald  ich  bemerkt  batte ,  dass  die  Lage  des  digitus  mobilis  bei 
verwandten  Thieren  und  an  den  verschiedenen  Extremitaten  des- 
selben  Thieres  eine  so  constante  war,  dachte  ich  an  die  Schee- 
ren der  Pantopoda  und  Acarina ,  und  fand  dass ,  wenn  entweder 
Pantopoda ,  jung  oder  alt ,  oder  Acarina  Scheeren  haben ,  der 
digitus  mobihs  innen  oder  oben  liegt;  bei  den  let/tgenannten  ist 
dies  auch  der  Fall  wenn  sie  nur  fast  unverkennbar  umgestaltene 
Scheeren  besitzen.  Selbstverstandlich  darf  man  aus  den  letz- 
ten  Grunden  noch  nicht  schliessen  dass  Acarina ,  Pantopoda  und 
Crustacea  einander  verwandt  sind,  aber  jedenfalls  gehören  die 
Acaroidea  (hier  nehme  ich  den  von  Haller  vorgestellten  Namen) 
nicht  zu  den  Arachnoidea. 

Schlagt  man  die  zahllosen  Abbildungen  nach,  welche  in  den 
verschiedensten  Werken  von  den  scheerentragenden  Arachnoidea, 
Pantopoda  und  Crustacea  zu  finden  sind,  so  wird  man  mit  Ver- 
wunderung  gewahr  dass  dieser  ümstand  immer  vernachlassigt 
worden  ist.  Bei  sehr  vielen  Figuren  kann  man  gar  nicht  sehen 
welcher  digitus  beweglich  ist ,  deun  die  Scheeren  sind  so  gezeich- 
net  dass  die  beiden  digiti  einander  völlig  bcïdecken ,  oder  wenn 
die  Scheere  zur  Seite  abgebildet  ist ,  sind  die  digiti  beiden  un- 
beweglich  oder  beiden  beweglich  angegeben,  und  bei  einzeluen 
Figuren  sind  selbst  die  Verhaltnisse  gerade  umgekehrt  gezeich- 
net  als  in  Wirklichkeit  der  Fall  ist.  Ich  bemerke  hier  noch  dass 
man  bei  der  Beurtheilung  der  Figuren  und  selbst  bei  Betrach- 
tung  lebender  Thiere ,  namen tlich  bei  Krebsen ,  Krabben  und 
Scorpionen  vorsichtig  sein  muss,  denn  durch  eine  Torsion  der 
Scheeren-tragenden  Extremitat  sieht  man  meistens  gegen  die  Un- 
terseite  derselben ,  obwohl  man  das  Thier  auf  den  Rücken  sieht , 
so  dass  die  Verhaltnisse  dann  gerade  umgekehrt  scheinen. 

Die    Embryologie     der    Acaroidea     ist    durch    die    unendlichen 
Schwierigkeiten ,  welche  ihrera  Studium  im  Wege  stehen ,  noch  so 


47 

lückenhaft  dass  wir  vorlaufig  daraus  keine  oder  vielleicht  nur  ver- 
kehrte  Schlüsse  nehmen  können. 

Nach  meiner  Ueberzeugung  bilden  die  Acaroidea  eine  beson- 
dere  Gruppe,  Welclie  Familien  dieser  Gruppe  die  altestea  sind, 
lasst  sich  noch  nicht  mit  Sicherheit  feststellen.  Um  einen  Stamni- 
baum  zu  machen ,  können  die  niedrigen  Tyroglyphidae  als  Aus- 
gangspunkt  dienen.  Die  noch  niedriger  stehenden  Dermaleichi- 
dae,  Sarcoptidae,  Demodecidae  und  Phytoptidae  sind  wahrschein- 
lich  durch  Parasitismus  rückgebildete  Formen ,  obschon  von  den 
Dermaleichidae ,  sowohl  zu  den  Tyroglyphidae  als  zu  den  mit 
Tracheeu  athmenden  Myohia  muscidi,  Uebergangsformen  beste- 
hen. Am  mindesten  organisirt  und  am  meisten  durch  Parasitis- 
mus rückgebildet  dürfen  die  Linguatulidae  angesehen  werden. 
Diese  sonderbare  Gruppe  ist  früher  für  eine  den  Eingeweidewür- 
mern  am  Nachsten  verwandte  gehalten ;  ihre  Analogien  mit  den 
Acaroidea  sind  auch  wirklich  alle  ausserst  schwach;  ich  hebe 
nur  die  Epimeren  an  den  Hakenfüsschen  als  eiuziges  übergeblie- 
benes  wirklich  übereinstimmendes  Merkmal  hervor ,  welche  fast 
vollkommen  die  der  Tyroglyphidae  ahnlich  sind.  Die  in  ihrer 
langsamen  Entwickelung  allmahlich  entstehende  lauggestreckte 
uud  geringelte  Wurmgestalt  kann  fast  nicht  mehr  als  Argument 
dienen  sie  davon  zu  trennen ,  denn  auch  die  Phytoptidae  und 
Demodecidae ,  ebenfalls  im  Dankeln  parasitirende  und  sich  ausserst 
langsam  bewegende  Acaroidea  haben  fast  dieselbe  Gestalt.  Was 
nun  endlich  die  Bewimperung  der  Jugendformen  betrifft ,  auch  diese 
kann  nur  als  eine  Folge  ihrer  in  Saften  parasitirende  Lebensweise 
angesehen  werden.  Wie  'diese  auf  den  Gestalt  von  Jugendformen 
eine  einflussvolle  Wirkung  hat ,  beweisen  auch  die  Larven  der  Ephe- 
meridae  {Pseudo-Neuroptera)  uud  der  Pteromalidae  {Hymenoptera). 

Fossil  kommen  die  Acaroidea  im  oligocanen  Bernstein  vielfach 
vor ,  aber  keine  einzige  unbekannte  Form.  Sie  scheinen  eine  sehr 
alte  Gruppe  zu  sein.  Im  Meere  leben  sehr  viele  Acaroidea,  aber 
gerade  diese  sind  am  Mindesten  erforscht.  Vielleicht  werden  sie 
uns  in  der  Zukunft  Gelegenheit  geben  über  ihre  Herkunft  weitere 
Schlüsse  zu  machen. 


48 

II.  Noch  sonderbarer  steht  die  Gruppe  der  hermaphroditischen 
Tardigrada  da.  Sind  sie  mit  den  Arachnoidea  oder  mit  den  Aca- 
roidea  verwandt?  Vorlaufig  glaube  ich  mit  keinem  von  beiden, 
und  wage  es  nur  vorzuschlagen  sie  von  den  sogenannten  Arthro- 
poda  zu  trennen  und  bei  den  Vermes  zu  stellen.  Das  Nerven- 
system,  die  Kauwerkzeuge  und  die  mit  Hakchen  versehenen  un- 
gegliederten  Fussstummeln  {Chaetopoda !)  sprecben  dafür. 

III.  Zweifeln  noch  einige  Zooiogen  an  die  Verwandtschaft 
von  Limulus  mit  den  Trilohita ,  der  Palaeontologe  ist  ihrer  schon 
langst  überzeugt,  Unter  den  zahllosen  Trilohita  findet  man  alle 
möglichen  üebergangsformen  zwischen  dieseu  und  Limulus,  und 
für  Scorpio  bilden  die  Eurypterida  dabei  theilweise  die  Brücke. 
Ohne  zu  behaupten  dass  unterstehendes  Schema  der  wirkliche 
Stammbaum  der  Xiphosura  und  Scorpiones  ist,  glaube  ich  doch 
dass  es  ihm  nahe  kommt. 


Limulus  Müll 
Prestwichia  Woodw, 


Scorpio  L. 


Pterygotus  Agass. 
Slimonia  Page 
Eurypterus  Deh. 


(Proagnostus) 
lm   oben  schon  genannten  Werke  » Limulus  an  Arachnid"  be- 


49 

spricht  Ray  Lankestee  die  gemeinte  Verwandtschaft  der  Trilohita 
mit  andern  Arthropoda ,  wie  mit  den  PhyUopoda ,  den  Isopoda 
und  den  Copepoda ,  und  kommt ,  wie  auch  aus  seinem  am  Ende 
des  Werkes  beigegebenen  » genealogical  Tree  of  the  Arthropoda" 
erhellt ,  zu  der  Schlussfolgerung ,  es  habe  einmal  ein  Typus  ge- 
geben,  die  Pr  o- Arthropoda,  aus  denen  allmahlich  Peripatus  ^  die 
Arachnoidea  und  die  Crustacea  entstanden  seien.  Woher  die  In- 
secta  [Myriapoda  +  Hexapoda)  entsprossen ,  wird  an  4  verschiede- 
nen  Stellen  mit  einem  Fragezeichen  angegeben ,  und  darüber  ist 
Ray  Lankester  noch  zweifelnd.  Freilich  ist  diess  auch  die  schwie- 
rigste  Frage,  welche  noch  zu  beantworten  übrig  bleibt.  Merk- 
würdigerweise  werden  die  Pantopoda  in  der  ganzen  Verhandlung 
nicht  erwahnt. 

Sondert  man  nun  die  Acaroidea  (-]-  LinguatuUdae)  und  Tardi- 
grada  van  den  Arachnoidea  ab,  so  scheint  es  mir  zu  dass  diese 
letzten,  eben  wie  Dohrn  es  von  den  Pantopoda  glaubt,  aus  einer 
Stammform  herkommen ,  welche  nichts  mit  den  Stammformen  der 
anderen  sogenannten  Arthropoda  gemein  hat,  und  zwar  aus  em- 
bryologischen  Thatsachen. 

Anton  Dohrn  hat  die  Larve  des  Limulus  als  das  Trilohiten- 
stadium  bezeichnet.  Glücklicher  ware  vielleicht  der  Namen  Prest- 
wichiastadium  gewesen ,  denn  est  gibt  kein  einziger  anderer  re- 
center oder  fossiler  Xiphosure  oder  Trilobite ,  der  so  genau  der 
Larve  des  Limulus  gleicht  wie  Prestwichia.  Wir  kennen  nun 
glückiicherweise  eine  Menge  von  Trilobitenlarven  und  sehen  dass 
eine  Anzahl  Trilohita  auch  Larvenformen  batten ,  welche  an 
Prestwichia  erinnern.  Prestwichia,  ein  wahrer  Xiphosure,  hatte 
also  nicht  allein  höchstwahrscheinlich  auch  eine  Prestwichia- 
ahnliche  Larve ,  sondern  hat ,  wie  erwachsen  er  auch  sein  kann , 
ausserlich  seine  embryonale  Form  behalten;  er  ist,  wie  Zittel 
es  ausdrückt,  ein  » fossiler  Embryonaltypus". 

Da  es  manche  Trilohita  gibt,  die  unter  ihren  Larvenformen 
auch  das  Presiftüz'c/u'a-stadium  zeigen,  haben  wir  Recht  zu  behaup- 
ten  dass  (siehe  obenstehenden  Stammbaum)  auch  Belinurus ,  Neo- 
limulus ,    Hemiaspis ,   Bunodes  und  Pseudoniscus  wie  Phacops  alle 


50 

unter   ihren    Eutwickelungsstadieu    auch    das    Prestwichia-stsidmva. 
besassen. 

Ebenso  wie  bei  den  böchsten  Crustacea  der  Fall  ist,  dass  die 
erste  freilebende  Larve  kein  Nauplius  ist,  sondern  eine  Form 
welcbe  in  den  niederen  Crustacea  zurückgefunden  wird ,  welche 
letzteren  den  Nauplius  als  Larve  haben ;  ebenso  wie  also  bei  den 
böchsten  Crustacea  ein  oder  raebr  der  ersten  Larvenstadien  in 
der  kurzen  Entwickeluugszeit  übersprungen  werden ,  so  ist  es 
auch  der  Fall  bei  Scorpio.  Die  Verwandtschaft  zwischen  Scorpio 
und  Limulus  steht  fest  und  doch  sind  ihre  Larven  augenschein- 
lich  grundverschieden.  Aber  man  kann  nun ,  gestützt  aiif  That- 
sachen  welche  der  Entwickelung  der  Crustacea  entnommen 
sind,  mil  vollem  Rechte  behaupten  dass  die  erste  uns  bekannte 
Larve  des  Scorpio  das  Pterygotus-siadinm  ist.  Pterygotus  batte 
vor  dem  Pterygotus-Bi^idmm.  noch  eine  altere  Forra ,  namlich  ein 
/S/z'»?or?z«-stadium ,  Slimonia  wieder  eine  noch  altere  Form ,  ein 
Eurypterus-siadium ,  und  die  erste  Larve  oder  eine  der  ersten 
Larvenformen  des  JEurypterus  muss  ein  Hemiaspis-sisbdium.  gewe- 
sen  sein ,  welches  freilich  mehr  dem  Prestwichia-stadmm.  nahert 
als  das  soeben  genannte  Pterygotus-stadinm.  Wahrscheinlich  besass 
schon  Slimonia  oder  selbst  schon  Pterygotus  das  Prestwichia-sia- 
diura ,  und  ist  das  Ueberspringen  der  ersten  Larvenformen  nur 
bei  Scorpio  vorgekommeu ,  der  beim  Kriechen  aus  dem  Wasser 
eine  ganz  andere  Lebensweise  begann  ,  welche  so  auf  seine  ganze 
Organisation  eingewirkt  bat ,  dass  fast  allein  hierdurch  die  er- 
beblichen  Abweichungen  erklart  werden  können ,  welche  er ,  mit 
dem  noch  im  Wasser  lebenden  Limulus  verglichen ,  in  seiner  Or- 
ganisation zeigt.  Jedenfalls,  eine  ganze  Reihe  Genera  von  Tri- 
lohita  batte  in  ihrer  Entwickelung  ein  Prestwichia-^iadmm.',  aber 
bei  diesen  zeigeu  sich  noch  frühere  Larvenformen ,  und  von  die- 
sen  kann  die  erste  Entwickelung  folgendermassen  beschrieben 
werden.  Aus  dem  Ei  schlüpft  eine  ganz  ungegliederte  oder  eine 
gleich  in  zwei  deutliche  Theile  zerlegte  Larve.  »Das  Kopfschild 
zeigt  sich  stets  als  der  am  Frühesten  ausgebildete  Theil ,  das  auch 
wahrend    der    weiteren  Entwickelung  nur  geriuge  Veranderungen 


51 

erleidet.  Mittelleib  iind  Pygidium  dagegen  sind  bei  jungen  Tri- 
lobiten  meist  innig  mit  einander  verbanden  und  erweisen  sich 
als  uugemein  variabel.  Aus  einem  ursprünglich  ungetheilten  Hin- 
terleib  entsteht  das  Mittelleib ,  durch  Abschnürung  beweglicber 
Segrnente  ,  an  dessen  Vorderrand ,  und  diese  Segmente  nehmen  mit 
fortschreitender  Entwickelung  an  Grosse  und  Zabl  zu,"  (Zittel, 
Lebrb.  Pal.  I,  Bd.  Il,  586). 

Absicbtlich  unterstreiebe  icb  »an  dessen  Vorderrand".  Bei  man- 
cben  Gattungen  ist  das  Pygidium  klein  ,  bei  mancben  aber  ver- 
baltnissmassig  sebr  gross ,  und  bei  Agnostus ,  einer  der  altesten 
Formen  und  einem  wabren  Embryoualtypus ,  ist  das  Pygidium  so 
gross  wie  das  Kopfscbild.  Und  ware  das  Pygidium  mit  dem  Hin- 
terleibsende  eines  Nauplius  vergleicbbar ,  so  ware  der  Prozess, 
obscbon  scbeinbar  nocb  abweicbend ,  bei  beiden  Larvenformen 
vollkommen  gleicb ;  dies  ist  aber  nicbt  der  Fall.  Das  Pygidium 
eutspricht  immer  mebreren  Segmenten ,  und  also  gescbiebt  der 
Prozess  der  Bildung  der  freien  Segmente  bei  den  Urlarven  der 
Arachnoidea ,  für  welcbe  icb  den  Namen  Proagnostus  vorscblage , 
an  einer  Stelle ,  welche  weit  vom  Hinterleibsende  entfernt  liegt , 
wabrend  bei  den  Crustacea  die  Bildung  der  freien  Segmente  im- 
mer am  letzten  Hinterleibsabscbnitt  stattfindet ,  der  jedesmal , 
wenn  ein  neues  Segment  abgescbnürt  worden  ist,  wieder  nur 
ein  einziges  Segment  vertritt.  Weiter  siebt  man  dass  das  Kopf- 
scbild (Prosoma,  Ray  Lankesteb)  im  Proagnostus  scbon  unmit- 
telbar  auftritt ,  und  obne  Abscbnürung  oder  Vermebrung  ibrer 
Segmente  dureb  Verscbmelzung  mit  einem  oder  einigen  binter 
ihm  stebenden  Segmenten ,  vollkommen  dem  Prosoma  der  Trilo- 
hita ,  Xiphosura  ,  Eurypterida ,  Scorpiones  und  weiteren  Arachnoi- 
dea entspricbt.  Vom  Anfange  bestand  also  der  Proagnostus  aus 
mindestens  6  postoralen  Segmenten.  Die  Extremitaten  dieser  Seg- 
mente kamen  nicbt  immer  alle  zur  Entwickelung.  Entweder  das 
erste  Paar,  oder  das  zweite,  oder  die  beiden  ersten  Paare  wur- 
den  mituuter  in  ibrer  Entwickelung  durcb  uns  unbekannte  Ur- 
sacben  gebemmt. "  Dass  sie  alle  postor  al  waren ,  lebrt  uns  das 
Embryo     des     Scorpio    und    der    erwacbsene    Limulus    an    ibrem 


52 

Nervensysteme ,  und  dass  ein  oder  zwei  praeoral  scheinen,  kann 
nach  meiner  Meinung  durch  eine  etwas  naeh  hinten  verschobene 
Stellung  der  Mundöffnung  erklart  werden ,  wodurch  zugleich  der 
»nach  vorn  umgebeugter  Oesophagus"  entstand  {Trilohita  und 
Xiphosura).  Wie  grundverschiedeu  ist  der  Proagnostus  vom 
Nauplius  ! 

Indem  man  bei  Limulus  und  Scorpio  anfangt,  und  stets  nacb 
alteren  Formen  so  zu  sagen  aufsteigt,  kann  man  sich  die  innere 
Organisation  der  Teilobita  als  zwischen  der  des  Limulus  und  des 
Scorpio  denken,  aber  jedenfalls  würde  sie  sich  der  Organisation 
des  Limulus  mehr  als  der  des  Scorpio  nahern.  So  sollen  die  bei- 
den lateralen  Blutgefasse  noch  kraftiger  entwickelt  gewesen  sein 
und  weiter  aus  einander  gestehen  haben ,  und  zwar  vorbei  den 
Sulci  dorsales  und  in  den  Pleurae  geliegen  haben.  Só  soll  das 
Nervensystem ,  speciell  im  vorderen  Leibestheile ,  mehr  oder  weui- 
ger  einer  Strickleiter  geglichen  haben ,  wie  es  die  Solenogastres , 
Peripatus,  u.  s.  w.  zeigen.  Findet  man  eine  solche  Organisation 
bei  den  Crustacea?  Ich  will  hier  den  Leser  wieder  auf  das  Werk 
Ray  Lankester's  verweisen ,  wo  die  Vergleichung  meisterhaft 
ausgearbeitet  ist,  und  er  wird  ohne  Zweifel  zu  derselben  vernei- 
nenden  Schlussfolge  kommen. 

Was  bewegt  nun  noch  manche  Zooiogen  einer  vollkommenen 
Trennung  der  Gigantostraca  von  den  Criistacea  ihre  Adhasion  zu 
verweigern?  Nichts  als  eine  bisweilen  tauschende  aussere  Aehn- 
lichkeit.  Hier  aber  begegnen  wir  der  Merkwürdigkeit  dass  ge- 
rade  jüngere  Formen  der  Arachnoidea  {Xiphosura)  den  altesten 
Formen  der  Crustacea  {Phyllopoda  und  Copepoda)  ahnlich  sind, 
und  dass  umgekehrt  die  alteren  Formen  der  Arachnoidea  {Tri- 
lohita), jüngeren  Formen  der  Crustacea  {Isopoda)  gleichen.  Wie 
soll  denn  dies  erklart  werden? 

Dabei  kommt  noch  das  Vorkommen  eines  Entosternites  bei 
Apus ,  aber  dieser  Fall  ist  wieder  für  die  gesammte  Lehre  der 
Verwandtschaft  höchst  lehrsam,  und  also  der  Fund  eines  Ento- 
sterniten  ein  glücklicher  zu  nennen,  denn  an  der  einen  Seite  ist 
das   Entosternit    eines    der    kraftigsten  und  ersten  Argumente  ge- 


5g 

wesen  uud  ist  es  noch ,  um  die  Araneae  und  Scorpiones  mit  Li- 
mulus  zu  vereinigen,  und  au  der  anderen  Seite  ist  dasselbe 
Entosternit  wieder  ein  kraftiges  Argument  für  die  Thesis ,  dass 
ein  einziges  übereiustiinmendes  anatomisches  Merkmal  nicht  hin- 
reicht  Verwaridtschaft  zwischen  verschiedenen  Thieren  zu  consta- 
tiren. 

üeber  die  sogenannte  Yerwandtschaft  mit  den  Isopoda^  wöfur 
1^  die  tauschende  aussere  Aehnlichkeit  des  Körpers,  2"  die  ein- 
ander  gleichende  Extremitaten  des  Thorax  (Billings  ,  Wooüward 
und  Walcott!)  und  3"  das  Aufrollen  scheiubar  sprechen ,  möchte 
ieh  noch  Folgendes  hervorheben. 

1°.  Die  aussere  Aehnlichkeit  ist  kein  Grund  zur  Annahme 
einer  Verwandtschaft,  sie  hat  die  Zoölogen  oft  genug  irre  geführt. 
Warum  hat  man  ihres  ausseren  Habitus  wegen  Schlangen ,  Pe- 
tromyzonten  und  Blindschleichen  nicht  in  einer  Gruppe  vereinigt , 
oder  vielmehr  Desmoscolex  minutus  Clap.  und  Pentastoma  monüi- 
formis  Rud.  ? 

2°.  Die  einander  beinahe  vollkommen  ahnliehen  Extremitaten 
mit  ihren  Kiemen  sind  bei  beiden  Thiergruppen  die  Folge  eines 
seit  Jahrtausenden  fortgesetzten  Lebens  im  Wasser.  Die  Extremi- 
taten mussten  zum  Schwimmen  oder  Rudern  und  zum  Athmen 
dienen ,  darum  erhielten  sie  endlich  ihre  jetzt  bekannte  Form , 
und  zwar  erhielten  sie  ihre  Bifurcation  oder  sogar  Tri-  und  Qua- 
drifurcation  um  eine  so  gross  mögliche  widerstandleistende  Ober- 
flache  zu  haben.  Die  geformten  »Poditen",  »Rami"  (vergleiche 
das  Englische  »biramous")  können  zugleich  eine  Reihe  steifer 
Borsten  und  eine  flache  Form  bekommen ,  wobei  die  zwei  Ach- 
sen,  welche  in  der  Flache  des  Poditen  liegen,  auf  der  Langen- 
achse  des  Leibes  senkrecht  standen,  also  so  gunstig  möglich.  Diess 
ist  auch  der  Grund  1"  dass  die  gesammte  Reihe  der  rudernden 
Poditen  eines  Extremitatenpaares  quer  zu  der  Langenachse  des 
Leibes  steht,  und  2°  dass  es  keine  vorderen  oder  hintereu  An- 
hange  einer  Extremitat  gibt;  sie  würden  keinen  Nutzen  gehabt 
haben.  Einige  mehr  mit  der  Function  der  Respiration  beschaf- 
tigte    Poditen    wurden    daftir    entweder   ausserst   dünn    und  flach 

4 


54 

{Phyllopoda^  Isopoda)  oder  ausserst  dünn  und  drahtfÖrmig  lang 
(Trilobita),  wodurch  auf  zwei  verschiedene  Weisen  der  Tendenz, 
die  grösst  mögliche  Oberflaclie  zu  erhalten ,  genügt  wurde.  Die 
drahtförmigen  bekamen  zugleich  die  Fahigkeit,  sich  spiralförmig 
aufzurollen ,  um  sich  in  einem  so  eng  möglichen  Raume  bergen 
zu  können.  Bei  beiden  Thiergruppen  haben  also  die  Extremita- 
ten  dieselbe  Form  bekommen ,  einzig  und  allein  weil  sie  den 
Thieren  gleiche  Dienste  leisteten  und  sich  bei  beiden  Thiergrup- 
pen an  das  umgebende  Medium  anpassten.  Finden  wir  nicht  bei 
den  schwimmenden  Polychaeta  an  ihren  Parapodien  (=  Extremi- 
taten)  eine  beinahe  gleiche  Organisation  ?  Hierbei  kann  noch  be- 
merkt werden  dass  die  Extremitaten ,  die  mehr  zum  Kriechen  dien- 
ten,  ihre  Bifurcation  und  Plachheit  ganz  oder  beinahe  ganz  ein- 
gebüsst  haben. 

3°.  Das  Aufrollen  scheint  von  den  Thieren  vorgenommen  zu 
werden  um  die  zarten  Gliedmassen  und  Kiemen  an  der  Ventral- 
seite  gegen  aussere  feiudliche  Eiuflüsse  zu  schützen ,  oder  sich 
vor  einem  Feinde  todt  zu  halten ,  und  kommt  neben  den  Trilo- 
bita  und  Isopoda  auch  bei  Jnlidae ,  Glomeridae  und  einer  sehr 
grossen  Anzahl  von  Raupen  und  Hymenoptera-haryeu  vor.  Bei  den 
langeren  Formen  der  Isopoda^  Julidae,  und  bei  den  Raupen  und 
Hymenoptera-ljQxven  geht  das  Schwanzeude  dabei  über  den  Kopf, 
bei  den   Trilohita  dagegen  der  Kopf  über  das  Schwanzende. 

Für  die  übrigen  Gruppen  kann  ich  kürzer  sein. 

IV.  Die  Crustacea  steheu  nach  der  Entfernung  von  heteroge- 
nen Bestandtheilen  nun  als  eine  natürliche  Gruppe  da.  Ihre  Ur- 
larve  ist  der  Nauplius  und  oben  ist  schon,  meiue  ich,  genügend 
bewiesen  wie  grundverschieden  sie  ist  von  der  Urlarve  der  Arach- 
noidea,  dem  Proagnostus. 

V.  Anton  Dohrn  hat  unumstösslich  bewiesen  dass  die  Panto- 
poda  absolut  gesondert  stehen.  Man  lese  sein  vortreffliches  Werk: 
Die  Pantopoden  des  Golfes  von  Neapel  und  der  angremenden  Mee- 
resahschnitte.    Eine  Monographie. 

VI  Die  Onychophora  (Peripatus)  stehen  ebenfalls  absolut  ge- 
sondert  da.    Ihre    Entwickelungsgeschichte  weist  auf  einen  direc- 


SS 

ten  Ursprung  aus  Gastrula-ahnlichen ,  init  einem  Nervenringe  um 
den  Mund-After-OefiFnung  versehenen  Tliieren  {Coelenterata) ,  und 
doch  ist  es  selir  möglieh  dass  der  Zweig  der  Onychophora  ein 
viel  jüngerer  ist  als  der  der  Insecta  und  dass  also  schon  lange 
Myriapoda  und  Hexapoda  auf  der  Erde  krochen,  flogen  und 
schwammen ,  bevor  Peripatus  entstand. 

VII.  Bilden  die  Hexapoda  und  Myriapoda  eine  natürliche 
Gruppe?  Die  Embryologie  ist  noch  nicht  genügend  durchforscht 
um  hierüber  feste  Schlüsse  zu  machen.  Die  anatomischen  Merk- 
male  kommen  genau  genug  überein  um  die  Frage  zu  bejahen, 
und  auf  einen  geraeinsamen  Stammforra  zu  weisen.  Aber  die  Schwie- 
rigkeit  des  doppelten  Charakters  der  meisten  Segmente  der  Chi- 
lognatha  ist  noch  nicht  gelost.  Die  ChilognatJia  habeu  vom  8sten  , 
9ten  oder  lOten  Segmente  bis  an  den  letzten  Hinterleibssegmen- 
ten  constant  2  Gliedmassenpaare  und  1  Stigmenpaar,  wahrend 
die  Chilopoda  an  jedem  Segmente  nur  ein  Gliedmassenpaar  tra- 
gen ,  und  merkwürdigerweise  fast  genau  um  den  andern  Segmente 
ein  Stigmenpaar.  Wenn  die  Chilopoda  ungleiche  Segmente  haben 
sind  die  grosseren  Segmente  immer  die  Trager  der  Stigmen,  Die 
Chilopoden-ahnlichen  Chilognatha  haben  jedes  Segment  durch 
eine  Furche  deutlich  in  zwei  Theilen  getheilt,  wovon  das  eine 
ein  Gliedmassenpaar  und  das  Stigmenpaar,  das  andere  das  zweite 
Gliedmassenpaar  tragt.  Sie  bilden  so  zu  sagen  ausserlich  den 
Uebergang  von  Chilognatha  zu  Chilopoda.  Jedes  vierbeiniges  Seg- 
ment der  Chilognatha  entspricht  also  zwei  Segmenten  der  Chilo- 
poda.   Welche  Gruppe  ist  die  alteste? 

Sehr  früh  mussen  sich  die  Hexapoda  vom  gemeinsamen  Staram 
abgezweigt  haben.  Bei  ihnen  kann  vom  4ten  bis  zum  14ten 
Segmente  jedes  Segment  ein  Stigmenpaar  besitzeu  und  hat  im 
Embryo  fast  jedes  Segment  stets  nur  ein  Gliedmassenpaar.  Die 
Segmente  der  Hexapoda  sind  also  den  der  Myriapoda  nicht  gleich. 
Wie  sollen  diese  sonderbare  Verhaltnisse  aufgeklart  werden? 

Die  Myriapoda  und  Hexapoda  haben  niemals  scheerentragende 
Extremitaten  und  ihre  Stigmata  stehen  bei  den  Larven  immer 
im    Segmente,    könneu    aben    beim    Erwachsenen    entweder  nach 


56 

dem  vorderen  oder  dem  hinteren  Theile  des  Segmentes  verscho- 
ben  sein  und  werden  selbst  bei  einigen  Hexapoda  bis  in  das  Mem- 
bran  verscboben ,  welche  zwischen  zwei  Segmenten  liegt ;  ihre 
Stellung  ist  immer  eine  so  lateral  mögliche ,  zwischen  Terga  und 
Sterna.  Bei  sehr  vielen  Chilognatha  ist  ihre  Stellung  abweichend , 
namlich  ventral ,  aber  doch  dorsal  im  Betreff  der  Füsse ,  die  auch 
ventral  sind,  und  es  gibt  auch  allmahlige  üebergange  zwischen 
dieser  und  der  bei  den  Chilopoda  vorkommeuden.  Es  ist  leicht 
zu  sehen  dass  die  Gruppe  der  Insecta  bei  der  Vergleichung  der 
einzelnen  Gruppeu  noch  manche  unaufgelöste  Schwierigkeiten 
darbietet,  und  so  kommt  man  unwillkürlich  zu  der  Frage:  bilden 
Hexapoda  und  Myriapoda  eine  natürliche  Gruppe? 

VIII.  Schlussbemerkung.  Es  ist  wünschenwerth  die  Gruppe 
der  Arthropoda  aufzugeben.  Die  Gruppen  der  Acaroidea,  Arach- 
noidea,  Crustacea,  Pantopoda ,  0?)ychophora  und  Insecta  sind  un- 
abhangig  von  einander  und  sollen  darum  auch  einzeln  in  den 
Lehrbüchern  behandelt  werden.  Das  ganze  verworrene  Bild  wird 
dann  auch  für  den  Studirenden  klarer  werden.  Eine  Vergleichung 
der  Gruppen  mit  einander  kann  dann  am  Besten  nachher  und 
nicht  vorher  stattfinden.  Die  Hexapoda  und  Myriapoda  köunen 
vorlaufig  bei  einander  bleibeu  unter  den  Namen  Insecta.  Die 
Gruppe  der  Tardigrada  wird  vielleicht  im  Laufe  der  Zeit  mehr 
Verwandtschaftsbeziehungen  zu  gewissen  Süsswasserchaetopoda  auf- 
zuweisen  haben ,  und  soll  daher  aus  dieser  Gemeinschaft  völlig  ent- 
fernt  werden. 

Utrecht,  24  December  1885. 


ORNITHOLOGIE  VAN  NEDERLAND. 

WAARNEMINGEN  IN  1885 , 


BIJEENGEZAMELD    DOOR 


M^  HERMAN  ALBARDA, 

te  Leeuwarden. 


Voor  de  kennis  van  onze  inlandsche  vogels  is  het  van  belang, 
dat  de  door  onderscheidene  personen  gedane  waarnemingen  wor- 
den verzameld  en  aan  de  vergetelheid  onttrokken. 

Door  de  welwillendheid  van  de  fleeren  Mr.  J.  P.  Wickevoort 
Crommelin,  te  Haarlem,  Dr.  F.  A.  Jentink  en  J.  Büttikofer  te 
Leiden,  Mr.  H.  W.  de  Graaf,  te  's  Gravenhage ,  K.  N.  Swierstra, 
te  Amsterdam ,  A.  A.  van  Bemmelen ,  te  Rotterdam ,  Th.  Nieuwen- 
huisen  Jr.  te  Lisse ,  M.  H.  Labouehere ,  te  Driebergen ,  Dr.  M.  A. 
Brants,  te  Zutphen  en  P.  C.  C.  Duijzend,  te  Groningen,  ben  ik 
in  staat,  wat  het  jaar  1885  betreft,  de  volgende  mededeelingen 
te  doen. 

Falco  peregrinus ,  Tunstall ,  Falco  communis ,  Schlegel.  Slechtvalk. 
Op  den  12  September  werd  te  Beesterzwaag  (Friesl.)  een  twee- 
jarig (ƒ  geschoten  (A.)  en  in  October  een  9  op  het  eiland  Voorne 
(Z.  Holl.)  (v.  Bemm.). 

Astur  palumbarius,  L.  Havik.  In  het  Wijgeesterbosch ,  bg  Oud- 
woude  (Friesl.) ,  heeft  een  paar  gebroed. 

Haliaetus  alhicilla ,  Brisson.  Zeearend.  In  November  werd  te  Vlaar- 


58 

dinger-ambacht    (Z.    Holl.)  een  voorwerp  geschoten ,  hetwelk  zich 
aldaar  geruimen  tijd  in  eene  eendenkooi  had  opgehouden  (Nieuwenh.) 

Pandion  haliaetus ,  L.  Vischarend.  In  Augustus  een  voorwerp  bij 
Amerongen  (Utr.)  (Cromm.). 

Milvus  regalis ,  Brisson.  Wouw.  Verschijnt  bijna  ieder  jaar,  in  den 
nazomer ,  op  den  Wildenborch ,  bij  Lochem  (Gelderl.) ,  om  na  een 
paar  dagen  weder  te  verdwijnen  (Brants). 

Circus  cyaneus ,  L.  Blaauwe  kuikendief.  Werd  in  November  en 
December  bij  Lisse  (Z.  Holl.)  in  de  duinen  waargenomen  (Nieu- 
wenh.). In  het  begin  van  December  werden  twee  voorwerpen 
nabij  de  Hoek  van  Holland  gevangen  (v.  Bemm.).  Wat  van  deze 
soort  in  mijne  » Naamlijst  der  in  de  provincie  Friesland  waarge- 
nomen vogels"  wordt  gezegd ,  geldt  van  C.  cinerascens ,  Montagu 
en  omgekeerd  (A.). 

Pernis  apivorus ,  L.  Wespendief.  Is  op  den  Wildenborch ,  bij 
Lochem  (Gelderl.)  niet  zeldzaam.  »Ik  ving  een  exemplaar  op  eene 
»havikskooi  met  duiven  er  in,  nadat  het  eerst  eene  jonge  Padua- 
»kip  had  opgegeten  (dus  niet  zoo  onschuldig).  Een  ander  exem- 
»plaar  werd  geschoten  bij  een  nest  van  Vespa  cra6ro,L."  (Brants). 

Nyctea   nivea ,  Thunberg.  Sweeuwuil.  Een  9  werd  den  17  No- 
vember te  Zuidlaren  (Gron.)  geschoten  (Duijzend). 

Syrnium  aluco ,  L.  Boschuil.  Broedt  op  den  Wildenborch ,  bij 
Lochem  (Gelderl.)  en  in  de  omstreken  (Brants), 

Picus  medius,  L.  Middelste  bonte  Specht  en  Picus  minor  ^  L. 
Kleine  bonte  Specht.  Beide  komen  op  den  Wildenborch  ,  bij  Lochem 
(Gelderl.)  voor.  Van  eerstgenoemde  soort  werd  in  het  laatst  van 
December  een  voorwerp  geschoten.  Minor  is  zeldzamer  (Brants). 

Hirundo  rustica ,  L.  Boerenzwaluw.  De  Amsterdamsche  dier- 
gaarde ontving ,  in  Augustus ,  uit  Oenzel ,  in  den  Bommelerwaard 
(Gelderl.)   een  albino,  met  het  bericht,  dat  het  voorwerp  uit  het 


59 

tweede  broed  was  en  dat  onder  het  eerste  broed  ook  albino's  wa- 
ren geweest  (Swierstra).  Uit  het  Engelsche  Tijdschrift  Nature  blijkt , 
dat  in  1885  ook  in  Engeland  onderscheidene  albino's  van  deze 
soort  zyn  waargenomen  (A.). 

Cypselus  apus,  L.  Gierzwaluw.  De  Heer  G.  M.  de  Graaf,  te 
Leiden,  meent  te  hebben  opgemerkt,  dat  deze  soort  in  de  vlugt 
paart,  (de  Graaf). 

RuticiUa  tithys  ^  Scopoli.  Zwarte  roodstaart.  De  dierentuin  te 
's  Gravenhage  ontving ,  7  November ,  een  Q ,  hetwelk  een  paar  da- 
gen te  voren  onder  Loosduinen  (Z.  Holl.)  was  gevangen  (de  Graaf). 

Cyanecula  suecica,  L.  Blaauwborstje.  Een  Q  werd  20  Mei  in 
den  dierentuin  te  's  Gravenhage  gevangen  (de  Graaf). 

Anthus  rupestris ,  Nillson.  Oeverpieper.  In  November,  tusschen 
Harlingen  en  Makkum  (Friesl.)  op  de  bazaltglooiing  van  den 
zeedijk  (A.). 

Motacilla  sulphurea,  Bechst.  Groote  gele  kwikstaart.  In  Januari 
huisde  een  voorwerp  met  eene  M.  alba,  L.  op  teelland  naast  den 
dierentuin  te  's  Gravenhage.  De  Heer  G.  M.  de  Graaf  zag  25 
December  een  voorwerp  by  Leiden  (de  Graaf). 

Turdus  ruJicolUs ,  Pallas.  Roodhalslijster.  De  Heer  E.  Blaauw 
meent,  op  den  8  April,  bij  den  Loosterweg ,  onder  Lisse  ,  (Z.  Holl.) 
een  paar  dezer  vogels  onder  een  zwerm  van  T.  pilaris ,  L.  te  heb- 
ben waargenomen.  Daar  de  voorwerpen  niet  zijn  gevangen  of  ge- 
schoten ,  blijft  de  waarneming  hoogst  onzeker.  Toch  is  de  beschrij- 
ving, welke  de  waarnemer  er  van  gaf:  »het  mannetje  had  den 
»kop  en  den  hals  roestkleurig  ,  evenals  het  mannetje  van  den  grutto  ; 
het  wijfje  was  valer"  niet  wel  op  eene  andere  lijstersoort  toepas- 
selijk. Het  eenige  voorwerp,  hetwelk  tot  dusverre  in  ons  land 
werd  waargenomen ,  werd ,  jaren  geleden ,  bij  Utrecht  gevangen  (A.). 


60 

Lanius  minor ,  Gmel.  Kleine  klapekster  of  klaauwier.  De  Hee- 
ren  Nieuwenhuisen  en  Blaauw  meenen  deze  soort  herhaaldelijk 
bij  Lisse  (Z.  Holl.)  te  hebben  waargenomen.  Daar  Temminck  haar 
ook  als  inlandsch  vermeldt  en  in  de  verzameling  van  den  Amster- 
damschen  dierentuin  een  voorwerp  wordt  bewaard,  hetwelk,  naar 
de  Heer  Crommelin  zich  meent  te  herinneren,  in  1854  te  Lisse 
is  geschoten ,  is  het  van  belang  de  aandacht  op  deze  soort ,  welke 
uog  niet  onder  onze  inlandsche  soorten  is  vermeld,  gevestigd  te 
houden  (A.). 

Parus  cristatus ,  L.  Kuifmees.  Van  deze  soort ,  welke  anders  in 
onze  zeeprovinciën  zeer  zeldzaam  is,  werden  herhaaldelyk  te  Lisse 
(Tl.  Holl.)  voorwerpen  waargenomen  (Nieuwenh.). 

Coracias  garrula,  L.  Scharrelaar.  In  Juli  werd  een  cf  van  deze, 
in  ons  land  zoo  zeldzame  vogel  geschoten,  bij  het  slot  van  den 
baron  Bentinck,  bij  Amerongen  (ütr.).  Het  wordt  aldaar  bewaard 
(Labouchere). 

Corvus  corone,  L.  Kraai.  Een  albino  was  in  December  bij  de 
Wildenborch  bij  Lochem  (Gelderl.)  (Brants).  Bij  Lisse  (Z.  Holl.) 
werd  een  voorwerp  met  bruine  vleugels  geschoten  (Nieuwenh.). 

Corvus  cornix,  L.  Bonte  kraai.  Op  den  8  Juni  werd  een  voor- 
werp in  het  Haarlemmermeer  (N".  Holl.)  gezien  en  op  den  27  Sep- 
tember werden  twee  te  Lisse  (Z.  Holl.)  waargenomen  (Nieuwenh.). 
Daar  de  eerste  trekvogels  in  de  eerste  week  van  October  zijn  ge- 
komen,  is  het  waarschijnlijk,  dat  genoemde  voorwerpen,  althans 
het  eerstgenoemde,  aldaar  den  zomer  hebben  doorgebracht.  Aan- 
leiding hiertoe  geeft  gewoonlijk  het  paren  met  een  Corvus  corone 
L.  Het  is  derhalve  zeer  waarschijnlyk ,  dat  aldaar  hybriden  zullen 
zijn  te  vinden  (A.). 

Nucifraga  caryocatactes ,  L.  Notenkraker.  Van  deze  soort  werden , 
in  October  en  November,  in  bijna  alle  provinciën  voorwerpen 
waargenomen  (A.). 


61 

Pastor  roseus,  L.  Roséspreeuw.  Een  jong  9  werd,  in  het  mid- 
den van  September,  hy  Harderw^k  (Gelderl.)  gevangen  (S wierstra). 

Almida  arvensis ,  L.  Leeuwerik.  De  Heer  E.  Blaauw  schoot ,  in  Juli , 
in  de  Lisserbroek  (Z.  Holl.)  een  albino  van  deze  soort  (Nieuwenh.). 

Phileremus  alpestris ,  L.  Bergleeuwerik.  Het  schijnt,  dat  deze 
soort  in  de  laatste  jaren  ons  land  meer  dan  vroeger  bezoekt.  In 
Januari  en  Februari  waren  enkele  paren  bij  Birdaard  en  Giekerk 
(Friesl.)  (A.).  In  het  laatst  van  April  werd  een  trek  waargenomen 
onder  Loosduinen  (Z.  Holl.).  Op  den  22  October  en  volgende  dagen 
werden  onderscheidene  voorwerpen  in  het  duin  onder  Scheveningen 
(Z.  Holl.)  (de  Graaf)  en  b^  Harderwijk  (Gelderl.)  (Nieuwenh.)  ge- 
vangen. Het  Leidsch  Museum  ontving  een  voorwerp ,  hetwelk  mede 
in  Gelderland  op  een  vinkebaan  was  gevangen.  (Jentink). 

Plectrophanes  lapponicus ,  L.  Ysgors.  Werd  in  December  by  Lisse 
en  Wassenaar  (Z.  Holl.)  en  bij  Harderwijk  (Gelderl.)  gevangen 
(Nieuwenh.).  De  dierentuin  te  's  Gravenhage  ontving  in  October 
drie  wijfjes  en  in  December  twee  mannetjes  en  twee  wijfjes,  allen 
uit  Harderwijk  (de  Graaf). 

Ligurinus  chloris,  L.  Groenling.  Een  bastaard  van  deze  soort 
en  Cannabina  linota ,  Gray  werd ,  den  24  Januari ,  bij  Harderwijk 
(Gelderl.)  gevangen.  De  Amsterdamsche  dierentuin  ontving  ook 
van  die  plaats  een  bastaard  van  dezelfde  soort  en  Carduelis  elegans , 
Stephenson  (S wierstra).    ' 

Fringilla  coelehs ,  L.  Vink.  De  dierentuin  te  's  Gravenhage  ont- 
ving een  voorwerp,  hetwelk  een  bastaard  van  deze  soort  en  F. 
montifringilla  ,  L.  schijnt  te  zijn.  Zijn  loktoon  is  die  van  een  vink, 
zijne  kleur  komt  overeen  met  het  winterkleed  van  de  keep;  maar 
het  wit  van  de  stuit  is  met  geel  vermengd.  Ook  ontving  men  al- 
daar eene  variëteit,  welke  wit  is,  hier  en  daar  wat  geelachtig  en 
met  bruine  vlekken,  van  de  kleur  van  het  9,  (de  Graaf). 


62 

Pyrrhula  major,  Chr.  L.  Brehm.  Goudvink  en  Pyrrhula  europaea, 
Vieillot,  var.  minor.  Kleine  Goudvink.  De  eerste  soort  werd  broe- 
dende gevonden  in  het  Oranjewoud  (Friesl.)  (A.)  en  in  December 
werden  eenige  paren  waargenomen  in  het  Haarlemmermeer  (N. 
Holl.)  (Nieuwenh.),  » Pyrrhula  major  broedt  als  zeldzaamheid 
» (o.  a.  dezen  zomer)  op  den  Wildenborch ,  bij  Lochem  (Gelderl.) 
»in  akkermaalshout.  P.  minor  komt  in  Maart  en  April,  b^  win- 
»derig  weder,  in  groote  vlugten  de  knoppen  der  kerseboomen 
> vernielen.  Er  worden  soms  tien  op  een  dag  geschoten.  Is  het 
» weder  rustig  en  zoel,  dan  schijnen  zij  meer  in  de  bosscheu  te 
^blijven,  waar  zij]  in  menigte  broeden"  (Brants).  Daar  dit  niet 
overeenkomt  met  de  opgaven  van  Schlegel ,  die  het  groote  ras  als  het 
hier  inheemsche  beschouwt,  acht  ik  het  der  vermelding  waard  (A.). 

Coccothraustes  vulgaris ,  Pallas.  Appelvink.  » Broedt  op  den  Wil- 
»denborch  bij  Lochem  (Gelderl.)  vry  geregeld,  ten  minste  in  de  laatste 
»jaren.  Twee  aldaar  uitgebroede  jongen  zijn  in  mijn  bezit"  (Brants). 

Starna  cinerea ,  Brisson.  Patrijs.  Te  Dalen  (N.  Brab.)  werden  den 
30  September  twee  grijswitte  voorwerpen  geschoten.  De  gewone  tee- 
kening  was  ternauwernood  en  zeer  schemerachtig  te  zien  (Swier- 
stra).  In  üctober  werd  in  het  Haarlemmermeer  (N.  Holl.)  een 
voorwerp  geschoten,  welks  rugvederen  de  kleur  hadden  van  die 
van  den  kerkuil,  Strix  flammea ,  L.  (Nieuwenh.). 

Tetrao  tetrix,  L.  Korhoen.  Bij  Noordwolde  (Friesl.)  werd  op 
den  31  December  een  9  geschoten ,  bij  hetwelk  de  roestkleur 
overal  was  vervangen  door  rookkleurig  grijs.  Deze  uiterst  zeld- 
zame verscheidenheid  is  door  mij  aan  het  Leidsch  Museum  ge- 
schonken. Nillson  beschrijft  (Ornithol.  suec.  I ,  p.  302  ,  var.  a.)  onder 
den  naam  van  Tetrao  tetrix  cinerea  ,  eeue  verscheidenheid  van  het 
cT,  welke  Naumann  (Naturg.  d.  Vogel  Deutschl.  VI.  332).  noemt 
graulich  rauchfarhig  mit  weissen  Flügelhinden  und  Unterschwanz- 
deckfedern.'"  Misschien  behoort  het  exemplaar  tot  die  kleurverschei- 
denheid.  Ik  heb  echter  Nillson's  werk  niet  ter  mijner  beschikking  (A.). 


63 

Columha  palumbus ,  L.  Houtduif.  Vier  voorwerpen,  welke  in 
mgnen  en  een  daaraan  grenzenden  tuin  hebben  gebroed,  zgn , 
niettegenstaande  de  vele  sneeuw,  hier  den  winter  overgebleven. 
Ik  maak  hiervan  melding,  omdat  Naumann  (t.  a.  p.  p.  174)  van 
meening  is,  dat  de  voorwerpen,  welke  in  Duitschland  blijven,  of 
de  zoodanige  zijn ,  die  in  meer  noordelijke  streken  den  zomer 
doorbrachten,  of  jonge  vogels  uit_,  een  laat  broedsel  (A..). 

Ciconia  nigra,  L.  Zwarte  Ooievaar.  Bij  Lobith  (Gelderl.)  werd 
in  Augustus  een  jong  voorwerp  geschoten.  In  Augustus  1884  werd 
mede  een  jonge  individu  bij  Zandvoort  (N.  Holl.)  uit  drie  stuks 
geschoten  (Crommelin). 

Otis  tetrax ,  L.  Kleine  trap.  Vele  jaren  geleden  werd  tusschen 
Doorn  en  Amerongen  (Utr.)  een  Q  geschoten  door  Dr.  Broers  te 
Doorn ,  in  wiens  verzameling  het  wordt  bewaard.  Er  was  een  paar. 
Het  andere,  zoo  't  scheen  een  cf ,  werd  aangeschoten  en  bemach- 
tigd door  een  landbouwer,  die  het  voor  eene  gans  hield  en  opat. 
(Labouchere).  Ik  voeg  hier  deze  mededeeling  bij ,  omdat  het  mij 
niet  bekend  is ,  dat  van  dit  voorwerp  melding  is  gemaakt.  (A.). 

Charadrius  pluvialis ,  L.  Goudplevier.  Op  den  1  Maart  onving 
ik  van  Birdaard  (Friesl.)  een  9  >  hetwelk  grootendeels  wit  was. 
Het  werd  door  mij  aan  het  Leidsch  Museum  geschonken.  Daar 
eene  dergelijke  kleurverscheidenheid  bij  deze  soort  uiterst  zeldzaam 
is,  laat  ik  hier  de  [beschry  ving  volgen,  welke  de  heer  Büttikofer, 
op  mijn  verzoek,  er  van  heeft  gemaakt. 

Bek,  iris  en  pooten  normaal.  Schedel,  stuit-  en  bovendekvede- 
ren  van  den  staart  [een  weinig  lichter  dan  gewoonlijk.  Gezicht , 
zijden  van  den  kop ,  hals ,  buik ,  groote  vleugeldekvederen ,  eerste 
slagpen  (van  de  ^overigen  de  buitenste  helft)  onderzijde  der  vleu- 
gels, staart  en  zijne  onderdekvederen  zuiver  wit.  Krop  en  zijden 
van  de  borst  flauw  geel  getint.  Rug-  schouder-  en  kleine  vleugel- 
dekvederen ten  deele  met  bleek  gele  vlekken ,  ten  deele  met  breede  , 
witte  randen.  (A.). 


64 

*■ 

Limosa  rufa ,  Brisson.  Rosse  Grutto.  Den  10  Januari  en  den  8  De- 
cember werden  telkens  eenige  voorwerpen  aan  de  kust  onder  Hallum 
(Friesl.)  gevangen.  Het  scliynt  dus,  dat  van  deze  soort,  van  welke 
de  voorjaarstrek  eerst  in  de  laatste  helft  van  April  plaats  heeft, 
althans  in  zachte  winters ,  eenige  voorwerpen  overblijven  ( A.).  De 
Heer  G.  M.  de  Graaf,  te  Leiden,  heeft  reeds  vroeger  ook  in 
December  en  Januari  voorwerpen  geschoten  (de  Graaf). 

Tringa  canutus ,  L.  Kanoet-strandlooper.  Van  deze  soort,  welke 
door  de  handelaren  in  wild  Knot  wordt  genoemd,  wat  waarschijn- 
lijk een  gevolg  is  van  het  drukke  verkeer  met  Engeland ,  worden 
den  geheelen  winter  door  vele  voorwerpen  gevangen.  Uit  Schlegel's 
Vogels  van  Nederland ,  bl,  440 ,  zoude  men  opmaken ,  dat  zij 
alleen  op  den  trek  ons  land  bezoekt  (A.). 

Tringa  alpina ,  L.  Bonte-strandlooper.  Op  den  8  December  werd 
bij  Hallum  (Friesl.)  een  grootendeels  wit  9  gevangen.  Dewijl  dit 
bij  deze  soort,  zoover  mij  bekend  is,  bijna  nimmer  voorkomt,  laat 
ik  hier  de  beschrijving  volgen. 

Bek  en  iris  normaal.  Schedel,  nek,  zijden  van  den  hals,  rug, 
schoudervederen  en  stuit  zeer  licht  grijs ,  iedere  veder  met  eene 
lichtbruine  of  roestkleurige  laugsvlek.  Groote  vleugeldekvederen  , 
wit,  flauw  aschgrauw  getint,  middelste  licht  bruin,  spiegel  don- 
kerder. Slagpennen  aan  hare  uiteinden  ten  deele  aschgrauw, 
overigeus  wit.  De  middelsten  der  bovendekvederen  van  den  staart 
licht  bruin,  de  overigen  wit.  Keel ,  zijden  van  den  kop  ,  borst,  buik , 
onderdekvederen  van  den  staart ,  staart  en  onderzijde  der  vleugels 
zuiver  wit.  Pooten  geelgrijs.  Het  voorwerp  wordt  in  het  Leidsch 
Museum  bewaard  (A.). 

Numenius  arquata ,  L.  Wulp  en  N.  phaeopus ,  L.  Regenwulp. 
Beide  soorten  blijven  aan  de  kust  in  grooten  getale  den  winter 
over  en  worden  aldaar  veel  in  zoogenaamde  Staltnetten,  eene  soort 
van  warflouwen ,  gevangen  (A.). 


65 

Grus  cinerea ,  Bechstein.  Kraanvogel.  De  Heer  Dugzend ,  con- 
servator aan  het  Academisch  Museum  te  Groningen,  schoot  op  den 
8  November,  bij    Wester  Nieland  (Gron.)  een  jong  cf. 

De  omstandigheden,  waaronder  dit  plaats  had,  zyn,  meen  ik, 
merkwaardig  genoeg,  om  ze  hier  te  vermelden. 

De  Heer  D.  zat,  des  vóórmiddags  tusschen  10  en  11  uur,  bui- 
ten den  zeedijk,  aan  het  Wad,  verscholen  achter  een  stuk  wrak 
van  eene  oude  mosselschuit ,  toen  in  de  verte ,  eveneens  van  het 
buitenveld  ,  zeven  dezer  vogels  opvlogen  ,  naar  het  hem  toescheen  , 
voor  een  knaap,  die  schapen  verweidde.  Niettegenstaande  zij  op 
vrij  grooten  afstand  bij  hem  langs  vlogen ,  had  hij  het  geluk  één 
er  van  vleugellam  te  schieten.  De  zes  overigen  verhieven  zich 
daarop  hoog  in  de  lucht  en  verdwenen  in  westelijke  richting. 

Nu  is  het  voorzeker  een  zeer  ongewoon  geval ,  dat  kraanvogels 
zich  op  het  midden  van  den  dag,  zoo  nabij  de  zee  en  een  dorp 
nederlaten.  Zij  doen  dit  in  ons  land  gewoonlijk  niet  dan  op  uit- 
gestrekte heidevlakten ,  ver  van  alle  menschelijke  woningen.  In  de 
meeste  gevallen  trekken  zij  er  des  nachts  over ,  zonder  zich  neder 
te  laten.  Ik  vermoed  daarom ,  en  vooral  ook ,  omdat  er  een  krach- 
tige Westewind  woei  en  het  koud  en  regenachtig  was ,  dat  deze 
vogels  over  zee  aangekomen  en  vermoeid  van  de  reis,  zich  op  de 
eerste  de  beste  plaats  hadden  nedergelaten  om  te  rusten  (A.). 

Mormon  arctüus,  L.  Papegaaiduiker.  In  het  midden  van  Juli 
werd  aan  het  strand  te  Egraond  aan  zee  (N.  Holl.)  een  zeer  jong 
voorwerp  gevangen.  De  visschersjongen  ,  die  het  ving,  hield  het 
twee  weken  lang  in  eene  tobbe  met  zeewater  in  het  leven.  Toen 
het,  op  5  Augustus,  in  den  dierentuin  te  Amsterdam  werd  ge- 
bracht, gaf  het,  zoodra  men  het  naderde,  door  piepen,  openen 
van  den  bek  en  slaan  met  de  vleugels ,  zijn  verlangen  om  gevoerd 
te  worden  te  kennen.  De  bek  was  nog  zeer  dun ,  niet  verheven , 
puntig  en  de  zygroeven  daarvan  waren  nog  slechts  zwak  aange- 
duid. Bek  en  pooten  waren  donker  grgs.  Ongelukkig  heeft  men 
het  slechts  drie  dagen  in  het  leven  kunnen  houden  (Swierstra). 

Had   reeds   vroeger   het   vangen   van  voorwerpen  in  de  zomer- 


66 

maanden  het  vermoeden  doen  ontstaan ,  dat  deze  soort  enkele  malen 
aan  onze  kust  broedt,  het  wordt  door  dit  geval  zeer  versterkt  (A.). 

Uria  rhingvia,  Brünnich.  U.  Troile,  var.  leucophthalmos ,  Schle- 
gel.  Bastaard-zeekoet.  De  diergaarde  te  Amsterdam  ontving,  27 
October ,  een  te  Egmont  aan  zee  (N.  Holl.)  gevangen  voorwerp. 
De  fijne  witte  streep  langs  de  zijden  van  den  kop  en  om  de  oogen 
was  reeds  geheel  aanwezig,  hoewel  het  wit  van  den  hals  nog  met 
enkele  zwarte  veertjes  was  vermengd  (Swierstra). 

A7iser  cinereus ,  Meyer  en  Wolf.  Wilde  gans.  De  zoo  merkwaar- 
dige broedkolonie  van  deze  soort  tusschen  Beets  en  Oldeboorn 
(Friesl.)  bestaat  nog  steeds  (nu  ongeveer  50  jaren) ,  hoewel  het 
terrein ,  door  den  aanleg  van  een  kunstweg  en  het  bouwen  van 
woningen  daar  langs,  eenigszins  is  ingekrompen.  In  1885  werden 
eieren  en  jongen  gevonden  (A.). 

Ajiser  brachyrchynchus ,  Baillon.  Kleine  rietgaus.  Op  den  5  Maart 
ontving  ik  vijf  voorwerpen ,  welke  bij  het  Sneekermeer  (Friesl.) 
waren  gevangen  (A.). 

Bernicla  leucopsis ^  Bechst.  Brandgans.  Deze  soort,  welke  zich 
in  den  winter  van  1884  bijna  niet  liet  zien,  was  in  December 
vrij  talrijk.  In  de  tweede  week  dier  maand  werden  aan  de  kust 
onder  Hallum  (Friesl.)  meer  dan  40  stuks  gevangen  (A.). 

Bernicla  rujicollis  Pallas.  Roodhalsgans.  De  Amsterdamsche  dier- 
gaarde ontving  een  voorwerp ,  hetwelk ,  in  de  eerste  dagen  van 
Maart,  in  de  nabijheid  van  Meppel  (Drente)  was  gevangen.  Het 
wordt  aldaar  verpleegd  met  twee  anderen ,  welke  zij ,  vier  jaren 
geleden,  van  de  Hoek  van  Holland  (Z.  Holl.)  ontving  (Swierstra). 

Somateria  mollissima ,  L.  Eidereend.  Den  5  December  ving  men 
een  9  aan  de  kust  bij  Ferwerd  (Friesl.)  (A.)  en  15  December  vier 
mannetjes  en  drie  wijfjes  bij  Schellingwoude  en  de  Pampus.  (N.  Holl). 


67 

Eén  der  mannetjes  was  aan  de  rechterzijde  reeds  in  orergangs- 
kleed ,  terwijl  aan  de  linkerzijde  nog  geen  of  weinig  verandering 
merkbaar  was  (Swierstra). 

Jhalassidroma  '  pelagica ,  L.  Storm  vogeltje.  Na  den  storm  van  4 
en  5  December ,  werden  op  de  buitengronden  onder  Hallum  en 
Ferwerd  (Friesl.)  tien  voorwerpen ,  deels  gevangen ,  deels  dood  ge- 
vonden (A.). 

Thalassidroma  Leachiï,  Temminck.  Vale  storm  vogeltje.  6  Decem- 
ber een  voorwerp  bij  Hallum  (Friesl.)  (A.).  2  December  werd  bij 
Zandvoort  (N.  Holl.)  een  dood  aan  het  strand  gevonden  (Cromm.). 

Larus  ridibundus,  L.  Kokmeeuw.  5  Januari  zag  ik  vijf  oude 
vogels ,  welke  aan  de  kust  waren  gevangen.  In  December  werd  een 
groot  aantal  gevangen ,  daaronder  waren  echter  vele  jonge  vogels.  Dit 
bevestigt  de  waarneming  van  Droste-Hulshoff.  (Die  Vogelwelt  der 
Nordseeiusel  Borkum ,  S.  339)  dat  deze  soort ,  althans  in  zachte 
winters ,  voor  een  deel  niet  weg  trekt ,  maar  rondzwerft  (A.). 

Uit  het  medegedeelde  blijkt,  dat  het  jaar  1885  vrij  belangrijk 
is  geweest ,  zoo  wat  betreft  het  voorkomen  hier  te  lande  van  min 
of  meer  zeldzame  soorten ,  als  wat  aangaat  het  buitengewoon  aan- 
tal geheel  of  ten  deele  witte  verscheidenheden.  Ik  hoop,  dat  velen 
zich  hier  door  opgewekt  zullen  gevoelen ,  om ,  in  het  vervolg ,  van 
hunne  waarnemingen  nauwkeurig  aanteeking  te  houden  en  die  of 
zelf  te  publiceren  of  aan  mij  mede  te  deelen. 

Langs  dien  weg  alleen  toch  kunnen  wij  tot  eene  voldoende 
kennis  van  onze  inlandsche  fauna  geraken.  De  uitmuntende  wer- 
ken van  Temminck  en  Schlegel  hebben  daartoe  de  baan  gebro- 
ken ,  maar  het  is  er  nog  ver  af ,  dat  wij  die  kennis  reeds  zouden 
bezitten. 

Laatstgenoemde  schrijver  wees  er,  in  zijn  in  1869,  en  dus  na 
het  verschijnen  van  zijne  beide  werken  over  Nederlandsche  vogels, 
uitgegeven    geschrift:    ))Over   eenige   in    Nederland    waargenomen 


6g 

vreemde  vogelsoorten",  met  nadruk  op,  dat  het  eene  dwaling  is, 
te  meenen,  dat  de  natuurlijke  geschiedenis  van  de  vogels  van  ons 
land  als  eene  afgedane  zaak  dient  beschouwd  te  worden.  Wat 
eerstgenoemden  schrgver  aangaat,  wil  ik,  als  voorbeeld,  slechts 
wijzen  op  het  geslacht  Muscicapa.  Van  M.  grisola ,  L.  zegt  hy : 
»rare  en  HoUande"  en  van  M.  luctuosa,  L.  en  M.  albicollis ,  Temm. 
»jamais  en  HoUande".  Nu  weten  wij ,  dat  eerstgenoemde  soort  een 
der  gemeenste  zomervogels  is  en  dat  de  beide  anderen  ons  land 
geregeld  jaarlijks,  op  den  trek,  in  vrij  grooten  getale  bezoeken,  ja 
daar  ook  bij  uitzondering  broeden. 

Zamenwerking    van    alle   belangstellenden    is  derhalve  dringend 
noodig. 

Leeuwarden ,  9  Februari  1886. 


NAAMLIJST 

DEU 

TOT  DE  NEDERLANDSCHE  FAUNA  BEHOORENDE 

ECHINODERMATA. 

DOOK 

Dr.  R.  HORST. 

Met  Plaat    V. 


Reeds  meermaleu  werd  van  verschillende  zijden  de  wenschelijk- 
heid  uitgesproken ,  dat  er  eens  lijsten  mochten  worden  opgemaakt, 
bevattende  de  tot  de  Nederlandsche  fauna  behoorende  soorten  van 
Ongewervelde  Dieren  (Insekten  uitgezonderd).  Wel  heeft  reeds 
Maitland ,  om  van  ouderen  niet  te  gewagen,  in  1851  met  zijne 
»Fauna  Belgii  septen  tri  onalis"eenekrachtigepogingdaar- 
toe  aangewend ;  daar  hij  zich  echter  niet  bepaald  heeft  tot  vermel- 
ding van  die  soorten ,  waarvan  hij  zelf  exemplaren  had  onderzocht , 
maar  zijne  opgaven  gedeeltelijk  gebaseerd  heeft  op  mededeelingen 
van  oudere  schrijvers  ,  bieden  zijne  lijsten  geen  genoegzamen 
waarborg  van  nauwkeurigheid  aan.  Ook  worden  daarin  soorten 
opgenoemd ,  met  eenvoudige  vermelding :  ))in  de  Noordzee" ;  nu 
kan  men  toch  bezwaarlijk  het  geheele  gebied  der  Noordzee  als 
tot  ons  land  behoorende  beschouwen.  Trouwens  zijn  doel  was 
meer,  gelijk  hij  in  de  Inleiding  zegt,  eene  kritische  samenstelling 
van  de  verspreide  bouwstoffen  onzer  Fauna,  door  eigene  waarne- 

5 


70 

mingen  bevestigd  of  uitgebreid.  Ook  de  door  Herklots  in  de  » N  a- 
tuurlijke  Historie  van  Nederland,  Weekdieren  en 
Lagere  Dieren"  gegeven  opsomming  van  soorten,  hoe  goed  de 
diagnosen  meestal  ook  zijn ,  schijnt  meer  te  berusten  op  het  gezag 
van  anderen  dan  op  eigene  waarneming.  Bij  de  samenstelling  der 
volgende  lijst ,  welke  wij  hopen  dat  spoedig  door  andere  moge  gevolgd 
worden ,  bepalen  wij  ons  tot  vermelding  alleen  van  die  soorten , 
waarvan  wij  zelf  exemplaren  hebben  onderzocht ,  hetzij  deze  in  het 
Rijks-Museum  van  Nat.  Historie ,  hetzij  in  de  Verzameling  der  Ned. 
Dierk.  Vereeniging  aanwezig  zijn.  Nu  van  wege  het  Zoölogisch 
Station ,  gedurende  een  tijdvak  van  tien  jaren ,  op  verschillende 
punten  van  onze  kust  is  verzameld ,  mogen  wij  de  verwachting 
koesteren  dat  de  thans  opgemaakte  lijsten  een  vrij  volledig  beeld 
van  dit  deel  onzer  Fauna  geven  zullen  ;  in  ieder  geval  geven  zg 
het  meest  geschikte  middel  aan  de  hand ,  om  tot  eene  zoo  vol- 
ledig mogelijke  kennis  der  binnen  het  gebied  van  ons  vaderland 
waargenomen  dieren  te  geraken. 

ECHINIDAE. 

1.  Echinus  müiaris ,  O.  F.  Muller. 

A.  Agassiz,  Revision  of  the  Echini,  p.  125  en  495  ;  Möbius 
und  Bütschli ,  Zoolog.  Ergebn.  Nordseefahrt ,  Echiuodermata , 
1872,  p.  148;  Th.  Barrois,  Catalogue  Crust.  Podophth.  et 
Echinodermes  de  Concarneau,  1882,  p.  44.  Baster,  Na- 
tuurk.  Uitspanningen,  1762,  p.  128,  pi.  XI,  fig.  I— VIH. 
Maitland ,  Fauna  Belgii  septentrionalis ,   1851,   p.   94. 

Zeer  gemeen  langs  onze  kusten,  Ooster-Schelde  '). 

2.   Echinocyamus  pusillus,   O.  F.  Muller  (sp.). 

A.    Agassiz,    loc.    cit.    p.    111,    304    en    505;    Möbius  und 


1)  Tot  deze  soort  behooren  ook  de  exemplaren  uit  de  Ooster-Schelde,  vermeld  onder 
den  naam  van  Strongyloc  dröbachiensis  Ag.,  Supplem.  Deel  T,  Tijdsohrift  Ned.  Dierk. 
Ver.  1884,  p.  500;  volgens  medcdeeling  van  Dr.  Kerbert  schijnt  hier  eene  verwisseling 
van  etiquetten  plaats  gehad  te  hebben.  Ook  de  Echinus  Basteri  Gmel. ,  vermeld  in  de 
//Naamlijst  van  Voorwerpen  van  Zoölogischeu  aard"  in  het  Zeeuwsch  Genootschap  van 
Wetenschappen,  1879 ,  p.  10,  behoort,  volgens  mededeeling  van  Prof.  E.  van  Beneden, 
tot  deze  soort. 


71 

Bütschli,  loc.  cit.  p.  149;  Th.  Barrois,  loc.  cit.  p.  46; 
Maitland ,  loc.  cit.  p.  92. 

Vrij  zeldzaam-,  Katwijk  en  Noordwijk  (R.  M.). 

3.  Spatangus  purpureus ,  O.   F.   Muller. 

A.  Agas§iz,  loc.  cit.  p.  158  en  565;  Möbius  imd  Bütschli, 
loc.  cit.  p.  150;  Th.  Barrois,  loc.  cit.  p.  44;  Maitland,  loc. 
cit.  p.  91. 

Niet  gemeen;  Kust  van  Holland,  Noordwijk  (R.  M.). 

4.  Echinocardium  cordatum,  Pennant  (sp.). 

A.  Agassiz,  loc.  cit.  p.  109,  349  en  580;  Möbius  und 
Bütschli,  loc.  cit.  p.  150;  Th.  Barrois,  loc.  cit.  p.  45; 
Maitland ,  loc.  cit.  p.  91 ;  Kerbert ,  Echinodermen  van  de 
Ooster-Schelde ,  loc.  cit.  p.  568. 

Zeer  gemeen  langs  onze  kusten,   Ooster-Schelde. 

ASTERIDAE. 

5.  Asterias  rubens ,  Linnaeus. 

E.  Perrier ,  Révision  des  Stellérides  du  Muséum  d'Hist.  Nat. 
de  Paris,  Arch.  de  Zool.  Expér.  T.  IV,  1875  ,  p.  311 ;  Möbius 
und  Bütschli ,  loc.  cit.  p.  147 ;  Th.  Barrois ,  loc.  cit.  p.  40  ; 
Baster,  loc.  cit.  p.  134,  pi.  XII,  fig.  1  —  6;  Maitland ,  loc. 
cit.  p.  90;  Kerbert,  loc.  cit.  p.  565. 

Zeer  gemeen  langs  onze  kusten,  Ooster-Schelde. 

Wij  vestigen  de  aandacht  op  de  Violette  Zeester,  A.  viola- 
cea,  O.  F.  Muller,  die  zeer  waarschijnlijk  slechts  eene  va- 
riëteit is  van  bovengenoemde  en  ten  onrechte  door  sommige 
schrijvers   als  eene  afzonderlijke  soort  wordt  beschouwd. 

6.  Solaster  papposus ,  Fabricius  (sp.). 

E.  Perrier,  loc.  cit.  p.  358;  Möbius  und  Bütschli,  loc.  cit. 
p.   148;  Maitland,  loc.  cit.  p.  89. 

Zeldzaam;  kust  van  Holland  (R.  M  ). 

Wij  vermelden  deze  soort  met  eenige  aarzeling ,  daar  het 
R^ks-Museum  slechts  één  exemplaar  bezit,  dat  het  eti- 
quette » Holland"  draagt;  evenwel  staat  ook  in  den  Cata- 
logus van  het  Zeeuwsch  Genootschap  een  exemplaar  ver- 
meld, van  de  kust  van  Zeeland. 


72 

Astropecten  irregularis,  Penuant  ^)   (sp.). 

E.  Perrier,  loc.  cit.  T.  V,   1876,  p.  288;  Th.  Barrois,loc. 

cit.  p.  40. 

A.  Mülleri,  Muller  u.  Troschel. 

Archiv  für  Naturgescli.  Jahrg.  X,  Bd.  I,  p.  181;  M.  Sars , 

Oversigt  af  Norges  Ecliinodermer,  p.  28  ;  Möbius  und  Bütschli, 

loc.  cit.  p.   146. 

Stella   marina,    batava ,   Seba,    Thesaurus  T.  III,  pi.  VIII, 

fig.  6,  8  en  9. 

Deze  aan  de  kusten  van  Noordelijk  Europa  algemeen  ver- 
spreide soort  werd  door  de  meeste  oudere  schrijvers,  O.  F. 
Muller ,  Fleming ,  Forbes  e.  a.  verward  met  de  Asterias 
aurantiaca  van  Linna3us ,  die  in  de  Middellandsche  Zee  te- 
huis behoort.  Evenwel  had  reeds  Pennant  haar  onder  den 
naam  vau  Ast.  irregularis  beschreven ,  een  feit  dat  over  het 
hoofd  schijnt  gezien ,  daar  Muller  en  Troschel  big  na  gelyk- 
tijdig  met  Düben  en  Koren  deze  zelfde  soort  als  A.  Mül- 
leri  beschreven  hebben.  Door  Prof.  E.  van  Beueden  werd 
mijne  aandacht  er  op  gevestigd ,  dat  de  langs  onze  kusten 
voorkomende  Astropecten-species  door  de  vaderlandsche 
zoölogen  eveneens  ten  onrechte  A.  aura nticus  L.  is  genoemd, 
daar  zij  tot  A.  irregularis  Penn.  behoort;  na  onderzoek  van 
een  vrg  groot  aantal  exemplaren  komt  mij  deze  opvatting 
volkomen  juist  voor,  gelijk  uit  de  bijgevoegde  afbeeldingen 
en  het  volgende  tabellarisch  overzicht  van  de  kenmerken 
der  beide  soorten  blijken  kan. 

Het  is  mij  bij  dit  onderzoek  gebleken ,  dat  de  vermelding 
van  het  aantal  randplaten ,  alsmede  van  de  verhouding  tus- 
schen  de  kleine  straal  (schijf)  en  de  groote  straal  (arm) 
slechts  waarde  hebben,  als  men  met  volwassen  exemplaren 
te   doen    heeft.    Bg  den  groei  van  het  dier  neemt  namelijk 


1)  Wel  schijnt  reeds  Linck  in  zijn  werk  „de  Stellis  marinis",  p.  28  deze  soort  onder 
dien  naara  te  hebben  beschreven  en  afgebeeld;  het  komt  mij  echter  wenschelijk  voor 
overeenkomstig  Strickland's  regels  voor  de  Zoölogische  Nomenclatuur,  het  beginsel  der 
prioriteit  niet  verder  uit  te  strekken  dan  tot  de  12e  Editie  van  het  ,/Systema  Naturae" 
(1766—68). 


73 

de  schijf-straal  niet  iu  dezelfde  mate  iu  lengte  toe ,  als  de 
armen  ;  dientengevolge  wordt  dus  het  verhoudingsgetal  hoe 
langer  hoe  grooter  gelijk  uit  de  hieronder  vermelde  getal- 
len blijken  kan;  ook  stijgt  het  aantal  der  randplaten  met 
het  langer  worden  der  armen,  zoo  bezat  mijn  kleinste  exemplaar 
van  A.  irregularis  slechts  20  en  een  dergelijk  van  A.  auran- 
tiacus  slechts  24  randplaten.  Dit  verklaart  ook  de  uitéén- 
loopende  getallen  door  verschillende  schrijvers  voor  de  arm- 
platen en  de  verhouding  tusschen  kleine  en  groote  straal 
opgegeven.  De  door  Gaudry  ')  gegevene  afbeelding  eener 
doorsnede  van  den  arm  van  A.  auriantiacus ,  die  algemeen 
iu  de  leerboeken  haar  weg  gevonden  heeft,  heb  ik  eenigs- 
zins  gewijzigd ,  daar  zij  niet  geheel  overeenkomstig  de  na- 
tuur is. 


Astropecten  irregularis,  Penn. 


Astropecten  aurantiacus ,  L. 


Rug-randplaten  met  2 — 4 
korte ,  dikke  stekeltjes  op  een 
dwarse  rij ;  van  deze  zijn  ge- 
woonlijk de  buitenste  en  de  bin- 
nenste het  meest  ontwikkeld  en 
zijn  dikwijls  de  eenige,  die  aan- 
wezig zijn.  Somtijds  ontbreekt 
nog  één  van  deze  laatste  ,  zoo- 
dat slechts  één  stekeltje  over- 
blijft. 

Buik-randplaten  langs  den  bo- 
veurand  met  3 — 4  lange,  zwak 
gebogen ,  bovenwaarts  gerichte 
stekels;   van  deze  zijn  de  3  (2) 


Rug-randplaten  met  2  korte , 
dikke  stekels ,  één  aan  den  bin- 
nenrand ,  één  in  het  midden , 
op  den  overgang  van  den  rug 
naar  de  zijkant;  de  buitenste  dezer 
stekels  het  sterkst  ontwikkeld  in 
het  middelste  gedeelte  van  den 
arm  ,  de  binnenste  daarentegen  iu 
den  hoek  tusschen  de  armen , 
waar  de  buitenste  rij  heeft  op- 
gehouden. 

Buik  randplaten  langs  den  bo- 
veurand  met  1  lange ,  puntige , 
zwak  gebo^'en  stekel,  die  boven- 
waarts ö'ericht  is  en  wiens  lengte 


1)    Mém.    sur  les  pièces  s.">li(les  chez  les  Stellérides ;  Aun.  Sc    Nat.  3e  Sér.  Zool.  T. 
XIII,  pi.  13,  fig.  5. 


74 


binnenste  nagenoeg  even  lang , 
^/j  van  de  breedte  der  randplaat , 
de  buitenste  half  zoo  lang  als  de 
overigen.  De  oppervlakte  der  plaat 
is  bekleed  met  schubjes  ,  waaruit 
in  de  buitenste  helft  der  plaat 
eenige  korte  stekels  uitsteken,  die 
eene  dwarse  rij  vormen. 

De  grootste  dwarse  doorme- 
ter der  rug-randplaten  bedraagt 
slechts  ^/3  van  die  der  buik- 
randplaten. 

Elk  adambulacraalplaatje  langs 
den  binnenrand  bezet  met  een 
groep  van  3  spitse  stekels ,  die 
nagenoeg  even  lang  zijn ;  de  mid- 
delste is  zwak  gebogen  ,  driehoe- 
kig op  doorsnede  ,  met  de  scherpe 
kant  naar  de  ambulacraalgioef 
gekeerd.  Buitenwaarts  daarvan 
staan  eenige  rijen  breede ,  stompe 
stekels,  afgeplat  in  de  richting 
van  de  lange  arm-as. 


De  madreporenplaat  met  rib- 
jes,  die  uitstralen  van  één  punt, 
dat  naar  het  centram  van  het 
lichaam  is  gekeerd. 

Grootste  exemplaar :  lange 
straal  65  m.m.,  getal  dorsale 
randplaten   34. 


ongeveer  gelijk  is  aan  de  breedte 
der  randplaat ,  de  oppervlakte  der 
plaat  is  bekleed  met  schubjes, 
waaruit  3  tot  4  korte,  lancet- 
vormige  stekels  uitsteken ,  wier 
lengte  afneemt  in  de  richting  van 
de  ambulacraalgroef. 

De  grootsta  dwarse  doormeter 
der  rug-randplaten  verschilt  wei- 
nig van  die  der  buikrandplaten. 

Elk  adambulacraalplaatje  langs 
den  binnenrand  bezet  met  een 
groep  van  3  spitse  stekels ,  waar- 
van de  buitenste  slechts  -/j  der 
lengte  der  middelste  hebben;  deze 
laatste  is  zwak  gebogen  ,  driehoe- 
kig op  doorsnede  ,  met  de  scherpe 
kaut  naar  de  ambulacraalgroep 
gekeerd.  Aan  de  basis  van  dit 
groepje  staat  gewoonlijk  links  en 
rechts  nog  een  kort  stekeltje;  bui- 
tenwaarts daarvan  staan  eenige 
rijen  breede,  stompe  stekels,  plat- 
gedrukt in  de  richting  van  de 
lange  arm-as,  waarvan  de  bin- 
nenste de  grootste  zijn. 

De  madreporenplaat  met  rib- 
jes  ,  door  elkaar  gewonden ,  zon- 
der bepaalde  richting. 

Grootste  exemplaar :  lange 
straal  255  m.m.,  getal  dorsale 
randplaten  50. 


I 


75 

Verhouding    korte    tot   lange         Verhouding    korte    tot    lange 
straal:  2^,  — S'/g.  straal:  S^/^— 5»/^. 

Niet  gemeen.  Ook  de  Echinaster  oculatus  uit  den  (Catalogus  van  het  Zeeuwsch 
Genootschap  behoort  hiertoe,  volgens  mededeeling  van  Prof.  E.  v.  Beneden. 

In  fig.  5  heb  ik  eene  monstreuse  vorm  afgebeeld  van  deze 
soort,  uit  de  verzameling  der  Ned.  Dierk.  Vereeniging,  by 
wie  een  der  stralen  tot  over  de  helft  in  tweeën  verdeeld  is ; 
daar  volgens  de  onderzoekingen  van  Ludwig  ')  die  inter- 
radius als  de  voorste  te  beschouwen  is ,  welke  rechts  van  den 
interradius  der  madreporenplaat  ligt,  is  het  de  achterste 
straal  van  de  rechterzijde  die  hier  gevorkt  is.  Wij  hebben, 
naar  mij  voorkomt ,  hier  eenvoudig  te  doen  met  een  begin 
van  polymelie,  ten  gevolge  waarvan ,  indien  de  deeling 
nog  verder  gegaan  was ,  een  zes-stralig  individu  zou  zijn  ont- 
staan ,  gelijk  er  van  Asteracanthion  rubens ,  Oreaster  gigas 
e.  a.  ^)  bekend  zijn.  Bij  de  echte  dubbel-monstra  onder  de 
zes-stralige  exemplaren  van  A.  rubens  vond  Giard  ^)  name- 
lijk steeds  twee  steenkanalen  en  eene  madreporenplaat, 
bestaande  uit  twee  met  elkaar  vergroeide  platen;  bij  het 
hier  vermelde  exemplaar  schijnt  de  madreporenplaat  echter 
normaal  gebouwd.  Lütken  *)  zoekt  de  oorzaak  dezer  mis- 
vormingen in  eene  breuk  van  den  arm  en  vergelijkt  dit  ver- 
schijnsel met  de  dubbele  staarten  van  adders  (?)  en  visschen ; 
eene  zienswijze  die  mij  eenigzins  tw^felachtig  voorkomt. 

OPHIURIDAE. 

8.    Ophiothrix  fragilis ,   O.  F.  Muller  (sp.). 

Muller    und   Troschel,    System    den    Asteriden,   p.   110;  M. 


1)  Morpholog.  Studiën  an   Echinodermen :   Entw.geschichte  der  Asterina  gibbosa.  Eorb. 
Z.  W.  Z.   Bd.  XXXVIl.  p,  111. 

2)  De  door  Seba  in  zijn  Thesaurus,   1)1.   III,  pi.   VIII,  fig.  9  afgebeelde  Zeester,  van 
Zandvoort,  schijnt  mij  eveneens  eene  monstruositeit  van  A.  irregularis  te  zijn. 

3)  Sur   ccrtaines  monstruositués  de  1'Asteracanthion  rubens  Compt.  Rend.  de  l'Acad. 
d.  Sc.  19  Nov.  1877. 

4)  Om  selvdcling   hos   Echinodermer  og  andere  Straaldyr ,  Oversigt  K.  D.  Videnak. 
Selsk.   Forh.  1872,  p.  108. 


76 

Sars ,  loc.  cit.  p.  12;  Möbius  und  Bütschli,  loc.  cit.  p.  146; 
Th.  Barrois ,  loc.  cit,  p.  35 ;  Maitland ,  loc.  cit.  p.  86 ;  Ker- 
bert,  loc.  cit.  p.  564. 

Niet  zeldzaam  langs  de  kust,  Ooster-Schelde. 
9.   Ophiolepis  ciliata,  Retzius  (sp.). 

Muller  und  Troschel ,  loc.  cit.  p.  91;  Sars,  loc.  cit.  p.  22; 
Möbius  und  Bütschli,  loc.  cit.  p.  144;  Th.  Barrois ,  loc.  cit. 
p.  38;  Maitland,  loc.  cit.  p.  85;  Kerbert,  loc.  cit.  p.  558. 

Vrij  gemeen  langs  onze  kust ,  Ooster-Schelde. 

10. ■  alhida,  Forbes  (sp.). 

Forbes,  A  History  of  British  Starfishes  ,  1841,  p.  27;  Sars, 
loc.  cit.  p.  22 ;  Heller ,  Unters.  Litoralfauna  Adriat.  Mee- 
res,  Sitzber.  Acad.  Wissensch.  Wieu ,  Bd.  XLVI,  Ie  Abth. 
p.  429,  pi.  II,  fig.  11  u.  12;  Möbius  und  Bütschli,  loc. 
cit.  p.  144;  Th.  Barrois,  loc.  cit.  p.  39;  Kerbert,  loc. 
cit.  p.  560. 

Ooster-Schelde ,  Borkummer-rif. 

11.  squamata,  Delle  Chiaje  (sp.). 

Muller  und  Troschel,  loc.  cit.  p.  92;  Sars,  loc.  cit.  p.  21; 
Th.  Barrois,  loc.  cit.,  p.  37;   Maitland,  loc.  cit.  p.  86. 

Borkumraer-rif,  twee  jonge  exemplaren. 


VERKLARING  DER  PLAAT. 

Fig.  1.  Schematische  doorsnede  van  een  arm  van  A.  aurantia- 
cus  L.,  gewijzigd  naar  Gaudry. 

Fig.  2.  Gedeelte  van  de  rechterzijde  eener  ambulacraalgroef  van 
dezelfde  soort ,  van  voren  gezien. 

Fig.  3.  Schematische  doorsnede  van  een  arm  van  A.  irregularis 
Penn.,  ongeveer  in  het  midden  van  den  arm. 

Fig.  4.  Gedeelte  van  de  linkerzijde  eener  ambulacraalgroef  van 
dezelfde  soort,  van  voren  gezien. 

Fig.  5.  Exemplaar  van  A.  irregularis  Penn.  met  een  geheelden  arm. 


TIJdSCHRIFTDERNED.  DJERK.  VEREEN.  Xiem-e  Reehs  Deel  I 


PIV. 


R.Hor5t.del. 


PW:M.Trapimpr 


CONTRIBÜTIONS 

a  la 


MORPHOLOGIE  DES  BRYOZOAIRES  EGTOPROGTES. 


PAR  LE 


Dh.  w.  j.  vigelius. 


Avec  Planche  VI. 

Dans  Ie  cours  de  mes  recherches  sur  Ie  cléveloppement  embryo- 
naire  de  la  Bugula  calathus  Norm.,  récerament  publiées  dans  Ie 
Journal  de  la  Station  zoologique  de  Naples  '),  j'ai  eu  l'occasion 
de  faire  quelques  observations  sur  l'anatomie  et  l'histologie  de 
cette  espèce  marine.  Je  me  suis  décidé  a  rédiger  et  publier  ces 
observations ,  dans  1'espoir  de  fournir  ainsi  une  petite  contribu- 
tion  a  la  morphologie  des  Bryozoaires  ectoproctes  infundibulés. 

D'abord  il  faut  remarquer,  que  j'ai  rencontre  des  concordances 
nombreuses  sur  des  points  essentiels  de  ['anatomie  et  de  l'histo- 
logie entre  la  Bugula  calathus  Norm.  et  la  Flustra  membranaceo- 
truncata  Smitt,  espèce  arctique,  sur  laquelle  j'ai  publié  en  1884 
un  mémoire  détaillé  sous  forme  de  monographie,  accompagné  de 
nombreuses  figures  ^). 

Il  résulte  que ,  dans  la  présente  note ,  j'aurai  surtout  a  donner 


1)  W.    J.    Vigelius.    Zur   Ontogenie  der  ectoprocten  Bryozoen  in:  Mittheilungcn  aus 
der  Zool.  Station  Neapel  6  Bd.  4  Heft.  1886. 

2)  Idem.   Die  Bryozoen  gesammelt  wahrend  der  3cn  und  4en  Polarfahrt  des  ./Willem 
Barents"  in  den  Jabren  1880  u.  1881  in:  Bijdragen  tot  de  Dierkunde  1884. 

6 


78 

des  détails  sur  les  difPérences  de  structure  et  d'organisation ,  qui 
se  sont  présentées  a  mes  yeux.  En  même  temps  je  me  perraet- 
trai  de  signaler  quelques  faits  interessants,  qui  sont  en  rapport 
avec  mes  observations  précédentes  et  qui  tendent  a  confirmer  ou 
a  combattre  les  vues,  que  j'ai  exprimées  sur  Ie  plan  de  l'organi- 
sation  de  ces  animaux. 

Avant  d'aborder  directeraent  Ia  description  des  divers  orgaues , 
il  me  semble  nécessaire  de  revenir  un  peu  sur  la  structure  géné- 
rale du  corps. 

L'individu  bryozoaire  infundibulé  se  compose  de  trois  parties 
essentielles  savoir  1°  la  peau ,  2^^  l'appareil  de  nutrition  (tentacu- 
les  et  tube  digestif )  et  3"  Ie  tissu  parenchymateux ,  qui  tapisse 
et  traverse  la  grande  cavité  du  corps  entre  la  peau  et  les  orga- 
nes  de  nutrition.  Dans  cette  cavité  sont  loges  les  muscles  et  les 
organes  reproducteurs ,  qui  se  forment  aux  dépens  du  tissu  paren- 
chymateux. 

Ce  plan  général  de  structure,  que  j'ai  récemment  attribué  a  la 
Flustra  memhranaceo-truncata  Smitt  se  retrouve  parfaitement  chez 
les  Bugules.  Cependant  dans  les  détails  mes  vues  se  sont  uu  peu 
modifiées  depuis. 

Dans  mon  travail  cité  plus  baut  j'ai  émis  Topinion  que  la  peau 
de  l'adulte  serait  seulemeut  représentée  par  Ie  squelette  tégumeu- 
taire,  généralement  counu  sous  Ie  nom  d'»ectocyste"  ^),  et  que  la 
couche  épithéliale  ectodermale,  qui  donne  naissauce  au  squelette 
tégumentaire  ne  se  trouverait  que  dans  de  très-jeunes  bourgeons, 
pour  s'atrophier  et  disparaitre  après.  Je  tirais  cette  conclusion 
d'après  les  faits  observés.  Eu  effet  mes  matériaux,  bieu  conser- 
vés  a  1'alcool ,  provenant  des  expéditions  néerlandaises  au  Nord , 
ne  montraient  rien ,  ce  qui  faisait  soup^onner  la  présence  d'un 
épithelium    ectodermal    chez   l'adulte,    ui   sur  des  préparations  de 


I 


1)  En  effet,  on  ne  peut  guère  trouver  un  motif  sérieux  pour  continuer  plus  long- 
temps  cette  terminoloj^ie  spéciale,  jusqu^ici  attribuée  è.  la  classe  des  Bryozoaires,  A  quoi 
bon  tous  ces  termes,  tels  que  'zoarium",  "zooéc-e",  ncystide\  «polypide",  »ectoci/ste', 
nendocijste'  etc,  depuis  qu-on  sait  qu'ils  ont  perdu  leur  valeur,  ou  qu'ils  peuvent  être 
rcmplacés  par  des  expressions  généralement  connues  et  adopte'es  dans  la  science. 


79 

colonies  fragmentées ,  ni  sur  des  coupes ,  tandisquo  dans  de  très- 
jeunes  stades  en  voie  de  bourgeonnement  une  couche  épithéliale 
se  trouvait  constamment  bien  développée  et  de  la  maniere  plus 
nette  appliquée  contre  l'intérieur  du  bord  périphérique  ou  distal 
de  la  colonie ,  pour  disparaitre  dans  les  stades  plus  avances. 

Dans  une  courte  notice,  publiée  dans  Ie  n"  195  du  ))Zool. 
Auzeiger"  1885  Mr.  ostkooumoff  a  discuté  mon  opinion  sur  l'ec- 
toderme,  préteudant  que  l'épithélium  ectodermal  ue  disparait  ja- 
mais cbez  les  Bryozoaires  et  peut  être  démontré  a  Taide  de  pré- 
paratious  faites  au  nitrate  d'argent  ^).  D'après  lui  l'ectoderme  se 
compose  de  grandes  cellules  a  noyaux  excentriques ,  formant  un 
beau  filet  au-dessus  du  squelette  tégumentaire ,  »de  sorte  que  les 
particules  de  ce  dernier  se  déposent  dans  l'intérieur  des  cellules 
ectodermales."  Dans  une  note  suivante,  publiée  dans  Ie  même 
Journal  ^),  l'aüteur  russe  ajoute  que  l'ectoderme  se  présente  ou 
comme  couche  sous-squelettaire  {Memhranipora)  ou  comme  deux 
couches,  entre  lesquelles  Ie  squelette  est  déposé  [Lepralia).  Par 
conséquent  la  disposition  de  ces  cellules  ectodermales  n'est  pas  tou- 
jours  la  même. 

Frappe  de  ces  divergences,  j'eus  Ie  vif  désir  de  reprendre  mes 
études  sur  cette  question  et  de  controler  les  observations  ci-dessus 
au  moyen  d'objets  frais.  Or,  par  des  circonstances  involontaires , 
je  fus  obligé  de  passer  mes  vacances  loin  de  la  mer.  Alors  je 
priai  mon  ami  Mr.  Ie  Dr.  hoest,  du  musée  de  Leide,  qui  allait 
passer  quelque  temps  dans  Ie  petit  laboratoire  maritime  de  la 
société  zoologique  néerlandaise ,  de  faire  quelques  préparatious  de 
Bryozoaires  au  nitrate  d'argent  et  de  me  montrer  après  les  résul- 
tats  obtenus.  Grace  a  sa  bienveillance,  j'ai  pu  me  convaincre 
qu'en  effet  chez  la  Farella  repens  et  un  autre  fragment  de  Bryo- 
zoaire,    dont  Ie  nom  m'est  resté  inconnu  ^),  il  existe  a  la  surface 


1)  Espèccs  étudiées  pas  Mr.  ostrooumoff:  Cellularia,  Lepralia,  Biscopora,  Mem- 
branipora  et   Fesicularia. 

2)  loc.  cit.  n°  206. 

3)  Ce  fragment,  qui  appartenait  a  une  espèce  chilostome  incrustée,  était  tellement 
masqué  par  des  granulations  brunes  et  pierreuses,  qu'il  était  impossible  Je  la  déler- 
miuer.     Probablement  c'était  une  Membranijwra. 


80 

du  squelette  tégumentaire  im  filet  indiquant  un  épithélium  com- 
posé  de  très-grandes  cellules,  dout  la  forme  et  la  grandeur  varient 
beaucoup.  Ces  cellules,  dont  les  contours  sont  polygonaux  ou 
irrégulièrement  onduiés ,  ressemblent  beaucoup  aux  cellules  ecto- 
dermales  du  Loxosome  et  de  la  Pédicelline ,  récemraeut  décrites  et 
figurées  par  Mr.  haumee,  ^).  La  figure  19,  dessinée  a  la  cliambre 
claire  d'après  une  des  préparations  de  Mr.  horst,  reproduit  la 
partie  distale  du  corps  d'une  Farella^  démontrant  la  couche  ecto- 
dermale.  Dans  la  partie  proximale  et  rétrécie  de  Tauimal  ces  cel- 
lules peuvent  accepter  une  forme  excessivement  allongée,  comme 
je  l'ai  dessiné  dans  la  figure  13.  Chez  l'autre  espèce  les  cellules 
présentent  des  formes  plus  polygonales  (Fig.  24)  et  arrivent  rare- 
ment  aux  grandes  dimensious,  qu'atteiut  la  Farella.  Du  reste 
elles  ont  les  mêmes  caractères.  Quoique  je  n'aie  pas  réussi  a  ob- 
server  de  noyaux  distincts ,  je  ne  veux  pas  mettre  en  doute  leur 
existence ,  d'autant  plus  que ,  suivant  l'avis  des  Messrs  harmer 
et  osTROouMOFF,  ils  sont  presents  dans  les  différentes  espèces,  exa- 
minées  par  eux. 

Je  n'ose  affirmer  d'après  les  quelques  observations ,  que  j'ai 
faites  sur  ce  sujet,  les  rapports  intimes  entre  l'épitliélium  ecto- 
dermal  et  Ie  squelette  tégumentaire  dont  il  forme  la  matrice. 

Il  me  parait  pourtant  que  dans  les  deux  espèces  observées  Ie 
squelette,  au  lieu  de  se  trouver  au  dessus  de  l'ectoderme,  est 
déposé  dans  l'intérieur  des  cellules,  de  sorte  qu'une  coucbe  di- 
stincte  sous-squelettaire  fait  défaut. 

Connaissant  une  fois  la  présence  de  l'ectoderme,  j'ai  essayé  de 
Ie  retrouver  cbez  la  Flustra  mernhranaceo-truncata  et  la  Bugula 
caiathus,  espèces  fixées  a  l'alcool  ou  au  bichlorure  de  mercure. 
Malheureusement  Ie  rés  uitat  fut  négatif,  quoique  Mr.  ostroou- 
MOFF  m'assure  qu'il  l'a  constaté  cbez  des  Lepralia,  conservées  a 
l'alcool.  Sans  contredit  il  est  assez  difficile  a  démontrer  nette- 
ment  l'ectoderme ,  a  moins  que  les  animaux  frais  ne  soient  trai- 
tes   de  la   maniere  ci-dessus  indiquée.    11  résulte,  que  les  cellules 

Hariner.  S.  F.  On  the  structure  and  dcvelopment  of  Loxosoma.  Quart.  Journ.  Mier. 
Sc.  1885. 


81 

épithéliales ,  qui  se  trouvent  dans  la  partie  distale  des  jeunes 
bourgeons ,  appliquées  immédiatement  contre  Ie  bord  intérieur  du 
squelette  tégunientaire  et  auxquelles  j'ai  attribué  jusqu'ici  la  signi- 
fication  d'une  couche  ectodermale  matriee,  ne  représentent  pas  du 
tout  l'ectoderme ,  raais  ont  une  autre  origine.  Ces  deux  couches 
n'ont  rien  de  coramun;  elles  difièrent  tellement  l'une  de  l'autre, 
qu'il  est  impossible  de  les  relier  entre  elles.  D'une  part  les  cel- 
lules  de  la  couche  iutérieure  sont  infiuiment  plus  petites  que  cel- 
les de  Tectoderme ,  d'autre  part  elles  présentent  une  forme  beau- 
coup  plus  reguliere,  polygonale  on  fusiforme  et  coutiennent  un 
grand  noyau. 

Autrefois  j 'ai  désigné  sous  Ie  nom  de  tissu  parenchymateux 
l'ensemble  de  la  couche  sous-squelettaire ,  connue  jusqu'ici  sous 
Ie  nom  de  »endocyste"  et  les  cordons  cellulaires,  qui  traversent 
la  cavité  du  corps  et  servent  a  fixer  l'appareil  de  nutrition.  joliet 
les  a  nommés  »enclosarque'\  Mes  recherches  sur  la  Flustra  m'out 
couduit  a  accepter  que  Tendocyste  et  l'endosarque,  au  lieu  de 
constituer  des  tissus  différents,  comme  on  les  a  regardes  jusqu'ici, 
présentent  deux  formes  d'un  même  tissu  non  épithélial  dans 
l'adulte,  dout  Tune  comprend  1°  la  couche  pariétale  (Endocyste) 
appliquée  contre  la  face  interne  du  squelette  et  2^  la  couche 
viscérale  qui  enveloppe  les  organes  de  nutrition ,  tandisque  l'autre 
se  présente  comme  des  cordons  distribués  dans  la  cavité  du  corps, 
traversant  cette  cavité  et  reliant  entre  elles  la  couche  pariétale  a 
la  couche  viscérale. 

Cette  interprétation  se  fondait  notamment  1°  sur  l'extrême  con- 
tinuité  entre  ces  couches  et  les  cordons  parenchymateux;  2°  sur  la 
conformité  de  structure  entre  la  couche  pariétale  et  viscérale ,  la 
dernière  n'étant  pas  du  tout  epithéliale,  comme  on  l'a  toujours 
décrite ;  3"  sur  Ie  fait ,  que  les  cordons  parenchymateux  ne  sont 
que  des  parties  excessivement  étendues  des  couches  pariétale  et 
viscérale  et  qu'il  n'y  a  pas  de  différence  essentielle  entre  ces  deux 
diöérenciations.  Ce  dernier  document  est  surtout  appuyé  par  Ie 
développement   du    tissu    même,    a    la    formation    duquel  on  peut 


82 

facilement  assister  en  étucliant  les  bourgeons.  L'étude  de  la  Bugula 
calathus  a  parfaitement  confirmé  mes  observatious  précédentes , 
de  sorte  que  je  suis  porté  a  soutenir  mon  opiaion  sur  Ie  tissu 
parenchymateux  des  Bryozoaires  infundibulés.  Quant  a  la  coucbe 
viscérale  Mr.  ostrooumoff  semble  partager  mon  opinion,  en  disant 
que  »la  cavité  du  corps  n'a  jamais  de  couverture  endothéliale." 
Dans  les  détails  il  y  a  quelque  difiérence  entre  la  Flustra  mem- 
hranaceo-truncata  et  la  Bugula  calathus.  Chez  la  première  les  cor- 
dons fixant  l'intestin  sont  généralement  minces  et  ont  a  peu  prés 
les  mêmes  dimensions ,  de  sorte  qu'on  ne  peut  distinguer  uu  cor- 
don spécial  prédominant  par  son  épaisseur  et  ayaut  la  significa- 
tion  d'un  funicule.  Chez  la  Bugula  il  en  est  autrement.  Outre 
les  cordons  plus  ou  moins  fins,  qui  fixent  les  diverses  parties  de 
l'appareil  de  nutrition ,  ou  observe  une  concentration  du  tissu 
parenchymateux  sous  forme  d'un  cordon  assez  épais  et  volumineux 
qui ,  enveloppant  presque  tout  Ie  canal  intestinal  se  fixe  a  la 
couche  pariétale  au  fond  de  l'individu.  Cette  enveloppe  parenchy- 
mateuse,  d'oü  sortent  a  difiérents  points  des  branches  souvent 
subdivisées,  se  prolonge  ordinairement  vers  Ie  sommet  de  la  loge 
en  deux  filaments  minces ,  qui  s'attachent  prés  des  coins  opposés 
du  bord  distal  de  l'animal.  La  figure  1 ,  qui  représente  ces 
dispositions  montre  d'une  maniere  très-nette ,  que  la  couche  viscé- 
rale n'est  pas  une  couche  distincte  ,  mais  fait  partie  du  cordon  même. 

Quant  a  la  structure  des  cordons ,  Bugula  ne  difière  point  de 
Ilustra ;  partout  on  peut  constater  que  les  éléments  formatifs  sont 
des  cellules  plus  ou  moins  distinctes ,  tres  allongées ,  contenant 
pour  la  plupart  des  noyaux  fusiformes.  Je  suis  disposé  a  regarder 
Ie  tissu  parenchymateux  comme  une  forme  spéciale  de  tissu  con- 
jonctif,  massive  dans  les  cordons,  réticulaire  dans  les  couches  i 
qui  tapissent  la  cavité  du  corps. 

Celle-ci  contient  chez  la  Bugula  calathus ,  souvent  en  assez  grande 
quantité ,de  corpuscules  ordinairement  sphériques  ou  ellipsoides, 
qu'on  peut  facilement  reconnaitre  par  l'aspect  granuleux  qu'ils 
présentent.  Dans  mon  travail  sur  Ie  développement  de  cette  espèce , 
■j'ai   déja   attiré  l'attention  sur, ces  petits  corps  interessants,  indi- 


83 

quant  leur  structure  intime  et  constatant  qu'ils  semblent  jouer 
un  grand  róle  dans  réconomie  de  l'animal.  Je  les  trouvais  con- 
stamment  dans  la  partie  inférieure  membraneuse  de  l'ovicelle , 
tout  prés  du  coussin  épithélial ,  qui  porte  l'embryon  ^).  En  outre 
ces  corpuscules  se  trouvent  en  variable  quantité  dans  la  cavité 
du  corps  ^),  d'oü  ils  sortent  probablement  pour  occuper  leur  place 
dans  rovicelle.  Leur  distribution  est  très-variable.  Ordinairement 
ils  se  rapprochent  du  tissu  pareucbymateux  soit  de  la  coucbe 
pariétale  soit  des  cordons ,  ou  bien  ils  y  sont  suspendus. 

Quoique  j'ai  vainement  concentré  mes  efforts  sur  Ie  développe- 
ment  et  l'origine  de  ces  corps,  je  crois  devoir  accepter  qu'ils 
dérivent  du  tissu  parencbymateux ,  et,  une  fois  détacbés  etisolés, 
sont  par  suite  distri bués  partout  dans  la  cavité  du  corps.  En 
effet,  je  ne  saurais  citer  un  autre  tissu,  aux  dépens  duquel  ils 
pourraient  se  fornier.  Du  reste  c'est  une  chose  bien  connue,  que 
Ie  tissu  parencbymateux  des  Bryozoaires  donne  naissaince  a  de 
petits  corps  flottants,  souvent  de  très-différente  nature. 

Regardons  les  corpuscules  de  plus  prés  a  l'aide  des  figures  2 , 
3,  5  et  17.  Leur  forme  et  leur  grandeur  sont  assez  variables. 
Souvent  ils  mesurent  environ  0,02  mm.  Comme  je  l'ai  dèja  énoncé 
plus  baut ,  ils  sont  tantót  spbériques  ou  ellipsoides ,  tantót  plus  ou 
moins  triangulaires  a  bords  ventrus.  Leur  contenu  se  compose  de 
petites  granulations  refringentes  et  est  limité  par  une  ligne  très-fiue, 
indiquantlapréseuced'une  membrane  delicate,  qui  enveloppe  lecorps. 
Au  niveau  de  cette  membrane  se  trouvent  a  distances  variables 
quelques  petits  corpuscules  ellipsoides  ou  fusiformes  qui  font  saillie 
a  la  surface  du  corps  et  ressemblent  beaucoup  a  des  noyaux  cellu- 
laires.  Ordinairement  il  y  en  a  deux  ou  trois ,  rarement  davantage. 

Les  corps  granuleux  sont  surtout  accumulés  vers  la  face  neu- 
rale du  corps  (Fig.  2).  Aussi  il  y  en  a  une  quantité  dans  les 
bourgeons,  oü  on  en  trouve  de  véritables  amas,  surtout  dans  les 
coins  de  la  partie  proximale. 


1)  loc.  cit.  PI.  I.  Fig.  10  et  12. 

2)  Souvent   on   les   trouve   sur   des  coupes,  disséminés  parmi  les  cellules  de  Torgane 
reproducteur  male. 


84 

Quelle  est  leur  significatiou  raorphologique  ?  Est  ce  qu'ils  pré- 
sentent  des  cellules  plurinucléaires ,  ou  doit-on  les  considérer  comme 
une  espèce  de  syncytium,  issu  de  plusieurs  cellules?  Voila  une 
question  assez  difficile  a  résoudre  a  moins  qu'on  ue  se  soit  fait 
une  idee  précise  de  leur  développement. 

Les  corps  granuleux  se  multiplient  par  division  en  deux  parties 
plus  OU  moins  égales.  Ces  divisions  se  manifestent  dans  les  indi- 
vidus  adultes ,  mais  d'une  Tuanière  beaucoup  plus  évidente  dans 
les  bourgeons ,  oü  l'on  peut  observer  tous  les  stades  intermédiai- 
res  (Fig.  17).  Quant  a  leur  role  pbysiologique ,  je  crois  qu'ils 
doivent  être  considérés  comme  des  éléments  formatifs ,  qui  servent 
soit  a  nourrir  les  tissus,  soit  a  donner  naissance.  par  leur  multi- 
plication  a  de  nouvelles  cellules  dans  les  individus  en  voie  de 
développement.  Les  jeunes  bourgeons  semblent  fournir  d'excel- 
lentes  preuves  qu'il  en  est  ainsi ,  car  c'est  la  qu'on  peut  étudier 
les  métamorphoses  des  corpuscules  et  observer  tous  les  stades  de 
passage  entre  eux  et  les  cellules  du  tissu  parenchymateux.  En  outre 
j'ai  pu  constater  sur  des  coupes,  que  les  corps  granuleux  se  trou- 
vent  souvent  au  milieu  des  cellules  formant  Ie  rudiment  de  l'ap- 
pareil  de  nutrition  (Fig.  20);  il  est  donc  très-probable  qu'ils 
assistent  directement  ou  indirectement  a  la  formatiou  de  ces 
organes. 

Les  fibres  musculaires  ne  sont  que  des  cellules  excessivement 
allongées ,  qui  se  forment  aux  dépens  du  tissu  parenchymateux. 
Leurs  rapports  et  leur  structure  ont  été  souvent  Tobjet  d'études 
et  sont  assez  bien  connus.  Citons  que  chez  la  Bugula  calathus 
les  muscles  rétracteurs  sont  disposes  en  deux  groupes  latéraux  et 
que  les  fibres  des  muscles  pariétaux,  au  lieu  de  s'arrauger  en 
groupes  distinets ,  traversent  plus  ou  moins  isolés  la  cavité  du 
corps. 

Les  tentacules,  ordinairement  au  nombre  de  quatorze,  pré- 
sentent  tout-a-fait  les  mêmes  caractères  de  forme  et  de  stiucture 
que  celles  de  Flustra  membranaceo-truncata. 

Sur  des  coupes  transversales  et  longitudinales  de  ces  organes 
j'ai  trouvé  les  mêmes  conditious,  que  j'ai  décrites  et  figurées  dans 


85 

ma  mouographie.  NuUe  part,  comme  cliez  Ia  Flustra,  je  n'ai  pu 
coustater  avec  évidence  la  préseuce  de  cils  vibratils  attachés  au 
bord  interne  des  tentacules ,  exceptée  la  partie  basale  qui  entoure 
1'orifice  oral. 

Vers  la  base  les  tentacules  vont  s'unir  par  la  face  laterale. 
Alors  les  cellules  épithéliales ,  qui  constituent  leur  paroi ,  se  ran- 
gent  en  deux  séries,  dont  l'uue  médiane  tapisse  l'ouverture  orale 
et  la  partie  supérieure  du  pharynx,  tandisque  l'autre  est  disposée 
périphériquement.  Dans  la  fig.  6 ,  qui  représente  une  coupe  trans- 
versale un  peu  oblique  par  la  base  de  la  couroune  teutaculaire , 
on  voit  les  tentacules  en  partie  unis ,  en  partie  isolés. 

Parmi  les  cellules  périphériques  des  premiers  on  apergoit  de 
petits  trous  ronds,  qui  résultent  de  l'espace  encore  libre  entre 
les  tentacules  adjacents.  Les  parois ,  qui  séparent  les  canaux  in- 
ternes des  tentacules  unis ,  sont  d'abord  très-épaisses  et  volumi- 
neuses.  Plus  loin  vers  la  partie  proximale  de  l'animal ,  elles  de- 
viennent  de  plus  en  plus  minces  et  flnissent  par  disparaitre ,  de 
sorte  que  les  canaux  internes  des  tentacules  affluent  dans  Ie  canal 
annulaire,  qui  entoure  la  bouche.  Les  canaux  tentaculaires  aiusi 
que  Ie  canal  périoral  sont  tapissés  de  cellules  dispersées  non  épi- 
théliales, qui  ressemblent  beaucoup  aux  cellules  de  la  couche 
pariétale  du  tissu  parenchymateux  (voir  fig.  4  et  21).  La  raeni- 
brane,  qui  sépare  les  couches  cellulaires  externes  et  internes  des 
tentacules,  se  continue  vers  la  base,  pour  former  la  paroi  du 
canal  périoral.  Ajoutons  enfin ,  que  je  n'ai  jamais  pu  constater 
une  communication  entre  ce  dernier  et  la  cavité  du  corps,  telle 
qu'elle  fut  décrite  dernièrement  par  Mr.  Bousfield  ')  pour  la  Vic- 
torella  pavida  Kent. 

L'existence  d'un  ganglion  fonctionnant ,  situé  sur  la  ligne'mé- 
diane  dans  la  partie  anale  du  canal  annulaire  ,  me  parait  encoreMou- 
teux.  Surtout  sur  des  coupes  longitudinales  on  aper9oit  souvent 
très-distinctement  un  corps  rond  ou  ovale ,  de  nature  cellulaire  et 
d'un    aspect   plus    ou    moins    granuleux    (fig.    21);    cependant   je 

1)  Bousüeld.  E.  The  FictorMa  pavida  of  Saville  Kent.  Aun.  Mag  ISfat.  Hist.  (5) 
Vol.  16  Dec.  p    401-407. 


86 

n'ose  afiSrmer  si  -  ce  corps  présente  réellement  uu  organe  nerveux. 
Sur  des  coupes  transversales  il  est  assez  difficile  de  Ie  retrouver, 
tellement  il  est  inséré  daus  la  masse  des  cellules,  qui  bornent  la 
partie  distale  du  pliaryux  et  font  saillie  dans  la  cavité  de  ce  der- 
nier. Je  n'ai  pas  réussi  non  plus  a  distinguer  avec  netteté  des 
filaments  nerveux ,  qui ,  naissant  de  ce  corps ,  vont  se  distribuer 
parmi  les  différents  organes  de  l'animal.  Il  parait  que  chez  les 
Bryozoaires  la  préseuce  du  centre  nerveux  n'est  pas  absolunient 
nécessaire  pour  l'action  des  fibres  musculaires ,  Mr.  jüllien  •) 
ayant  récemment  signalé ,  que  chez  des  Plumatelles ,  dont  tout  , 
l'appareil  de  nutrition ,  Ie  ganglion  ci-inclus ,  était  tombe  en  dégé- 
nérescence,  la  confcraction  des  fibres  musculaires  ne  tarde  pas  a 
continuer.  D'après  les  données  de  l'anatomie  comparée  des  Bryo- 
zoaires il  est  en  efiet  très-probable  que  Ie  corps  douteux  de  Bu- 
gula ,  respectivement  de  tous  les  Bryozoaires  Gymnolèmes  doit 
être  considéré  comme  l'homologue  du  ganglion  des  Phylactolè- 
mes,  cependant  comme  un  centre  nerveux,  qui  a  perdu  ses 
fonctions  et  est  devenu  rudimentaire. 

Le  canal  digestif  se  compose  de  trois  parties  essentielles , 
savoir  le  pharynx,  l'estomac  avec  le  coecum  et  l'intestin  (Fig.  22). 
Le  pharynx  correspond  parfaitement  a  celui  de  Flustra,  j'ai  seule- 
ment  a  remarquer  que  les  noyaux  de  ses  cellules  épithéliales  sont 
souvent  situés  tout-près  des  parois  latérales.  L'estomac ,  propre- 
ment  dit,  est  fort  court  chez  la  Bugula.  L'orifice  cardial,  tres 
serrée  (fig.  22)  est  tapissé  de  grandes  cellules ,  qui  different  com- 
plètement  de  celles  du  pharynx.  L'estomac  se  recourbe  brusque- 
ment  et  débouche  dans  la  partie  coecale  énormément  développée 
et  revètue  de  grandes  cellules  glandulaires ,  qui  présentent  les 
mêmes  caractères  que  celles  de  Flustra.  Leur  conteuu  se  compose 
de  matière  granuleuse,  dans  laquelle  —  les  contours  distincts  des 
cellules  faisant  généralement  défaut  —  les  noyaux  sont  irréguliè- 
rement  répandus.     Souvent  j'ai    pu    constater  que  la  partie  libre 


1)   JULLiEN.    j.    Monographie  des   Bryozoaires  d'eau  douce.    Buil.  Soc.  Zool.  Fr.  10° 
Année  p.  91—207. 


87 

de  ces  cellules  subit  un  rétrécissemeiit  afin  de  former  une  espèce 
de  réservoir ,  qui ,  rempli  de  globules  réfringentes ,  est  isolé  et 
décharge  après  dans  la  cavité  coecale.  La  partie  de  la  paroi  du 
coecutn ,  qui  borne  la  communication  avec  l'estomac ,  se  colore 
d'ordinaire  plus  vivement  par  Ie  carmin  que  Ie  reste  de  l'or- 
gane;  probablement  cette  partie  est  donc  d'une  nature  chimique 
spéciale.  L'intestin  forrae  un  tube  pyriforme  ou  cylindrique,  assez 
allongé  et  tapissé  d'uu  épithélium  cylindrique  non  glandulaire. 

Reste  a  noter  que  j'ai  observé  quelquefois  des  anomalies  dans 
Ie  développement  du  canal  digestif,  cousistant  dans  un  redouble- 
ment  du  pharynx  et  de  l'estomac  (Fig.  8).  Dans  ce  cas  les  autres 
organes  étaient  plus  volumineux  et  plus  élargis  que  d'ordinaire, 
et  Ie  nombre  des  tentacules  dépassait  quatorze. 

Ovicelles.  J'ai  déja  donné  une  description  détaillée  de  ces  or- 
ganes dans  mon  étude  sur  Ie  développement  de  cette  espèce.  Je 
peux  donc  me  borner  ici  a  expliquer  les  figures  6  en  14,  qui 
représentent  deux  stades  de  développement ,  vus  de  face.  La  fig.  6 
représente  la  partie  neurale  de  l'ovicelle  (»Helm"),  qui,  consti- 
tuant  un  petit  sac  intérieurement  tapissé  d'un  épithélium ,  vient 
de  s'éléver  au-dessus  de  la  paroi  distale  de  Tanimal  sexué.  L'autre 
figure  montre  un  stade  plus  avance ;  Ie  sac  s'est  beaucoup  agrandi 
et  a  pris  une  forme  sémilunaire.  Sur  sou  devant  s'est  formé  Ie 
second  sac  de  l'ovicelle,  plus  petit  que  l'autre,  dout  Ie  contour 
est  indiqué  par  la  ligne  hl. 

Les  produits  génitaux,  tant  males  que  femelles,  dérivent 
décidément  du  tissu  parenchymateux.  Pour  les  derniers,  je  renvoie 
les  lecteurs  a  ma  dernière  publication  ^) ,  dans  laquelle  on  trou- 
vera  plusieurs  détails  sur  Ie  développement  et  la  maturation  de 
1'oeuf.  Quant  a  la  formation  et  la  situation  de  l'organe  repro- 
ducteur  male,  mes  résultats  sont  en  géuéral  parfaitement  d'ac- 
cord  avec  mes  observations  précédentes ,  de  sorte  qu'il  me  parait 
tout-a-fait  inutile  de  les  exposer  ici  de  nouveau.  Cependant  chez 
la  Bugule  j'ai  constaté  quelques  particularités  concernant  Ie  déve- 


1)  loc.  cit.  p.  508  seq. 


loppement  des  spermatozoides ,  qui  me  semblent  assez  dignes  d'être 
notées.  Tandisque  chez  la  Flustra  les  celliiles  spermatoblastes 
(jeunes  spermatozoides)  ne  présentent  aucune  tendauee  a  s'arran- 
ger  d'une  maniere  reguliere ,  elles  sont  au  contraire  chez  la  Bu- 
gule  pour  la  pliipart  distribuées  en  nombrenx  petits  groupes  sou- 
vent sphériques  souvent  de  forme  différente.  Cela  se  voit  facilement 
sur  des  préparations  d'animaux  entiers,  ainsique  sur  des  coupes, 
comme  j'en  ai  reproduit  une  dans  la  fig.  15.  Quelquefois  j'ai 
trouvé  a  l'intérieur  de  ces  amas  un  corps  rond  ou  pyriforme 
(fig.  10) ,  dont  l'origine  et  la  siguification  me  sont  restées  incon- 
nues.  Ajoutons  enfin  que  les  cellules  spermatospores  des  jeunes 
testicules  sont  souvent  fixées  au  cordon  parenchymateux ,  qui  tra- 
verse la  partie  proxiraale  de  la  cavité  du  corps. 

Pendant  la  période  sexuelle  les  individus  ont ,  a  peu  d'exceptions , 
un  appareil  de  nutrition  bieii  développé  et  possèdent  a  cause  du 
pigment  brun ,  qui  est  partout  distribué  dans  les  différents  orga- 
ues,  une  couleur  brune  assez  intense.  Cette  période  étant  passée, 
presque  tous  les  animaux  meurent  après  avoir  perdu  leurs  orga- 
nes  digestifs ,  qui ,  une  fois  détachés  et  histolysés ,  vont  se  trans- 
former  en  corps  bruns.  Alors  la  couleur  de  la  colonie  change  et 
devient  jaunatre.  Les  corps  bruns,  dont  on  trouve  ordinairement 
un  OU  deux  dans  chaque  animal ,  sont  composés  d'une  masse 
granuleuse  plus  ou  moins  fine ,  euveloppée  d'une  merabrane  très- 
distincte.    Leur  taille  et  configuration  sout  assez  variables. 

Aviculaires.  Dans  lesjeunes  stades  de  développement  les  avi- 
culaires  ressemblent  beancoup  aux  ovicelles.  Leur  ébauche  se  pré- 
sente sous  la  forme  de  mamelons  (fig.  12)  qui  s'élèvent  a  la  sur- 
face  des  bourgeons.  Ces  mamelons  sont  intérieurement  revêtus 
d'un  épithélium  semblable  a  celui  des  ovicelles,  dont  nous  avons 
parlé  plus  haut  (fig.  6 ,  12).  Dans  un  stade  plus  avance  Ie  bour- 
geon  aviculaire,  se  divise  en  deux  parties  distinctes ,  dont  l'une 
oblongue  et  pyriforme  va  se  transformer  en  l'aviculaire  propre- 
ment  dit,  tandisque  l'autre  basale  et  rétrécie  est  destinée  a  Ie 
soutenir  et  a  Ie  relier  a  l'individu  sexué  (fig.  11).  Précisément 
comme   dans    les   ovicelles    la  couche  cellulaire  interne  des  jeunes 


A 


89 

aviculaires  perd  bieutót  son  caractère  épithélial  et  va  se  transfor- 
luer  en  muscles  et  en  tissu  paren chymateux.  Le  dernier  se  com- 
pose  d'une  couche  semblable  a  la  coucbe  pariétale  de  Fiudividu 
sexué ,  et  d'un  système  de  cordons  parenchymateux  tres  peu  dé- 
veloppé,  qui  sért  a  fixer  le  corps  cellulaire  généralement  connu 
sous  le  nom  de  »Fülilknopf"  qui,  d'après  l'opinion  ordinairement 
acceptée,  doit  être  consideré  comme  l'bomologue  de  l'appareil  de 
nutrition  des  individus  sexués  (Fig.  7,   11). 

Terminons  enfin  par  quelques  observatious  générales  sur  le  bour- 
geonnement  des  Bryozoaires  eetoproctes  marins.  D'après  les  résul- 
tats    obtenus ,    nous   ne  pouvons  plus  mettre  en  doute  l'existence 
de  deux  coucbes  embryonaires  distinctes  et  bien  développées,  dont 
l'une    extérieure  et  ectodermale  est  composée  de  grandes  cellules, 
dans  lesquelles    se    dépose    le    squelette    tégumentaire ,    tandisque 
l'autre ,  intérieure  par  rapport  a  la  première ,  tapisse  la  cavité  du 
jeune   bourgeon    et   fournit    l'ensemble   ou    a  peu  prés  l'ensemble 
des    organes    et  tissus  de  l'adulte.    A  cause  de  sa  situation  et  de 
son  róle  pendant  le  développement  je  suis  porté  a  considérer  cette 
couche   interne  comme  représentant  le  feuillet  mésodermal.    Dans 
les  premiers  stades  elle  se  présente  sous  forme  d'un  épitbélium  se 
composant    de    cellules   aplaties,   de  forme  assez  variable,  souvent 
polygonale,    souvent   fusiforme    (fig.    16),    selon    la   place  qu'elles 
occupent.    Cet  épitbélium  ne  persiste  pas :  au  contraire  il  est  pas- 
sager  ^) ;   il  se  transforme  (comme  dans  les  ovicelles  et  les  avicu- 
laires)   et   fournit    successivement  les  difi'érents  organes ,  qui  vont 
remplir  la  cavité  du  bourgeon  (tissu  parenchymateux,  muscles  et 
produits   génitaux).    En    outre  la  couche  mésodermale  fournit,  du 
moins   pour   la   plus    grande   partie ,    les  matériaux  peur  le  déve- 
loppement  de  l'appareil  de  nutrition  (canal  intestinal  et  tentacu- 
les),  qui,  au  lieu  de  bourgeonner,  comme  on  l'a  souvent  décrit, 
se  forme  en  coniinuité  avec  les  autres  organes  de  l'animal.  D'abord 
il  faut  remarquer  que  la  place ,  qu'occupe  le  rudiment  de  Tappa- 


I  1)    En    certains    cas    très-rares   les   cellules    priraitives    de  la  couche  interne  peuvent 

I        conserver   leur  disposition  épithéliale,  comme  je  l'ai  dessiné  dans  la  fig.  23,  qui  repré- 
sente une  partie  de  cette  couche,  de  la  paroi  laterale  d'un  individu  sexué. 


90 

reil  de  nutrition  dans  Ie  jeune  bourgeon  est  assez  variable.  Sou- 
vent il  se  trouve  dans  la  partie  proximale ,  souvent  il  esi  situé 
latéralement ,,  ou  bien  (cas  très-fréquent  chez  les  Flustres)  il  occupe 
Ie  milieu  de  la  cavité  du  corps.  En  secoud  lieu  il  est  digne  de 
noter  que  ce  rudiment  se  présente  dans  sa  première  phase  comme 
un  amas  de  cellules  indifïérentes ,  dans  lequel  on  ne  peut  distin- 
guer  aucune  tracé  de  couches  disiinctes ;  donc  celles-ci  ne  preëxis- 
tent pas  du  tout.  Dans  ma  monographie  sur  Flustra  membrana- 
ceo-truncata  j'ai  taché  d'élucider  cette  question ,  et  récemment 
Mr.  JOLiET  ^)  a  émis  la  même  opinion  pour  différentes  espèces 
marines  {Eucratea,  Diaclioris  etc.) 

Il  n'est  pas  douteux  que  Ie  rudiment  de  1'appareil  de  nutrition 
se  forme,  du  moins  pour  la  plus  grande  partie,  aux  dépens  du 
tissu  parenchymateux.  En  outre  on  a  supposé  dans  ce  rudiment 
la  présence  de  quelques  cellules  d'une  autre  origine,  qui  re- 
présenteraient  l'endoderme  et  formeraient  l'épitliélium  de  la  partie 
principale  du  canal  digestif.  Au  point  de  vue  tliéorique,  cela 
serait  en  effet  très-joli ;  mais  pour  Ie  moment  les  observations 
directes  tendent  peu  a  justifier  cette  opinion. 

Quant  au  róle  des  deux  couches  cellulaires ,  qui  se  forment  plus 
tard  dans  Ie  rudiment  de  l'appareil  de  nutrition ,  les  auteurs  sont 
toujours  partagés.  D'après  les  dernières  observations  de  jolieï  ^) 
la  coucbe  extérieure  fournit  les  muscles  et  répitbélium  du  canal 
intestinal,  tandisque  la  centrale  donne  l'origine  a  1'épithélium  des 
tentacules.  Ce  qui  m'étonne  c'est  que  joliet  ,  d'apiès  les  faits  con- 
nus  sur  l'ectoderme  et  la  formation  de  l'appareil  de  nutrition ,  soit 
encore  disposé  a  accepter  la  theorie  des  cystides  et  polypides  et  a 
regarder  la  couche  extérieure  comme  mésoderme  -|-  endoderme  et  la 
couche  intérieure  comme  ectoderme.  Yoila  une  maniere  de  voir  qui 
me  parait  incorrecte.  Pour  moi  l'appareil  de  nutrition  est  uu  com- 
plexe d'organes  appartenant  au  bourgeon.  Dans  la  formation  de 
ce    dernier    on   peut    distinguer    un    ectoderme    et    un   mésoderme 


1)  JOLIET.  L.  Sur  Ie   bourgeonnement  du  polypide  chez  plusicurs  Ectoproctes  marins. 
Archives  Zool.  experim.  (2)  Tom    3.  n°.  1.  Noles  p.  XIII. 

2)  loc.  cit. 


91 

bien  développé.  Ce  dernier  fournit  entre  autres  l'appareil  de  nu- 
trition ;  les  deux  couclies ,  qui  se  forment  dans  Ie  rudiment  de 
celui-ci,  ne  représenteut  pas  du  tout  de  feuillets  embryonaux 
dans  Ie  sens  ci-dessus  indiqué.  En  admettant  que  Tendoderme 
fait  défaut ,  la  couclie  épithéliale ,  qui  tapisse  la  cavité  du  jeune 
bourgeon ,  doit  être  considerée  comme  l'enserable  du  feuillet  méso- 
dermal  et  endodermal.  Aussi  dans  l'embryologie  des  Bryozoaires 
ectoproctes  marins ,  Ie  feuillet  interne  joue  ordinairemeut  un  róle 
très-inactif ;  dès  la  formation  du  gastrula,  ses  éléments  se  con- 
fondent  avec  la  masse  cellulaire  interne  de  l'embryon. 

la  Haye,  Juin  1886. 


EXPLICATION  DES  FIGURES. 

Signes  employés  dans  plusieurs  fignres  de  la  planclie. 

pil  rr  pharynx  r  =r  rectum 

m  z=L  estomac  rk  =z  canal  périoral 

h  zr:  coecum  t  =  tentacules. 

Toutea  les  fignres  ont  été  fait  a  la  cliambre  claire. 

1.  Bourgeon  avance,  vu  de  face,  pour  démontrer  les  cordons  parenchy- 
mateux  principaux  ,  qui  fixent  l'appareil  de  nutrition.  Zeiss  oc  2  syst.  D. 

2.  Partie  d'un  bourgeon  vu  de  la  face  neurale,  pour  démontrer  la  couche 
pariétale  du  tissu  parenchymateux  et  les  corpnscules  granuleux.  Zeiss 
oc  2  syst.  D. 

3.  Trois  corpuscules  granul'eux  issus  d'un  bourgeon.    Zeiss  oc  3  D. 

4.  Coupe  longitudiaale  d'un  tentacule,  pour  montrer  la  membrane  basale 
et  la  couche  cellulaire,  qui  tapiase  Ie  canal  interne.  Zeiss  oc  3  syst.  F. 

5.  Deux  corpuscules  granuleux,  issus  d'un  bourgeon.  Zeiss  oc  3  syst.  F. 

6.  Jeune  ovicelle  vue  de  la  face  operculaire.    Zeiss  oc.  2.  D. 

7.  Corps  cellulaire  interne  (»Fühlknopf")  d'un  aviculaire  latéral  pour  dé- 
montrer ses  rapports  avec  les  cordons  parenchymateux.  Zeiss  oc.  3.  D. 

8.  Appareil  de  nutrition  anomal.  Zeiss  oc  5.  A. 

9.  Cellules  glandulaiies  du  coecum.    Zeiss  oc  3.  D. 

10.  Groupe   de  jeunes   spermatozoides   entourant  un  corps  rond  et  massif, 
d'origine  inconnue.    Zeiss  oc  5.  D. 

11.  Bourgeon  aviculaire  avance.    Zeiss  oc  5.  A. 

12.  Jeune  bourgeon  aviculaire ,  intérieurement  tapissé  d'un  épithélinm. 


92 

13.  Cellules  ectodermales  de  la  partie  rétrécie  d'uoe  Farella  d'après  une 
préparation  au  nitrate  d'argent.    Zeisa  oc  2.  D. 

14.  Jeune  ovicelle  plus  avaucée  que  celle  de  la  fig.  6 ,  vue  de  la  face  oper- 
culaire;  h :  sac  postérieur  (Helm)  bl.  sac  antérieur  (Blasé).  Zeiss  oc.  2.  D. 

15.  Coupe  longitudinale  de  Torgane  reproducteur  male.  On  voit  les  sper- 
matospores  et  les  groupes  de  spermatoblastes.    Zeiss  oc  2.  syst.  D. 

16.  Partie  de  Tépitliélium  interne  d'un  jeune  bourgeon  (face  neurale), 
montrant  la  transformation  des  cellules  épitliéliales  en  tissu  parenchy- 
mateux.    Zeiss  oc  4.  D. 

17.  Fractionnement  des"  corpuscules  granuleux  dans  la  cavité  d'un  bour- 
geon.   Zeiss  oc  2.  ü. 

18.  Coupe  transversale  uu  peu  oblique  par  la  partie  basale  de  la  couronne 
tentaculaire.    Zeiss  oc  4.  syst.  D. 

19.  Ectoderme  de  Farella  d'après  une  préparation  au  nitrate  d'argent.  Zeiss 
oc  2.  D. 

20.  Coupe  du  rudiment  de  l'appareil  de  nutrition  issu  d'un  bourgeon,  pour 
montrer  les  relations  entre  les  cellules  formatives  et  les  corpuscules 
granuleux.  Zeiss  oc  3.  D. 

21 .  Coupe  longitudinale  du  pbarynx  et  du  canal  périoral ,  indiquant  la 
situation  du  ganglion  prétendu.  Zeiss  oc  3.  D. 

22.  Coupe  longitudinale  du  canal  intestinal.    Zeiss  oc  2.  D. 

23.  Partie  de  la  couche  mésodermale  d'un  adulte,  dans  laquelle  les  cellu- 
les ont  conservé  leur  caractère  épithélial.    Zeiss  oc  5.  D. 

24.  Ectoderme  d'un  Bryozoaire  marin  indéterminé.    Zeiss  oc  3.  D. 


Les  figures  8  et  22  ont  été  réduites  a  de  plus  petites  dimensions. 


CRUSTACEA  NEERLANDICA 


NIEUWE  LIJST  VAN  TOT  DE  EAÜNA  VAN  NEDERLAND 
BEHOORENDE  SCHAALDIEREN 

MET  BIJVOEaiNG  VAN  ENKELE  IN  DE  NOORDZEE   VERDER 
VAN  DE  KÜSÏ  WAARGENOMEN  SOORTEN 

DOOR 

Dr.    P.   P.   C.   HOEK. 


I. 

Met  Plaat   VIL 

De  hier  volgende  nieuwe  lijst  van  Schaaldieren  vermeldt  alleen 
die  soorten ,  die  ik  zelf  heb  verzameld ,  of  —  als  dit  door  ande- 
ren is  geschied  —  die  ik  zelf  gezien  en  bestemd  heb.  Dien  ten 
gevolge  ontbreken  op  deze  lijst  enkele  soorten ,  die  op  de  laatste 
voor  deze  klasse  openbaar  gemaakte  ,  die  van  den  Heer  Maitland 
(Tijdschrift  Nederl,  Dierk.  Vereen.  I.  1874),  voorkomen.  Ik  vlei 
mg  echter,  dat  men  het  met  mij  eens  zal  zijn,  dat  aan  een 
kleinere  op  eigen  waarnemingen  berustende  lijst  meer  waarde 
toekomt  dan  aan  een  uitvoeriger  opgave,  waarin  men,  natuurlijk 
zonder  kritiek  te  kunnen  uitoefenen ,  ook  die  dieren  opneemt ,  die 
anderen  beweren  waargenomen  te  hebben. 

Ik  heb  mij  niet  uitsluitend  bij  de  dieren  onzer  kust  en  onzer 
binnenwateren  bepaald ,  maar  ook  die  soorten  vermeld ,  die  bij 
verschillende  gelegenheden ,  tijdens  van  het  Zoölogisch  Station 
uitgaande    dregtochteu ,    verder    van    de  kust  verzameld  zijn.    Met 


94 

een  enkele  uitzondering  (Lithodes  raaia)  zijn  alle  in  deze  lijst  op- 
genomen soorten  in  de  verzameling  der  Nederlandsche  Dierkundige 
Vereenigiug  vertegenwoordigd. 

I.   PODOPHTHA     MATA 

A.    BRACHYURA. 

1.     Catometopa. 

1.  Pinnotheres   pisum,    L.    spec.    Niet  zeldzaam.    Gemeen    in    ver- 

schillende schelpen  van  Lamellibranchiaten.  In  1884  bij 
Veere  in  Cardium  edule,  L.  verzameld  —  daarentegen  niet 
aangetroffen  in  schelpen  van  dezelfde  Cardium-soort ,  die 
van  de  Randsel  (Eems)  afkomstig  waren  (1885). 

S.    Cyclometopa. 

2.  Corystes   cassivelaunus ,   Penn.    spec.    In   1877    op  verschillende 

punten  in  de  Noordzee  verzameld;  in  1878  en  79  in  de 
diepere  geulen  van  het  noordelijk  gedeelte  van  de  Zuider- 
zee (Vliesti'oom,  Meep,  Oostmeep ,  Blauwe  Slenk,  Abt).  In 
1886  kleine  exemplaren  op  15  en  20  vaam  water  ten  N. 
en  ten  N.-W.  van  het  Terschellinger  Vuurschip  verkregen. 

3.  Thia  polita,    Leach.     Het    eene   ex.,    dat   in    1877    op    3°  38' 

O.  L.  en  5P  58'  N.  B.  (diepte  13  vaam)  in  de  Noordzee  ge- 
vangen werd  is  nog  altijd  het  eenige ,  dat  in  de  verzamehng 
der  N.  D.  V.  aanwezig  is. 

4.  Carcinus  maenas,  L.    Zoowel  overal  langs  de  kust  der  Noord- 

zee ,  als  op  de  Oosterschelde ,  op  de  Westerschelde  tot  voorbij 
de  Belgische  grens,  op  de  Ooster-Eems  bij  Delfzijl  enz., 
in  de  Zuiderzee  enz.  gemeen.  In  water,  dat  een  zwakker 
zoutgehalte  heeft,  schijnt  de  strandkrab  niet  zoo  groot  te 
worden  als  in  het  Noordzeewater.  Zij  verdragen  brak  water 
evenwel  zeer  goed ,  zooals  blijkt  uit  hun  voorkomen  op  het 
Hollandsch  Diep  b.  v.  op  de  hoogte  van  Willemstad.  (Are- 
ometer  toen  het  ex.  gevangen  werd  [4  October  86]  1.001). 

5.  Platyonychus  latipes  ,  Penn,  [Portumnus  variegatus  ,  Leach).  Langs 

de  Hollaudsche    kust    (op    de  hoogte  van  Katwijk  b.  v.)  al- 


95 

gemeen  even  beneden  de  eblijn,  waar  met  laag  water  naar 
garnalen  gevischt  wordt.  ■  Nabij  Helder-Nieuwediep  algemeen 
tusschen  wieren  en  zeegras  op  een  diepte  van  2 — 6  vademen. 
In  1884  werd  een  enkel  ex.  gedregd  buiten  de  Wielingen 
op  de  hoogte  van  het  Spanjaardsduin  en  een  ander  ex.  bg 
laag  water  verzameld  onder  een  der  hoofden  te  Westkapelle. 

6.  Portunus  arcuatus ,    Leach.    [Werd   door  A.  A.  van  Bemmelen 

(Bouwstoffen  II.  bl.  135)  aan  bet  Noordwijker  strand  aan- 
getroffen]. In  de  verzameling  der  N.  D.  V.  bevindt  zich 
alleen  één  ex.,  dat  bij  de  zwart  en  wit  gestreepte  ton 
(Longnose)  nabij  Margate  op  10  Vaam  diepte  gedregd  werd. 

7.  Portunus   depurator  ^     L.   spec.    Twee   ex.    dezer    soort    werden 

met  de  vorige  naby  Margate  op  10 vaam  diepte  gevangen. 
Dit  is  daarom  niet  onbelangrijk,  omdat  deze  soort  tot  nog 
toe  in  de  zuidelijke  helft  der  Noordzee  niet  waargenomen 
was  (Metzger,  Ergebn.  Nordseefahrt.   1875.  S.  295). 

8.  Portunus  holsatus,  Fabr.    Overal  algemeen:  zoo,  op  de  Ooster- 

schelde,  op  de  Westerschelde  tot  boven  Ossenisse,  op  de 
Ooster  Eems  voor  den  Memmertbalg,  Wester-Eems  in  het 
Doekegat ,  in  het  noordelijk  gedeelte  der  Zuiderzee  enz.  Bui- 
ten de  zeegaten  in  de  Noordzee  overal;  tot  op  20  vaam 
diepte  bij  herhaling,  op  grootere  diepte  (1877)  zeldzamer 
waargenomen.  Het  Porceleinkrabhetje  van  Houttuyn  (xiii.  bl. 
335 ,  PI.  civ.  Fig.  4)  en  de  Zwemkrah  van  Snellen  van  Vol- 
lenhoven  (Gelede  dieren  I.  bl.  19.  PI.  I.  fig.  1)  hebben  on- 
getwijfeld betrekking  op  deze  soort  en  niet  op  Portunus 
marmoreus ,  Leach ,  welke  laatste  of  geheel  moet  vervallen 
of  voor  een  variëteit  van  deze  soort  zal  moeten  gehouden 
worden. 

9.  Portunus  puber ,  L.  spec.    In    het  Rijks-Museum  van  Natuur- 

lijke Historie  te  Leiden  bevindt  zich  een  fraai  ex.  dezer 
soort,  dat  in  1865  nabij  Katwijk  op  het  strand  gevonden 
is.  Zeer  algemeen  is  deze  soort  onder  een  der  hoofden  nabij 
West-Kappelle ,  vanwaar  het  aquarium  te  Amsterdam  ze 
verkreeg.    Op    dit   voorkomen    vestigde    Kerbert    (Tijdschrift 


96 

N.  D.  V.  VL  bl.  CLVi)  het  eerst  de  aandacht.  Bij  een  bezoek 
den  20sten  Juli  '84  door  mij  aan  het  bedoelde  hoofd  ge- 
bracht, werden  bij  laag  water  in  korten  tgd  een  twaalftal 
ex.  dezer  soort  verzameld. 

10.  Pilumnus    hirtellus ,   L.    spec.    In    1877    benoorden   Borkum  op 

6°  28'  O.  L.  en  53°  46'  N.  B.  op  13  vademen;  in  1884 
bij  de  zwart  en  wit  gestreepte  ton  (Longnose)  nabij  Margate 
op   10  Vaam  diepte  gedregd. 

11.  Pilumnus   tridentatus ^    Maitland.    Zuiderzee,    Amstel   enz.    Rit- 

zema  Bos  verzamelde  in  1874  aan  het  noordelijk  strand 
van  het  eiland  Rottum  een  krabje,  dat  eveneens  als  tot 
deze  soort  behoorende  beschouwd  moet  worden.  Een  ex. 
dezer  soort  werd  (22  Maart  '86)  verkregen  op  het  Hollandsch 
Diep  tegenover  de  Bovensluis  op  6  Vaam  water. 

12.  Cancer  pagurus ,    L.  Helder,  Westkappelle  enz.  bij  laag  water 

tusschen  en  onder  de  steeneu  der  hoofden.  En  1885  werden 
enkele  Exemplaren  in  het  Rifgat,  Z.  W.  van  het  Borkum- 
mer  Rif  op   10  Vaam  water  gedregd. 

3.    Oxyrhynch.a. 

13.  Stenorhynchus  rostratus ,  L.  spec.   komt  door  de  geheele  Noord- 

zee verspreid  voor;  in  1877,  '84,  '85  en  '86  werden  ex. 
gedregd.  In  1884  een  klein  exemplaar  op  de  Westerschelde 
tusschen  de  Buitenhaven  van  Vlissingen  en  de  uitspanning 
»De  schoone  Waardin". 

14.  Hyas   coarctatus ,    Leach.    Is   naar    mijn    weten    aan    de  vader- 

landsche  kust  nog  niet  waargenomen  ;  de  krabben ,  die  men 
geneigd  zou  zijn  er  voor  te  houden ,  blijken  bij  nader  on- 
derzoek jonge  (meestal  sterk  begroeide)  exemplaren  van 
Hyas  araneus,  L.  te  zijü.  Ware  H.  coarctatus-exemplaren 
werden  in  1884  niet  ver  van  de  kust  van  Southforeland 
op  9  en  10  Vaam  water  gedregd. 

15.  Hyas  araneus,    L.  spec.    Komt   door  de  geheele  Noordzee  ver- 

spreid voor.  Op  de  Oosterschelde  voornamelijk  in  het  be- 
westen  het  Wemeldingsche  Kanaal  gelegen  gedeelte,  op  de 


i 


97 

Westerschelde  zoowel  bij  Westkappelle  als  bij  Vlissingen  (hoo- 
ger  op  de  Westerschelde  niet  aaugetrofFen).  Op  de  Ooster- 
Eems  voor  den  Memmertbalg.  In  het  noordelijk  gedeelte  der 
Zuiderzee  —  voor  zooverre  mij  bekend  —  niet  waargenomen. 

16.  Inachus    dorseitensis ,    Penn.  spec.    Een  enkel  exemplaar  dezer 

soort  werd  in  1884  tusschen  het  Vuurschip  Westbinder 
en  de  Wielingen  gevangen  op  16  Vaam  water.  (De  teeke- 
ning  van  dit  dier  bij  Bell,  Britisch  Stalk-eyed  Crustacea 
p    13  is,  vooral  wat  het  rostrum  betreft,  onnauwkeurig.) 

4.    Oxystomata. 

17.  Ehalia    tumefacta^    Mont.    spec.  {Ehalia  Bryerii,   Leach).    Een 

enkel  ex.  dezer  soort  werd  in  1877  nabij  Helgoland  gedregd. 

18.  Ehalia   Cranchii,  Leach,    Talrijke  exemplaren  werden  in  1877 

in  de  Noordzee  benoorden  Borkum  verkregen. 

B.    ANOMÜRA. 

1.     A.  !.>  t  e  r  u  r  a. 

19.  Lithodes  maia,    L.    spec.    Een    fraai   ex.    dezer    soort   werd  in 

1871  bij  Katwijk  gevangen  en  bevindt  zich  in  het  R.  Mu- 
seum van  Natuurlijke  Historie  te  Leiden. 

Q.     E*terygiira= 

20.  Pagurus   bernhardus^   L.  spec.  Overal:  zoowel  vlak  bij  de  kust 

op  zeer  geringe  diepte  als  op  20  Vaam  water.  Is  de  eenige 
soort  van  het  geslacht  Pagurus  welke  tot  nog  toe  binnen 
het  gebied  der  vaderlandsche  fauna  werd  aangetrojïen. 

21.  Porcellana    longicornis ,     L.    spec.    Door    de    geheele    Noordzee 

verspreid.  In  1877  bij  Helgoland,  in  1884  langs  de  kust 
van  Southforeland  en  tusschen  het  Vuurschip  Westhinder 
en  de  Wielingen  gedregd.  Op  verschillende  punten  der 
Oosterschelde,  in  het  Veergat,  buiten  den  Roompot  en  in 
het  Grevelingen  waargenomen. 

22.  Porcellana   platycheles ,    Penn.   spec.    Kerbert  maakte  het  eerst 

het  voorkomen  van  deze  soort  te  Westkapelle  bekend. 
Zij    leeft    daar   in    gezelschap   van    Portunus  puber.    Zoowel 


98 

daar  vandaan  als  van  het  westelijk  havenhoofd  aan  de 
Buitenhavon  te  Vlissingen  verkreeg  ik  in  1884  zeer  tal- 
rijke ex. 

0.     MACROURA. 

1.    Gralatheidae. 

23.  Galathea  intermedia ,    Lilljeb.    (G.  Andretosii,  Kinahan).  Komt 

door  de  geheele  Noordzee  verspreid  voor;  werd  in  1877 
door  ons  op  verschillende  punten  verzameld,  in  1884  nabij 
Margate  en  tusschen  het  Vuurschip  Westhinder  en  de  Wie- 
lingen. Het  bij  Margate  gevangen  ex.  is  met  een  Saccu- 
lina  bezet. 

In  1882  heeft  Dr.  Th.  Barrois  (Catal.  des  Crust.  Po- 
dophth.  et  des  Echinod.  de  Concarneau.  Lille.  L.  Danel. 
1882)  een  nieuwe  soort  van  het  geslacht  Galathea  (G.  Gi- 
ardii)  beschreven.  Het  zijn  voornamelijk  de  grootte  van  het 
geheele  dier  en  verder  de  vorm  en  de  lengte  van  het  derde 
en  vierde  lid  van  de  achterste  kaakpooten  (hij  noemt  ze 
resp.  het  tweede  en  derde  lid) ,  die  hig  gebruikt  om  deze 
nieuwe  soort  te  onderscheiden  van  G.  squamifera  en  G.  uexa , 
Embleton.  In  al  deze  opzichten  stemt  echter  zijn  G.  Giardii 
met  G.  intermedia,  Lilljeb.  overeen:  het  komt  mij  dan  ook 
waarschijnlijk  voor ,  dat  Barrois'  nova  species  blijken  zal 
een  synonym  te   zijn. 

3.     rFha.la.ssinid.ae. 

24.  Gehia   deltura .,    Leach.    Mij    zijn    alleen    de    drie   ex.    bekend, 

die  in   1877  nabij   Helgoland  gedregd  werden. 

3.     A-stacida-e. 

25.  Astacus  fluviatilis ,  Rondel.  In  een  beek  bij  Angerlo.  (Volgens 

Maitland  in  de  beekjes  der  Berkel  bij  Zutphen ,  zeldzaam, 
doch  gemeen  in  een^  vijver  op  de  Meerwijk  onder  Groesbeek). 

26.  Homarus    vulgaris ,    Miln.    Edw.    Een    fraai    ex.    dezer    soort 

werd  in   1881  op  de  Yersche  Oesterbauk  gevangen  en  door 


1 


99 

den  Heer  de  Meulemeester  aan  de  verzameling  der  N.  D.  V. 
afgestaan. 

4.     Carididae. 

27.  Crangonnanus^Kröjei'.  In  1877  werd  een  exemplaar  dezer  soort 

benoorden  Borkum  gedregd :  6°  28'  O.  L.  en  53°  46'  N.  Br. 
op  een  diepte  van  13  Vaam.  (Ten  onrechte  is  dit  ex.  — 
dat  mij  niet  geheel  volwassen  te  zijn  voorkomt  —  in  1877 
door  mij  als  Crangon  (Ponthophilus)  spinosus ,  Leach  ge- 
determineerd. Twee  kleine  exemplaren  werden  in  1886  op 
15  Vaam  water  op  ongeveer  1^/^  geogr.  Mijl  ten  N.  W. 
van  het  Terschellinger  Vuursehip  gedregd. 

28.  Crangon    Allmanni,    Kinahan.    Van    deze  soort  verkreeg  ik  in 

den  zomer  van  1885  zeer  schoone  ex.  buiten  de  Wester- 
Eems ,  niet  ver  van  Borkum.  De  kopborst  met  zijn  aan- 
hangselen stemt  bij  deze  soort  geheel  met  dezelfde  deelen 
van  C.  vulgaris  overeen.  Het  zesde  achterlijfssegment  is 
echter  zeer  in  't  oog  loopend  verschillend :  terwijl  het  bij 
C.  vulgaris  rond  en  glad  is,  vertoont  het  bij  C.  Allmanni 
op  de  rugzijde  twee  in  de  lengte  verloopende  lijsten ,  waar 
binnen  zich  een  langwerpige  groeve  bevindt.  Het  telson  van 
C.  Allmanni  is  aan  de  rugzijde  in  de  lengte  uitgegutst. 
Zeer  talrgke  exemplaren  dezer  soort  werden  in  1886  ten 
N.  en  ten  N,  W.  van  het  Terschellinger  Vuursehip  verkre- 
gen. Op  15  en  meer  Vaam  water  vervangen  zij  de  gewone 
garnaal. 

29.  Crangon    vulgaris ,    L.    Is    letterlijk    overal    aangetroffen ,    waar 

gedregd  werd :  zoo  in  de  Zuiderzee  (Reepel ,  Meep  enz.)  op 
de  Wester-  en  Ooster-Eems ,  overal  op  de  Oosterschelde , 
op  de  Westerschelde  tot  over  de  Belgische  grens  op  8  Vaam 
water  tusschen  de  Doel  en  Lillo.  In  de  Noordzee  overal  waar 
de  diepte  minder  dan  15  Vaam  bedraagt.  Zeer  algemeen  is 
de  garnaal  ook  op  het  Hollandsch  Diep ,  b.  v.  op  de  hoogte 
van  de  Tonnekreek ,  van  de  haven  van  Moerdijk  enz. 

30.  Virhius  varians ,    TiCach ,  spec.  In  het  Rijks-Museum  van  Na- 


100 

tuurlijke  Historie  bevindt  zich  een  ex.  dezer  soort ,  dat 
volgens  het  etiquet  door  Burgersdijk  aan  den  Helder  ge- 
vangen is.  Ik  verkreeg  er  in  1879  een  ex.  van  in  de  Zui- 
derzee (Meep  bij  de  Reepel),  in  1884  een  bij  de  zwart  en 
wit  gestreepte  ton  (Longnose)  nabij  Margate  op  een  diepte 
van  10  Vaam. 

31.  Athanas    nitescens ,    Mont.  spec.    Eén  exemplaar  werd  in    1877 

ten  N.  O.  van  Borkum  (7°  O.  L.  —  54°  13'  N.  B.  op  20 
Vademen  diepte  verkregen. 

32.  Pandalus    hrevirostris ,    Rtiike.    Bij   de   zwart  en  wit  gestreepte 

ton  (Longnose)  nabij  Margate  werd  op  een  diepte  van  10 
Vaam  een  ex.  dezer  soort  gevangen.   (13  Augustus  1884). 

33.  Pandalus  annulicornis ,  Leach.  Op  de  Schelde  voor  Vlissingen  én 

langs  de  kust  van  Walcheren ;  op  de  Oosterschelde  zoowel 
op  de  hoogte  van  den  Plompen  Toren  van  Koudekerke  als 
op  de  Reede  van  Zierikzee.  In  de  Noordzee  langs  de  kust 
van  Southforeland ,  op  15  Vaam  water  op  ongeveer  1^1^ 
geograph.  Mijl  ten  N.  W.  van  het  Terschellinger  Vuurschip 
en  op  8  geographische  Mijlen  N.N.  W.  van  Borkum  op  een 
diepte  van  17  a  18  Vaam.  In  het  Rifgat  ten  Z.  W.  van 
het  Borkummer  Rif  en  op  de  Ooster-Eems  voor  den  Mem- 
mertbalg.  Eindelijk  ook  bezuiden  den  Randsel  op  de  Wes- 
ter-Eems. 

34.  Palaemonetes    varians ,    Leach    spec.     Een    exemplaar    werd    in 

1877  op  de  Schelde  voor  Vlissingen  gevangen.  Zeer  tal- 
rijke ex.  dezer  soort  verzamelde  de  Man  in  brak  water  nabij 
Middelburg  in  1879. 

35.  Palaevnon   squilla  ^    L.    spec.    In    1877    ving    ik  persoonlek  op 

de  Schelde  voor  Vlissingen  een  Palaemon,  dien  ik  toen  als 
F.  squilla  heb  bestemd  en  ook  nu  nog  daar  voor  houd.  De 
grootere  afmeting  (het  ex.  is  58  m.M.  lang,  terwijl  het  groot- 
ste ex  ,  dat  Bell  (1.  c.  p.  305)  onderzocht,  slechts  53  m.M. 
lang  was)  en  de  vorm  van  het  rostrum  stemmen  echter  niet 
geheel  met  de  beschrijving  overeen.  Het  rostrum  van  mijn 
ex.  is  »perfectly  straight"  en  niet  zooals  Bell  zegt  »having 


101 

a  very  sligbt  curve  upwards  towards  the  extreraity";  bet 
heeft  bovendien  aan  de  onderzijde  vier  tandjes  en  niet  zoo- 
als  Bell  zegt  drie.  Van  de  acht  tanden  der  bovenzijde  staan 
er  echter  zooals  Bell  voor  deze  soort  in  de  eerste  plaats 
van  gewicht  rekent ,  twee  op  het  kopborststuk  achter  de  oog- 
groeve en  een  juist  boven  de  ooggroeve.  Onder  sterk  voor- 
behoud breng  ik  eveneens  tot  deze  soort  de  steurkrab,  die 
zeer  algemeen  is  op  het  Haringvliet  en  het  HoUandsch 
Diep  en  die  tot  hoog  op  de  Nieuwe  Merwede  (op  de  hoogte 
van  de  Ottersluis)  werd  aangetroffen.  Het  is  een  Palaemon 
soort ,  die  meer  met  P.  squilla ,  dan  met  eenige  mij  be- 
kende soort  van  dit  geslacht  overeenstemt.  Het  dier  van 
het  Hollandsch  Diep  is  echter  grooter  dan  Bell  zegt,  dat  de 
F.  squilla  is :  60  a  70  streep  zijn  de  ex.  van  het  Holl. 
Diep,  terwijl  de  grootte  van  de  langste  ex.  door  Bell  waar- 
genomen, zooals  boven  reeds  vermeld  werd,  53  streep  be- 
droeg. Het  aantal  tanden  van  het  rostrum  is  bij  vele  ex. 
van  het  Hollandsch  Diep  ook  verschillend  en  bedraagt  dan 
8  a  9  (zelfs  10  of  11)  aan  de  bovenzijde  en  4  aan  den  on- 
derkant. Met  de  beschrijving  van  Leach  in  zijn  »Crustacea 
Podophthalmata  Brittanniae"  heb  ik  de  dieren  in  quaestie 
niet  kunnen  vergelijken;  wél  daarentegen  met  de  beschrij- 
ving van  Heller  in  zijn  Crustacea  Podophthalmata  des  süd- 
lichen  Europa's,  Wien,  1863.  Met  deze  beschrijving  stem- 
men de  ex.  van  het  Hollandsch  Diep  slechts  gedeeltelijk 
overeen ,  o.  a.  niet  wat  betreft  de  inrichting  der  binnenste 
sprieten ,  en  wat  aangaat  den  vorm  der  handen  van  het  tweede 
pootpaar. 

Maitland  zegt  (1.  c.  bladz.  239) ,  dat  P.  squilla  in  slooten 
met  brak  water  in  den  Noordpolder  bg  Warfïum  werd  aan- 
getroffen (volgeus  schriftelijke  mededeeling  van  Ritzema  Bos), 
en  verder,  dat  bet  eveneens  in  de  Zeeuwsche  stroomen,  de  Zui- 
derzee en  in  't  IJ  ,  in  brakke  slooten  op  Walcheren  en  in  den 
Rijn  bij  de  Katwijksche  zeesluizen  voorkomt.  Waarschijnlijk 
is  dit  steeds  dezelfde  Palaemon  ,  die  ook  op  het  Hollandsch 


102 

Diep  wordt  aangetroffen  —  daarmede  is  echter  nog  niet 
uitgemaakt,  dat  dit  werkelijk  P.  squilla,  L.  spec.  is.  Spoe- 
dig hoop  ik  hieromtrent  meer  uitvoerige  mededeelingen  te 
kunnen  doen. 

36.  Palaemon  serratus  ^  Penu.  spec.  Eén  enkel  ex.  dezer  soort  be- 

vindt zich  in  de  collectie  der  N.  D.  V.  Het  werd  in  1880 
nabij  den  Helder  gevangen. 

D.    SCHTZOPODA. 

37.  Mysis  flexuosa ,    Müll.     Dit    is    de    grootste   en    voor    zooverre 

dit  zich  thans  laat  beoordeelen  de  meest  gewone  soort  voor 
onze  fauna  In  de  haven  van  Nieuwediep  vroeger  (1876) 
door  mij  aangetroffen ;  talrijke  exemplaren  in  April  '82  op 
de  Oosterschelde  gevangen  (Engelsch  Vaarwater ,  Reede  van 
Zierikzee ,  Keeten  tegenover  Haven  van  Stavenisse ,  Zand- 
kreek ,  tusschen  Neeltje  Jans  Roggeplaat  en  Vuilbaard) ; 
in  1884  op  de  Westerschelde  zoowel  tusschen  het  fort 
Bath  en  de  Belgische  grens  als  in  de  geul  tusschen  Os- 
senisse  en  de  Broawerplaat.  Op  het  Hollandsch  Diep 
werd  in  1886  één  ex.  dezer  soort  tegenover  Willemstad 
gevangen.  Talrijke  ex.  in  het  Haringvliet  even  boven  de 
haven  van  Middelharnis.  Deze  exemplaren  zijn  echter  eenigs- 
zins  verschillend  van  de  typische  ex. ,  zooals  ze  o.  a.  door 
G.  O.  Sars  beschreven  worden.  Zoo  is  b.  v.  de  schub  der 
onderste  antennen ,  die  volgens  Sars  ruim  8  maal  langer  dan 
breed  is,  bij  de  exemplaren  van  het  Haringvliet  bij  de 
wijfjes  10  en  bij  de  mannetjes  11  maal  langer  dan  breed. 
De  kortere  binnenlob  van  het  laatste  paar  uropoden ,  die 
bij  Sars  behalve  met  langere  stekels  met  10  a  12  kortere 
dwars  afstaande  dorens  gewapend  is ,  is  bij  de  ex.  van  het 
Haringvliet  met  een  rij  van  16  dergelijke  dwars  afstaande 
dorens  toegerust. 

38.  Mysis  spiritus ,    Norman.    Van  deze  door  zgn  lange  oogsteelen 

gemakkelijk  te  onderscheiden  soort  werden  een  viertal  exem- 


103 

plareii  in  April  '82  buiten  den  Roompot  (Mond  van  de 
Oosterschelde)  op  8  Vaam  water  gevangen. 

39.  Mysis  ornata,  G.  O.  Sars.  Een  exemplaar  van  deze  soort, 
die  ook  door  A.  Metzger  onder  de  schaaldieren  van  de 
Noordzee  werd  aangetroffen  en  wel  zoowel  op  andere  pun- 
ten als  voor  Terschelling,  verkregen  wij  in  1886  op  on- 
geveer 20  Vaam  water,  3  geogr.  Mijlen  ten  N.  van  het 
Terschellinger  Vuurschip. 

!0.  Mysis  KerviUei,  G.  O.  Sars.  Bij  het  bestemmen  der  Schizo- 
poden  van  de  Oosterschelde  ondervond  ik  met  eenige  exem- 
plaren van  een  soort  van  het  geslacht  Mysis  groote  bezwa- 
ren. Onder  sterk  voorbehoud ,  bracht  ik  ze  tot  de  soort 
M.  inermis,  Rathke.  Dezelfde  voorwerpen  later  op  nieuw 
onderzoekende,  bleek  mij  dit  ten  onrechte  geschied  te  zijn: 
voor  zooverre  mij  bekend ,  wordt  M.  inermis ,  Rathke  niet 
nabij  onze  kust  waargenomen.  De  voorwerpen  van  1882 
behooren  gedeeltelijk  tot  M.  spiritus ,  Norman  ,  gedeeltelgk 
tot  de  hierboven  genoemde.  Onlangs  maakte  G.  O.  Sars  een 
beschrijving  met  een  uitmuntende  afbeelding  van  deze  Mysis 
openbaar  in  het  Bulletin  de  la  Soc.  des  Amis  d.  Sci.  natur.  de 
Rouen.  1885.  p.  92 — 99.  PI.  V ,  naar  voorwerpen ,  die  op 
de  Seine  gevangen  waren  en  aan  G.  O.  Sars  ter  determi- 
natie gezonden  waren.  De  vorm  der  schub  van  de  onderste 
spriet,  de  lengte  der  leden  van  het  vierde  paar  pleopoden 
van  het  mannetje ,  de  nauwe  gleuf  van  het  telson  kenmer- 
ken deze  soort  zeer  voldoende  (vergelijk  Plaat  VII).  In  de 
meeniug  met  een  nieuwe  soort  te  doen  te  hebben ,  zond  ik 
er  een  afbeelding  van  aan  Prof.  G.  O.  Sars,  die  de  be- 
leefdheid had  mij  een  overdruk  zijner  voor  zeer  korten  tijd 
verschenen  beschrijving  dezer  zelfde  soort  terug  te  zenden. 
Omtrent  het  voorkomen  dezer  soort  kan  ik  natuurlijk  behalve 
het  aanwezig  zijn  in  den  mond  der  Seine  alleen  met  zeker- 
heid zeggen ,  dat  zij  in  het  zoogenaamde  » Engelsche  Vaar- 
water" op  de  Oosterschelde  gedregd  is  en  dat  zij  ook  in 
de    Noordzee    wordt    aangetroffen ,    zooals  mij  den  20  Aug. 


104 

'86  bleek ,  toen  ik  een  ex.  dregde  op  15  Vaam  water 
^P  l^/s  göogr.  Mijl  ten  N.  W.  van  het  Terschellinger 
Vuurschip. 

41.  Mysis  vulgaris,    J.  V.  Thomps.    In    brak  water  een  zeer  alge- 

meen voorkomende  soort.  Zeer  talrijke  exemplaren  in  de 
haven  van  Delfzijl  in  1885.  Eén  exemplaar  tusschen  het 
fort  Bath  en  de  Belgische  grens  (op  een  diepte  van  6  Vaam) 
en  eveneens  één  even  over  de  Belgische  grens ,  op  de 
Westerschelde.  Op  de  Oosterschelde  niet  aangetroffen.  (In 
de  Zuiderzee  door  A.  Metzger  waargenomen).  Prof.  Max 
Weber  zond  mij  talrijke  exemplaren  in  het  IJ  nabij  de 
Oranjesluizen  gevangen.  Op  het  Rijks  Museum  van  Natuur- 
lijke Historie  zag  ik  ex.  dezer  soort ,  die  volgens  het  eti- 
quet  op  Wildlust  onder  Lisse  gevangen  waren.  Zij  waren 
bestemd  als  Mysis  integer ,   Leach. 

Ongeloofelijk  talrijk  en  als  voedsel  voor  visschon  niet 
zonder  beteekenis  is  deze  soort  op  het  Hollandsch  Diep  en 
het  Haringvliet.  Boven  de  spoorbrug  van  den  Moerdijk  niet 
waargenomen. 

42.  Macropsis    Slahheri,     v.    Beneden,    spec.    Talrijke    exemplaren 

werden  op  de  Oosterschelde  verzameld;  in  1885  eveneens 
in  de  haven  van  Delfzijl;  in  1886  een  drietal  ex.  in  de 
Bocht  van  de  Lemmer. 

43.  Gastrosaccus  sanctus,   v.  Beneden,    spec.    Ook  deze  Schizopode 

blijkt  allengs  allesbehalve  zeldzaam  te  zijn.  In  1882  ver- 
zamelde ik  ze  in  het  Veergat  tusschen  Veere  en  het 
Wachthuis,  in  de  Zandkreek,  bewesten  Schouwen,  en  op 
de  Oosterschelde  zoowel  in  het  Engelsche  Vaarwater  als  tus- 
schen de  Neeltje  Jans  Roggeplaat  en  Vuilbaard ;  in  1884  op  de 
Westerschelde  tusschen  het  fort  Bath  en  de  Belgische  grens 
en  langs  de  Suikerplaat  tusschen  ter  Neuzen  en  Borselen. 
In  1885  in  het  Rifgat  ten  Z.  W^.  van  het  Borkummer  Rif 
op  een  diepte  van  10  Vaam. 


105 


II.   CÜMACEA. 

44.  Diastylis  Rathkei^  Kröyer,  spec.  Eeuige  ex,  dezer  soort  wer- 
den in  1877  nabij  Helgoland  en  ook  eenige  benoorden 
Borkum  verzameld.  In  1884  dregde  ik  een  zeer  groot  ex. 
dezer  zelfde  soort  nabij  de  Roode  Ton  van  de  Deurloo  op 
een  diepte  van  7  Vaam.  De  exemplaren  verschillen  onder- 
ling niet  onbelangrijk:  dit  schijnt  echter  alleen  het  gevolg  te 
zijn  van  verschil  in  leeftijd  en  sexe.  Ik  zond  afbeeldingen 
van  twee  der  exemplaren  aan  den  Reverend  A.  Merle  Nor- 
man  en  deze  aarzelde  niet,  ze  beide  tot  bovengenoemde 
soort  te  rekenen.  Eén  ex.  in  1886  op  3  geogr.  Mijlen  ten 
N.  van  het  Terschellinger  Vuurschip  op  klein  20  Vaam  water. 


VERKLARING  VAN  PLAAT  VII. 


Alle  figuren  hebben  betrekking  op  Mysis  Kervillei,  Gr.  O.  Sars. 

Fig.  1.  Het  dier  van  de  rugzijde  gezien,   x    H- 
»     2.  De  bovenste  antennen ,  de  oogen  enz.   x   30. 
»     3.  De  schub  der  onderste  antennen,   X   30. 
»     4,  Een  der  pereiopoden  van  het  laatste  paar,    x   42, 
»     5.  Een  der  pleopoden  van  het  vierde  paar  bij  het  mannetje.   X   42. 
»     6,  Telson  met  de  uropoden  van  de  rechterzijde,  x   30- 


FREIES  JOD  ALS  DRUSENSECRET 


VON 


Dr.  J.  C.  C.  LOMAK 


Bei  einer  raehrtagigen  Excursion  im  Süd-westliclien  Java  im 
Jahre  1882  erbeutete  ich  ein  Exemplar  der  ziemlicb  seltenen 
Kaeferart  Cerapterus  4-maculatus  Westzod.  aus  der  Familie  der  Paus- 
sidae ,  and  da  das  Tier  durch  seine  fortwahrenden  heftigen  Explo- 
sionea  sofort  meine  Aufmerksamkeit  auf  sich  zog  ,  wurde  es  nicht  ge- 
tötet ,  sondern  in  einem  weiten  Glasrohr  bis  auf  Weiteres  einquartiert. 
Hier  verblieb  es  fünf  Tage  ehe  eiue  nahere  üntersuchung  vorge- 
nommen  werden  konnte.  Als  ich  nach  dieser  Frist  das  Glas  öff- 
nete ,  kam  mir  sogleich  ein  scharfer  Geruch  in  die  Nase ,  welcher 
lebhaft  an  den  des  Jods  erinnerte.  Da  das  Tier  noch  lebte  und 
dann  und  wann  durch  starkes  Schütteln  des  Gefasses  zu  einer 
weiteren  Explosion  zu  bewegen  war,  untersuchte  ich  zuerst  mit 
der  Lupe  das  frische  Secret.  Im  Augenblicke  der  Explosion,  die 
unter  leichtem  aber  deutlich  vernehmbarem  Gerausch  stattfindet, 
schoss  ein  braunliches  Wölkchen  aus  dem  Hiuterteil  des  Tier- 
chens  hervor,  das  sich  in  feiuen  hellbraunen  durchsichtigen 
Tröpfchen  an  der  Glaswand  zurückfinden  liess.  Zuerst  wurden  nun 
ein  Paar  Aethertropfen  in  das  Glas  gebracht,  die  sich  bald  heil 
blau-violett  farbten.  Nachdem  der  Aether  verdunstet  und  durch 
Alcohol   ersetzt,    wodurch  eine  hellbraune  Farbe  der  Lösung  ent- 


107 

stand ,  wurde  uuter  dem  Mikroskop  der  Starkeveisuch  augestellt , 
und  dieser  ergab  ebenfalls  ein  positives  Resultat.  Die  Starkeköruer 
zeigten  augenblicklich  die  cliarakteristische  Jodstarkefarbung.  Es 
konnte  somit  festgestellt  werden ,  dass  im  Explosionssecret  dieses 
Tieres  das  Jod  sich  wirklich  in  freiem  Zustande  vorfiudet. 

Eine  etwas  spater  unternommene  anatomische  Zergliederung  des 
Cerapterus  an  einem  Spiritusexemplar ,  wo  sich  das  Jod  nicht  mehr 
nachweisen  liess,  ergab  als  einzig  mögliche  Quelle  des  Secrets  die 
Analdrüsen.  Es  siud  diese ,  wie  bei  andern  Kaferarten ,  zwei  aus- 
serst  dunne  in  einem  Knauel  gewundene  Röhrchen ,  welche  am 
Ende  des  kurzen  Rectums  zu  beiden  Seiten  in  den  Darm  münden. 
Eine  birnförmige  seitliche  Anschwellung  mit  derber  lutima  und 
kraftigem  Muskelbeleg  ist  wohl  zugleich  als  Reservoir  und  als 
propulsorisches  Organ  zu  deuten. 

Es  war  mir  leider  wegen  Mangel  an  frischem  Material  nicht 
möglich  die  Anwesenheit  des  Jods  auch  in  den  Analdrüsen  fest 
zu  stellen.  Es  bleibt  also  jedenfalls  die  Möglichkeit ,  dass  das 
Element  erst  ausser  dem  Körper  entsteht  z.  B.  durch  Verpuöung 
einer  in  den  Drüsen  gebildeten  explosiven  Jodstickstoffverbindung. 

In  der  Literatur  finde  ich  nur  sparliche  Angaben  über  die  son- 
derbare  Eigenschaft  des  Cerapterus.  Afzelius  ^)  berührt  überhaupt 
die  Frage  nicht.  Westwood  ^)  bringt  uns  folgende  kurze  Notiz : 
»Mr.  Dupont  of  Paris  has  also  informed  me,  that  the  species 
which  I  have  subsequently  introduced  from  his  splendid  collection 
under  the  name  of  Paussus  excavatus ,  was  observed  by  his  cor- 
respondent at  Senegal  by  whom  the  insect  was  captured ,  to  make 
several  repeated  discharges  of  smoke  accompanied  by  a  slight  noise 
similar  to  that  produced  by  the  Bombadier  Beetle  (Brachinus) , 
whence  Mr.  Dupont  named  it  P.  crepitans.^'  Westwood  selber 
aber  glaubt  dem  nicht  und  hat  darum  diesen  Namen  in  P.  exca- 
vatus geandert.  In  spatern  Jahren  ist  jedoch  die  Fahigkeit  des 
Bombardierens    für    verschiedene    Arten    der  Paussidae  aus  Indien 


1)  Afzelius,  Transactions  Linn.  Soc.  Vol.  IV. 

3)  Westwood,  Oq  the  Paussidae,  a  Family  of  Celeopterous  Insecta,  Traus  Linn.  Soc. 
Vol.  XVI.  1838    p.  607. 


108 

und  Afrika  erwieseu ;   über  die  Natur  des  Secretes  selber  scheinen 
keine  Beobachtungen  gemacht  zu  sein. 

Was  schliesslicli  die  Function  des  scharfen  Saft.es  betrifft,  so 
darf  man  mit  Bestimmtheit  behaupten ,  dass  sie  dieselbe  ist ,  wie 
bei  andern  Kafern ,  uamlich  die  Abwehr  gegen  Feinde,  wie  denn 
auch  zu  wiederholten  Malen  Explosionen  stattfinden  sobald  das 
Tier  beunruhigt  wird. 

Amsterdam,  Marz  1886. 


ÜEBER  DIE  MORPHOLOGISCHE  BEDEUTUNG 

DER  SOGENANNTEN  MALPIGHI'SCHEN 

GEFAESSE  DER  ECHTBW  SPINNEN 


Dr.  J.  C.  C.  LOMAN. 

Mit  einem  Holzstiche. 


Die  vergleicheude  Anatomie  der  Arthropoden  stellt  die  Excre- 
tionsorgane  der  Araneeii  den  wahren  Malpiglii'schen  Eöliren  der  In- 
secten zur  Seite  ,  da  ja  beide  Anhange  des  Enddarras  sind  und  das- 
selbe  physiologische  Verbalten  aufweisen.  Aus  einer  Untersucbung 
des  exeretoriscben  Systems  verscbiedener  Aracbniden  stellte  es 
sicb  aber  beraus,  dass  diese  Meiuung  unricbtig  ist,  und  dass 
die  sogenannten  Malp.  Gefasse  der  Spinnen  beim  erwacbsenen 
Tiere  nicbt  mit  dem  Enddarm  in  Zusammenbang  steben ,  einen 
verscbiedenen  Bau  zeigen  und  vermutlicb  nicbt  dieselbe  Punc- 
tion  baben  wie  die  ecbten  Malp.  Gefasse  der  Insecten.  Zur  Er- 
klarung  moge  die  diesem  Aufsatze  beigefügte  Zeicbnung  eini- 
ger  Praparate  einer  Cteniza  aus  West-Java  dienen.  Es  sind  Quer- 
scbnitte  durcb  .  den  flinterleib  dieses  Tieres,  aus  welcben  nur 
Enddarm ,  Mitteldarm  und  Harncanalcben  abgebildet ,  das  umge- 
bende  Lebergewebe  L  aber  der  Deutlicbkeit  balber  weggelassen 
wurde.  Die  Pig.  1  liegt  am  meisten  nacb  vorn ,  etwa  0.5  mm. 
vor  der  Ausmüadungsstelle  der  Ausfübrungsgange  im  Darm.  Der 
im  Yerbaltuis  zura  Mitteldarm  B  ausserordentlicb  weite  Enddarm  A 

ist    von    einer   undurcbsicbtlicben    Excremeutmasse  angefüllt ,  die 

8 


110 

beiden  Malp.  Röhre  C  aieht  man  unter  diesem  zur  Seite  des  engen 
Mitteldarms.  In  den  nachsten  Schnitten  nahern  die  Organe  C  sich 
dem  Mitteldarm  immer  mehr  und  werden  bald  von  derselben 
Bindegewebshülle  eingeschlossen ,  so  dass  sie  B  jetzt  enge  anlie- 
gen  (Fig.  2).  Etwas  weiter  in  der  Schnittserie  zeigt  sich  der  Zu- 
sammenliang  der  Excretionsorgane  mit  dem  Mitteldarm  (Fig.  3) 
und  zuletzt  begegnet  man  einem  Bilde  wie  die  Fig.  4 ,  wo  der  Mit- 


teldarm gerade  in  den  Enddarm  mündet.  Ich  glaube  also  schlies- 
sen*^  zu  dürfen,  dass  bei  Cteniza  die  beiden  Excretionsgange 
Anhangsorgane  des  Mitteldarms  sind ,  wenngleich  sie  auch  un- 
mittelbar  vor  seinem  Ende  in  ihn  übergehen.  So  bald  wie  möglich 
untersuchte  ich  dann  andere  Araneen ,  die  ich  augenblicklich  zur 
Hand  hatte,  und  konnte  die  oben  beschriebenen  Verhaltnisse  an 
Epeira ,  legenaria  und  Mygale  bestatigeu.  Bis  jetzt  fehlte  mir  die 
Gelegenheit,  die  Untersuchung  auf  mehrere  Genera  aus  zu  dehneu  , 
doch  wage  ich  es  vorlaufig,  wegen  der  gefundenen  üebereinstim- 
mung,  allen  Araneen  das  gleiche  Excretionssystem  zuzuschreiben. 
Die   Enddarme  der  Insecten  und  der  Araneen  dürfen  jedenfalls 


111 

als  homologe  Organe  gedeuiet  werden ,  da  beider  Entstehung  eine 
ectodermale  Einstülpung  zu  Grunde  liegt.  Da  aber  die  Malp.  Ge- 
fasse  der  Insecten ,  von  denen  nait  grosser  Bestimmtheit  nachge- 
wiesen  wurde  ,  dass  sie  Ausstülpungen  des  Eaddarms  (Proktodaeums) 
siud ,  demnach  auch  einen  ectodermalen  Ursprung  besitzen ,  können 
die  Excretionsorgane  der  Spinnen  als  Anhange  des  Mitteldarms 
durchaus  nicht  mit  jenen  homologisiert  werden. 

Ausserdem  giebt  es  aber  noch  andere  Unterscheidungsmerkmale 
und  zwar: 

1°.  ist  die  Structur  der  einzelnen  Zeilen  in  den  Harngefassen 
der  Spinnen  eine  andere  wie  die  der  Malp.  Röhre.  Der  allgemeine 
anatomische  und  histologische  Bau  dieser  letzteren ,  der  so  viel- 
fach  an  die  Harncanalchen  aus  den  Nieren  höherer  Tiere  erinnert, 
die  Grosse  der  einzelnen  Zeilen ,  ihr  oft  eigentümlich  gestalteter 
Kern,  dies  alles  hat  sie  zu  den  am  wenigsten  zu  missdeutenden 
mikroskopischen  Gebilden  gemacht  ^).  Die  Harngefasse  der  echten 
Spinnen  hingegen  besitzen  einen  einfacheren  Bau ,  die  Structur 
der  Epithelzellen  ist  gar  nicht  so  characteristisch  und  erinnert 
vielmehr  in  manchen  Hiusichten  an  das  Darmepithel ,  wie  aus 
jedem  beliebigen  Hinterleibsquerschnitt  hervorgeht  ^).  Nicht  ohne 
Bedeutung  scheint  es  mir  aber,  dass  unter  den  sich  den  Insecten 
am  meisten  nahernden  Arachniden ,  den  Milben ,  Excretionsorgane 
bekannt  sind  ,  die  sich  ganz  gut  den  Malp.  Gefassen  zur  Seite  stellen 
lassen  ^). 

2°.  möchte  ich  hervorheben ,  dass  was  die  Function  unserer 
Organe  betrifFt,  ein  nicht  unwesentlicher  Unterschied  sie  von 
den  echten  Malp.  Gefassen  trennt.  Man  wird  mir  vielleicht  er- 
widern ,  dass  die  chemische  Untersuchung  des  Kothes  im  Enddarm 
jedenfalls  das  Vorkommen  des  Guanins  ausser  Zweifel  gesetzt  hat, 


1)  Vergl.  z.  B.  Schindler.  Beitrage  zur  Kenntniss  der  Malp.  Gefasse  der  Insecten, 
in:  Z.  f.  w.  Z    XXX  Bd.  4  Hft. 

2)  Siehe    z.  B.    Bertkau.  Ueber  den  Bau  und  die  Function  der  sog.  Leber  bei  den 
Spinnen.  Arch.  f.  Mikrosk.  Anat.  28.  Bd.  2  Hft.  p.  214,  fig,  7. 

3)  Siehe    z.    B.    die    betr.    Figuren    in    Leydig's  Histologie  und  in  PAGEa^STECHEa's 
«Anatomie  der  Milben".  2te3  Heft. 


112 

und  icli  kann  dies  sogar  aus  eigener  Erfahrung  besta tigen.  In  vielen 
Fallen  fand  ieh  aber  nicht  bloss  den  Enddarm,  sondern  auch  den 
Mitteldarm  prall  mit  Kothballen  augefüllt ,  und  daraus  geht  her- 
vor,  dass  die  Bildnng  der  Excreta  bereits  ira  Mitteldarm  einen 
Anfang  nimmt,  wie  auch  schon  Plateau  ^)  dargethan  hat.  Der 
Inhalt  der  Harncanalchen  ist  aber  flüssig  und  euthalt  nur  spar- 
liche  Concremente  die  weder  krystallographisch  noch  chemisch 
als  bestimmte  Harnsubstauzen  erkannt  wurden.  Die  festen  Be- 
standteile  im  Enddarm  bestehen  ferner  aus  Guanin  und ,  wie  ich 
bestimmt  behaupten  rauss ,  aus  Xanthin  in  nicht  unerheblicher 
Menge;  characteristisch  ist  jedoch  das  Fehlen  der  Harnsaure  und 
der  harnsauren  Salze,  jener  bei  den  Insecten  nie  vermisst  wer- 
denden Excretionsproducte  ^).  Dagegen  ist  gerade  bei  Ixodes , 
dessen  Excretionsorgane  auch  im  Bau  so  sehr  mit  den  Malp,  Ge- 
fassen  übereinstimmen ,  die  Harnsaure  von  Megnin  ^)  nachgewiesen. 
Ohne  daher  über  die  vermutliche  Function  ein  uaheres  ürteil 
aus  zu  sprechen ,  gestattet  uns  jedenfalls  dieser  Umstand ,  das 
Fehlen  der  Harnsaure  und  ihrer  Salze,  an  der  Homologie  der  be- 
treff enden  Organe  zu  zweifeln. 

Was  nun  die  Frage  betrifft ,  ob  also  das  Verhalten  der  Araneen 
ganz  vereinzelt  dasteht ,  so  muss  diese  verneinend  beantwortet  wer- 
den. Denn  wir  finden  bei  einigen  Crustaceen  analoge  Verhaltnisse. 
Es  besitzen  namlich  die  Onisciden  ,  lalithrus^  Ganunarus ,  Orchestia , 
ahnliche  röhrenförmige  Excretionsorgane,  die,  wie  neulich  Spencer  *) 


1)  Plateau.  Recherches  sur  la  structure,  etc.  in:  Buil.  Ac.  Roy.  Belg.  T.  XLIV. 
1876  p.  477  ff. 

2)  Es  ist  mir  unerklarlich  wie  Bertkau  a.  a.  O.  S.  232  schreiben  kann:  «die  Pur- 
purinreaktion,  die  man  bei  Behandlung  der  Excremente  mit  raucliender  Salpetersaure 
und  Ammoniak  erhalt,  macht  die  exkretorische  Natur  der  Malpighi'schen  Gefasse  un- 
zweifelhaft".  Nachdem  Plateau  schon  das  Fehlen  der  Harnsaure  bei  den  von  ihm 
untersuchten  Spinnen  bestimmt  hervorgehoben  hatte ,  versuchte  ich,  als  ich  die  Arbeit 
Bektkau's  gelesen,  wiederholt  die  Murexidprobe ,  sogar  an  den  Excreta  von  25  Kreuz- 
spinuen  zusamiuen,  muss  aber  die  Anwesenheit  aller  Harnsaure  ganzlich  veraeinen. 

3)  Megnin.  Comptes  Rendus  Ac.  Sc.  T.  LXXXIII  1876.  p.  994. 

4)  Spencek.  The  urinary  organs  of  the  Amphipoda,  in:  (^uart.  Journ.  Mi.  Sci.  Vol. 
25.  p.  183. 


113 

gezeigt  bat,  gleichfalls  Anhange  des  Mitteldarms  sind,  unmittelbar 
vor  seiuem  Ende ,  und  deren  Function  eben  so  wenig  feststeht ,  da 
das  Vorkommen  typiscber  Harnsubstanzen  nicht  constatiert  wer- 
den konnte.  Keine  andern  mir  bekannten  Formen  der  Excretions- 
organe  schliessen  sicb  enger  den  sogenannten  Malpigbi'scben 
Röhren  der  echten  Spinnen  an ,  wie  diese ,  und  ichstehe  deshalb 
nicht  an  die  beiden  für  homolog  zu  erklaren. 

Was  mir  ausserdem  nicht  un wichtig  vorkommt  ist,  dass  diese 
Röhren  nur  an  jenen  Crustaceen  nachgewiesen  sind ,  welche ,  ich 
möchte  fast  sagen ,  sich  bereits  ganz  oder  auch  nur  einigermassen 
dem  Luftleben  angepasst  haben ,  also  auch  hierin  den  Arachniden 
niiher  stehen  als  die  übrigen  Crustaceen,  deuen  diese  Gebilde  ab- 
gehen. 

Es  will  mir  zum  Schlusse  scheinen  ,  ohne  mich  auf  fernliegende 
Speculationen  einzulassen ,  dass  das  oben  Angeführte  bestimmt 
auf  die  in  der  letzten  Zeit  von  mehreren  Seiten  betonte  Ver- 
wandtschaft  zwischen  Crustaceen  und  Arachniden  hinweist,  wah- 
rend  die  Insecten  und  Myriapoden  eine  so  gesonderte  Stellung 
im  System  einnehmen ,  dass  es  nicht  gerechtfertigt  ist  sie  künftig 
mit  jenen  als  Unterabteilungen  gleicher  Bedeutung  (Klassen)  eines 
ohnedem  unhaltbaren  Typus  aufzuführen. 


ERKLARUNG  DER  FIGUREN  DES  HOLZSTICHES  AUF 

SEITE  110. 


(ümrisse  mit  der  Camera.  Epithelien  zum  Teil  schematisiert.  Vergr. 

Zeiss.  A.  1.) 

Fig.   1.    Querschnitt  durch  den  Hinterleib  einer  Cteniza  Q ,  ±  0.5  m.m.  vor  der 
Einmündung  des  Mitteldarms  im  Enddarm. 

L.  das  nicht  gezeichnete  umgebende  Lebergewebe. 

A.  der  Enddarm. 

B.  der  Mitteldarm. 

C.  die  Harngefasse. 

>      2.    Etwas  weiter  nach  hinten. 

»      3.    Wieder  etwas  weiter  nach  hinten.  Mündungsstelle  der  Excretions- 

organe  im  Mitteldarm. 
»      4.    Uebergang  des  Mitteldarrms  in  den  Enddarm. 


UEBER 

LAGENORHYNCHUS  ALBIROSTRIS,  GRAY 


VON 


D^  MAX  WEBER 

IN  AMSTERDAM. 
Mit   Tafel   VIII. 


Am  28  Juni  1886  strandete  auf  der  Insel  Vlieland  eine  Del- 
phinart ,  die ,  obschon  seit  langem  unter  dem  Namen  Lagenorhyn- 
chus  aïbirostris  Gray  bekannt ,  mir  dennoch ,  verschiedener  Gründe 
wegen,  Anlass  gibt  zur  nachfolgenden  Mittheilung. 

Zunachst  ist  das  Thier  neu  für  unsere  niederlandische  Fauna , 
wenigstens  wird  erst  durch  meinen  Fund  sein  Vorkomraen  an 
unserer  Kuste  sicher  gestellt.  Bisber  war  namlicb  nur  die  Vermu- 
tbung  durch  A.  A.  van  Bemmelen  ^)  ausgesprochen  worden ,  dass 
Lagenorhynchus  aïbirostris  unserer  Fauna  beizuzahlen  sei.  Da 
das  Thier  früher  schon  zu  wiederholten  Malen  an  der  Kuste  der 
Ostsee ,  an  der  englischen ,  norwegischen  auch  in  zwei  Exemplaren 


1)  Es  heisst  bei  ihm  in  Herklots:  Bouwstoffen  eener  fauna  v.  Nederland,  Leiden 
1866.  3e  Deel,    pag.  248. 

«In  Junij  1851  werd  een  dolfyn  met  witte  snuit  in  de  Noordzee,  digt  onder  den  wal 
van  Texel  door  2  visschers  driemalen  op  verschillende  dagen  waargenomen.  Kort  daarna, 
in  Julij  1851  is  in  de  Noordzee  langs  de  Belgische  kust  door  visschers  van  Ostende 
één  voorwerp  dezer  soort,  en  in  het  midden  vaneden  winter  van  1852  een  tweede  ge- 
vangen (VAN  Beneden).  Hoogstwaarschijnlijk  was  dus  eerstgenoemde  dezelfde  als  de  bij 
Texel  waargenomenc." 


115 

an  der  belgiscten  Kuste  strandete,  war  eine  solche  Vermuthung 
gewiss  gerechtfertigt.  Der  Fund  selbst  würde  daher  kaum  einer 
naheren  Mittheilung  werth  sein,  ware  es  nicht,  dass  ich  einige 
Punkte  aus  der  Anatomie  des  Lagenorhynchus  naher  ans  Licht 
ziehen  und  daran  einige  allgemeinere  Betrachtungen  über  den  Bau 
einzelner  Theile  der  Cetaceen  anknüpfen  möchte. 

Mein  Exemplar  —  ein  Mannchen  —  strandete  auf  dem  Ylie- 
hors  der  westlichen  Sandbank  der  Insel  Vlieland ,  wurde  alsdann 
nach  Texel  hinüber  geschleppt  und  kam  am  28  Juli  in  meine 
Hande.  Aeusserlich  war  die  Verwesung  schon  so  weit  vorgeschrit- 
ten ,  dass  die  Hautfarbe  an  dem  stark  aufgeblahten  Körper  nicht 
mehr  zu  erkennen ,  auch  der  Unterkiefer  an  seiner  Symphyse 
vollstandig  gespalten  war ;  dennoch  erwies  sich  die  Befürchtung , 
dass  die  Eingeweide  nicht  mehr  zu  gebrauchen  seien  als  völlig 
unbegründet,  da  der  Magen  und  Darm  z.  B.  noch  eine  genaue 
histologische  Untersuchung  gestatteten ,  was  gewiss  der  Erwahnung 
werth  ist. 

Soweit  ich  aus  der  Literatur  ersehen  kann ,  haben  —  ausser 
Exemplaren ,  die  man  von  Grönland  kennt  —  an  der  gross-brit- 
tanischen  Kuste  sieben ,  an  der  scandinavischen  fünf ,  an  der 
Ostseeküste  drei ,  an  der  jütlandischen  eine,  au  der  belgischen 
zwei  Strandungen  von  Lagenorhynchus  albirostris  statt  gefunden. 
Auf  Grund  dieser  zahlreichen  Strandungen ,  mehr  noch  wenn  man 
die  grosse ,  am  Ende  dieser  Mittheilung  angeführte  Reihe  von 
Publicationen  sieht,  die  entweder  unserem  Thier  ausschliesslich 
gewidmet  sind  oder  in  denen  doch  dasselbe,  auf  Grund  eigener 
Untersuchung  naher  besprochen  wird ,  könnte  es  überflüssig  er- 
scheinen  diese  Reihe  zu  vermehren.  Sehen  wir  aber  ab  von  den 
zahlreichen  notizenhaften  Mittheilungen ,  so  beschranken  sich  auch 
die  ausführlichsten  in  Hauptsache  auf  das  Skelet;  andere  Organe 
werden  entweder  gar  nicht  oder  nur  flüchtig  behandelt. 

Was  zunachst  die  Lange  des  Thieres  angeht,  so  erfordert  diese 
eine  nahere  Besprechung,  nicht  allein  weil  sie  bei  den  Cetaceen 
ein    Wichtiger    Factor   ist    zur  Erkennung  der  Arten ,  mehr  noch 


116 


weil  in  P.  J.  van  Beneden  s  Abhandlung  ein  Versehen  sich  ein- 
geschlichen  hat  bei  Uebertragung  der  Maassangabe  BrightwelV s 
in  das  Metermaass.  Das  grösste  mir  bekannte  Maass  von  Lage- 
norhynchus  albirostris  ist  das  von  Claudius  zu  2  M.  99  cm.  ange- 
gebene.  BrightwelV s  Exemplar  maass  nur  8  feet  2  inches  ^2  M. 
49  cm.,  woraus  P.  J.  van  Beneden^  deutlich  durch  ein  Versehen, 
4  M.  49  cm.  herleitete;  eine  Angabe,  die  andere  leicht  auf  einen 
Irrweg  bringen  könute.  Ein  solches  Maass  wird  aber  von  unserer 
Delphin-Art  nicht  erreicht,  wie  aus  folgenden  Maassangaben  von 
frischen  Thieren  hervorgehen  wird: 

1.  Cunningliam  : 

2.  J.  Sp.  Schneider: 

3.  Clark  :        ... 

4.  J.  Sp.   Schneider : 

5.  Munter :      .     .     . 

6.  P.  J.  van  Beneden 

7.  Brightwell  : 

8.  Moore : 


9.  Max    Weher : 

10.  A.    W.  Malm 

11.  Claudius:  . 

12.  Claudius:  . 


junges  9  1  M.  25. 
»  cT  1  »  55. 
»  91» 
»       cf  1  ^ 

9  2  » 

9  2  » 

9  2  » 

cf  2  . 

cf  2  » 

(f2  »   82. 

(ƒ2  »   91. 

(ƒ  2  »   99. 


64. 
68. 
27. 
33. 
49. 
70. 
74. 


Die  Thatsache,  dass  die  fünf  grössten  Exemplare  Mannchen 
sind ,  spricht  für  die  Richtigkeit  der  Vermuthung  P.  J.  van  Be- 
neden's  ,  dass  auch  bei  diesem  Cetaceen  das  grösste  Maass  durch 
das  Mannchen  erreicht  wird. 

Wiederholt  ist  Lagenorhynchus  abgebildet  worden ;  ich  erwahne 
besonders  die  Abbildungen  von  P.  J.  van  Beneden  {18QÖ)  Cunning- 
ham  (1876),  Clark  (1876)  und  J.  Sp.  Schneider  (1878)  aus  denen 
genügend  die  Farhenvertheilung  in  ihrer  Verschiedenartigkeit  zu 
ersehen  ist.  Stets  kennzeichnet  sich  dieselbe  durch  einen  schwar- 
zen  Rücken  und  dunkles  Körperende,  wahrend  die  Bauchflache 
gelblich-weiss  gefarbt  ist;  desgleichen  die  ganz  Schnabelgegend , 
wodurch    sich    die    Oberlippe   sehr   characteristisch    scharf  absetzt 


117 

von  dem  nachfolgenclen  duuklen  Gesicht.  Vielfach  zeigt  sich  auch 
mehr  oder  weniger  deutlicb  ein  zusammenhan  gendes  oder  aufge- 
löstes  weissliches  Band,  das  jederseits  parallel  zur  Wirbelsaule 
verlauft. 

Bezüglich  Haaren  zeigten  Cunningham  sowie  auch  Clark  das 
Vorkommen  von  4  schwarzen  Borsten  au,  die  jederseits  der  weissen 
Oberlippe  eingepflanzt  sind  ,  in  einer  geraden  Linie ,  je  5  mm.  von 
einander  entfernt.  Cunningham,  der  ein  junges  Tbier  untersuehte, 
nennt  sie  »strong";  Clark,  dem  ein  etwas  alteres  vorlag  »minute". 
Da  ich  bei  anderen  Autoren  keine  Angaben  von  Haaren  an  der 
Oberlippe  finde  —  auch  an  meinem  Exemplar  waren  sie  nicbt 
mehr  zu  seben  —  so  vermutbe  ich,  dass  sie  an  diesen  Exempla- 
ren ,  die  alle  grösser  waren  ^)  als  die  Exemplare  von  Cunningham 
und  Clark,  bereits  verscbwunden  waren.  Bei  der  Mebrzahl  der 
Cetaceen  verscbwinden  ja  die  Haare  noch  früher,  meist  ist  ihr 
Vorkommen  selbst  nur  foetal. 

Was  die  osteologischen  Merkmale  angeht,  so  ist  zunachst  die 
ausserordentlich  grosse  Zahl  der  Wirbel  hervorzuheben ,  wie  sie 
bei  keinem  zweiten  Sdugethier  gefunden  wird.  Ihre  Anzahl ,  Ver- 
theilung ,  sowie  die  individuelle  Abweichung ,  die  hierbei  vorkommt 
geht  aus  folgender  Liste  hervor: 


Vert.  cerv.    thoracal.     lumbo-caudal. 

7 
7 
7 
7 
7 
7 
7 
7 
7 


15 

70 

15-16 

.  64—67 

14 

69-70 

15 

68 

16 

67 

16 

68 

15 

67—68 

15 

68 

14 

69-70 

=  92.    Claudius. 

=  87—89.  P.  J.  V.  Beneden. 

=  91.  P.   Gervais. 


==  90.    j 
—  on     I 


90.    J>   A.    W.  Malm. 
=  91.    I 

=  89—90.  Munter. 
=  90.  Cunningham. 
=  30—91.    Clark. 


1)  Das  eine  Exemplar  von  1  M.  55  cm.  Lange,  das  Schneider  untersuehte,  war  gleich- 
falls  noch  sehr  jung ;  dass  er  hiervon  trotzdem  keine  Haare  eiwahnt,  liegt  wohl  nur 
daran,  dass  ihm  nur  eine  ausgestopfte  Haut  vorlag. 


k 


118 

7    .  .  .       14       .       67  •)•••  =  88  ').  Flotoer. 
7    .  .  .       15       .       68       .  .  .  =  90.  Max   Weher. 

Man  wird  hiernacla  wohl  die  Anzahl  der  Wirbel  zu  90  bis  91 
anuehmen  dürfen ;  niedrigere  Zahleu  erklaren  sich  leicht  durch 
den  Verlust  der  letzten  Schwanzwirbel ,  die  sehr  klein  sind. 

Die  Halswirbel  zeiehnen  sicb  aus  durch  innige  Verwachsung 
von  Atlas  und  Epistropheus ,  wahrend  die  übrigen  frei  sind.  An 
den  Brustwirheln  sind  die  Processus  spinosi ,  an  der  Lendemoirhel- 
saule  diese  uud  die  Processus  transversi  sebr  lang  aber  zierlich 
von  Bau. 

Meist  kommen  15  Rippen  vor  {Clark  und  Floioer  gehennnr  14: , 
P.  J.  van  Beneden  und  Malm  dagegen  15 — 16  an),  von  denen 
die  ersten  9  durch  9  Paar  sternale  Rippen  mit  dem  Sternum  ver- 
bunden  sind.  lm  Hinblick  auf  die  verschiedene  Zahl  der  Rippen 
darf  vielleicht  auf  Struthers  ^)  Erfahrung  verwiesen  werden,  der 
sagt:  »As  it  is  apt  to  be  overlooked,  a  suspended  additional  rib 
may  possibly  be  not  unfrequent  in  Cetacea." 

Das  Sternum  bestebt  aus  4  Stücken  mit  5  Einschnitten  jeder- 
seits  zur  Aufnahme  der  5  ersten  sog.  wahren  Rippen.  An  den 
Exemplaren  von  v.  Beneden  bestand  das  eine  Sternum  aus  3 ,  das 
andere  aus  4  Stücken ;  desgleichen  besass  das  Sternum  das  Munter 
vorlag  nur  3  Stücken ,  dennoch  aber  batte  es  Einschnitte  zur 
Aufnahme  von  5  Rippen.  Stets  ist  das  Manubrium  sterni  ausge- 
zeichnet  durch  eiuen  tiefen  Ausschnitt. 

An  der  vorderen  Extremitat  ist  die  Scapula  characterisirt  durch 
ein  zweilappiges  Acromion ,  der  Carpus  durch  den  Besitz  von 
wahrscheinlich  6  Carpalia,  auf  die  an  einem  anderen  Orte,  im 
Zusammenhang  mit  den  gleichen  Theilen  anderer  Cetaceen ,  naher 
eingegangen  werden  soll.  Dort  sollen  auch  einige  schwierige  Punkte 
bezüglich  der  Bedeutung  des  ftinften  Fiogers  besprochen  werden. 
Für  jetzt  sei  bereits  angenommen ,  dass  der  erste  Finger  nur  aus 


1)  Flower   fügt   dieser  Zahlengabe  hinzu  .possibly  one  or  two  small  terminal  caudal 
vertebrae  may  be  missing". 

2)  1.  Struthers:  Journ.  of  Anat.  &  Thysiol.  vol.  VI.  1871,  pag.  116. 


119 

dem  Metacarpus  besteht,  an  den  sich  aber  vielleicht  noch  der 
Rest  einer  Phalanx  ansschliesst.  Der  zweite  Finger  hat  9 ,  der 
dritte  6 ,  der  vierte  2  Phalangen.  Der  fünfte  Finger  endlich 
besteht  allein  aus  einem  kleinen  Metacarpus  ^). 

Von  den  zierlichen ,  geschweiften  Beckenknochen  weiss  icb  nicbts 
besonderes  zu  melden. 

Die  Eigenthümlichkeiten  des  Cranium  hat  Floioer  ^)  bereits  sehr 
genau  angegeben.  Zum  Unterschiede  von  den  langschnabeligen 
Delphinen  ist  bei  Lagenorhynchus  der  Gaumen  jederseits  obne 
Furche.  Das  Rostrum  übertrifit  die  Lange  des  eigentlichen  Cranium 
kaum ,  es  ist  flach  gedrückt,  breit  an  der  Basis,  nach  der  Spitze 
zu  allmahlich  schmaler  werdend.  Die  kurzen  breiten  Pterygoidea 
vereinigen  sich  in  der  Mittellinie.  lm  Gegensatz  zu  Steno  ist  die 
Symphyse  des  Unterkiefers  kurz. 

Die  Zahne  sind  mittelgross ,  im  Mittel  ungefahr  3 — 4  cm.  lang  — 
an  meinem  Exemplar  misst  der  langste  3,4  cm.  — ,  mit  einem 
Durchmesser  von  4 — 5  höchsteus  6  mm.  Ihre  Auzahl  scheint  nach 
den  verschieden  Exemplaren  zu  variiren  zwiscben  23 — 27  oben  und 
unten ;  mithin  nicht  erheblich.  Folgende  Zahlen  wurden  beobach- 

tet :    Claudius :  '- :  P.  J.  van  Beneden  :    '- :  Munter : 

27  .21  '  25.25   ' 

25.25       j..„.,  25.24       ,,  ,        25.25       24    1     1     25 

"   JMtjeborg  : —  ;  Malm . 


26 .  24  •"       "^       23    24  '  24 .  26      25  24 

27  .  26  .    ^  ■    .     ,  24  .  24      , ,       ^  ,  23  .  26 

Lunmngham  :  ;  Max    Weber 


I 


25 .  26  '  "^  26 .  26  25 .  26 

Anlangend  die  Weichtheile  sei  für  die  Respirationsorgane  hervor- 
gehoben ,  dass  der  Bronchialbaum  rechts  einen  trachealen ,  links 
einen    bronchialen    eparteriellen    Bronchus    besitzt    wie  ich  ^)  dies 


1)  Es  sei  mir  an  diesem  Orte  gestattet ,  darauf  zu  weisen ,  dass  ich  in  meiner  früheren 
Schrift  über  Cetaceen,  sowie  in  einer  Mittheilung  im  Anatom  Anzeiger  II.  (1887)  N°  2 
iibersehen  habe,  dass  1.  Struthers  bereits  1863  die  Thatsache  kannte,  dass  bei  Cetaceen 

_         die  Phalangen  und  Metacarpalia  an  beiden  Enden  Eitiphysen  besitzen.    (Edinburgh  New 

H       Philosophical  Journ.    July  1863,  in  einer  Note  auf  pag.  29). 

B  2)    W  Flower:  Proc.  Zool.  Soc.  of  Londen.  1883  Part.   IV.  pag.  489. 

^B  3)    Max  Weber:  Studiën  üb.  Saugelh.-.  ein  Beitrag  zur  Frage  nach  dem  Ursprung  d. 

^B      Cetaceen.  Jcna  1886.  pag.  78  seq. 


120 

für  Phocaena,  Aehy  ^)  für  Delphinus  delphis  beschrieben  hat.  Auch 
dieser  Befund  spricht  somit ,  wie  so  mancher  andere ,  für  eine 
innige  Verwandtschaft  des  Lageuorhynchus  mit  den  echten  Delphi- 
nen.  lm  übrigen  schliesst  sich  der  Bau  der  Lungen  ganz  dera  der 
übrigen  Cetaceen  an  und  verdient  keine  weitere  Beschreibung. 

Entscbieden  opponieren  möcbte  icb  au  dieser  Stelle  gegen  eine 
Verbesserung ,  die  Cleland  *)  mit  folgenden  Worten ,  ganz  im 
Allgemeinen ,  zu  maclien  sich  genöthigt  sieht:  »I  beg  to  verify 
the  observation  of  Mr.  Howes  (Journ.  of  Anat.  and  Phys.  July 
1880)  that  the  cartilages  which  together  with  the  epiglottis  are  so 
remarkably  elongated  in  porpoises  are  not  arytaenoids,  but  arti- 
culate  with  them ,  and  may  be  regarded  as  cartilages  of  Wrisberg", 

Es  scheint  Cleland  unbekaunt  zu  sein,  dass  man,  so  lange  man 
den  Kehlkopf  der  Cetaceen  genauer  untersucht  hat  —  und  das 
ist  oft  geschehen  —  stets  constatieren  konnte,  dass  in  der  That 
die  röhrenförmige  Verlangerung  des  Kehlkopfes  durch  die  Epi- 
glottis und  die  Cartilagines  arytaenoideae  zu  Stande  kommt. 

Von  den  Verdauungsorganen  wurde  der  Magen  bereits  zweimal : 
durch  Clark  und  Cleland  beschrieben ,  von  erstgenanntem  Forscher 
auch  abgebildet ;  doch  geschah  dies  nur  nach  seinem  makroskopischen 
Bau.  Einer  mikroskopischen  Untersuchung  wurde  er  bisher  noch 
nicht  unterworfen.  Gleiches  Loos  hat  übrigens  auch  die  Magen 
der  übrigen  Cetaceen  getroffen ,  abgesehen  von  Mesoplodon  worüber 
kürzlich  W.  Turner ')  berichtet  hat ,  in  einer  Mittheilung ,  die 
deutlich  macht,  wie  sehr  solche  untersuchung  gewünscht  ist,  um 
zu  tieferer  Einsicht  in  den  Magen  der  Cetaceen  zu  gelangen. 

Zunachst  folge  die  makroskopische  Beschreibung  des  Magens. 
Die  beigefügte  Fig.  1  und  2  auf  Taf.  VIII  moge  dieselbe  verdeut- 
lichen.  Diese  Zeichnungen  wurden  nach  dem  frischeu  Magen  ge- 
macht,  der  vorsichtig  aufgeblasen  und  so  aufgehangt  wurde ,  dass 
alle  Theile  ihre  eigene  Lage  sich  suchen  konnten. 

Die  erste  Magenabtheilung  (1)  hat  die  Form  eines  langen  spitz- 

1)  Aeby:  D.   Bronchialbaum  d.  Saugeth.  u    d.   Menschen  Leipzig  1880. 

2)  Cleland:  Journ  of  Anat.  &  Fhysiology  1884,  pag.  333. 

3)  W.   Turner:  Journ.  of  Anat.  and  Physiol.  Octob.  1885. 


i 


121 

zulaufeudea  Sackes  und  ist  eine  directe  Fortsetzung  des  Oesophagas. 
An  die  obere  Halfte  der  Ventralflache  dieser  Abtheilung  schliesst  sich 
die  zweite{2)^  die  einigermaassen  halbkugelig  ist,  an.  Beide  com- 
municiren  mit  einander  durch  eine  weite  OfFnung ,  die  gleichzeitig 
die  Grenze  ist  für  die  ganz  verschiedene  Schleiinhaut  dieser  beiden 
ersten  Abtheilungen.  Alsdan n  folgen  zwei  kleine  kugelige  An- 
schwellungen  (vergl.  fig.  2).  Die  erste  verdient  trotz  ihrer  Kleinheit 
den  Namen  einer  besonderen  Magenabtheilung ,  da  sie  einerseits 
mit  Abtheilung  2,  andererseits  mit  der  zvveiten  kugeligen  Anschwel- 
lung  durch  deutlich  umschriebene  Öfinungen  communicirt.  Die 
letztgenannte  zweite  kugelige  Abtheilung  aber  ist  nur  der  Anfang 
der  vierten  Magenabtheilung  (4*),  die  im  Übrigen  ganz  das  Ansehen 
eines  Darmrohres  hat.  Sie  mündet  durch  eine  ausserst  feine  Off- 
nung  (Pylorus)  in  den  Anfang  des  Duodenum ,  der  halbkugelig 
aufgetrieben  ist. 

Die  Schleimhautbekleidungen  der  dritten  und  vierten  Abtheilung 
unterscheiden  sich  makroskopisch  nur  wenig  von  einander.  In 
der  dritten  Abtheilung  namlich  sind  die  Drüsenöffnungen  scheinbar 
weit  zahlreicher  als  in  der  vierten. 

Wesentlich  weicht  aber  die  Schleimhaut  der  zweiten  und  ersten 
Abtheilung  hiervon  ab,  die  übrigens  beide  auch  wieder  sehr  be- 
deutend  von  einander  verschieden  sind. 

In  den  Hauptzügen  stimmt  der  Magen  meines  Exemplares  mit 
dem  überein ,  den  Clark  ^)  abgebildet  hat ,  nur  war  an  seinem 
Exemplar  die  dritte  Abtheilung  viel  grösser  und  mehr  in  die  Lange 
gezogen.  Dagegen  war  an  dem  Magen  der  mir  vorlag,  die  vierte 
Abtheilung  an  ihrem  Anfang  deutlich  kugelig  aufgeblasen ,  wahrend 
sie  bei  Clark  kaum  abgesetzt  scheint  von  dem  röhrenförmigen  Stück 
der  vierten  Abtheilung.  Von  uns  beiden  weicht  Cleland  ^)  ab  in 
der  Beschreibung  der  dritten  Abtheilung:  »This  small  comparti- 
nent  bends  backwards  at  its  commencement ,  then  turns  fowards 
before  opening  into  the  pyloric  tube ,  so  that  it  only  wants  the 
constriction    between    those    two    parts  to  make  it  like  the  third 


1)  Clark:  Proc.  Zool.   Soc.  of  London  1876,  pag.  686. 

2)  Cleland:  Journ.  of  Anat.  &  Physiol.  XVIII  1884. 


122 

aud  forth  stotnachs  of  the  pilot  whale."  Von  einer  derartigen 
Lage-  und  Richtungsaaderung  war  in  den  Magea  ,  die  Clark  und 
mir  vorlagen  nichts  zu  sehen ,  da  hier  die  dritte  Abtheilung  ein- 
fach  eotweder  langlich  {Clark)  oder  kugelig  (in  meinea  Falie)  war. 

Was  den  feineren  Bau  des  Mageus  angeht,  so  erhalt  zuuachst 
schon  das  uiibewafluete  Auge  Sicherheit,  dass  der  erste  Magen- 
sack  in  jeder  Beziehung  eine  Aussackung  des  Oesophagus  ist. 
Dasselbe  verhornte  Epithelium,  das  letztereu  auskleidet  setzt  sich 
auch  fort  in  diese  Magen- Abtheilung,  Auch  bat  dieselbe  eine 
kraftige  Muskelwand:  die  circulare  Muskellage  ist  4  mm.,  die 
Langsmuskellage  1,5  mm.  dick. 

Höchst  eigenthümlich  ist  die  Schleimhaut  des  zweiten  Magens. 
Durch  ausserordentlich  hohe  Leisten  der  enorm  dicken  Wand ,  die 
einigermaassen  vier-  bis  mehreckige  Felder  umschliessen ,  erhalt 
seine  Innenflache  ein  wabenartiges  Ansehen  in  grossem  Style. 
Diese  Felder  werden  unregelmassig  durch  Leisten  zweiter  und 
dritter  Ordnung  durchkreuzt.  Auf  diese  Weise  entsteht  ein  Bild , 
dass  an  die  Zeichnung  erinnert ,  die  Burmeister  ^)  von  Epiodon 
gegeben  hat,  jedoch  von  der  Schleimhaut  des  erste u  Magens  dieses 
Thieres. 

Auf  dem  Querschnitte  sieht  man  dass  diese  Leisten  Falten  zu 
danken  sind,  die  auf  folgende  Weise  zu  Stande  kommen. 

Nach  Innen  folgt  auf  den  Peritonealüberzug  die  Muscularis , 
die  aus  zwei  einander  unter  rechtem  Winkel  schneidenden  Lagen 
besteht;  —  darauf  eine  Bindegewebslage ,  die  zahlreiche  Blutge- 
fasse  führt  und  die  eigentliche  Schleimhaut  tragt.  Diese  Binde- 
gewebslage erhebt  sich  nun  zu  ausserst  hohen  Leisten,  in  welchen 
Blutgefasse  verlaufen  und  die  Anlass  geben  zur  oben  genannten 
wabenartigen  Felderung  der  Magenwand ,  indem  sie  von  einer 
enorm  —  4 — 5  mm.  —  dicken  Schleimhaut  überzogen  werden. 
Diese  besteht  nun  ausschliesslich  aus  schlauchförmigen  Drüsen  von 
der  Lange  der  Dicke  der  Schleimhaut,  die  aufs  engste  neben  ein- 
ander liegen    und  meist  an  ihrem  blinden  Ende  in  zwei  bis  drei 


1)    H.   Burmeister:   Analea  del  Museo  publico  de  Buenos  Aires.  1864—1869.  T.  I. 
pi.  XVIII. 


123 

Blindschlauche  auslaufen.  Genannte  Drüsen  enthaltea  zahlreiche  Pep- 
sinzellen  neben  Hauptzellen.  Somit  ist  die  zweite  Magenabtheilung 
einem  Pepsinmagen  zu  vergleiclien  —  aber  auch  uur  diese  Ab- 
theiluag,  weiiu  man  sich  aa  den  histologischen  Befaiid  halt.  Die 
beiden  folgenden  Abtheilungen  namlich  enthalten  zwar  auch  Drüsen , 
diese  sind  gleichfalls  tubulös ;  Pepsinzellen  konnte  ich  aber  nicht 
darin  entdecken. 

Die  Schleimhaut  der  dritten  Magenabtbeilung  namlich  ist  sehr 
dünn;  ihr  eigen  sind  Drüsenschlauche ,  die  sich  auf  geringerem 
Abstand  von  ihrer  Ausmündung  meist  in  zwei  bis  vier  Schlauche 
spaiten ,  und  einander  alsdann  weiterhin  spiralig  umwinden.  Auf 
diese  Weise  entsteht  ein  Wirrwarr  von  Pfropfenzieherartigen 
Schlauchen  mit  gleichartiger  Epithelbekleiduug. 

Auch  die  vierte  Magenabtheilung  hat  eine  dunne  Schleimhaut, 
deren  Oberflache  von  zahlreichen  feinsten  Offnungen  durchbohrt 
wird :  den  Ausmündungen  schlauchförmiger  Drüsen ,  die  sich  im 
oberen  Drittel  oder  in  der  Mitte  ihrer  Lange  meist  in  zwei  bis 
drei  Blindschlauche  zertheilen.  Zuweilen  windet  sich  auch  ihr  Ende 
knauelförmig  auf,  schwillt  auch  wohl  cin  wenig  kugelförmig  an , 
stets  aber  behalten  die  Drüsen  ihren  typisch  tubulösen  Bau ,  haben 
auch  durch  ihre  ganze  Lange  ein  gleichartiges  Epithel. 

Solche  Drüsen  ohne  Pepsinzellen  finden  sich  durch  die  ganze 
schlauchformige  vierte  Abtheilung  des  Magens. 

Aus  dem  Verhalten  der  Magenabtheilungen  ,  weiter  aus  dem  Bau 
der  Drüsen;  bezüglich  aus  dem  Fehlen  derselben,  ziehe  ich  den 
Schluss,  dass  die  erste  Magenabtheilung  nur  den  Werth  einer 
Ausstülpung ,  Sackbildung  des  Oesophagus  hat ,  mithin  eine  Art 
Kropf  ist ,  wie  ich  ^)  sie  bereits  früher  genannt  habe. 

Die  zweite  Magenabtheilung  giebt  sich  durch  ihre  echten  Pepsin- 
zellen als  der  Cardia  des  Magens  anderer  Mammalia  gleichwerthig 
zu  erkennen.  Dem  pylorialen  Abschnitt  dieser  entspricht  alsdann 
die    dritte    und  vierte  Abtheilung;  insofern  sich  hier  schlauchför- 


1)  Max  Weber:  Studiën  iib.  Siiugethiere.  Jena  1886  ,  pag.  60. 


124 

ruige  Drüsen  finden ,  die  kein  Pepsin  oder  nur  in  Spuren  ,  dafür 
aber  Schleim  produciren. 

Dieser  Magen  ,  und  icli  will  schon  gleich  beifügen  auch  der  Magen 
von  Phocaena,  der  auf  gleiche  Weise  gebaut  ist ,  unterseheidet  sich 
mithin  erheblich  von  dem  Magen  von  Hyperordon  wie  ich  ihn  und  von 
dem  Magen  des  Mesoplodon  bidens  wie  ibn  Turner  ')  bescbrieb.  Bei 
beiden  fehlt  die  Aussaekung  des  Oesophagus ,  mitbin  die  erste  Magen- 
abtbeilung  von  Lagenorbyncbus ,  Pboeaeua  und  anderen  Cetaceen. 
Hyperordon  und  Mesoplodon  besitzen  nur  eine  »cardiale"  Magen- 
abtbeilung,  die  der  zweiten  Abtbeilung  der  übrigen  genannten  Ce- 
taceen entspricbt  und  weiterbin  eine  »pyloriale",  die  aus  zabl- 
reicben  ünterabtbeilungen  bestebt  und  dem  dritten  und  vierten 
Magen   des   Lagenorbyncbus   und  der  Pbocaena  gleicbwertbig  ist. 

Der  Magen  des  von  mir  untersucbten  Lagenorbyncbus  und  zwar 
dessen  erste  und  zweite  Abtbeilung  war  angefüllt  mit  Fiscbkno- 
cben ,  z.  Tb.  Gadiden  angebörig. 

An  den  Magen  scbliesst  sicb  der  Darmkanal  au ,  dessen  Lange 
an  meinem  Exemplar  24  Meter  betrug.  Er  ist  mitbin  fast  8,8 
mal  langer  als  der  Körper,  was  nicbt  übereinstimmt  mit  der 
Darmlange  der  Delpbinarten  im  engeren  Sinne,  von  denen  icb 
früber  eine  grössere  Darmlange  constatierte.  In  diesem  Punkte 
gleicbt  Lagenorbyncbus  vielmebr  Orca  und  Globiocepbalus.  Es 
braucbt  wobl  kaum  gesagt  zu  werden ,  dass  aucb  in  anderer  Be- 
ziehung  der  Darmkanal  mit  dem  der  Odontoceten  übereinstimmt.  So 
feblt  ibm  zunacbst  ein  Coecum,  Ferner  scbliesst  er  sicb  in  der 
Art  seiner  Befestigung  an  ein  Mesenterium  ganz  dem  Typus  an , 
den  icb  als  für  Odontoceti  cbaracteristiscb  nacbgewiesen  babe. 
Der  ganze  Darmkanal  namlicb  ist  an  ein  Mesenterium  commune 
aufgebangt ,  das  sicb  vom  Pylorus  bis  zum  Rectum  erstreckt.  Das 
Mesenterium  selbst  ist  obne  alle  weitere  Complication  an  der  Wir- 
belsaule  festgebeftet. 

Die  Innenflacbe  des  Darmkanals  zeigt  wieder  die  für  Cetaceen 
cbaracteristiscbe  Faltenbildung. 


1)   W.   Turner.  Journ.  of  Anat.  &  Physiol.  October  1885. 


125 

Diese  Falten  verlaufen  in  der  Langsrichtung  werden  aber,  wie 
bereits  P.  J.  van  Beneden  (1860)  abbildete,  durch  transversal  ver- 
laufende  niedrigere  Erhebungen  verbunden.  Nach  Cleland  soll 
diese  Faltenbildung  nach  dem  Anus  zu  unregelmassiger  werden, 
was  an  meinem  Exemplar  nicht  der  Fall  war ,  wohl  aber  sehe  ich 
mit  P.  J.  van  Benedeii ,  dass  nach  dem  Rectum  zu  die  transver- 
salen Falten  verschwinden  und  nur  die  longitudinalen  übrig  bleiben. 

Anlangend  die  weiblichen  Geschlechtsorgane  verdanken  wir  P. 
J.  van  Beneden  eine  kurze  Notiz  ,  den  Bau  der  Vagina  betreffend. 

Über  den  mannlichen  Apparat  handelte  Cleland,  aber  nur 
sehr  kurz. 


Liste  von  Puhlicationen ,  in  denen  Lagenorhynchus  albirostris 
Gray  auf  Grund  eigener  üntersuchung  mehr  oder  weniger  aus- 
führlich  besprochen  wird.  Hand-  oder  Lehrbücber  sind  nicht  auf- 
genommen. 

1846.   Til.  Brightwell:  Ann.  and  Mag.  Nat.  Hist.  1  ser.  vol.  XVII, 

pag.  21. 
1846.  J.  E.   Gray:  Zool.  of  the  voyage  of  Erebus  &  Terror,  p.  34. 
1846.  D.  F.  Eschricht:  Kgl.  danske  vid.  selsk.  afhand.   Bd.  XII, 

p.  297. 
1853.   M.    Claudius :  Dissertat.  de  Lagenorhynchis.  Kiliae   1853. 
1858.  D.  F.  Eschricht:  Comptes  rendus  de  l'acad.  d.  se.  juillet. 

1860.  P.  J.  van  Beneden:  Mém.  de  1'Acad.  de  Belgique.  XXXIl, 

pag.  20. 

1861.  W.  Lilljehora  ^) :  Upsala  ünivers.  Arsskr.   1861. 

1862.  C.  J.  Sundevall:  Öfvers.  af  K.  Wetensk.  Akad.  Förh.  1862, 

pag.  385.  (als  Tursiops  beschrieben). 

1863.  Th.  J.  Moore:  Ann.  &  Mag.  Nat.  Hist.  London  1863.  3  ser. 

vol.   XI,  p.  268. 
1865.  J.  E.   Gray:    Cat.    of.  Seals  &  Whales  in  the  British  Mus. 
pag.  272. 


l)  Diese  Mittheilung  konnte  ich  nicht  selbst  einsehen. 


126 

1866.  J.  E.   Gray :  Ann.  &  Mag.  Nat.  Hist.  2  ser.  vol.  XVII,  p.  312. 
1868.  J.  E.   Gray:    Synopsis    of  the    Dolphins    &  Whales  in  the 

Brit.  Museum. 
1871.  A.    W.  Malm:  Hvaldjur  i  Sveriges  Museer.  K.  Wet.  Akad. 

Handl.  Bd.  IX. 
1876.  D.  J.   Cunningham:  Proc.  Zool.  Soc.  London  1876.  pag.  679. 
1876.  J.    W.   Clark:  Proc.  Zool.   Soc.   London  1876,  pag.  686. 
1876.  R.   Collet:  Nyt  Mag.  for  Naturvidenskab  1876,  pag.  140. 
1876.  J.  Munter:    Mitth.   aus    d.    Naturwiss.  Ver.  von  Neu-Vor- 

pommeren  u.  Rügen,  VIII.   1876. 
1878.   J.  Sparre  Schneider:    Tromsö   Museums  Aarshefter.  Tromsö 

1878,  pag.  54. 

1880.  P.  J.  van   Beneden  Sf   Gervais :    Ostéographie    des    Cétacés, 

1880,  pag.  596. 

1881.  J.  M.   Campbell^):   The  Scottish  Naturalist  Jan.   1881. 

1883.  W.  Flower:  Proc.  Zool.   Soc.  London.   1883,  pag.  489. 

1884.  Cleland:  Journ.  of.   Anat.  &  Physiol.   XVIII.   1884. 

1885.  P.  J.  van  Beneden:    Bullet.    de    l'Acad.    roy.    de  Belgique. 

X.  1885. 

1886.  Th.  Southwell^):  The  Zoologist  3  vol.  10  Sept.  1868.  pag.  364. 


1)  Diese  Mittheilung  konnte  ich  nicht  selbst  einsehen. 


ERKLAERUNG  DER  ABBILÜUNGEN. 

Tafel    Vin. 


Fig.  1.  Magen  von  Lagenorliynchas  albirostria  Gray  von  der  ventralen  Seite 
gesehen. 

0.  Oesophagus. 
Py.  Pylorus. 

P.  Pancreas. 
D.  Duodenum. 

1.  Erste  Magenabtheilung. 

2.  Zweite  Magenabtheilung. 
4.  Vierte  Matrenabtheilung. 

Die    dritte    ist    bei    dieser    Ansicht   nicht  als  besondere  Abtheilung 
zu  sehen. 

Fig.  2.  Derselbe  Magen  von  der  rechten  Seite  und  etwas  von  unten  geaehen. 
Die  Bezeichnung  ist  dieselbe  wie  in  Fig.  1.  In  dieser  Ansicht  ist 
aber  auch  die  S*'»  Abtheilung  (3)  zu  sehen,  auch  hebt  sich  hierbei 
der  Anfang  der  vierten  Abtheilung  als  kugelförmige  Anschwellung 
(4.  a)  deutlich  ab. 

Fig.  3.  Ansicht  der  Schleimhaut  der  zweiten  Magenabtheilung  in  natür- 
licher  Grosse. 


ÜEBER  HERMAPHRODITISMUS  BEI  FISGHEN. 

ZWEITE  MITTHEILUNG 


Dr.   MAX    WEBER^ 

in  Amsterdam. 


In  meiner  früher  erschienenen  Mittheiluug  über  Hermaphrodi- 
tismus  bei  Fischen  ^)  sprach  ich  meine  Meinung  dabin  aus ,  dass 
Falie  von  Hermaphroditismus,  die  bei  solcben  Fiseben  auftreten , 
die  normaliter  getrennten  Gescblecbtes  sind ,  unser  volles  Interesse 
in  Ansprucb  nebmen  dürfen.  Nur  bei  fortgesetztem  Interesse  wür- 
den  wir  eine  Einsicbt  in  die  Haufigkeit  ibres  Auftretens  bekom- 
men  und  erkennen  können  was  allen  gemeinsam  sei;  endlicb 
welcbe  Falie  wir  patbologiscb ,  welcbe  normal  nennen  dürfen  in 
dem  Sinne,  wie  ich  es  in  meiner  früberen  Mittheilung  auseinan- 
dergesetzt  babe. 

Seitdem  babe  icb  dem  Gegenstande  weitere  Aufmerksamkeit 
gescbenkt  und  gelangte  zur  Kenntnis  von  vier  weiteren  Fallen. 

Icb  lernte  je  einen  Fall  von  Gadus  morrhua  und  Scomher 
scomber  sowie  zwei  von  Clupea  harengus  kennen.  Also  gerade  von 
solcben  Fiseben ,  von  denen  icb  bereits  früber  wiederboltes  Vor- 
kommen von  Hermapbroditismus  bekannt  macben  konnte. 

Voreilig  könnte  man  bieraus  scbliessen,  dass  dies  mitbin  Fiscbe 


1)  Nederlandsch  Tijdschrift  v.  d.  Dierkunde.  Bd.  V.  Amsterdam   1884. 


129 

seien ,  bei  denen  Hermaphroditismus  besonders  gerne  auftritt.  Man 
könnte  meinen  einen  weiteren  Schritt  auf  dem  Wege  der  Einsicht 
in  die  Haufigkeit  der  Falie  gethan  zu  haben. 

Wie  voreilig  dieser  Schluss  ware  lehrt  die  Ueberlegung ,  dass  es 
gerade  Fische  sind ,  die  des  Nutzens  halber  in  grosser  Menge  ge- 
fangen  werden  uud  deren  Eingeweide  Vielen  zu  Gesichte  kommen. 

Die  naher  zu  bezeichnende  Falie  werden  uns  aber  zeigen,  dass 
bei  verscliiedenen  Genera  von  Fischen  die  Art  der  hermaphroditi- 
schen  Bildung  eine  sehr  verschiedene ,  iüx  jedes  Genus  aber,  in- 
nerhalb  gewisser  Grenzen ,  eine  sehr  gleichartige  ist. 

Hier  mogen  zunachst  die  neuen  Falie  folgen. 

Gradus  morrhua.  L. 

lm  naturhistorischen  Museum  zu  Tromsö  —  dem  nördlichsten 
der  Erde,  das  Dank  sei  dem  Eifer  und  der  Kenntniss  seines  Con- 
servators, des  fleri'n  J.  Sparre  Schneider,  schon  jetzt  eine  Fund- 
grube  ist  für  die  Fauna  des  arktischen  Norwegen  —  werden  die 
Geschlechtsorgane  eines  Gadus  morrhua  bewahrt,  der  ungefahr 
in  Februar  oder  Marz  des  Jahres  1882  an  den  Lofoten  gefangen 
wurde.  Durch  die  Freundlichkeit  des  Herrn  J.  Sparre  Schneider 
hatte  ich   Gelegenheit  diese  Organe  naher  untersuchen  zu  können. 

Man  wird  sich  eine  genaue  Vorstellung  von  dieser  Bildung 
machen  können ,  wenn  man  einen  Bliek  wirft  auf  die  früher  von 
mir  gegebene  Abbildung  der  hermaphroditischen  Geschlechtsdrüse 
eines  Gadus  morrhua,  dabei  aber  das  Ovarium  viel  kleiner,  den 
Hoden-Antheil  an  der  Geschlechtsdrüse  aber  grösser  sich  denkt. 
Die  Ovarien  sind  sehr  kurz  und  rund,  überhaupt  etwas  weniger 
reif  als  in  meinem  Falie ,  wie  denn  auch  die  ganze  Drüse  einem 
kleineren  Thiere  angehörte.  Abgesehen  hiervon  war  die  Anord- 
nung  der  Theile  eine  ganz  gleiche,  auch  im  mehr  nehensach- 
lichen  Verhalten  wie  der  Lauf  der  Blutgefasse.  Auch  hier  mussten 
die  Spermatozoen ,  wenn  sie  nach  aussen  kommen  sollten ,  das 
Ovarium  passiren. 


130 

Scomber  scomber. 

Auf  einen  herraaphroditischen  Scomber  scomber,  der  im  Jahre 
1878  im  Christianiafjord  gefaiigen  wurde  und  im  zoologischen 
Museum  zu  Christiania  sicb  befindet ,  batte  Herr  Professor  R.  Collet 
die  Güte  meine  Aufmerksamkeit  zu  leuken. 

Es  lag  bier  ein  Fall  von  einseitiger  Zwitterigkeit  vor,  wobei 
der  Hoden-Antbeil  überwiegend  war. 

Ubrigens  war,  und  dies  ist  für  uns  von  Interesse,  die  Form 
der  ganzen  Gescblecbtsdrüse  von  der  normalen  Form  nicbt  ab- 
weicbend,  wie  dies  auch  au  den  bermaphroditiscben  Exemplaren 
von  Scomber  scomber,  die  Malm ')  bescbrieben  bat,  der  Fall  war. 

Clupea  harengus. 

Einen  neuen  Fall  von  Zwitterigkeit  beim  Haring  verdanke  ich 
Herrn  Professor  K.  Möbius.  Der  fraglicbe  Haring,  der  am  16 
April  1878  gefangen  wurde,  wird  im  Kieler  zoologiscben  Museum 
bewahrt. 

Herr  Professor  Möbius  batte  die  Gütte  mir  bierüber  folgendes 
mitzutbeilen.  Der  rechte  Hoden  ist  grösser  als  der  linke.  Der 
letztere  bedeckt  grösstentbeils  die  Schwimmblase  und  ein  abnormes 
Ovariura ,  das  zwiscben  beiden  Hoden  unter  der  Scbwimmblase 
liegt.  Ein  Ausführungsgang  von  diesem  Ovarium  nacb  der  Ge- 
nitalöffnung  war  nicbt  zu  finden. 

Wir  baben  es  also  aucb  bier  wieder  mit  einem  patbologiscben 
Falie  zu  tbun ,  den  wir  wohl  unter  die  Doppelmissbildungen  recb- 
nen  dürfen,  insofern  als  wir  es  mit  einer  Vermehrung  der  Tbeile 
zu  tbun  baben:  in  dem  mannlichen  Tbiere  bat  sicb  ein  rudimen- 
tares  Ovarium  entwickelt  obne  Ausführungsgang. 

Weiter  war  ich  in  der  Gelegenheit  die  Angabe  Münter's  über 
einen  bermapbroditischen  Haring,  die  mir  früher  nur  als  kurze 
Notiz  aus  der  »Deutscben  Fiscberei-Zeitung"  Jahrg.  1880,  pag. 
109,  bekannt  war,  —  und  als  solcbe  auch  von  mir  citirt  wurde  — 
im  Origiuale  ^)  einzuseben. 


1)  Malm:  Oefvers.  af.  Kgl,  svenska  Akad.  Forhandl.  33.  1876, 

2)  Mitth.  d.  naturwiss.  Vereins  v.  Neuvorpommern  u.  Rügen.  Jahrg.  IX.  1877.  p.  108. 


131 

Es  gilt  hier  einen  Fall  von  transversalen!  Hermaphroditismus , 
indem  jederseits  in  die  Hodensubstanz  ein  Stück  Ovarium  einge- 
schoben  ist.  Leider  gibt  weder  der  Text  noch  die  Abbildung  eiuige 
Auskunft  über  das  Verhalten  des  Ausführungsganges ,  und  gerade 
dies  ware  das  belangreichste  gewesen. 

Gleich  unvollstandig  ist  der  Bericht  über  einen  zwitterigen 
Haring  in  der  Fischerei-Zeitung  1886,  N*^.  10,  »der  auf  der 
einen  Seiten  Rogen,  auf  der  anderen  theils  Rogen  theil  Milch 
batte." 

Wie  bereits  hervorgehoben  bin  ich  nicht  in  der  Lage  unter 
diesen  neuen  Vorkomnissen  von  Zwitterigkeit  neue  Fische  zu 
nennen. 

Wenn  wir  aber  diese  neuen  Angaben  mit  meinen  früheren  ver- 
gleichen ,  finden  wir  eine  auffallende  Uebereinstimmung  der  neuen 
Falie  mit  den  früher  von  demselben  Fisch  beschriebeneu. 

Vergleichen  wir  den  neuen  Fall  eines  hermaphroditischen  Gadus 
morrhua  mit  dem  früher  von  mir  bekannt  gemachten ,  dann  ist , 
abgesehen  von  Grössen-Unterschieden  und  davon ,  dass  in  dem 
einen  Exemplar  der  weibliche,  in  dem  anderen  der  mannliche 
Antheil  an  der  hermaphroditischen  Drüse  überwog  —  lauter  ne- 
bensachliche  Dinge  —  eine  absolute  Uebereinstimmung  nicht  zu 
verkennen . 

Auf  die  Uebereinstimmung  der  Geschlechtsdrüse  des  zwitterigen 
Scomber  scomber  im  Museum  zu  Christiania  mit  den  von  Malm 
beschriebenen  Exemplaren  wurde  schon  hingewiesen. 

Transversale  Vertheilung  des  mannlichen  und  weiblichen  An- 
theiles  an  der  zwitterigen  Geschlechtsdrüse  beim  Haring  hat  Smitt 
und  Smith  bekannt  gemacht  in  übereinstimmender  Form  wie 
Munter. 

Ein  Einschieben  eines  Stückes  Geschlechtsdrüse  in  eine ,  die  dem 
anderen  Geschlechte  angehört,  scheint  mithin  characteristisch  für 
Clupea  harengus  zu  sein. 

Uebrigens  kommen  echte  pathologische  Falie  hier  auch  verhalt- 
nissmassig  haufig  vor. 


132 

Ich  verwies  früher  auf  solelie ,  die  Yarrel ,  Malm  und  Yogt  be- 
scbrieben  haben.  Hierher  gehort  aucb  wohl  das  Exemplar  aus 
dera  Kieler  Museum. 

Aus  dem  hier  Mitgetheilten  in  Verband  mit  dem ,  was  ich 
früher  darzulegen  mir  gestattete ,  dürfte  vielleicht  —  ohne  allzu 
voreilig  zu  sein  —  der  folgende  Schluss  zu  siehen  sein. 

Unter  den  Fischen  ,  die  normal  getrennten  Geschlechtes  sind , 
kann  ein  zweifache  Art  von  Hermaphroditismus  auftreten. 

Einmal  kann  die  zwitterige  Anlage  der  Keimdrüse  solcher  Art 
sein ,  dass  sie  anatomisch  betrachtet  als  solche  normal  sein  könnte, 
in  sofern  als  sie  sich  —  moge  sie  nun  einen  vorwiegend  mann- 
lichen  oder  weiblichen  Typus  haben  oder  eine  Vereinigung  beider  — 
»in  Form,  Anordnung  der  Theile,  sowie  ganz  besonders  auch  in 
der  Beschaffenheit  und  dem  Verlaufe  der  Ausführungsgange«  zu- 
rückführen  lasst  auf  das  Verhalten  der  normalen  Thiere ,  seien 
dies  nnn  Mannchen  oder  Weibchen. 

Eine  zweite  Art  der  Zwitterigkeit  entzieht  sich  einer  solchen 
Betrachtungsweise.  Einseitiger  Hermaphroditismus  z.  B.  sündigt 
schon  gleich  gegen  die  allgemeine  Regel  von  der  symmetrischen 
Anlage  der  Keimdrüsen ,  die  nur  wenige  scheinbare  Ausnahmeu 
bei  den  Teleosteern  erfahrt,  die  auch  ganz  bestimmten  Gründen 
ihr  Entstehen  zu  danken  haben;  er  sündigt  auch  gegen  die  Regel, 
dass  bei  constant  harmaphroditischen  Fischen  jederseits  ein  Sper- 
marium  und  Ovarium  gefunden  wird.  Solche  Falie  und  ahuliche 
andere  gehorsamen  keinem  Gesetz ,  können  daher  in  jeder  Com^ 
bination  auftreten  und  wurdeu  daher  von  mir  pathologisch 
genannt. 

Wahrend  nun  von  diesen  weiter  nichts  auszusagen  ist ,  als  dass 
sie  regellos  sind;  möchte  ich  für  die  erstere  Art  von  Hermaphro- 
ditismus annehmen,  dass  er  für  jede  Art  von  Fischen  in  charac- 
teristischer  Form  auftritt  und  gebunden  ist  an  die  Form ,  die 
beim  normal  gebauten  Thier  eigenthümlich  ist  für  floden  und 
Ovarium. 

Diese  Art  von  Hermaphroditismus  batte  ich  im  Gegen satz  zu 
zu  dem  von  mir  pathalogisch  genannten ,  in  meiner  früheren  Mit- 


133 

theilung  als  abnormen  bezoichnet.  Broek  ')  dein  wir  solch  schone 
üntersuchungen  über  das  Ovarium  der  Teleosteer  verdanken ,  hat 
sich  nun  kürzlich  dabin  ausgesprocben  ,  dass  er  eine  solcbe  Ein- 
tbeilung  nicht  für  durchführbar  halte  und  uns  eiue  nahere  Be- 
gründung  seiner  Ansicht  in  Aussicht  gestellt.  Ohne  der  von  mir 
vorgeschlagenen  Eintheilung  mehr  Werth  beliegen  zu  wollen  als 
ihr  thatsachlich  gebübren  kaun ,  da  sie  auf  nur  kleiner  Statistik 
basirt  ist ,  will  es  mir  doch  scheinen  ,  dass  auch  gerade  die  jetzt 
wieder  mitgetheilten  Falie  auf  das  Wünschenswerthe  einer  Rubri- 
ciruug  der  Falie  hinweisen.  Die  aufïallende  Übereinstimmung  der 
neuen  Falie  von  Gadus  morrhua  und  Scomber  scomber  mit  den 
früher  beschriebenen ,  weiter  die  auch  jetzt  wieder  bestatigte  Nei- 
gung  des  Haring  zu  transversalem  Hermaphroditismus ,  indem  in 
die  Keimdrüse  Theile  der  andersgeschlechtlichen  eingesprengt  sind, 
alles  dies  weist  darauf,  dass  vielleicht  in  Zukunft  auch  hier  etwas 
Gesetzraassiges  ,  im  Organismus  Begründetes  zu  erkennen  sein  wird. 
Bezeichnet  man  alle  Falie  einfach  als  » teratologische"  so  entzieht 
man  sie  leicht  weiterer  Kenntnissnahme  und  Fragestellung.  Schon 
allein  von  diesem  practischen  Gesichtspunkte  aus  scheint  mir  eine 
Eintheilung  der  Falie ,  weil  einer  deutlichen  Definition  zuganglich , 
wenigstens  würschens werth. 

Die  von  mir  gegebetie  Definition  kann  auch  durch  folgendeu 
Gedankengang  eine  tiefere  Begründung  erhalten. 

An  der  einen  Seite  finden  wir  z.  B.  einen  Haring,  bei  welchen 
die  Geschlechtsdrüse  eine  ganz  abnorme  Forra  angenommen  hat , 
und  WO  danehen  gleicherweise  missbildete  Theile  der  andersge- 
schlechtlichen Keimdrüse  in  ganz  abnormer  Lagerung  sich  ent- 
wickelt  baben.  Die  geregelte  Abfuhr  der  Geschlechtsstoffe  kann 
in  Folge  der  Verlagerung  oder  des  Fehlens  der  nöthigen  Abfuhr- 
wege ,  wenigstens  für  die  eine  Drüse ,  unmöglich  gemacht  sein. 
Auch  ist  es  in  einen  solchen  Falie  möglich,  dass  die  übrigen 
Organe  der  Bauchhöhle  zn  leiden  haben  unter   der  Entwickelung 


1)  J.  Bi  och:   Entwickelung  d.  Geschlechtsapparates  d.  stylommatophoren  Pulmonaten 
Z.  f.  Wiss.  Zool.  XLIV. 


134 

solch  überzahliger ,  abnorme  gelagerter  und  geformter  Theile.  Einen 
solchen  Fall  darf  man  gewiss  pathologisch  nennen ;  denn  er  ist 
unzweckmassig  und  dem  Organismus  des  Thieres  nicht  angepasst. 
Daneben  finden  wir  aber  solche  abnorme  Falie  von  Hermaphro- 
ditismus,  wo  die  Geschlechtsdrüsen  ganz  nach  dem  für  diejewei- 
lige  ïhierspecies  characteristischen  Typus  gebaut  sind ,  auch  im 
Stande  sind  ihre  Producte  zu  entleeren ,  kurz  sich  verhalten  wie 
die  Geschlechtsdrüsen  solcher  Fische,  die  normaliter  hermaphro- 
ditisch  sind.  Diese  Falie  verdienen  somit  den  Namen  von  patho- 
logischen  nicht ,  da  sie  weder  an  and  für  unzweckmassig  sind  für 
den  Organismus  noch  auch  gegen  denselben  streiten. 


WDSCWilfT  DER  XEU.JJJEBK.  [TREEX.  Jieim-e  Reeks  J)eel  I. 

I 


^''■''-  5i^^^^^  ^^-  '\'v  !*  ^  ^-^       ^■'^■'^ï^:. 


Ei^.S. 


Tig.ó. 


WJVi^elias  del. 


EWJi-Irapimpr. 


I 


.:-^ 


i 


rjJDSCmUFT  J)FR  NFD.  DIERK.  VEREEN.  NieuMfe  Reeks  Bed  I. 


Fig  1 


Fig  2 


El  17//. 


^.y 


Ft^.  3.      '"m^' 


Max  Web  er  del. 


P.VV.M.Trap  impr. 


VERSLAGEN. 


VERSLAG 

VAN   DE 

GEWONE  HUISHOUDELIJKE  VERGADERING 

DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGINO- , 

o-ehouden   in   het   Zoölogisch    Museum   te   Utrecht,    den    22sten 
November  1884,  des  voormiddags  te  10  uren.  . 


Voorzitter:  de  heer  A.  A.  van  Bemmelen. 

Met  den  "Voorzitter  zijn  tegenwoordig  de  heeren :  H.  E.  Bontjes , 
A.  A.  W.  Hubrecht,  J.  W.  van  Wijhe,  P.  P.  C.  Hoek,  A.  C. 
Oudemans  Jszn.,  C.  Kerbert,  J.  F.  van  Bemmelen,  Ed.  Everts, 
D.  van  Haren  Noman  ,  M.  M.  Schepman ,  R.  Horst ,  J.  Lorié , 
C.  J.  Bottemanne  en  H.  J.  Veth. 

Door  de  heeren  Albarda  en  Hoffmann  is  bericht  gezonden ,  dat 
zij  door  verschillende  oorzaken  verhinderd  zijn  de  vergadering  bij 
te  wonen. 

De  Voorzitter  opent  de  vergadering  en  deelt  de  redenen  mede, 
waarom  het  verslag  van  de  laatste  zomervergadering  nog  niet 
gedrukt  is ;  tevens  drukt  hij  de  hoop  uit ,  dat  in  het  vervolg  eene 
zoo  lange  vertraging  niet  meer  zal  plaats  grijpen.  Door  den 
Secretaris  wordt  daarop  het  verslag  dier  vergadering  voorgelezen. 
Naar  aanleiding  daarvan  vraagt  de  heer  Schepman  of  de  konink- 


II 

lijke  goedkeuring  op  de  in  die  vergadering  aangenomen  wetsver- 
andering  reeds  verkregen  is.  De  Secretaris  antwoordt,  dat  die 
aanvraag  nog  niet  heeft  plaats  gehad ,  maar  zich  thans  niet  lang 
meer  zal  laten  wachten. 

De  Voorzitter  brengt  daarop  ingevolge  Art.  17  der  Wet  vol- 
genderwijze  zijn  jaarverslag  uit. 

M.  H. 

Een  oud  spreekwoord  zegt:  » altijd  koekoek  één  zang".  Zoo 
behoort  het  heden  alweder  tot  mijne  voorzitterl^ke  plichten  ü 
eenige  mededeelingen  te  doen  over  den  toestand  onzer  Vereen  iging, 
ten  einde  ü,  zoo  goed  mij  mogelijk  is,  bij  voortduring  op  de 
hoogte  te  houden  van  haar  doen  en  laten.  Een  jaar  is  weder 
voorbijgesneld  en  de  dood  maaide  twee  onzer  leden  weg:  Dr.  N. 
Meursinge    uit   Amersfoort    en   J.   B.  J.  Rosendael  uit  Dordrecht. 

De  heeren  S.  van  der  Held  Wzn.  te  Rotterdam,  F.  J.  M. 
Heylaerts  jun.  te  Breda  en  Dr.  M.  Salverda  te  's  Hage  zegden 
hun  lidmaatschap  op.  Tot  ons  leedwezen  verliet  ook  Mevrouw 
de  Douarière  Rethaan  Macaré,  sedert  het  jaar  1874  onze  eenige 
begunstigster,  onze  gelederen.  Van  geheel  tegenovergestelde  mee- 
ning waren  de  heeren  H.  E.  Bontjes,  Directeur  der  Vischkwee- 
kerij  te  Velp ;  ten  Houten  en  de  Raadt ,  Oesterkweekers  te  ]£ra- 
lingsche  Veer ,  J.  C.  Kersbergen ,  Directeur  der  Zalmvisscherij 
»de  Merode"  te  Lekkerkerk;  E.  B.  Luyten,  Zalmhandelaar  te 
Rotterdam,  C.  van  der  Sluys,  Oesterkweeker  te  Kralingsche  Veer, 
Mr.  Joh.  Wurfbain  te  Velp  en  J.  G.  Everwyn  te  Utrecht,  die 
als  leden  toetraden;  ja  zelfs  Dr.  J.  Lorié,  Privaat-Docent  aan 
's  Rijks-Universiteit  alhier,  vroeger  lid  onzer  Vereeniging,  doch 
tijdelijk  afgedwaald ,  keerde  weder  tot  ons  terug.  Als  nieuwe 
begunstigers  kan  ik  U  de  namen  noemen  van  de  heeren  A.  van 
Stolk  Jzn.  en  W.  A.  Viruly  Verbrugge,  beiden  te  Rotterdam 
woonachtig. 

Resumeerende  verloren  wij  5  gewone  leden  en  1  begunstigster, 
doch   werd   ons   ledental    vermeerderd   met  8   gewone  leden  en  2 


IIT 


begunstigers,  zoodat  onze  Vereeniging  nu  bezit  131  leden,  sa- 
mengesteld uit  108  gewone  leden,  8  begunstigers ,  1  buitenlandsch 
lid,  10  correspondeerende  en  4  eere-leden ,  tegen  104,  7,  1,  10 
en  4  in  't  vorige  jaar. 

De  warme  aansporing  zoo  vaak  door  mij  en  vooral  in  onze 
vorige  huishoudelijke  vergadering  tot  ü  en  tot  de  afwezige  leden 
gericht,  ten  einde  pogingen  aan  te  wenden  ons  ledental  te  ver- 
meerderen, zal  ik  nu  geheel  achterwege  laten,  ten  einde  eens  te 
beproeven  of  bij  eeue  tegenovergestelde  wijze  van  doen  de  heeren 
zich  wellicht  eenige  moeite  uit  eigen  aandrift  willen  geven. 

Omtrent  ons  Bestuur  breng  ik  U  in  herinnering ,  dat  onze  Con- 
servator, Dr.  van  Haren  Noman,  vervangen  werd  door  Dr.  Horst; 
dat  in  de  buitengewone  huishoudelijke  vergadering  in  Juni  11. 
te  Apeldoorn  gehouden,  eene  verandering  van  Art.  13  onzer  wet 
is  aangenomen,  en  dat  het  Bestuur  dus  in  het  vervolg  zal  be- 
staan uit  een  President  en  Vice- President ,  een  len  en  2en  Secre- 
taris-Bibliothecaris ,  een  Penningmeester ,  een  Conservator  en  een 
Assessor.  De  voornaamste  beweegredenen,  die  tot  dit  besluit  leid- 
den, zijn  door  mij  in  de  te  Apeldoorn  gehouden  Zomervergadering 
medegedeeld. 

De  verandering  van  Art.  1 3  heeft  wijziging  van  Art.  6 ,  Art. 
14,  Art.  19,  Art.  20,  Art.  24,  Art.  25,  Art.  30,  Art.  33  en 
Art.  37  noodzakelijk  gemaakt.  (Zie  de  aan  dit  Verslag  toege- 
voegde Bijlage). 

In  de  commissie  voor  het  Zoölogisch  Station  werd  in  plaats  van 
Dr.  J.  van  Rees  benoemd  Dr.  C.  Kerbert.  In  de  commissie  van 
Redactie  van  het  Tijdschrift  trad  Dr.  Everts  af  en  werd  herbe- 
noemd. Later  legde  Prof.  Hubrecht  zijne  functie  als  lid  en  Se- 
cretaris dezer  commissie  neer  en  werd  zoowel  voor  't  een  als  voor 
't  ander  Dr.  Hoek  gekozen.  Tot  het  nazien  der  rekening  en 
verantwoording  over  1883/84,  welke  door  onze  Thesauriers  eeuigen 
tijd  vóór  deze  vergadering  aan  twee  onzer  leden  werden  toege- 
zonden ,  werden  benoemd  de  heeren  Schepman  en  van  Wijhe. 

De  ontvangsten  hebben  bedragen  ƒ  1185,  de  uitgaven  ƒ  930, 
terwijl    de   begrooting   in    ontvangst   en    uitgaaf  was  geraamd  op 


IV 

ƒ  1580.  Aangezien  de  oorzaak  van  dat  verschil  dezelfde  is  als 
die  in  het  verslag  van  't  vorige  jaar  door  mij  medegedeeld 
werd ,  zal  ik  die  woorden  niet  herhalen.  Aangenaam  zal  het 
U  zijn  te  vernemen ,  dat  twee  onzer  leden-aandeelhouders ,  de 
heeren  Criellaert  en  Nyhoff,  het  bedrag  der  in  onze  vorige 
huishoudelijke  vergadering  uitgelote  aandeelen  aan  de  Vereeniging 
schonken. 

De  ontvangsten  van  het  Zoölogisch  Station  bedroegen  ƒ  2037, 
terwijl  de  uitgaven  een  cijfer  van  ƒ  1803  bereikten. 

Van  't  Tijdschrift  is  het  6e  deel  nog  niet  verschenen ,  wegens 
redenen  U  overbekend,  ik  zal  ze  dus  hier  niet  herhalen.  Toch 
M.  H.  kan  ik  (J  de  heuglijke  boodschap  brengen ,  dat  dat  deel  tegen 
het  begin  van  het  volgende  jaar  zyne  intrede  in  de  wereld  zal 
doen.  In  overleg  met  't  bestuur  heb  ik  uit  naam  der  Redactie 
van  't  Tijdschrift,  eene  nieuwe  poging  aangewend  tot  het  beko- 
men van  bijdragen  met  of  zonder  afbeeldingen  voor  ons  Tijd- 
schrift. Van  een  aantal  door  mij  voor  dat  doel  geschreven  brieven 
aan  onze  leden ,  werden  eenige  beantwoord  met  de  toezegging 
van  bijdragen  te  zullen  inzenden  voor  het  6e  deel,  of  voor  de 
Ie  aflevering  van  het  7®  deel.  Dat  heden  het  2e  gedeelte  van  't 
Ie  supplementdeel  van  het  Tijdschrift  door  de  goede  zorgen  van 
Dr.  Hoek  het  licht  ziet ,  is  van  groote  beteekenis ;  dit  2e  gedeelte 
bevat  bijdragen  over  de  ontwikkelingsgeschiedenis  van  de  oester 
door  Dr.  Horst;  over  de  oestercultuur  in  afgesloten  ruimten  en 
over  de  physische  gesteldheid  van  de  Oosterschelde  in  verband 
met  oesters  en  oestercultuur  door  Dr.  Hubrecht;  over  een  ver- 
gelykend  onderzoek  van  gekweekte  en  in  het  wild  opgegroeide 
oesters  in  verband  met  de  voortplanting  door  Dr.  Hoek;  over  de 
fauna  der  Oosterschelde,  met  name  over  de  Visschen,  de  Week- 
dieren ,  de  Schaaldieren ,  de  Bryozoën ,  de  Anneliden ,  de  Echino- 
dermen,  de  Coelenteraten  en  de  Protozoëu  door  de  heeren  Schep- 
man ,  Hoek ,  Vigelius ,  Horst ,  Kerbert  en  van  Rees ;  vervolgens 
een  2e  aanhangsel  tot  het  in  het  Ie  gedeelte  van  dit  deel  zich 
bevindende  uitvoerige  literatuur-overzicht.  Een  hoogst  nuttig  al- 
phabetisch    register    op    beide    aanhangsels,    door    Dr.    Hoek   be- 


werkt,  maakt  het  einde  vau  het  boek  uit.  Het  getal  platen 
klom  tot  16. 

Over  onze  Bibliotheek  kan  ik  U  goede  berichten  geven.  Zoo- 
als  ge  U  zult  herinneren ,  werd  in  onze  vorige  huishoude- 
lijke bijeenkomst  besloten  tot  het  maken  van  een  nieuwen 
druk  van  den  Catalogus  en  op  verzoek  van  Dr.  Hoek  hem  twee 
leden  toegevoegd,  ten  einde  hem  de  behulpzame  hand  te  bie- 
den bij  deze  tijdroovende  bewerking;  daartoe  werden  de  heeren 
Dr.  Horst  en  Henri  W.  de  Graaf  uitgenoodigd.  Nadere  byzonder- 
heden  over  dezen  nieuwen  Catalogus  vindt  U  in  't  vorige  ver- 
slag vermeld. 

Niet  geheel  in  overeenstemming  met  het  door  Prof.  Hoffmann 
in  het  voorgaande  jaar  gedaan  verzoek ,  en  de  verkregen  vergun- 
ning, om  voorwerpen  uit  onze  collectie  van  lagere  dieren  bij  zijne 
academische  lessen  te  gebruiken ,  ontvingen  wij  van  hem  in  de 
laatste  zomervergadering  een  schrijven ,  waarin  hij  aan  het  bestuur 
mededeelde,  dat  wegens  zijn  verlangen  om  de  door  onze  Col- 
lectie en  Bibliotheek  ingenomen  plaatsruimte  in  't  Zoötomisch 
Laboratorium  in  gebruik  te  nemen ,  de  Vereeniging  zich  vóór  het 
einde  van  den  academischen  cursus  van  andere  lokalen  moest 
voorzien.  M.  H.  het  was  reeds  Juni  toen  wy  deze  treurmare 
ontvingen ;  toch  moesten  wij ,  zooals  vanzelve  spreekt ,  onder  dank- 
betuiging voor  de  gedurende  verscheidene  jaren  genoten  gast- 
vrijheid ,  berusten  in  des  Hoogleeraars  zoo  plotseling  genomen 
besluit.  Na  rijp  beraad  werd  dadelijk  een  bepaald  besluit  geno- 
men en  aan  onzen  Bibliothecaris,  onzen  Conservator  en  de  firma 
Brill  verzocht ,  krachtdadige  pogingen  aan  te  wenden ,  ten  einde 
binnen  Leiden's  wallen  een  onderkomen  te  vinden  voor  Biblio- 
theek en  Collectie.  De  termyn  van  verhuizen  was  kort  gesteld. 
Er  werd  geene  localiteit  gevonden ,  die  aan  de  vereischten  vol- 
deed: immers  voor  de  boekerij  is  vooral  een  droog  verblijf  noodig. 
Toen  besloot  Dr.  Hoek  een  einde  aan  alle  moeielijkheden  te  ma- 
ken en  tijdelijk  een  geheele  en  nog  wel  groote  kamer  in  zijn 
eigene  woning  beschikbaar  te  stellen  ter  plaatsing  onzer  Biblio- 
theek.    De    dank    van    alle   leden  der   Vereeniging  zij  hem  daar- 


VI 


voor  gebracht.  Dr.  Horst  verkreeg  voor  onze  Collectie  elders  een 
onderkomen,  waarover  straks  meer. 

De  nieuw  verschenen  Catalogus  der  Bibliotheek,  M.  H.  legt 
getuigenis  af  van  den  toestand  der  Boekerij  en  met  name  van  de 
groote  uitbreiding,  die  zij  in  de  laatste  jaren  onderging.  De  oor- 
spronkelyk  aangekochte  boekenkast,  zoo  schrijft  mij  onze  Bibli- 
othecaris ,  diende  tot  nog  toe  voor  de  boeken ,  die  niet  tot  de 
afdeeling  ST:  Tijdschriften  en  Uitgaven  van  geleerde  genootschap- 
pen ,  gerekend  worden ;  deze  kast  is  geheel  gevuld.  Tot  berging 
der  Tijdschriften  dienen  twee  boekenrekken  en  ook  deze  bieden 
geen  ledig  plaatsje  meer  aan.  Het  logisch  gevolg  hiervan  is, 
dat  het  aanschaffen  van  een  nieuwe  kast  of  rek  niet  langer 
uitgesteld  kan  worden.  De  toestand  der  boeken  zelve  is  vol- 
doende; de  zeer  aanzienlijke  vermeerdering  van  het  aantal  Tijd- 
schriften dwingt  tot  vrij  groote  onkosten  wat  innaaien  en  bin- 
den betreft;  verblijdend  is  daartegenover  zeker  het  feit  te  noe- 
men, dat  juist  van  deze  afdeeling  der  boekerij  het  gebruik  ge- 
stadig toeneemt. 

Nieuwe  betrekkingen  werden  er  niet  vele  aangeknoopt;  de 
Staatsraad  Holst  te  Christiania  bewees  op  verzoek  van  onzen  Bi- 
bliothecaris aan  onze  Vereeniging  den  goeden  dienst  haar  in  betrek- 
king te  stellen  met  de  Videnskab.  Selskabet  van  Christiania.  Met 
15  jaargangen,  een  compleet  stel  M.  H. ,  der  Verhandelingen 
door  dat  Genootschap  uitgegeven ,  werd  onze  Bibliotheek  dien- 
tengevolge verrijkt.  Verschillende  leden  onzer  Vereeniging  de 
heeren  Ritsema  Bos ,  J.  F.  van  Bemmelen ,  Oattie ,  Hoek,  Horst, 
Hubrecht,  Kerbert,  de  Man,  Vigelius  en  Vosmaer,  en  van  de 
Correspondeerende  leden  de  heeren  Sluiter  en  van  den  Broeck 
verrijkten  onze  Bibliotheek  met  de  toezending  van  overdrukken 
van  door  hen  uitgegeven  kleinere  of  grootere  verhandelingen. 
Dankbaar  maken  wij  ook  melding  van  een  van  Prof.  Hubrecht 
ontvangen  geschenk,  bestaande  in  7  »Handbooks"  en  23» Papers 
of  the  Conferences"  uitgegeven  van  wege  de  Hoofdcommissie  der 
Internationale  Visscherij-Tentoonstelling  te  Londen.  Eindelijk 
van   een    viertal    verhandelingen    van  |^Dr.  J.  Mac  Leod  te  Gent, 


VII 

die  gedurende  den  afgeloopen  zomer  eenige  dagen  in  ons  Station 
doorbracht. 

De  Collectie  onzer  Vereeniging  doorleefde  in  het  afgeloopen 
jaar  een  periode  van  groote  onrust.  Een  mijner  eerste  bezighe- 
den ,  schrijft .  mij  onze  Conservator ,  was  het  weder  in  ontvangst 
nemen  der  voorwerpen  onzer  verzameling,  welke  op  de  Londensche 
Visscherij-Tentoonstelling  waren  ingezonden  en  hoewel  die  be- 
zending niet  geheel  zonder  averij  terugkeerde ,  waren  de  geleden 
verliezen  gelukkig  toch  van  geringe  beteekenis  en  bepaalden  zij  zich 
hoofdzakelijk  tot  het  onleesbaar  worden  der  etiketten  en  het  bre- 
ken van  een  paar  flesschen.  Deze  schade  werd  door  mij  hersteld 
en  de  verzameling  weder  behoorlijk  in  orde  gebracht.  Nauwelijks 
waren  deze  werkzaamheden  geheel  ten  einde  gebracht,  zoo  ver- 
volgt Dr.  Horst  zijne  mededeelingen ,  of  wij  ontvingen  van  Prof. 
Hoffmanu  het  hoogst  onwelkome  bericht,  dat  het  Zoötomisch 
Laboratorium  de  Collectie  der  Vereeniging  niet  langer  kon  her- 
bergen. Gelukkig  verklaarde  de  Directeur  van  's  Rijks  Museam 
van  Natuurl.  Hist.  te  Leiden  ,  Dr.  Jentink ,  zich  bereid ,  in  een 
der  vertrekken  van  dit  gebouw,  de  verzameling  tijdelijk  een  on- 
derkomen te  bezorgen.  Onder  mijn  speciaal  toezicht  werd  op 
5  Juli  de  collectie  derwaarts  overgebracht  en  heeft  aldaar  voor- 
loopig  een  voldoende  plaatsing  gekregen;  in  waarheid  mag  men 
zeggen:  de  nieuwbenoemde  Directeur  heeft  door  dit  bewijs  zijner 
welwillendheid  aan  onze  Vereeniging  een  grooten  dienst  bewezen. 
Nu  de  Collectie  geplaatst  is  in  de  onmiddellijke  nabijheid  van 
mijn  werkkamer  in  't  Museum  ,  ben  ik  in  de  gelegenheid  nog  beter 
voor  hare  belangen  te  waken  en  het  zal  mijn  streven  zijn  de  ver- 
zameling zooveel  mogelijk  tot  eene  echt  Nederlandsche  te  maken 
en  op  die  wijze  meer  met  hare  oorspronkelijke  bestemming  in 
overeenstemming  te  brengen.  Voor  de  uitbreiding  der  verzameling 
was  dit  jaar  weinig  gunstig;  iutusschen  zal  het  langdurige  ver- 
blijf van  Dr.  Hoek  in  het  Zoölogisch  Station  in  den  afgeloopen 
zomer,  gelegenheid  hebben  gegeven  menig  nieuw  voorwerp  voor 
onze  Collectie  bijeen  te  brengen. 

Over   het   Zoölogisch   Station    zal  de  Secretaris  der  Commissie, 


VIII 

na  beëindiging  mijner  mededeelingen ,  een  als  naar  gewoonte  uit- 
voerig en  belangrijk  verslag  uitbrengen. 

Van  onze  wetenschappelijke  bijeenkomst  op  22  Juli  11.  te  Apel- 
doorn gehouden  en  het  daaraan  voorafgegaan  bezoek  aan  de  visch- 
kweeker^  » de  Zwaansprong"  onder  directie  staande  van  ons  mede- 
lid Noordhoek  Hegt ,  is  door  slechts  een  klein  getal  leden  gebruik 
gemaakt.  Voor  de  eerste  maal  v?erd  gevolg  gegeven  aan  het  U 
reeds  vroeger  medegedeelde  voorstel  om  een  onzer  leden  uit  te 
noodigen  een  voordracht  te  houden.  Door  Dr.  Horst  werd  met 
groote  bereidvaardigheid  hieraan  voldaan.  Bijzonderheden  hierover 
vindt  U  in  het  verslag  dezer  zomervergadering,  terwijl  de  ver- 
handeling zelve  opgenomen  is  in  ons  Tijdschrift. 

Heden  onthoud  ik  mij  van  verdere  uitingen  of  ontboezemingen 
en  eindig  ik,  M.  H.  het  verslag  over  het  vereenigingsjaar  Octo- 
ber  1883/84. 

Aan  de  orde  is  nu  het  Jaarverslag  van  het  Zoölogisch  Station 
door  den  Secretaris  der  Stationscommissie ,  den  heer  Hoek ,  uit- 
gebracht : 

NEGENDE  JAARVERSLAG 

OMTRENT  HET  ZOOLOGISCH  STATION  DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

uitgebracht  door  de  Commissie  in  de  Gewone  Huishoudelijke 
Vergadering  gehouden  te  Utrecht  22  November  1884. 


Op  de  gewone  huishoudelijke  vergadering  der  Vereeniging  ge- 
houden te  Leiden  den  18den  November  1883  werd  voor  de  negende 
maal  eene  Commissie  van  Directie  voor  het  Station  der  Vereeni- 
ging benoemd.  Dr.  van  Rees,  sedert  zes  jaar  lid  der  Commissie, 
was  zich    voor  onbepaalden   tjjd   in    het    buitenland   metterwoon 


IX 

gaau  vestigen  eu  kwam  dientengevolge  niet  meer  voor  herkiezing 
in  aanmerking.  In  zyn  plaats  koos  de  vergadering  Dr.  C.  Ker- 
bert,  terwijl  de  overige  leden  der  Commissie  zich  op  nieuw  met 
het  vertrouwen  der  leden  vereerd  zagen.  In  de  eerste  vergadering 
die  de  Commissie  hield  constitueerde  zy  zich:  van  de  vyf  leden 
Dr.  Hubrecht,  Dr.  Horst,  Dr.  Kerbert,  Dr.  Weber  en  Dr.  Hoek, 
werd  de  eerste  op  nieuw  als  Voorzitter,  de  tweede  als  Penning- 
meester en  de  laatste  als  Secretaris  gekozen. 

Gedurende  de  drie  voorafgaande  jaren  was  de  werkkring  der 
Commissie  een  tweeledige  geweest;  behalve  de  zorgen  voor  de 
exploitatie  van  het  Station  zelf,  zag  zij  zich  tevens  de  leidingen 
voor  een  goed  deel  de  uitvoering  van  het  op  de  oester  en  de 
oestercultuur  betrekking  hebbende  onderzoek  toevertrouwd.  De 
Commissie  besloot  dit  onderzoek  voorloopig  af  te  sluiten;  de 
eerste  aflevering  van  het  over  deze  onderzoekingen  handelende 
rapport  was  in  het  begin  van  het  jaar  '83  verschenen,  de  tweede 
aflevering,  die  het  rapport  besluit,  werd  door  onze  Commissie 
in  het  afgeloopen  jaar  gereed  gemaakt.  Het  geheel  vormt  een 
lijvig  boekdeel  van  700  bladzijden  druk  (250  bladzijden  hiervan 
worden  door  de  fransche  vertaling  der  afzonderlijke  opstellen  met 
uitzondering  der  bibliographie  en  der  bijlagen  in  beslag  genomen), 
geïllustreerd  door  16  platen,  kaarten  enz.  De  oukosteu  voor  deze 
uitgave  gemaakt  zijn  zeer  aanzienlijk;  gelukkig  ziet  de  Commissie 
zich  door  een  subsidie  van  Hunne  Exc.  de  Miaist(M-s  van  Finan- 
ciën en  Waterstaat,  Handel  en  Nijverheid  iu  staat,  •iv.'  k-)sten 
voor  een  goed  deel  te  bestrijden.  Met  de  uit:.5ave  van  Jit  rap- 
port beschouwt  de  Commissie  haar  taak ,  voor  zooverre  bet  oester- 
onderzoek  betreft,  voorloopig  als  afgedaan.  Dankbaar  erkent  zij 
de  hulp  van  verschillende  zijden  ontvangen,  van  de  Hooge  Re- 
geering zoowel  als  van  de  Maatschappij  tot  Bevordering  der  Oester- 
cultuur  en  van  verschillende  bij  de  oestercultuur  min  of  meer  betrok- 
ken personen.  Zonder  deze  hulp  ware  ongetwijfeld  het  onderzoek 
op  al  te  groote  bezwaren  gestuit  en  had  in  ieder  geval  het  uitge- 
ven van  het  eindrapport  achterwege  moeten  blijven.  De  Commissie 
is   zich   zeer   wel   bewust  het  moeielijke  vraagstuk  van  de  kunst- 


matige  cultuur  der  oester  alles  behalve  te  hebben  opgelost;  zij 
streefde  er  naar  de  kennis  van  haar  maaksel,  van  haar  levens- 
en  voortplantingswijze  te  vergrooten,  overtuigd  dat  een  doelma- 
tige cultuur  in  de  eerste  plaats  over  die  keunis  moet  beschikken ; 
zij  stelde  vervolgens  cultuurproeven  in  ,  om  zelve  met  de  practische 
bezwaren  aan  de  kunstmatige  kweeking  verbonden  kennis  te 
maken.  Zoowel  van  hare  onderzoekingen  als  van  hare  proefne- 
mingen doet  zy  in  haar  rapport  verslag. 

Gedurende  de  drie  zomers,  die  het  Station  der  Vereeniging  be- 
halve voor  de  onderzoekingen  der  leden  ook  dienst  deed  voor  de 
studie  der  oester,  was  men  meer  in  het  bijzonder  in  de  gelegenheid 
het  bruikbare  der  inrichting  voor  voortgezette  wetenschappelijke 
onderzoekingen  en  proefnemingen  te  leeren  kennen.  Over  't  algemeen 
voldoet  ons  Station  voor  deze  laatste  slechts  ten  deele  en  wij  achten 
het  onzen  plicht  hierop  op  nieuw  en  met  nadruk  te  wijzen.  Wij 
beschikken  thans  over  een  negenjarige  ondervinding  en  niemand 
zal  het  dan  ook  voorbarig  noemen ,  als  wij  een  meeniug  over  de 
doelmatigheid  van  onze  inrichting  wagen  uit  te  spreken.  Een 
eerste  en  zeer  groot  bezwaar  levert  de  omstandigheid  op ,  dat  onze 
inrichting  slechts  gedurende  weinige  weken  per  jaar  voor  de  on- 
derzoekers open  staat.  Gedurende  tien  maanden  van  de  twaalf 
bestaat  er  geen  Station  en  heeft  men  dan  ook  geen  gelegenheid 
bij  een  korter  of  langer  bezoek  aan  de  kust  van  de  hulpmiddelen 
waarover  het  Station  beschikt  gebruik  te  maken.  Het  is  waar, 
dat  de  meeste  onzer  vaderlandsche  dierkundigen  door  den  aard 
hunner  betrekking  genoodzaakt  zijn,  voor  een  eenigszins  langdu- 
riger verblijf  aan  de  kust,  van  de  twee  vacantiemaanden  gebruik 
te  maken.  Het  is  echter  evenzeer  waar,  dat  een  inrichting,  die 
het  geheele  jaar  open  stond  met  haar  personeel  en  hulpmiddelen 
voor  hen ,  die  in  den  loop  van  het  jaar  voor  het  verzamelen  van 
materiaal,  voor  het  inwinnen  van  inlichtingen  enz.  een  kort  be- 
zoek aan  de  kust  wilden  brengen ,  van  de  grootste  beteekenis  zou 
zijn.  Voor  onderzoekingen ,  als  die  door  ons  op  de  oester  werden 
ingesteld,  is  echter  het  bezit  van  een  blijvende  instelling,  waarin 
een    geheel  jaar   door   onderzoekingen   en   waarnemingen  kunnen 


XI 


worden  gedaan,  een  noodzakelijk  vereischte:  wij  aarzelen  dan  ook 
niet  te  verklaren ,  dat  de  resultaten  onzer  waarnemingen  meerdere 
zouden  geweest  zijn,  als  wij,  of  ook  maar  enkelen  van  ons ,  gedu- 
rende een  geheel  jaar  onze  aandacht  aan  het  oestervraagstuk 
hadden  kunnen  wijden. 

Een  tweede  niet  minder  groot  bezwaar  vloeit  uit  de  constructie 
van  ons  gebouw  zelf  voort.  Het  weinig  kostbare  en  het  ver- 
plaatsbare zijn  de  twee  eigenschappen ,  die  ons  Station  van  andere 
marine  laboratoria  onderscheiden.  Men  kan  het  goede  eigen- 
schappen noemen :  de  eerste  heeft  de  oprichting  mogelijk  gemaakt 
en  de  tweede  heeft  ons  in  staat  gesteld ,  allengs  met  verschillende 
punten  onzer  kust  uit  een  faunistisch  oogpunt  kennis  te  maken. 
Gaat  men  evenwel  de  nadeelen  na ,  die  van  deze  eigenschappen 
het  gevolg  zijn,  dan  blijken  ook  deze  zeer  aanzienlijk  te  zijn.  Een 
verplaatsbaar  houten  gebouw  kan  voor  een  voorloopig  onderzoek, 
voor  het  bijeenbrengen  van  materiaal  en  vooral  voor  kennismaking 
met  de  fauna  van  een  streek ,  ongetwijfeld  een  zeer  te  waardeeren 
hulpmiddel  genoemd  worden.  Stelt  men  zich  evenwel  voor,  in 
het  Station  een  grondig  microscopisch  onderzoek  op  zoölogisch 
gebied  te  verrichten,  dan  blijkt  alras,  dat  het  laboratorium  daar- 
toe ten  eeneraale  ongeschikt  is.  De  bezwaren  die  wij  thans  uit 
ervaring  kennen,  zijn  voornamelijk:  weinige  soliditeit  van  vloer 
en  tafels ,  onvoldoende  beschutting  tegen  regenwater  en  in  de 
derde  plaats  te  groote  hitte  bij  zomertemperaturen.  Men  kan  een 
houten  gebouw  van  boven  dekken ,  zoodat  men  tegen  regen  '  be- 
veiligd is  —  is  echter  het  hout  ten  gevolge  van  .warm  droog 
weer  gekrompen,  dan  zijn  in  het  staande  schotwerk  en  vooral 
tusschen  het  dek  en  de  zijwanden  altijd  weer  reten  'ontstaan ,  die 
het  water  den  toegang  openen.  Gedurende  een  warmen  en  drogen 
zomer  —  en  na  lange  jaren  met  gure  en  natte  zomermaanden  kun- 
nen wij  nu  ook  over  een  zoodanigen  zomer  spreken  —  heeft  men 
van  het  regenwater  weinig  last;  daartegenover  staat  dan  het  be- 
zwaar, dat  het  goed  geverfde  houten  gebouw  met  zijn  talrijke 
ramen  spoedig  een  hooge  temperatuur  aanneemt.  Vele  dagen 
achtereen   steeg    de  temperatuur  in  het  Station  in  den  afgeloopen 


XII 

zomer  tot  28°  en  29°  C.  en  noch  in ,  noch  nabij  het  Station  was 
dan  ergens  een  plekje  te  vinden ,  waar  de  temperatuur  eenigszins 
gunstiger  was ;  het  behoeft  geen  betoog ,  dat  zulke  temperaturen , 
ook  al  maken  zij  het  gebouwtje  niet  geheel  onbruikbaar,  voor 
onderzoekingen  waarbij  van  paraffine  gebruik  gemaakt  wordt  b.v. 
en  in  't  algemeen  voor  al  die  bewerkingen ,  die  een  grooten  eisch 
van  kalmte  aan  den  waarnemer  stellen ,  zeer  nadeelig  zijn. 

De  slotsom  uit  deze  op  ervaring  berustende  redeneering  te  trek- 
ken ,  moet  dientengevolge  luiden,  dat,  ook  al  blijft  het  houten  gebouw 
voor  de  Vereeniging  een  kostbaar  bezit  en  een  zeer  te  waardeeren 
hulpmiddel  voor  tijdelijke  en  plaatselijke  onderzoekingen,  onze 
tegenwoordige  inrichting  de  eigenschappen  mist ,  die  een  degelijke 
zoölogische  werkplaats  moeten  kenmerken ,  en  dit  zoowel  voor  de 
zuiver  wetenschappelijke  onderzoekingen ,  als  voor  waarnemingen 
en  studies  in  verband  met  de  visscherij  en  de  vischkweekerij  on- 
dernomen. Hopen  wij ,  dat  de  hooge  Regeering  van  de  waar- 
heid dezer  bewering  zoowel  als  van  het  belang  van  het  bezit  van 
een  eenvoudig  maar  blijvend  hecht  gebouw  overtuigd ,  niet  lang 
meer  zal  dralen  met  ons  in  staat  te  stellen  tot  de  oprichting 
ervan  over  te   gaan. 

Gedurende  den  afgeloopen  zomer  was  ons  Station  te  Vlissingen 
nabij  den  Buitenhaven ,  ongeveer  op  dezelfde  plaats  waar  het  in 
1877  stond  ,  geplaatst.  Uwe  Commissie  bracht  een  wijziging  in 
de  verdeeling  der  werkzaamheden  ;  zij  besloot  n.1.  aan  een  harer 
leden  alle  zorgen  voor  de  exploitatie  van  het  Station  gedurende 
beide  maanden  toe  te  vertrouwen.  Men  vond  den  heer  Hoek  be- 
reid in  deze  voor  te  gaan.  Dientengevolge  viel  hem  niet  alleen 
de  taak  van  het  vestigen  van  het  Station  en  van  het  weder  af- 
breken ten  deel ;  hij  zag  zich  ook  gedurende  de  maanden  Juli  en 
Augustus  met  de  directie  van  het  laboratorium  en  alle  kleinere 
en  grootere  bemoeiingen  daaraan  verbonden  belast.  Wij  gelooven 
te  kunnen  beweren ,  dat  deze  wijziging  gunstig  heeft  gewerkt ;  het 
zal  evenwel  niet  alle  jaren  licht  vallen  onder  onze  leden,  die  voor 
het  meerendeel  aan  het  onderwijs  verbonden  ambtenaren  zijn,  iemand 


xni 

te  vinden,  genegen  om  zijne  vacantiemaanden  aan  de  directie 
van  ons  Station  te  wijden. 

Evenals  in  vorige  jaren  mochten  wij  ook  dit  jaar  weer  be- 
schikken over  eene  Regeeringsbijdrage  van  ƒ  1000.  Wij  zijn  ZEx. 
den  Minister'  van  Binneul.  Zaken  den  heer  Mr,  J.  Heemskerk  Az. 
grooten  dank  schuldig  voor  dit  vernieuwde  blijk  van  belangstelling 
in  onze  wetenschappelijke  instelling.  Tevens  betuigen  wij  onze 
erkentelijkheid  aan  allen,  die  in  het  afgeloopen  jaar  onze  kas 
door  hun  bijdragen  hebben  gesteund  en  op  die  wyze  hebben  me- 
degewerkt om  de  exploitatie  mogelijk  te  maken. 

Met  welwillende  vergunning  van  de  heeren  Wagtho  en  Zoon 
te  Tholen  was  ons  Station  gedurende  den  winter  1883/84  op  het 
terrein  van  hun  oesterkweekerg  blijven  staan.  In  December  '83 
was  men  genoodzaakt  geweest ,  bij  noodweer ,  tot  behoud  van  den 
den  oesterput  aan  de  rivierzijde  beschermenden  dijk ,  de  sluizen  te 
openen  en  het  terrein  rondom  den  put  onder  te  laten  loopen.  Een 
meter  hoog  steeg  het  water  dientengevolge  in  ons  gebouwtje  en 
vooral  de  kasten  en  rekken  met  hun  deuren  en  laden  hadden 
hiervan  veel  te  lijden.  Gelukkig  was  voor  den  inventaris  —  voor 
zooverre  deze  zich  nog  in  het  Station  bevond  —  goed  zorg  ge- 
dragen. Bij  het  afbreken  en  weder  opzetten  van  het  gebouw  onder- 
vond men  echter,  dat  het  water  ook  op  het  houtwerk  van  het  ge- 
bouw zelf  een  ongunstigen  invloed  uitgeoefend  had.  Het  afbreken 
en  vervoeren  van  het  Station  geschiedde  overigens  zonder  veel  opont- 
houd. Ons  medelid  de  heer  Wagtho  te  Tholen  was  ons  behulpzaam 
geweest  in  het  huren  van  een  schip  en  zoo  kon  het  gebouw  op  één 
dag  (Maandag  7  April)  worden  afgebroken  en  met  zijn  inven- 
taris aan  boord  gebracht  worden.  Woensdag  9  April  in  den 
voormiddag  arriveerde  het  scheepje  (Beurtschip  van  Tholen  op 
Middelburg,  schipper  Essenbagger)  te  Vlissingen  en  nog  dienzelf- 
den  dag  werd  met  lossen  en  opzetten  begonnen,  zoodat  het  tegen 
den  avond  van  den  volgenden  dag  gereed  kwam.  Ook  het  nieuwe  lid 
onzer  Commissie  de  heer  Kerbert  was  hierbij  tegenwoordig.  Vóór  den 
winter  was  het  gebouwtje  te  Tholen  aan  de  buitenzijde  geverfd,  de 
biunenzyde  en  het  ameublement  had  evenwel  thans  dringend  aan 


XIV 

een  nieuwe  verflaag  behoefte.  In  Tholen  was  het  gebouwtje 
met  dakpanoen  gedekt  geweest,  die  ons  tijdelijk  door  de  heeren 
Wagtho  en  Zoon  waren  afgestaan  Ofschoon  men  had  ondervon- 
den ,  dat  deze  ons  Station  tegen  regenwater  goed  beschermden , 
zijn  wij  er  niet  toe  overgegaan  te  Vlissingen  op  nieuw  dakpan- 
nen aan  te  wenden.  In  de  eerste  plaats ,  omdat  zij  voor  het  trans- 
port van  ons  gebouw  ondoelmatig  zijn ;  in  de  tweede  plaats  omdat 
ons  gebouwtje  er  niet  op  gemaakt  is  op  den  duur  een  zoo  zwaren 
deklast  te  dragen  en  in  de  derde  plaats ,  omdat  wij  ook  voor  de 
temperatuur  binnen  ons  gebouw  geen  gunstigen  invloed  van  de  dak- 
panbekleeding  meenen  te  kunnen  verwachten.  Het  zeildoeken  kleed , 
dat  ons  houten  huis  gedurende  zes  achtereenvolgende  zomers  had 
gedekt ,  was  grootendeels  versleten  en  in  stukken  gesneden ,  die  bij  de 
proeven  in  de  oesterput  van  de  heeren  Wagtho  gebruikt  waren. 
Het  aanschaffen  van  een  nieuw  kleed  heeft  dus  tot  de  noodzake- 
lijke uitgaven  van  den  afgeloopen  zomer  behoord.  Met  geringe 
onkosten  mogt  het  ons  gelukken  het  gebouwtje  van  gasleiding 
te  voorzien.  Het  voordeel  en  het  gemak,  dat  wy  ons  daarvan 
voorstelden ,  is  evenwel  niet  zeer  groot  geweest.  Over  dag  was 
de  drukking  van  het  gas  in  den  regel  zóó  gering ,  dat  er  niet 
veel  mee  uit  te  richten  viel.  Toch  zijn  wij  den  heer  Ingenieur 
Musquetier,  die  ons  vergunde  onze  leiding  aan  die  van  den  Wa- 
terstaat aan  te  sluiten ,  en  die  het  ons  op  die  wijze  mogelijk 
heeft  gemaakt  ons  de  weelde  van  gas  te  veroorloven ,  voor  zijne 
welwillendheid  groote  erkentelijkheid  schuldig. 

Dienzelfden  Ingenieur  betuigen  wij  onzen  hartelijken  dank  voor 
nog  in  andere  opzichten  genoten  medewerking :  immers  hy  was 
het,  die  ons  toestond  ons  Station  te  vestigen  op  de  plaats  waar 
het  is  verrezen  en  die  tot  het  onder  zyn  beheer  staand  rijksdo- 
mein  behoort.  Met  zijn  toestemming  mochten  we  van  de  beschik- 
bare ruimte  in  een  der  sluisdeuren-loodsen  gebruik  maken  voor 
de  plaatsing  van  ons  visch-gereedschap ,  onze  kisten  enz,  Aan 
hem  en  vooral  ook  aan  den  heer  M.  P.  Brants,  Havenmeester  te 
Vlissingen,  danken  wij  het,  dat  ons  Station  te  Vlissingen  onder 
zeer  gunstige  omstandigheden  heeft  verkeerd;  dezen  laatste  vonden 


XV 


wij  steeds  bereid  ons  met  raad  en  daad  bij  te  staan ,  ook  waar 
het  het  ondernemen  van  grootere  of  kleinere  expedities  gold ,  het 
yerzamelen  van  studie-materiaal  in  binnen-  en  buitenhaven,  het 
huren  van  vaartuigen  enz. 

Voor  het  ondernemen  van  excursies  van  langeren  duur  mochten 
wij  ons  opnieuw  in  de  medewerking  van  de  Koninklijke  Neder- 
landsche  Marine  verheugen.  Op  ons  verzoek  stelde  ZExc.  de 
Minister  van  Marine,  de  heer  van  Erp  Taalman  Kip,  de  vaar- 
tuigen van  het  loodswezen  te  Vlissingen ,  voor  zooverre  hiertegen 
bij  den  dienst  geen  bezwaar  bestond,  ter  onzer  beschikking. 
Den  Inspecteur  van  het  Loodswezen  te  Vlissingen,  den  heer 
J.  Spanjaard ,  Kapitein  ter  Zee ,  werd  door  ZExc.  machtiging  ge- 
geven, het  hierop  betrekkelijk  besluit  ten  uitvoer  te  brengen. 
Wij  zijn  ZExc.  grooten  dank  verschuldigd  voor  de  krachtige 
medewerking  ons  in  deze  verleend  en  betuigen  tevens  onze 
hartelijke  erkentelijkheid  aan  den  heer  Spanjaard  voor  de  in  alle 
opzichten  aangename  en  liberale  wijze ,  waarop  hij  's  Ministers 
besluit  ten  uitvoer  bracht.  Een  drietal  zeer  belangrijke  kruis- 
tochten werd  met  de  aan  het  loodswezen  toebehoorende  stoom- 
boot » Schelde"  ondernomen.  Het  vaartuig  bleek  in  vele  opzichten 
voor  het  door  ons  beoogde  doel  bijzonder  geschikt ;  het  stoomver- 
mogen  stelde  ons  niet  alleen  in  staat  onze  dreggen  met  groot 
gemak  in  te  halen ,  het  maakte  het  ons  ook  mogelijk  in  een  be- 
trekkelijk korten  tijd  groote  afstanden  af  te  leggen  en  op  die  wijze 
veel  faunistisch  materiaal  zonder  al  te  groot  tijdverlies  bijeen  te 
brengen.  Maakte  het  ruime  logies  en  de  geheele  inrichting  van  den 
bodem  de  tochtjes  voor  hen ,  die  er  aan  deelnamen ,  tot  ware  ple- 
ziertochtjes ,  aan  de  uitstekende  bemanning,  die  wij  aan  boord 
vonden,  komt  voor  een  groot  deel  de  eer  toe,  dat  deze  kleine 
expedities  werkelijk  hebben  bijgedragen  tot  vermeerdering  van 
onze  kennis  der  vaderlandsche  fauna  en  der  Noordzee.  Zooals 
wij  eveneens  bij  vorige  gelegenheden  mochten  opmerken,  legt  het 
personeel  van  onze  loodsvaartuigen  steeds  groote  belangstelling 
aan  den  dag,  als  er  met  dreg  of  schrobnet  onderzocht  wordt. 
Onze   nederlandsche   zeelieden   voelen  zich  bijna  allen  zonder  uit- 


XVI 

zondering  tot  de  visscherij  aangetrokken  en  het  is  een  lust  om 
lien  bezig  te  zien  met  het  sorteeren  van  het  gevangene  en  het 
snuffelen  in  de  met  het  net  met  fijne  mazen  bijeengegaarde  slib- 
massa.  Met  grooten  ijver  wordt  de  slib  op  het  zeeftenstel  gebracht 
en  de  met  stoom  gedreven  pomp  gebruikt  om  het  zand  weg  te 
spoelen ;  spoedig  begrijpen  zij  welke  voorwerpen  in  't  bijzonder  in 
onzen  smaak  vallen  en  die  den  eenen  dag  een  naam  —  een 
latijnschen  of  hollandschen  doet  niets  ter  zake  —  aan  een  dier ,  dat 
uit  de  slibmassa  voor  den  dag  komt,  geeft,  kan  er  zeker  van  zyn 
dien  den  volgenden  —  hetzij  dan  ook  soms  een  weinig  gerad- 
braakt —  uit  den  mond  van  een  der  matrozen  te  vernemen. 
Geldt  dit  voor  de  bemanning  der  stoomboot  in  't  algemeen ,  zoo 
komt  een  bijzonder  woord  van  lof  toe  aan  den  heer  van  Hoeken , 
Schipper  l^te  klasse  van  het  Nederlandsch  Loodswezen ,  die  als 
Kommandant  der  » Schelde"  veel  bijdroeg,  om  onze  expedities  aan 
het  beoogde  doel  te  doen  beantwoorden. 

In  de  opgave  der  punten,  op  welke  gedurende  den  afgeloopen 
zomer  gezocht  en  verzameld  werd,  bekleeden  de  » Stations"  gedu- 
rende de  drie  dregtochten  met  de  » Schelde"  onderzocht,  een 
voorname  plaats.  Hier  vermelden  wij  alleen ,  dat  wij  gedurende 
onzen  eersten  tocht  door  de  Wielingen  naar  buiten  stoomden  en  in 
zuidelijke  richting  tot  voorbij  Ostende  gingen;  dat  de  stoomboot 
gedurende  onze  tweede  expeditie  benoorden  het  vuurschip  de  West- 
hinder  koers  zette  naar  den  mond  van  de  Theems;  dat  wij  toen 
op  de  reede  van  Margate  voor  anker  kwamen ,  den  volgenden 
morgen  langs  South  Foreland  naar  Dover  stoomden  en  vandaar 
langs  de  Westhinder  naar  de  Wielingen  terugstoomden. 

Eindelijk,  dat  onze  derde  excursie  zich  het  onderzoek  van  de 
Wester  Schelde  tot  taak  had  gesteld.  Van  Lillo  en  de  Doel  terug 
tot  aan  ter  Neuzen  werd  gedurende  dezen  tocht  op  acht  verschil- 
lende punten  gedregd. 

Ons  Station  mocht  zich  gedurende  den  afgeloopen  zomer  niet 
verheugen  in  een  zeer  talrijk  bezoek.  Aanvankelijk  scheen  het, 
dat  de  zomer  van  '84  een  ook  in  dit  opzicht  gunstige  zou  worden : 


XVIT 

niet  alleen  kwamen  er  bezoekers,  maar  vele  anderen  badden  zicb 
voor  de  tweede  maand  aangemeld.  Terwijl  de  eersten  zicb  genood- 
zaakt zagen  bun  bezoek  te  bekorten ,  bleven  de  anderen  voor  bet 
grootste    deel  uit.     Wij  aarzelen  niet  dit  bijna  uitsluitend  aan  de 
te    booge    temperatuur    van    de    Augustusmaand    toe  te  scbrijven. 
Ieder    die   bet  Station  kent,  weet,   dat  bet  een  onmogelijkbeid  is 
een  onderzoek  geregeld  voort  te  zetten  in  ons  gebouwtje ,  als  bet 
mooi  warm  zomerweer  is  !    De  bardste  paraffine  van  de  best  bekende 
paraffine-fabriek  (Merck  in  Darmstadt)  was  aanstonds  te  week  om  er 
met  voordeel   microtoom-coupes   mede  te  vervaardigen  ;  toepassing 
van    ijs    —    dat  in  de  stad  Vlissingen  niet  te  krijgen  was,   maar 
ons   op  boffelijke  wijze  door  de  Maatscbappij  » Zeeland"  verstrekt 
werd  —  mocbt  slecbts  gedeeltelijk  baten ,  en  zoo  stuitte  bet  ver- 
vaardigen van  microscopiscbe  preparaten  op  zeer  groote  bezwaren. 
In    een    ander  opzicbt  werd  evenwel  gedurende  den  afgeloopen 
zomer    met    vrucbt    gearbeid.     Er   is   kracbtig    naar   gestreeld  de 
kennis  van  onze  fauna  te  vermeerderen ;  dit  geschiedde  in  de  eerste 
plaats   met   bebulp  van  de  stoomboot  de  »Scbelde",  docli  vervol- 
gens  ook   met  bebulp  van  roei  vaartuigen ,  of  wel  door  te  zoeken 
langs  de  boofden  en  dijken.    Dit  laatste  bepaalde  zicb  niet  tot  de 
onmiddelijke    nabijbeid    van    de    Vlissingscbe    buitenbaven:    onze 
onderzoekingstocbten    strekten    zicb    uit    tot   Zoutelande  en  West- 
kapelle ,  tot  de  zuidelijke  ingang  van  bet  Sloe  en  tot  Veere,  Veel 
voordeel    ondervonden    wij    bij    deze    tocbten  van  de  geoefendbeid 
van    onzen    bediende    Heyt  uit    Westkapelle,    die   als  verzamelaar 
voor  Zoölogen  en  Aquariën  reeds  een  zekeren  naam  gemaakt  beeft 
en  zicb  dan  ook  bet  liefst  als  » Zeegewaszoeker'  betiteld  ziet.    In 
zijn  vrouw  en  hem  hadden  wij  een  paar  goede  en  trouwe  bedien- 
den ,  ofschoon  ons  spoedig  bleek ,  dat  zijn  andere  eigenschappen , 
zijn  handigheid  en  vatbaarheid,  niet  opwogen  tegen  zijn  talenten 
als  zoeker. 

Het  Station  was  gedurende  den  afgeloopen  zomer  van  een  zeer 
ruime  collectie  boeken  voorzien.  Een  goed  gesloten  kast  was  ter 
opname  dezer  boekerij  in  bet  Station  geplaatst.  De  boeken  waren 
voornamel^k  zulke,  die  voor  bet  determineeren  van  dieren  nood- 

b 


XVIII 

zakelijk  waren ,  of  meer  bepaald  op  de  studie  van  Noordzee-dieren 
betrekking  hadden.  Eenige  werken  van  bibliographischen  aard, 
handboeken  enz.  ontbraken  evenmin ,  als  de  werken  uitgegeven 
door  de  »Commission  zur  Untersuchung  der  Deutschen  Meere",  door 
onze  Vereeniging ,  door  het  Zool.  Station  te  Napels  enz.  enz. 

Het  Zoölogisch  Laboratorium  der  Utrechtsche  Hoogesehool  had 
een  eenvoudig  ingericht  maar  practisch  microtoom  aan  het  Station 
ter  leen  afgestaan ;  van  chemicaliën  was  onze  inrichting  zeer  ruim 
voorzien :  men  vond  er  gutta-percha-oplossing  van  Beyrich  in 
Berlijn ,  paraffine  van  Merck  in  Darmstadt ,  kleurstoffen  van 
Grübler  enz,  enz 

De  eenvoudige  toestel  voor  stroomend  water,  die  sedert  jaren 
tot  den  inventaris  van  ons  Station  behoort ,  bewees  ons  gedurende 
den  afgeloopen  zomer  op  nieuw  goede  diensten.  Onze  bediende 
zorgde  er  uitstekend  voor  en  zoo  gelukte  het  ons  vele  diervormen 
gedurende  de  twee  maanden ,  dat  het  Station  in  werking  was ,  in 
het  leven  te  houden.  En  dit  zelfs  met  dieren,  die  anders  zeer 
moeielijk  den  gevangen  staat   verdragen ! 

Behalve    den    Directeur    zag    het    Station    de  volgende  personen 
gedurende  korter  of  langer  tijd  aan  het  werk 
Dr.  L.  C.  Levoir  uit  Delft. 
Dr.  A.  A.  W.  Hubrecht  uit  Utrecht. 
Dr.  J.  Th.  Cattie  uit  Arnhem. 
Van  de  leden  der  Vereeniging  lieten  nog  de  volgenden  door  het 
brengen    van  bezoeken  van  hun  belangstelling  blijken :  de  heeren 
C.  J.  Bottemanne,  Dr.  L.  A.  J.  Burgersdijk,  Dr.  F.  Leo  de  Leeuw 
en  Dr.  J.  G.  de  Man.     Ook  zag  het  Station  twee  buitenlandsche 
vakgenooten  binnen  zijne  wanden  n.1.  den  heer  Sydney  J.  Hickson 
uit    Oxford    en    Dr.  J.  Mac  Leod  uit  Gent.     De  laatste  nam  met 
groote    belangstelling    en   toewijding    deel    aan  den  tweeden  tocht 
met  de  Stoomboot  de  » Schelde". 

Ziehier  in  hoofdtrekken  u  op  nieuw  de  geschiedenis  van  het 
Station  geschetst.  In  de  laatste  dagen  van  Augustus  werd  de 
inventaris  wederom  ingepakt  en  het  Station  afgebroken.  Met  ver- 
gunning van  de  Directie  der  Kon,  Ned.  Fabriek  » de  Schelde"  werd 


XIX 

het  hout  van  het  gebouw  en  een  groot  deel  van  den  inventaris 
geborgen  in  een  der  aan  den  Staat  behoorende  en  aan  genoemde 
Maatschappij  in  huur  afgestane  loodsen  nabij  een  der  binnenhavens 
te  Vlissingen  geplaatst.  Met  dankbaarheid  maakt  uwe  Commissie 
hier  van  deze  vergunning  melding.  Niet  alleen  werd  ons  hierdoor 
de  moeite  en  de  kosten  van  het  transport  bespaard;  het  was  ons 
tevens  gebleken ,  dat  het  vinden  van  een  geschikte  loods  of  schuur 
in  Leiden  b.v.,  waar  tot  nog  toe  het  Station  gewoonlijk  's  winters 
bewaard  werd ,  met  tamelijk  groote  kosten  gepaard  zou  zijn  ge- 
gaan. De  Maatschappij  »de  Schelde"  bewaart  ons  gebouw  zonder 
geldelijke  vergoeding  en  stelde  ons  alleen  deze  voorwaarden ,  dat 
wij  voor  onze  eigen  assurantie  tegen  mogelijke  brandschade  zouden 
zorgdragen  en  dat  wij  de  loods  uiterlijk  in  het  begin  van  Juni 
1885  zouden  ontruimen,  twee  bepalingen  tegen  wier  nakoming 
bg  ons  geen  bezwaar  kon  bestaan. 

De  finaneieele  toestand  van  ons  Station  blijkt  uit  den  volgenden 

STAAT    DER    GELDMIDDELEN, 

Inkomsten. 

Bijdrage  van  het  Bestuur  der  Visscherij  op  de  Schelde 

en  Zeeuwsche  Stroomen ƒ  500. — 

Subsidie  Nederlandsche  Regeering -  1000. — 

Jaarlijksche  Bijdrage  Natura  Artis  Magistra.     ...  -  25. — 

Idem                  Zeeuwsch  Genootschap.     .     .     .  -  10. — 

Idem                  van  bijzondere  personen  ...  -  175. — 

Onvoorziene  inkomsten -  27.42 

f  17;j7.42 
Uitgaven. 

1882/83. 

Exploitatiekosten  incl.  vervoer  enz ƒ  180.05 

Onderhoud  gebouw -  21. — 

Reiskosten  Commissieleden -  18.25 

1883/84. 

Exploitatiekosten  incl    vervoer  enz ƒ  473.33^ 

Uitbreiding  inventaris -  113.05 

Transporteere    .     .  f  806.28'^ 


Per  transport.     .  /  806.28» 

Administratiekosten  en  drukwerk -  132,57^ 

Chemicaliën,  glaswerk  enz -  134.27 

Onderhoud  gebouw -  96.74 

Reiskosten  Commissieleden -  83.77^ 

Verblijfkosten       idem -  291.26 

Salaris, 

De  inkomsten  bedroegen ƒ  1737.42        J 

De  uitgaven  bedroegen. -  1544.90^        ■ 

Batig  saldo.     .     .  f  192.515 

PEO    MEMOEIE. 

Inkomsten . 

Bijdrage  Vereeniging  vau  Oesterkweekers  •)..../  300. — 

Uitgaven.  | 

Exploitatiekosten  incl.  vervoer  enz ƒ  201.45 

Administratiekosten  en  drukwerk -  17.83 

Reiskosten -  38.80 

ƒ  258.08 


Wij  laten  thans  een  opgave  volgen  der  punten  waar  verza- 
meld werd. 

N°.  1.  16  Juli  1884.  Op  de  hoogte  van  de  üiterton  van  de 
Wielingen  (Wielingen  N°.  1 ,  ook  genaamd :  Ton  v.  d.  Lucifer). 
Voormiddags  9.40.  Op  5  vaam  water  in  N.N. O.  richting  weg- 
drijvend. 

De  kleine  kor  ging  op  de  hoogte  van  de  ton  v.  d.  Lucifer 
over  boord  en  bleef  over  boord  tot  kort  bij  de  ton  van  den  Wan- 


1)  Was  bij  het  inzenden  der  Rekening  en  Verantwoording  nog  niet  ingekomen.    Werd 
sedert  ireincasseerd. 


XXI 

delaar.    Over  de  zoogenaamde  Ruggen  van  den  Wandelaar,  waar 
de  diepte  tot  3  vaam  afnam). 

Temperatuur  van  het  water  aan  het  oppervlak  20'',  op  den 
bodem  löVs"  (^)- 

Enkele  Zeesterren,  vele  exemplaren  van  Cydippe  pileus,  Zwemkrabben  ,  Garnalen, 
Hermietkreeften ,  veel  Kokerwormen  en  andere  Anneliden,  weinig  MoUusken  (Zeester 
kometen-vorm). 

N°.  2.  16  Juli  1884.  Toren  van  Brugge  in  Wendüne.  Voor- 
middags  half  12  tot  's  namiddags  half  1  ure.  Op  8  vaam  water 
in  Z.W.  richting  wegloopende.  Zandgrond  slikkig  met  veel  gebro- 
ken schelpen. 

Veel  Asteracanthion  en  Ophiura  (fragilis?),  Hermietkreeft ,  Natica,  Solea  viilga- 
ris,  Gobius  minutus. 

N°.  3.  16  Juli  1884.  Brugge  in  Spanjaardsduin.  Diepte  ver- 
schillend, gemiddeld  6  vaam.  Bodem  zeer  zandig  en  weinig  slib. 
Groote  en  kleine  dreg  beide  buiten  boord. 

Overvloed  van  Donax  en  Ophiuren.  Een  exemplaar  Portunus  variegatus. 

N°.  4.  17  Juli  1884.  Bij  de  roode  ton  van  de  Deurlo.  's  Och- 
tends om  8  uur  15  minuten.  Diepte  7  vaam.  Grond  blauwe  klei 
met  zand.     Weinig  leven. 

Enkele  Anneliden,  een  ex.  van  Diastylis,  Agonus  cataphractus ,  Gobius  minutus, 
Liparis  vulgaris.    Van  Weekdieren:   Natica  en  Buccinum. 

N°.  5.  17  Juli  1884.  Torens  van  Middelburg  en  Westkapelle 
in  elkaar,  totdat  de  toren  van  Middelburg  in  de  kleine  lichttoren 
van  Westkapelle  was.    's  Ochtends  om  9  uur.    Diepte  8  a  9  vaam. 

Vangst  ongeveer  dezelfde  als  op  N°.  4. 

N°.  6.  17  Juli  1884.  Toren  vaü  Middelburg  bewesten  Klinker- 
duin  ,  tot  Toren  van  Middelburg  beoosten  Klinkerduiu ,  in  het 
zoogenaamde  Steendiep  op  12  vaam  water,    's  Ochtends  om  11  uur. 

Agonus  cataphractus,   Gobi\is  minutus,   veel   Mactra  stultorum. 

N°.  7.  17  Juli  1884.  Binnenkant  van  Callobank  tot  bij  de  Ton 
van  het  Zuiderhoofd,  's  Ochtends  om  half  12  uur.   Diepte  7  vaam. 

Loligo  en  Sepiola,  vrij  veel  Anneliden ,  Gammariden,  enkele  Palaemon,  Agonus  cata- 
phractus, Trachinus  vipera,  Gobius  minutus,  Callionymus  lyra,  Liparis  vulgaris, 
Gadus  merlangus,  Pleuronecta  platessa,  Syngnathus  acus  en  rostellatus,  Mustela  vul- 
garis, Rhina  squatina, 


XXII 

N°.  8.  Westelijk  hoofd  van  de  buitenliaven  te  Vlissingen  en 
bewesten  het  hoofd.  Bij  laag  water  werd  hier  telkens  gedurende 
Juli  en  Augustus  1884  verzameld.  Areometer-aanw^zing :  1.0235 
a  1.0237. 

Vertegenwoordigers  van  alle  groepen.  Oesterbroed  en  jonge  oeslers  gezeten  oj) 
schelpen  van  Purpura  lapillus  Van  visschen:  Centronotus  gunellus  en  Motella  mustela. 
Gammarus,  Idothea,  Pycnogonum  litorale  enz.,  Porcellana  platycheles,  Hyas.  Zee- 
ën Slangsterren.  Chiton.  Enkele  Patella.  Ascidien  enz. 

N°.  9.  26  Juli  1884.  Corps  mort  (Korrimoor)  voor  de  l^te  bin- 
nenhaven te  Vlissingen. 

Overvloed  van  Sycandra ,  Mosselen  met  groote  Ex.  van  Balanus  crenatus.  Zeer  veel 
Corophiden  en  andere  Amphipoden,  Idothea  enz.  Een  enkel  exemplaar  van  Anguilla 
vulgaris. 

N°.  10.  Binnenhaven  van  Vlissingen  en  Middelburgsch  kanaal. 
Op  Dinsdag  29  Juli  1884  was  het  water  1  meter  afgelaten.  Aan 
de  steenglooiingen  der  oevers  werd  met  behulp  van  een  sloep 
verzameld. 

Op  een  diepte  van  |  Meter  a  1  Meter  beneden  den  gewonen  waterspiegel  (A.  P.) 
zitten  overvloedig  oesters.  Hooger  op,  op  2  a  3  decimeter  beneden  het  pijl  zitten 
mosselen  Veel  Amphipoden:  Corophium,  Melita  palmata,  Microdeutopus ,  Caprella. 
Veel  Sycandra  enz. 

N°.  11.  Tusschen  Zoutelande  en  Westkapelle  en  aan  de  brekers 
nabij  laatstgenoemde  plaats  Zondag  20  Juli  1884,  bij  niet  zeer 
laag  en  Maandag  21  Juli,  bij  zeer  laag  water. 

Pholaden  met  Malacobdella,  Jaera ,  Corojjhiura  in  de  klei,  Portunus  puber,  Por- 
cellana platycheles,   Blennius  pholis  enz. 

N°.  12.  Woensdag  30  Juli  1884.  Bij  laag  water  verzameld 
tusschen  de  watertoren  van  Veere  en  het  huis  van  het  Dijkbe- 
stuur.  Beneden  den  dijk  strekt  zich  een  breede  zoom  van  vette 
slik  uit,  waarin  slechts  hier  en  daar  kleine  stukken  klei  te  vin- 
den zijn.     De  Fauna  was  niet  opvallend  rijk. 

Verschillende  Gammariden,  Jaera  albifrons,  Pinnotheres  pisum  in  Cardium  edule. 

N°.  13.  Kisten  onder  de  Tonnebrug  over  de  binnenhaven  te 
Vlissingen.   3  Augustus  1884. 

In  de  slik  die  deze  bedekt  leven  vele  Caprella's,  Corophium,  groote  Anneliden  enz. 


XXIII 

N°.  14.  Tusscheu  de  sluizen  van  de  buitenhaven  te  Vlissingen. 
Gedurende  Juli  en  Augustus. 

Overvloed  van  Kwallen ,  vooral  Rhizostoma  Cuvierii  en  Chrysaora  hyoscella.  Deze 
worden  bewoond  door  Hyperia,  Froto,  Idothea  enz. 

N°.  15.  12  Augustus  1884.  Buiten  Witte  Ton  N°.  2  van  de 
Deurlo  met  de  eb  gedreven,  's  Ochtends  om  half  8  ure.  Tem- 
peratuur wateroppervlak  20^  C.  Bodem  lO'/g"  ^-  Areometer  1.024. 

Zwemkrabben,  (één  met  Sacculina),  Gammariden,  Pagurus,  Doris,  Mactra,  Ha- 
lodactylus,  Groote  en  Kleine  Pieterman,  Gobius  minutus,  Gadus  merlangus,  enkele 
Zeesterren.  Pelagisch:  Proto  en  Sagitta. 

N°.  16.  12  Augustus  1884.  Tusschen  West-  en  Noordhinder 
op  een  diepte  van  +  20  vaam.  's  Namiddags  2  uur.  Zachtjes 
stoomend  in  westelijke  richting.  Bodem  grofkorrelig  zand :  zoo- 
genaamde koude  zandgrond  met  schelpgruis. 

Niet  veel  leven  Amphioxus  (8  Exempl.).  Enkele  Anneliden,  Bryozoenj  Ascidiën, 
weinig  schelpci. 

N°.  17.  13  Augustus  1884.  Bij  de  zwart  en  wit  gestreepte  ton 
(Longnose)  nabij  Margate.  's  Ochtends  om  7  uur.  Groote  dreg  op 
de  rotsachtige  bodem  gescheurd  en  ontzet.  Van  de  kleine  dreg 
alleen  de  armen  teruggekregen.  Grof  zand  met  steenen  en  krijt- 
bonken.  Diepte  10  vaam.  Temperatuur  water  1872°  C. 

Echinus,  Ophiothrix,  Munida,  Porcellana  longicornis,  Pagurus,  Palaemon,  Pan- 
dalus, Pilumuus  hirtellus,  Stenorhynchus,  Gammariden,  Nympbon  spec.,  Trochus, 
Pecten,  Aeolis  enz. 

N°.  18.  13  Augustus  1884.  Tusschen  Deal  en  Walmercastle 
niet  ver  van  de  Engelsche  kust.  9  uur  's  ochtends.  9  vaam  water. 
Bodem  steenachtig,  zand,  schelpen.  In  zuidelijke  richting  lang- 
zaam voortstoomend. 

Solaster  papposus  (klein  Exempl),  Alcyonium  op  Oesterschelpen,  Trochus,  Pur- 
pura, Porcellana,  Stenorhynchus,  Hyas,  Pilumnus ,  Palaemon,  Pycnogonum  enz. 

(N.B.  In  de  haven  van  Dover  een  klein  Ex.  van  Patella  op 
een  der  palen  van  de  haven.) 

N°.  19.  13  Augustus  1884.  Bezuiden  de  Westhinder  op  16 
vaam  water ,  's  avonds  om  7  uur.    De  garnalenkor  (toebehoorende 


XXIV 

aan   Jopse,    visscher   uit   Aruemaiden)    kwam    geheel    ontredderd 
aan  boord.  Vangst  ging  dientengevolge  grootendeels  verloren. 

Een  groot  Ex.  van  Trachinus  draco  zat  in  het  net,  maar  ontsnapte  nog.  Enkele 
stukken  steen  met  schoone  exempl.  van  Alcyonium.  Enkele  Zeesterren,  Echinus, 
Munida,  Hyas,  Porcellana,  Ascidia,  Naakte  Slak. 

N°.  20.  18  Augustus  1884.  Op  de  Westerschelde  tusschen 
Baths  en  de  Belgische  grens.  Diepte  6  vaam.  's  Ochtends  om  1 1 
uur.  Temperatuur  aan  het  oppervlak  20V2°  C.  Temperatuur  bodem 
21°  C.  Areometer:  1.017.  Bodem  blauwe  slik  met  zand  en  niet 
veel  schelpen. 

Enkele  Krabben,  veel  Garnalen,  Mysis,  Idothea,  Syngnatus  rostellatus  en  Gobius 
minutus. 

N°.  21.  18  Augustus  1884.  Even  over  de  Belgische  grens.  On- 
geveer 12  uur.  Diepte  rfc  6  vaam.  Voor  het  meerendeel  hetzelfde 
als  op  N°.  20. 

Garnalen,  enkele  Idothea,  Mysis,  Syngnatus  rostellatus.  Veel  gebroken  schelpen. 

N°.  22.  18  Augustus  1884.  Tusschen  de  Doel  en  Lillo.  Met  de 
stroom  mede  gevischt.  Diepte  8  vaam  of  minder. 

Weinig  leven.  Enkele  garnalen  en  veel  gebroken  schelpen. 

N°.  23.  18  Augustus  1884.  Tusschen  Baths  en  Walsoorden, 
op  de  hoogte  van  de  ton  van  Valkenisse.  Diepte  8  vaam.  's  Na- 
middags 3  uur.  Schelpgrond.  Niet  veel  leven. 

Cydippe,  Amphipoden  (Sulcator  arenarius)  ,  Idothea ,  Syngnathus  rostellatus ,  Gobius 
minutus. 

N°.  24.  18  Augustus  1884.  In  de  geul  tusschen  Ossenisse  en 
den  Brouwerplaat.  Op  een  diepte  van  3  a  5  vaam.  Veel  schelpen, 
weinig  leven. 

Enkele    Garnalen,    Zwemkrabben,    Amphipoden,  Idothea,  Mysis,  Gobius  minutus, 

Syngnathus  rostellatus,  Liparis  vulgaris. 

N°.  25.  18  Augustus  1884.  Tusschen  Eendrachtpolder  en  Ter- 
Neuzen.  Diepte  8  a   10  vaam.  's  Avonds  om  6  uur. 

Schelpen,  vi^aaronder  levende,  Garnalen,  Zwemkrabjes,  enkele  Gobius.  Niet  veel 
bijzonders. 

N°.  26.  18  Augustus  1884.  Voor  Ter-Neuzen  op  7  vaam. 
Bijna  geen  leven.  Bodem  met  veel  slik.  's  Avonds  7  uur. 

Enkele  Idothea  en   Amphipoden,  Garnalen  en  Schelpen. 


XXV 

N°.  27.  19  Augustus  1884.  Tusscben  Ter-Neuzen  en  Borselen 
in  het  vaarwater  langs  de  Suikerplaat.  Diepte  5  a  6  vaam. 
's  Ochtends  om  7  uur.  Areometer:  1.0206.  Grond  zand  met  slik 
en  op  enkele  punten  stukken  slik.  Weinig  leven. 

Mysis  en  Ggstrosaccus,  Syngnathus.  Garnalen,  Zwemkrabbetjes  en  Siilcator. 

N.B.  Nog  een  ex.  van  Sulcator  arenarius  werd  in  een  volgende 
dregging  kort  by  Borselen  gevonden.  Overigens  leverde  deze  niets 
op  als  doode  schelpen. 

N°.  28.  23  Augustus  1884.  Tusschen  Buitenhaven  van  Vlissin- 
gen  en  woning  van  den  Dykopzichter  (Uitspanning:  Schoone 
Waardin).  Ondiep  water. 

Garnalen,  Gammariden ,  Zwemkrabbetjes,  Ophiothrix,  Amraotheie. 

NB.  De  Visschen  werden  reeds  gedetermineerd  door  den  Heer 
Dr.  Th.  W.  van  Lidth  de  Jeude;  de  Weekdieren  zullen  onderzocht 
worden  door  den  Heer  M.  M.  Schepman ,  de  Gelede  Dieren  door 
Dr,  Hoek ,  de  Wormen  door  Dr.  Horst ,  de  Ascidiën  door  Dr.  Weber 
en  de  Echinodermen  door  Dr.  Kerbert. 


De  Rekening  en  Verantwoording  van  de  Stations-Commissie, 
door  de  heeren  Schepman  en  van  Wijhe  onderzocht,  wordt, 
nadat  door  den  Penningmeester  der  Commissie  eenige  inlichtin- 
gen verstrekt  zijn ,  goedgekeurd.  Nadat  de  Voorzitter  den  leden 
der  Commissie  voor  hunne  vele  bemoeiingen  uit  naam  der  Ver- 
eeniging  hartelijken  dank  heeft  betuigd ,  wordt  de  Commissie 
ontbonden  verklaard  en  gaat  de  Vergadering  over  tot  de  Verkie- 
zing van  een  nieuwe  Commissie ,  die  in  het  volgende  jaar  de 
zorgen  voor  het  Station  op  zich  zal  nemen.  De  leden  der  afge- 
treden Commissie,  zijnde  de  heeren  Weber,  Kerbert,  Hubrecht, 
Horst  en  Hoek,  worden  daartoe  opnieuw  benoemd.  De  heer 
Hubrecht  stelt,  alvorens  de  benoeming  te  aanvaarden,  eene  voor- 
waarde; hij  wenscht  nl.  dat  de  Vergadering  aan  de  Commissie 
meer  vrijheid    zal    geven ,    dan    zij   tot  nu  toe  had.    Hij  verlangt 


XXVI 

vooreerst  vrijheid  voor  de  Commissie  om  het  Statioa  naar  gelang 
vaa  omstandigheden  al  of  niet  in  gebruik  te  stellen  en  ten  tweede 
om  het  ook  buiten  de  grenzen  van  ons  vaderland  te  kunnen  op- 
slaan. Nadat  door  een  lid  omtrent  het  tweede  punt  eene  kleine 
opmerking  gemaakt  is,  ten  gevolge  waarvan  het  Noordzeegebied 
als  de  uiterste  grens  voor  de  oprichting  van  het  station  be- 
paald wordt,  wordt  bij  acclamatie  besloten  aan  de  Commissie  de 
gevraagde  vrijheid  te  verleenen.  Daarop  nemen  de  aanwezige  leden 
de  benoeming  aan;  aan  den  heer  Weber  zal  van  zijne  benoeming 
kennis  gegeven  worden  ^). 

De  heer  Horst  brengt  rapport  uit  namens  de  in  de  zomerver- 
gadering benoemde  Commissie  tot  het  zoeken  van  een  lokaal  te 
Leiden  voor  de  bibliotheek  en  collectie.  De  Commissie  heeft  een 
zeer  geschikt  lokaal  op  het  oog ,  schuin  tegenover  de  Hoogere 
Burgerschool ,  tegen  een  huurprijs  van  ƒ  25  per  drie  maanden. 
Bij  de  behandeling  der  begrooting  zal  de  Vergadering  haar  oor- 
deel kunnen  uitspreken ,  of  zij  geneigd  is  dit  lokaal  te  huren. 

De  Rekening  en  Verantwoording  van  den  Penningmeester  der 
Vereeniging,  eveneens  door  de  heeren  Schepman  en  van  Wijhe 
nagezien,  wordt  daarop  goedgekeurd,  nadat  eenige  opmerkingen 
door  den  Penningmeester  zijn  beantwoord.  De  Voorzitter  bedankt 
de  beide  heeren  voor  hunne  moeite  aan  het  nazien  der  rekeningen 
besteed  en  benoemt  voor  het  volgende  jaar  daartoe  de  heeren  Lorié 
en  van  Bemmelen  Jr. ,  beiden  te  Utrecht.  Beiden  ter  vergadering 
aanwezig,  verklaren  zich  bereid  zich  hiermede  te  belasten. 

Wij  laten  hier ,  zooals  gewoonlijk ,  een  overzicht  volgen  van 
de  inkomsten  en  uitgaven  der  Vereeniging  gedurende  het  afge- 
loopen  jaar. 

Inkomsten. 

Batig  saldo  van  1882/83 ƒ  367.86 

Contributie  van  6  begunstigers  a  ƒ  10 »      60. — 


Transporteere     .  ƒ  427.86 


1)   De   Heer   Weber   heeft   zich   later  schriftelijk  eveneens  bereid  verklaard  de  benoe- 
ming aan  te  nemen. 


XXVII 

Per  transport     .  ƒ  427.86 

Contributie  van  104  leden  a  ƒ  6 »  624. — 

»              »      1  lid  a  /  6  over  1882/83    .     .     .     .  »  6.— 

Verkoop  (doubletten)  boeken »  17.70 

»         tijdschrift »  5. — 

Gemaakte  rente »  5.05^ 

Geschonken  uitgeloote  aandeelen.      . »  30. — 

ƒ  1115.6T^ 
Uitgaven. 

Onkosten  van  vergaderingen ƒ  5. — 

»          der  collectie »  129.90 

Aankoop  en  onderhoud  der  bibliotheek      .     .     -     .     .  »  2 1 0.43 

Assistent  van  den  Conservator  en  Bibliothecaris.     .     .  »  40. — 

Elf  uitgelote  aandeelen  Zool.  Station »  llO. — 

Drukwerk  (waaronder  nieuwe  catalogus)  en  advertentiën  »  227.65 

Verschotten  Bestuursleden,  vracht,  porto's  enz.      .      .  »  124.09^ 

Expeditie  tijdschrift  over  1881,   1882  en   1883.     .     .  »  58.12 

Abonnement  Fauna  Golf  van  Napels »  29.77 


7p  ,  ƒ  934.96^ 

Haians.  '' 

De  ontvangsten  bedroegen ƒ  1115.61^ 

De  uitgaven  bedroegen    .     .     - »      934.96^ 

Batig  saldo.     .  ~f     180.65 

Op  verzoek  van  den  heer  Hubrecht  zullen  er  voor  het  volgende 
jaar  maatregelen  worden  genomen ,  opdat  de  behandeling  der 
rekeningen  op  de  vergadering  niet  zooveel  tijd  in  beslag  neme. 

De  begrooting  voor  het  jaar  1884/85  wordt  volgenderwijze  vast- 
gesteld :  • 

Ontvangsten. 

Batig  saldo  over  1 883/84 /  180.65 

Contributie  van  8  begunstigers  a  ƒ  10 »  80. — 

»              »      108  leden  a  ƒ  6 »  648.— 

Bijdrage  Teyler's  Stichting  voor  Deel  VI  van  het  Tijd- 
schrift    »  300.— 

Abonnement  Tijdschrift »  189. — 

Verkoop  Tijdschrift »  36.— 

ƒ  1433.65 


XXVIII 

■  Uitgaven. 

Onkosten  van  vergaderingen ƒ  10. — 

»         der  collectie »  80. — 

Aankoop  en  onderhoud  der  bibliotheek »  180. — 

Assistent  van  den  Conservator  en  Bibliothecaris  ...»  20. — 

Verschotten  Bestuursleden,  vracht,  porto's  enz.    ...»  100. — 

Abonnement  Golf  van  Napels »  30. — 

Aflossing  10  aandeelen  voorschot  Zool.  Station    ...»  100. — 

Rekening  Tijdschrift  Deel  VI »  700.— 

Nog  te  betalen  aandeel  n°.  45 »  lO. — 

Huur  van  een  lokaal  voor  bibliotheek  en  collectie    .     .  »  100. — 

Onvoorziene  uitgaven »  73.65 

ƒ  1433.65 

Bij  de  behandeling  dezer  begrooting  komt  alleen  de  post  voor 
het  huren  van  een  lokaal  ter  sprake.  De  heer  Hubrecht  vraagt 
daaromtrent  eenige  ophelderingen  en  stelt,  nadat  hem  deze  ver- 
strekt zijn ,  voor ,  om  niet  eer  tot  de  huur  van  een  lokaal  over 
te  gaan ,  voordat  deze  volstrekt  noodig  is.  Nadat  van  andere  zijde 
opmerkzaam  is  gemaakt  op  de  buitengewoon  gunstige  ligging  van 
het  bedoelde  lokaal  en  den  billijken  prijs ,  wordt  bij  meerderheid 
van  stemmen  besloten  dadelijk  tot  het  huren  over  te  gaan. 

Thans  is  aan  de  orde  de  benoeming  van  twee  leden  van  het 
Bestuur,  ter  vervanging  van  de  Heeren  C.  K.  Hofimann  en  R. 
Horst,  die  aan  de  beurt  van  aftreding  zijn  en  waarvan  de  eerste 
uitdrukkelijk  verzocht  heeft  niet  meer  in  aanmerking  te  komen. 
Tot  Vice-President  wordt  daarop  benoemd  Dr.  A.  A.  W.  Hubrecht, 
tot  Conservator  Dr.  R.  Horst,  die  beiden  verklaren  de  benoeming 
aan  te  nemen;  de  Heer  Horst  echter  niet  voor  dat  hem  door  de 
Vergadering  de  vrijheid  was  gegeven ,  om  geschenken  te  mogen 
weigeren ,  wanneer  die  niet  in  onmiddelijk  verband  met  onze 
fauna  staan. 

Ten  gevolge  van  de  in  de  laatste  zomervergadering  aangenomen 
wetsverandering  moeten  er  drie  nieuwe  Bestuursleden  worden  ge- 
kozen  als :    een    1  ste  Secretaris-Bibliothecaris ,  een  2^^^  Secretaris- 


XXIX 

Bibliothecaris  en  een  Assessor.  Hiertoe  worden  respectievelijk  geko- 
zen Dr.  P.  P.  C.  Hoek,  Dr.  H.  J.  Veth  en  Dr.  D.  van  Haren  Noman  , 
die  evenzoo  bereid  worden  gevonden  de  benoeming  te  aanvaarden. 
Uitgeloot  worden  de  volgende  tien  aandeelen  in  bet  rentelooze 
voorschot  voor  het  Zoölogisch  Station : 

N°.   119,  toebehoorende  aan  den  Heer  Prof.  P.  A.  van  der  Lith , 

[te  Leiden. 
N°.  82,  „  »       »       »     C.  A.  A.  Dudok  de  Wit, 

[te  Amsterdam. 
N°.  92,  »  »        »        »     Th.  F.  Schill,  te  's  Gra- 

[venhage. 
N°.  39 ,  »  »        »        »      A.    G.    van    Anrooy ,   te 

[Kampen. 
N°.   9,  »  »       »        »     Dr.  G.  C.  J.Vosmaer,  te 

[Napels. 
N°.  5,  »  »       »       »     J.  E.  Criellaert,  te  Rot- 

[terdam. 
N°.  41 ,  »  »       »       »     Dr.   J.    G.    Boerlage ,  te 

[Leiden. 
N°.  42,  »  »        »        »     C.KerbertGzn,  overleden. 

N°.  73,  »  »        »        »     J.    C.    Kneppelhout    van 

[den  Hemelschen  Berg ,  te  Oosterbeek. 
N°.  32,  »  aan    den    Heer    Prof.    W.    Berlin ,    te 

[Amsterdam. 
Op    voorstel    van    den    Heer    Hoek    worden    tot    correspondee- 
rende   leden    benoemd    de    Heeren  Dr.  R.  Blanchard  te  Parijs  en 
Dr.  ,1.  Mac  Leod  te  Gent. 

Door  de  leden  worden  tot  het  houden  der  volgende  zomerver- 
gadering de  volgende  plaatsen  opgegeven :  Rotterdam  (in  verbin- 
ding met  een  bezoek  aan  de  zalmvisscherij  aan  het  Kralingsche 
veer) ,  Maastricht  en  Doorn.  Bij  meerderheid  van  stemmen  wordt 
Rotterdam  aangewezen. 

Voor  de  sluiting  der  huishoudelyke  bijeenkomst ,  vraagt  de  Heer 
van  W^he ,  waarom  ditmaal  van  de  goede  gewoonte  om  de  verga- 
dering op  Zondag  te  houden  ia  afgeweken.  De  Secretaris  antwoordt 


XXX 

daarop ,  dat  sommige  leden  liever  op  Zaterdag ,  andere  op  Zondag 
vergaderen.  Daar  nu  een  paar  malen  achter  elkander  de  Zondag 
was  gekozen ,  vond  het  Bestuur  het  billijk  nu  weder  eens  de 
voorstanders  van  den  Zaterdag  genoegen  te  geven.  Het  Bestuur 
wil  echter  gaarne  zooveel  mogelyk  de  vergaderingen  op  Zondag 
uitschrijven. 

Voordat    tot    het    doen    der    wetenschappelijke    mededeelingen 
wordt   overgegaan ,    uoodigt    Prof.    Hubrecht   de    aanwezige  leden 
uit    in    de    benedenverdieping    van    zijn    Laboratorium    Caldwell's 
automatische    microtoom    in    werking    te    zien.    Bij    dezen  micro- 
toom  ,    zooals    de    Heer    Hubrecht    nader    toelicht ,    is    men    veel 
minder    afhankelijk    van    de    kwaliteit    van  het  mes :  een  gewoon 
guldens    scheermes    vervangt   de   groote    en   zware ,    zeer  dure  en 
moeielijk    te    slijpen    messen    der   nieuwere    duitsche    microtomen. 
Het  mes  wordt  onbewegelijk  vastgeklemd ,  zuiver  loodrecht  op  de 
richting   van    het   mes    wordt   het  voorwerp  onder  het  mes  door- 
geschoven ;  tegelijk  rijst  het  voorwerp  bij  elke  beweging  zooveel , 
als  met  de  verlangde  dikte  der  snede  overeenkomt.  Dit  stygen  en 
schuiven   van  het  voorwerp  geschiedt  automatisch  en  wordt  door 
waterdruk    geregeld.    De  achtereenvolgens  afgesneden  plakjes  van 
^lóo   ^    ^'loo   millimeter    dikte  kleven  op  het  mes  aan  elkander  en 
schuiven   elkander   op  in  de  richting  van  de  snede  naar  den  rug 
van  het  mes ;  van  den  rug  van  het  mes  gaan  zij  over  op  een  breed 
lint   zonder    eind ,   dat   eveneens   in   de  richting  loodrecht  op  die 
van  het   mes   wordt    voortbewogen:    allengs  ziet  men  op  dit  lint 
een    aaneengekleefde   reeks   van    dunne    doorsneden  ontstaan.    De 
snelheid  van   voortbeweging  van  het  lint  kan  afzonderliik  geregeld 
worden :  zij  moet  veranderd  worden  als  de  grootte  der  coepes  en 
de    snelheid    waarmede   gesneden    wordt,    zich    wijzigt.    De   Heer 
Hubrecht    oogst    den   dank  der  aanwezige  leden  in  en  smaakt  de 
voldoening,    dat   Caldwells  uitvinding  door  hen  als  zeer  vernuftig 
geprezen  wordt.  

Wetenschappelijke    mededeelingen    worden    door    de    HH.    van 
Wijhe,  Bottemanne,  Horst  en  A.  A.  van  Bemmelen  gedaan. 
De  Heer  van  Wijlie  spreekt  over  den  voorsten  ]%^eui'opoi-iisi 


XXXI 


en    cle    phylogenetische  functie  van  den   Canalis  neurentericus  der 
gewervelde  dieren. 

I^adat    de    mergbuis    gevormd  is ,  staat  zy  nog  een  tijdlang  op 
twee    plaatsen ,    den    voorsten  en  den  achtersten  neuroporus ,  met 
de    buitenwereld    in    gemeenschap ,    of    hangen    ten    minste   hare 
wanden  op  die  plaatsen  met  de  huid  samen.    Volgens  Götte  ont- 
wikkelt de  epiphysis  zich    uit  den  voorsten  neuroporus.   Het  blijkt 
echter ,  dat  deze  bij  eendenembryo's  niet  op  het  dak  der  tusschen- 
hersenen    maar    op  het  midden  der  voorhersenblaas  gelegen  is  en 
dat  de   epiphysis    ontstaat    als   eene   uitstulping   van  het  dak  der 
tusschen hersenen ,    onafhankelijk    van    den    voorsten    neuroporus. 
Deze  ligt  midden  tusschen   de  beide  verdikkingen  der  huid  welke 
den   aanleg    van    het   reukorgaan   vormen.  Spr.  ontwikkelt  nu  de 
volgende    hypothese.    Bij    stamvormen  der  gewervelde  dieren ,  die 
in   zee    leefden ,    lag  de  achterste  neuroporus  boven  den  oer-anus 
(blastoporus)  en  stroomde  er  zeewater  door  de  mergbuis,  hetwelk 
voor  de  ademhaling  en  excretie  van  haar  weefsel  diende.  De  functie 
van  het  reukorgaan  was  voornamelijk  het  onderzoek  van  dit  water, 
dat  door  den  voorsten  neuroporus  naar  binnen  stroomde  en  door 
den    achtersten ,    die   boven   den    oer-anus   lag ,  weer  wegvloeide. 
Bij  latere  vormen  versmolten   de  achterste  neuroporus  en  de  oer- 
anus  tot  ééne  opening ,  welke  zoowel  voor  de  ontlasting  van  het 
zeewater  als  van  de  faeces  diende.     Deze  opening  oblitereerde  na 
de   vorming    van    den    blijvenden   anus;    het   zeewater  vloeide  nu 
door  den  canalis  neurentericus  naar  den  staartdarm  en  werd  met 
de   faeces    door   den   blijvenden    anus  ontlast.     Nog  later,  na  het 
verdwijnen  van  den  voorsten  neuroporus ,  verdween  ook  de  cana- 
lis neurentericus,  zoowel  als  de  staartdarm. 

De  Heer  Botteiuanne  vestigt  de  aandacht  der  aanwezige  leden 
op  het  voorkomen  van  Porlugeeselic  oesters  op  de  oesterban- 
ken  der  Oosterschelde.  De  eerste  waren  in  het  voorjaar  van 
1884  waargenomen;  gedurende  den  afgeloopen  zomer  bleek  al- 
lengs ,  dat  hun  aantal  reeds  vrij  groot  was.  De  handelswaarde 
dezer  oester  is  een  uiterst  geringe;  de  oesterkweekers  zien  dezen 
indringer  dan  ook  met  leede  oogeu  komen. 


xxxri 

De  Heer  Horst  deelt  de  uitkomsten  mede  van  eenige  proef- 
nemingen   aangaande    het    herstellingsverniogen    van   Lunibri- 

cus.  In  het  begin  van  Mei  werden  bij  een  achttal  wormen  drie 
tot  zes  van  de  voorste  segmenten  weggenomen ;  na  ongeveer 
twee  maanden  vond  hij ,  dat  bij  7  dezer  het  weggenomen  kop- 
gedeelte  nagenoeg  geheel  geregenereerd  was,  geheel  overeenkom- 
stig vroegere  waarnemingen  van  Bonnet  en  Dugès.  Ook  de  vor- 
ming van  een  nieuw  staarteinde,  ter  lengte  van  4,5  mm.,  werd 
éénmaal  waargenomen.  Voorts  vertoonde  dezelfde  spreker  nog 
een  levend  exemplaar  van  L.  terrestris ,  ongeveer  100  m.m.  lang, 
dat  in  het  bezit  was  van  twee  staarten,  ieder  van  circa  25  m.m. 
lengte  en  volkomen  normaal  gebouwd. 

De  Heer  A.  A.  van  Bemmelen  deelt  naar  aanleiding  van 
het  stranden  van  een  Boetskop  op  de  kust  te  Tessel  mede,  dat 
dit ,  voor  zooverre  hem  bekend  geworden  is ,  het  vierde  geval  is 
van  het  stranden  van  een  Hyperoodon  rostratiis  op  het  Ne- 
derlandsche  strand.  Hij  herinnert  aan  de  stranding  van  het 
exemplaar  in  1847 ,  dat  het  materiaal  heeft  geleverd  voor  de  uit- 
voerige en  zeer  verdienstelijke  beschrijving  van  W.  Vrolik. 

De  Voorzitter  sluit  de  vergadering  na  de  aanwezige  leden  be- 
dankt te  hebben  voor  hun  opkomst,  de  sprekers  voor  hun  bij- 
dragen en  den  Heer  Hubrecht  voor  de  gastvrije  ontvangst  in  het 
Laboratorium  der  Utrechtsche  Hoogeschool.  f 


BIJLAGE. 


WET  DER  NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE 
VEREENIGING. 


Artikelen,  gewijzigd  volgens  besluit  der  Vergadering 
gehouden  te  Apeldoorn  op  22  Juni  1884. 

Wijzigingen  goedgekeurd  bij   Kon.  Besluit  van  6  Februari  1885,  N°.  16. 

Art.  6.  De  gewone  leden  en  begunstigers  verbinden  zich  voor 
een  maatscliappelijk  jaar,  loopende  van  den  eersten  October  tot 
den  laatsten  September. 

Wanneer  zij  voor  het  lidmaatschap  wenschen  te  bedanken ,  z^'n 
zij  gehouden  daarvan  vóór  den  eersten  Juli  aan  den  l^ten  Secre- 
taris-Bibliothecaris schriftelijk  kennis  te  geven. 

Art.  13.  Het  Bestuur  der  Vereeniging  bestaat  uit  een  Presi- 
dent, een  Vice-President ,  een  l^ten  Secretaris-Bibliothecaris,  een 
2den  Secretaris-Bibliothecaris ,  een  Penningmeester ,  een  Conserva- 
tor en  een  Assessor,  die  op  de  gewone  huishoudelijke  vergade- 
ring als  zoodanig  worden  gekozen. 

Art.  14.  Het  geheele  Bestuur  treedt  om  de  zes  jaar  af,  met 
dien  verstande ,  dat  telkens  om  de  twee  jaar  hetzij  twee ,  hetzij 
drie  der  leden  aftreden ,  volgens  een  daarvan  door  het  Bestuur  te 
maken  rooster ;  de  aftredende  leden  zijn  terstond  herkiesbaar. 

Een  lid  tusschentijds  benoemd ,  heeft  zoolang  zitting  als  het 
lid ,  in  wiens  plaats  hg  gekozen  is ,  zou  gehad  hebben. 

c.  De  isfe  Secretaris-Bibliothecaris. 

Art.  19.  De  l^te  Öecretaris-Bibliothecaris  houdt  notulen  van 
hetgeen  op  iedere  vergadering  verhandeld  en  besloten  is  en  tee- 
kent  zoo  getrouw  mogelijk  de  mondelinge  mededeelingen  der  leden 
op.  Een  verslag  der  vergaderingen  zal  door  hem  voor  de  pers 
worden   gereed   gemaakt    en   daarvan    aan    elk    lid  een  exemplaar 

c 


XXXIV 

worden  toegezonden.  Bij  het  verslag  der  gewone  huishoudelijke 
vergadering  wordt  de  naamlijst  der  leden  gevoegd,  met  opgaaf 
van  het  jaar  hunner  toetreding,  van  hunne  woonplaats  en  der 
af  deeling  van  het  dierenrijk ,  welke  meer  bepaald  het  onderwerp 
hunner  studie  uitmaakt. 

Art.  20.  De  correspondentie  is  hem  opgedragen  en  hij  is  be- 
last met  de  zorg  voor  de  bibliotheek.  De  hierop  betrekking  heb- 
bende werkzaamheden  zijn  geregeld  bij  het  afzonderlijk  Reglement 
op  de  Bibliotheek. 

Art.  24.  Een  gedrukt  Exemplaar  dezer  wet  wordt  door  hem 
aan  elk  der  leden  toegezonden. 

d.    De  '2de  Secretaris-Bibliothecaris. 

Art.  25.  De  2'le  Secretaris-Bibliothecaris  neemt  bi]  afwezig- 
heid van  den  1^*^"  diens  functien  waar.  Hij  is,  zoo  noodig,  den 
Isten  Secretaris-Bibliothecaris  bij  het  vervullen  zijner  werkzaam- 
heden behulpzaam. 

e.    Be  Penningmeester. 

Art.  26.    De  Penningmeester  enz. 

f.    Be  Conservator. 
Art.  29.    De  Conservator  enz. 

g.    Be  Assessor. 

Art.  30.  De  Assessor  is,  zoo  noodig,  de  andere  Bestuursleden 
bij  het  vervullen  van  hun  werkzaamheden  behulpzaam. 

Art.  33.  Van  alle  wetenschappelijke  mededeelingen  wordt  eene 
korte  uiteenzetting  in  het  verslag  der  vergadering  opgenomen. 

Art.  37.  Voorstellen  tot  verandering  der  wet  zullen  aan  den 
Isten  Secretaris-Bibliothecaris  2  maanden  vóór  de  gewone  huis- 
houdelyke  vergadering  schriftelijk  moeten  worden  medegedeeld 
en  door  hem  onder  de  punten  van  beschrijving  volledig  worden 
opgenomen. 


N  A  ^  m:  L  I J  S  T 

VAN  DE  LEDEN  >) 

DKE 

NEDERLANDSCÏÏE  DIERKUNDIGE   VEREENIGING 
op  1  December  1884. 


BEGUNSTIGERS. 

De  heer   J.    van    der   Hoop   Jac.zn.,  President  der  Rotterdamsche 

Diergaarde  te  Rotterdam^  1878. 
»       »     J.   Kneppelhout    van    den   llemelsclien    Berg ,    te  Ooster- 
heek, 1878. 
»      >      Dr.   F.  J.  J.  Scbmidt,    geneesheer,  te  Rotterdam.    1872. 
»      »     A.  van  Stolk  Jzn.,  Schie  55  te  Rotterdam,  1884. 
Teyler's  stichting,  Haarlem,   1872. 

De  heer  W.  A.  Viruly  Verbrugge,  te  Rotterdam,   1884, 
»      »     Joost    van   VoUeuhoven,    Oud-Burgemeester   van  Rotter- 
dam, 1878. 
»       »     H.  C.  de  Wolff,  te  Rotterdam,  1872. 

EERELEDEN. 

De  heer   Prof.  P.  Harting,  oud-hoogleeraar,  te  Amersfoort,  1881. 
»       »      Dr.  E.  Selenka,  hoogleeraar  aan  de  Hoogeschool  te  Er- 
langen, 1874. 


1)  De  Secretaris  verzoekt  aan  Je  Leden,  wier  namen,  betrekkingen  of  woonijjaatsen  in 
deze  lijst  niet  juist  zijn  aangegeven  ,  heiu  daarvan  eene  verbeterde  opgave  te  doen  toekomen. 


XXXVI 

De  heer    Dr.  G.  F.  Westerman ,  directeur  vau  liet  Koninklijk  Zoo- 
logisch Genootschap  Natura  Artis  Magistra ,  te  Amster- 
dam,  1874. 
„        „     Dr.  T.  C.  Winkler ,    conservator  van  Teyler's  stichting , 
te  Haarlem,   1873. 

CORRESPONDEEEENDE    LEDEN. 

De  heer  Spencer  F.  Baird ,  Secretaris  van  de  Smithsonian  Institu- 
tion,  te   Washington,  1879. 

„  „  Dr.  R.  Blanchard,  Professeur-Agrégé  a  la  Faeulté  de 
Médecine ,  9  Rue  Monge,  te  Parijs,  1884. 

„  „  Ernest  vau  den  Broeck ,  conservator  aan  het  Musée  royal 
d'Histoire  Naturelle,  te  Brussel,  1877. 

„  „  Markies  G.  Doria ,  directeur  van  het  Museum  van  Na- 
tuurlijke Historie,  te  Genua,   1877. 

„  „  F.  V.  Hayden ,  chef  van  de  Geological  Survey  of  the 
territories,  te    Washington,   1879. 

„        „     Dr.  W.  Kobelt,  te  Schwanheim.,  bij  Frankfort  a\M.,  1877. 

„  „  J.  Kruisinga,  scheepsgezagvoerder ,  Hooge  Kadijk  147, 
te  Amsterdam,  1876. 

„        „     J.  R.  Lusink  ,  scheepsgezagvoerder,  i&  Amsterdam,  1876. 

„  „  Dr.  J.  Mac  Leod ,  hulpleeraar  aan  de  Hoogeschool ,  Vis- 
scherij  48,  te   Gent,   1884. 

„        „     Prof.  Moritz  Nussbaum ,  te  Bonn,   1877. 

„  „  Dr.  C.  Ph.  Sluiter,  conservator  van  de  Koninklijke  Na- 
tuurkundige Vereeniging,  te  Batavia,  1879. 

„        „     Dr.  C.  A.  Westerlund,  te  Ronneby,  1S77. 

BUITENLANDSCHE    LEDEN. 

j,  j,  Prof.  H.  Weijenbergh,  te  Cordova ,  in  de  Argentijnsche 
Republiek,  1874. 

GEWONE    LEDEN. 


„     Mr.  W.  Albarda,  te  Ginneken,  1881. 

Mr.  J.  Herman  Albarda,  te  Leeuwarden,  1884. 


XXXVII 

De  heer  Dr.  A.  H.  vaa  Aiikum,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Groningen,   1872. 

„        „     Prof.  H.  J.  vau  Ankum ,  te  Groningen,  1872. 

„        jj      A.  Bakker,  hoofdonderwijzer,  te  Zaandam,   1872. 

„       „     A.  A.  van  Bemmelen,  directeur  der  Diergaarde,  ie  Rot- 
terdam,  1872. 

„        „     Dr.  J.  F.  vau  Bemmelen,    assistent  aan    het  Zoölogisch 
Museum,  te    Utrecht,   1876. 

j,        „     Frof.   "W.  Berlin,  te  Amsterdam,  1872. 

jj        „     A.  Beyen,  commissionair  in  effecten,  te  Delft,   1875. 

„        „     W.  N.  M.  van  de  Blocquery,  te  Amsterdam,  1875. 

„        j;     I^-  Bolier,  oester kweeker ,    te  Scherpenisse ,   1882. 

j,        „     M.  J.  de  Bont,  te  Amsterdam,   1872. 

„       „     H.  E.  Bontjes,  directeur  der  vischkweekerij ,  te  Velp,  1884. 

,j        „     Dr.  J.  Ritzema  Bos,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger-  en 
Landbouwschool,  te  Wageningen,   1872. 

„        „     H.  W.  J.  Bosch,  te  Berlicum  ,  hij  's  Hertogenbosch,  1877. 

„        „     C.  J.  Bottemanne,   hoofdopziener  der  visscherijen  op  de 
Schelde  en  Zeeuwsche  stroomen  te  Bergen  op  Zoom  ,  1879. 

„       „     Dr.  M.  A.  Brants  ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool , 
te  Zutphen,  1877. 
De  firma  E.  J.  Brill ,  uitgevers,  te  Leiden,   1876. 
De  heer  Dr.  F.  G.  Buekers ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool 
voor  meisjes,  te  Haarlem,   1875. 

„        „     H.    Burger  C.Fzn.,    leeraar    aan    het    Gymnasium  en    de 
Hoogere  Burgerschool ,  te  Haarlem ,  1879. 

„        „     Dr.  L.  A.  J.  Burgersdijk,  hoogleeraar  en  leeraar  aan  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Deventer,   1872. 

„        „     H.  van  Cappelle  Jr.,  doctorandus  in  de  Wis-  en  Natuur- 
kunde, te  Sneek,  1877. 

„        „     Dr.  J.  Th.  Cattie,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Arnhem,  1876. 

„        „     Baron  G.  H.Clifford,oesterkweeker,  te  Bergen  op  Zoom, 1882. 

„        „     J.  E.  Criellaert,   te  Rotterdam,   1876. 

„        „      Mr.  J.  F.  van  Wickevoort  Crommelin,  te  Haarlem,  1876. 


XXXVIII 

De  beer    Dr.  M.  C.  Dekliuyzeu ,    assistent    aan   het  Physiologisch 
Laboratorium,  te  Leiden^   1830. 

„        „     W.  H.  Dreessens,  te  Amsterdam,  1882. 

„     Dr.  F.  J.  Dupont,  geneesheer,  te  Rotterdam^  1872. 

,,        „     A.  Eeltjes  ^),  boekhandelaar  en  uitgever,  te  Rotterdam,  1873. 

„        „     Prof.  Th.  W.  Engehiiann,  te  Utrecht,  1876. 

„        „     Jhr.    Dr.   Ed.    Ëverts,    leeraar    aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  's  Gravenliage,   1872. 

„        „     J.     G.    Everwijn,     inspecteur    bij     de     Registratie,     te 
Utrecht,   1884. 

„        „     Prof.  Max  Fürbringer,  te  Amsterdam,  1880. 

H.  W.  de  Graaf,  doctorandus  in  de  Wis-  en  Natuur- 
kunde, assistent  aan  het  Zoötomisch  Laboratorium,  bij 
Mevrouw  van  Herwerden ,  Verlengde  Hoogewoerd ,  te 
Leiden,  1880. 

„        „     J.  H.  Hanken,  student  in  de  Medicijnen,  te  C/^^réc/iii,  1876. 

„        „     L.  J.  van  der  Harst ,    leeraar   aan    's  Rijks   Veeartsenij- 
school, te   Utrecht,   1872. 

Dr.  Paul  Harting,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool , 
te  Kampen,  1872. 
„     Mr.  H.  Hartogh  Heys  van  Zouteveen,    te  Assen,    1880. 

„        „     Dr.  W.  van  der  Heijden,  te   Utrecht,   1883. 

„     Dr.  P.  P.   C.  Hoek,    leeraar  aan  het  Gymnasium  en  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Leiden,  1878. 

„        „     Prof.  C.  K.  Hofifmann,  te  Leiden,   1872. 

B.  C.  M.  van  der  Hoop,  commissionair  in  effecten,  te 
Rotterdam ,   1872. 

„        „     Dr.  R.  Horst ,  conservator  aan  's  Rijks  Museum  van  Na- 
tuurlijke Historie,  te  Leiden,   1872. 
De  firma  Ten  Houten  en  de  Raadt,  te  Kralingsche  Veer,   1884. 
De  heer   Prof.  A.  A.  W.  Hubrecht,  te  Utrecht,   1878. 

,,        ,,     S.  P.  Huizinga,    leeraar   aan   de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Leeuwarden,  1872. 


1)  Sedert  gestorven. 


XXXIX 

De  heer  Dr.  S.  de  Jager ,  prosector  en  leeraar  aan  de  Veeartsenij- 
school, te  Utrecht,   1882. 

„  „  Dr.  P.  A.  Jentink ,  directeur  van  's  Rijks  Museum  van 
Natuurlijke  Historie,  te  Leiden,  1873. 

„        „     J.  M.  Kakebeeke,  oesterkweeker .  te  Goes ,  1882. 

„  j,  Dr.  C.  Kerbert,  directeur  van  het  aquarium  te  Amster- 
dam ,  1877. 

„  „  J.  C.  Kersbergen,  directeur  der  Zalmvisscherij  ))de  Merode", 
te  Lekkerkerk,  1884. 

,,  „  Dr.  Y.  Keyzer,  geneesheer,  conservator  bij  het  Zeeuwsch 
Genootschap  der  Wetenschappen,   te  Middelburg,    1872. 

„  „  Dr.  W.  Krol ,  OfiScier  van  Gezondheid  l^te  klasse ,  te 
Bergen  op  Zoom,  1878. 

,j  „  Dr.  F.  Leo  de  Leeuw ,  oesterkweeker ,  te  Wemeldinge , 
1882. 

„        „     Dr.  C.  Leemans,  te  Leiden,   1880. 

„  „  Dr.  L.  C.  Levoir ,  leeraar  aan  de  Polytechnische  School , 
te  Delft,  1880. 

„  „  Dr.  Th.  W.  van  Lidth  de  Jeude,  conservator  aan  's  Ryks 
Museum,  te  Leiden,   1877. 

„        „     Dr.  J.  C.  C.  Loman ,  te  Amsterdam,  1881. 

„  „  Dr.  J.  Lorié,  privaat-docent  aan  de  Rijks-Universiteit, 
te  Utrecht,  1884. 

„  „  Dr.  D.  Lubach ,  inspecteur  van  het  Geneeskundig  Staats- 
toezicht, te  Kampen,   1872. 

„       „     Ed.  Lutkie,  te  ^ s  Hertogenbosch ,   1882. 

„        „     E.  B.  Luyten ,  zalmhandelaar,  te  Rotterdam^  1884. 

„        „     R.  T.  Maitland,  Commelinstraat  25,  te  Amsterdam,  1872. 

„  „  Dr.  J.  C.  de  Man  ,  geneesheer,  conservator  bij  het  Zeeuwsch 
Genootschap  der  Wetenschappen,  te  Middelburg,  1872. 

„        „     Dr.  J.  G.  de  Man,  te  Middelburg,   1872. 

„  „  Jhr.  Dr.  J.  L.  C.  Pompe  van  Meerdervoort ,  oesterkwee- 
ker, te  Bergen  op  Zoom,   1882. 

,,  ,,  C.  L.  de  Meulemeester ,  oesterkweeker,  te  Bergen  op  Zoom  , 
1882. 


XL 


» 

!5 

?J 

» 

)7 

!? 

De   heer  Dr.   D.  van  Haren  Noraan,  te  Utrecht,   1876, 
„        „     J.  Noordhoek  Hegt,  te  Apeldoorn.^  1883. 
„        „     W.  H.  J.  van  Nooten,  te  Schoonhoven,   1875, 
„        „     Martinus  Nijhoff,  uitgever,  te  's  Gravenhage ,   1872. 
„        „     J.  C,  J.  van  Ogten  ,  directeur  van  den  Zoölogischen  Tuin , 

te  ^ s  Gravenhage  1   1879. 
„        „     A.  C.  Oudemans  Js,zn,,    zoölogisch-botanisch  candidaat, 

te  Utrecht,  1882. 
„        „     B.  A.  Overman  Jr.,  oesterkweeker ,  te   Tholen,   1882. 
„        „     Dr.  Fran9ois  P.  L.  Pollen,  te  Scheveningen ,  1872. 
^j        ,,     G-  Postma,    candidaat   in  de  Wis-  en  Natuurkunde,  te 

Leiden,  1882. 
j^        jj     C.  J,  van  Patten,  student  in  de  Medicijnen,  te  Leiden, 

1883, 

J.  van  Renterghem,  oesterkweeker,  te  Bergen  op  Zoom,  1882. 

Dr,  J,  van  Rees,  te  Freihurg  \.  B,,   1876. 

P.   A,  van    Rees ,    Gepens,  Vice- Admiraal ,  te  's  Graven- 

hage,  1883, 
„        „     Dr,  J,  E,  Rombouts,  leeraar  aan  de  bijzondere  Hoogere 

Burgerschool  voor  meisjes,  te  Amsterdam,   1872. 
„        „     Dr.  A,  J,   van  Rossum ,  te  Arnhem,   1872, 
„        ,,     Dr,  J.  J,  Ie  Roy,  leeraar  aan  de  Hoogere   Burgerschool 

voor  meisjes,  te  Deventer,   1872. 
„        „     J.  Sasse  Azn.,    candidaat    in    de   Medicijnen,  te  Amster- 
dam ,  1883. 
„        „     M.    M,    Schepman ,    rentmeester   van    Rhoon ,  Pendrecht 

enz.,   te  Rhoon,  1872. 
„        „     J.    F.    Schill,    student   in    de  Wis-  en  Natuurkunde,  te 

Leiden,  1877. 
„        „     J,  Semmelink ,   oud-dirigeerend  Officier  van  Gezondheid, 

Zoutmanstraat  te  ' s  Gravenhage ,    1883, 

Mr,  C.  J,  Sickesz,  huize  de  Cloese  te  Tjochem ,   1872. 

C.  van  der  Sluijs,  oesterkweeker,  te  Kralingsche  Veer,  1884, 

P,  C.  T,  Snellen,  koopman,  te  Rotterdam,   1872. 

G.  W,  C,  Swaan ,  oesterkweeker,  te  Bergen  op  Zoom,  1882. 


V 

V 

7) 

J! 

tl 

}) 

T) 

77 

XLl 

De   beer   J.   M.  Swaan  ,   oesterkweeker ,  te  Bergen  op  Zbow,  1882. 

„  „  K.  N.  Swierstra,  conservator  der  insecten  \)\]  het  Ge- 
nootschap Natura  Artis  Magistra,   te  Amsterdam,   1875. 

„  „  A.  Langerhuizen  van  Uven,  leeraar  aan  de  Hoogere 
Burgerschool,  te  Gouda,  1872. 

„  „  Dr.  M.  C.  Verloren  van  Themaat ,  huize  Schothorst ,  te 
Hoogland  bij  Amersfoort,  1872. 

„        „     R.  J.  Verschoor  van  Nisse,  te  Middelburg,   1883. 

j,  „  Dr.  H.  J.  Veth ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool , 
te  Rotterdam,  1872. 

„  „  Dr.  W.  J.  Vigelius,  leeraar  aan  het  Gymnasium  ,  te  's  Gra- 
venhage,  1876. 

„  „  Dr,  G.  C.  J.  Vosmaer,  assistent  aan  het  Zoölogisch  Sta- 
tion, te  Napels,   1875. 

„        „     Dr.  J.  Vroesom  de  Haan,  geneesheer,  ïq  Rotterdam,  1872. 

„  „  Dr.  H.  W.  Waalewijn,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Alkmaar,   1872. 

„       „     Mr.  T.  A.  Wagtho,  te   Tholen,  1882. 

„        „     Prof.  Max  Weber,  te  Amsterdam,   1882. 

„       „     Mr.  J.  Wurfbain,  te    Velp ,  1884. 

„  „  Dr.  J.  W.  van  Wijhe ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school voor  meisjes,  te  Almelo,  1881. 

„  „  H.  L.  Gerth  van  Wijk,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Middelburg,  1873. 

„        „     L.  P.  Zocher,  te  Haarlem^   1882. 

BESTUUR  (1884-1885). 

A.  A.  van  Bemmelen,    Voorzitter.  1882 — 1888. 

A.  A.  W.  Hubrecht,    Vice- Voorzitter.   1884—1890. 

P.  P.  C.  Hoek,    l«te  Secretaris-Bibliothecaris.  (1880)  1884—1886. 

H.  J.  Veth,  2'^^  Secretaris-Bibliothecaris.  (1880)   1884—1886. 

0.  J.  Bottemanne,  Penningmeester.  1882 — 1888. 

R.  Horst,    Conservator.  1884—1890. 

D.  van  Haren  Noman,  Assessor.  1884 — 1890. 


XIJl 


COMMISSIE  VAN  REDACTIE  VOOR  HET  TIJDSCHRIFT. 

A.  A.  van  Bemmeleii,  als  President  van  het  Bestuur. 

C.  K.  Hoffraann.   1879—1885. 

Ed.  Everts.   1883—1889. 

P.  P.  C.  Hoek,  Secretaris.  (1881)   1884—1887. 

COMMISSIE  VOOR  HET  ZOOLOGISCH  STATION  (1884—1885). 

A.  A.   W.  Hubrecht,    Voorzitter. 

C.  Kerbert. 

Max  Weber. 

R.  Horst,   Penningmeester. 

P.  P.  C.  Hoek,  Secretaris. 


4 


VERSLAG 


Buitengewone  Huishoudelijke  en  van  de  Wetenscliappelijke  Vergadering 


NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

gehouden    in  de  Directeurs-woning  der  Diergaarde  te  Rotterdam , 
den  5den  Juli  1885,  des  voormiddags  te  half  elf  uren. 


Voorzitter:  de  Heer  A.  A.  van  Bemmeleu. 

Met  den  Voorzitter  zijn  aanwezig  de  heeren :  R.  Horst ,  M.  M. 
Schepman ,  J.  Noordhoek  Hegt,  H.  E.  Bontjes,  W.  J.  Vigelius, 
H.  J.  Veth ,  ten  Houten  en  de  Raadt,  C.  van  der  Sluijs ,  J.  C. 
Kersbergen,  C.  J.  Francken,  A.  A.  W.  Hubrecht,  C.  J.  Botte- 
manne ,  Th.  W.  van  Lidth  de  Jeude,  G.  C.  J.  Vosmaer  en 
P.  P.  C.  Hoek. 

De  Voorzitter  opent  de  vergadering  en  heet  in  't  bijzonder  die 
leden ,  die  voor  het  eerst  een  vergadering  der  Vereeniging  bij- 
wonen, hartelijk  welkom.  De  redenen  voor  het  houden  dezer 
buitengewone  huishoudelijke  vergadering  werden  op  den  oproe- 
pingsbrief  vermeld:  het  geldt  het  doen  van  eeu  mededeeling  om- 
trent de  voortzetting  van  de  uitgave  van  het  Tijdschrift  der  Ver- 
eeniging en  het  benoemen  van  een  nieuw  lid  in  de  Redactie  van 


XLIV 

genoemd  Tijdschrift.  Wat  liet  eerste  punt  betreft,  geeft  de  Voorzitter 
het  woord  aan  den  Heer  Hoek ,  Secretaris  der  Redactie.  Deze  deelt 
der  Vergadering  mede ,  dat  Heeren  Directeuren  van  Teijler's  Genoot- 
schap te  Haarlem  zich  op  nieuw  bereid  verklaard  hebben  de  uitgave 
van  een  volgend  deel  van  het  Tijdschrift  door  een  bijdrage  in  de 
kosten  van  ƒ  300  mogelijk  te  maken  en  dat  het  Bestuur  redenen 
heeft   om  te  verwachten  ,  dat  die  uitgave  nog  door  andere  subsi- 
dies   zal   gesteund   worden.    Overtuigd    van   de   groote  beteekenis 
voor  den  bloei  der  Vereeniging  aan  de  uitgave  van  het  Tijdschrift 
verbonden ,    had  het  bestuur   dan   ook   gemeend   niet  langer  met 
de   uitgave   van    een  volgend  deel  te  mogen  dralen.    De  'Redactie 
besloot   met   de   6  thans    verschenen    deelen   en  het  Supplement- 
deel    I    de    eerste    serie    van    het    Tijdschrift   af  te    sluiten.    Het 
nieuwe   deel   wordt   dus   Deel   I   van  de  tweede   serie.    Medewer- 
kers ,    wier    bijdragen    worden    opgenomen ,  ontvangen  in  't  ver- 
volg 40  overdrukken  van  hun  opstel  gratis.  De  eerste  aflevering, 
die   ter   perse   is  en  in  den  nazomer  zal  verschijnen ,  zal  behalve 
de   vergadering- verslagen   een  opstel  van  Dr.  J.  G.  de  Man,  een 
van   den   Heer   M.    M.    Schepman    en    een  van  Prof.  C.  K.  Hoff- 
mann  bevatten. 

De   Voorzitter   noemt   vervolgens   het    dubbeltal ,  door  het  Be- 
stuur volgens  Art.  2  van  het  Reglement  op  het  Tijdschrift  vast- 
gesteld,   en    verzoekt   de   leden   hieruit    een  lid  voor  de  Redactie 
te   kiezen.    Het   zijn    de   HH.    Dr.  W.  J.  Vigelius    en  Dr.  J.  W. 
van    Wghe.    De   Heer    Vigelius   ter   vergadering    aanwezig  wordt 
gekozen  en  verklaart  zich  bereid  het  lidmaatschap  te  aanvaarden. 
De    Voorzitter   deelt   daarna  mede,  dat  het  Bestuur  zijn  goed- 
keuring heeft   gehecht   aan    een  voorstel  van  den  Heer  Hubrecht 
en    verzoekt   dezen    dit   voorstel  nader  toe  te  lichten.    Deze  geeft 
aan  dit  verzoek  gehoor  en  wijst  op  het  groote  nut,  dat  het  hou- 
den van  meerdere  zuiver  wetenschappelyke  bijeenkomsten  voor  de 
studie   der  leden    der  Vereeniging  zou  kunnen  afwerpen.    Leden, 
die    met  wetenschappelijke  onderzoekingen  bezig  zijn  of  een  der- 
gelijk  onderzoek  voltooid  hebben,  missen  gewoonlgk  de  gelegen- 
heid   de   resultaten    hunner  waarnemingen  in  een  kring  van  des- 


XLV 


kundigen  mede  te  deelen  en  aan  bespreking  te  onderwerpen.  In- 
gevolge zijn  voorstel  zullen  er  nu  in  't  vervolg  's  winters  op  een 
viertal  Saterdag-avonden  bijeenkomsten  der  Vereeniging  gehouden 
worden  (en  wel  op  den  laatsten  Saterdag  der  maanden  Septem- 
ber, November,  Januari  en  Maart).  Deze  byeenkomsten  zullen 
uitsluitend  gewijd  zijn  aan  het  doen  van  wetenschappelijke  mede- 
deelingen  en  zullen  gedurende  den  aanstaanden  winter  alle  te 
Amsterdam  gehouden  worden. 


Na  een  korte  pauze  wordt  in  tegenwoordigheid  van  dezelfde 
leden  de  wetenschappelijke  vergadering  geopend.  De  Heer  F.  J. 
Dupont  heeft  zich  bij  de  reeds  aanwezigen  gevoegd. 

De  Heer  Bottemanne  vertoont  een  exemplaar  van  Pontobdclla 

op  een  in  de  Oosterschelde  gevangen  rog  aangetroffen.  Ofschoon 
Herklots  het  dier  (dat  hij  zee-egel  noemde  —  een  naam  dien 
spreker  liever  in  dien  van  zee-bloedzuiger  zou  veranderen)  onder 
de  inlandsche  diervormen  heeft  opgeteld ,  kan  het  dier  gerust  als 
nabij  onze  kusten  zeldzaam  voorkomend  worden  aangemerkt  en 
acht  spreker  zich  gelukkig  dit  exemplaar  voor  de  collectie  der 
Vereeniging  te  kunnen  afstaan. 

De  Heer  Vigclias  laat  de  vergadering  eenige  met  zorg  ge- 
conserveerde exemplaren  van  Siphonophoren  zien  door  hem  uit 
het  Napelsche  Zoölogische  Station  ontvangen  en  zoo  uitmuntend 
geconserveerd,  dat  zij  den  beschouwer  tot  in  bijzonderheden  ver- 
gunnen habitus  en  bouw  te  beoordeelen.  Het  zijn  exemplaren 
van  Agalmopsis  punctatum.  Forskalia  soorten  zag  spreker  in 
Napels;  omtrent  de  wijze  waarop  de  voorwerpen  behandeld  zijn 
kan  hij  niets  mededeelen,  aangezien  deze  zorgvuldig  geheim  ge- 
houden wordt. 

Dezelfde  spreker  vestigt  de  aandacht  op  de  goede  eigenschappen 
van  toluol  ter  vervanging  van  terpentijnolie  of  chloroform ,  wan- 
neer het  geldt  in  absolute  alkohol  geharde  voorwerpen  in  paraf- 
fine in  te  sluiten. 


XL  VI 

Naar  aanleiding  van  de  mededeeling  van  den  Heer  Vigelius 
vertoont  de  Heer  Vosmaer  talrijke  voorwerpen  (voornaiuelijk 
pelagische  dieren)  van  zeer  verschillende  groepen ,  die  allen  op 
dezelfde  wijze  behandeld  zijn  en  in  schoonheid  met  elkander 
wedijveren.  De  quaestie  van  het  geheim  houden  der  conservatie- 
methode wordt  nader  door  hem  toegelicht:  uit  een  wetenschap- 
pelijk oogpunt  mag  men  deze  geheimzinnigheid  afkeuren,  men 
moet  evenwel  niet  uit  het  oog  verliezen ,  dat  het  Station  als 
financieele  onderneming  er  naar  streven  moet  de  steeds  grooter 
wordende  uitgaven  door  vermeerderde  inkomsten  te  dekken. 

De  Heer  Habrecht  houdt  eene  uitvoerige  door  teekeningen  op  het 
bord  toegelichte  voordracht  over  de  Ontwikkelingsgeschiedenis 
der  IVemertinen  door  hem  aan  Lineus  obscurus  onderzocht.  De 
hoofdresultaten  van  dit  onderzoek  zijn  ongeveer  de  volgende: 

1.  Door  invaginatie  ontstaat  de  Gastrula;  het  mesoblast  ont- 
staat uit  zwervende  cellen ,  die  van  het  epiblast  zoowel  als  van 
het  hypoblast  af  gesnoerd  zijn  en  in  den  beginne  vrij  in  het 
blastocoel  liggen. 

2.  De  cellen  van  het  epiblast,  die  oorspronkelijk  den  vorm 
van  dobbelsteenen  vertoonen ,  nemen  op  vier  plaatsen  den  vorm 
van  zuilen  aan,  terwijl  hun  aantal  grooter  wordt ;  dit  is  de  eerste 
aanduiding  van  de  zoogenaamde  buik-,  (romp-)  en  kopschijven. 
Zij  worden  snel  door  het  daaroverheen  woekerende  primaire  epi- 
blast bedekt  en  zij  komen  dan  als  secundair  epiblast  binnen  de 
larvehuid  te  liggen. 

3.  Door  delaminatie  ontstaat  nog  op  een  vijfde  plaats  en  wel 
op  den  rug  een  vrij  aanzienlijk  gedeelte  van  het  secundaire  epi- 
blast; hier  vormt  het  een  samenhangende  rugplaat.  Deze  vijf 
secundaire  epiblast-platen  nemen  in  omvang  toe  en  vergroeien 
ten  slotte  onderling  om  samen  de  uitwendige  huid  der  jonge 
Nemertine  te  vormen. 

4.  Nog  op  drie  andere  plaatsen  ontstaan  uit  het  primaire 
epiblast  organen,  die  in  het  Nemertine-lichaam  opgenomen  wor- 
den,   en   wel  a,  van  voren  en  in  het  midden,  waar  eene  geheel 


XLVII 

op  zich  zelf  staande  delaminatie  van  het  primaire  epiblast  tus- 
schen  de  twee  kopschijven  den  eersten  aanleg  van  het  inwendig 
slurpepithelium  vormt.  Deze  op  zich  zelf  staande  slurpaanleg  ver- 
groeit daarna  met  de  randen  van  de  kopschyven,  scheidt  zich 
van  het  epiblast  af  en  rekt  zich  snel  naar  achteren  in  de  lengte 
uit,  alwaar  de  daaromheen  liggende  mesoblastcellen  de  muscula- 
tuur  en  het  zenuwweefsel  van  den  slurp  voortbrengen; 

6  en  c,  links  en  rechts  van  den  blastoporus,  alwaar  zich  door 
instulping  van  twee  kleine  plekjes  epiblast  de  twee  zich  later 
afsnoerende  holle  celkogels  vormen ,  die  naderhand  van  plaats 
veranderen  en  zich  —  eveneens  nadat  zy  door  zwervende  cellen  van 
het  mesoblast  omgroeid  zijn  —  tot  het  derde  paar  (respiratori- 
sche  paar)  hersenafdeelingen  ontwikkelen ,  wier  inwendige  holte 
door  de  zijdelingsche  kopspleten  met  de  buitenwereld  commu- 
niceert. 

5.  Noch  het  primaire,  noch  het  secundaire  epiblast  neemt  ver- 
der aan  de  vorming  van  orgaansystemen  deel ;  zoodat  ook  Barrois' 
meening,  dat  een  gedeelte  van  het  mesoblast  uit  de  vier  schijven 
zijn  oorsprong  zou  nemen  geheel  onjuist  is. 

6.  De  hersens  en  de  beide  zijdelingsche  zenuwmergstammen , 
in  welke  men  al  heel  vroeg  cellige  en  vezelige  zenuwelementen 
kan  onderscheiden ,  ontwikkelen  zich  uit  mesoblastcellen  ,  die  zich 
tegen  de  platen  van  het  secundaire  epiblast  aanleggen. 

7.  Tegelijkertijd  ontstaat  de  buitenste  laag  van  longitudinale 
spieren  uit  andere  eveneens  geplaatste  mesoblastcellen  en  gaat  de 
ontwikkeling  der  musculatuur  vooral  in  den  kop  snel  voort ; 
zooals  reeds  werd  gemeld ,  ontstaan  hier  de  spierlagen  van  den 
slurp  eveneens  reeds  vroegtijdig. 

8.  De  slurp  groeit  snel  tusschen  darm  en  lichaamswand  en 
boort  zich  in  in  het  blastocoel.  De  slurpschede  ontstaat  eerst  later 
en  wel  oorspronkelijk  als  een  eenvoudige  laag  van  mesoblastische 
zwervende  cellen.  De  op  deze  wijze  gevormde  slurpschede-holte  is  dus 
een  directe  voortzetting  van  het  blastocoel  en  laat  zich  dus 
het  beste  als  archicoel  aanduiden.  Nog  voor  de  slurpschede 
gevormd   is,    heeft   de   embryonale    slurp    zich    reeds    met  behulp 


XLVIII 

van   zijn   eigen   musculatuur   aan   den   lichaamswand  vastgehecht. 

9.  De  bloedholten  en  de  bloedvaten  ontstaan  op  dezelfde  wijze 
als  de  slurpschede ;  hun  lumen  moet  eveneens  als  een  archicoel 
opgevat  worden. 

10.  Ringspier-  en  inwendige  longitudinale  spierlaag  ontstaan 
eerst  later  uit  de  mesoblastcellen.  Binnen  de  buitenste  laag  van 
longitudinale  spieren  blijft  ook  nog  lang  een  laag  van  indiffe- 
rente ,  embryonale  cellen  bestaau ,  die  het  verder  groeien  dezer 
spierlaag  mogelijk  maken. 

11.  Het  door  het  hypoblast  omsloten  e  archenteron  deelt  zich 
reeds  vroeg  in  a,  een  achterste  holte,  het  mesenteron,  dat  den 
samenhang  prijsgeeft  met  h ,  de  voorste  plat  samengedrukte  en 
onmiddelijk  uit  de  blastoporus  opstijgende  holte;  uit  de  onderste 
afdeeling  dezer  laatste  vormt  zich  de  oesophagus  en  uit  de  bo- 
venste z^delingsche  afdeelingen  ontwikkelen  zich  de  nephridia. 

12.  De  blastoporus  wordt  tot  mond,  waarna  de  blijvende  oeso- 
phagus ,  uit  die  hypoblastcellen ,  die  onmiddelijk  tegen  den  blas- 
toporus aanhggen ,  ontstaan ,  zich  secundair  met  de  holte  van  den 
middeldarm  in  verbinding  stelt. 

13.  De  embryonale  geslachtsklieren  staan  in  den  beginne  met 
behulp  van  onder  de  zenuwstammen  liggende  weefselstroken  met 
de  huid  in  verbinding.  Dit  geeft  ons  wellicht  vrijheid  ze  als 
producten  van  het  epiblast  te  beschouwen,  en  dit  te  eer,  omdat 
de  blijvende  uitvoerwegen  der  geslachts zakken  op  een  andere  plaats 
en  wel  boven  de  zijdelingsche  zenuwen  gevonden  worden. 

14.  Behalve  de  bovengenoemde  ontwikkelen  zich  geene  verdere 
holten  in  het  Nemertinenlichaam ,  vooral  geene  lichaamsholte. 
Ternauwernood  behoeft  vermeld  te  worden ,  dat  het  aanvullende 
weefsel  eveneens  van  de  mesoblastcellen  afkomstig  is  ^). 

De  Voorzitter  wenscht  spreker  geluk  met  de  voltooiing  van 
dit  onderzoek  en  in  't  bijzonder  met  het  door  hem  daarmede  ver- 
kregen eeremetaal ,  hem  door  het  Provinciaal  ütrechtsch  Genoot- 
schap van  Kunsten  en  Wetenschappen  toegekend. 


1)  Vnrtaakl  uit  N°  201  van  den  //Zoologischen  Anzeiger." 


XLIX 

De  Heer  Vosmaer  vertooDt  een  nieuwen  door  hem  uitgedachten 
»  Sclinitfstreckcr"  vooral  geschikt  voor  het  vervaardigen  van  door- 
sneden van  vrij  groote  en  brokkelige  of  harde  voorwerpen. 

Dezelfde  spreker  leest  een  kleine  door  hem  opgestelde  ver- 
handeling voor  over  een  uitbreiding ,  die  het  Napelsche  Zoölogische 
Station  ondergaat  en  ten  doel  heeft  de  inrichting  in  het  vervolg 
ook  voor  vergelijkend-physiologische  onderzoekingen  dienstbaar 
te  maken.  Deze  verhandeling  is  in  de  eerste  afdeeling  van  het 
Tijdschrift  opgenomen. 

De    Heer   Horst   bespreekt  de  vraag  of  de  elf*  en  de  fint  als 

twee  verschillende  vischsoorten  mogen  worden  beschouwd ,  of  wel 
de  fint  slechts  den  jeugdigen  toestand  van  de  elft  vertegenwoordigt, 
zooals  o.  a.  door  Schlegel  in  de  Natuurl.  Historie  van  Nederland 
beweerd  wordt.  Hij  wijst  er  op ,  dat  reeds  Troschel  verscheidene 
jaren  geleden  heeft  aangetoond ,  dat  er  een  standvastig  verschil 
bestaat  in  het  aantal  doornen  langs  de  kieuwbogen  b^  beide 
visschen ,  waardoor  volgens  spreker  de  opvatting  volkomen  ge- 
rechtvaardigd is ,  dat  zij  tot  twee  verschillende  soorten  behooren. 
Vervolgens  laat  de  Heer  Horst  de  afbeelding  rondgaan  van  eene 
nieuwe  parasitische  IVematode,  door  hem  gevonden  in  de  blinde 
darmen  van  Struthio  raolybdophanes  Rchw. ,  afkomstig  uit  de 
diergaarde  te  Rotterdam. 

De  Heer  van  Benimelcn  doet  eenige  korte  mededeelingen  over 
voortteling    en    genitalia,    over  den  dunr  der  zirangerschap 

bij  hoogere  dieren ,  waarbij  meer  afwijkingen  voorkomen ,  dan 
men  gewoonlijk  meent.  Zoo  bijvoorbeeld,  dat  de  paring  der  bevers 
in  het  water  geschiedt  en  slechts  zeer  kort  duurt;  dat  bij  de 
Guanaco's  (Auchenia  huanaco)  het  mannetje  al  bijtende  het 
wijfje  met  geweld  tegen  den  grond  zoo  plat  mogelijk  op  den 
buik  neerdrukt  en  met  zijn  lichaam  slechts  een  gedeelte  van 
haar  achterlijf  bedekkende ,  meer  dan  een  half  uur  zoo  blgft 
liggen;  dat  de  paring  van  den  olifant  volgens  D.  Calmet,  Houel 
en    andere   schrijvers    plaats    heeft   terwijl   het    wijfje  op  den  rug 


ligt  en  het  mannetje  op  de  punten  der  teenen  zijner  achterpooten 
staande ,  de  voorpooten  over  liare  voorpooten  slaat ,  terwijl  de  punten 
der  snuiten  over  èn  weer  in  eikaars  bekken  steken ,  welke  houding 
door  de  verbazende  lengte  van  den  penis  mogelijk  is.  In  het  werk : 
»Histoire  naturelle  des  éléphans,  male  et  femelle,  du  Muséum  de 
Paris ,  venus  de  Hollande  en  France  en  l'an  VI"  par  J.  P.  L.  L. 
Houel ,  vindt  men  op  pi.  XVI  de  paring  afgebeeld ,  welk  zeld- 
zaam boek  door  spreker  ter  bezichtiging  wordt  rondgegeven.  Al 
pratende  over  den  langzamen  groei  en  het  late  stadium  pubertatis 
der  olifanten ,  en  het  hoogst  zelden  voorkomende  feit ,  dat  deze 
dieren  zich  in  gevangenschap  voorttelen ,  vermeldt  spreker  de 
eigenaardige  verhouding  tusschen  de  hoogte  der  olifanten  en  den 
omtrek  van  de  voetzolen  der  voorpooten ,  n.1.  dat  de  hoogte  van  den 
olifant  gemeten  van  den  grond  tot  aan  het  hoogste  gedeelte  van 
den  rugkam  gelijk  is  aan  den  omtrek  van  de  voetzolen  der  voor- 
pooten ^). 

Hij  deelt  verder  eenige  bijzonderheden  mede  over  de  genitalia 
der  vrouwelyke  Hyena's ,  welke  zoowel  in  jeugdigen  als  in  vol- 
wassen toestand  uitwendig  niet  of  hoogst  raoeielijk  te  onderschei- 
den zijn  van  de  mannelijke  individus.  Uit  de  waarnemingen  van 
A.  H.  Garrod  en  Prof.  M.  Watson  blijken  zeer  eigenaardige  af- 
wijkingen in  den  vorm  der  genitalia  bij  Hyaena  crocuta  te  be- 
staan; het  resumé  van  zijn  anatomisch  onderzoek  is  als  volgt: 
1"  dat  een  duidelijk  waarneembare  vulva,  zooals  men  die  gewoonlijk 
bij  Carnivoren  ziet,  niet  aanwezig  is ;  2^^  dat  de  clitoris ,  6^/0  Eng. 
duim  lang ,  zich  voordoet  als  een  lang  afhangend  naar  een  penis 
gelijkend  voorwerp ,  omgeven  door  een  praeputium  en  voorzien 
van  een  door  een  enkelvoudig  kanaal  doorboorden  glans;  S''  dat 
2  uitsteeksels  onder  den  anus  aanwezig  zijn ,  die  de  grootste  over- 
eenkomst  aanbieden    met   het   scrotum    der   Carnivoren.    Hij  zegt 


1)  De  Heer  van  Bemmelen  deelde  later  mede,  dat  hij  nog  eens  met  de  meeste 
nauwkeurigheid  die  maten  nam  hij  het  paar  olifanten  der  Rotterdamsche  Diergaarde, 
waarvan  de  uitslag  was  als  volgt:  mann.  hoog  2.31  m.  en  omtrek  van  de  voetzolen 
der  voorpooten  2,28  m.;  wijfje  hoog  2.33  m.  en  omtrek  van  de  voetzolen  der  voor- 
pooten 2.2G  m. 


LI 

dat  genoemde  onderzoekingen  te  lezen  zijn  in  de  Proceedings  of 
the  Zoolog.  Society  van  1877  bl.  369 — 379  met  de  afbeeldingen 
op  pi.  40  en  41  ,  welk  boekwerk  ook  door  hem  ter  tafel  wordt 
gebracht.  Bij  de  Bevers  (Castor  fiber  en  canadensis)  is  het  bij 
de  meest  nauwkeurige  uitwendige  aanschouwing  niet  mogelijk  de 
sexe  te  onderscheiden ;  de  genitalia  bevinden  zich  geheel  onder 
de  huid  verborgen  en  slechts  bij  eene  na  den  dood  gedane  uit- 
voerige sectie  zijn  deze  deelen  te  vinden ;  ter  verduidelijking  geeft 
spreker  ter  bezichtiging  de  afbeeldingen  uit  het  werk  van  A.  C. 
Bonn  (Anatome  Castoris  etc.  in  1806  te  Leiden  verschenen).  Bij 
de  zoogenaamde  Capucijn-apen  (Oebus  capucinus ,  apella,  robustus) 
is  bij  de  wijfjes  de  clitoris  een  zeer  lang  trompetvormig  orgaan, 
dat  groote  overeenkomst  aanbiedt  met  een  penis  erectus;  zg  werd 
door  spreker  waargenomen  zoowel  bij  jonge  als  bij  volwassen 
voorwerpen. 

De  duur  der  zwangerschap  is  van  vele  hoogere  diersoorten  nog 
geheel  onbekend,  en  van  hen  waarvan  de  duur  waargenomen 
werd ,  is  deze  vaak  zeer  verschillend  bij  verwante  vormen ,  daar- 
entegen bij  andere  geheel  of  bijna  geheel  gelijk.  Zoo  draagt  de 
olifant  20  maanden  18  dagen  (volgens  den  Engelschman  Bles , 
volgens  Le  Vaillant  22  maanden)  en  het  Nijlpaard  l^j^  maand; 
de  ijsbeer  9  a  9^/3  maand  en  de  bruine  beer  6  maanden  20  dagen 
a  7  maanden ;  de  leeuwin  3^2  maand ;  de  Nijlghau  antiloop  (Por- 
tax  picta)  8  maanden ;  de  Afrikaansche  struissoorten  en  de  Nieuw- 
Hollandsche   struis  (Dromaeus  Novae-Hollandiae)  56  a  63  dagen. 

De  Heer  Hoek  geeft  een  overzicht  van  het  door  Delage  inge- 
stelde onderzoek  over  de  structuur  van  §acculina.  Geheel  in  strijd 
met  hetgeen  men  tot  nu  toe  meende  bleek  aan  Delage ,  dat  de 
Cypris-larven  der  Sacculina  zich  op  zeer  verschillende  punten  van 
het  lichaam  (maar  vooral  op  plaatsen,  waar  zooals  aan  de  geleding 
tusschen  twee  pootleden  de  huid  dun  is)  vestigen;  dat  zij  van 
die  punten  uit  het  lichaam  binnengroeien  en  dat  het  lichaam , 
dat  men  als  eene  Sacculina  kent ,  zich  eerst  later  van  binnen  uit  naar 
buiten  toe  ontwikkelt.  Eenigszins  uitvoeriger  behandelt  spreker  de 


Lil 

zoogenaamde  complementaire  mannetjes  van  Sacculina,  die  hij 
met  dezelfde  individuen  van  Scalp ellum  vergelijkt,  en  aan  wier 
optreden  hij  een  beteekenis  toekent  geheel  met  de  opvatting  van 
Delage  in  strijd.  Terwijl  laatstgenoemde  het  eenslachtige  indi- 
vidu als  het  oorspronkelijke  beschouwt  en  het  voor  mogelgk  houdt, 
dat  een  éénslachtig  vrouwelijk  dier  zich  aanvult  door  tevens  man- 
nelijke organen  te  ontwikkelen ,  blijft  spreker  volharden  bij  de 
meer  algemeen  gehuldigde  meening ,  dat  het  hermaphroditisme  den 
oorspronkelijken  toestand  voorstelt  en  dat  éénslachtigheid  hieruit 
door  arbeidsdeelins:  ontstaan  is. 


Na  afloop  der  Vergadering  vereenigde  het  grootste  deel  der 
aanwezige  leden  zich  tot  een  gezellig  samen-eten  in  de  eetzaal  van 
het  Societeits-gebouw  der  Diergaarde.  Menige  hartelijk  gemeende 
dronk  werd  uitgebracht:  in  de  eerste  plaats  golden  zij  echter 
de  Heeren  ten  Houten  en  de  Raadt,  die  als  gasten  mede  aan- 
zaten en  wier  gul  onthaal  tijdens  het  bezoek  den  vorigen  dag  aan 
de  zalmzegenvisscherij  »de  Prins  Hendrik"  en  aan  den  nieuwen 
Rotterdamschen  Waterweg  gebracht,  allen  nog  versch  in  het  ge- 
heugen lag. 


i 


VAN    DE 

BUITENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERING 

DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING, 

gehouden  in  het  Gebouw  voor  Zoötomie  te  Amsterdam 

den  26sten  September  1885,  des  avonds 

te  zeven  uren. 


Voorzitter:  de  heer  A.  A.  W.  ïïubrecht. 

Met  den  Voorzitter  zijn  aanwezig  de  heeren:  M.  W^eber,  J.  T. 
Oudemans,  C,  J.  Franckeu ,  J.  W.  van  Wyhe,  J.  C.  C.  Loman, 
W.  J.  Vigelius,  J.  F.  vau  Bemmelen  en  P.  P.  C.  Hoek. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  heeren:  A.  A.  van  Bemmelen  en 
C.  Kerbert. 

De  Voorzitter  opent  de  Vergadering  en  heet  de  aanwezigen 
welkom.  Hij  deelt  de  redenen  mede,  die  het  den  heer  Weber  en 
hem  wenschelijk  hebben  doen  voorkomen  tot  het  houden  der 
extra-vergaderingen ,  waarvan  deze  de  eerste  is ,  over  te  gaan. 
Deze  bijeenkomsten  zullen  geheel  aan  wetenschappelijke  bespre- 
kingen gewijd  zijn  en  dientengevolge  vrij  van  alle  huishoudelijke 
beslommeringen. 

Achtereenvolgens  wordt  door  de  heeren  Weber,  van  Bemmelen, 
Vigelius  en  vau  Rees  het  woord  gevoerd.     Het  vergevorderde  uur 

4 


LIV 

maakte  het  den  heeren  Loman  en  Hoek  onmogelijk  hunne  bijdra- 
gen bij  de  reeds  gesprokene  te  voegen. 

De  heer  W^eber  deelt  omtrent  het  roodc  secretum  van  de  liuid 

van  den  Hippopotamus  mede,  dat  het  gevormd  wordt  door  klie- 
ren ,  die  tubuleus  zijn  en  aan  gecompliceerd  gebouvrde  zweetklieren 
herinneren.  Het  secreet  is  een  dififuus  rood  gekleurd  vocht,  dat 
slijmerig  van  aard  is  en  het  sterkst  vs^ordt  afgescheiden ,  nadat  het 
dier  het  water  verlaten  heeft.  De  roode  kleur  wordt  niet  door 
bloedkleurstof  teweeggebracht.  Praeparateu  en  teekeningen  lich- 
ten het  gesprokene  toe. 

De  heer  van  Bemmelen  deelt  het  een  en  ander  mede  van  de 
resultaten  zijner  in  Heidelberg  aangevangen  en  in  Utrecht  voort- 
gezette onderzoekingen  over  den  aanleg  en  de  verdere  rol  der 
kieuTTspIeten  en  over  de  aortabogen  bij  Reptiliën. 

De  heer  VIgelius  hield  zich  in  den  laatsten  tijd  met  de  ont- 
irikkelingsgeschiedenis  der  Bryozoa  ecfoprocta  onledig  en 
bespreekt  wat  zijne  onderzoekingen  hem  opleverden.  De  ontwikke- 
lingsgeschiedenis dezer  dieren  omvat  twee  tijdvakken  en  wel:  het 
eerste  tijdvak,  in  hetwelk  de  larve  gevormd  wordt  en  zich  vast- 
hecht en  het  tweede  tijdvak ,  waarin  het  primair  individu  van  de 
kolonie  zich  verder  ontwikkelt.  Spreker  onderzocht  nog  slechts 
het  eerste  tijdvak  en  wel  aan  een  species  van  het  geslacht  Bugula, 
De  behandeling  van  dat  eerste  tijdvak  laat  zich  gevoegelijk  iu 
vier  hoofdstukkeu  splitsen:  A.  de  rijping  van  het  ei;  B.  de  ont- 
wikkeling van  de  larve:  C.  de  bouw  en  D.  de  gedaantewisseling 
van  de  larve. 

Wat  A.  betreft  zoo  gaat  Spreker  eerst  de  vorming  van  het 
ovarium  na.  Het  ontwikkelt  zich  aan  den  neuraalwand  uit  de 
parietale  laag  van  het  parenchijm- weefsel,  als  een  groep  van  cel- 
len ,  waarvan  zich  gewoonlijk  twee  tot  eicellen  ontwikkelen ,  ter- 
wijl de  andere  deze  laatste  als  een  follikel  gaan  omhullen.  De 
eene  eicel  neemt  sterk  in  grootte  toe  en  verdringt  nu  de  andere, 


LV 

zoodat  deze  tegen  de  binneuziide  van  de  follikel  aan  komt  te  lig- 
gen. Het  rijpe  ei  wordt  omgeven  door  een  dun  dojerhuidje  en  moet 
terecht  komen  in  de  broedkapsel ;  aan  het  distale  einde  van  het 
geslachts-individu  ontwikkelen  zich  n.1.  twee  blazen  en  het  is  tus- 
schen  deze  twee,  dat  het  ei  komt  te  liggen.  Samen  vormen  deze 
twee  blazen  de  zoogenaamde  ovicel;  de  eene  blaas  overdekt  de 
andere  als  een  soort  van  helm.  Waarschijnlijk  geschiedt  de  be- 
vruchting in  deze  ovicel  met  behulp  van  spermatozoiden ,  die  van 
een  ander  geslachts-individu  afkomstig  zijn  en  met  het  water 
worden  aangevoerd.  Het  ei  is  een  zoogenaamd  alecithaal  ei:  het 
ondergaat  een  volkomen  klieving ,  die ,  voor  zooverre  de  eerste 
kHevingsstadien  betreft  met  groote  regelmatigheid  plaats  vindt. 
Er  wordt  eerst  een  blastospheer  gevormd;  uit  eenige  cellen  van 
deze  blastospheer  ontwikkelt  zich  de  aanleg  van  het  hypoblast, 
die  door  de  resteerende  epiblastcellen  omgroeid  wordt:  de  gastrula 
vormt  zich  dus  door  epibolie ,  terwijl  de  blastospheer  zich  later  met 
een  mazig  mesenchymateus  weefsel  vult,  dat  voor  een  groot  deel 
althans  uit  het  hypoblast  (mesoblast  -j~  hypoblast?)  zijn  oor- 
sprong neemt. 

Wat  B.  aangaat  vermeldt  Spreker,  dat  de  andere  organen  van 
de  larve  zich  uit  het  epiblast  ontwikkelen  en  dat  het  opvullend 
weefsel  verder  een  geheel  passieve  rol  speelt.  Het  embryo  om- 
geeft zich  met  een  aequatorialen  gordel  van  verdikte  epiblastcel- 
len, terwijl  aan  de  onderzijde  twee  invaginaties  ontstaan.  De 
eene  zal  een  zak  vormen  (geen  darm),  die  later  nagenoeg  de  ge- 
heele  holte  van  het  embryo  gaat  innemen ,  aanzienlijk  in  omvang 
toeneemt  en  later  zelf  een  instulping  krijgt.  Aan  de  bovenzijde 
der  larve  ontwikkelt  zich  een  retractiel  orgaan ,  dat  door  een  groeve 
omgeven  wordt. 

Voor  den  bouw  der  larve  geeft  Spr.  een  beschrijving  van  het 
retractiele  orgaan,  van  den  inwendigen  zak,  de  steuncellen  der 
flabellen  enz.  Ook  vermeldt  hij  de  aanwezigheid  van  spleetvor- 
mige  holten  in  het  lichaam  der  larve.  Ten  slotte  zet  hij  de  wijze 
uiteen,  waarop  de  larve  zich  hecht:  dit  geschiedt  niet  met  het 
retractiele  orgaan ,  maar  doordat  de  inwendige  zak  zich  naar  bui- 


ten   toe  omstulpt.     Spreker  licht  zijn  mededeeling  toe  met  teeke- 
ningen  en  mikroskopische  praeparaten. 

De  heer  van  Rees  behandelt  de  post-embryonale  ontwik- 
keling van  Musea  vomitoria  een  uittreksel  gevende  en  met 
afbeeldingen  op  het  bord  toelichtende,  van  zijn  in  het  Maand- 
blad voor  Natuurwetenschappen,  1885,  N".  6,  verschenen  opstel. 


VAN    DE 

GEWONE  HUISHOUDELIJKE  VERGADERING 

DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING , 

gehouden  in  de  Bestuurskamer  van  het  Koninklyk  Zoölogisch 

Botanisch  Genootschap  op  Zondag  1  November  1885 , 

des  voormiddags  te  10  uren. 


Voorzitter:  de  heer  A.  A.  van  Bemmelen. 

Met  den  Voorzitter  zijn  tegenwoordig  de  Heeren:  Bottemanne, 
Everts ,  J.  F.  van  Bemmelen  ,  van  Lidth  de  Jeude ,  Veth ,  Levoir , 
Bontjes ,  Kersbergen ,  Schepman  ,  de  Raadt ,  van  Ogten ,  Noord- 
hoek  Hegt,  Vigelius,  van  Rees,  J.  F.  Oudemans,  Francken, 
Hubrecht  en  Hoek. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  Heeren:  van  Hasselt,  Horst  en 
Weber. 

De  Voorzitter  opent  de  Vergadering  en  spreekt  een  kort  maar 
hartelijk  woord  van  welkom  tot  die  leden,  die  hij  voor  het  eerst 
op  een  Vergadering  der  Vereeniging  aanwezig  ziet.  Hij  brengt 
daarop  ingevolge  Art.  17  der  Wet  het  volgende  jaarverslag  uit: 

M.  H. 

Het  is  nu  zes  jaren  geleden  ,  dat  wij  in  dezen  tuin  bijeenkwa- 
men ;  ook  toen  bevond  zich  ons  medelid  de  Heer  van  Ogten , 
Directeur    van  het  K.  Z.  B.  Genootschap  in  ons  midden  en  uitte 


LVIII 

den  wensch :  de  Vereeniging  moge  het  hier  zóó  aangenaam  vinden  , 
dat  ze  nog  dikwijls  besluite  hier  te  vergaderen.  Welnu ,  gehoor 
•gevende  aan  deze  ontboezeming,  vroeg  en  verkreeg  ons  bestuur 
daartoe  weder  de  vergunning  en  is  het  mij  aangenaam  in  ditzelfde 
lokaal  weder  een  verslag  over  het  afgeloopen  vereenigingsjaar  te 
kunnen  geven.  In  tegenstelling  van  toen ,  kan  ik  U  thans  met  meer 
opgewektheid  de  veranderingen  die  ons  ledental  onderging  mede- 
deelen,  niettegenstaande  tot  ons  groot  leedwezen  ons  twee  leden 
door  den  dood  ontvielen:  de  algemeen  bekende  boekhandelaar  en 
antiquaar  A.  Eeltjes,  die  gedurende  meerdere  jaren  een  der  uitgevers 
van  ons  Tijdschrift  was  en  Prof.  H.  Weyenberg,  die  gedurende 
een  aantal  jaren  ver  verwijderd  van  zijn  geboorteland ,  te  Cordova 
in  de  Argentynsche  Republiek  leefde ,  en  ernstig  ongesteld  terug- 
gekeerd ,  te  Haarlem  den  laatsten  adem  uitblies.  De  heeren  A. 
Bakker  fce  Zaandam ,  J.  Sasse  Azn.  te  Amsterdam  en  Dr.  J.  Vroe- 
som  de  Haan  te  Rotterdam  bedankten  voor  het  gewoue  lidmaat- 
schap. Als  gewone  leden  werden  aangenomen  de  Heeren:  Mr.  J. 
Herman  Albarda  te  Leeuwarden,  die  reeds  gedurende  de  eerste  jaren 
van  het  bestaan  onzer  Vereeniging  tot  onze  leden  behoorde;  F. 
E.  Blaauw  te  Amsterdam ;  G.  J.  Francken ,  Student  te  Utrecht ; 
Generaal  Dr.  A.  W.  M.  van  Hasselt ,  President  der  Nederl.  Entomol. 
Vereeniging ,  woonachtig  te  's  Hage ;  P.  A.  de  Jong  Azn. ,  oester- 
kweeker  te  Yerseke ;  J.  F.  Oudemans ,  Assistent  bij  de  Zoölogie  te 
Amsterdam ,  terwijl  de  Heeren  H.  C.  van  Dam ,  Secretaris  der 
Rotterdamsche  Diergaarde ,  en  Mr.  S.  A.  Vening  Meinesz ,  Burge- 
meester van  Rotterdam  als  begunstigers  toetraden. 

Tot  correspondeerende  leden  werden  benoemd  Dr.  R.  Blanchard 
te  Parijs  en  Dr.  J.   Mac  Leod  te  Gent. 

Tot  overzicht  geef  ik  ü  de  volgende  cijfers.  Wij  verloren  4  ge- 
wone leden  en  ons  eenig  buitenlandsch  lid ;  het  ledental  veruieer- 
derde  met  6  gewone  leden ,  2  begunstigers  en  2  correspondeerende 
leden ,  zoodat  onze  Vereeniging  nu  135  leden  telt ,  verdeeld  in 
109  gewone  leden,  10  begunstigers,  12  correspondeerende  en  4 
eereleden ,  tegen  130,  107  (in  't  voorgaande  verslag  blz.  3  ver- 
keerdelijk   131  en  108  opgegeven),  8 ,  1 ,  10  en  4  in 't  vorige  jaar. 


LIX 

In  ons  Bestuur  hadden  belangrijke  veranderingen  plaats.  Prof. 
Hoffmann  werd  door  Prof.  Hubrecht  als  2'ie  Voorzitter  vervangen , 
onze  Conservator  Dr.  Horst  werd  herkozen  ;  Dr.  Hoek  werd  benoemd 
tot  1ste  Secretaris-Bibliothecaris  en  Dr.  Veth  tot  2^'^  Secretaris- 
Bibliothecaris;  Dr.  van  Haren  Noman  tot  Assessor.  De  5  ledeo 
der  Commissie  van  het  Zoölogisch  Station  werden  allen  herkozen. 
Als  nieuw  lid  in  de  Commissie  van  Redactie  van  het  Tijdschrift 
werd  in  plaats  van  Dr.  Everts,  Dr.  Vigelius  benoemd.  Tot  het 
nazien  der  rekening  en  verantwoording  over  1884/85 ,  werden  ge- 
kozen Dr.  Lorié  en  Dr.  J.  F.   van  Bemmelen. 

Na  U  al  deze  benoemingen,  in  verslagen  of  circulaires  terug 
te  vinden,  in  herinnering  gebracht  te  hebben,  deel  ik  U  mede, 
dat  de  ontvangsten  der  Vereeniging  hebben  bedragen  ƒ1441, 
waaronder  een  voordeelig  saldo  was  van  het  vorige  jaar  groot 
ƒ180  en  de  uitgaven  ƒ1497,  terwijl  de  begrooting  in  ontvangst 
en  uitgaaf  geraamd  was  op  ƒ1433.  Ten  behoeve  van  ons  Zoölo- 
gisch Station  werd  ontvangen  /  4449  en  werd  uitgegeven  ƒ4438. 
Met  genoegen  zult  ü  vernemen ,  dat  het  bedrag  van  4  der  laat- 
stelijk uitgelote  aandeelen  door  de  Heeren  Criellaert ,  Kneppelhout 
van  den  Hemelschen  Berg,  van  der  Lith  en  Schill  ten  geschenke 
werd  gegeven.  Onze  twee  ervaren  penningmeesters  zullen  U  straks 
over  al  het  overige  wetenswaardige  der  financieele  aangelegen- 
lieden  van  onze  Vereeniging  en  van  het  Zoölogisch  Station  onder- 
houden. 

Alvorens  met)  de  uitgave  van  een  nieuw  deel  van  het  Tijdschrift 
een  aanvang  te  maken  ,  is  in  het  Bestuur  onzer  Vereeniging  de 
vraag  geopperd  of  het  weuschelijk  ware  een  onderzoek  in  te 
stellen,  in  hoeverre  het  mogelijk  zoude  zijn  het  orgaan  der  Ver- 
eeniging met  andere^  dierkundige  tydschriften  te  doen  samen- 
smelten. De  Heeren  Hoek  en  Hubrecht  werden  in  commissie 
benoemd ,  ten  einde  met  het  Bestuur  van  het  Genootschap  Natura 
Artis  Magistra  en  van  de  Entomologische  Vereeniging  en  met  den 
Directeur  van  's  Rijks  Museum  te  Leiden ,  over  deze  aangelegen- 
heid te  onderhandelen.  Deze  onderhandehngen  hebben  evenwel 
niet  tot   het   gewenschte   doel    geleid ;    het    denkbeeld    vond  over 


LX 


-'t  algemeen  instemming ;  voor  de  toepassing  rezen  echter  bezwa- 
ren, die  althans  voor  't  oogenblik  onoverkomelijk  schenen.  Het 
Bestuur  heeft  daarop  op  nieuw  krachtige  pogingen  aangewend 
om  geldelijken  steun  te  verkrijgen  voor  de  voortzetting  der  uit- 
gave van  ons  eigen  orgaan.  Teyler's  Stichting  werd  weder  bereid 
gevonden  die  voortzetting ,  met  een  subsidie  van  ƒ  300  per  deel , 
mogelijk  te  maken ,  en  het  is  ons  een  aangename  taak  aan  Heeren 
Directeuren  voor  dit  vernieuwd  bewijs  van  belangstelling  en  ver- 
trouwen in  de  werkzaamheid  onzer  Vereeniging  ook  hier  onzen 
warmen  dank  te  betuigen.  Nog  een  drietal  andere  pogingen  wer- 
den aangewend  om  onze  uitgave  een  ruimere  kas  te  bezorgen ; 
op  twee  van  deze  mochten  wij  helaas  een  ongunstig  antwoord 
ontvangen  ,  terwijl  ons  op  de  derde  aanvrage  een  antwoord  ge- 
werd ,  dat  weinig  hoop  geeft  op  eene  gunstige  beschikking ;  daar- 
entegen is  het  mij  zeer  aangenaam  U  te  kunnen  mededeelen , 
dat  ons  eerelid  Dr.  Westerman  ons  eene  jaarlijksche  bijdrage  van 
ƒ25  toegezegd  heeft.  In  het  welbegrepen  belang  onzer  Vereeni- 
ging meende  het  Bestuur  echter  de  Redactie  te  moeten  uitnoo- 
digen  met  de  uitgave  van  een  nieuw  deel  een  aanvang  te  maken. 
Reeds  zag  de  eerste  aflevering  het  licht.  Voor  de  volgende  afle- 
veringen zijn  bijdragen  toegezegd,  zoodat  wij  hopen  de  uitgave 
vrij  geregeld  te  kunnen  voortzetten.  Met  dit  nieuwe  deel  werd 
een  nieuwe  Serie  van  het  Tijdschrift  geopend.  Laten  wij  hopen , 
dat  in  't  vervolg  een  nieuw  en  eenigszins  bloeiender  leven  voor 
ons  orgaan  weggelegd  moge  zijn.  Het  aantal  der  abonnementen, 
die  tot  nu  toe  op  het  nieuwe  deel  van  ons  Tijdschrift  gesloten 
werden,  bedraagt  67,  het  aantal  exemplaren,  dat  tegen' andere 
organen  in  ruil  gegeven  wordt,  84. 

Omtrent  de  uitbreiding ,  die  de  Bibliotheek  onderging,  stelt  de  door 
den  Heer  Hoek  samengestelde  lijst  van  bijgekomen  boeken  ons  in 
de  gelegenheid  een  oordeel  te  vellen.  Er  kon  slechts  uiterst  weinig 
aangeschaft  worden ,  toch  is  de  aanwinst  aanzienlijk.  In  het  voor- 
jaar werd  de  Bibliotheek  verhuisd  naar  een  bovenhuis  op  de  Pieters- 
kerkgracht te  Leiden ,  in  een  zeer  droge  en  goed  verlichte  kamer. 
De  Bibliotheek ,  schreef  mij  de  heer  Hoek ,  is  daar  werkelijk  best 


LXI 


geplaatst.  Op  een  e  auctie  werd  een  boekenrek  aangekocht,  zoodat 
wij  thans  behalve  de  in  de  eerste  tijden  aangeschafte  boekenkast 
over  een  drietal  boekenrekken  beschikken.  Onze  bibliothecaris 
verzocht  mij  het  volgende  met  klem  onder  uwe  aandacht  te  bren- 
gen: er  werd. veel  gebruik  gemaakt  van  de  bibliotheek,  hetgeen 
hem  altijd  aangenaam  is;  doch  hij  zag  zich  genoodzaakt  boeken 
welke  aangevraagd  waren,  terug  te  vragen  van  leden,  die  volgens 
het  reglement  die  boeken  reeds  vóór  vele  maanden  hadden  moeten 
terugzenden ;  hij  dringt  er  op  aan ,  dat  elk  lid  een  of  ander  werk 
uit  onze  bibliotheek  onder  zijne  berusting  hebbende,  dit  terug- 
zende,  zoodra  hij  het  niet  meer  noodig  heeft  en  daarmede  niet 
talme,  omdat  hij  dat  boek  later,  wellicht  een  halfjaar  daarna, 
nog  eens  noodig  kan  hebben.  De  bibliothecaris  wil  het  boek 
gaarne  nog  eens  toezenden  aan  denzelfden  persoon. 

Ons  Zoölogisch  Station  werd  gedurende  de  zomermaanden  in 
de  provincie  Groningen  te  Delfzijl  aan  den  mond  der  Eems,  op- 
geslagen ;  de  Secretaris  der  Commissie  zal  U  zoo  aanstonds  een  uit- 
voerig verslag  van  hare  werkzaamheden  geven. 

Onze  Collectie  bevindt  zich  nog  steeds  in  een  der  vertrekken 
van  's  Rijks  Museum  van  Natuurlijke  Historie  en  verkeert  in  goe- 
den staat;  zij  mocht  zich  in  het  afgeloopen  jaar  weder  in  eenige 
uitbreiding  verheugen.  De  nieuwe  voorwerpen  zijn  grootendeels 
afkomstig  van  de  dregtochten  welke  van  uit  het  Zoölogisch  Station 
ondernomen  werden  en  zich,  gelijk  U  bekend  zal  zijn,  tot  in  het 
Engelsche  Kanaal  uitstrekten.  Als  nieuwe  aanwinsten  van  de  schel- 
penverzameling ,  thans  in  een  behoorlijk  daarvoor  ingericht  kastje 
bijeengebracht,  zoo  meldt  mij  onze  Conservator,  zijn  vooral  de 
volgende  soorten  belangr^k : 

Bela  rufa  Mont.,  Aporrhais  Macandreae  Jeffr.,  Nassa  incrassata 
Ström,  Ocinebra  erinacea  L.,  Gibbula  cineraria  L.,  Tritonia  Hom- 
bergii  Cuv.,  Nucula  nitida  Sow.,  Tapes  edulis  Chemn.  De  Schaal- 
dieren,  Wormen  en  overige  lagere  dieren  zijn  nog  niet  geheel  bestemd. 
Onze  visschen-verzameling  werd  van  andere  zijde  vermeerderd  met 
Clupea  finta  Cuv.,  Clupea  alosa  L.,  Lophius  piscatorius  L.  en  Scom- 
beresox   saurus    Penn.    (Belone    Camperi    Lacep.) ;   laatstgenoemde 


LXIl 

soort,  door  tusschenkomst  vau  ons  medelid  Bottemanne  verkregen , 
werd  in  de  Oosterschelde  gevangen ,  en  is  tot  heden  slechts  aan 
de  noordkust  van  ons  land  waargenomen.  Voorts  werden  nog 
verkregen  Limax  rufus  L.,  variegatus  Drap.,  Pontobdella  verrucata 
Leach,  benevens  eeuige  ingewandswormen  afkomstig  uit  dieren 
der  Rotterdamsche  Diergaarde. 

Onze  Conservator  schrijft  mij  verder,  dat,  zooals  in  de  vorige 
winter- vergadering  werd  uiteengezet,  hij  er  steeds  naar  streeft  om 
onze  verzameling  tot  een  zuiver  inlandsche  te  maken ;  dat  daartoe 
in  de  eerste  plaats  noodig  is  te  weten ,  welke  dieren  tot  heden  in 
ons  land  werden  waargenomen ;  dat  hij  wenscht ,  even  als  vroeger  in 
de  bekende  » Bouwstoffen  voor  eene  Fauna  van  Nederland"  is  ge- 
daan, lijsten  te  maken  der  Nederlandsche  soorten  uit  de  verschil- 
lende lagere  diergroepen;  dat  reeds  door  hem  in  samenwerking 
met  den  heer  Schepman  een  lijst  opgemaakt  is  van  alle  tot  onze 
Fauna  behoorende  weekdieren ;  dat  de  heer  Hoek  zijne  medewer- 
king toezeide  tot  het  samenstellen  van  een  catalogus  der  schaal- 
dieren  en  thans  bezig  is  alle  in  onze  collectie  aanwezige  Crustacea 
aan  eene  herziening  te  onderwerpen.  De  Conservator  heeft  ook 
op  de  medewerking  van  andere  leden  onzer  Vereeniging  zijne  hoop 
gevestigd ,  wat  betreft  de  diergroepen ,  waarmede  zij  zich  meer  in 
't  bijzonder  bezig  houden.  Op  die  wijze  zal  het  eerst  mogelijk  zijn, 
de  in  onze  verzameling  bestaande  leemten  te  leeren  kennen  en  de 
weg  zijn  aangewezen ,  om  haar  langzamerhand  de  volledigheid 
nabij  te  doen  komen. 

Niet  onvermeld  meen  ik  te  kunnen  laten ,  dat  op  nieuw  door 
het  Bestuur  het  plan  opgevat  en  uitgevoerd  is ,  om  aan  de  zomerver- 
gadering een  excursie  te  verbinden,  om  zoodoende  aan  de  leden 
een  gezellig  samenzyn  te  bezorgen.  Met  een  stoomboot  ons  ver- 
strekt door  onze  leden  de  Heeren  ten  Houten  en  de  Raadt  en 
ten  behoeve  van  dien  tocht  aangenaam  ingericht  en  door  hen  ruim 
voorzien  van  edele  spijzen  en  dranken,  werd  een  bezoek  gebracht 
aan  de  Zalm-zegenvisscherij  de  ))Prins  Hendrik"  in  de  Maas  nabij 
Schiedam ,  dat  vooral  door  hen ,  die  nimmer  het  zalmvisschen  met 
die  reusachtige  netten  door  paarden  voortgesleept  en  bediend  door 


LXIII 

een  groot  personeel  te  water  en  te  Ln^nd ,  met  ware  belangstelling 
beziclitigd  werd.  Na  afloop  daarvan  werd  de  tocht  voortgezet  naar 
den  Nieuwen  Rotterdamschen  Waterweg  en  den  Hoek  van  Holland. 
De  afwezige  leden  betreurden  voorzeker  bij  het  vernemen  hoeveel 
aangenaams  de  tocht  opleverde,  hun  wegblijven,  maar  zullen 
gaarne  instemmen  met  een  woord  van  dank  aan  de  Heereu  Ten 
Houten   en  de  Raadt,  ook  hier  hun  gebracht. 

Op  onze  vorige  bijeenkomst  te  Rotterdam  is  het  plan  ter  sprake 
gebracht  om  een  viertal  Zaterdag-avonden  in  den  winter  van  85/86 
te  bestemmen  tot  het  houden  van  bijeenkomsten  ,  uitsluitend  gewijd 
aan  het  mededeelen  en  bespreken  van  waarneming  en  onderzoek 
op  zuiver  wetenschappelijk  gebied  door  onze  leden  gedaan.  Dit 
plan  mocht  veel  bijval  vinden  en  de  l^te  dezer  buitengewone  weten- 
schappelijke vergaderingen  had  plaats  op  26  Sept.  11.  te  Amsterdam 
in  't  gebouw  voor  Zoötomie.  Het  gedrukte  verslag  van  het  toen 
gesprokene  is  U  voor  weinige  dagen  door  onzen  Secretaris  toege- 
zonden. 

En  hiermede  zijn  mijne  korte  mededeelingen  over  de  gebeurte- 
nissen voorgevallen  in  ons  vereenigingsjaar ,  dat  met  30  September 
11.  afgeloopen  is ,  ten  einde ,  tot  slot  evenwel  nog  een  enkel 
woord. 

Tien  jaren,  M.  H.  zijn  voorbij  gegaan  en  toch  herinner  ik  het 
mij  als  den  dag  van  gister ,  dat  ik  aan  den  toenmaligen  President 
der  Koninklijke  Akademie  van  Wetenschappen,  Prof.  Donders, 
de  gelden  ter  hand  stelde  tot  het  stichten  van  een  fonds  voor  een 
gouden  Leeuwenhoek-medaille.  Van  onze  Nederl.  Dierk.  Vereeniging 
ging  het  initiatief  uit;  het  Gedenkboek  van  het  den  S''»  September 
1875  gevierde  200-jarig  herinneringsfeest  der  ontdekking  van  de 
mikroskopische  wezens  door  Antony  van  Leeuwenhoek, samengesteld 
door  Prof.  Flarting ,  is  steeds  daar  om  ten  duidelijkste  te  doen  blijken  , 
dat  zonder  onze  Vereeniging  dit  herinneringsfeest  niet  zoude  ge- 
vierd ,  die  resultaten  niet  zouden  verkregen  zijn.  Mocht  de  l^te 
Leeuwenhoek-medaille  aan  Christian  Gottfried  Ehrenberg  zijn  toe- 
gekend ,  op  26  September  11.  is ,  in  eene  zitting  van  de  natuur- 
kundige afdeeling  der  Koninklijke  Akademie  van  Wetenschappen  , 


LXIV 

de  2'le  Leeuwenhoek-medaille  toegekend  aan  Ferdinand  Cohn , 
hoogleeraar  in  de  plantenphysiologie  aan  de  hoogesehool  te  Bres- 
lau.  Het  is  mijn  doel  niet  hierover  in  bijzonderheden  te  treden 
of  U  de  welsprekende  woorden  van  Prof.  Cohn  over  het  oude 
Nederland  te  herhalen ,  maar  ik  wenschte  alleen  hier  het  belangrijke 
feit,  dat  slechts  elk  tiental  van  jaren  éénmaal  plaats  heeft,  in 
herinnering  te  brengen. 

Vergun  mij  den  wensch  te  uiten ,  dat  onze  finantiëele  toestand 
steeds  verbetere ,  dat  Bibliotheek  en  Collectie  vermeerderen ,  dat 
het  tijdschrift  over  moge  vloeien  van  bijdragen,  dat  ons  houten 
verplaatsbaar  Zoölogisch  Station  door  een  blijvend  steenen  gebouw 
vervangen  worde ,  dat  in  één  woord  de  Nederlandsche  Dierk. 
Vereenigiug  krachtig  in  groei  en  bloei  moge  toenemen ,  en  dat 
alle  leden  daartoe  hunne  beste  pogingen  zullen  aanwenden. 

Nadat  naar  aanleiding  van  dit  verslag  enkele  vragen  gedaan 
en  beantwoord  zijn,  brengt  de  Commissie  voor  het  Zoölogisch 
Station  bij  monde  van  haar  Secretaris  den  Heer  Hoek  het  vol- 
gende jaarverslag  uit : 

TIENDE  JAARVERSLAG 

OMTRENT  HET  ZOOLOGISCH  STATION  DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING. 


Voor  de  tiende  maal  komt  de  Commissie  voor  het  Zoölogisch 
Station  op  de  algemeene  vergadering  der  Nederlandsche  Dierkun- 
dige Vereeniging  verslag  uitbrengen  van  hare  werkzaamheden. 
Bijna  vreest  zij  van  uwe  belangstelling  te  veel  te  vergen ,  als  zij 
u  op  nieuw  de  fata  van  uw  miniatuur-kust-laboratorium  gaat  mede- 
deeleu.  Het  moge  een  aangename  taak  zijn  omtrent  een  weten- 
schappelijke of  industrieële  onderneming,  die  in  bloei  en  luister 
vooruitgaat  een  jaarlijksch  rapport  uit  te  brengen,  niet  zoo  opwek- 
kend is  die  taak,  waar  het  de  bespreking  geldt  van  een  instelling, 


LXV 

die  uit  een  behoefte  geboren,  ten  gevolge  van  het  gebrekkige 
harer  hulpmiddelen,  slechts  gedeeltelijk  in  die  behoefte  kan  voor- 
zien. Het  feit,  dat  het  verplaatsbare  gebouwtje  tien  achtereen- 
volgende jaren  opgesteld  en  in  gebruik  genomen  is,  dat  de  werk- 
plaats gedurende  de  zomermaanden  van  al  die  jaren  voortdurend 
voor  zoölogisch  onderzoek  gebezigd  is,  is  echter  op  zich  zelf  zoo 
welsprekend,  dat  de  Commissie  reeds  van  te  voren  van  uw  sym- 
pathy  meent  verzekerd  te  mogen  zijn,  als  zij  u  in  korte  trekken 
mededeelt,  wat  haar  gedurende  het  tiende  jaar  weervoer,  en  u 
aan  het  eind  van  haar  verslag  wijst  op  enkele  der  resultaten,  die 
gedurende  het  bestaan  van  het  Station  door  haar  bemiddeling  zijn 
verkregen. 

Op  de  eerste  vergadering,  die  uwe  Commissie  hield  en  op  welke 
zij  zich  constitueerde  ^) ,  kwam  het  plan  ter  sprake  om  gedurende 
den  zomer  de  hulpmiddelen  waarover  het  Station  beschikt  in  de 
eerste  plaats  te  doen  dienen  tot  het  ondernemen  van  een  reeks 
kleinere  expedities,  die  zich  door  de  geheele  Noordzee  zouden 
uitstrekken  en  ten  doel  zouden  hebben,  grondiger  dan  tot  nu  toe 
door  Nederlandsche  Dierkundigen  was  geschied  de  fauna  te  onder- 
zoeken. Uwe  Commissie  meende ,  dat  er  kans  bestond  tot  dat 
einde  een  vaartuig  te  verkrijgen ,  dat  voor  een  dergelijk  doel  als 
geschapen  was  en  door  omstandigheden  gedurende  de  zomermaan- 
den van  '85  beschikbaar  was.  Het  was  haar  n.  1.  bekend  gewor- 
den ,  dat  het  kleine  poolscheepje ,  de  Nederlandsche  schoener 
» Willem  Barents",  die  zeven  achtereenvolgende  jaren  de  woeste 
golven  van  den  Atlantischen  Oceaan  en  de  Barents  Zee  met  gun- 
stig gevolg  het  hoofd  had  geboden,  gedurende  den  (thans  afge- 
loopen)  zomer  niet  op  nieuw  voor  een  pooltocht  zou  worden 
uitgerust.  De  rijke  buit  aan  zoölogisch  materiaal,  die  met  ge- 
noemd vaartuig  verkregen  was ,  daarbij  de  persoonlijke  ervaring 
van  een  onzer  commissie-leden ,  die  zelf  een  uiterst  belangrijke 
en  vruchtbare  vaart  met  de  Barents  had  meegemaakt,  lieten  om- 


1)  Dezelfde  leden  der  Vereeniging  als  het  vorige  jaar.  Ook  de  functies  in  de  Commissie 
werden  door  de  zelfde  personen  vervuld:  Dr.  Hubrecht,  Voorzitter,  Dr.  Horst,  Pen- 
ningmeester, Dr.  Kerbert,  Dr.  Weber  en  Dr.  Hoek,  Secretaris. 


LXVÏ 

trent  de  geschiktheid  van  het  vaartuig  voor  een  onderzoek  als 
het  door  uwe  Commissie  bedoelde ,  geen  twijfel  over.  Bij  missive 
van  6  Februari  j.1.  wendde  uwe  Commissie  zich  dus  tot  het  Be- 
stuur der  Vereeniging  » Willem  Barents"  met  het  verzoek  het 
vaartuig  gedurende  de  maanden  Juli  en  Augustus  voor  het  be- 
oogde doel  te  willen  afstaan. 

Dit  plan  mocht  de  sympathie  van  het  Bestuur  der  Vereeniging 
» Willem  Barents"  niet  wegdragen.  In  antwoord  op  ons  schrijven 
werd  ons  (dato  4  Maart)  bericht,  dat  er  geen  termen  bestonden 
om  aan  het  verzoek  der  Commissie  te  voldoen.  De  redenen ,  die 
tot  het  nemen  van  dit  besluit  hebben  geleid,  zijn  ons  echter  ge- 
heel onbekend  gebleven. 

Sloeg  deze  weigering  aan  een  van  vele  zijden  gedeelden  wensch 
den  bodem  in ,  zoo  besloot  de  Commissie  thans  van  de  haar  ge- 
geven dispensatie ,  om  als  zulks  haar  wenschelijk  voorkwam  ge- 
durende den  zomer  van  '85  het  stationsgebouwtje  niet  op  te  zet- 
ten ,  geen  gebruik  te  maken  en  evenals  in  vorige  jaren  aan  eenig 
uit  een  faunistisch  oogpunt  minder  goed  bekend  gedeelte  van  de 
vaderlandsche  kust  een  bezoek  te  brengen.  De  keuze  viel  op  de 
monden  der  Eems:  voor  zooverre  der  Commissie  bekend  had  zich 
nog  nooit  een  zoöloog  aan  het  onderzoek  der  fauna  van  dit  ge- 
bied gelegen  laten  liggen;  voor  de  vestiging  van  het  Station  werd 
met  het  oog  op  het  onderzoek  dezer  wateren  Delfzijl  de  aange- 
wezen plaats.  Een  bezoek  door  de  Heeren  Weber  en  Hoek  aan 
dat  stadje  gebracht,  maakte  ons  met  het  terrein  op  hetwelk  het 
Station  zou  verrijzen  bekend.  Dit  terrein  behoorde  aan  de  ge- 
meente; de  vergunning  om  er  ons  gebouwtje  tijdelijk  te  vestigen, 
werd  ons  door  het  Dagelijksch  Bestuur  der  gemeente  met  groote 
bereidwilligheid,  van  welke  wij  hier  dankbaar  melding  maken, 
gegeven.  Het  was  op  dit  terrein  nabij  het  Boomshoofd  en  het 
wachthuis  voor  de  ambtenaren  der  belastingen ,  dat  het  Station 
verrees.  Het  ons  toegewezen  punt  voldeed  vry  goed:  wij  waren 
vlak  bij  de  haven,  en  wij  hadden  dus  het  zeewater  in  de  oumid- 
delijke  nabijheid  en  waren  weinige  passen  van  den  voor  ons  ge- 
reed  liggenden    kotter    (zie  later)   vervvijderd.  De   vier   ramen  der 


LXVIl 

eene  zijde  gaven  een  zeer  ruim  uitzicht  over  die  haven  en  verder 
over  de  Eems.  Voor  gewone  getijden  stond  het  gebouwtje  hoog 
genoeg  om  tegen  den  vloed  beveiligd  te  zijn;  niet  aldus,  zooals 
in  Augustus  ondervonden  werd ,  wanneer  met  springtij  het  water 
een  buitengewoon  hoogen  stand  aannam:  in  de  nacht  van  13  op 
14  Augustus  wies  het  water  bij  heftigen  zuidwestewind  dermate, 
dat  de  vloer  gedurende  eenige  uren  blank  kwam  te  staan. 

Zooals  in  het  vorig  jaarverslag  werd  medegedeeld  was  ons  ge- 
bouwtje te  Vlissingen  gebleven ,  alwaar  het  voor  de  wintermaan- 
den in  een  der  aan  den  Staat  behoorende  en  aan  de  Maatschappij 
de  Schelde  verhuurde  loodsen  nabij  een  der  binnenhavens  was 
opgeborgen.  De  Heer  Hoek  was  er  bij  tegenwoordig  toen  (12  Juni) 
het  station  met  zijn  ameublement  en  een  groot  deel  van  den  in- 
ventaris op  een  zoogenaamden  G.  Haveuwagen  werd  geladen ,  die 
langs  de  lijnen  der  Staatsspoorwegen  in  een  tweetal  etmalen  den 
afstand  van  Vlissingen  naar  Delfzijl  aflegde.  De  Heeren  Horst  en 
Weber  belastten  zich  in  laatstgenoemde  plaats  met  het  toezicht 
bij  het  lossen  van  den  wagen ,  het  transporteeren  naar  het  ons 
aangewezen  terrein  en  het  in  elkander  zetten  van  het  gebouw. 

Een  en  ander  liep  zonder  groote  bezwaren  van  stapel.  Even- 
wel niet  zonder  vrij  groote  onkosten  tevens.  Er  moet  wel  een  der 
commissie-leden  bij  het  laden  en  lossen  der  wagens  tegenwoordig 
z^n ,  ten  minste  als  men  er  op  gesteld  is ,  dat  van  den  beschik- 
baren tijd  een  goed  gebruik  wordt  gemaakt,  en  hout  en  in- 
ventaris zoo  omzichtig  mogelijk  behandeld  worden.  Het  houtwerk 
heeft  toch  al  zooveel  te  lijden !  Dit  jaar  werd  het  gebouwtje  in 
elkander  gezet  zonder  eenige  reparatie  te  ondergaan;  tot  nog  toe 
konden  die  herstellingen  zich  tot  kleinigheden  bepalen,  een  vol- 
gend jaar  echter  zal  het  gebouwtje  noodzakelijk  deugdelijk  onder 
handen  moeten  genomen  worden ,  alvorens  opnieuw  voor  het  ge- 
bruik geschikt  te  zijn.  Dit  is  ook  de  reden  ,  waarom  wij  het  niet 
in  Delfzijl  achterlieten ,  maar  het  naar  Leiden  hebben  overgebracht. 

Omtrent  de  financiën  van  onze  inrichting  moge  het  volgende 
hier  een  plaats  vinden.  Ontvangsten  en  uitgaven  beide  klommen 
tot  een  ongewoon  hoog  bedrag:  de  ontvangsten  bedroegen  ƒ4449. 2 P, 


LXVlIl 

de  uitgaven  ƒ4438.885.  Onder  deze  laatste  komen  echter  ook  voor 
de  onkosten  van  het  drukken  van  het  oesterrapport  tot  een  be- 
drag van  ƒ2599.45,  onder  de  inkomsten  de  met  het  oog  op  die 
uitgave  extra  genoten  subsidies  (zie  het  vorig  Jaarverslag)  tot  een 
bedrag  van  ƒ2500.  Voor  de  exploitatie  van  het  Station  gedurende 
de  zomermaanden  van  het  afgeloopen  jaar  bleef  na  betaling  van 
eenige  rekeningen  van  het  vorige  jaar  ongeveer  ƒ1500  over.  Dit 
bedrag  is  niet  geheel  voldoende  geweest,  om  alle  gemaakte  on- 
kosten te  bestrijden  en  dat  ofschoon  een  in  alle  opzichten  zuinig 
beheer  gevoerd  is,  aan  het  gebouwtje  zelf  bijna  geen  onkosten 
gemaakt  zijn  en  de  inventaris  alleen  met  het  aller  noodzakelijkste 
aangevuld  is.  Een  bedrag  van  ruim  ƒ100  komt  dit  jaar  op  de 
exploitatie  van  ons  Station  te  kort. 

Het  groote  aantal  personen ,  dat  ons  Station  in  den  aanvang 
met  hun  jaarlijksche  bijdragen  ondersteunde  is  allegns  kleiner 
geworden.  Zelfs  ontviel  ons  de  subsidie  van  den  kant  van  een 
der  Genootschappen,  op  welks  blijvenden  steun  wij  zoo  gaarne 
hadden  willen  rekenen. 

Yoorloopig  zijn  we  echter  nog  geheel  afhankelijk  van  hen ,  die 
van  hunne  belangstelling  in  onze  instelling  door  hun  financiëele 
bijdragen  doen  blijken.  Hartelyk  betuigen  wij  hen  hier  op  nieuw 
onzen  dank:  niet  minder  welgemeend  doen  wij  dit  aan  Dr.  A. 
W.  M.  van  Hasselt ,  den  wakkeren  Voorzitter  onzer  zustervereeni- 
ging,  die  door  sympathie  voor  onze  instelling  gedreven  zich  voor 
een  jaarlijksche  subsidie  kwam  aanmelden.  Groote  erkentelijkheid 
zijn  wij  ook  verschuldigd  aan  Zijne  Excellentie  den  Minister  van 
Binnenlandsche  Zaken ,  den  Heer  Mr.  J.  Heemskerk  Az.,  die  ook 
weer  in  het  afgeloopen  jaar  een  regeeringsbijdrage  van  ƒ  1000 
ter  onzer  beschikking  stelde. 

Voor  het  faunistisch  onderzoek  mochten  wij  op  nieuw  den  zeer 
gewaardeerden  steun  van  Zijne  Excellentie  den  Minister  van  Ma- 
rine deelachtig  worden.  Ons  werd  vergund  gedurende  den  tijd, 
dat  het  Station  voor  de  waarnemingen  geopend  zou  zyn,  gebruik 
te  maken  van  de  in  Delfzijl  gestationneerde  loodsvaartuigen  en 
de  Inspecteur  van  het  Loodswezen  te  Delfzijl ,  de  Heer  F.  J.  P.  M. 


LXIX 

Mulder,  Kapitein-Luitenant  ter  Zee,  uitgenoodigd  de  hierop  be- 
trekking hebbende  maatregelen  te  nemen.  Op  uiterst  liberale  wijze 
kweet  deze  zich  van  dezen  opdracht:  de  zoogenaamde  reservekot- 
ter werd  tijdelijk  in  gebruik  genomen,  bemand  en  geheel  ter 
onzer  beschikking  gesteld.  Op  die  wijze  stond  ons  voortdurend 
hetzelfde  vaartuig  ten  dienste,  behielden  wij  steeds  dezelfde  be- 
manning en  waren  wij  in  het  bepalen  van  de  dagen,  waarop  wy 
wenschten  uit  te  gaan  en  van  den  duur  onzer  excursies,  geheel 
onze  eigen  heer  en  meester.  Deze  schikking  voldeed  uitmuntend; 
vaartuig  en  bemanning  bleken  aan  alle  verwachtingen ,  die  men  bil- 
lijkerwijze koesteren  mocht ,  te  beantwoorden  en  groot  is  dan 
ook  de  erkentelijkheid  die  onze  Commissie  aan  genoemden  Overste 
Mulder  meent  verschuldigd  te  zijn.  In  het  geheel  werden  zes 
tochten  met  den  kotter  gemaakt,  de  langste  duurde  drie  dagen. 
Wij  bezochten  de  Ooster-  en  de  Wester-Eems ,  onderzochten  de 
mosselbanken  op  den  Randsel,  brachten  bij  herhaling  een  bezoek 
aan  het  eiland  Borkum  ,  dregden  langs  de  zuidzijde  van  het  Bor- 
kummer  Rif  en  zeilden  op  een  onzer  expedities  tot  op  8  geogra- 
phische  mijlen  N.N.W.  van  genoemd  eiland  de  Noordzee  in.  Zoo- 
als  uit  de  aan  dit  verslag  toegevoegde  lijst  blijkt  werden  22 
verschillende  punten  door  ons  met  de  dreg,  de  garnalen-  of  oes- 
terkor  onderzocht.  Op  sommige  dier  punten  werd  slechts  eens ,  op 
de  meeste  meermalen,  soms  met  verschillend  vischwant  te  gelijk, 
gevischt.  Over  't  algemeen  vertoonde  de  fauna  noch  grooten  rijk- 
dom, noch  groote  afwisseling;  het  zijn  uit  den  aard  der  zaak 
voornamelijk  de  diepere  geulen,  die  men  met  een  loodskotter  be- 
zoekt en  hier  gaat  een  sterke  strooming,  die  haar  invloed  tot  op 
den  bodem  toe  doet  gevoelen  en  |het  ontwikkelen  van  een  rijke 
fauna  tegenhoudt.  Het  vruchtbaarst  waren  de  dreggingen  aan  de 
zuidwestzijde  van  het  Borkummer  rif  op  een  diepte  afwisselende 
tusschen  10  en  15  Vadem.  (Dregging  N".  14  eu  N'^.  22).  Hier 
gelukte  het  o.  a.  de  tegenwoordigheid  van  oesters  vast  te  stellen , 
wat  vooral  ons  medelid  den  Heer  de  Leeuw,  die  van  de  hulp- 
middelen van  het  Station  gebruik  maakte  ter  verkenning  van 
hem    voor  oestercultuur  in  concessie  afgestane  terreinen  bijzonder 


veel  belang  inboezemde.  Op  zijn  verzoek  werd  ook  in  den  zooge- 
naamden  Visschersbalg ,  nabij  de  Koningsplaat  en  in  den  Memmert- 
balg  naar  oesters  gekord ,  zonder  dat  bet  daar  evenwel  mocbt 
gelukken  deze  machtig  te  worden.  Ook  werd  in  zijn  tegenwoor- 
digheid bij  laag  water  het  boven  reeds  gemelde  bezoek  gebracht 
aan  den  Randsel  en  wel  aan  de  zuidzijde  der  plaat;  we  vonden 
haar  gedeeltelyk  uit  zandgrond ,  gedeeltelijk  uit  klei  en  slik  be- 
staande en  met  een  overvloed  van  mossels  bevolkt.  Deze  liggen 
niet  geheel  onregelmatig  maar  op  min  of  meer  aan  elkander  even- 
wijdige ruggen  geschaard ;  zij  waren  niet  groot  van  stuk  doch  voor 
den  tijd  van  't  jaar  tamelijk  vet.  Behalve  de  mossels  bestond  de 
fauna  grootendeels  uit  kokhanen  (Cardium  edule)  en  zeepieren 
(Arenicola  piscatorum) ,  enkele  andere  Anneliden ,  overvloedige 
Gammariden  enz.  enz.  De  opkomende  vloed  dwong  ons  vroeger 
dan  door  ons  gewenscht  werd  het  onderzoek  te  staken ,  de  plaat 
te   verlaten  en  met  de  sloep  naar  boord  terug  te  keeren. 

Over  't  geheel  genomen  zien  wij  met  voldoening  op  onze  ecxur- 
sies  van  den  afgeloopen  zomer  terug  en  voor  geen  gering  deel  komt 
de  verdienste  daarvan  toe  aan  de  wakkere  bemanning  van  den  kot- 
ter. De  zeeloods  Jan  Vera  vervulde  de  betrekking  van  schipper, 
terwijl  de  hulpzeeloods  W.  Gialls  als  stuurman  optrad  en  een 
drietal  matrozen  de  ))crew"  voltallig  maakte.  Wij  waren  in  de  ge- 
legenheid hen  onder  verschillende  omstandigheden ,  bij  goed  en 
bij  slecht  weder  waar  te  nemen  (mochten  hun  koelbloedigheid  zelfs 
bewonderen ,  toen  een  kleine  averij  ons  deel  was)  en  roemen  zon- 
der aarzelen  evenals  in  vorige  jaren  niet  alleen  hun  geschiktheid 
voor,  maar  ook  hun  belangstelling  in  onze  waarnemingen. 

Ook  de  fauma  der  wateren  in  de  onmiddelijke  nabijheid  van 
het  Station  werd  door  ons  onderzocht.  Men  heeft  hier  overal  met 
een  overmaat  van  slik  te  strijden,  wat  ons  in  den  beginne  deed 
vreezen  een  uiterst  armoedige  fauna  te  zullen  aantreffen.  In  som- 
mige opzichten  werd  echter  die  vrees  ongegrond  bevonden :  vooral 
met  het  pelagische  net  werd  een  tamelijk  rijke  buit  verkregen  en 
deze  zou  ongetwijfeld  nog  rijker  zijn  geweest,  als  het  weer  had 
medegewerkt.     Ruw     onbestendig    weer,    bijna    voortdurend    een 


LXXÏ 


koude  Noordelijke  of  Noordoostelijke  wind  zijn  voor  deze  vis- 
scherij  niet  gunstig.  Wij  stippen  hier  alleen  aan ,  dat  b.  v.  Sa- 
gitta  en  onder  de  Schizopode  Crustaeeën  Podopsis  Slabberi  en 
Mysis  vulgaris  op  de  ree  en  in  de  haven  zeer  algemeen  zijn. 

Aan  belangstellende  bezoeken  heeft  het  ons  Station  in  den  afge- 
loopen  zomer  niet  ontbroken.  Bijzondere  vermelding  maken  wij  van 
het  bezoek  van  den  heer  Ph.  W.  van  der  Sleyden ,  Ingenieur  van 
de  Waterstaat  en  Lid  der  2^^  Kamer  der  S.  G.,  van  den  heer  Ge. 
A.  Rady,  oester-industrieel  uit  Berlijn,  van  den  heer  W.  Hofiman, 
Lid  van  Gedeputeerde  Staten  te  Holwierde  en  van  den  heer  C. 
Abels,  Leeraar  aan  de  kweekschool  voor  onderwijzers  te  Amsterdam. 
Naar  den  dag  hunner  aankomst  gerangschikt  zag  het  Station  de 
volgende  personen  voor  korteren  of  langeren  tijd  binnen  zgne 
wanden  aan  het  werk: 


De  Heer  Nicolas  Zograff 

Dr.  P.  P.  C.  Hoek 

Dr.  F.  Leo  de  Leeuw 

Dr.  R.  Horst 

De  Heer  C.  J.  Francken 

Dr.  C.  Kerbert 

Dr.  A.  C.  Oudemans  Jzn. 

De  Heer  J.  F.  Oudemans 


uit  Moskou  9  Juli. 

»    Leiden  9  Juli. 

»    Wemeldinge     21  Juli. 

3  Augustus. 


))  Leiden 

»  Utrecht 

»  Amsterdam 

»  Utrecht 

))  Amsterdam 


4  Augustus. 
17  Augustus. 
19  Augustus. 
19  Augustus. 


Als  bediende  stond  E.  J.  Ohlsen  uit  Delfzijl  ons  trouw  en  wakker 
ter  zijde.  Maandag  24  Augustus  begon  Dr.  Kerbert  de  inboedel 
in  te  pakken  en  alles  voor  het  opbreken  van  het  Station  in  ge- 
reedheid te  brengen.  Bij  wijze  van  proef  werd  dit  jaar  het  af  breken 
van  het  Station  aan  een  ter  ])laatse  aanwezigen  timmerman  opge- 
dragen ;  een  proef  die  naar  wij  meenen  goed  is  geslaagd  en  een 
aanzienlijke  besparing  van  kosten,  die  anders  voor  de  reis  der  tim- 
merlieden gemaakt  werden ,  ten  gevolge  had.  Reeds  's  Woendags 
(26  Augustus)  kou  Station  en  inventaris  per  waggon  de  reis  naar 
Leiden  aanvaarden.  Hier  kwam  het  Zaterdag  29  Augustus  aan , 
om's  Maandags  31  Augustus  te  worden  gelost  en  overgebracht  naar 
de  winterkwartieren.  Hout  en  inventaris  vonden  op  de  ruime  zol- 


LXXlI 

ders  boven  de  partikuliere  aan  den  heer  Kneppelhout  behoorende 
school  op  de  Pieterskerkgracht  een  onderkomen :  met  een  woord 
van  dank  aan  onzen  begunstiger  voor  de  gastvrijheid  die  hij  ons 
gebouwtje  verleent,  willen  wg  dit  gedeelte  van  ons  verslag  be- 
sluiten. 


Zien  we  op  de  tien  jaren  van  het  bestaan  van  het  verplaats- 
baar Zoölogisch  Station  terug,  dan  wordt  het  spoedig  klaar,  in 
welke  richting  van  het  Station  het  meeste  voordeel  getrokken  is. 
Grootere  of  kleinere  onderzoekingen  op  morphologisch  (vergelij- 
kend-anatomisch  en  embryologisch)  gebied  mogen  by  herhaling 
in  het  Station  begonnen  of  voortgezet  zijn:  de  korte  t^d ,  die  het 
gebouwtje  telken  jare  voor  het  onderzoek  opengesteld  is,  de  ge- 
brekkige inrichting  bovendien  in  allerhande  opzichten  (wij  mee- 
nen  te  mogen  verwijzen ,  naar  hetgeen  dienaangaande  in  het  O^s 
Jaarverslag  werd  medegedeeld)  stonden  in  den  regel  niet  toe,  dat 
een  dergelijk  onderzoek  in  het  Station  op  het  getouw  gezet ,  bin- 
nen de  eigen  inrichting  ook  werd  ten  einde  gebracht.  Het  is 
dan  ook  niet  op  dat  gebied ,  dat  wij  meenen ,  dat  het  Station 
geheel  aan  de  verwachting  heeft  beantwoord.  Verreweg  het  meest 
van  alle  is  de  studie  der  fauna  van  ons  land  door  de  van  het 
Station  uitgaande  waarnemingen,  onderzoekingen,  expedities  enz. 
gebaat.  Nadat  in  de  dierkundige  wetenschap  de  systematische 
richting  langen  tijd  alleen  aan  het  woord  was  geweest  en  die- 
gene, die  zich  met  het  determineeren  en  vergelijken  van  diervor- 
men bezig  hielden ,  zich  als  de  priesters  onzer  wetenschap  bij  uit- 
nemendheid beschouwden ,  brak  een  nieuwe  periode  aan ,  in  welke 
de  vroeger  slechts  als  hulpwetenschap  voor  de  menschelijke  ont- 
leedkunde gedulde  vergelijkende  anatomie,  snel  op  den  voorgrond 
kwam.  Men  liep  nu  gevaar  tot  een  ander  uiterste  over  te  slaan: 
hoevele  morphologische  onderi^oekingen  over  lagere  dieren  zijn 
niet  voltooid  en  openbaar  gemaakt,  zonder  dat  eigenlijk  met  de 
noodige  zorg  was  vastgesteld,  welk  dier  het  was,  hetwelk  men 
aan  onderzoek  had  onderworpen.  Juist  voor  die  lagere  dieren 
was    het    dan    ook    uiterst    moeielgk  zelfs  de  meest  gewone  voor- 


LXXIII 

werpen  onzer  eigen  fauna  b.v.  te  herkennen,  te  meer  nog  om- 
dat men  in  den  bloeitijd  der  systematische  zoölogie  zijn  aandacht 
bijna  uitsluitend  aan  de  hoogere  en  enkele  bevoorrechte  groepen 
van  lagere  dieren  (weekdieren  en  insecten)  gewijd  had.  Men  kon 
in  de  eerste  jaren  van  het  bestaan  van  ons  Station  byna  geen 
dier  ter  hand  nemen ,  zelfs  van  de  meest  gewone ,  of  men  onder- 
vond bezwaren ,  als  men  de  zoölogische  identiteit  wilde  vaststel- 
len. Liet  men  zich  een  enkel  maal  leiden  door  de  overigens  zoo 
verdienstelijke  bij  Kruseman  in  Haarlem  verschenen  werken, 
waarin  de  Natuurlijke  historie  van  Nederland  voor  het  eerst  in 
zijn  geheel  en  op  tamelijk  uitvoerige  wijze  behandeld  was ,  dan 
kon  men  (de  werveldieren  en  de  twee  bovengenoemde  groepen 
misschien  uitgezonderd)  bijna  verzekerd  zijn  op  een  dwaalspoor 
te  geraken.  De  kennis  omtrent  onze  zee-fauna  was  een  uiterst 
gebrekkige  en  ongetwijfeld  komt  aan  het  Zoölogisch  Station  de 
eer  toe  er  naar  gestreefd  te  hebben  in  dezen  toestand  verbetering 
te  brengen.  Wel  is  het  er  nog  zeer  verre  vandaan ,  dat  wij  thans 
voor  alle  groepen  over  volledige  faunistische  gegevens  kunnen 
beschikken;  voor  sommige  afdeelingen  valt  het  echter  niet  te 
loochenen ,  dat  wij  flink  vooruit  zijn  gegaan  en  wij  schromen  niet 
die  groepen  met  name  te  noemen:  het  zijn  de  Aunelide  Wormen, 
de  Crustaceën ,  de  Coelenteraten ,  de  Bryozoën ,  de  Infusoriën , 
en  van  de  vroeger  reeds  beter  gekende  groepen  ,  de  Visschen  en 
de  Mollusken.  Het  peripatetisch  karakter  onzer  instelling  heeft  in 
dit  opzicht  uitstekende  vruchten  gedragen ,  terwijl  de  hulp ,  die 
de  welwillendheid  van  den  Minister  van  Marine  ons  van  den 
kant  van  het  loodswezen  heeft  doen  toekomen ,  in  alle  opzichten 
verdient  hier  nogmaals  dankbaar  door  ons  in  herinnering  gebracht 
te  worden.  Die  hulp  heeft  het  ons  mogelijk  gemaakt  de  omge- 
ving der  verschillende  door  ons  bezochte  punten  aan  een  nauw- 
gezet onderzoek  met  dreg  en  kor  te  onderwerpen  en  de  hierbij 
gevoegde  lijst  geeft  een  overzicht  van  de  uitbreiding,  die  onze 
allengs  ingestelde  faunistische  onderzoekingen  hebben  kunnen 
verkrijgen. 


LXXIV 


Helder-Nieawediep. 
Vlissingen. 

West-Terschelling. 


Ooslerschelde,  (Ber- 
gen-op-Zoom,  We- 
meldinge,  Tholen). 


Delfeijl. 


1876  en  1880. 


1877  en  1884. 


1878  en  1879. 


1881—1883. 


1885. 


Reede  v.  Nieuwediep ,  Helsdeur ,  Breewijd ,  West- 
gat, Schulpengat,  Haven  v.  IMieuwediep,  Mars- 
diep, Mok,  Noordergat,  Texel ,  Wieringen enz. 

Buiten  en  Binnenhavens.  Veere  en  Westkapelle. 
Reede  en  Westerschelde  tot  aan  en  even  over 
Belgische  grens.  Wielingen,  Deurloo,  Oostgat. 
Noordzee:  ingang  Kanaal  tot  Helgoland. 

Haven.  N.  O.  Gat,  N.  W.  Gat,  Storteraelk, 
Meep ,  Reepel,  Abt ,  Friesche  Wadden  ,  Griend , 
Vliestroom.  Molenrak,  Scheurrak,  Texelstroom 
(Noordelijk  gedeelte  der  Zuiderzee.) 

Haven  van  Bergen  op  Zoom ,  van  Tholen ,  Noor- 
delijke ingang  v.  h.  Wemeldingsche  kanaal. 
Eendracht.  Oosterschelde  van  Bergen  op  Zoom 
tot  Uiterton. 

Haven.  Reede.  Wester-Eems.  Randselgat.  Borkum. 
Noordzee.  Borkummer  Rif.  Ooster.Eems.  Mem- 
mertbalar. 


Op  de  meeste  der  hier  opgegeven  punten  was  of  nog  in  't  ge- 
heel niet,  of  slechts  ter  loops  door  zoölogen  gevischt  en  verza- 
meld. Zelfs  de  plekken  beroemd  geworden  door  de  waarnemingen 
in  de  vorige  eeuw  door  onze  geleerden  voorzaten ,  Baster ,  Slabber 
en  Bomme  daar  ingesteld  waren  door  de  latere  zoölogen  slechts 
oppervlakkig  onderzocht:  twee  schaaldieren ,  de  zoogenaamde  Zeepis- 
sebed  (Sulcator  arenatius)  en  de  Steur-garnaal  met  trompetswijze 
oogen  (Macropsis  Slabberi)  b.  v.  in  1768  door  Slabber  in  de  Zeeuw- 
sche  wateren  voor  het  eerst  waargenomen ,  werden  gedurende  de 
expeditie  met  de  Argus  op  de  Oosterschelde  in  1881  voor  het  eerst 
loeder  sedert  hun  ontdekker  ze  waarnam ,  binnen  het  gebied  der  va- 
derlandsche  fauna  aangetroffen.  Op  andere  punten  (Ïïelder-Nieu- 
wediep)  had  men  wel  af  en  toe  een  zoöloog  ,aan  het  werk  gezien , 
maar  deze  had  zich  door  gebrek  aan  een  geschikte  localiteit,  aan 
hulpmiddelen  enz.  genoodzaakt  gezien  zich  tot  het  doen  van  slechts 
weinige  waarnemingen  te  bepalen.  Alles  te  zamen  genomen  was 
er  nog  uiterst  weinig  aan  de  studie  der  dieren  onzer  kust  gedaan. 
Het  goede  voorbeeld  door  de  Noren  (Sars ,  vader  en  zoon ,  Koren  en 
Daniellsen  enz.)  door  de  Denen  (Kröyer ,  Schiodte),  door  de  Engel- 
schen  (Johnston ,  Spence  Bate ,  Westwood  ,  Hincks ,  Allmann  ,  Baird 
enz.),  door  den  Belgischen  dierkundige  P.  J.  van  Beneden  gegeven , 


LXXV 

had  in  ons  vaderland  weinig  of  geen  navolging  gevonden.  Toen 
zij  de  literatuur  van  hun  land  reeds  met  uitvoerige  door  nauw- 
keurigheid uitmuntende  monographiën  aan  de  behandeling  der 
kust-  en  zeedieren  gewijd,  verrijkt  hadden  ,  moest  in  ons  vaderland 
letterlijk  nog  alles  gedaan  worden.  Welnu,  wij  hebben  thans  hiermede 
een  aanvang  gemaakt ;  het  kwam  ons  voor  met  gezonde  vaderlands- 
liefde OQvereenigbaar  te  zijn  langer  met  een  uiterst  oppervlakkige 
kennis  van  onze  vaderlandsehe  dieren  tevreden  te  zijn ,  bovendien 
lieten  de  vele  voor  onze  fauna  nieuwe  diervormen  door  de  Duitsche 
Aviso  »Pommerania"  in  het  jaar  1873  in  onze  eigen  Zuiderzee  ver- 
zameld ,  ons  geen  rust.  Op  al  de  punten ,  waar  het  Station  geves- 
tigd is  geweest  is  een  begin  gemaakt  met  een  stelselmatig  onder- 
zoeken der  dierenwereld ;  er  is  gezocht  en  verzameld ,  pelagisch 
gevischt  en  gedregd! 

Het  is  hier  de  plaats  niet  om  uitvoerig  melding  te  maken  van 
de  vele  diervormen ,  die  van  deze  verschillende  punten  zyn  verkregen. 
De  thans  vigeerende  Commissie  voor  het  Zoölogisch  Station ,  waar- 
van twee  leden  nog  tot  het  oorspronkelijk  gekozen  drietal  behooren  , 
terwijl  een  derde  lid  er  sedert  negen  jaren  deel  van  uitmaakt ') , 
zou  gaarne  zien,  dat  de  verschillende  tot  onze  Vereeniging  be- 
hoorende  specialiteiten  zich  de  moeite  wilden  getroosten ,  iu  een 
nieuwe  bewerking  der  het  beste  in  onze  verzamelingen  vertegen- 
woordigde diergroepen  de  resultaten  van  hetgeen  op  faunistisch 
gebied  allengs  verkregen  is,  neer  te  leggen.  De  heeren  Horst  en 
Hoek  hebben  zich  bereid  verklaard  respect,  voor  de  gelede  wormen 
en  schaaldieren  in  deze  voor  te  gaan. 

Waar  we  hier  echter  nog  op  willen  wijzen,  is ,  dat  het  Station , 


1)  In  alphabetische  volgorde  zijn  gedurende  de  tien  jaren  van  het  bestaan  van  het  Sta- 
tion de  volgende  leden  der  Dierkundige  Vereeniging  lid  geweest  der  Commissie.- 

Dr.  P.  P.  C.  Hoek     1876—1885. 

Prof.  C.  K.  Hoffmann   ....  1876—1877. 

Dr.  R.  Horst 1877—1885. 

Prof.  A.  A.  W.  Habrecht  .  .  1876—1885. 

Dr.  C.  Kerbert 1884—1885. 

Dr.  J.  van  Rees 1878—1883. 

Dr.  G.  C.  J.  Vosmaer  ....  1878—1882. 
Prof.  M.  Weber 1883-1885. 


LXXVI 

(lat  vau  meet  af'  aan  voor  zoölogisclie  onderzoekingen  in  den 
ruimsten  zin  van  het  woord  heeft  opengestaan,  er  als  van  zelf 
toegekomen  is  .het  meeste  nut  af  te  werpen  in  een  richting,  die 
geheel  overeenstemt  met  het  voor  den  werkkring  onzer  Vereeni- 
ging  oorspronkelijk  vastgestelde  plan.  Naast  de  Vereenigiag,  die 
zich  met  de  studie  van  de  Insecten  van  Nederland  bezig  houdt  en 
eene  andere,  die  de  kennis  van  onze  flora  tracht  te  bevorderen, 
zou  er  eene  zijn ,  wier  taak  het  was  de  lagere  dierenwereld  van 
ons  vaderland  te  beoefenen.  Welnu  —  wij  aarzelen  niet  te  ver- 
klaren ,  dat  ons  Station  gedurende  de  tien  jaren  van  zijn  bestaan 
aan  de  uitbreiding  onzer  kennis  van  de  lagere  dierenwereld  onzer 
wateren  met  kracht  bevorderlijk  is  geweest.  Is  men  er  toegekomen 
onze  Vereeniging  te  herschapen  in  eene ,  die  zich  aan  de  beoefe- 
ning der  zoölogische  wetenschap  in  den  vollen  omvang  van  het 
woord  mag  wijden ,  als  echt  Nederlandsche  Vereeniging  blijft  haar 
de  studie  van  het  voorkomen  en  de  verspreiding,  van  de  levens- 
wijze der  vaderlandsche  diervormen  voor  alles  ter  harte  gaan:  op 
dit  ruime  veld  van  onderzoek  bewees  het  Station  goede  diensten 
gedurende  de  jaren  van  zyn  bestaan ;  ongetwijfeld  zal  dit  in  't 
vervolg  nog  in  hooger  mate  het  geval  zijn ,  hoe  meer  wij  allengs 
met  rijkere  punten  en  vindplaatsen  van  bepaalde  diervormen  ver- 
trouwd geraken. 

In  een  opzicht  zou  het  Station  in  de  toekomst  echter  nog  meer 
voordeel  kunnen  afwerpen ,  dan  het  tot  nu  toe  deed.  Voor  den 
beginnenden  zoöloog  kan  men  zich  ter  nauwernood  een  betere 
gelegenheid  voor  orienteering  en  kennismaking  met  de  dierenwereld 
der  zeekust  denken ,  dan  ze  hem  bij  een  verblijf  gedurende  eenige 
weken  in  ons  Station  wordt  aangeboden.  Verwonderd  heeft  het 
ons  dan  ook  wel,  dat  juist  van  de  jongere  leden  onzer  Vereeni- 
ging tot  nog  toe  slechts  zoo  weinigen  gebruik  hebben  gemaakt  van 
onze  inrichting.  Zou  niet  een  enkel  maal  reeds  het  geval  zich  heb- 
ben voorgedaan ,  dat  gerust  kan  beweerd  worden ,  dat  een  aan  het 
Zoölogisch  Station  te  Napels  gebracht  bezoek,  heel  wat  meer 
vruchten  zou  afgeworpen  hebben,  als  een  eenigszins  langdurig 
verblijf    in    ons    Station    en    herhaaldelijke    deelneming    aan    vau 


LXXVII 

het    Station    uitgaande  dregtochten  daaraan   ware  voorafgegaan? 
Een  e  zeer  eigenaardige  plaats  neemt  in  de  geschiedenis  van  ons 
Station  in  de  tien  jaren  van  zijn  bestaan  het  zoogenaamden  Oes- 
teronderzoek   in.    Het   is   geheel  onnoodig  u  op  nieuw  de  bijzon- 
derheden  van  dat  onderzoek  voor  den  geest  te  roepen;  tocb  kan 
het   zijn    nut  hebben  over  de  goede  diensten  door  het  Station  in 
deze   bewezen   nogmaals    een    enkel    woord   te    zeggen.    Tot   onze 
dierenwereld  behooren  ongetwijfeld  ook  die  vormen,  die  door  hun 
groote  voedingswaarde  en  talrijkheid  als  aangewezen  zijn  om  den 
mensch    tot   spijs   te   dienen.   Meer  bepaald  hebben  wij  thans  het 
oog   op   de   visschen   en   weekdieren    onzer   fauna.    Men  zou  ver- 
wachten ,    dat   de  groote  beteekenis ,  die  sedert  lang  aan  het  ver- 
zamelen   en    veredelen    dezer    dieren    uit  het  oogpunt  van  handel 
en  nijverheid  wordt  toegekend,  er  toe  geleid  zou  hebben,  dat  al- 
thans  hun   levenswijze ,   hun  voortplantings-  en  ontwikkelingsge- 
schiedenis voldoende  bekend  ware  geworden.  Immers ,  wat  kan  meer 
bevorderlijk    zijn   aan    het   met  winst  beoefenen    der  verschillende 
takken   van   het   visschersbedrijf !    Het   blijkt  echter,  dat  omtrent 
deze  dieren  al  even  weinig,  bijna  schreven  wij:  nog  minder,  be- 
kend  is    als   omtrent    elk   ander  dier  onzer  fauna.  Uit  een  zuiver 
wetenschappelijk   oogpunt   komt    aan    het    onderzoek  dezer  dieren 
dezelfde  waarde  toe  als  aan  de  waarnemingen  van  elk  ander  dier; 
van  dien  kant  kon  er  dus  geen  bezwaar  bestaan  tegen  het  gehoor 
geven   aan  het  tot  onze  Commissie  gericht  verzoek,  om  de  hulp- 
middelen waarover  het  Station  beschikt  te  doen  strekken  tot  het 
bestudeeren   van  een  dezer  dieren.  Het  is  u  bekend,  dat  het  hier 
bedoelde    dier    de    oester  was.  Sedert  het  jaar  1870  bestaat  er  in 
ons  land  een  tak  van  nijverheid,  die  zich  met  het  kweeken,  het 
veredelen    en    vermenigvuldigen   van  dat  dier  onledig  houdt.  Hoe 
bloeiend    deze    industrie    in    veel    opzichten    ook    reeds    was ,    zoo 
meende    men   toch,   dat  grondiger  kennis  van  de  natuurlijke  his- 
torie   van   het  dier ,  dat  het  voorwerp  dier  industrie  is ,  haar  niet 
anders  als  nuttig  en  bevorderlijk  kon  zijn.   Gedurende  drie  zomers 
heeft   toen   het   Station    zich  met  de  studie  van  de  oester  onledig 
gehouden   en    zeker   iets    bijgedragen  tot  de  ontwikkeling  van  de 


LXXVIII 

kennis  van  dit  dier  en  op  die  wijze  tot  bevordering  van  de  be- 
langen harer  cultuur.  Gaat  men  na  met  hoe  gebrekkige  hulpmid- 
delen en  onder  hoe  in  vele  opzichten  ongunstige  omstandigheden 
deze  resultaten  verkregen  zijn,  dan  heeft  men  allen  grond  om  te 
verwachten,  dat  eene  inrichting  als  de  onze,  mits  op  ruimer  schaal 
en  doelmatiger  wijze  ingericht,  niet  alleen  aan  de  wetenschap  dien- 
sten zou  kunnen  bewijzen,  maar  tevens  de  belangen  der  visscherij 
en  der  vischkweekerij  krachtig  zou  kunnen  bevorderen. 

Gelooven  wij  dus  met  voldoening  terug]  te  mogen  zien  op  het- 
geen met  behulp  van  ons  Station  allengs  is  verkregen,  zoo  ein- 
digen wij  met  de  hoop  uit  te  spreken ,  dat  ons  verplaatsbaar 
houten  huis  binnen  een  niet  te  lang  tijdsverloop  vervangen  moge 
worden  door  een  eenvoudig  maar  hecht  gebouw ,  uit  steviger  ma- 
terialen samengesteld  en  verrijzend  op  dat  punt  der  vaderlandsche 
kust,  dat  wij  als  het  rijkste  en  meest  geschikte  leerden  kennen. 
Op  de  inleidingsperiode ,  die  tien  (of  meer)  jaren  duurde ,  volge  een 
tijdvak  van  lange  jaren  van  krachtige  ontwikkeling.  Die  ontwik- 
keling kome  der  dierkundige  wetenschap  en  die  takken  van  nij- 
verheid, die  met  haar  in  nauw  verband  staan  ,  gelijkelijk  ten  goede! 
OVERZICHT  VAN  DEN  STAAT  DER  GELDMIDDELEN. 
Inhomsten. 
Saldo    vorige   rekening ƒ     192.51^ 

Bijdrage  Vereeniging    van  Oesterkweekers  .     .     -     .  ,,  300. — 
idem       Bestuur    der    Visscherij    o.    d.    Schelde    en 

Zeeuwsche  Stroomen ,,  500. — 

idem       Ministerie  v.  Fiuantiën ,,  1000. — 

idem       Ministerie  v.  Waterstaat ,,  1000. — • 

Opbrengst  70  Exemplaren  Oesterrapport  (27  a  ƒ  3.60, 

43  a  ƒ  3.50) „  247.70 

Jaarlijksche  Bijdrage  Natura  Artis  Magistra    .     .     .  ,,  25. — 

idem              Zeeuwsch  Genootschap ,,  10. — 

idem              van  bijzondere  personen „  174. — 

Subsidie  Nederlandsche  Regeering ,,1000. — 

ƒ  4449.215 

Nadeelig  Saldo  .     .     , „     115.93 

ƒ  4565.145 


LXXIX 

Uitgaven. 

1883/84. 

Exploitatiekosten  incl.  vervoer  enz.    ......ƒ    196.55 

Administratiekosten  en  drukwerk „       18.83 

Reiskosten  en  Commissieleden „       37.50 

1884/85. 

Exploitatiekosten  incl.  vervoer  enz ƒ     634.50 

Uitbreiding  inventaris „     168.70 

Administratiekosten  eo  drukwerk ,,     234.72 

Uitgave  Oester-rapport „  2599.45 

Chemicaliën,  glaswerk  enz ,,     •  26. — 

Onderhoud  Gebouw ,,       38.90 

Reiskosten  Commissieleden ,,     200. OP 

Verblijfkosten       idem „     283.72 

ƒ  4438.88^ 
Nog  te  betalen 

Nota  Kok „       46.80 

»      Kipp  &  Zn „       38.66 

»      E.  J.  Brill „       40.80 

f  4565  14S. 
Wij    besluiten    ons   Verslag  met  een  opgave  der  punten,  waar 
in  den  afgeloopen  zomer  verzameld  werd. 

1885.  W  1.  Reede  van  Delfzijl  (tusschen  de  Paap  en  de  Gro- 
ningsche  kust).  13  Juli  's  namiddags  1  uur.  Dood  tij.  Areometer 
1.020  a  1.021.  Temperatuur  van  het  water  aan  het  oppervlak  20° 
a  21°  C.  Lucht  bewolkt.  Wind  flauw.  Met  dreggen  werd  voortge- 
gaan tot  het  vaartuig  langs  de  Bocht  vau  Watum  liep. 

Zeer  gewoon  goed  :  enkele  Asteracanthion  rubens,  Crangon  vulgaris,  derriebonken'niet 
Mya  truncata  schelpen  en  kleine  Balanen. 

N^*  2.  Nooordzee.  Met  N.  N.  O.  wind  afloopend  van  het  Bor- 
kummer  Rif  even  benoorden  het  Borkum-Vuurschip.  Gedregd  14 
Juli ij's  ochtends  6^2  uur.  Diepte  15  Vaam.  Areometer  1.025.  Tempe- 
ratuur van  het  water  aan  het  oppervlak  15°6  C.  Bodem  fijn  zand 
en  steenen.  Niet  veel  leven. 


LXXX 

NO  3  &  4.  Noordzee.  Ongeveer  8  geographische  mijlen  in  N.  N.  W. 
richting  van  Borkum ;  op  een  diepte  van  17  a  18  Vadem,  langs 
de  noordzijde  van  het  Borkummer  Zand.  14  Juli  's  morgens  om 
11  uur.  (Wind  O.  N.  O.) 

N°  5  &  6.  Noordzee:  tusschen  Borkum  en  het  Borkummer 
Vuurschip,  op  een  afstand  van  ongeveer  2  geographische  mijlen 
van  den  toren  van  Borkum  (op  de  Visscherij).  Diepte  10 — 12  Va- 
demen. 14  Juli  's  namiddags  5  uur. 

N°  7,  Randsel  Gat,  op  de  hoogte  van  de  Buitenste  Witte  Ton 
van  den  Randsel.  Half  tij ,  vloed  komt  naar  binnen.  Areometer : 
1.023.  15  Juli  's  morgens  om  lO^/j.  Diepte  ongeveer  10  Vaam. 
Bodem  zand  met  slik. 

N*^  8.  Haven  van  Delfzijl,  »Vlinthoofd"  bij  Delfzijl  enz.  Bij 
laag  water  gaf  de  areometer  eens  (18  Juli)  1.014 ,  dienzelf den  dag 
bij  hoog  water  1.015.  Later  evenwel  was  het  zoutgehalte  steeds 
hooger  en  de  areometer  1.0188  a  1.020.  Onder  en  tusschen  de 
steenen  langs  den  havendam  en  de  hoofden  treft  men  slechts 
gewone  zaken:  Mytilus  edulis,  Littorina  littorea,  Balanus  bala- 
noides ,  Gammarus  locusta ,  enkele  Actinien  enz.  aan.  In  de  haven 
werden  Mysis  (M.  vulgaris)  en  Macropsis  (M.  Slabberi)  maar  ook 
Sagitta  en  Noctiluca  pelagisch  gevischt. 

N"  9.  Reede  van  Delfzijl.  Areometer  (bij  hoog  water)  1.0212 
a  1.0215.  Temperatuur  van  het  water  aan  het  oppervlak  18°8  C. 
(temperatuur  van  de  lucht  15°  C.)  22  Juli  's  morgens  om  9  uur. 

NO  10.  Beoosten  Eemshorn ,  in  N.  W.  richting  van  de  Witte 
Ton  0.11a  naar  de  Zwarte  Ton  0.18.  Diepte  10  Vaam,  Bodem  zand. 
Korter  bij  de  Zwarte  Ton  0.18  neemt  de  diepte  af  tot  ongeveer 
5  Vaam  en  verandert  de  bodem  in  een  zavelgrond  met  zand  en 
weinig  schelpen. 

Pycnogonum  litorale,  Corophiun,  veel  Anneliden  enz. 

NO  11.  Langs  den  zuidkant  van  den  Randsel,  tusschen  Witte 
Ton  W.  10  en  Binnenste  Witte  Ton  van  den  Randsel  's  namiddags 
om  4  uur. 

NO  12.  Randsel.  Gedeeltelijk  zandgrond,  gedeeltelijk  klei  en  slik. 
Veel   mossels  ,  die  vaak  op  min  of  meer  regelmatige  rijen  liggen 


LXXXl 

én  op  die  wijze  evenwijdige  rugjes  vormen.  Arenicola  piscatorum 
en  enkele  andere  Anneliden,  Gammarus  enz.  (Bij  laag  water  met 
de  sloep  bezocht  op  22  Juli  1885). 

N°  13.  Voor  den  ingang  van  den  Visschersbalg  in  bet  Randselgat , 
op  de  hoogte  van  de  Boute  Ton  W.  5.  Areometer :  1.0236.  Diepte 
ongeveer  4  Vaam.  Donderdag  23  Juli  1885,  's  namiddags  2  uur. 
N'^  14.  In  het  Rifgat,  Z.  W.  van  het  Borkummer  Rif.  Diepte  10 
Vaam.  Donderdag  23  Juli ,  's  namiddags  3 — 4^/2  uur.  Vier  malen 
met  de  dreg ,  en  vier  malen  met  de  oesterkor  gevischt.  Wind  N.  ten  O. 

Overvloed  van  leveu.  Veel  leege  schelpen.  Enkele  oesters.  Een  Brachiopood. 

N"o  15.  Tegenover  de  bocht  van  Watum  op  de  Wester-Eems. 
Maandag  27  Juli  1885  's  namiddags  om  2  uur.  De  temperatuur 
van  het  water  was  19°  C,  die  van  de  lucht  eveneens  19°.  Areo- 
meter moeielijk  af  te  lezen  van  wege  de  deining:  1.0215  (ongeveer). 
De  bodem  bestaat  uit  zand  met  schelpen,  grind  en  klei. 

Bij  het  pelagisoh  visschen  werd  hier  Idothea  en  Macropsis  buit  gemaakt.  De  dreg  bracht 
enkele  Carcinus  moenas  met  Sacculina  op  enz. 

N*'  16.  Voor  den  Memmertbalg  van  af  de  Koningston  tot  even 
in  den  Balg.  Bodem  meest  schelpgrond  en  enkele  derrieboukjes. 
Areometer  1.0244.  Diepte  4 — 6  Vaam.  Donderdag  30  Juli  1885, 
's  ochtens  tusschen  6  en  8  uur,  met  het  laatste  gedeelte  van  de  eb. 

Veel  leven:  Wulken,  Hermietkreel'ten,  Zwemkrabben,  Echinus,  Syngnathus,  Pycnogo- 
num  litorale.  Pandalus  enz. 

N°  17.  Ooster-Eems  tusschen  Roode  Kaapton  en  Zwarte  Buiten 
Randsel.  Op  een  diepte  van  7  a  9  Vadem.  Donderdag  30  Juli, 
tusschen  10  en  10.30  Voormid.  Bodem  schelpgrond  met  slik. 

Weinig  leven.   Enkele  Garnalen ,  Gammariden  op  Halodactylus  enz. 

No  18.  Westerbalg.  Diepte  7  a  9  Vadem.  Bodem  slik  met  schel- 
pen. Donderdag  30  Juli. 

Niet  veel  leven.  Meer  zeesterren  als  op  N°    17.  Hyas  araneus  enz. 

N"  19.  Doekegat  op  de  hoogte  van  het  Garnalengat.  Stand  van  den 

Areometer:  1.0224,  van  den  thermometer  18°4  C.  Vrijdag  7  Augus- 
tus 's  morgens  ongeveer  10.30. 

Veel  Garnalen,  Zwemkrabben,  Hermieten,  enkele  Hydrozoa  en  schelpen. 

N"  20,  Doekegat  tusschen  Kamperton  en  Doeketon.  Diepte  5 
Vadem.  Areometer:   1.0231. 

Veel  Garnalen,  Krabben;  enkele  Asteracanthion  rubens,    Mactra  enz. 


LXXXII 


N*^  21.  Doekegat  en  Randselgat.  Vrijdag  21  Aug.  Temperatuur 
van  het  water  16°1  C. 

Met  de  dreg  werden  Zeesterreu  en  overvloed  van  Donax  anatina  gevangen.  Pelagisch 
verzamelde  meu  Cyclops  (?),  Nauplius-  en  Zoêa-larven,  kleine  Ex.  van  Manropsis, 
van  Crangon  vulgaris.  Sagitta    Idothea  linearis,  Caprella  en  Gammarus. 

1885.  No  22.  Nab^  Borkummer  Rif  op  een  diepte  van  15  Vm. 
Saterdag  22  Aug. 

Vele  Ex.  van  Ophiothrix  fragilis,  Ophiolepis  ciliata.  Stenorhynclius  rostratus  (1  Ex.), 
Zeesterren,  Strandkrabben ,  Hermieten  enz.  Gobius,  Aspidophorus  cataphractus  en  andere 
Visschen. 


Bij  monde  van  den  Heer  Bottemanne  wordt  vervolgens 
en  verantwoording  gedaan  omtrent  de  geldmiddelen  der 
ging  in  het  afgeloopen  jaar. 

Inkomsten. 

Batig  Saldo  1883/84 

Contributie  van  106  Leden 

„  van  7  begunstigers 

Abonnement  Tijdschrift 

Verkoop  id.  

Bijdrage  Teyler's  Stichting  voor  Deel  VI  Tijdschrift. 
4  uitgelote  aandeelen  aan  de  kas  geschonken  .     . 
Gemaakte  rente  van  het  kasgeld    ....... 

Toevallige  bate 

Verkoop  doubletten  1883 

Uitgaven. 
Onkosten  van  de  Vergaderingen ƒ 

„         der  Collectie 

„         der  Bibliotheek 

Assistentie  van  den  Bibliothecaris  en  Conservator 

Drukloonen  en  advertentiën 

Verschotten  Bestuursleden,  Porto's  enz.       .     . 

Abonnement  Fauna  Golf  Napels 

Aflossing  8  aandeelen  Zool.  Stat 

Rekening  Tijdschrift  Deel  VI 


rekening 
Vereeni- 


ƒ 

180.65 

636.— 

70.- 

161.- 

38.- 

300.— 

40.— 

10.50 

5.— 

—.35 

ƒ 

1441.50 

ƒ 

30.— 

85.75 

197.26 

10.— 

10.78 

203.15^ 

29.77 

80.— 

850.52^ 

ƒ  1497.24 


tXXXIII 

Balans. 

De  uitgaven  bedroegen /  1497.24 

De  inkomsten  bedroegen 11  1441.50 

Nadeelig  Saldo     .     .     .  ƒ  55.74 

Mede  namens  den  Heer  Lorié  stelt  de  Heer  J.  F.  van  Bem- 
melen  voor  de  door  hem  onderzochte  Rekening  en  Verantwoording 
sroed  te  keuren.  Aldus  wordt  besloten  met  een  woord  van  dank 
aan  den  Penningmeester  voor  zijn  nauwgezet  beheer. 

Dezelfde  Commissie  heeft  eveneens  de  in  het  Stations-verslag 
opgenomen  Rekening  en  Verantwoording  van  de  geldmiddelen  van 
het  Station  nagezien  en  in  orde  bevonden ,  zoodat  ook  deze  wordt 
goedgekeurd.  Aan  den  Heer  Horst ,  den  Penningmeester  der  Commis- 
sie ,  door  ongesteldheid  verhinderd  de  vergadering  by  te  wonen  ,  komt 
de  dank  der  Vereeniging  toe  voor  de  zorgvuldigheid  met  welke 
hij  de  geldmiddelen  van  het  Station  heeft  geadministreerd. 

De  Vergadering  gaat  nu  over  tot  het  benoemen  van  een  nieuwe 
Commissie  voor  het  bestier  van  het  Zoölogisch  Station  gedurende 
1885/86.  Op  nieuw  worden  benoemd  de  Heeren  Hoek,  Hubrecht, 
Kerbert  en  Weber;  in  plaats  van  den  Heer  Horst,  die  sedert 
negen  jaar  lid  is  der  Commissie,  doch  thans  voor  herbenoeming 
niet  meer  in  aanmerking  wenschte  te  komen ,  wordt  bij  een  tweede 
vrije  stemming  de  Heer  J.  F.  van  Bemmelen  gekozen.  Deze  ter 
vergadering  aanwezig  verklaart  evenals  de  Heeren  Hubrecht  en 
Hoek  zich  die  benoeming  te  willen  laten  welgevallen ;  aan  de 
Heeren  Kerbert  en  Weber  zal  schriftelijk  van  hun  benoeming 
kennis  gegeven  worden  ^). 

Namens  het  Bestuur  wordt  de  volgende  begrooting  voor  het 
jaar  85/86   ter  tafel  gebracht  en  goedgekeurd : 

Ontvangsten. 

Contributie  van  109  gewone  leden  a/6. —    ....     ƒ  654. — 
„  „     9  begunstigers  a/ 10. — ,,     90. — 


1)  De  Heeren  Kerbert  en  Weber  hebben  de  benoeming  aangenomen. 


LXXXIV 


Bijdrage  van  een  eerelid 

Verkoop  van  deelen  van  het  Tijdschrift 


25.— 
30.— 


ƒ  799.— 
Uitgaven. 

Nadeelig  Saldo  van  het  vorig  jaar / 

Onkosten  Vergaderingen 

Aankoop  en  onderhoud  Collectie 

Bibliotheek 


J'  11  V 

Drukloonen  en  advertentiën 

Verschotten  Bestuur,  porto's  enz 

Abonnement  Golf  Napels 

id.  Ned.  Wet.  Centr.  Bureau      .     .     .     . 

Aflossing  10  aandeelen 

3  uitgeloote  doch  nog  niet  aangeboden  aandeelen  . 

Lokaalhuur  Bibliotheek  en  Collectie 

Onvoorziene  uitgaven 


55.74 
10.- 
60.— 

150.— 
90.— 

100.— 
30.— 
20.— 

100.— 
30.— 

120.— 
33.26 


ƒ  799.— 

In  het  renteloos  voorschot  ten  behoeve  van  de  oprichting  en 
uitrusting  van  het  verplaatsbaar  Zoölogisch  Station  worden  de 
volgende  tien  aandeelen,  toebehoorende  aan  de  achter  de  nommers 
resp.  geplaatste  personen,  uitgeloot;  N'^  50  (Dr.  H.  J.  Veth);  N"  36 
en  37  (A.  G.  van  Anrooy);  N*»  84  (Dr.  W.  Krol);  N"  61  (Prof. 
J.  W.  Gunning);  N"  8  (Prof.  C.  K.  Hoffmann);  N»  15  en  N"  19 
(W.  ïï.  Hubrecht);  N«  117  (Prof.  R.  A.  Mees)  en  No  53  (Dr. 
R.  Horst). 

Op  uitnoodiging  van  den  Voorzitter  belasten  de  Heeren  de 
Raadt  en  Kersbergen  zich  met  het  nazien  der  rekening  en  ver- 
antwoording van  de  gelden  der  Vereeniging  en  van  het  Zoölo- 
gisch Station  aan  het  einde  van  het  thans  aangevangen  vereeni- 
gingsjaar. 

Daarna  wordt  bij  meerderheid  van  stemmen  op  voorstel  van 
den  Heer  Everts  bepaald,  dat  de  eerstkomende  zomervergadering 
der  Vereeniging  te  Gorkum  zal  gehouden  worden. 


ixxxv 

Nog  deelt  het  bestuur  bij  monde  yan  den  Vice- Voorzitter,  den 
heer  Hubrecht ,  der  Vergadering  mede ,  dat  alsnog  maatregelen  zul- 
len genomen  worden ,  om  de  vestiging  van  een  vast  Zoölogisch  Sta- 
tion aan  de  kust  te  helpen  voorbereiden.  Op  nieuw  heeft  het  Collegie 
voor  de  Zeevisscherijen  zich  tot  Z.  Exc.  den  Minister  van  Water- 
staat ,  Handel  en  Nijverheid  gewend  en  er  met  klem  op  aangedron- 
gen ,  dat  een  post  op  de  begrooting  voor  '86  zou  geplaatst  worden , 
om  daarmede  de  kosten  van  de  oprichting  van  een  blijvend  gebouw 
te  bestrijden.  De  Minister  waarschijnlijk  afgeschrikt  door  de  ver- 
werping —  zij  het  ook  met  een  geringe  meerderheid  —  van  een 
soortgelijk  voorstel,  dat  door  zijn  ambtsvoorganger  bij  de  2<ie Kamer 
was  ingediend,  heeft  aan  den  wensch  van  het  Collegie  voor  Zee- 
visscherijen niet  voldaan.  Het  Bestuur  der  Nederlandsche  Dierkundige 
Vereeniging  heeft  thans  gemeend,  dat  het  op  zyn  weg  lag,  deze 
aangelegenheid  op  nieuw  onder  de  oogen  van  de  leden  der  Tweede 
Kamer  te  brengen ,  en  er  o.  a.  op  te  wijzen ,  hoe  bij  verschillende 
gelegenheden  het  bestaan  van  een  blijvende  instelling  gewijd  aan 
het  onderzoek  van  zee-  en  zoetwaterdieren  in  het  algemeen  en  in 
't  bijzonder  van  die  dieren ,  wier  vangst ,  veredeling  en  kweeking 
welvaart  in  den  lande  verspreidt  voor  de  Regeering  van  beteekenis 
kan  worden  en  zoodanige  inrichting  haar  talrijke  en  hoog  noodige 
gegevens  zal  kunnen  verschaffen.  Deze  mededeeling  wordt  door  de 
Vergadering  met  acclamatie  begroet. 

Na  de  pauze  heropent  de  Voorzitter  de  Vergadering.  De  heer 
Hubrecht  had  zich  bereid  verklaard  een  bespreking  in  te  leiden 
naar  aanleiding  van  de  onderzoekingen  van  Miescher  Ruesch  over 
de  voortplanting  en  den  trek  van  den  Rijnzalm  in  verband  met 
Zalmteelt  en  Zalmwetgeving.  Het  Bestuur  had  aan  de  leden  der 
Tweede  Kamer  der  S.  G.  van  het  plan  tot  het  houden  dezer  bespreking 
kennis  gegeven  en  hun  medegedeeld ,  dat  de  vergadering  voor  diegene 
der  leden,  die  hierbij  tegenwoordig  wenschten  te  zijn ,  toegankelijk 
was.  De  heeren  Mr.  E.  I.  I.  B.  Cremers,  Voorzitter  der  Tweede 
Kamer,  Mr.  W.  K.  F.  P.  Graaf  van  Bylandt,  Jhr.  Mr.  J.  Roëll, 
Generaal  P.  G.  J.  van  der  Schrieck ,  Mr.  J.  B.  van  Osenbrugcren , 


LXXXVI 

Mr.  J.  L.  de  Bruyn  Kops  en  de  heer  W.  Rooseboom ,  Leden  der 
Tweede  Kamer,  gaven  door  hun  tegenwoordigheid  van  hun  be- 
langstelling in  deze  blijk.  Alvorens  Professor  Hubrecht  het  woord 
te  geven  heet  de  Voorzitter  de  aanwezige  gasten  welkom. 

Met  behulp  van  een  aan  den  wand  bevestigde  kaart  van  den  Rijn 
licht  de  heer  Hubreclit  het  voorkomen  der  Zalmvisscherijen  op 
deze  rivier  toe:  meer  nauwkeurig  zijn  wij  bekend  met  deze  visscherijen 
voor  zooverre  zij  op  het  benedengedeelte  der  rivier  worden  aange- 
troffen (in  ons  vaderland)  en ,  dank  zij  de  mededeelingen  van 
Miescher  Ruesch ,  ook  met  die  welke  tusschen  Bazel  en  Schaöhausen 
liggen.  Hij  vergelijkt  de  levenswijze  van  den  zalm  met  die  van  den 
eltt.  De  laatste  is  een  zeevisch ,  die  slechts  onder  eenen  vorm  ge- 
durende een  bepaalden  tyd  van  het  jaar  de  riviermonden  binnen- 
treedt. De  zalm  daarentegen  doet  dit  onder  verschillende  vormen 
(winterzalm  ,  St.  Jacobszalm ,  zomerzalm  enz.)  en  doet  het  het  geheele 
jaar  door.  Er  kan  echter  'geen  twijfel  bestaan ,  of  in  zooverre 
stemmen  deze  visschen  overeen,  dat  zij  het  beide  doen  gedreven 
door  hetzelfde  instinct :  dat  der  voortplanting ,  waardoor  de  instand- 
houding van  hun  soort  moet  verzekerd  worden.  De  bovengenoemde 
verschillende  vormen ,  waaronder  de  zalm  zich  vertoont ,  zijn  noch 
verschillende  soorten  ,  noch  plaatselijke  variëteiten  :  dezelfde  vormen, 
die  bij  ons  worden  aangetroffen  ,  heeft  men  ook  hooger  op  b.  v, 
tusschen  Bazel  en  'Schaffhausen :  alleen  treft  men  ze  hier  een  paar 
maanden  later  aan.  's  Winters,  van  October  af,  heeft  men  in  ons 
vaderland  winterzalmen  en  zoogenaamde  fokzalmen:  de  eerste  zyn, 
als  ze  bij  ons  langs  zwemmen ,  nog  volstrekt  niet  geslachtsrijp ;  de 
fokzalm  daarentegen  wél ,  somtijds  verliezen  zij  reeds  de  producten 
der  voortplanting  ten  gevolge  der  behandeling.  Het  is  echter  een 
verkeerde  meening,  dat  juist  aan  deze  fokzalmen  voor  de  voortplan- 
ting der  soort  de  meeste  waarde  zou  toekomen.  Neen,  ook  de  veel  klei- 
nere St.  Jacobszalmen  en  de  zomerzalmen  ,  en  ook  de  winterzalmen , 
zooals  ten  duidelijkste  uit  de  waarnemingen  van  Miescher  Ruesch 
blykt,  zijn  voor  de  voortplantingsgeschiedenis  van  den  zalm  van 
groote  beteekenis.  Daarbij  blijft  nog  altijd  deze  reeds  veel  vroeger 
uitgesproken ,  doch  bij  herhaling  weersproken  stelling  haar  waarde 


behouden ,  dat  de  zalmen  terugkeeren  naar  de  punten ,  waar  zij  ge- 
boren zijn,  om  zelve  daar  hun  voortplantingsverrichting  te  ver- 
vullen. De  zalmen  die  den  Rijn  bevolken  zijn  uit  Rijnzalmen 
geboren:  alle  Rijnzalmen  te  zamen  behooren  tot  één  groot  gezin, 
dat  een  ander  is  als  het  gezin ,  dat  b.  v.  op  de  Weser  t'huis  hoort 
of  op  een  der  Engelsche  rivieren:  voor  de  instandhouding  van 
den  zalmstapel  op  den  Rijn  komt  dus  aan  elk  Rijnzalmexemplaar 
een  zekere  waarde  toe. 

Uit  de  onderzoekingen  van  Dr.  Barfurth  in  1875  ingesteld,  is  het 
eerst  met  zekerheid  gebleken  ,  dat  een  zalm  gedurende  zijn  verblijf  in 
het  zoete  water  hoegenaamd  geen  voedsel  tot  zich  neemt  en  dat  dus 
zelfs  vertienvoudiging  van  het  aantal  zalmen  op  eenige  rivier  ,  voor 
zooverre  de  voedselvoorraad  betreft ,  tot  de  mogelijkheden  zou  behoo- 
ren en  geen  ongunstigen  invloed  zon  kunnen  uitoefenen  op  den  rijk- 
dom van  die  rivier  aan  andere  visschen.  Barfurth  had  omtrent  den 
winterzalm  nog  de  meening,  dat  hij  wellicht  slechts  eenigen  tyd  op  de 
rivier  zou  blijven  en  haar  na  den  winter  b.  v.  zou  verlaten ,  in  de 
openzee  zich  door  voedselopname  tot  een  fokzalm  zou  ontwikkelen , 
om  ten  slotte  als  zoodanig  den  riviermond  weder  binnen  te  treden 
en  de  voortplanting  tot  stand  te  brengen.  Het  is  aan  deze  opvat- 
ting ,  dat  de  onderzoekingen  van  Miescher  Ruesch  een  einde  hebben 
gemaakt :  hij  is  er  in  geslaagd  aan  te  toonen ,  dat  ook  die  winter- 
zalmen aan  de  voortplanting  deelnemen  en  dat  bij  hen  de  voeding 
en  de  ontwikkeling  der  voortplantingsorganen  geheel  ten  koste 
van  het  eigen  spiervleesch  plaats  grijpt.  De  voortplantingsperiode 
valt  tusschen  15  October  en  1  Januari:  een  betrekkelijk  korten 
tijd  vóór  die  periode  kwam  de  St.  Jacobszalm ,  langeren  tijd  van 
te  voren  kwam  de  zomerzalm,  en  bijna  een  jaar  vroeger  kwam  de 
winterzalm  de  rivier  opzwemmen:  terwijl  nu  de  laatste  zeer  veel 
van  hnn  spiervleesch  hebben  moeten  opofferen  voor  de  ontwikke- 
ling der  voortplantingsorganen,  is  dit  bij  de  zomer- en  St.  Jacobs- 
zalmen  in  mindere  mate  het  geval.  Zelfs  de  in  November  en  Decem- 
ber bij  ons  langs  zwemmende  winterzalmen  planten  zich  tegen  het 
eind  van  het  volgende  jaar  op  de  rivier  voort!  De  boven  reeds  ge- 
noemde   fokzalmen ,    die   hun  eieren  een  enkel  maal  reeds  tijdens 


LXXXVÏII 

het  overbrengen  naar  de  markt  verliezen,  zijn  achterblijvers;  zij 
bleven  te  lang  in  zee:  voor  hen  is  het  gevaar  groot,  dat  zij  hun 
geslachtsproducten  zullen  verliezen ,  nog  vóór  dat  zij  hun  natuurlijke 
paaigronden  bereikt  zullen  hebben ;  zij  verdienen  dus  niet  bij  voor- 
keur de  bescherming,  die  hen  thans  ten  deel  valt. 

Het  door  Miescher  Ruesch  ingestelde  onderzoek  van  mannetjes 
zalmen  bracht  aan  het  licht ,  dat  diegene ,  die  aan  de  voortplanting 
deelnamen ,  wat  hun  lengte  betrof,  tot  drie  verschillende  categorieën 
konden  gebracht  worden.  Wat  de  wijfjes  betrof ,  zoo  bleek  de  eerste 
grootte  te  ontbreken :  vrouwelijke  St.  Jacobszalmen  werden  tusschen 
Bazel  en  Schaffhausen  niet  of  uiterst  zelden  gevangen :  waarschijnlijk 
worden  zij  uit  den  Rijn  weggenomen,  voor  zij  tot  Bazel  gekomen 
zijn  en  wat  ook  invloed  kan  uitoefenen,  is,  dat  de  vrouwelijke 
zalm  over  't  algemeen  grooter  is  als  zij  de  rivier  opzwemt,  dus 
langer  in  zee  blijft ,  dan  de  mannelyke.  Men  kan  dit  wellicht  ver- 
klaren uit  het  feit,  dat  de  vrouwelijke  geslachtsklieren  omvangrijker 
zijn  dan  de  mannelijke,  daar  door  de  wijfjes  meer  materieel  moet 
worden  geleverd  voor  de  ontwikkeling  van  de  nieuwe  individuen 
dan  door  de  mannetjes. 

De  gevolgtrekkingen,  waartoe  deze  onderzoekingen  den  Spreker 
leidden,  komen  nu  voornamelijk  daarop  neer,  dat  men  zich  hoeden 
moet  aan  te  nemen ,  dat  een  later  najaarsschoontijd  in  Nederland 
van  beteekenis  zou  ziyn  voor  den  zalmstapel  op  de  bo venrivier; 
en  men  bedenke  vooral,  dat  een  bescherming  op  de  geheele 
rivier  noodzakelijk  is.  Tegenwoordig  wordt  van  15  November  tot 
1  December  in  Duitschland  doorgevischt :  men  zorge  echter  in  het 
vervolg  voor  de  bescherming  van  een  grootere  hoeveelheid  zalmen , 
dan  tot  nu  aan  de  Nederlandsche  zalmzegens  ontsnapten  en  ons 
land  passeerden ,  over  de  geheele  rivier.  Aan  een  dergelijke  bescher- 
ming zijn  uit  den  aard  der  zaak  groote  moeielijkheden  verbonden , 
en  vooral  op  de  bloeiende  zalmzegenvisscherijen  van  de  benedenri- 
vier zou  zij  ongetijfeld  in  den  beginne  zwaar  drukken :  men  bedenke 
evenwel,  dat,  kon  zij  ingevoerd  worden,  de  zalmrijkdom  vanden 
Rhijn  na  korten  tijd  licht  twee  of  driemaal  grooter  kon  worden, 
dan  hij  tot  nu  toe  was. 


LXXXIX 

De  Voorzitter  stelt  de  aanwezigen  in  de  gelegenheid  met  den 
Spreker  in  discussie  te  treden  of  hem  vragen  te  doen. 

De  heer  Kersbergen  vraagt  of  alle  winterzalmen ,  die  doorgelaten 
worden,  dus  ook  die  in  Maart  en  April  langs  komen,  hun  paai- 
plaatsen  juist  tusschen  Bazel  en  öchaffhausen  hebben.  Als  een  be- 
wijs, dat  bij  het  opz wemmen  der  riviermonden  nog  wat  anders 
in  het  spel  is ,  als  alleen  het  voornemen  hooger  op  de  rivier  kuit 
te  schieten,  vermeldt  Spr.  het  feit,  dat  zalmen,  die  men  haar 
eieren  heeft  ontnomen  en  in  de  open  zee  heeft  gebracht ,  eenige 
weken  later  toch  de  rivier  komen  opzwemmen ,  ofschoon  voor  hen 
van  eierleggen  geen  sprake  meer  kan  zijn. 

De  heer  Hubrecht  antwoordt  hierop ,  dat  de  paaiplaatsen  der 
zalmeu  niet  uitsluitend  tusschen  Bazel  en  Schaffhausen  gelegen 
zijn,  maar  bovendien  op  de  hoogere  gedeelten  van  zeer  vele  zij- 
rivieren van  den  Rijn,  dus  ook  op  de  Ruhr,  op  de  Moesel  en  de 
Neckar  en  vooral  ook  op  den  Rijn  zelf  tusschen  Mannheim  en 
Bazel ,  en  dat  de  zalm ,  die  na  1  September  doorzwemt ,  vermoe- 
delijk het  hoogste  gedeelte  der  rivier  niet  meer  vóór  den  tijd  der 
voortplanting  bereikt.  Het  door  den  heer  Kersbergen  vermelde  feit 
van  het  op  nieuw  naar  binnen  zwemmen  van  opgevangen  en  uit- 
geknepen zalmen ,  schijnt  Spreker  belangrijk  toe :  men  zou  het 
kunnen  beschouwen  als  een  openbaring  van  een  blinde  natuurdrift , 
die  nog  door  andere  factoren  beheerscht  wordt,  als  alleen  door  de 
aan-  of  afwezigheid  van  rijpe  geslachtsproducten  in  de  geslachts- 
organen. 

De  heer  Cremers  spreekt  een  woord  van  dank  tot  het  Bestuur 
der  Vereeniging  voor  de  tot  de  leden  der  Volksvertegenwoordiging 
gerichte  uitnoodiging  om  bij  deze  bespreking  van  het  zalmvraagstuk 
aanwezig  te  zijn  en  deelt  mede,  dat  hij  sedert  35  jaren  geen  ge- 
legenheid heeft  verzuimd  om  met  de  levenswijze  en  de  natuurlijke 
historie  in  't  algemeen  van  de  zalmen  vertrouwd  te  geraken ,  en 
dat  hij  o.  a.  in  Schotland  persoonlijke  waarnemingen  heeft  kunnen 
instellen.  Hij  kan  niet  aannemen ,  dat  de  bewering  van  Barfurth 
en  Miescher  Ruesch ,  dat  de  zalmen  op  de  rivieren  hoegenaamd 
geen  voedsel  tot  zich  zullen  nemen ,  geheel  juist  is :  hoe  toch  zou 


men  iu  dat  geval  kunnen  verklaren,  dat  men  op  de  hoogere  ge- 
deelten der  Engelsche  en  Schotsche  rivieren  het  vangen  van  zal- 
men met  de  hengelroede  en  met  een  kunstvlieg  als  aas  als  aan- 
genaam tijdverdrijf  in  toepassing  brengt.  Hij  wijst  vervolgens  op 
het  feit ,  dat  het  gevaar ,  dat  alle  zalmen  in  de  hoogere  gedeelten 
der  rivieren  zullen  gevangen  worden,  niet  groot  is:  immers  de 
groote  onevenheid  van  den  bodem  maakt  de  kans  voor  den  visch 
om  onder  de  zegen  door  te  ontsnappen],  veel  grooter.  Hij  breekt 
daarna  een  lans  voor  de  juistheid  der  meening,  dat  de  zalm  te- 
rugkeert naar  de  plaats  waar  zij  geboren  is ,  een  meening  door 
den  Hr.  Hubrecht  in  zijn  opstel  in  de  N.  Rotterdamsche  Courant 
verdedigd  en  door  den  Heer  Luyten  aangevallen.  Ten  slotte  richt 
hij  tot  den  Heer  Hubrecht  de  vraag  in  welke  getalsverhouding 
de  seksen  van  de  hooger  op  de  rivier  gevangen  zalmen  staan. 

De  Heer  Hubrecht  antwoordt,  dat  onder  de  Jacobszaltnen  het 
mannelijk  geslacht  predomineert,  terwijl  te  Bazel  onder  de  winter- 
zalmen de  wijfjes  de  overhand  bleken  te  hebben. 

De  Heer  Bottemanne  houdt  het  er  voor ,  dat  de  sexen  over  't 
algemeen  bij  de  zalmen  gelijkelyk  verdeeld  zullen  zijn:  terwijl 
men  het  eene  jaar  kleinere  mannetjes  in  grooter  aantal  heeft, 
heeft  men  het  volgend  jaar  meer  grootere  wijfjes.  Wat  hem  min- 
der verklaarbaar  voorkomt  in  het  door  den  Hr.  Hubrecht  gespro- 
kene is  de  bewering,  dat  een  Septemberzalm  voor  den  tijd  der 
voortplanting  haar  paaiplaats  niet  meer  zou  bereiken ,  terwijl  men 
den  tijd,  noodig  voor  het  opzwemmen  van  den  zalm  van  den 
mond  tot  Bazel  b.  v.  op  ruim  een  maand  schat. 

De  Heer  Hubrecht  antwoordt  hierop,  dat  het  minimum  aan- 
tal dagen  binnen  welk  een  zalm  geschat  wordt  Bazel  te  kunnen  be- 
reiken 55  a  60  is,  en  dat  er  grond  is  voor  het  vermoeden,  dat 
de  rijpere  zalmen  die  later  in  het  najaar  optreden  en  die  grootere 
geslachtsorganen  voeren  en  een  minder  ontwikkelde  musculatuur 
bezitten  dan  de  winterzalmen,  voor  dit  traject  nog  langer  tijd 
zullen  noodig  hebben.  Hij  heeft  ook  niet  beweerd,  dat  deze  zal- 
men hunne  paaiplaatsen  niet  meer  zouden  bereiken,  alleen  ge- 
zegd ,    dat   het   niet   waarschijnlijk  was ,  dat  de  paaiplaatsen  van 


XCI 

deze  zalmen  nu  juist  in  het  hoogst  gelegen  riviervak  zouden  ge- 
vonden worden. 

De  Heer  IVoordhoek  Hegf  wenscht  te  vragen  of  de  kunstma- 
tige teelt  bij  de  groote  volkomenheid ,  die  deze  allengs  heeft  be- 
reikt ,  niet  alles  kan  goed  maken  en  of  zij  niet  het  sluiten  van 
elk  tractaat  overbodig  maakt. 

De  Heer  Cremers  antwoordt  hierop,  dat  de  zalm  ongetwijfeld 
behoort  tot  die  visschen ,  die  zich  langs  de  rivieren  verplaatsen ; 
waar  zij  worden  aangetroffen  in  stroomen,  die  verschillende  rijken 
besproeien,  moeten  zij  als  internationale  visschen  beschouwd  wor- 
ded :  een  wettelijke  regeling  van  de  vangst  dezer  visschen  is  van 
een  volkenrechterlij k  standpunt  niet  alleen  billijk,  maar  ook  nood- 
zakelijk. 

De  Heer  «F.  F.  van  Bemmclen  vraagt  of  een  zalm  maar 
eens  gedurende  zijn  leven  aan  de  voortplanting  deelneemt. 

De  Heer  Hiibrecht  antwoordt,  dat  dit  meermalen  het  geval 
moet  zijn  en  beroept  zich  op  de  getuigenis  van  verschillende  au- 
toriteiten o.  a.  van  Miescher  Ruesch.  De  Heer  Bottcnianne  deelt 
als  een  bevestiging  van  deze  meening  mede ,  wat  dienaangaande 
uit  opzettelijk  daartoe  ingestelde]proeven  met  Amerikaansche  zalmen 
gebleken  is.  De  Heer  IVoordhoek  Hegt  is  van  dezelfde  meening. 

De  Heer  van  Lidth  de  «Icude  wijst  op  de  geringe  ontwik- 
keling, op  het  lage  gewicht  van  den  eierstok  der  zalm  in  het 
begin  van  September;  hem  schyut  het  toe  dat  de  toestand,  dien 
Miescher  Ruesch  op  den  Rijn  tusschen  Bazel  en  Schaffhausen 
waarnam,  een  geheel  andere  is,  als  dien  men  in  ons  land  in  dien- 
zelfden  tijd  aantreft.  Hij  beweert  dat  de  curven  ,  die  in  het  ge- 
schrift van  Miescher  Ruesch  voor  de  ontwikkeling  der  zalmen 
gegeven  worden ,  (en  die  vergroot  de  voordracht  van  den  Heer 
Hubrecht  toelichten)  voor  ons  vaderland  waarschijnlijk  een  ge- 
heel ander  beloop  zouden  hebben. 

De  Heer  Hubrecht  is  het  in  hoofdzaak  met  den  vorigen  Spre- 
ker eens :  het  is  jammer  genoeg ,  dat  men  voor  de  natuurlijke 
historie  der  zalmen  op  de  rivieren  in  ons  vaderland  niet  over  ge- 
gevens  beschikt,   die   men   naast   die    van    Miescher    Ruesch  kan 


XCII 

feggen:  had  men  sedert  jaren  gegevens  verzameld  en  daarvoor 
gescliikte  personen  met  het  doen  van  waarnemingen  op  het  ri- 
viervak van  den  Rijn,  dat  binnen  onze  grenzen  valt,  belast, 
dan  zou  het  thans  mogelijk  zijn ,  met  veel  grooter  zekerheid  over 
al  de  met  het  zalm  vraagstuk  in  verbinding  staande  quaesties  te 
oordeelen. 

De  Heer  Roëll  vraagt  een  inlichting  omtrent  het  volgende. 
Men  spreekt  algemeen  van  zalmteelt  in  de  bovenrivieren ,  kan  er 
dan  in  onze  rivieren  geen  vermenigvuldiging  geschieden  en  moet 
de  kunstmatige  voortplanting,  die  in  ons  vaderland  v^ordt  toege- 
past niet  juist  ten  gevolge  hebben,  dat  de  zalmen  zich  op  Neder- 
landsche  paaiplaatsen  vermenigvuldigen. 

De  Heer  Hubrecht  antwoordt  hierop ,  dat  de  in  Nederland  ge- 
teelde en  hier  losgelaten  jonge  zalmpjes  toch ,  als  zij  later  op  de 
rivier  terugkeeren ,  met  alle  waarschijnlijkheid  veel  hooger  gele- 
gen broedplaatsen  zullen  opzoeken.  Gevallen  zijn  echter  bekend 
dat  zalm  zich  voortplant  zonder  ooit  in  zee  te  zijn  geweest  — 
de  Heer  Hegt  noemde  er  reeds  voorbeelden  van.  Zij  zijn  echter 
uitzonderingen.  In  datzelfde  licht  beschouwt  men  ook  de  Ameri- 
kaansche  zoogenaamde  land-locked  salmon. 

Nog  vraagt  de  Heer  Roëll  of  de  in  het  nieuwe  tractaat  opge- 
nomen bepaling,  dat  in  den  schoningstijd  tusschen  Bazel  en 
Schaff  hausen  zalm  zal  kunnen  worden  gevangen ,  mits  zij  tot 
kunstmatige  voortplanting  diene,  geen  gevaar  voor  de  instand- 
houding van  den  zalmstapel  kan  opleveren. 

De  Heer  Hubrecht  meent,  dat  tegenover  het  nadeel,  dat  deze 
bepaling  ten  gevolge  zou  kunnen  hebben,  het  groote  voordeel 
staat,  dat  uit  de  kunstmatige  bevruchting  der  eieren  van  de 
Zwitsersche  zalmen  voor  den  zalmrijkdom  van  de  geheele  rivier 
voortvloeit.  Hij  wijst  er  echter  op,  dat  door  deze  bepaling  de 
winterschoontijd  zich  niet  als  een  zwaar  oflfer  op  de  bovenrivieren 
zal  doen  gevoelen. 

Nadat  de  Heer  van  I^idlh  de  Jeude  er  nog  op  heeft  ge- 
wezen, dat  de  Zwitsersche  zalmeieren  een  gewoon  handelsartikel 
op    den    Rijn   vormen    en    verschillende   sprekers  nog  vragen   van 


XCIII 

minder  gewicht  tot  den  Heer  Hubrecht  gericlit  hebben,  sluit  de 
Voorzitter  het  debat  met  een  warm  woord  van  dank  aan  den 
Spreker  voor  de  heldere  wijze,  waarop  hij  het  vraagstuk  heeft 
toegelicht  en  met  een  woord  van  erkentelijkheid  aan  die  leden 
der  2de  Kamer ,  die  de  Vergadering  de  eer  van  hun  tegenwoordig- 
heid hebben  willen  aandoen. 

Wegens  het  reeds  ver  gevorderde  uur  komen  van  de  personen , 
die  zich  voor  het  doen  van  wetenschappelijke  mededeelingen  had- 
den aangemeld,  alleen  de  Heeren  van  Rees,  A.  A.  van  Bemmelen 
en  Bottemanne  aan  het  woord. 

De  Heer  van  Rees  brengt  een  nieuw  instrumentje  voor  het 
vermenigvuldigen  van  teekeningen  enz.  ter  tafel.  Het  is  de  zoo- 
genaamde Cyclostyl:  hij  beschrijft  de  wijze  op  welke  men  van 
dit  instrumentje  gebruik  maakt  en  deelt  copieën  van  teekeningen 
die  er  mede  vervaardigd  zijn  rond. 

De  Heer  A.  A.  van  Bemmelen  vertoont  aan  de  leden  twee 
stukken  puimsteen ,  die  nabij  Krakatau  waren  opgevischt  (ongeveer 
op  9"  Z.  B.  en  86°  O.  L.)  korten  tyd  na  de  geweldige  uitbarsting. 
Op  deze  en  andere  stukken  bevonden  zich  een  aanzienlijk  aantal 
Anneliden,  welke  dieren  stijf  ineen  gerold  in  holten  der  puim- 
steen lagen  en  slechts  met  groote  moeite  daaruit  te  verwijderen 
waren.  Vervolgens  brengt  hij  eenige  ingewandswormen  door  een 
jongen  Canis  lupus  met  de  uitwerpselen  verwijderd  ter  tafel  en 
eindel^k  een  Ex.  van  Gobius  minutus  uit  de  Maas  afkomstig. 
Een  en  ander  wordt  door  hem  voor  de  Collectie  der  Vereeniging 
aangeboden. 

De  Heer  Bottemanne  deelt  mede,  dat  uit  een  nauwkeurig 
onderzoek  is  gebleken  dat  de  zalm ,  die  oorspronkelijk  door  hem 
voor  Salmo  quiunat  gehouden  was,  en  in  ons  vaderland 
gevangen  was,  geen  Salmo  quinnat  maar  Salmo  trutta  is,  de 
tweede  zalmsoort,  die  naast  S.  salar  reeds  van  oudher  op  onze 
rivieren  wordt  aangetroffen. 


LIJST 

VAN  SEDERT  JUNI  1884  AAN  I)E  BIBLIOTHEEK 
TOEGEVOEGDE  WERKEN. 

{afgesloten  24  October  1885). 


A.  I.  91'lntosli ,  W.  C,  The  marine  Invertebrates  and  Fishes 
of  St.  Andrews.  Edinburgh.  Adam  and  Charles  Black. 
1875.  186  pag.  9  PI.  4". 

Herbert,  C,  Beitrage  zur  Kenntniss  der  Niederlandischen 
Fauna.  Ister  Beitrag.  20  Seiteu.  1  Taf.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Ned.  Tijds.  v.  d.  Dierkunde.  (1884?). 

A.  it.      Horst,    R.,    Het  herstellingsvermogen  der  dieren.  Voor- 

dracht. 21  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Tijdschr.  d.  Ned.  Dierk.  Vereen.   VI.  1885. 

§elenka ,    E.,    Zur   Befruchtung    des   thierischen  Eies.  2 
Seiten.  D.  A. 

Overdruk  uit:   Biologisches  Centralblatt.  V.  1885. 

B.  I.        iVIarsilli ,  Ij.  F.  Graave  van ,  Natuurkundige  Beschrijving 

der    Zeeën.    Met    plaaten.    In   's  Gravenhage ,  bij  de  Com- 
pagnie. 1786.  216  pag.  40  Platen,  folio. 
de  Lamarck ,  Histoire  naturelle  des  animaax  sans  vertè- 
bres.  Tomé  I— VIL  Paris.  1815—1822. 
van  Rees ,  «f.,  Protozoën  en  Coeleuteraten  van  de  Ooster- 
Schelde.  41  en  11  bl.  1  PI.  D.  A. 

Overdruk  uit:   Tijdschr.  d.  Ned.   Dierk.  Vereen.  Suppl.  Deel  I.  1884. 

B.  II.  Tigelius,  W.  J. ,  Iets  over  de  aanwezigheid  ,  den  oorsprong 
en  de  beteekenis  van  bladgroen  in  het  dierenrijk,  14 
pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Album  der  Natuur  (1883?) 


xcv 

C.  III.     Kerbert,  C,  Chromatophagus  parasiticus,  n.  gen.,  n.  sp. 

Ein  Beitrag  zur  Parasitenlehre.  15  Seiten.   1  Tafel.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Ned.  Tijds.  v.  d.   Dierk.  (1884?). 

D.  I.       Vosmaer ,  «.  C  J.,  Studies  on  Sponges.  II— IV.  bl.  483— 

493.  PI.  28  &  29.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Mittheilungen  aus  der  Zool.  Station  zu  Neapel.  V.  1884. 

Tosmaer,  G.  C.  J.,  The  Sponges  of  tlie  »  Willem  Barents" 
Expedition  1880  and  1881.  47  Pag.  5  PI.  folio.  D.  A. 

Overdruk  uit:   Bijdragen  tot  de  Dierkunde.  Afl.  ?  Jaar? 

E.  I.       Cavolini ,  Plillipp  ,  Abhaudlungen  über  Pflanzen-Thiere 

des  Mittelraeeres.  Aus  dem  italienischen  übersetzt  von  W. 
Spreugel.  Nürnberg.  J.  L.  Schrag.  1813.  4°.  131  Seiten. 
9  Tafeln. 

Johnston ,  A  Catalogue  of  the  Zoophytes  of  Berwickshire. 
2  pag. 

Overdruk  uit:  Meeting  Berwicksli.  natural.  Club.  1836. 

G.  V.       Ouilemans,    A.   C.  —  «f zo.,  Het  bloedvaatstelsel  en  de 

uephridia  der  Nemertinen.  Academisch  Proefschrift.  Utrecht. 

P.  W.  van  de  Weyer.  1885.   114  pag.  3  PI.  D.  A. 
G.  VII.    Oerley,    L.,   Monographie  der  Anguilluliden.  Ungarische 

und  Deutsche  Text.   165  Seiten.   7  Taf.  Budapest.  1880. 

Horst,  R.,  A  new  entozoon  from  Struthio  molybdopha- 

nes,  Rchw.  6  Pag.   1  PI.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Notes  from  the  Leyden  Museum.  Vol.  VII.  (1885?). 

de  Jttan ,  «f.  Cr.,  Helminthologische  Beitrage.  26  Pag.  3 
PI.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Tijdschr.  Ned.  Dierk.  Ver.  2de  Serie.  I.   1885. 

G.  IX.  Jacobl,  R.,  Auatomisch-histologische  Untersuchung  der 
Polydoren  der  Kieler  Bucht.  Inaugural  Dissertation.  35 
Seiten  (Tafeln  ontbreken).  Weissenfels.  1883.  Geschenk 
van  Prof.  Carl  Möbius. 

Fischer ,  W.,  Anatomisch-histologische  Untersuchung  von 
»Capitella    capitata".    Beitrag    zur   Kenntniss    der   Fauna 
der    Kieler    Bucht.    Inaugural    Dissertation.    28  Seiten.  2 
Taf.  Marburg.  1884.  Geschenk  van  Prof.  Carl  xMöbius. 
Horst,  R.,  Anneliden  der  Oosterschelde.  9  Pag.  D.   A. 

Overdruk  uit:  Tijdschr.  d.  Ned    Dierk.    Ver.  Suppl    Deel  I.  1884. 

Horst,  R.,  On  two  new  species  of  the  genus  Acantho- 
drilus,  Perr.  from  Liberia,  p.  103—107.  D.  A. 

Notes  from  the  Leyden  Museum.  Vol.  VI.  (1884  ?) 


XCVI 

H.  II.  Mac  Leod,  J.,  La  Structure  des  Tracbées  et  la  circula- 
tion  péritrachéene.  Mémoire  Couronné.  72  pag.  4  pi. 
Bruxelles.  H.  Manceaux.  1880.  D.  A. 

H.  III.  cl.  Hoek ,  P.  P.  C,  Report  on  the  Cirripedia.  Auatomical 
Part.  Part.  XXVIII  of  the  Zoology  of  the  Voyage  of  H. 
M.  S.  Challenger.  1884.  47  pages.  6  PI.  4».  D.  A. 

Hoek,  P.  P.  C,  Beitrage  zur  Kenntniss  der  Anatomie 
der  Cirripedien.  80  pag.  6  pi.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Tijdschrift  d.  Nederl.  Dierk.  Vereen.  VI.  1885. 

H.  III.  n.  Burmesf er ,  Johannes,  Beitrage  zur  Anatomie  und 
Histologie  von  Cuma  Rathkii,  Kr.  Inaugural-Dissertation. 
Kellinghausen.  1883.  43  Seiten.  2  Taf.  Geschenk  van 
Prof.  C.  Möbius. 

H.  V.  JWae  Leod,  J.,  Recherches  sur  la  structure  et  la  signification 
de   1'appareil   respiratoire    des  Arachnides.  16  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Bullet.  Acad.  Roy.  de  Belgique  (3)  III.  1882. 

Mac  Leod,  •!.,  La  structure  de  1'intestin  antérieur  des 
Arachnides.  Communication  préliminaire.  20  Pages.  1 
PI.  D.  A. 

Overdruk    uit:    Bulletin    de    rAcade'mie  Royale  de  Belgique.  3rae  Série. 
VIII.  1884. 

H. VII. a. Mac  Leod,  «ï.,  De  onderzoekingen  van  Professor  Iler- 
mann  Muller  omtrent  de  bevruchting  der  bloemen.  49  Pag. 
Met  3  Platen.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Natura,  maandschrift  voor  Natuurwetenschappen.  III.  1885. 

H.  VII. d.  Bos,  H.,  Bijdrage  tot  de  kennis  van  den  lichaamsbouw 
der  roode  boschmier.  Academisch  Proefschrift.  Groningen. 
Wolters.   1885.  114  Pag.  2  PI.  D.  A. 

H.  VII.  f.  Man,  J.  CJ.  de,  Eene  variatie  in  het  aderbeloop  der 
vleugels  eener  Mycetophilide.  3  pag.  fig.  1  &  2  PI.  7.  D.  A. 

Overdruk  uit:   Tijdschrift  voor  Entomologie.  XXVII.  (1884?). 

van  Rees,  «f.,  Over  de  post-embryonale  ontwikkeling 
van  Musea  Vomitoria.  11  bladz.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Maandblad  voor  Natuurwetenschappen.  1885. 

J.  I.  §niltt,  F.  A..,  Kritisk  Förteckning  öfver  Skandinaviens 
Hafs-Bryozoër.  (IV.  Fortsattning  fran  Argangen  1867.  p. 
429).  230  pag.  5  PI.  (Geschenk  van  Dr.  W.  J.  Vigelius). 

Overdruk  uit:  Ofvers.  af.  K.   Vetensk.  Akadem.  Forhandl.  1867.  Bihang. 
Stockholm.  18C8. 


XCVII 

J.  I.  Vigelfus,  W.  J.,  Catalogue  of  the  Polyzoa  collected 
during  the  Dutch  North-Polar  Cruises  of  the  » Willem 
Barents"  in  the  years  1878  and  79.   20  pag.  1  Pl.D.A. 

Overdruk  uit:  Niederl.  Arch.  f.  Zool.  Supplem.  Band  I.  1883. 

Tigelins,  W.  «f.,  Die  Bryozoen  gesammelt  wahrend  der 
driften  und  vierten  Polarfahrt  des  » Willem  Barents"  in 
den  Jahren  1880  und  1881.  104  Seiten.  8  Taf.    D.  A. 

Uit :  Bijdragen  tot  de  Dierkunde.  11de  Aflevering.  Amsterdam,  van  Hol- 
kema.  1884. 

I.  II.  Sluiter,  C.  Pil.,  Ueber  einige  einfachen  Ascidien  von 
der  Insel  Biliton.  S.  160—232.  Taf.  I— IX.  D.  A. 

Overdruk  uit .-  Natuurkundig  Tijdschrift  voor  Nederlandsch  Indië.  XLV. 
1885. 

K.  II.  Schepman,  M.  M.,  Weekdieren  der  Oosterschelde.  9 
bladz.  Holl.  en  fransche  tekst.   D.  A. 

Overdruk  uit:  Tijds.  Ned.  Dierk.  Vereen.  Suppl.  Deel  I.  Afl.  2.  1884. 

Westerlund,  C  A.,  Fauna  der  in  der  palaearctischen 
Region  lebenden  Binnenconchylien.  IV.  Gen.  Balea ,  Prid. 
und  Clausilia,  Dr.  212  et  18  pag.  Karlskrona.  1884.  D.  A. 
■Westerlund ,  C  A.. ,  Sveriges ,  Norges ,  Danmarks  och 
Finlands  Land-  och  Sötvatten-Mollusker.  Exkursionsfauna. 
Stockholm.  1884.  76  pag.  kl.  8vo.  D.  A. 
Westerlund,  C  A.,  Land-  och  Sötvatten-Mollusker,  insam- 
lade  under  Vega-expeditionen  af  O.  Nordquist  och  A  Stux- 
berg.  P.  141—220.  Taf.  2—6.  D.  A. 

Overdruk    uit:    Vega-expeditionens    Vetenskapliga    Jakttagelser.    Bd.  IV. 
Stockholm.  1885. 

K.  IV.  b.  Elirenbaum ,  E.,  Untersuchungen  über  die  Structur  und 
Bildung  der  Schale  der  in  der  Kieler  Bucht  haufig  vor- 
kommenden  Muscheln.  Inaugural  Dissertation.  51  Seiten. 
2  Taf.  Leipzig.  W.  Engelmann.  1884.  (Geschenk  van 
Prof.  Carl.  Möbius). 

K.  IV.  c.  Wilcocks  dJ.  C>  Oyster  Fisheries.  1   Pag. 

Overdruk  uit :  The  Field ,  the  Country  Gentleman's  Newspaper.  1869. 
Bouclion-Brandely ,    Rapport    au  ministre  de  la  marine 
sur    la    génération    et   la  fécondation  artificielle  des  Hui- 
tres  portugaises.  51  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Journal  officiel  des  IG  et  17  Deo.  Paris.  1882. 

Certes ,  A.,  Parasites  et  Commensaux  de  Thuitre.  (Note 
Complémentaire).  3  pag.  D.  A. 

Overdruk   uit:    Assoc.    fran9aise   pour   l'Avanc.    d.  Sciences.  Congres  de 
Rouen.  1883. 


XCVIIÏ 

K.  IV.  c.  Verslag  omtrent  onderzoekingen  op  de  oester  en  de  oes- 
tercultuur  betrekking  hebbende  nitgebracht  door  de  Com- 
missie voor  bet  Zoölogisch  StatioD  der  Nederlandscbe 
Dierkundige  Vereeaiging.  (Ook  verschenen  als  Supple- 
ment Deel  1  van  het  Tijdschrift  der  Vereeniging.)  Tweede 
Aflevering.  Leiden.  E.  J.  Brill.  1884.  Hollandsche  en 
Fransche  tekst.  bl.  253—695.  PI.  VI— XVI. 

Hoek ,  P.  P.  C,  Oyster  Culture.  Prize  Essay  Issued  in 
connection  with  the  Great  International  Fisheries  Exhi- 
bition.  36  p.  3  PI.  London.  1884,  W.  Clowes  &  Sons.  D.  A. 

K.  V.  b.  Moseley,  II.  N.,  On  the  Presence  of  eyes  in  the  shells 
of  certain  Chitonidae  and  on  the  Structure  of  these  or- 
gans.  26  pag.  3  PI.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Quarterly  Journ.  of  Microsc.  Science.   1885. 

K.  V.  c.  Bergh ,  R.,  Bidrag  til  en  Monographi  af  Marseniaderne , 
en  Familie  af  de  Gastraeopode  MoUusker.  En  eritisk, 
zootomisk,    zoologisk    ündersögelse.  119  Pag.  5  Tab.  4°. 

Overdruk    uit:   Vid.  Selsk.  Skrifter.  V.  Raekke.  Naturw.  og  Math.  Afd. 
III.  Kjöbenh.  1853. 

Meyer,  H.  A.,  Zoologische  Ergebnisse  der  Nordseefahrt. 
1872.  Die  Gyranobranchien.  3  Seiten.  folio. 

Overdruk    uit :    II.    Jahresb.    Kommiss.    Unters.    d.    deutschen    Meere. 
Berlin.  1874. 

van  Slosendael ,  J.  B.  J.,  Vrucht  jvan  onderzoek  op 
Conchyliologisch  gebied.  Malaco  conchyliologische  beschou- 
wing der  Limnaeidae.  i*^iet  in  den  Handel.  Amsterdam. 
1884.  4  Pag,  1  PI.  folio. 

Geschenk  van  den  lieer  Jaques  van  Rosendael  Jzn. 

L.  II.  van  WyKe,  J.  W.,  Ueber  den  vorderen  Neuroporus 
und  die  phylogenetische  Function  des  Canalis  neurenteri- 
cus  der  Wirbelthiere.  4  Seiten.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Zoologischer  Anzeiger.  1884. 

Fürbringer,  M.,  Ueber  das  Schulter-  und  Ellbogenge- 
lenk  bei  Vögeln  und  Reptilien.  Ueber  Deutung  und 
Nomenklatur  der  Muskulatur  des  Vogelflügels.  S. 
118—125.  D.  A. 

Overdrukken  uit?  (1885). 

L.  III.  b.  Wederlandsche  Viselikweekerij  te  Velp.  Een  woord  over 
Vischkweekerij  in  Nederland.  Amsterdam.  B.  H.  Blanken- 
berg  Jr.  1879.  14  pag. 


xcix 

L.  III.  b.  Verslag  van  de  bevruchting  der  Zalmeieren  en  liet  mer- 
ken der  gebruikte  Fokzalmen  op  den  11  December  1884 
en  5  Januari  1885.  (H  E.  Bontjes,  Directeur  der  Neder- 
landsche  Vischkweekerij  te  Velp).  folio.  2  pag.  D.  A. 

Papers  of  the  conferences  held  in  connection  with  the 
Great  International  Fisheries  Exhibition.  Hiixley,  Fish 
Diseases.  London.  1884. 

Prize  Essays  issued  in  connection  with  the  Great  In- 
ternational  Fisheries   Exhibition.  üniitli,  W.  Anderson , 

Salmon  Disease,  its  cause  and  Prevention.  London.  1884. 

Clark,  John.,  The  Salmon  Disease.  London.   1884. 
Heller,  H.,  Die  Anlage  der  Fischwege.  Mit  einem  Vor- 
worte    des    Ausschusses    des   Deutschen  Fischerei- Vereins. 
69  pag. 

Overdruk    uit:    Centralblatt    der    Bauverwaltung.   Berlin.  Ernst  &  Kom. 
1885.  (Geschenk  v.  h.  Deutsche  Fischerei-Verein). 

L,  III.  c.  Mac  Lcod ,  «f..  Recherches  sur  la  structure  et  Ie  déve- 
loppemeut  de  l'appareil  reproducteur  femelle  des  Téléos- 
téens.  p.  497—532.  2  PL  D.  A. 

Overdruk  uit:  Arch.  de  Biologie.  II.  1881. 
Bemnielen ,  J.  F.  van ,  Verslag  der  onderzoekingen , 
verricht  aan  de  Nederlandsche  tafel  in  het  Zoölogisch 
Station  van  Dr.  Dohrn  te  Napels ,  gedurende  de  maan- 
den Januari  tot  Juli  1884.  6  pag.  uit  Staats- Courant.  1884. 
Benimelen ,  J.  F.  van ,  Ueber  vermuthliche  rudimen- 
tare  Kiemenspalten  bei  Elasmobranchiern.  S.  165  — 184. 
Taf.  11  &  12.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Mittheilungen  a.  d.  Zoolog.  Station  zu  Neapel.  VI.  1885. 

L.  V.  a.  Schlegol,  H.,  Natuurlijke  Historie  van  Nederland.  De 
Kruipende  Dieren.  Een  deel.  11  Platen.  Haarlem.  1862. 
A.  C.  Krüseman. 

L.  VI.  a.  §chlegel ,  H.,  Natuurlijke  Historie  van  Nederland.  De 
Vogels.  Twee  deelen.  35  Platen.  Haarlem.  1860.  A.  C. 
Krüseman. 

Albarda ,  Herman,  Naamlijst  der  in  de  Provincie 
Friesland  waargenomen  Vogels,  met  vermelding  van  al 
de  soorten,  die  in  Nederland  voorkomen.  (Niet  in  den 
handel).  Leeuwarden.  Coöperatieve  Handelsdrukkerij.  1884, 
147  bladz.  D.  A. 


L.  VII.  a,  Schlegel ,  H.,  Natuurlijke  Historie  van  Nederland.  De 
Zoogdieren.  Een  deel.  20  Platen.  Haarlem.  1862.  A.  C. 
Krüseman. 

Veth,   II.  J.,  Hypsignathus  monstrosus.  De  leelijkste  al- 
ler vleermuizen.  6  pag.   1  PI.  D.  A. 

Overdruk  uit :  De  Huisvriend.  1885. 

de  ITIan,  J.  CJ.,  De  intocht  van  den  mol  in  Walcheren. 
11  Pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Album  der  Natuur.  1885, 

L.  VII.  c.  §eleiika ,  E.,  Ueber  die  Entwicklung  des  Opossum  (Di- 
delphys  Virginiana).  2  Seit.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Biologisches  Centralblatt.  V.  1885. 

M.  I.  Gumaelius,  Otto,  Bidrag  till  Kannedomen  om  Sveriges 
erratiska  bildningar,  samlade  a  geologiska  kartbladet. 
Örebrö.  P.  569—613.  Taf.  VHI— XI. 

Overdruk  uit :   Ofversigt  af  Kongl.  Vetensk.  Akad.  Förhandl.  1871.  Nro. 
5.  Stockholm. 

N.  I.       Nederlandsche  Dierkundige    Vereeniging. 

Tijdschrift.    VI.    2—4.  1885;  Suppl.  Deel  I.  2.  1884; 

2de  Serie.  I.  1.  1885. 

Negende  Jaarverslag  Zoölogisch  Station. 

Nederlandsche  Entomologische    Vereeniging. 

Tijdschrift  XXVII.  2-4;  XXVIII.  1.  2.  1883—1885. 

Repertorium  van  het  Tijdschrift.  Serie  1.  1869.  Serie  2. 

1875. 

K.  Zoölogisch   Genootschap  Natura  Artis  Magistra. 

Nederlandsch  Tijdschrift  voor  de  Dierkunde.  V.  1.  1884. 

Bijdragen  tot  de  Dierkunde.  II.   10—12.   1884—85. 

K.  Academie  van    Wetenschappen. 

Verslagen  en  Mededeelingen.  Reeks  2.  XX.  1884;  Reeks 

3.  I.  1885. 

Jaarboek  1884. 

Bataaf sch  Genootschap  der  Proefondervindelijke  Wijsbegeerte. 

Nieuwe  Verhandelingen.  2*^^  Reeks.  III.  2.  1885. 

Zeeuwsch   Genootschap  der    Wetenschappen. 

Naamlijst    van  Directeuren  en  Leden.  Verslag  van  het 

Verhandelde  in  de  algemeene  Vergadering.  1880 — 84. 

Naamlijsten  der  Voorwerpen  van  eenige  Verzamelingen. 

Middelburg.  1884. 

Catalogus  van  Schilderijen  en  Portretten, 


Cl 

N.  I.  Naamlijst     van     Geschiedkundige    en    Ethnographisehe 

Voorwerpen. 
Naamlijst  van  Fossilia. 
Verhandelingen  I-XV.  1769-1792. 
Archief.  VI.  1.   1885. 
Hollandsche  Maatschappij  der    Wetenschappen. 

Archives  Ne'erlandaises.  XIX.  2—5;  XX.  1—2. 1884-85. 
Provinciaal    Utrechtsch   Genootschap  van  Kunsten  en  Weten- 
schappen. 
Verslag   van   het    verhandelde    27/VI   '82;    26/VI  '83; 

24/VI  '84. 
AanteekeniugeD   enz.   27/VI  '82;   26/VI  '83. 
Israëls ,    A.   H.,  en  Daniels,   C  E.,  De  verdiensten 
der  Hollandsche  Geleerden  ten  opzichte  van  Harvey's 
leer  van  den  Bloedsomloop.  Utrecht.  Leeflang.  1883. 4". 
Plaats ,  J.  O.  van  der ,  De  Plaatsbepaling  bij  de  Aroma- 
tische Lichamen.  Utrecht.  Leeflang.   1883.  4^ 
Koninklijke    Natuurkundige    Vereeniging   in    Nederlandsch- 
Indië. 

Natuurkundig  Tijdschrift.  XLIII— XLIV.   1884-  85. 
Catalogus  der  Bibliotheek.  1884. 

Lijst  van  boekwerken  ter  tafel  gebracht.  Januari — Juni 
'83.  Juli— December.  '84. 
Natuur-  en  Letterkundig   Genootschap  te  Alkmaar. 

Verslag    der    Werkzaamheden   van    1    Oktober    '83  tot 
31  Maart  '84. 
Collegie  voor  de  Zeevisscherijen. 

Verslag  over  1883.  Idem  over  1884. 
Dagelijksch     Bestuur    der     Visscherijen    in    de    Schelde    en 
Zeemosche  Stroomen. 

Verslag   omtrent  den  toestand  in   1883.  Idem  in  1884. 
Koninklijke  Bibliotheek. 

Verslag  van  de  Aanwinsten  gedurende  1884. 
N.  II.      Académie   royale  des  Sciences,  des  lettres  et  des  beaux-arts 
de  Belgique. 

Bulletin.  3°ie  Se'rie.  VI— VIIÏ.   1883—84. 
Annuaire.  50'èrae_5iième  Année.  1884—85. 
Société  Beige  de  Microscopie. 
Annales*.  VIII -X.  1883—85. 

7 


CIt 

N.  II.      Société  iMalacologique  de  Jbelgiqiie. 

Annales.  XVIII  (1883);  XIX  (1884) ;  XV  (1880)  1885! 

Société  Entomologique  de  Belgique. 

Annales.  XXVIII.  1884;  XXIX.  1.  1885. 

N.  III.     Naturhistorisches    Verein   der  preussischen  Rheinlande  und 
Westfalens. 

Verhandlungen.  XL.  2;  XLI;  XLII.  1.  1883-85. 
Autoren-  und  Sachregister  zu  Band  I — XL.   1885. 

Senckenbergische  Naturforschende   Gésellschaft. 
Abhandlungen.  XIII.  4.   1884. 
Bericht.  1884. 

K.  K.  Zoologisch- Botanische  Gésellschaft  in    Wien. 

Verhandlungen.  XXXIII;  XXXIV;  XXXV.  1.  1884—85. 
Brasilische  Saugethiere.  Resultate  von  Johaun  Natte- 
rer's  Reisen  in  den  Jahren  1817 — 35.  Dargestellt  von 
A.  von  Pelzeln.  Beiheft  zu  Bd.  XXXIII  der  Verhand- 
lungen.  1883.  Wien. 

Societa  Adriatica"  di  Scienze  naturali  in   Trieste. 
Bolletino.  VIII.  1883-84. 

Zoologischer  Anzeiger. 

VIL  1884.  168—184;  VUL  1885.  185-206. 

Naturforschende   Gésellschaft  in  Bern. 

Mittheilungen.  N".  1064—1118.  1883—85. 
Société  Helvétique  des  Sciences  naturelles. 

Actes.     Session    66.    Zürich.    1882—83;    67.    Luzern. 

1883—84. 
Naturforschende    Gésellschaft  in  Basel. 

VIL  3.   1885. 
Naturforschende  Gésellschaft  in  Danzig. 

Schriften.  Neue  Folge.  VI.  1—2.  1884—85. 
Zeitschrift  für  wissenschaftliche  Zoölogie. 

Bd.  XL.  3—4;  XLI;  XLII.  1—2.  1884—85. 
Gésellschaft  naturforschender  Freunde  zu  Berlin. 

Sitzangsberichte.  Jahrgang  1884. 
Medicinisch-Naturwissenschaftliclie  Gésellschaft  in  Jena. 

Jenaische    Zeitschrift.    XVII.    3—4;    XVIII;    XIX.    1. 
1884—85. 


cm 

N.  in.     Naturforschende   Gesellschaft  zu  Freiburg  i.  B. 

Berichte  über  die   Verhandlungen.  VUL   2.  1884. 

Naturhistorische   Gesellschaft  zu  Nürnberg. 
Abhandlungen.  VIII.  1.   2.   1885. 
Jahresbericht.  1884. 

Physihalisch-Medicinisclie    Gesellschaft  zu    Würzhurg. 
Sitzungsberichte.  1884. 

Verein  für  Naturkunde  in  Cassel. 
Bericht.   XXXI.  1884. 

Verein  für    Vaterlandische  Naturkunde  in    Würtenberg. 
Jahreshefte.  XL— XLI.  1884—85. 

Schlesische   Gesellschaft  jür    Vaterlandische   Cultur. 
Jahres-Bericht.  LXI— LXII.  1883—84. 

Physikalisch-Oekonomische   Gesellschaft  zu  Königsberg. 
Schriften.  XXIV-XXVI.  1883—84. 

Naturwissenschaftlicher    Verein  zu  Bremen. 

Abhandlungen.  VIII.  2;  IX.  1.  2.   1884—85. 

Naturwissenschaftlicher    Verein  für  Sachsen  und  Thüringen. 
Zeitschrift  für  die  gesammten  Naturwissen schaften.  Neue 
(zweite)  Folge.  VII— XI.  1873—75. 

Ministerial  Kommissioii  zur  wissenschaftlichen  Untersuchung 
der  Deutschen  Meere. 

Ergebnisse    der    Beobachtungs-Stationen.    1883.    1884. 
I— IX. 

Westfalischer    Provinzial    Verein   für     Wissenschaft    und 
Kunst. 

Zwölfer  Jahresbericht  pro  1883. 
Deutscher  Fischerei-  Verein. 
Circulare  1884.  N».  3—8 ;  1885.  N«.  1—4. 
Auleitung  zur  Bereitung  von  Seefiach-Gerichten,  1885. 
Die     Fischer     mussen    uns    bei    unseren    Arbeiten    für 

sie  helfen.  1885.  4  Seiten. 
Mittheilungeu    der    Section    für    Kusten-  und  ïïochsee- 
fischerei.   1885.  N«.  1—4. 
Naturwissenschaftlicher    Verein  in  Elberfeld. 
Jahresbericht.  Heft  6.  1884. 


CIV 

N.  III.    Recueil  Zoologique  Suisse. 
Tomé  I.  IL  1884—85. 
N.  IV.     Société  Zoologique  de  France. 

Bulletin  IX.  3-6;  X.  1—3.  1884-85. 
Annales   des  Sciences  naturelles.  Zoölogie  et  Paleontologie. 
Sixième  Série.  Tomé  XVI.  4-6;  XVII;  XVIII.  1883—85. 
Table  générale  alphabétique  et  raisonnée  des  Matières , 
contenues  dans  les  20  volumes  de  la  5ième  Série. 
Journal  de   Conchyliologie. 
3nie  Série.  XXI.  1881. 
Bulletin  Scientifique  du  Département  du  Nord  et  des  Pays 
Voisins. 
2me  Série.  VI.  9—12;  VII— VIII.  1—6.  1884—85. 

Journal  de  Micrographie. 

VIII.  5—12;  IX.  1—8.   1884-85. 
Société  nationale  d'' acelimatation  de  France. 

Bulletin     mensuel.    4ième    Série.    I.    3—12;    II.  1—8. 

1884—85. 

N.  V.      Linnean  Society  of  London. 

Journal.  XVII.  N".  103;  XVIII.  W.  104-108;  XIX. 
N''.  109.  1884—85. 
JRoyal  Society  of  Edindurgh. 

Transactions.  XXX.  2—3;  XXXII.   1.  1.881—83. 
Proceedings.  XI.  2.  XII.  1.   1881—83. 

N.  VI.      Nyt  Magazin  for  Naturvidenskaberne. 

XXVIII.    3.    4;    XXIX.    1-3.    1884-85;  I-IV.  1. 
1838—43. 
Archif  for  Mathematih  og  Naturvidenhaberne. 

IX.  2-4;  X.  1-2.  1884—85. 

Académie  impériale  des  Sciences  de  St.  Pétershourg. 

Bulletin.  XXIX.  2—4;  XXX.  1.  2.  1884—85. 
Société  impériale  des  naturalistes  de  Moscou. 

Bulletin.    LVIII.    4.    Année  1883;  LIX.  1—3.  Anuée 

1884. 
Tromsö  Musaum. 

Aarshefter.  VIL  1884.  Aarsberetning  for  1883. 

Dorpater  Naturforscher  Gesellschaft. 

Sitzungsbericbte.  VL  3;  VII.  1.  1884—85. 


cv 

N.  VI.         A-rchiv  für  die  Naturkunde  Liv-,  Esth-,  und  Kurlands. 
Biologische  Naturkunde.  IX.  5;  X.   1.  1884. 
Schriften.    I.    Türstig,    J.    üntersuchungen    über  die 
Entwickelung  der  primitiven  Aorten.   1884. 

Societas  pro  fauna  et  flora  fennica. 
Meddelanden.   IX— XI.  1883—85. 
Notiser.  I— II.  1848—52. 

Naturhistorisk   Tidsskrift. 

I— III;  IV.  p.  217—016.  1837—43. 

N.  VII.    Museo  civico  di  Storia  naturale  di  Genova. 
Annali.  XX;  Serie  2a.  I.    1884. 

Zoologische  Station  zu  Neapel. 

Mittheilungen.  V.  2—4;  VI.  1—2.  1834—85. 
Fauna   und   Flora  des  Golfes  von  Neapel  und  der  an- 
grenzenden  Meeresabschnitte.  4°. 

X.  üljanin,  B.,  Doliolum.  140  Seiten.  12  Taf.  10  Zinkogr. 
1  Holzschnitt.   1884. 

XI.  Lang,  A.,  Polycladen.  Ile  Halfte.  448  Seiten.  15 
Taf.   1884. 

XII.  Berthold,  G.,  Cryptonemiaceen.  27  Seiten.  8  Taf. 
1884. 

Sociedade  de   Geograpliia  de  Lisboa. 
Boletin.  4a.  Serie.  N«.  6—12.  (1883?) 

5a.     »       N«.  1—2. 
Corfe  Real,  «f.  A. ,  Resposta  a  Sociedade  anti-esclavista 

de  Londres.  Lisboa.   1884. 
Le    Zaire  et  les  contrats  de  Tassociation  internationale, 

conférence  par  C.  Magalhaes.   Lisbonne.   1884. 
Expedi9ao  scientifica  a  Serra  da  Estrella  em  1881. 
Sec9ao  de  Medicina.  Sub-Sec9ao  de  ophthalniologia. 

Relatorio  do  F.  L.  da  Fonseca.  Lisboa.   1883. 
Sec9ao  de  Archeologia.  Relatorio  do  F.  M.  Sarmento. 

Lisboa.   1883. 
Sec9ao  de  Ethuographia,  I.  Relatorio  do  L.  F.  M.  Fer- 
reira.  Lisboa.   1883. 

N.   VIII.  Boston  Society  of  Natural  History. 

Memoirs.   4».  III.  N«.  8-10.   1884. 
Proceedings.  XXII.  2—3.   1882-83.    • 


CVI 

N.  VIII.  Museum  of  Comparatire  Zoöloc/ij  at  Haroard  College. 
Bulletin.  XL  10—11;  XII.'  1;  II.  3;  III.  9. 
Memoirs.  4o.  VIII.  3;  IX.  3;  X.  3;  XL  1. 
Annual  Report  of  the  Curator.  1883 — 84. 

Connecticut  Academy  of  Arts  and  Sciences. 
Transactions.  VI.   1.  2.  1884—85. 

John  Hopkins    University. 

Studies  from  the  biological  laboratory.  III.  2 — 3.  1884. 
Circulars.  III.  31;  IV.  36,  39,  40,  41. 

Academy   of  Sciences  of  St.  Louis. 

Transactions.  IV.  3.  1884. 
The  American  Naturalist. 

XVIIL  6—12;  XIX.  1—10.  1884—85. 
The  American  Journal  of  Science. 
XXVII.  N».  162;  XXVIII;  XXIX;  XXX.  N».  175— 
178.  1884—85. 
Smithsonian  Institution. 
Annual  Report  for  1882. 

Eigth-Teuth    Annual  Report  1854 — 56;  For  the  years 
1856—58;  1862—64;  1866—67;  1870;  1872;  1875. 
United  States    Commission  of  Fish  and  Fisheries. 

Part     VIII — X.     Reports     of    the     Commissioner    for 

1880—82.  1883—84. 
Bulletin.  III— IV.  For  1883  ;and  for  1884.  1883—84. 
U.  S.   Geological  and  geographical  Surveyofthe  Territories. 
Second  Annual  Report  of  the  U.  S.  Geological  Survey 
to   the    Secretary   of   the   Interior.  1880 — 81.  by  J. 
W.  Powell.  1882. 
Report    of   the   U.    S.  Geological  Survey  of  the  Terri- 
tories. F.  V,^,Hayden.  Geologist-in-charge.  III.   1884. 
VIII.  1883. 
Ameo^ican  Academy  of  Arts  and  Sciences.  Boston. 

Proceedings.  New  Series.  XI;  XII.  (Whole  Series  XIX ; 
XX).  1883—85. 
Cincinnati  Society  of  Natural  History. 

Journal.  VIL  2—4;  VUL   1—3.  1884—85. 
American  monthly  microscopical  Journal. 
V.  6—12;  VL  1  —  10.  1884-85. 


cvn 

N.  VIII.  Academy  of  natural  Sciences  at  Philadelphia. 
Proceedings.  1884;   1885.  Part  1. 
U.  S.    Coast  and  Geodetic  Survey . 
Methods   and   Results.   Reports    on    the    Oysterbeds    of 
tbe  James  River  V.  A.  and  ot  Taugier  and  Pocomoke 
Sounds,    Marjland    and  Virginia.  Appendix  N".   11. 
Report    for    1881.    Washington.    1882.    Government 
printing'  office.   4". 
N.   IX.     Academia  nacional  de   Ciencias  en^  Cordoha. 

Boletin.  VI.  2— 4;  VII;  VIII.   1.   1884-85. 
P.  I.        The   Zoological    Record    for    1883.  Volume  XX.  Lon- 

don.  1884. 
P.  III.     Frey,   H.,   Das  Mikroskop  uud  die  mikroskopische  Tech- 
nik.  Mit  403  Figuren  in  Holzschnitt.  7'^  Auflage.  Leip- 
zig.   1881.  Engelmann. 
P.  IV.      Moseley,    H.    W.,    Address    to    the    biological  section  of 
the  Britisch  Association  (at  Montreal  1884).  »0n  Deep- 
sea  biological  questions".  8  pag.  D.  A. 
Ankum,    H.    J.    van,    De    wetenschappelijke  beteekenis 
van    de   studie    der   diepzeefauna.    38    pag.  Groningen. 
1884.  J.  B.  Wolters.  D.  A. 
P.  V.        RUxema    Bos,    J.,    en    Bos,    H.,    Leerboek    der  Dier- 
kunde. 2de  Stuk.  Groningen.  1884.  J.  B.  Wolters.  D.  A. 
Bert,    P.,    et    Blanchard,    R.,    Éléments    de    Zoölogie. 
Paris,  1885.  G.  Masson.  692  Pag.  (Geschenk  van  Dr. 
R.  Blanchard.) 
Q.  II.      STello ,    II.,    Conférence    faite    au    Muséum    national    en 
présence  de  LL.  MM.  Impériales  Ie  4  Novembre  1884. 
Rio  de  Janeiro.  1885.  28  Pag.  D.   A. 
Q.  III.     Pirmez,    Octave ,    Jours  de  Solitude.  Edition  posthume 
Publiée  d'après  Ie  voeu  de  Fauteur.  Paris.  1883.  Pion. 

Geschenk   van   de  Académie  Royale  d.  Sciences,  d.  Lettres  et  d.   Beaux- 
Arts  de  Belgique  a  Bruxelles. 


VAN  DE  LEDEN  •) 

DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

op  1  November  1885. 


BEGUNSTIGERS. 

De   heer    C.  H.  van  Dam ,  Lid  der  Provinciale  Staten ,  te  Rotterdam 
1885. 

,,  J.    van    der  Hoop  Jac.  zn.,  President  der  Rotterdamsche 

Diergaarde,  te  Rotterdam,  1878. 
„       J.    Kneppelhout   van   den  Hemelschen  Berg,  te  Ooster- 
beek, 1878. 

„       „       Dr,    F.  J.  J  Schmidt,  geneesheer,  te  Rotterdam.   1872. 

„       „       A.  van  Stolk  Jzn.,  Schie  55  te  Rotterdam,   1884. 

Teyler's  stichting,  te  Haarlem,   1872. 

De   heer   W.  A.  Viruly  Verbrugge,  te  Rotterdam,  4884. 

„        „       Joost    van   Vollenhoven ,  Oud-Burgemeester  van  Rotter- 
dam, 1878. 

Mr.  S.  A.  Vening  Meinesz,  Burgemeester  van  Rotterdam,    1885. 

De   heer   H.  C.  de  Wolff,  te  Rotterdam,    1872. 

EERELEDEN. 

De   heer   Prof.  P.  Harting,  oud-hoogleeraar ,  te  Amersfoort,  1881. 


1)  De  Secretaris  verzoekt  aan  de  Leden,  wier  namen,  betrekkingen  of  woonplaatsen  in 
deze  lijst  niet  juist  zijn  aangegeven,  hem  daarvan  eene  verbeterde  opgave  te  doen  toekomen. 


CIX 

De  heer  Dr.  E.  Selenka,  lioogleeraar  aan  de  Hoogeschool  te  Er- 
langen ,  1874. 

„  „  Dr.  G.  F.  Westerman,  directeur  van  het  Koninklijk  Zoö- 
logisch Genootschap  Natura  Artis  Magistra,  te  Amster- 
dam ,1874. 

„  „  Dr.  T.  C.  Winkler,  conservator  van  Teyler's  stichting, 
te  Haarlem,  1873. 

COBRESPONDEERENDE    LEDEN". 

De  heer  Spencer  F.  Baird,  Secretaris  van  de  Smithsonian  Institu- 
tion,  te    Washington,  1879. 

,,  ,,  Dr.  R.  Blanchard ,  Professeur-Agregé  a  la  Faculté  de 
Médecine,  9  Rue  Monge,  te  Parijs,  1884. 

j,  ,,  Ernest  van  den  Broeck,  conservator  aan  het  Musée  royal 
d'Histoire  Naturelle,  te  Brussel,  1877. 

„  „  Markies  G.  Doria ,  directeur  van  het  Museum  van  Na- 
tuurlijke Historie,  te  Genua,  1877. 

„  „  F.  V.  Hayden,  chef  van  de  Geological  Survey  of  the 
territories,  te    Washington,   1879. 

„       „      Dr.  W.  Kobelt,  te  Schwanheim,  hij  Frankfurt  ajM.,  1877. 

„  „  J.  KJruisinga,  scheepsgezagvoerder ,  Hooge  Kadijk  147, 
te  Amsterdam,   1876. 

,,       ,,      J.  R.  Lusink,  scheepsgezagvoerder,  te  Amsterdam,  1876. 

„  „  Dr.  J.  Mac  Leod ,  hulpleeraar  aan  de  Hoogeschool ,  Vis- 
scherij  48,  te  Gent,  1884. 

„       „      Prof.  Moritz  Nussbaum  ,  te  Bonn,  1877. 

„  ,,  Dr.  C.  Ph.  Sluiter,  conservator  van  de  Koninklijke  Na- 
tuurkundige Vereeniging,  te  Batavia,   1879. 

„       „      Dr.  C.  A.  jWesterlund,  te  Ronneby ,  1877. 

GEWONE    LEDEN. 

„       „      Mr.  W.  Albarda,  te   Ginneken,  1881. 
,,       ,,      Mr.  J.  Herman  Albarda,  te  Leeuwarden,  1884. 
„       ,,     Dr.  A.  H.  van  Ankum ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school,  te   Groningen^   1872, 


ex 


De  heer  Prof.  H.  J.  van  Ankiim ,  te  Groningen ,   1872. 

„       „     A.  A.  van  Bemmelen,  directeur  der  Diergaarde,  te  Rot- 
terdam, 1872. 

,,       ,,     Dr.    J.    F.    van  Bemmelen,  assistent   aan  het  Zoölogisch 
Museum,   te   Utrecht,  1876. 

,,       „     Prof.  W.  Berlin,  te  Amsterdam,   1872. 

„       „     A.  Beyen ,  commissionair  in  effecten ,  te  Delft ,   1875. 

„       „     F.  Blaauw,  te  Amsterdam,  Heerengracht  534,  1885. 

,,       ,,     W.  N.  M.  van  de  Blocquery,  te  Amsterdam,  1875. 

,,       „     D.  Bolier,  oesterkweeker,  te  Scherpenisse ,   1882. 

,,       ,,     M.  J.  de  Bont,  te  Amsterdam,   1872. 

,,       ,,     H.  E.  Bontjes ,  directeur  der  vischkweekerij ,  te  Velp  ,  1884. 

,,       ,,     Dr.  J.  Ritzema  Bos ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger-  en 
Landbouwschool,  te    Wageningen,  1872. 

,,        „     H.  W.  J.  Bosch,  te  Berlicum,h^'s  IIertogenbosch,1871. 

,,       ,,     C.    J.    Bottemanne ,  hoofdopziener  der  visscherijen  op  de 

Schelde  en  Zeeuwsche  Stroomen  te  Bergen  op  Zoom  ,  1879. 

„        „      Dr.  M.  A.  Brants,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool , 

te  Zutphen ,  1877. 
De  firma  E.  J.  Brill,  uitgevers,  te  Leiden,   1876. 
De  heer  Dr.  P.  G.  Buekers ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool 
voor^  meisjes ,  te  Haarlem,  1875. 

,,       ,,     H.    Burger,    C.Pzn.,    leeraar    aan  het  Gymnasium  en  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Haarlem,  1879. 

„       ,,     Dr.  L.  A.  J.  Burgersdijk,  hoogleeraar  en  leeraar  aan  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Deventer,   1872. 

,,       j,     H.  van  Cappelle  Jr.,  doctorandus  in  de  Wis-  en  Natuur- 
kunde, te  Sneek,  1877. 

„       ,,     Dr.  J.  Th.  Cattie,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool , 
te  Arnhem,  1876. 

,,       ,,     BaroïiG.  Jï.  CliSord, oesterkweeker,  te  Bercfen op  Zoom, \8S2. 

„       ,,     J.  E.  Criellaert,  te  Rotterdam,  1876. 

,,       „     Mr.  J.  P.  van  Wickevoort  Cromraelin ,  te  Haarlem  ,  1876. 

„       ,,     Dr.    M.    C.    Dekhuizen,    assistent    aan   het  Physiologisch 
Laboratorium,  te  Leiden,   1880. 


CXI 

De  heer  W.  H.  Dreessens,  te  Amsterdam^   1882. 

„       „     Dr.  F.  J.  Dupont,  geneesheer,  te  Rotterdam,   1872. 

„       „     Prof.  Th.  W.  Engelmann,  te   Utreeht,   1876. 

„  ,,  Jhr.  Dr.  Ed.  Everts,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  ' s  Gravenhage  1  1872. 

„  „  J.  G.  Everwijn ,  inspecteur  bij  de  Registratie ,  te 
Utrecht,  1884. 

„       „     C.  J.  Francken,  Phil.  Cand.,    Utrecht,  1885. 

„       ,,     Prof.  Max.  Fürbringer,  te   Amsterdam,   1880. 

„  „  H.  W.  de  Graaf,  doctorandus  in  de  Wis-  en  Natuur- 
kunde, assistent  aan  het  Zoötomisch  Laboratorium,  bij 
Mevrouw  van  '^Herwerden,  Verlengde  Hoogewoerd,  te 
Leiden ,   1880. 

„       „     J.  H.  Hanken ,  student  in  de  Medicijnen  ,  te  Utrecht ,  .1876. 

„  „  L.  J.  van  der  Harst ,  leeraar  aan  's  Rijks  Veeartsenij- 
school, te    Utrecht,  1872. 

„  ,,  Dr.  Paul  Harting,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool , 
te  Kampen,  1872. 

,,       „     Mr.  H.  Hartogh"  Heys  van  Zouteveen  ,  te  Assen,   1880. 

„        „      Generaal  Dr.  A.  W.  M.  van  Hasselt,  te  's  Gravenhage,  1885. 

„        ,,     Dr.  W.  van  der  Heijden,  te    Utrecht,  1883. 

„  ,,  Dr.  P.  P.  0.  Hoek ,  leeraar  aan]  het  Gymnasium  en  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Leiden,   1873. 

„       „     Prof.  C.  K.   Hoffmann,'te  Leiden,  1872. 

„  „  B,  C.  M.  van  der  Hoop ,  commissionair  in  effecten ,  te 
Rotterdam,   1872. 

„  „  Dr.  R.  Horst ,  conservator  aan  's  Rijks  Museum  van  Na- 
tuurlijke Historie,  te  Leiden,   1872. 

De  firma  Ten  Houten  en  de  Raadt,  te  Kralingsche    Veer,  1884. 

De  heer  Prof.  A.  A.  W.  Hubrecht,  te    Utrecht,   1873. 
,,       „     S.    P.    Huizinga.    leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 

te  Leeuwarden,  1872. 
,,       „     Dr.  S.  de  Jager,  prosector  en  leeraar  aan  de  Veeartsenij- 
school,  te    Utrecht,  1882. 


CXII 


De  heer  Dr.    F.    A.   Jentink ,  directeur  van  's  Rijks  Museum  van 

Natuurlijke  Historie,  te  Leiden,  1873. 
,,       „     P.  A  de  Jong  Az. ,  te   Yerseke,  1885. 

„       ,,     J.  M.  Kakebeeke ,  oesterkweeker ,  te  Goes ,  1882. 

„       „     Dr.    C.  Kerbert,  directeur  van  het  aquarium  te  Amster- 
dam, 1877. 

„       „     J.  C.  Kersbergen  ,  directeur  der  Zalmvisscherij  ,,de  Merode", 
te  Lekkerkerk  ,  1884. 

„       ,,     Dr.   Y.  Keyzer,  geneesheer,  conservator  bij  het  Zeeuwsch 
Genootschap    der    Wetenschappen,  te  Middelburg,  1872. 

„       ,,     Dr.    W.    Krol,    Officier    van    Gezondheid    l^te   klasse,    te 
Bergen  op  Zoom,  1878. 

„       ,,     Dr.    F.    Leo    de    Leeuw ,    oesterkweeker ,  te    Wemeldinge , 
1882. 

„       ,,     Dr.  C.  Leemans,  te  Leiden,  1880. 

„       „     Dr.  L.  C.  Levoir,  leeraar  aan  de  Polytechnische  School, 
te  Delft,  1880. 

„       „     Dr.  Th.  W.  van  Lidth  de  Jeude,  conservator  aan  's  Rijks 
Museum,  te  Leiden,  1877. 

„       „     Dr.  J.  C.  C.  Lomam,  te  Amsterdam,   1881. 

„       „     Dr.    J.    Lorié,    privaat-docent   aan  de  Rijks-üniversiteit , 
te   Utrecht,  1884. 

„       ,,     Dr.  D.  Lubach,  inspecteur  van  het  Geneeskundig  Staats- 
toezicht, te  Kampen,   1872. 

„       ,,     Ed.  Lutkie,  te  ^s  Hertogenhosch ,  1882. 

,,       „     E.  B.  Luyten,  zalmhandelaar,  te  Rotterdam,  1884. 

„       „     R.  T.  Maitland,  Commelinstraat  2ih ,  ie  Amsterdam ,  1872, 

„       ,,     Dr.  J.  C.  de  Man ,  geneesheer ,  conservator  bij  het  Zeeuwsch 
Genootschap  der  Wetenschappen,  te  Middelburg,  1872. 

„        „     Dr.  J.  G.   de  Man,  te  Middelburg,  1872. 

„       „     Jhr.  Dr.  J.  L.  C.  Pompe  van  Meerdervoort ,  oesterkwee- 
ker, te  Bergen  op  Zoom,  1882. 

„       „     C.  L.  de  Meulemeester ,  oesterkweeker ,  te  Bergen  op  Zoom , 
1882. 

„       ,,     Prof.  D.  van  Haren  Noman ,  te  Amsterdam,   1876. 


CXI  II 

De  heer  J.  JSoordhoek  Hegt,  te  Apeldoorn^   1883. 
„       „     W.  H.  J.  van  Nooten,  te  Schoonhoven,   1875. 
„       „     Martinus  Nijhoff,  uitgever,  te  's  Gravenhage,  1872. 
„       ,,     J.  C.  J.  van  Ogten,  directeur  van  den  Zoölogisclien  Tuin , 

te  's  Gravenhage ,  1879. 
,,       „     Dr.    A.    C.   Oudemans   Js.  zn.,    Assistent   b/d  Zoölogie  te 

Utrecht,   1882. 
,,       ,,     J.  T.  Oudemans,  Phil.  Cand.  te  Amsterdam,   1885. 
„       „     B.  A.  Overman  Jr.,  oesterkweeker ,  te   Tholen,  1882. 
,,       ,.     Dr.  Fran9ois  P.  L.  Pollen,  te  Scheveningen ,  1872. 
„       „     G.    Postma ,    candidaat   in    de  Wis-  en  JS'atuurkunde ,  te 

Leiden,   1882. 
,,       „     C.  J.  van  Putten,  student  in  de  Medicijnen,  te  Leiden, 

1883. 
, ,       , ,     J.  van  Renterghem ,  oesterkweeker,  te  Bergen  op  Zoom,  1882. 
„       ,,     Dr.    J.    van    Rees ,   Assistent   b/d  Physiologie  te  Amster- 
dam,  1876. 
„       „     P.    A.    van   Rees,    Gepens.  Vice-Admiraal ,  te  's  Graven- 

hage,  1883. 
,,       ,,     Dr.  J.  E.  Rombouts,  leeraar  aan  de  Bijzondere  Hoogere 

Burgerschool  voor  meisjes,  te  Amsterdam,   1872. 
,,        ,,     Dr.   A.  J    van   Rossum ,  te  Arnhem,   1872. 
,,       ,,      Dr.    J.   J.  Ie  Roy ,  leeraar  aau  de  Hoogere  Burgerschool 

voor  meisjes,  te  Deventer,   1872. 
„       ,,     M     M     Schepman,    rentmeester   van   Rhoon ,    Pendrecht 

enz.,  te  Rhoon,- \%1^. 
„       ,,     J.    F.    Schill ,    student   in    de   Wis-  en  Natuurkunde ,  te 

Leiden,   1877. 
,,       ,,     J.   Semmelink,  oud-dirigeerend  OfiBcier  van  Gezondheid, 

Zoutmanstraat  te  's  Gravenhage,   1883. 
„       ,,     Mr.  C.  J.  Sickesz ,  huize  de   Cloese  te  Lochem,  1872. 
„       ,,     C.  van  der  Sluijs,  oesterkvreeker ,  te  Kralingsche  Veer,  1884. 
„       ,.     P.  0.  T.  Snellen,  koopman,  te  Rotterdam,  1872. 
,,       „Gr.  W.  C.  Swaan ,  oesterkweeker ,  te  Bergen  op  Zoom ,  1 882. 


CXIV 

i)e  heer  J.  M.  Swaan,  oesterkweeker ,  te  Bergen  op  Zoom,  1882. 

„       ,5     K.    N.    Swierstra,    conservator    der   insecten  bij  liet  Ge- 
nootschap Natura  Artis  Magistra ,  te  Amsterdam,  1875. 

„       5,     A.    Langerhuizen    van    üven,    leeraar   aan    de   Hoogere 
Burgerschool,  te   Gouda,   1872, 

„       „     Dr.    M.    C.   Verloren  van  Themaat ,  huize  Schothorst ,  te 
Hoogland  bij  Amersfoort,   1872. 

,,       „     R.  J.  Verschoor  van  Nisse,  te  Middelburg,   1883. 

,,       „     Dr.    H.    J.    Veth,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Rotterdam,   1872. 

„        „     Dr.  W.  J.  Vigelius ,  leeraar  aan  het  Gymnasium ,  te  's  Gra- 
venhage,   1376. 

„       „     Dr.  G.  C.  J.  Vosmaer,  assistent  aan  het  Zoölogisch  Sta- 
tion, te  Napels,  1875. 

,,       „     Dr.  H.  W.  Waalewijn,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Alkmaar,  1872. 

„       „     Mr.  T.  A.  Wagtho,  te   Tholen,  1882. 

„       ,,     Prof.  Mas  Weber,  te  Amsterdam,  1882. 
„     Mr.  J.   Wurfbain,  te  Velp,   1884. 

„       „     Dr.    J.   W.  van  Wijhe,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school voor  meisjes,  te  Almelo^   1881. 

„       „     H.  L.  Gerth  van  Wijk ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Middelburg,  1873. 

„       „     L.  P.  Zocher,  te  Haarlem,  1882. 

BESTUUR  (1885—1886). 

A.  A.  van  Bemmelen,    Voorzitter.   1882 — 1888. 

A.  A.  W.  Hubrecht,    Vice- Voorzitter.   1884—1890, 

P.  P.  C.  Hoek,  l^^^  Secretaris-Bibliothecaris.  (1880)    1884—1886. 

H.  J.  Veth,  2<Je  Secretaris-Bibliothecaris.  (1880)  1884—1886. 

C.  J.  Bottemanne,  Penningmeester.   1882  — 1888. 
R.  Horst,    Conservator.   1884—1890. 

D.  van  Haren  Noman,  Assessor.   1884 — 1890. 


cxv 

COMMISSIE  VAN  REDACTIE  VOOR  HET   TIJDSCHRIFT. 

A.  A.  van  Bemmelen ,  als  President  van  het  Bestuur. 

C.  K.  Hoffmann.  1879—1885. 

W.  J.  Vigelius.   (1888)  1885—1889. 

P.  P.  C.  Hoek,  Secretaris.  (1881)  1884—1887, 

COMMISSIE  VOOR  HET  ZOÖLOGISCH  STATION  (1885—1886). 

J.  F.  van  Bemmelen. 

A.  A.  W.  Hubrecht. 

C.  Kerbert. 

Max  Weber. 

P.  P.  C.  Hoek ,    Waarnemend   Secretaris. 


Bijlage. 


Aan  de  Tweede  Kamer  der  Staten-Generaal. 


De  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeniging  vraagt 
eerbiedig  verlof  om  het  volgende  onder  de  aandacht  van  Uwe 
hooge  Vergadering  te  mogen  brengen. 

„Wij  hebben  millioenen  toegestaan"  —  sprak  een  harer  ge- 
achte leden  op  23  December  1881  —  „alsof  het  speelpenningen 
„waren,  maar  nauwelijks  wordt  het  woord  „wetenschap"  ge- 
„noemd  of  de  bezuinigingszucht  komt  weer  boven  . . .  Toen  voor 
„het  eerst  het  zalmtractaat  in  deze  vergadering  ter  sprake 
„kwam,  was  er  niemand  die  ooit  gehoord  had  van  kunstma- 
„tige  broeiing  van  zalmeieren.  Men  geloofde  er  niet  aan.  Het 
„feit  bestaat  thans ....  Men  weet  niet  wat  ééne  waarneming 
„kan  te  weeg  brengen ....  Ik  mag  ook  zeggen  kennis  geeft 
„macht  en  ik  vertrouw  dat  het  niet  onmogelijk  is,  dat  de 
„miUioenen  aan  fortenbouw  uitgegeven  minder  vruchten  zullen 
„opbrengen  voor  de  onafhankelijkheid  van  het  vaderland,  dan 
„de  duizenden  die  nu  voor  deze  zaak  gevraagd  worden". 

Deze  zaak  —  het  was  het  voorstel  der  Regeering  tot  oprich- 
ting van  een   zoölogisch  station  aan  de  Nederlandsche  kust. 

Het  Collegie  voor  de  Zeevisscherijen  had  daarover  in  haar 
over  1880  uitgebracht  jaarverslag  aan  de  Regeering  volgender- 
wijze  gesproken: 

„De  vraag  of  er  voor  het  Rijk  aanleiding  bestaat  om  de 
oprichting  van  een  blijvend  Zoölogisch  Station  door  geldelijke 
bijdragen  te  steunen,  hebben  wij  natuurlijk  slechts  uit  een  zui- 
ver practisch  oogpunt  te  beoordeelen,  en  reeds  enkel  uit  dit 
oogpunt  gezien,  aarzelen  wij  niet  op  die  vraag  een  stellig  be- 
vestigend antwoord  te  geven.  Gaarne  erkennen  wij ,  dat  naar 
mate  wij  meerdere  ervaring  opdoen  van  het  visschersbedrijf  en 
de  behoeften  van  onze  visscherijen  beter  leeren  overzien,  ook 
onze  overtuiging  klimt,  dat  voor  de  volle  ontwikkeling  van  die 
visscherijen  nauwkeurige  kennis  van  de  natuurwetten,  welke 
het  leven  van  de  waterbewoners  beheerschen.  even  volstrekt 
onmisbaar  is  als  kennis  van  den  bodem  en  van  de  wetten, 
welke  zich  daarin  openbaren ,  voor  de  ontwikkeling  van  den  land- 
bouw. Het  heeft  ons  meermalen  verrast  hoe  oneindig  veel  van 
hetgeen  tot  de  natuurlijke  geschiedenis  onzer  meest  bekende 


ex  vil 

zeevisschen  behoort ,  voor  de  mannen  van  de  wetenschap  zei  ven 
een  nog  geheel  onontgonnen  terrein  schijnt  te  wezen,  en  op  hoe 
vele  vragen,  betreffende  het  leven  van  die  vi,sschen,  den  tijd 
wanneer  en  de  plaatsen  waar  zij  kuit  schieten ,  het  voedsel  dat 
zij  tot  zich  nemen,  den  invloed  uitgeoefend  door  weer  en  wind, 
de  temperatuur  en  het  zoutgehalte  van  het  water,  enz.,  men 
nog  altijd  het  antwoord  moet  schuldig  blijven.  En  natuurlijk, 
dat  wat  dus  nog  voor  de  mannen  van  de  wetenschap  verbor- 
gen blijft,  ook  een  geheim  moet  zijn  voor  hen  die  de  visscherij 
uitoefenen.  Wij  willen  aan  den  praktischen  bhk  en  de  rijke 
ervaring  van  onze  zeevisschers  waarlijk  niet  te  kort  doen,  en 
allerminst  de  voordeden  loochenen,  welke  die  goede  eigenschap- 
pen opleveren,  maar  het  is  duidelijk  dat  zonder  wetenschappe- 
lijk onderzoek  op  breede  schaal  ondernomen  en  uitgevoerd  met 
strenge  nauwkeurigheid,  afdoende  resultaten  niet  te  verkrijgen 
zijn,  en  dat  zoo  lang  die  resultaten  ontbreken,  zoo  lang  het 
leven  in  de  zee  en  de  wetten,  welke  dat  leven  bepalen  een 
geheim  blijven  voor  onze  practici,  de  vruchten  van  hun  bedrijf 
meer  van  het  toeval  dan  van  het  toepassen  van  redelijke  hulp- 
middelen afhangen,  en  op  verre  na  niet  zoo  overvloedig  moeten 
zijn  als  zij  zouden  kunnen  wezen.  Wij  weten  wel,  dat  onze 
visschers  zei  ven  over  het  algemeen  aan  een  wetenschappelijk 
onderzoek  als  hier  bedoeld  wordt,  weinig  waarde  toekennen, 
maar  die  geringschatting  mag  dunkt  ons,  ook  hier  slechts  die- 
nen als  bewijs  hoe  groot  en  algemeen  de  bestaande  onkunde 
werkelijk  is. 

„Niet  aheen  rechtstreeks,  ook  zijdelings  moeten  de  resultaten 
van  wetenschappelijk  onderzoek  aan  de  nijverheid  ten  goede 
komen,  zeker  niet  het  minst  door  het  licht  dat  zij  ontsteken 
voor  de  Regeering  zelve,  waar  zij  geroepen  wordt  om  ook  bij 
deze  nijverheid  ordenend  en  regelend  tusschenbeide  te  komen. 
De  visscherij  noodeloos  te  belemmeren  door  te  verbieden  wat 
onschadelijk  is  —  en  de  toekomst  van  de  industrie  in  de  waag- 
schaal te  stellen  door  te  dulden  wat  als  volstrekt  nadeehg  moet 
worden  aangemerkt,  zijn  twee  gevaren  waaraan  de  Regeermg 
bij  haar  doen  en  laten  onophoudelijk  blootstaat,  en  wij  weten 
waarlijk  niet  hoe  het  op  den  duur  mogelijk  zijn  zal  tusschen 
die  twee  klippen  veihg  door  te  varen ,  zonder  vrije  beschikking 
over  het  licht,  dat  aheen  een  wetenschappelijk  onderzoek  als 
hier  bedoeld  wordt,  brengen  kan.  Wij  hebben  het  juist  een 
paar  jaren  geleden  bij  het  onderzoek  naar  de  gesteldheid  van  het 
vischwater  in  de  Zuiderzee  in  hooge  mate  ondervonden  —  en 
het  feit  staat  ons  dan  ook  nog  duidelijk  voor  den  geest  —  hoe 
verbazend  moeilijk  het  is  practische  verordeningen  voor  de  vis- 
scherij vast  te  stellen,  daar  waar  aan  onze  kennis  van  de  na- 
tuurlijke geschiedenis  der  visschen  nog  zoo  oneindig  veel  blijft 
ontbreken.    Komt  straks  naar  wij  hopen,  het  plan  tot  uitvoe- 

8 


CXvlll 

ring  om  de  Zuiderzeebanken  weder  voor  oester-  en  mosselcul- 
tuur  in  te  richten,  dan  zal  hetzelfde  probleem  zich  opnieuw 
voordoen  en  men  bij  de  beslissing  van  de  vraag:  wat  toegelaten 
en  wat  verboden  worden  moet,  weder  even  in  het  duister  rond- 
tasten  als  tot  nog  toe  het  geval  was.  Dat  wij,  die  zoo  dikwijls 
het  nadeel  ondervonden,  aan  gebrekkige  kennis  verbonden,  van 
harte  elke  poging  toejuichen  om  in  dit  gebrek  te  voorzien,  en 
daarom  ook  het  plan  van  de  Dierkundige  Vereeniging  uit  volle 
overtuiging  steunen,  is  zeker  natuurlijk  genoeg. 

„Wij  behoeven  overigens  Uwe  Excell.  niet  te  herinneren,  aan 
de  voord eelen,  welke  men  van  een  grondiger  natuuronderzoek 
voor  onze  piscicultuur  mag  te  gemoet  zien.  Schier  alom  in 
Europa  en  Amerika  trekt  die  piscicultuur  in  toenemende  mate 
de  aandacht,  en  ook  hier  te  lande  worden  reeds  sinds  ettelijke 
jaren  ten  behoeve  van  de  kunstmatige  vischteelt  belangrijke 
sommen  uit  's  Rijks  schatkist  beschikbaar  gesteld.  Is  het  ge- 
bruik dat  van  die  sommen  gemaakt  wordt,  zoo  productief 
mogelijk  voor  den  Staat?  Nog  onlangs  hadden  wij  aanleiding  in 
een  schrijven  aan  Uwe  Excell.  op  dezelfde  vraag  een  ontkennend 
antwoord  te  geven  en  daarom  een  gewijzigd  gebruik  van  de 
beschikbare  gelden  aan  te  bevelen,  maar  daarbij  tevens  uit- 
drukkelijk te  erkennen,  dat  wij  ons  advies  niet  dan  aarzelend 
mededeelden,  wel  overtuigd  als  wij  waren  van  onze  onbevoegd- 
heid om  in  deze  materie  beslissend  te  oordeelen.  Stond  aan  de 
Regeering  de  hulp  van  een  Zoölogisch  Station  ten  dienste,  en 
kon  zij  zich  op  die  hulp  beroepen,  bij  de  regeling  van  het  ge- 
bruik en  bij  het  toezien  op  de  besteding  van  de  toegekende 
subsidiën,  dan  zou  alleen  reeds  daardoor  het  geldelijke  offer 
worden  vergoed,  dat  men  nu  aan  den  Staat  komt  vragen. 

„Een  Zoölogisch  Station,  zooals  wij  ons  dit  voorstellen,  advi- 
seur van  de  Regeering  voor  zuiver  wetenschappelijke  vraagstuk- 
ken en  altijd  gereed  tot  het  doen  van  alle  onderzoekingen, 
door  het  publiek  belang  geboden,  zou  ongetwijfeld  aan  de  pas 
ontluikende  piscicultuur  de  beteekenis  kannen  geven ,  welke  zij 
sinds  lang  in  andere  landen  verworven  heeft.  Niet  dat  kunst- 
matige vischteelt  op  groote  schaal  tot  zijn  eigen  werkkring  zou 
behooren,  maar  door  hier  als  elders  na  te  gaan  bij  welke 
visschen  en  op  welke  wijze  die  teelt  met  hoop  op  goed  gevolg 
zou  kunnen  worden  ondernomen,  en  door  op  kleine  schaal  van 
zulk  een  teelt  het  voorbeeld  te  geven,  zou  het  ongetwijfeld  tut 
de  bevordering  van  de  piscicultuur  in  hooge  mate  kunnen  bij- 
dragen. Wij  denken  daarbij  niet  uitsluitend,  zelfs  niet  in  de 
eerste  plaats  aan  onze  zeevisscherijen ,  maar  vóór  alles  aan  onze 
talrijke  rivieren  en  onze  door  gebrekkig  toezicht  grootendeels 
ontvolkte  binnenwateren.  Vooral  voor  die  wateren  kan  de  kunst- 
matige teelt  zonder  belangrijke  opofferingen  groote  practische 
resultaten  opleveren  en  op  den  duur  zal  men  toch  ook  in  Ne- 


CXTX 


derland  niet  willen  gedogen,  dat  die  belangrijke  bron  van  volks- 
welvaart als  nu  bijna  geheel  verwaarloosd  worde 

„Blijkt  het  alzoo  dat  wij  van  wetenschappelijke  onderzoekin- 
gen als  hier  bedoeld  worden ,  in  de  toekomst  de  beste  resultaten 
verwachten,  ook  voor  de  welvaart  onzer  visscherijen ,  dan  blijft 
nog  slechts  de  vraag  over  of  het  verzoek  zooals  het  daar  ligt, 
voor  inwiUiging  vatbaar  is?  Bedriegen  wij  ons  niet,  dan  zijn 
de  beste  ki-achten  waarover  Nederland  op  dit  gebied  beschikken 
kan,  aan  het  zoölogisch  station  verbonden,  en  mogen  wij  dus 
aannemen  —  al  kunnen  wij  het  ook  niet  beoordeelen  —  dat  de 
taak ,  om  welker  vervulling  het  hier  te  doen  is ,  aan  geen  betere 
handen  dan  de  hunne  kon  worden  toevertrouwd.  Trouwens 
reeds  ettelijke  jaren  zijn  de  adressanten  aan  den  arbeid ,  en  dat 
die  arbeid,  ofschoon  met  hoogst  bekrompen  hulpmiddelen  uit- 
gevoerd, reeds  wezenlijke  vruchten  heeft  opgeleverd,  daarvan 
getuigen  èn  de  verslagen  in  de  laatste  jaren  door  Bestuurders 
van  het  station  in  liet  hcht  gegeven,  èn  de  eervolle  onderschei- 
ding, welke  aan  dien  arbeid  op  de  tentoonstelling  te  Berlyïi  ten 
deel  gevallen  is. 

„En  wat  nu  betreft  den  inhoud  van  het  gedaan  verzoek, 
zoo  komt  het  er  vóór  alles  op  aan  te  weten,  of  er  werkelijk 
behoefte  bestaat  aan  een  duurzaam  steenen  gebouw,  als  de 
adressanten  zouden  willen  oprichten?  Aanvankelijk  aarzelden 
wij  op  deze  vraag  toestemmend  te  antwoorden  en  kwam  ons 
een  verplaatsbaar  houten  station  wel  zoo  doelmatig  voor;  maar 
de  inhchtingen,  welke  wij  inwonnen,  hebben  ons  tot  andere 
gedachten  gebracht.  Een  houten  keet  als  men  nu  bezit,  nog 
daargelaten,  dat  zij  geen  ruimte  voor  woning  oplevert,  is  om 
hare  zeer  hchte  en  luchtige  inrichting,  slechts  bruikbaar  gedu- 
rende een  paar  maanden  van  het  jaar,  terwijl  men  om  tot  ern- 
stige en  afdoende  resultaten  te  komen,  het  onderzoek  noodza- 
kelijk over  het  geheele  jaar  moet  uitstrekken.  Voor  vele  hoogst 
belangrijke  waarnemingen  begint  het  onderzoek  nu  veel  te  L.it, 
terwijl  het  voor  ettelijke  andere  veel  te  spoedig  eindigt.  Ofschoon 
men  in  een  klein  land  als  het  onze  met  waarnemingen  op  een 
enkel  goed  gekozen  centraalpunt  veel  gemakkelijker  kan  vol- 
staan dan  in  rijken,  welke  zich  over  eene  zeer  groote  opper- 
vlakte uitstrekken,  zoo  schijnt  het  nogtans  allerminst  de  bedoe- 
ling om  de  proeven  met  het  verplaatsbaar  station  te  staken, 
maar  stelt  men  zich  voor  om  naast  de  duurzame  waarnemingen 
aan  den  Helder,  tijdelijke  stations  te  vestigen  op  verschillende 
andere  punten  van  de  kust  en  daartoe  van  de  tegenwoordige 
houten  loods  gebruik  te  maken. 

„Eene  andere  vraag,  welke  zich  aan  ons  opdeed,  was  deze: 
of  de  adressanten  bedoelden  om  al  de  kosten,  aan  de  onderne- 
ming verbonden,  ten  laste  te  brengen  van  het  Rijk?  Het  ant- 


cxx 

woord,  dat  wij  op  deze  vraag  inwoiinen,  was  ontkennend. 
Vooreerst  merkte  men  op,  dat  de  bezittingen  van  het  station 
op  dit  oogenblik  aan  instrumenten,  chemicaliën,  bibhotheek  en 
loodsen  eene  waarde  vertegenwoordigen  van  minstens  f  4000 , 
en  dat  de  som  van  /  6000 ,  welke  men  voor  jaarlijksch  onder- 
houd uit  's  Rijks  kas  noodig  heeft,  slechts  het  minimum  ver- 
tegenwoordigt van  de  middelen,  welke  men  noodig  heeft  om 
de  onderneming  in  stand  te  kunnen  houden.  Men  rekende  er 
dan  ook  op,  dat  wetenschappelijke  genootschappen  en  bijzondere 
personen  hunne  bijdragen  aan  het  station  op  den  duur  niet 
zouden  onthouden,  en  het  daardoor  in  staat  stellen  zijn  arbeid 
zoo  productief  mogelijk  te  maken 

Hartelijk  hopen   wij   dan  ook  dat  de  Regering 

het  gedaan  verzoek  in  gunstige  overweging  zal  nemen  en  er 
dus  toe  bijdragen  om  aan  Nederland  eene  inrichting  te  schen- 
ken, van  welke  men  niet  enkel  voor  de  wetenschap  maar  zeer 
zeker  ook  voor  de  Nederlandsche  visscherijen  in  de  toekomst 
niet  anders  dan  de  beste  vruchten  kan  te  gemoet  zien." 

De  Minister  Klerck ,  die  het  voorstel  in  Uwe  vergadering  ver- 
dedigde, noemde  dit  een  zaakkundig  advies  en  herinnerde  reeds 
destijds  —  dus  lang  vóór  dat  uwe  vergadering  haar  banvonnis 
over  de  wonderkuil  herroepen  had  —  dat  de  onrust  in  den  lande 
over  de  ontvolking  der  Zuiderzee  ontstaan;  de  vraag  of  die 
binnenzee  de  inrichting  van  oesterbanken  langs  hare  oevers 
toeliet,  de  belangen  der  zalmcultuur,  even  zoovele  argumenten 
opleverden  om  de  stichting  van  een  Nederlandsch  Zoölogisch  Sta- 
tion aan  te  bevelen  „niet  alleen  uit  een  wetenschappelijk  oog- 
punt, maar  ook  in  „het  geldelijk  belang  van  den  Staat." 

De  stichting  van  een  definitief  zoölogisch  station,  dat  der 
Regeering  van  wetenschappelijk  advies  zou  kunnen  dienen  om- 
trent vraagpunten  van  zee-  en  zoetwatervisscherij ,  omtrent  de 
teelt  van  schelpdieren,  de  piscicultuur,  en  ook  omtrent  de  dier- 
soorten, die  onze  zeeweringen  en  havenwerken  vernielen  en 
wier  aantal  in  de  allerlaatste  jaren  naast  den  paalworm,  kost- 
barer  gedachtenis,  met  een  nieuwe  niet  minder  gevaarlijke 
soort  (Limnoria  terebrans)  schijnt  vermeerderd  te  zijn,  was 
dus  in  1881  ernstig  voorbereid  en  veelzijdig  overwogen.  Toch 
werd  de  begrootingspost ,  waardoor  die  stichting  mogelijk  zou 
worden,  op  23  Dec.  1881  met  41  tegen  26  stemmen  ver- 
worpen. 

In  diezelfde  zitting,  weinige  minuten  voor  dat  deze  stemming 
plaats  vond,  heeft  Uwe  Vergadering  voor  de  internationale 
meteorologische  waarnemingen  in  de  Poolzee  op  voorstel  van 
een  harer  leden  /  30  000  toegestaan.  Het  regeeringsvoorstel 
voor  het  zoölogisch  station  kwam  onmiddellijk  nadat  dit  amen- 
dement was  aangenomen,  aan  de  orde.  De  onderstelling,  dat  in 
het  toestaan   van   de  eene  post,   meer  of  min   aanleiding  tot 


CXXI 

uitstel  van  de  tweede  mag  gezocht  worden,  schijnt  oneerbiedig 
noch  onwaarschijnlijk. 

Maar  verder  uitstel  is  thans  nadat  vier  jaren  verloopen  zijn 
en  het  verplaatsbare  Zoölogisch  Station  met  uiterste  krachts- 
inspanning nog  steeds  werkzaam  bleef  in  de  aangevangen  rich- 
ting —  getuige  haar  lijvig  rapport  over  de  oestercultuur  op  de 
Oosterschelde ,  'dat  ook  aan  Uwe  Vergadering  werd  toegezon- 
den —  niet  meer  te  rechtvaardigen.  Hoe  dit  uitstel  niet  alleen 
door  ons,  maar  ook  door  het  Collegie  voor  de  Zeevisscherijen 
betreurd  werd,  loeren  ons  de  volgende  uittreksels  uit  de  jaar- 
verslagen van  1883  en  1884. 

In  1883  lezen  wij : 

„Engeland  is  alzoo  reeds  ijverig  bezig  om  met  de  Vereenigde 
Staten,  Frankrijk  en  Duitschland  samen  te  werken,  ten  einde 
door  gemeenschappelijke  pogingen  aan  de  zee  hare  geheimen  te 
ontlokken,  en  de  dus  verworven  kennis  dienstbaar  te  maken 
aan  de  verdere  ontwikkehng  van  een  der  belangrijkste  takken 
zijner  nationale  nijverheid.  Wij  wijzen  op  dit  feit,  in  de  hoop 
dat  het  iets  zal  kunnen  bijdragen  om  de  overtuiging  te  wek- 
ken, dat  ook  ons  vaderland  zich  aan  dien  groeten  wetenschap- 
pelijken  wedstrijd  niet  langer  onttrekken  mag.  Wij  hebben  een 
te  groot  en  te  belangrijk  aandeel  in  het  visschersbedrijf  om 
geen  aandeel  te  nemen  in  de  wetenschappelijke  nasporingen, 
bestemd  om  den  rationeelen  grondslag  vast  te  stellen,  waarop 
dit  bedrijf  in  de  toekomst  zal  moeten  steunen. 

„Aan  de  natuurlijke  hulpmiddelen,  voor  die  nasporingen  noo- 
dig ,  hapert  het  hier  evenmin  als  aan  de  werkkrachten ,  geneigd 
en  bereid  om  zich  aan  zulk  eene  taak  te  wijden;  alleen  de 
geldelijke  ondersteuning,  noodig  om  den  arbeid  tot  een  goed 
einde  te  brengen,  büjft  ontbreken,  en  daarom  mogen  en  zullen 
wij  niet  ophouden  op  het  wegnemen  van  die  leemte  aan  te 
dringen.  Hoe  bloeiender  onze  visscherijen  zijn,  hoe  nauwkeuriger 
wij  hebben  toe  te  zien,  dat  de  voorwaarden  van  dien  bloei  in 
de  toekomst  niet  verloren  gaan.  Waar  de  Staat  met  eene  kleine 
uitgave  tot  bereiking  van  dat  groote  doel  kan  medewerken , 
mag  en  zal  die  uitgave 'op  den  duur  niet  geweigerd  worden. 

„Gelukkig  heeft  de  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeniging 
zich  door  het  vruchtelooze  van  hare  pogingen  om  de  hier  be- 
doelde geldelijke  ondersteuning  van  de  Wetgevende.  Macht  te 
verkrijgen ,  niet  laten  afschrikken ,  maar  is  zij ,  zoover  hare 
beperkte  middelen  dit  toelieten,  voortgegaan  met  haren  arbeid 
aan  de  bevordering  van  de  nederlandsche  visscherijen  dienst- 
baar te  maken." 

en  in  1884 : 

„Intusschen  wat  onze  bemoeiingen  in  deze  ook  mogen  uit- 
werken, het  is  zeer  duidelijk  dat  het  niet  hgt  op  den  weg  van 
het  college  en  dat  wij  ook  niets  bezitten  van  al  de  middelen 


CXXII 

die  noodig  zijn  om  op  streng  wetenschappelijke  wijze  de  na- 
tuurlijke geschiedenis  van  onze  visschen  na  te  sporen  en  uit 
die  nasporingen  al  de  voor  de  visscherij  belangrijke  resultaten 
af  te  leiden,  die  er  uit  kunnen  voortvloeien.  En  toch  wordt 
het  meer  en  meer  onze  overtuiging,  dat  ook  hier  te  lande  aan 
zulke  nasporingen  dringende  behoefte  bestaat. 

„Wij  zagen  hierboven  hoe  men  in  Engeland,  waar  dit  we- 
tenschappelijk onderzoek  tot  nog  toe  ten  eenenmale  verwaar- 
loosd werd,  nu  tot  de  conclusie  is  gekomen,  dat  vele  van  de 
belangrijkste  practische  quaestiën,  welke  zich  op  het  gebied 
van  de  visscherij  voordoen,  slechts  langs  den  weg  van  streng 
wetenschappelijk  onderzoek  kunnen  worden  uitgemaakt,  en  op 
het  voorbeeld  van  de  Vereenigde  Staten,  van  Frankrijk  en 
Duitschland  haast  het  zich  nu  de  middelen  bijeen  te  brengen, 
welke  voor  het  instellen  van  zulk  een  onderzoek  gevorderd 
worden.  Wij  Nederlanders  staan  voor  dezelfde  quaestiën  en 
hier ,  althans  niet  minder  dan  elders ,  loopen  de  meeningen  over 
hare  oplossing  ver  uiteen.  Of  wij  met  onze  subsidiën  ter  be- 
vordering van  de  zalmteelt  op  den  goeden  weg  zijn,  of  nu 
reeds  de  beste  middelen  worden  toegepast  om  onze  oesterteelt 
tot  volle  ontwikkeling  te  brengen,  of  er  iets  gedaan  moet  wor- 
den om  het  gebrek  aan  visch  op  onze  Noordzeekusten  te  bestrij- 
den, of  de  beperking  van  de  vrije  visscherij  in  de  Zuiderzee 
voortdurend  zal  moeten  worden  gehandhaafd,  ziedaar  alle  vra- 
gen welke  de  belanghebbenden  verdeeld  houden,  en  waarop  ten 
slotte  alleen  de  resultaten  van  streng  wetenschappelijke  naspo- 
ringen het  beslissend  antwoord  zullen  kunnen  geven.  Eenige 
jaren  geleden  zijn  alle  pogingen,  ook  de  onze,  om  eene  duur- 
zame werkplaats  voor  die  wetenschappelijke  naspoihigen  te 
vestigen ,  afgestuit  op  den  tegenstand  van  do  Tweede  Kamer , 
welke  weigerde  de  daarvoor  benoodigde  gelden  beschikbaar  te 
stellen.  Sedert  dien  tijd  is  echter  ook  deze  hooge  vergadering 
ruimschoots  betrokken  geworden  in  de  voortdurende  geschillen 
op  het  gebied  der  practische  visscherij ,  en  wij  heijben  daarom 
eenige  reden  om  te  vertrouwen,  dat  de  moeielijkheid  om  in  die 
geschillen  te  beslissen  haar  nu  meer  dan  vroeger  zal  doordron- 
gen hebben  van  de  overtuiging,  hoe  er  tot  oplossing  van  al 
deze  vraagstukken,  ook  hier  te  lande,  dringende  behoefte  be- 
staat aan  meer  en  beter  licht  dan  de  wetenschap  tot  nog  toe 
in  staat  was  te  verschaffen.  En  bestaat  die  overtuiging  inder- 
daad, dan  mag  men  verwachten  dat  de  wetgever  zich  niet 
langer  zal  verzetten  tegen  het  aanwenden  van  de  middelen  tot 
het  zoeken  en  vinden  van  dat  betere  licht  noodig." 

Eindelijk  mochten  wij  voor  weinige  maanden  tot  onze  vreugde 
vernemen  dat  het  Collegie  voor  de  Zeevisscherijen  zich  niet 
langer  wilde  bepalen  tot  de  uiteenzettingen  te  dezer  zake  in 
zijne  jaarverslagen  gegeven ,  maar  dat  dit  lichaam  in  den  zomer 


cxxin 

van  1885  er  in  een  gemotiveerd  en  uitvoerig,  afzonderlijk 
schrijven  bij  den  Minister  van  Waterstaat  op  aangedrongen 
had,  om  op  de  begrooting  van  1886  een  post  te  brengen,  die 
thans  het  tot  stand  komen  van  een  definitief  zoölogisch  station 
mogelijk  zal  maken. 

Waar  onze  wenschen  van  zóó  bevoegde  zijde  op  zóó  krach' 
tige  wijze  onder  de  aandacht  van  de  Regeering  werden  gebracht, 
meenden  wij  een  bescheiden  stilzwijgen  in  acht  te  moeten  ne- 
men en  hebben  wij  ons  in  dezen  zomer  niet  weder  tot  den 
Minister  gewend.  Nu  het  echter  gebleken  is,  dat  de  bedoelde 
post  niet  op  de  staatsbegrooting  van  1886  voorkomt,  wil  de 
gedachte  ons  niet  vreemd  blijven,  dat  het  votum  van  Uwe 
Vergadering  van  23  December  1881  de  Regeering  huiverig  maakt 
opnieuw  een  voorstel  van  gelijke  strekking  aan  Uwe  goedkeu- 
ring te  onderwerpen. 

Het  is  daarom ,  dat  wij  ons  thans  onmiddellijk  tot  Uwe  Hooge 
Vergadering  wenden  en ,  na  al  hetgeen  hierboven ,  ook  door  het 
Collegie  voor  de  Zeevisscherijen ,  werd  aangevoerd,  ten  gunste 
van  de  verwezenlijking  van  een  denkbeeld,  dat  reeds  zoo  lang 
daarvoor  rijp  is ,  inderdaad  hoop  voeden ,  dat  alsnog  op  de  staats- 
begrooting van  1886  door  Uwe  Vergadering  de  noodige  gelden 
zullen  worden  uitgetrokken  voor  het  tot  stand  komen  van 
eene  zoo  nuttige,  ja  wij  mogen  er  thans  bijvoegen,  onmisbare 
stichting. 

Op  nieuw  zijn  de  kosten  aan  de  oprichting  van  een  zoodanig 
station  verbonden  nauwkeurig  door  ons  overwogen.  Het  ge- 
bouw moet  ruime  werkkamers,  een  doelmatig  ingericht  aqua- 
rium, woning  voor  den  directeur  en  custos  bevatten.  Wenschelijk 
komt  het  bovendien  voor,  dat  men  er  een  tweetal  logeerkamers 
voor  tijdelijk  van  het  station  gebruik  makende  zoölogen  in  aan- 
treft. Een  dergelijk  gebouw  aan  alle,  schoon  eenvoudige,  eischen 
voldoende  behoeft  niet  meer  dan  f  25  000  te  kosten ,  terwijl  de 
uitgaaf  voor  den  inventaris  gevorderd,  /'20  000  bedraagt.  Deze 
sommen  zijn  hooger  dan  de  in  1881  door  de  Nederlandsche  Dier- 
kundige Vereeniging  gevraagde.  Het  toen  door  ons  ontworpen 
gebouw  was  echter  te  klein;  bij  den  inventaris  wordt  thans 
gerekend  op  het  aanschaffen  van  een  klein  zeilvaartuig,  van 
een  sloep  en  van  een  stoommachine  voor  den  dienst  der  aquaria. 
De  jaarlijksche  subsidie  zal  het  bedrag  van  f67b0  niet  over- 
schrijden. 

Mitsdien  geven  wij  Uwe  Vergadering  bescheidenlijk  in  over- 
weging op  de  begrooting  van  1886  een  som  van  /"  45  000  als 
oprichtingskosten  en  een  bedrag  van  fSSlh  als  bedrijfskosten 
van  het  station  voor  de  tweede  helft  van  1886  te  willen  uit- 
trekken. 

De  benoeming  van  den  directeur  zal  door  de  Regeering  be- 
hooren  te  geschieden;  de  door  het  Collegie  voor  de  Zeevissche- 


CXXIV 

rijen  voor  den  werkkring  van  den  directeur  vast  te  stellen 
instructie  zal  aan  de  goedkeuring  der  Regeering  onderworpen 
worden:  de  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeniging  stelt  de  ge- 
heele  inrichting  geheel  onder  de  voortdurende  controle  van  de 
Regeering  en  van  het  Collegie  voor  de  Zeevisscherijen.  Een 
waarborg,  dat  steeds  ook  door  de  Volksvertegenwoordiging  zal 
kunnen  beoordeeld  en  beslist  worden  of  de  inrichting  bij  voort- 
during aan  de  daarvan  gekoesterde  verwachting  beantwoordt, 
ligt  in  de  jaarlijksche  subsidie,  die  telkenmale  op  volgende  be- 
grootingen bij  Uwe  Vergadering  zal  worden  aangevraagd.  De 
Nederlandsche  Dierkundige  Vereeniging  is  bereid  hare  coüecties, 
waaronder  in  de  eerste  plaats  haar  thans  reeds  rijke  boekerij 
genoemd  mag  worden,  verder  haar  verplaatsbaar  gebouw  met 
geheelen  inventaris  ter  beschikking  van  het  station  te  stellen. 
Voor  zich  verlangt  zij  alleen  vergunning,  dat  hare  leden  van 
de  hulpmiddelen  der  inrichting  voor  wetenschappelijk  onderzoek 
gebruik  zullen  mogen  maken. 

Evenals  het  Collegie  voor  de  Zeevisscherijen  en  wijlen  de 
minister  Klerck,  zijn  ook  wij  overtuigd,  dat  de  kosten  vooreen 
dergelijke  instelling  te  maken,  ruimschoots  rente  zullen  afwer- 
pen. Noemden  wij  den  aard  der  onderzoekingen  zoo  straks  zui- 
ver wetenschappelijk,  de  uitkomsten  daarvan  hebben  immers 
in  de  eerste  plaats  betrekking  op  takken  van  volkswelvaart  — 
oesterteelt,  zalmvisscherij  enz.  —  die  ook  dü-ecte  en  belangrijke 
voordeelen  voor  de  schatkist  afwerpen.  Thans  reeds  stort  de 
oesterindustrie  op  de  Oosterschelde  jaarlijks  ruim  vijf  tonnen 
goufis  in  de  schatkist  en  wordt  door  de  pachters  van  het  kleine 
strookje  der  Zuiderzee,  dat  onlangs  voor  de  cultuur  van  dat 
schelpdier  beschikbaar  gesteld  is,  aan  den  fiscus  jaarlijks  een 
en  vijftigduizend  gulden  opgebracht.  Gezwegen  nog  van  de 
zalmvisscherijen ,  die  eerlang  onder  gewijzigde  bepalingen  op 
nieuw  zullen  verpacht  worden.  Vermeerderde  kennis  zal  onge- 
twijfeld tot  verhoogden  bloei  van  al  deze  takken  van  nijverheid 
leiden  en  daarmede  de  bijdragen,  die  zij  in  de  staatskas  doen 
vloeien,  evenzeer  toenemen. 

Met  vertrouwen  zien  wij  dan  ook  Uwe  beslissing  te  gemoet, 
nu  inderdaad  op  overtuigende  wijze  werd  aangetoond  en  wel 
door  de  meest  bevoegde  beoordeelaars  ook  buiten  onze  vereeni- 
ging, hoe  door  de  oprichting  van  een  zoölogisch  station  ten 
dienste  der  Regeering,  in  gelijke  mate  de  belangen  van  de 
wetenschap,  van  de  volkswelvaart  en  van  de  schatkist  zouden 
gebaat  worden. 

Het  Bestuur  van  de  Nederlandsche  Dierkundige   Vereeniging  i 
enz. 
ROTTERDAM,  30  November  1885. 


VE:RSIjA.Gh 

VAN    DE 

BUITENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERING 

DER 

NEDERLATSroSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING , 

gehouden    te    Amsterdam    in    het    gebouw   voor   Zoötomie    op 
Zaterdag  28  November  1885  des  avonds  te  7  uren. 


Voorzitter:  de  heer  Hubrecht. 

Met  den  Voorzitter  zijn  aanwezig  de  heeren:  Weber,  Loman, 
Vigelius ,  van  Rees,  J.  F.  van  Bemmelen  en  Hoek. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  heeren :  A.  A.  van  Bemmelen , 
W.  Albarda,  Hoffmann  en  Kerbert. 

De   heer   Hoek    deelt   mede    onder    de    §chtzopodeii    van    de 

Oosterschelde  exemplaren  te  hebben  aangetroffen  van  een  soort 
van  het  geslacht  Mysis  met  geen  der  hem  bekende  soortsbe- 
schrijvingen overeenstemmende.  Uit  een  correspondentie  met 
Prof.  G.  O.  Sars  te  Christiania  was  hem  echter  gebleken ,  dat  van 
dezelfde  species  onlangs  (1885)  in  het  Bulletin  de  la  Soc.  d.  Amis 
d.  Sci.  nat.  de  Rouen  een  beschrijving  van  de  hand  van  den 
heer  Sars  was  verschenen.  Sars  trof  het  dier  aan  ouder  andere 
Schizopoden  van  den  mond  der  Seine  en  had  het  dier  Mysis  Ker- 
villei  gedoopt. 

Dezelfde  Spreker  zegt  vervolgens  naar  aanleiding  eener  corres- 
pondentie tusschen  den  heer  Rosé ,  Inspecteur  van  's  Rijks  Water- 

9 


■  ex  XVI 

staat  en  den  hoer  Hubreclit,  van  welk  schrijven  laatstgenoemde 
den  Spreker  inzage  had  gegeven ,  vernomen  te  hebben ,  dat  er  re- 
den bestond  voor  de  paalvs^erken  onzer  zeeweringen  voor  de  aan- 
vallen van  een  nieuwen  vijand  uit  het  dierenrijk  te  vreezen  en  wel 
van  de  Limnoria  lisnoruni.  De  Minister  van  Waterstaat,  Han- 
del en  Nijverheid  had  zich  reeds  tot  de  K.  Academie  van  Weten- 
schappen gewend,  met  het  verzoek  der  regeering  in  deze  te  dienen 
van  advies  en  juist  heden  was  in  de  openbare  zitting  der  Aca- 
demie een  Commissie  benoemd,  opdat  deze  zich  met  een  onderzoek 
dienaangaande  zou  belasten.  Het  kwam  Spreker  daarom  zeer  ge- 
legen voor  het  een  en  ander  te  kunnen  mededeelen ,  van  hetgeen 
hij  bij  een  voorloopig  onderzoek  in  de  zoölogische  literatuur  omtrent 
dit  diertje  had  gevonden. 

Limnoria  lignorum,  Rathke,  spec.  ^)  is  een  kleine  Isopood,  een 


1)    In   chronologische  volgorde    is  de  lijst  der  over  dit  dier  handelende  literatuur  de 
volgende  : 

Rathke,   Skrivt.   af  Naturh.    Selslc.    v.    101,   t.  3,  f.  14,  1799;  Leach,  Edinb. 
Ene     VII,    p.    433,    1813—1814;    Leach,    Trans.    Linn.    Soc.    XT,    p.    371,    1815; 
Leach,    Dict.    Sci.    nat.    XII,    p.    353,    1818;    Samoiielle,    Ent.  Comp.  p.  109, 
1819;    l.">esmarest,   Consid..   Crustacés,  p.  313,  1825;    Latreille,  Règne  animal, 
IV,    p.    135,    1829;    Coldstream,  Edinb.  New  Philos.  Journ.  XVI,   p.  316-334, 
pi.    VI,    1831;    Hope,    Trans.   Ent.  Soc.  London,   I,  p.   119,   1834;     Thompson, 
Edinb.    new    Philos.    Journ.    XVIII,    p.     127,    1S35;    Thompson,  Ann.  Mag.  Nat. 
Hist.    XX,    p.  157,  1847;    Templeton,  Loud.   Mag.  Nat.   Hist.  IX,  p.  12,  1836; 
]Moore,    Charlesworth's    Mag.    Nat.    Hist.,  n.  s.,  II,  p.  306,  1838;    ibidem,  III,  p. 
196    and    p.    293,     1839;    H.  Mülne  Kdwards  ,    Annot.  de  Lamarek,  V,  p.  276, 
1838;    H.    ]Milne    Etlwards,    Hist.  nat.   des  Crustacés,  III,  p.  145,  1840;    H. 
Milne    Edwards,    Règne    Animal,    Crustace's,    p.    1^-7,   pi.    67,  1849;    Grould, 
Invert.    Mass  ,  p.  338  and  354,   1840;    Fleming,  Encycl.  Britt.,   7  ed  ,   VII,  p.  502, 
1842;  Dekay,  Zool.  New- York ,  Crust.,  p.  48,  pi.  IX,  1844;  Kirby  and  Spence, 
Int.    Entom.,    5th  Ed  ,  p.  238,  6th  Ed.,  p.  203,   1842;    \^hite.  List.  Crust.   British 
Museum,   p.    96,  1847;    White,  Brit.  Crust.  B.  Museum,  p.  6S,  1850;    Dalyell, 
Powers    of    the    Creator,    T,    p.    241,    pi.  65,  1851;    Leidy,  Journ.  Acad.  Nat.  Sci. 
Phil,    (II),    III,    p.    150,    1855;    Glosse,    Man.    Mar.    Zoology,    I,    p.   136,  1855; 
White,  Pop.  Hist.  Brit.  Crust.,  p.  227,  pi.  12,  1857;  Steenstrup  &;  Lütken, 
Vidensk.    Meddel.    (Il),    II,    p.    275,    1861;    Spence     Bate,     Rep.    Brit.    Assoc, 
1860,  p.  325,  1861;  Heller,   Verh.  K.K.  Zool.  Bot.  Gesellsch.  Wien,  XVI,  p.  734, 
1866;    Hiesse,    Ann.    Sci.  natur.  Zoölogie,  (V),  X,  p.   113,  1868;    Spence  Bate 
and  "West^vood,   Brit.  Sess.  Crust.,  II,  p.  351,  1868;    Jones,  Trans.  Nova  Sco- 
tian    Inst.   Nat.  Sci.,   Il,  p.  Ü'J,  1870;    Norman,  Rep.   British  Assoc.    1868,  p.  288, 
1869;    MöbiuLS,    Wirbellose    Thiere  der  Ostsee,  p.  12?,  1873;    E»arfitt ,   Fauna  of 
Devon,   Sess.   Crust.,  p.  (19),  1873;    Vevrill,  Proc.  Amer.   Assoc.  1873,  p.  367  and 
371,  1874:    Verrill,  Am.  Journ.  Sci  (III),  VII,  p.   133  and  135,  1874;  VerriU, 
Report  of  Commiss.  of  Fish  and  Fisheries,  I,  p.  379,  1874;  Hiarger,  Ibidem,  p.  571, 


CXXA^I 

pissebed  uit  de  familie  der  Asellidae  (Autore  Milne  Edwards),  van 
dezelfde    familie    dus    als    de    gewone    zoetwaterpissebed    (Asellus 
aquaticusj  en  de  aan  onze  kust  gemeene  kleine  Jaera  Nordmanni. 
Het  diertje  is  2^/2  a  3  m.m.  lang;  de  Engelschen  noemen  het 
))gribble" :    een    naam  die  men  als  gribhel  ook  in  het  Hollandsch 
zou    kunnen    gebruiken  ;    zijn  lichaamsvorm  is  langwerpig  ovaal , 
van  boven  min  of  meer  plat  gedrukt ;  het  heeft  kleine  pooten,  die 
van    hot  eerste  paar  zijn  ongeveer  gelijk  aan  die  van  het  tweede 
paar.  De  pereiopoden  zijn  alle  ongeveer  even  lang.  Het  pleon  be- 
staat   uit    zes   leden  en  de  kieuwplaten  zijn  onbedekt;  het  laatste 
segment    is    groot,    halfcirkelvormig   en    aan   beide    zijden   voor- 
zien van  een  zijdelingseh  aanhangsel,  dat  in  twee  takken  eindigt, 
tusschen  welke  zich  een  krachtige  haak  bevindt. 

De  mannetjes  zijn  ongeveer  een  derde  langer  dan  de  wijfjes. 
De  laatste  dragen  de  eieren  in  een  zak ,  die  door  vier  paar  pla- 
ten, welke  aan  de  middensegmenten  van  het  lichaam  bevestigd  zijn  , 
gevormd  wordt.  In  deze  zak  worden  in  den  regel  niet  meer  dan 
zeven  of  negen  jongen  aangetroffen.  Het  dier  kan  zich  als  een 
pissebed  in  een  kogel  samenroUen;  het  blijft  nog  wel  14  dagen 
leven  in  een  stuk  hout ,  dat  uit  het  water  genomen  in  een  droog 
vertrek  bewaard  wordt.  Het  dier  kruipt  langzaam  zoowel  vooruit  als 
achteruit ;  het  draait  zich  snel  om  met  behulp  van  zyn  staartplaten. 
Men  heeft  dit  dier  waargenomen  aan  verschillende  punten  der 
Engelsche  en  Fransche  kust.  Leach  nam  het  voor  het  eerst 
ongeveer   in    het  jaar    1811    waar  en  wel  aan  het  houtwerk  van 


pl.  VI,  1874;  M'Intosh,  Ann..  Mag.  Nat.  Hist.  (IV),  XIV,  p.  273,  1874;  Steb- 
bing.  Trans.  Devon  Assoc.  1874,  p.  (8),  1874;  VThiteaves,  Further  Deep-sea 
(Iredging  Gulf  St.-Lawrence,  p.  15,  1874;  Miacdonald ,  Trans.  Linn.  Soc.  II.  Zool. 
I,  p.  67,  1875;  A-ndrews,  Quart.  Journ.  Microsc.  Science  (II),  XV,  p.  332, 1875; 
]\Ietzger,  Nordseefahrt  der  Pommerania,  p.  285,  1875;  Stebbing,  Ann.  Mag.  of 
Nat.  Hist.  (IV),  XVII,  p.  79,  1876;  Ueutsche  allgemeine  polytechnische  Zeitung, 
N°.  3,  1876;  IMeinert,  Crust.  Isop.  Amphipod.  Deo.  Daniae,  p.  77,  1877;  Stalio , 
Cat.  Crost.  Adriatic,  p.  211,  1877;  HCarger,  Proceed.  U.  S.  Nat.  Museum,  1879, 
Jl,  p.  161,  1879;  Smith,  Proceed.  U,  S.  Nat.  Mus.  1879,  II,  p.  232,  1880; 
Clavenad,  Mem.  Soc.  nation.  d.  Sci.  nat.  et  mathém.  de  Cherbourg,  XXII,  p. 
73 — 85,  1879;  üarger.  Marine  Isopoda  of  New  England,  Report  of  Commissioner 
of  Fish  and  Fisheries,  VI,  1878,  p.  373,  1880;  Sars,  Christiania  Vitensk.  Selsk. 
Forhandl.,  N".  18,  p.  16,  1882. 


CXXVIII 

den  onder  toezicht  van  den  Ingenieur  Stephenson  aan  de  Schotsche 
kust  in  aanbouw  zgnden  vuurtoren  van  Bellrock,  wat  vooral  daarom 
verwondert,  omdat  de  schade  die  het  dier  het  menschdom  berok- 
kent opvallend  genoeg  is.  Het  nieuwste,  dat  over  deze  schade  is 
openbaar  gemaakt,  vinden  wij  in  een  in  1879  in  Frankrijk  open- 
baar gemaakt  rapport.  Uitvoeriger  beschrijvingen  van  het  dier 
trefien  wij  aan  bij  Coldstream  en  bij  Spence  Bate  en  Westwood. 

De  Ingenieur  Clavenad  onderzocht  de  verwoestingen  door  dit 
dier  aangericht  aan  de  fundeeringen  van  de  magazijngebouwen 
der  vesting  werken  te  Cherbourg.  Hij  geeft  ook  een  beschrijving 
en  een  afbeelding  van  het  dier.  De  beschrijving  is  die  van  iemand , 
die  met  het  doen  van  zoölogische  waarnemingen  niet  vertrouwd 
is  en  de  teekeningen  zien  er  zoo  geheel  anders  uit  als  de  figuren 
bij  Sp.  Bate  en  Westwood ,  dat  men  ter  nauweruood  kan  aan- 
nemen met  hetzelfde  dier  te  doen  te  hebben. 

Clavenad  hield  het  diertje  eenige  maanden  in  het  leven  in  een 
bak  met  helder  zeewater,  waarin  alleen  een  stuk  dennehout  lag. 
Het  water  behoeft  niet  eens  helder  te  zijn ,  water  met  slibdeelen, 
dat  doódelijk  is  voor  den  paalworm  ,  schaadt  hem  hoegenaamd  niet. 
Het  dier  valt  het  hout  voornamelijk  aan  in  de  warme  maanden 
van  het  jaar  en  wacht  daarmede  tot  in  den  tijd  der  voortplanting 
(wat  bij  den  paalworm  niet  het  geval  is) :  de  Limnoria  graaft 
in  het  hout  om  zich  een  holte,  een  verblijfplaats  te  vormen,  een 
nest  om  zich  in  voort  te  planten.  Het  kwaad  dat  de  Limnoria 
doet  is  dan  ook  meer  aan  het  oppervlak  zichtbaar,  dan  de  door  den 
paalworm  toegebrachte  schade :  deze  laatste  tast,  als  hij  nog  zeer  jong 
en  klein  is  het  hout  aan ,  zijn  gangen  worden  naar  binnen  toe 
allengs  wyder,  maar  beginnen  aan  het  oppervlak  met  een  uiterst 
klein  gaatje.  Volgens  Spence  Bate  en  Westwood  knaagt  de  gribbel 
met  de  mandibels  en  wordt  het  hout  door  hem  gegeten ,  zooals 
zij  afleiden  uit  het  voorkomen  van  houtvezels  in  zijn  maag. 

De  gribbels  tasten  van  de  jaarringen  van  het  hout  telkens  de 
weekere  lagen  aan :  zij  trachten  eerst  tusschen  twee  jaarringen  te 
komen  en  vreten  dan  de  geheele  weekere  helft  weg ,  terwijl  zij 
slechts  van  afstand  tot  afstand  als  't  ware  kleine  paaltjes  overlaten. 


CXXIX 


die  het  geheel  in  elkander  vallen  der  lagen  voorkomen.  Tegen 
dat  de  voortplanting  moet  geschieden  maakt  het  dier  de  gang 
wijder ,  richt  zich  een  soort  van  grot  in ,  vs^aarin  aanvankelijk  het 
geheele  gezin  huishoudt.  Worden  de  jongen  nu  grooter  en  de 
ruimte  dientengevolge  te  klein,  dan  ziet  men  van  deze  gemeen- 
schappelijke kamer  kleinere  gangen  uitgaan ,  die  gezond  hout 
trachten  te  bereiken  en  de  verwoesting  dus  tot  een  volgenden 
jaarring  uitstrekken. 

De  jongen  worden  op  hun  beurt  ouder ,  vermenigvuldigen  zich 
en  hun  kroost  zet  het  werk  der  verwoesting  voort  en  dringt  nog 
verder  naar  binnen.  Intusschen  zijn  de  grootouders  gestorven,  de 
eerste  aangetaste  lagen  geheel  vergaan  en  door  de  beweging  van 
het  water  weggeslagen:  inwendig  schrijdt  de  arbeid  voort,  ter- 
wijl het  hout  laag  bij  laag  verliest  en  eindelijk  geheel  verdwijnt. 

De  Limnoria  leeft  niet  beneden  de  laagwaterlijn  bij  spring-tij. 
Drijvende  voorwerpen  tast  zij  aan :  men  treft  ze  b.  v.  aan  op  alle 
boeien  in  de  haven  van  Cherbourg.  Hout,  dat  eens  op  een  jaar 
kan  gecreosoteerd  worden,  blijft  vrij ;  hout,  dat  met  elk  tij  onder 
water  komt  en  met  de  eb  droog  staat,  wordt  aangetast ;  zoo  wer- 
den de  palen  der  steigers  voor  het  bouwen  van  het  fregat  »Ro- 
bust"  dermate  aangevallen ,  dat  zij  binnen  vijf  jaar  tijd  2  a  3 
Engelsche  duimen  waren  ingevreten.  Versch  hout  blijft  een  tijd 
lang  voor  hun  vernielzucht  gespaard :  eerst  moet  het  water  het  op- 
pervlak min  of  meer  verwecken.  Oud  eikenhout  wordt  echter  net 
zoo  goed  door  hen  aangetast  als  vuren  en  greenen  balken ;  alleen 
teakhout  (djatti  hout  waarschijnlijk  ook)  is  door  zijn  hardheid  tegen 
de  aanvallen  van  den  gribbel  beveiligd.  De  door  het  dier  gemaakte 
gaatjes  herinneren  sterk  aan  de  openingen  van  het  doodskloppertje  in 
meubels ;  de  schade  die  de  gribbel  berokkent  is  echter  grooter,  omdat 
de  golfslag  zijn  nadeeligen  invloed  bij  dien  van  het  diertje  voegt. 

Spence  Bate  en  Westwood  vermelden  het  een  en  ander  over  de 
schade  door  het  dier  aan  de  Engelsche  kust  aangericht;  aan  de 
marinewerf  van  Devonport  ziet  men  volgens  hen  de  verwoestin- 
gen telkens  weer  een  maximum  bereiken  en  dan  weer  afnemen. 
Nabij  Southampton  treft  men  het  dier  eveneens  aan  en  vindt  men 


cxxx 

liet  een  myl  ver  de  rivier  Itcben  op ;  eveneens  nahij  nieuw  Brigh- 
ton  en  in  de  rivier  Dee,  nabij  Falmouth  enz.  Hooger  noordelijk 
komt  het  eveneens  voor,  zooals  b.  v.  daaruit  blijkt,  dat  de  Re- 
verend A.  M.  Norman  het  op  de  Shetlandsehe  eilanden  en  G.  O. 
Sars  aan  de  kust  van  Noorwegen  waarnam. 

Tot  nog  toe  werd  het  diertje  aan  onze  kust  niet  met  zekerheid 
aangetoond.  Spreker  komt  het  echter  niet  onwaarschijnlijk  voor,  dat 
het  hier  of  daar  zal  worden  aangetroffen  en  dat  het  zich  niet  sterk 
heeft  kunnen  vermenigvuldigen  tengevolge  der  maatregelen  (creoso- 
teeren ,  bepantseren  der  palen) ,  die  tegen  den  Paal  worm  waren 
genomen  en  tegen  den  gribbel  eveneens  doel  moeten  treffen. 

De  heer  Loman  doet  eene  voorloopige  mededeeling  naar  aan- 
leiding zijner  onderzoekingen  over  den  bouw  van  de  Land- 
Planarlëii.  Hij  onderzocht  verschillende  door  hem  in  Ned.-Indië 
verzamelde  soorten  van  het  gevloekt  Bipalium.  Door  een  zool 
aan  de  buikzij  de  onderscheiden  zij  zich  van  andere  Tricladen;  dit 
is  de  eenige  plaats  waar  het  lichaam  met  trilharen  is  bezet.  Som- 
mige onder  de  huid  gelegen  mesenchymcellen  brengen  zeer  lange 
staafjes  voort,  wandelen  naar  de  oppervlakte  tusschen  de  epitheel- 
cellen  en  stooten  hier  hunne  staafjes  uit,  die  dus  niet  in  het 
epithelium  gelegen ,  als  skelet  dienen ,  gelijk  door  lijima  bij  Zoet- 
water-Plauariën  werd  waargenomen. 

Eencellige  slijmklieren  liggen  in  groot  aantal  onder  de  huid  en 
monden  tusschen  de  epitheelcelleu  uit.  Yan  het  spierstelsel  vermeldt 
Spreker  behalve  de  gewone  eene  andere  soort  spiervezelen  o.  a.  in  den 
penis,  die  op  dwarsche  doorsnede  een  dikken  wand  vertoonen. 

De  pharynx  doet  zich  uitgestulpt  als  eene  omvangrijke  lap  voor , 
welke  als  een  zakdoek ,  die  men  in  het  midden  aanvat  om  hem 
door  eene  nauwe  opening  te  trekken ,  door  de  mondopening  naar 
binnen  wordt  gehaald. 

Het  zenuwstelsel  laat  zich  aan  eene  dwarsche  doorsnede  in  den 
vorm  van  twee  doorschijnende  plekken  waarnemen ,  die  onder  het 
mikroskoop  een  grofmazig  bindweefsel  met  daartusschen  geplaatste 
gangliëncellen  vertoonen.  Twee  longitudinale  stammen  zijn  in  den 


CXXXI 

kop  tot  een  breede ,  platte  massa  vereenigd ,  die  deuzelfden  bouw 
bezit.  Vele  herhaaldelijk  auastomoseerende  dwarscommissuren  vor- 
men een  netwerk  van  zen  uw  vezels ,  dat  niet  terstond  aan  bet  bij 
andere  Tricladen  gevondene  » Strickleiter-system"  herinnert.  Van 
zintuigen  verdient ,  behalve  de  tallooze  oogen  ,  een  reeks  van  uiterst 
kleine  kokervormige  epitheliaal-verdiepingen  vermelding ,  die  voor 
aan  den  kop  in  eene  lange  rij  aangetroffen  worden. 

De  geslachtsorganen  komen  met  die  der  Zoetwater-Planariën 
overeen :  twee  onmiddellijk  achter  den  kop  gelegene  ovariën  met 
lange  oviducten  en  een  soort  van  uterus ;  zeer  omvangrijke  dooier- 
klieren,  die  zich  kort  voor  de  geslachtsrijpte  ontwikkelen;  talrijke 
plat-lensvormige  testes ,  die  niet  met  de  korte  uitvoergang  in  verbin- 
ding schijnen  te  staan;  een  korte  ductus  ejaculatorius  met  penis. 
De  volwassene  spermatozoïden  zijn  draadvormig  en  bezitten  geen 
kern.  Voor  de  ontwikkeling  der  geslachtsorganen  deelt  spreker 
mede  in  het  meseuchym  allerjongste  stadiën  van  het  ovarium  te 
hebben  aangetroffen.  Nephridia  werden  niet  waargenomen ,  noch 
aan  het  levende  dier,   noch  aan  de  coupes. 

De  heer  Hubrecht  spreekt  over  de  ontwikkelingsgeschie- 
denis van  liet  Zenuwstelsel  van  Llneiis  obscurus  en  verge- 
lijkt de  resultaten  waartoe  hij  gekomen  is,  met  hetgeen  door  Sa- 
leusky  in  den  Zoologischen  Anzeiger  en  onlangs  in  van  Beneden's 
Archives  de  Biologie  omtrent  de  ontwikkeling  der  Nemertinen  is 
medegedeeld.  Met  behulp  van  de  platen  gedrukt  voor  zijn  door 
het  Utrechtsch  Genootschap  uit  te  geven  prijsverhandeling  toont 
hij  aan ,  dat  de  opvatting  van  Salensky ,  zooals  deze  in  den  tekst 
zijner  verhandeling  is  neergelegd ,  zich  moeielijk  met  spr.'s  resul- 
taten laat  vereenigen,  dat  daarentegen  hun  beider  afbeeldingen 
zich  veel  beter  laten  vergelijken.  Terwijl  Salensky  beweert,  dat 
het  centraal-zenuwstelsel,  voor  zooverre  de  hersenen  betreft,  ontstaat 
als  een  woekering  van  het  epiblast,  die  naar  binnen  groeit,  ter- 
wijl de  stammen  van  het  zenuwstelsel  zich  uit  de  hersenen  ont- 
wikkelen als  naar  achteren  groeiende  strengen ,  ontstaan  volgens 
Spreker   de    gaglienmassas    uit    mesobastcelleu.    De  elementen  van 


CXXXII 

het  mesoblast  zelf  zijn  bij  Li  neus  voor  een  deel  uit  bet  buitenste 
voor  een  deel  uit  het  binnenste  kiemblad  gesproten.  Er  kan  ech- 
ter geen  twijfel  bestaan  of  de  wijze,  waarop  Salensky  heeft  on- 
derzocht, is  ongunstig  geweest  voor  het  verkrijgen  van  alleszins 
betrouwbare  resultaten.  Hij  vervaardigde  n.  1.  doorsneden  van  vol- 
wassen dieren ,  waarvan  sommige  inwendig  jongen  herbergden , 
die  bezig  waren  zich  te  ontwikkelen  en  verkreeg  op  die  wijze  te- 
vens doorsneden  van  die  jonge  dieren.  Uit  den  aard  der  zaak  was 
hij  echter  zoodoende  slecht  in  de  gelegenheid  zich  te  orienteeren 
omtrent  de  richting  der  doorsneden. 

De  heer  Weber  deelt  mede  bij  de  Teleostiërs  en  wel  bij  ver- 
schillende Salmoniden  van  beiderlei  sekse  (soorten  van  Coregonus 
en  Argeiitina)  abdoniinaal-poriën  gevonden  te  hebben.  Hij  herin- 
nert er  aan,  dat  dergelijke  poriën  reeds  lang  geleden  bij  Ganoi- 
den  en  Elasmobranchii  ontdekt  zijn  en  dat  men  ook  reeds  vroe- 
ger gemeend  heeft  hun  tegenwoordigheid  bij  Teleostei  vast  te 
kunnen  stellen  en  wel  bij  de  vrouwelijke  individus  der  Salmoni- 
den. Alle  andere  beschreven  poriën  zooals  van  Muraenidae  ver- 
dienen nog  een  grondig  onderzoek ;  zij  hebben  waarschijnlgk 
niets  met  abdominaal-poriën  te  maken.  Het  is  spreker  evenwel  ge- 
bleken, dat  men  by  de  Salmonidae  niet  de  ware  abdominaal- 
poriën  kende  maar  slechts  den  genitaal-porus ,  waardoor  de  eieren , 
na  vooraf  door  dehiscentie  der  follikels  in  de  buikholte  gevallen 
te  zijn ,  uitgeloosd  worden.  De  abdominaal-poriën  hebben  met  die 
uitloozing  niets  te  maken;  zij  komen  ook  bij  het  mannetje  voor, 
wiens  vasa  deferentia  door  een  genitaal-porus  uitmonden ,  en  vor- 
men bij  beide  geslachten  een  directe  communicatie  van  de  lichaams- 
holte met  de  buitenwereld ,  zijn  parig  in  aanleg ,  aan  weerszijden 
van  de  anaalopening  gelegen  en  behooren  tot  de  rudimentaire 
organen.  Hieromtrent  kan  geen  twijfel  bestaan;  niet  zoozeer  om- 
dat men  omtrent  hun  functie  geheel -in  het  duister  verkeert,  als 
wel,  omdat  men  ze  soms  ten  getale  van  twee,  soms  ten  getale 
van  één  en  soms  (altijd  bij  dieren  derzelfde  species)  geheel  niet 
meer  aantreft. 


VHlRSLAGh 


BUITENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGAÜERINCx 


NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING, 

gehouden  te  Ara  sterdam  in  het  gebouw  voor  Zoötomie  op 
Zaterdag  30  Januari  1886  des  avonds  te  7  uren. 


Voorzitter:  de  heer  Hubrecht. 

Met  den  Voorzitter  zyn  aanwezig  de  heeren :  Hofimann ,  Vigelius  , 
Weber ,  Loman ,  J.  F.  van  Bemmelen ,  Horst ,  Francken  en  Hoek. 
Later  ook  de  heer  Kerbert. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  heer:  A.  A.   van  Bemmelen. 

De  heer  Hoiïmann  'deelt  namens  den  heer  Henri  W.  de  Cii'aaf 

iets  mede  over  den  bouw  der  epiphyse  bij  de  Amphibiën  en  bij 
de  Reptiliën.  Evenals  bij  alle  andere  Gewervelde  Dieren  ontstaat  de 
epiphyse  bij  de  Amphibiën  als  een  uitstulping  van  het  dak  der 
tusschenhersenen.  Bij  de  Urodelen  neemt  zij  de  gedaante  van  een 
paddestoel  aan  en  vertoont  verder  niets  bijzonders.  Bij  de  Anuren 
daarentegen  heeft  de  epiphyse  de  gedaante  van  een  peer ,  het  ver- 
dikte vooreinde  snoert  zich  af  en  dit  komt  later  geheel  buiten  het 
schedeldak  te  liggen.  Dit  afgesnoerde  stuk  der  epiphyse ,  onder  den 
naam  van  »Stieda'sche  Stirndrüse"  bekend,  gaat  later  door  vettige 
ontaarding  in  regressieve  metamorphose  over. 

10 


CXXXIV 

Bij  de  Reptiliëii ,  waar  eveneens  een  stuk  der  epiphyse  wordt 
afgesnoerd,  blijft  dit  tussclien  de  hersenvliezen  maar  binnen  het 
schedeldak,  juist  onder  het  foramen  parietale  liggen.  Bij  Lacerta 
ondergaat  dit  afgesnoerde  stuk  geen  verdere  veranderingen ,  maar 
by  Anguis  difierencieert  het  zich  hooger  en  herinnert  dan  door 
zijn  bouw  geheel  aan  het  oog  van  een  hooger  ontwikkeld  Onge- 
werveld Dier.  Het  vermoeden  ligt  dus  voor  de  hand  ,  dat  de  epiphyse 
bij  de  voorvaderen  der  thans  levende  Amphibiën  en  Reptiliën ,  de  j 
rol  van  een  zintuig  heeft  vervuld. 

De  Heer  Vigeliiis  doet  een  voorloopige  mededeeling  betrekking 
hebbende  op  de  histologie  der  Bryozoën  en  vertoont  een  tweetal      | 
zeldzame  Bryozoën  uit  de  Golf  van  Napels  afkomstig. 

De   Heer  van  Bemmclen  deelt  den  voorloopige n   uitslag  mede      j 
van  door  hem  ingestelde  onderzoekingen  over  de  ontwikkeling  en    • 
vervorming    der  kieutrspleten  bij  de  cnibryonen  van  vogels , 

in  aansluiting  aan  hetgeen  hij  bij  Reptiliën  gevonden  heeft. 

Aan  eene  serie  embryonen  van  het  hoen  vond  hij  dat  achter- 
eenvolgens 4  paar  kieuwspleteu  werden  aangelegd  als  entodermuit- 
stulpingen ,  die  het  ectoderm  bereiken  en  naar  buiten  doorbreken ; 
dat  echter  in  tegenstelling  met  wat  bij  Lacerta  en  Tropidonotus 
het  geval  is ,  van  een  5Je  paar  slechts  eene  aanduiding  in  den 
vorm  eener  kleine  uitbotting  van  het  slokdarmepitheel  gevonden 
wordt.  Dat  deze  epitheel-proliferatie  als  een  rudiment  van  een 
kieuwspleet  mag  beschouwd  worden,  bewijst  ten  eerste  hare  plaats , 
ten  tweede  het  voorkomen  van  een  5Je  paar  kieuwspleten  bij  de 
verwante  groep  der  Reptiliën  en  ten  derde  het  optreden  van  6  paar 
aortabogen ,  van  welke  de  tioee  achterste  achter  de  4'^e  kieuwspleet 
gelegen  zijn.  Van  dit  tweetal  gaat  de  voorste  zeer  spoedig 
weer  te  gronde,  de  achterste  daarentegen  ontwikkelt  zich  tot  ar- 
teria  pulraoanlis.  In  dit  opzicht  stemt  dus  het  hoentje  met  Repti- 
liën en  Amphibiën  overeen.  De  5'^e  rudimentaire  aortaboog  werd 
slechts  aan  één  stadium ,  en  dan  nog  maar  aan  ééne  zijde  van  het 
embryo  aangetroffen.  Hij  was  ook  reeds  veel  zwakker  dan  de  vlak 


cxxxv 

(laarachter  gelegen  6de  boog,  maar  toch  onmiskenbaar.  De  meta- 
raorphose  dezer  kieuwspleten  werd  nog  niet  met  volkomen  zekerheid 
uitgemaakt,  maar  hoogst  waarschijnlijk  is  zij  toch  de  volgende. 
De  eerste  wordt  als  bij  alle  Amnioten  tot  tuba  Eustachii.  Van  de 
tweede ,  die  een  zeer  schuin  naar  achteren  gerichten  stand  heeft ,  blijft 
een  epitheelkerntje  over ,  dat  zich  tot  thymusweefsel  metamorpho- 
seert.  Hetzelfde  geschiedt  met  de  toppen  der  3'ie  en  4'ie  spleet. 
Het  epitheel  van  het  overbl^vende  stuk  dezer  spleten  behoudt  daar- 
entegen zijn  histologisch  karakter  en  vormt  epitheliale  blaasjes,  wier 
cellen  gaan  prolifereeren ,  zoodat  de  blaasjes  in  massieve  lichaam- 
pjes veranderen ,  die  tegen  den  3deu  en  4'ieii  aörtaboog  (de  carotis  en 
arcus  aörtae)  blijven  aanliggen,  in  denzelfden  stand  waarin  men 
het  epitheliale  derivaat  der  3'^e  kieuwspleet  bij  slang  en  hagedis 
aantreft.  Ook  bij  de  vogels  mag  men  dus  van  een  carotisklier 
spreken  en  men  vindt  gedurende  het  geheele  leven  de  resten  van 
3de  en  4'ie  kieuwspleten  als  een  paar  geïsoleerde  lichaampjes  tegen 
de  carotis  aanliggen ,  op  de  plaats  waar  deze  zich  in  arteria  sub- 
clavia,   vertebralis,   primaria  en  thyreoïdea  verdeelt. 

In  een  ander  punt  van  de  vervorming  der  kieuwspleten  vertoont 
het  hoentje  overeenkomst  met  de  ringslang.  Bij  deze  laatste 
vond  Spreker  dat  de  A^^  en  S^e  kieuwspleet,  wanneer  zij  haren 
samenhang  met  de  huid  reeds  weer  verloren  hebben ,  nog  gedu- 
rende een  korten  tijd  met  den  slokdarmwaud  blijven  samenhangen 
door  een  langen  gemeenschappelijken  epitheelsteel ,  die  op  het  punt, 
waar  hij  met  de  kogelvormig  gezwollen  derivaten  der  spleten 
samenhangt,  zelf  ook  opzwelt  tot  een  epitheelblaasje ,  hetwelk 
gedurende  het  geheele  leven  bestaan  blijft,  terwijl  de  steel  overi- 
gens zeer  spoedig  weer  verdwijnt.  Een  dergelijke  steel  met  opge- 
zwollen uiteinde  trof  Spreker  ook  aan  bij  het  hoentje ,  maar  hier 
vormde  hij  de  verbinding  tusschen  slokdarm  en  3'^e  en  4^^  spleet. 
De  thyreoidea  der  vogels,  die  zooals  bekend  is,  ter  weerszij 
voorkomt  aan  het  ondereind  der  thymus ,  ontstaat ,  evenals  die 
van  alle  andere  Gewervelde  Dieren  als  eene  mediane  ongepaarde 
instulping  van  den  ventralen  slokdarmwand  en  deelt  zich  eerst 
naderhand  in   twee  helften.  Deze  komen  dan  ten  slotte  vlak  voor 


CXXXVI 


de  carotiskliertjes  te  liggen.  Het  onderzoek  van  een  reeds  geheel 
ontwikkeld  embryo  van  Alligator  lucius  bewees  dat  het  vermoe- 
den ,  als  zouden  de  aanhangsels ,  die  Spreker  bij  jonge  exemplaren 
van  dat  dier  aan  de  carotis  op  haar  vertakkingspunt  vond ,  een 
epithelialen  oorsprong  hebben ,  juist  was.  Hoogst  waarschijnlijk 
heeft  men  dus  ook  hier  met  een  overblijfsel  van  de  d^'^  kieuw- 
spleet te  doen. 

Hetzelfde  geldt  voor  de  zoogenaamde  carotisklier  der  zoogdieren 
ten  minste  bij  een  ver  ontwikkeld  konijnenembryo  werd  daaraan 
een  epithelialen  bouw  aangetroffen. 

Bij  vogels  evenals  bij  Reptiliën  begeleidt  het  ganglion  nodosum 
van  den  nervus  vagus  de  thymus  en  de  aörfcabogen  bij  hunne 
verplaatsing  in  caudale  richting  en  blijft  dus  in  de  nabijheid  van 
het  hart.  Bij  zoogdieren  daarentegen  blijft  het  op  zijn  oorsprongs- 
plaats  dicht  achter  de  uittree-opening  van  den  vagus  uit  den  sche- 
del liggen. 

De  heer  van  Rees  is  op  nieuw  zoo  gelukkig  geweest  Iflyoryc- 
tes  Weissmannii  een  Nematode ,  die  in  de  spieren  van  den  kik- 
vorscli  parasiteert ,  aan  te  treffen.  Het  miskroskopisch  kleine 
wormpje  leeft  in  den  Musculus  Sartorius  van  den  kikvorsch  en 
schijnt  vrij  zeldzaam  voor  te  komen.  Eens  nam  KöUiker  een  ware 
epidemie  van  dozen  worm  waar ,  terwijl  Kühne  slechts  over  één 
ex.  beschikte,  toen  hij  onderzoekingen  over  de  juiste  plaats  van 
het  wormpje  in  het  inwendige  der  spier  instelde.  Spreker  zelf  had 
het  diertje  voor  eenige  jaren  leeren  kennen  en  had  het  nu  onlangs 
in  twee  ex.  op  nieuw  waargenomen.  Met  den  heer  Place  een  pri- 
mitiefbundel waarin  de  Nematode  huisde  onderzoekende,  waren 
zij  tot  de  overtuiging  gekomen ,  dat  het  diertje  niet ,  zooals  Kühne 
beweert  in  den  vloeibaren  inhoud  eener  fibrille ,  maar  tusschen  de 
fibrillen  in  huisde.  Op  een  enkel  punt  in  een  van  Spreker's  prae- 
paraten  ligt  het  wormpje  dicht  tegen  den  wand  van  den  primitief- 
bundel aan ,  zoodat  deze  uitpuilt  en  men  daar  het  lichaam  van 
den  worm  alleen  door  het  sarcolemma  bedekt  onderscheiden  kan. 


CXXXVII 

De  heer  Hoek  hericbt  in  aansluiting  aan  zijn  in  de  vorige  ver- 
gadering gedane  mededeeling ,  dat  de  liininoria  lignoriim  ,  Ratbke , 
spec,  wel  degelijk  tot  de  fauna  van  ons  land  moet  gerekend  wor- 
den. Talrijke  exemplaren  werden  door  hem  in  verschillende  hout- 
soorten en  op  verschillende  diepten  aangetroffen  aan  de  havenwer- 
ken van   den  noordelijken  ingang  van  het  Wemeldingsche  kanaal. 

De  heer  Herbcrt  deelt  eenige  voorloopige  resultaten  mede  van 
zijne  onderzoekingen  omtrent  een  hoogst  zeldzame  Molluskensoort , 
door  hem  aan  de  overzijde  van  het  »Y",  aan  den  »Noorder-Y  en 
Zeedijk"  in  de  nabijheid  van  het  » Pampus",  tusschen  de  steenen 
aangetroffen,  en  van  welke  een  drietal  exemplaren  op  alcohol, 
benevens  een  paar  afbeeldingen  aan  de  vergadering  worden  getoond. 

Het  is  Spreker  gebleken ,  dat  de  Mollusk  in  quaestie  moet  wor- 
den gebracht  tot  het  geslacht  Corambe ,  Bergh.  Dit  geslacht  be- 
hoort tot  de  familie  der  Corambiadae  onder  de  Tectibranchia  der 
Opisthobranchia ,  —  eene  familie  die  zich  aansluit  aan  die  der 
Phyllidiidae  en  Pleurophyllidiadae. 

Van  het  geslacht  Corambe  is  slechts  een  enkele  soort  —  C. 
sargassicola ,  Bergh  —  en  dan  nog  wel  naar  een  enkel  exemplaar , 
zeer  gebrekkig  bekend. 

In  October  1862  werd  door  een  Deensch  Scheeepskapitein  op  42° 
50'  N.  Br.  en  46°  20'  W,  L.  in  de  Sargassozee,  een  enkel  exemplaar  — • 
ter  grootte  van  3  mm.  lengte  —  gevonden  ,  en  later  ter  hand  ge- 
steld aan  Prof.  Bergh  te  Kopenhagen,  die  het  individu,  na  een 
uit  den  aard  der  zaak  oppervlakkig  onderzoek ,  als  Corambe  sar- 
gassicola nov.  gen.  et  nov.  spec.  onder  andere  Molluskeu  van  de 
Sargassozee  beschreef. 

De  familie  der  Corambiadae  nadert  tot  die  der  Phyllidiidae  door 
de  plaatsing  van  de  anaalopening  adder  in  de  middeUijn  va7i  het 
lichaam ,  doch  wijkt  van  deze  groep  af  door  het  voorhanden  zijn 
van  twee  goed  ontwikkelde,  ten  opzichte  der  anaalopening  symme- 
trisch geplaatste  kieuwen,  aan  het  achterste  gedeelte  van  het  lichaam 
tusschen  den  mantel  en  de  voet^  —  benevens  door  de  aanwezigheid 
van  kaken  en  een  torijfplaat  van  de  tong.  Van  de  Pleurophyllidia- 


CXXXVIII 

dae  onderscheidt  zich  Corambe  hoofdzakelijk  door  de  plaatsing  van 
den  anus  in  de  middellijn  van  het  lichaam  en  door  de  voor  terug- 
trekking vatbare  kopvoelers. 

De  individuen  door  Spreker  onderzocht  hadden  een  grootte  van 
3 — 5  mm.  en  wisselden  ten  zeerste  in  kleur  af;  —  de  meeste 
exemplaren  waren  geelachtig  met  zwarte  vlekken ,  —  andere  daar- 
entegen geheel  zwart  of  donkerbruin.  De  eieren  worden  op  stee- 
nen  in  grooten  getale  in  een  geleiachtig  omhulsel ,  in  den  vorm 
van  een  vlakken  spiraal  afgezet.  Spreker  hoopt  spoedig  in  de  ge- 
legenheid te  zijn  nadere  bijzonderheden  omtrent  den  bonw  —  vooral 
met  betrekking  tot  de  lever  en  het  zenuwstelsel  —  en  omtrent 
de  ontwikkelingsgeschiedenis  te  kunnen  mededeelen,  —  aangezien 
zijne  onderzoekingen  nog  niet  geheel  afgesloten  zijn.  Het  schijnt 
Spreker  overigens  voorloopig  wel  toe,  dat  de  door  hem  gevonden 
exemplaren  van  Corambe  van  de  door  Bergh  onderzochte  C.  sar- 
gassicola  genoegzaam  afwijkt  om  ze  onder  den  naam  van  »  Corambe 
hatava"  als  nieuw  voor  onze  vaderlandsche  fauna  in  het  stelsel  in 
te  lijven. 

Nog  niet  opgehelderd  is  de  merkwaardige  tegenwoordig  bekende 
geographische  verbreiding  van  het  geslacht  Corambe.  Behalve  toch 
in  de  Sargassozee  en  thans  in  Nederland  is  Corambe  tot  nog  toe 
nergens  anders,  —  noch  aan  de  Engelsche,  noch  aan  de  Fransche, 
noch  aan  de  Noordsche  kusten,  noch  elders  aangetroffen.  Hoogst 
waarschijnlijk  hebben  wij  het  voorkomen  van  Corambe  aan  onze 
Nederlandsche  kusten  hetzij  aan  den  invloed  van  den  golfstroom , 
hetzij  aan  de  schepen  te  danken ,  die  vroeger  Amsterdam  slechts 
over  het  Pampus  konden  bereiken ,  en  dan  allicht  hetzij  enkele 
individuen ,  hetzij  ook  de  eieren  van  Corambe  van  de  Sargassozee 
naar  het  Parapus  kunnen  hebben  overgebracht. 

De  heer  Horst  wijdt  enkele  woorden  aan  de  groote  waarde  van 
Cocaïne  voor  het  converseeren  in  geheel  uitgestulpten  toestand 
van  dieren,  die  anders  de  gewoonte  hebben  zich  in  spiritus  gebracht 
samen  te  trekken,  zoodat  zij  geheel  onkenbaar  worden.  Hij  vertoont 
met  genoemde  stof  behandelde  en  geheel  uitgestulpte  Bryozoëu. 


VJ3RSLuf\.a- 


BUITENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERIN^i 


NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING-, 

gehouden  te  Amsterdam  in  het  gebouw  voor  Zoötomie  op 
Zaterdag  27  Maart  1886  des  avonds  te  7  ure. 


Voorzitter  de  Heer  Hubrecht. 

Met    den   Voorzitter    zijn    aanwezig  de  heeren:  Horst,  Weber 
Loman ,  J.  F.  van  Bemmelen  en  van  Rees. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  heeren:  A.  A.  van  Bemmelen, 
Veth  en  de  Secretaris,  de  heer  Hoek.  In  de  plaats  van  den  laatst- 
genoemde wordt  aan  den  heer  van  Rees  dooi  den  Voorzitter  het 
Secretariaat  voor  deze  vergadering  opgedragen. 

De  heer  Horst  vertoont  een  door  hem  opgestelde  naamlijst 
van  de  tot  onze  Fauna  behoorende  Echinodermen ,  opgenomen  in 
het  Tijdschrift  der  Vereeniging,  en  deelt  daaromtrent  eenige  op- 
merkingen mede.  Spreker  oppert  vervolgens  eenige  bezwaren  tegen 
de  door  Dr.  Oudemans  in  zyn  opstel  »Die  gegenseitige  Verwandt- 
schaft,  Abstammung  und  Classification  der  sogenaunten  Arthro- 
poden"  voorgestelde  indeeliug  der  Gelede  Dieren.  Aan  het  argu- 
ment ,  dat  de  Acarinen  geen  centraalorgaan  van  den  bloedsomloop 
zouden  bezitten,  mag  zijns  inziens  geen  al  te  groote  waarde  wor- 


CXL 

deu  gehecht ,  daar  ook  bij  Copepoden  en  Ostracoden  het  hart  bg 
sommige  lagere  vormen  ontbreekt,  terwijl  de  hoogere  het  wel  be- 
zitten. Bovendien  is  volgens  eene  mededeeling  van  Claus  in  den, 
»Anzeiger  der  K.  K.  Akademie  in  Wien"  van  17  Dec.  1885, 
door  Willibald  Winkler  bij  Gamasus  jucorum ^  de  Geer  een  echt, 
eenkamerig  hart  ontdekt ,  dat  als  een  achteruitgegaan  Arachniden- 
hart  mag  beschouwd  worden.  Ook  de  bewering,  dat  de  digitus 
mobilis  van  de  scharen  der  Crustaceen  steeds  binnen «vaarts  ligt, 
schijnt  niet  voor  alle  gevallen  door  te  gaan,  aangezien  bij  Pa- 
laemon ,  waarvan  verschillende  soorten  ter  tafel  gebracht  waren , 
en  bij  Hippolyte  het  bewegelijk  lid  buitenwaarts  is  gelegen ,  even- 
als bij  Arachniden.  De  heer  Horst  bespreekt  daarna  de  plaats 
van  Limulus  in  het  systeem  en  wyst  op  de  groote  verschillen 
tusschen  Trilobiten  en  Merostomata. 

De  heer  Webcr  demonstreert  een  aantal  interessante  prepara- 
ten, betrekking  hebbende  op  de  ontirikkeling  van  het  gebit 
der  tand-  en  baleiniralvii^schen ,  welke  hem  tot  de  conclusie 
geleid  hebben ,  dat  de  stamvaderl^ke  vorm  der  Cetaceeen  een  hete- 
rodont  gebit  moet  hebben  gehad. 

De  heer  Loman  toont  aan  de  vergadering  een  exemplaar  eener 
Javaansche  Mantide ,  behoorende  tot  het  aan  Empusa  verwante 
zeldzame  geslacht  Heteroderma,  dat  in  hooge  mate  verschijnselen 
van  inimicry  bezit. 

Spreker  deelt  voorts  als  eene  bijzonderheid  mede,  dat  door  hem 
bij  eene  in  Zuid- West  Java  gevondene  Paussus-sooxi ,  en  wel  bg 
Cerapterus  4-macuIatus ,  Westwd. ,  die  zich  onderscheidt  door  de 
eigenschap  van  heftig  te  kunnen  bombardeeren  evenals  de  soor- 
ten van  Brachinus  ,  de  aanwezigheid  van  vrij  «lodluni  is  aange- 
toond in  het  excretie-product  der  anaalklieren ,  dat  als  verdedi- 
gingsmiddel dienst  doet. 

De  heer  «f.  F.  van  Bemmelen  deelt  in  de  eerste  plaats  den 
uitslag    meê   van    het   onderzoek    der  zoogdier-embryonen  hem 


CXLI 


door  de  vriendelijkheid  vau  Prof.  Hoffmann  en  Dr.  Loman  ver- 
strekt. Aan  een  zeer  jong  hondenerabryo  kon  hij  de  aanwezig- 
heid van  vier  paar  kieuwspleten  vaststellen ,  maar  hun  epitheel 
had  zich  nog  niet  gedifferentieerd  tot  bijzondere  weefselvormen. 
Daarentegen  vond  hij  bij  ver  ontwikkelde  muizenembryonen  een 
groote  ongepaarde  thyraus ,  aan  welke  geen  spoor  van  aanhan- 
gende of  ingesloten  epitheliale  lichaampjes  was  te  ontdekken, 
evenmin  als  aan  de  thymus  van  een  konijnenembryo  in  ongeveer 
hetzelfde  ontwikkelingsstadium.  In  dit  opzicht  verschilt  de  thy- 
mus dezer  beide  knaagdieren  van  die  van  twee  roofdieren.  Bij 
den  hond  n.1.  werden  eerst  door  Remak  later  door  Watney,  in 
en  aan  de  thymus  vele  cysten  gevonden ,  wier  wand  uit  trilhaar- 
dragende  epitheelcellen  bestond.  Watney  beweert  dat  zij  ontstaan 
uit  de  concentrische  Uchaampjes ,  die  eene  eigenaardigheid  zijn 
der  zoogdier-thymus ,  en  daar  hij  deze  lichaampjes  voor  gemeta- 
morphoseerde  bindweefselcellen  houdt,  komt  hij  tot  het  besluit, 
dat  in  de  thymus  van  den  hond  gecilieerde  epitheelcellen  ont- 
staan uit  bindweefselcellen.  Hij  geeft  zelf  toe  dat  dit  besluit  a 
priori  hoogst  onwaarschijnlijk  blijkt.  —  Gebrek  aan  de  noodige 
ontwikkelingsstadien  belette  den  spreker  tot  nog  toe  de  wijze  van 
ontstaan  dezer  epitheliale  blazen  in  de  thymus  van  den  hond  na 
te  gaan;  maar  hij  was  in  staat  op  seriën  doorsneden  door  de  thy- 
mus van  een  pas  geboren  kat  dergelijke  cysten  als  Watney  voor 
den  hond  beschrijft,  aan  te  toonen,  hoewel  Watney  mededeelt 
dat  zij  bij  de  kat  ontbreken.  Watney's  onderstelling  omtrent  den 
oorsprong  dezer  epitheliale  lichaampjes  uit  bindweefselcellen  is  te 
onwaarschynlijker  nu  de  door  hem  nog  ontkende  afkomst  der 
thymus  uit  het  epitheel  van  een  of  meer  kieuwspleten  door  em- 
bryologische  onderzoekingen  onomstootelijk  bewezen  is. 

In  de  tweede  plaats  deelt  spreker  mede ,  dat  hij  aan  embryonen 
van  Trigonocephalus ,  hem  door  Dr.  Loman  geschonken ,  volko- 
men dezelfde  overblijfselen  van  kieuwspleet-epithelien  gevonden 
heeft,  als  hij  bij  Tropidonotus  ontdekte,  en  tevens  heeft  kunnen 
vaststellen ,  dat  van  eene  verwisseling  dezer  epitheliale  rudimen- 
ten  met  gif-  of  speekselklieren  geen  sprake  kan  zijn.  Voor  twee 


CXLTl 

soorten    van    slangen:    een    giftige   en    een  niet-giftige  is  dus  nu 
eene  gelijksoortige  metamorphose  der  kieuwspleten  vastgesteld. 

Naar   aanleiding  der  onderzoekingen  van  Bedriaga  en  Smalian 
over   den   anatomisehen   bouw   der   Ampliisbaeniden  heeft  spreker 
aan  een  volwassen  exemplaar  van  Amphishaena  fuUginosa,  uit  de 
verzameling  van  het  Utrechtsch  Museum ,  de  ligging  van  thymus 
en  thyreoïdea  nagegaan.  Hij  vond  dat  hetgeen  door  die  beide  on- 
derzoekers  voor   de   thymus   werd    gehouden,    n.1.  een  ongepaard 
lichaam  gelegen  op  den  oorsprong  der  groote  arterien  uit  den  truneus 
arteriosus ,    niets   anders   is   als  een  gedeelte  van  het  vetlichaam ; 
dat  daarentegen  de  eigenlijke  thymus  gevonden  wordt  ver  van  het 
hart ,  in  de  streek  van  het  strottenhoofd ,  bedekt  door  den  sterno- 
cleido  -mastoïdeus ,  als  twee  kleine  witte  lichaampjes ,  gelegen  naast 
de    carotis   interna,    het   ganglion    nodosum    van    den  vagus,  den 
sympathicus    en    de   vena  jugularis.    Een    derde    lichaampje,    iets 
meer   naar   het   hart   toe    gelegen ,    op    de  plaats  waar  de  carotis 
communis  zich  in  externa  en  interna  verdeelt,  bleek  op  doorsne- 
den   een    epithelialen   bouw   te   bezitten  en  dus  een  zoogenaamde 
glandula  carotis  te  zijn.  Alle  drie  deze  lichaampjes  zijn  reeds  door 
Smalian   vermeld    en    afgebeeld ,  maar  hunne  beteekenis  heeft  hij 
niet  herkend.  De  ligging  van  thymus  en  glandula  carotis  bij  Am- 
pJnsbaena   blijkt   dus   volkomen   overeen    te    komen    met    hetgeen 
spreker  daaromtrent    vond    bij    Lacerta  en  Platy dactylus.  Daaren- 
tegen is  de  thyreoidea  bij  Amphishaena  geheel  en  al  in  twee  helf- 
ten gescheiden  en  vertoont  een  afwykenden  histologischen  bouw , 
voor   zoover  dit  aan  het  niet  al  te  goed  geconserveerde  dier  was 
na  te  gaan. 

De  heer  van  Rees  heeft  het  nieuwe  Engelsche  zoogenaamde 
Rocking  ülici-otome  ter  tafel  gebracht ,  daar  hij  vernomen  had ,  dat 
nog  fslechts  weinigen  dit  Mikrotoom  hadden  leeren  kennen.  Het 
is  bepaaldelijk  voor  het  vervaardigen  van  lint-coupes  ingericht 
en  munt  uit  door  hoogst  vernuftige  en  soliede  constructie,  groote 
gemakkelijkheid  in  het  gebruik  en  zeer  matigen  prijs  (circa  /  65. — ) 
en    hoewel   het   de    samengestelder  doch  ook^veel  kostbaarder  in- 


CXLIII 

strumenten  van  Caldwell  en  van  Jung  niet  geheel  kan  vervangen 
zoo   bezit    liet  toch  zulke  gunstige  eigenschappen  en  eigenaardige 
Yoordeelen,    dat   het  zoowel  voor  speciaal  onderzoek  als  voor  het 
algemeen  gebruik  in  Laboratorieën  niet  genoeg  kan  worden  aan- 
bevolen ^). 

Spreker  vestigt  in  de  tweede  plaats  de  aandacht  op  eenige  ver- 
derci  resultaten ,    die  hij  by  de  studie  van  den  poptoestand  van 
musea  vomitoria  verkregen  heeft ;  bepaaldelijk  bespreekt  hy  de  ver- 
schijnselen,   die  bij  de  degeneratie  en   resorptie  van  verschillende 
organen  der  larve  optreden  en  waarbij  de  leucocythen  een  hoofd- 
rol spelen ,  door  de  in  fragmenten  uiteenvallende  weefsels  in  zich 
op  te  nemen    eu    te   verteeren.    Behalve  bij  spieren  en  vet-cellen , 
bij    welke  de  leucocythen  krachtig  tot  het  uiteenvallen  der  orga- 
nen   medewerken  ,    door    in    deze    in  te  dringen  ^),  vindt  dit  o.  a. 
plaats    bij    de    zenuwen    van    den    thorax ,    en    de  speekselklieren , 
hoewel  in  deze  laatste  gevallen  de  leucocythen  dan  eerst  destruee- 
rend  medewerken,  nadat  het  normale  verband  van  het  orgaan  tij- 
dens   het  uitstulpen  van  den  kop  verbroken  werd.  Ook  de  spier- 
wand  van  den  chylus-darm   wordt  door  leucocythen  verteerd ,  die 
bij    duizenden   de    oppervlakte  daarvan  als  een  mantel  bekleeden; 
doch   dit    geschiedt  eerst,  nadat  de  epitheliale  cel-bekleeding  van 
den  darm  met  het  subepitheliale  bindweefsel  in  zijn  geheel  is  af- 
gestooten    —   met   uitzondering   alleen    van   de    door  Ganin  ont- 
dekte,   verspreide    imagiuale    celgroepen   en    nadat    van   uit    deze 
» eilandjes"  door  voortwoekeriug  der  cellen  een  geheel  nieuwe  epi- 
theliale bekleeding  binnen  de  oude  spierlaag  tot  stand  gekomen  is. 
De     met     weefsel-fragmenten     bevrachte    leucocythen    en    die, 
welke    deze    reeds    verteerd    hebben ,    dringen    ook    in    alle    snel 
groeiende  weefsels  der  imago  in,  doch  hier,  om  aan  deze  tot  voed- 
sel   te   verstrekken ;  gedeeltelijk  schijnen  zij  ook  in  het  lichaams- 
vocht  zelve    uiteen    te    vallen   en    zoodoende   de   voedende  kracht 
daarvan  te  verhoogen. 

1)  De  Amanuensis  van  het  Physiologisch  Laboratorium  te  Amsterdam,  de  heer  C. 
Meijer,  vervaardigt  dit  Mikrotoom  met  eenige  kleine  verbeteringen  voor  den  prijs  van 
circa  ƒ55. —  en  houdt  zich  voor  bestellingen  aanbevolen. 

2)  Zie:    Maandblad  voor  natuurwetenschappen.  Amsterdam,  1884,  blz.   144  vlir. 


CXLIV 

De  voorzitter  vraagt  thans  of  de  aanwezige  leden  in  die 
mate  overtuigd  zijn  van  het  welslagen  der  proef,  die  door  het 
houden  van  dit  viertal  wetenschappelijke  Vergaderingen  genomen 
is,  dat  zij  het  nuttig  en  wenschelijk  achten  daarmede  in  het  vol- 
gend jaar  voort  te  gaan.  Hierop  wordt  door  allen  instemmend 
geantwoord ,  waarna  de  voorzitter  onder  dankbetuiging  voor  de 
betoonde  belangstelling  de  Vergadering  sluit. 


VERSLAG 

VAN   DE 

WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERING 

DER 

NEDERLAIfDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

yehouden   in   het   Hotel    den    Doelen   te    Gorkum,    op    Zondag 
11  Juli  1886,  des  voormiddags  te  half  11  ure. 


Voorzitter  de  Heer  A.  A.  van  Bemmelen. 

Met  den  Voorzitter  zijn  aanwezig  de  heeren:  Bottemanne, 
Everts ,  Veth ,  Weber ,  Levoir  en  Hoek. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  Heeren  Horst  en  Hubrecht. 

De  Voorzitter  opent  de  vergadering  en  stelt  voor  de  op  heden 
te  houden  buitengewone  huishoudelijke  vergadering  niet  te  doen 
plaats  vinden.  Het  punt  van  behandeling  voor  deze  vergadering , 
het  benoemen  van  een  eerelid ,  is  van  dien  aard ,  dat  het  alleen 
in  een  vrij  talrijke  bijeenkomst  van  leden  ter  sprake  mag  komen. 

Dienovereenkomstig  wordt  besloten ;  evenwel  niet  dan  nadat 
over  de  slechte  opkomst  der  leden  op  deze  bijeenkomst  enkele 
woorden  zijn  gewisseld.  De  sedert  eenige  jaren  in  gebruik  zijnde 
maatregel,  dat  men  de  keuze  der  plaats,  waar  de  zomervergade- 
ring gehouden  zal  worden ,  aan  de  gewone  huishoudelijke  verga- 
dering overlaat,  is  nu  wel  gebleken  geen  waarborg  op  te  leveren 
voor  een  trouwere  opkomst  der  leden.    Op  nieuw  wordt  de  wen- 


CXLVI 

schelijklieiJ  uitgesproken  een  excursie,  hetzij  dan  een  water- 
tochtje of  rijtoer  aan  de  zom  erbij  eenkomst  te  verbinden.  Het 
houden  van  een  voordracht  op  meer  algemeen  zoölogisch  gebied 
is  eveneens  een  maatregel  geschikt  om  meerdere  leden  tot  het 
bijwonen  der  vergadering  te  brengen :  de  Secretaris  deelt  echter 
mede ,  dat  het  hem  niet  heeft  mogen  gelukken  voor  de  thans 
plaats  hebbende  bijeenkomst  een  spreker  te  vinden. 

De  Heer  Weber  doet  een  mededeeling  over  een  exemplaar 
van  Lagenorhynchus  albirostris  op  de  Vliehors  nabij  de  Cocksdorp 
gestrand.  Het  is  een  zeer  zeldzame  Dclphinide;  wellicht  is  dit 
het  eerste  mannetje  dat  men  heeft  waargenomen.  Voor  zooverre 
hem  bekend  zijn  tot  nog  toe  van  dit  dier  slechts  2  exemplaren 
gestrand  in  de  Oostzee,  2  aan  de  kust  van  Engeland,  2  in  de 
bocht  van  Kiel  en  2  aan  de  Belgische  kust  —  het  laatste  in 
1852.  Voor  een  uitvoerige  beschrijving  van  dit  dier  verwijst  Spr. 
naar  de  in  1876  verschenen  verhandeling  van  Julius  Munter 
opgenomen  in  de  Mitth.  a.  d.  naturwiss.  Vereine  von  Neu-Vor- 
pommern  und  Rügen  (Jahrgang  VHl).  Het  door  Spr.  onderzochte 
Ex.  was  2.74  Meter  lang;  de  wervelkolom*  bestond  uit  91  wer- 
vels ;  de  kleur  was ,  toen  Spr.  het  eerst  het  voorwerp  bezichtigde, 
moeielijk  of  niet  meer  te  herkennen ,  alleen  zag  men  duidelijk , 
dat  de  rug  donker ,  de  buik  licht  van  kleur  was.  Spreker  voelde 
zich  gedrongen  van  deze  stranding  op  het  eiland  Vlieland  mel- 
ding te  maken,  aangezien  dit  de  eerste  keer  is,  dat  een  exem- 
plaar van  deze  soort  aan  onze  kust  strandde. 

De  Heer  Veth  deelt  mede,  dat  het  hem  onlangs  is  gelukt  een 
nest  met  jonge  spitsmuizen  waar  te  nemen,  De  drachtige  spits- 
muis, zegt  Brehm ,  bouwt  zich  een  nest  van  mos,  gras ,  bladeren 
en  plantenstengels ,  bij  voorkeur  in  oude  muren  of  in  een  holte 
onder  boomwortels ,  voorziet  het  met  talrijke  zijgangen ,  bekleedt 
het  met  een  zachte  laag  en  werpt  hier  tusschen  Mei  en  Juli 
5  a  10  jongen,  die  naakt  en  met  gesloten  oogen  en  ooren  ge- 
boren   worden.    In  den  beginne  zoogt  de  moeder  de  kleinen  met 


CXLVII 

groote  teederheid ,  spoedig  verkoelt  echter  haar  liefde  en  de  jongen 
maken  zich  dra  gereed  om  voor  hun  eigen  voedsel  te  gaan  zorgen. 
Daarbij  gelden  geen  familiebanden  meer ;  want  iedere  spitsmuis 
verstaat  reeds  in  haar  jeugd  onder  voedsel  niets  anders  als  vleesch 
dat  zij  machtig  kan  worden ,  zij  het  ook  het  lichaam  van  haar 
eigen  zuster  of  broeder! 

De  Heer  Hoek  geeft  eveneens  een  faunistische  mededeeling 
ten  beste.  De  Heer  Everts  had  hem  een  kleine  collectie  schaal- 
dieren  ter  bestemming  toevertrouwd;  hieronder  bevonden  zich 
eenige  exempl.  van  een  ilmplilpode  in  een  kelder  te  's  Gravenhage 
aangetroffen.  Het  was  hem  gebleken,  dat  men  hierin  met  Or- 
chestia  cavimana ,  Heller  te  doen  had ,  dezelfde  soort  die  voor 
eenige  jaren  door  ons  medelid  van  Haren  Noraan  onder  bloempotten 
in  een  tuin  te  Zalt-Bommel  gevonden  was.  Spreker  had  toen  in 
zijn  in  het  Tijdschrift  Deel  IV  opgenomen  opstel  »Carcinologi- 
sclies"  van  deze  vondst  melding  gemaakt. 

De  Heer  Böftcmanne  spreekt  over  eenige  jonge  zalnipjcs,  die 

op  de  Oosterschelde  gevangen  waren.  Zij  hadden  oranje  punten 
onder  aan  de  vinnen  en  Spr.  vermoedt  dat  z^"  tot  Salmo  trutta 
gerekend  moeten  worden. 

De  Voorzitter  bedankt  de  sprekers  en  noodigt  de  aanwezigen 
uit  deel  te  nemen  aan  een  gemeenschappelijk  tochtje  per  stoomboot 
naar  Woudrichem  en  verder  per  roeiboot  naar  het  Slot  Loevestein. 


VERSLAa 

VAN  T)E 

BUITENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERING 

DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

gehouden  in  het  Gebouw  voor  Zoötomie  tegenover  het  Aquarium 

te  Amsterdam,    op   Zaturdag  30  October  1886, 

des  avonds  te  half  8  ure. 


Voorzitter  de  Heer  Hubrecht. 

Met  den  Voorzitter  zijn  aauwezig  de  heeren:  Weber,  Vigelius, 
Loman,  J.  F.  van  Bemraelen,  Horst,  J.  T.  Oudemans,  Kerbert, 
van  Haren  Noman  en  Hoek. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  Heer  van  Hasselt. 

Als  gast  woont  de  Heer  J.  Sparre  Schneider  uit  Tromsoe,  gein- 
troduceerd  door  den  Heer  Weber,  de  vergadering  bij. 

De  Voorzitter  verwelkomt  de  aanwezigen  en  in  het  bgzonder 
den  Heer  Sparre  Schneider  en  verzoekt  de  sprekers  hunne  mede- 
deelingen  in  de  Duitsche  taal  te  houden.  Aan  dit  verzoek  wordt 
voldaan. 

De  Heer  «f.  F.  van  Bemmelen  deelt  den  uitslag  mede  van  het 
anatomisch  onderzoek  der  halsstreek  eener  Hatteria  punctata, 

afkomstig  uit  het  Museum  van  Natuurlyke  Historie  der  Utrecht- 


CXLIX 

sche  Universiteit  en  hem  door  Prof.  Hubrecht  welwillend  ter  on- 
derzoeking afgestaan.  De  bouw  van  de  halsstreek  bleek  geheel 
overeen  te  komen  met  dien  van  Lacerta,  Platydactylus  en  Anguis, 
zoodat  dus  Hatteria  in  dit  opzicht  een  echte  hagedis  is. 

De  thymus  bestaat  uit  twee  lappen,  achter  elkaar  gelegen 
langs  de  binnenzij  der  carotis  interna ;  de  achterste  lap  is  drie- 
maal langer  dan  de  voorste  en  reikt  tot  aan  de  plaats  waar  de 
carotisboog  de  carotis  interna  en  externa  afgeeft.  Op  die  plaats 
hangt  de  thymus  samen  met  een  klein  rond ,  glanzend  lichaampje, 
dat  tegen  den  achterwand  der  carotisboog  bevestigd  is:  »een  ca- 
rotisklier".  Een  dergelijk  lichaampje  ligt  tegen  den  achterwand 
der  eigenlijke  aorta  (4<^e  aortaboog)  op  de  plaats  waar  deze  zich 
naar  achteren  buigt.  Waarschijnlijk  hebben  we  hier  te  doen  met 
een  overblijfsel  der  4de  kieuwspleet,  die  bij  Lacerta  reeds  in 
het  embryonale  leven  verdwijnt.  In  't  overblijven  van  dit  derivaat 
vertoont  dus  Hatteria  een  primitiever  toestand.  Thymus  en  caro- 
tisklier  zijn  ongetwijfeld  derivaten  van  de  2de  en  3de  kieuwspleet. 

Van  een  ongepaard  asymmetrisch  supra-pericardiaal-lichaam  was 
bij  Hatteria  anatomisch  niets  te  vinden.  Daarentegen  gelukte  het 
op  dwarscoupes  door  de  halsstreek  van  een  volwassen  Anguis 
een  lichaampje  bestaande  uit  gesloten  epitheliale  acini  aan  de 
linker  zijde  der  trachea  te  ontdekken.  Vorm  en  ligging  maakten 
dat  het  bij  anatomisch  onderzoek  niet  zichtbaar  was.  Wellicht 
komt  het  dus  ook  bij  Hatteria  wel  voor. 

De  thyreoïdea  is  een  halvemaanvormig  lichaam  dwars  op  de 
trachea  gelegen  niet  ver  van  't  boveneind  van  't  hart. 

De  carotisboog  geeft  behalve  carotis  externa  en  interna  nog 
eene  art.  thyreoïdea  en  eene  art.  thymus  af. 

Van  de  aorta  ontspringt,  vlak  bij  haren  oorsprong  uit  den 
truncus  arteriosus  eene  arterie,  die  langs  de  zijde  der  trachea 
naar  voren  loopt  en  deze,  den  larynx  en  den  voorwand  van  den 
oesophagus  van  vaten  voorziet.  Iets  verder  op  ontspringt  uit  de 
aorta  een  vat,  dat  zich  naar  den  rugwand  van  oesophagus  en 
pharynx  begeeft. 

De  nervus  vagus  geeft  geene  takken  af,  voor  hij  tot  het  gan- 


CL 

glion  trunci  (=  g.  nodosum)  opzwelt.  Dit  ligt  op  de  hoogte  van 
't  vooreind  der  tweede  thymuslob.  Van  dit  ganglion  ontspringen 
nu  3  zenuwen.  De  eerste  slaat  zich  achter  om  de  carotisboog 
heen  en  verloopt  langs  de  trachea  naar  voren  tot  aan  den  larynx. 
De  tweede  is  veel  dunner,  verloopt  tot  achter  de  aorta  en  slaat 
zich  daaromheen  naar  binnen  en  voren  om;  zij  innerveert  den 
oesophaguswand  en  den  truncus  arteriosus.  De  S^e  is  de  eigenlijke 
voortzetting  van  den  nervus  vagus ;  hij  verdeelt  zich  op  de  hoogte 
der  aortabogen  opnieuw ,  in  een  lateralen  tak ,  die  zich  achter- 
waarts naar  maag  en  longen  voortzet  (ramus  intestinalis) ,  en  een 
medianen  ,  die  zich  om  de  aorta  naar  voren  buigt  en  evenals  de 
1ste  zenuw  uit  het  ganglion  nodosum  langs  de  trachea  tot  aan 
den  larynx  loopt.  Hier  aangekomen  verbindt  hij  zich  met  die 
1ste  zenuw.  Uit  deze  verbinding  ontspringen  een  aantal  zenuwen 
voor  de  larynxspieren  en  een  dikke  commissuiir,  die  dwars  over 
den  ventralen  larynxwand  naar  de  gelijknamige  zenuwverbinding 
van  de  andere  zijde  verloopt.  Aan  deze  commissuurvorming ,  die 
door  Fischer  ontdekt  is  bij  verschillende  hagedissen  en  krokodillen, 
neemt  bg  ïïatteria ,  in  tegenstelling  met  Platydactylus ,  de  glosso- 
pharyngeus  geen  deel. 

Beschouwt  men  de  beide  larynxzenuwen  als  de  nervi  laryngei 
superior  en  inferior ,  dan  blijkt  uit  haar  verloop  dat  de  nerv. 
laryngeus  sup.  der  hagedissen  de  branchiaalzenuw  der  A^^  visce- 
raalboog  is;  d.  i.  de  l^te  branchiaaltak  van  den  vagus.  De  nerv. 
laryngeus  inferior  is  dan  de  3^^^  branchiaalzenuw  van  den  vagus ; 
het  voorkomen  van  een  dunne,  maar  geheel  zelfstandige  zenuw 
tusschen  beide  in ,  is  een  anatomisch  bewijs ,  dat  oorspronkelijk 
tusschen  aorta  en  pulmonalis  nog  een  aortaboog  met  bijbehoo- 
rende  kieuwspleet  bestaan  heeft ,  gelijk  dit  uit  het  onderzoek 
van  Lacerta-  en  Tropidonotusembryoneu  reeds  aan  spreker  ge- 
bleken was. 

Bij  hagedissen ,  waar  de  dorsale  verbinding  tusschen  carotisboog 
en  arcus  aortae  levenslang  bestaan  blijft,  moet  de  nervus  laryn- 
geus superior  even  goed  als  de  inferior  den  descensus  cordis  mee- 
maken.   Bg    schildpadden ,   krokodillen  en  slangen  is  dit  niet  het 


CLl 

geval,  en  werkelijk  vindt  men  hier  den  nervus  laryng.  sup.  vlak 
achter  den  kop ,  als  de  zoogenaamde  nerv.  laryngo-pharjngens 
van  Bendz.  De  beschouwing  van  Fischer,  dat  deze  zenuw  slechts 
schijnbaar  een  tak  van  den  glossopharyngeus  is ,  is  volkomen  juist. 

Ook  bij  schildpadden  en  krokodillen  vond  Spr.  een  fijne  zenuw 
uit  den  vagus  ontspringend  iets  voor  den  oorsprong  van  den  la- 
ryngeus  inf. ,  die  tusschen  aorta  en  pulmonalis  naar  het  hart  ver- 
loopt. Waarschijnlijk  is  dus  ook  bij  deze  groepen  de  nerv.  re- 
currens  de  3*^6  branchiaaltak  van  den  vagus ,  en  is  de  tweede , 
veel  zwakker  ontwikkeld ,  evenals  bij  hagedissen  aanwezig. 

In  het  verloop  van  den  nerv.  glossopharyngeus,  n.  hypoglossus, 
van  de  grensstreng  des  sympathicus  ,  en  van  de  vena  jugularis, 
evenals  in  de  ligging  der  halsspieren  en  in  den  bouw  van  't 
tongebeen  stemt  Hatteria  in  hoofdzaken  met  andere  hagedissen 
overeen. 

De  Heer  Loman  houdt  zich  tegenwoordig  bezig  met  onder- 
zoekingen op  de  morphologie  der  ware  Spinnen  betrekking  heb- 
bende. Het  zijn  in  het  bijzonder  de  coxaalklieren  die  hij  bestu- 
deert; hij  zag  zich  echter  genoodzaakt  ook  andere  organen  in 
zijn  onderzoekingen  op  te  nemen.  Een  der  hierbij  verkregen  re- 
sultaten wenscht  hy  mede  te  deelen. 

Het  betreft  de  zoogenaamde  Iflalpighi'sche  raten  der  Spinnen, 
die  hij  bij  verschillende  geslachten  (daaronder  Epeira)  onderzocht. 
Volgens  oudere  auteurs  (o.  a.  Dugés)  komen  deze  organen  bij  de 
Spinnen  uit  in  den  zoogenaamden  einddarm  en  zouden  zij  dus 
als  de  homologa  van  de  Malpighi'sche  vaten  der  Insecten  be- 
schouwd kunnen  worden ;  volgens  Spreker  geschiedt  dit  echter 
ten  onrechte:  de  hier  bedoelde  organen  komen  in  den  middeldarm 
uit  en  zijn  dus  waarschijnlijk  niet  homoloog  met  de  excretorische 
organen  der  Insecten ,  maar  veeleer  met  soortgelijke  klieren ,  die 
men  als  aanhangselen  van  den  middeldarm  bij  Crustaceen  (Onis- 
ciden  b.  v.)  aantreft.  De  middeldarm  komt  bij  de  ware  Spinnen 
geheel  achteraan  kort  bij  de  anus  in  den  einddarm  uit  en  deze 
vertoont    zich    by    hen    als    een    aanzienlijk    verwijd    blaasvormig 


CLTI 

orgaau.  De  histologische  structuur  der  klieren  is  zeer  eenvoudig; 
het  is  Spreker  niet  gelukt  de  aanwezigheid  van  ureum  in  de  klier- 
cellen  waar  te  nemen. 

De  Heer  Horst  onderzocht  in  den  laatsten  tijd  de  anatomie 
van  een  Ijumbricide  van  bet  geslacht  Rhinodrilus  hem  door  den 
Heer  ten  Kate  uit  Suriname  medegebracht.  Dit  geslacht  door 
Perrier  opgesteld  wordt  gekenmerkt  door  het  bezit  van  borstels 
aan  het  vrye  uiteinde  met  boogvormige  uithollingen  voorzien , 
die  men  vooral  aan  de  peniaal-borstels  gemakkelijk  waarneemt. 
Bijzondere  aandacht  verdient  volgens  Spreker  de  sterke  ontwik- 
keling der  segmentaal-organen  in  de  voorste  segmenten  van  het 
lichaam  en  de  eigenaardige  wijze,  waarop  zij  zich  naar  buiten 
openen ;  de  uitvoergang  ligt  n.  1.  in  een  vrij  ruime  holte  in  de 
huidspierzak.  Ook  nog  bij  andere  anatomische  bijzonderheden, 
het  darmkanaal  betreÊfende  —  zoo  bij  de  aanwezigheid  van  sterk 
ontwikkelde  klieren  in  den  pharynx  —  staat  Spreker  enkele  oogen- 
blikken  stil. 

De  Heer  Hubrecht  ontwikkelt  nieuwe  phylogenetische  be- 
schouwingen een  vergelijking  van  het  zenuwstelsel  der  wervel- 
dieren met  dat  van  lagere  wormen  (met  name  Nemertinen)  ten 
doel  hebbende. 


CLIV 

H.  W.  J.  Bosch  te  Berlicum  en  F.  P.  L.  Pollen  te  Schevenin- 
gen:  hunne  assche  ruste  in  vrede;  van  de  begunstigers  de  heer 
J.  Kneppelhout  van  den  Hemelschen  Berg ,  de  steun  van  ontelbare 
vereenigingen  en  ^vanjde  eereleden  Prof  Harting,  boven  mijn  lof 
verheven. 

Voor  het  lidmaatschap  bedankten  de  leden  Dr.  S.  de  Jager  te 
Utrecht  die  naar  Amerika  vertrok ,  de  heer  J.  C.  J.  van  Ogten 
en  de  heer  H.  C.  de  '^Wolff  te  Rotterdam ,  sedert  de  oprichting  der 
Vereeniging  onze  begunstiger.  Daarentegen  mochten  wij  ons  eerelid 
Dr.  Westermau  ook  onder  de  begunstigers  opnemen.  Tot  het  ge- 
vrone  lidmaatschap  zijn  toegetreden  de  heeren  C.  H  van  Herwer- 
den, student  in  de  natuurkundige  wetenschappen  en  K.  F.  Wenkebach, 
candidaat  in  de  medicijnen,  beiden  aan  de  Utrechtsche  Univer- 
siteit en  mejuffrouw  Cato  Manden  te  Groningen. 

Het  ledental  verminderde  dus  met  4  gewone  leden,  2  begunstigers 

en  1  eerelid  en  vermeerderde  met  1  begunstiger  en  3  gewone  leden. 

Onze  Vereeniging  telt  dus  132  leden,  verdeeld  in  108  gewone 

leden,  9  begunstigers,   12  correspondeerende- en  3  eereleden,  tegen 

135,  109,  10,  12  en  4  in  het  vorige  jaar. 

Tot  commissieleden  voor  het  Zoölogisch  Station  werden  benoemd 
de  heeren  J.  F.  van  Bemmelen ,  Hoek ,  Hubrecht ,  Kerbert  en 
Max  Weber.  Tot  het  nazien  der  rekening  en  verantwoording  over 
1885/86  werden  uitgeuoodigd  de  heeren  A.  L.  de  Raadt  en  J.  C. 
Kersbergen. 

Overigens  hadden  geene  veranderingen  in  het  Bestuur  of  in  de 
Commissiën  tot  ult°  Sept.  11.  plaats.  Mededeelingen  over  den  finan- 
ciëelen  toestand  der  Vereeniging  en  van  het  Zoölogisch  Station 
laat  ik  geheel  over  aan  onze  heeren  Penningmeesters  en  Verslag- 
gevers; slechts  dit  wensch  ik  hier  wereldkundig  te  maken  ,  dat  door 
de  heeren  Dr.  W.  Krol,  Dr.  R.  Horst,  Prof.  C.  K.  Hoffmann , 
R.  A.  Mees  en  Dr.  H.  J.  Veth  het  bedrag  hunner  uitgelote  aan- 
deelen  van  het  Zoölogisch  Station  aan  de  kas  der  Vereeniging 
geschonken  werd. 

Van  ons  Tijdschrift  verschenen  twee  afleveringen  van  het  1^  Deel 
der  2de  gerie  met  3  dubbele  en  2  enkele  platen. 


CLV 

De  Bibliotheek  verheugt  zich  steeds  over  de  belangstelling  van 
velen ,  zoowel  van  hen ,  die  haar  wenschen  te  raadplegen  als  van 
hen  die  haar  met  geschenken  ven  ijken.  Wellicht  schijnt  het  U 
toe,  dat  deze  laatste  categorie  nog  gewichtiger  is  voor  haar  be- 
staan en  hare  uitbreiding  dan  de  eerste;  de  bibliothecaris  is  dit 
echter  maar  gedeeltelijk  met  ü  eens.  Het  vele  gebruik ,  het  steeds 
toenemende  gebruik,  dat  er  van  onze  ofschoon  nog  altijd  zeer 
kleine  bibliotheek  gemaakt  wordt,  is  hem  het  beste  bewijs,  dat 
zij  in  eene  leemte  voorziet,  tracht  te  voorzien  althans;  want  zoo 
menigmalen  komt  het  voor,  dat  een  boek  wordt  aangevraagd, 
dat  niet  in  de  bibliotheek  aanwezig  is  en  dat  wegens  een  ons 
allen  bekende  reden  niet  kan  worden  aangeschaft.  Het  bedrag 
dat  jaarlijks  aan  onze  bibliotheek  kan  ten  koste  gelegd  worden, 
is  helaas !  gering ,  veel  te  gering.  Dat  evenwel  met  dat  bedrag 
werkelijk  gewoekerd  wordt,  moet  elk  toegeven,  die  nagaat  hoe 
snel  de  boekerij  zich  uitbreidt.  De  lange  reeks  van  wetenschappe- 
lijke instellingen  ,  met  welke  onze  Vereeniging  in  betrekking  staat , 
is  in  het  afgeloopen  jaar  opnieuw  vermeerderd.  Ruiling  van  uit- 
gaven geschiedt  voortaan  eveneens  met  het  K.K.  Naturhistorisches 
Hofmuseum  in  Wien ,  met  de  Société  ostréicole  du  Bassin  d'Auray, 
met  de  Canadian  Institute  te  Toronto  en  met  de  Californian  Aca- 
demy  of  Sciences  in  San  Francisco;  eindelijk  ook  met  de  Société 
impériale  des  arais  des  Sciences  naturelles,  de  Tanthropologie  et 
de  l'ethnographie  a  Moscou.  Laatstgenoemd  genootschap  zond  onze 
Vereeniging  een  kist  boeken  ten  geschenke  en  wel  alle  zoölogische 
stukkeu  die  van  Deel  VÜI — XL VI  in  hare  uitgaven  zijn  opge- 
nomen. Daarbij  werd  het  door  het  genoemde  Genootschap  uitge- 
geven zeer  uitvoerige  relaas  gevoegd  van  Fedschenko's  reis  naar 
Turkestan.  Dit  gewichtige  geschenk  is  onze  Vereeniging  verschul- 
digd aan  de  krachtige  medewerking  van  den  heer  N.  Zograff  te 
Moskou,  die  in  den  zomer  van  '85  eenige  dagen  in  het  Station 
der  Vereeniging   doorbracht. 

Onze  Vereeniging  ontving  daarenboven  boekgeschenken  van 
onze  correspondeerende  leden  R.  Blanchard  te  Parijs  en  C.  Th. 
Sluiter  te  Batavia ,  van  ons  eerelid  E.  Selenka  te  Erlangen ,  vau 


CLVIII 


Namens   de  Commissie  leest  de  heer  Hoek  vervolgens  voor  liet 
hieronder  geplaatste: 


ELFDE  JAARVERSLAG 

OMTRENT  HET  ZOOLOGISCH  STATION  DER 

NEDERLANDSCHE   DIERKUNDIGE  VEREENIGING. 


I 


Op  de  laatste  huishoudelijke  vergadering  onzer  Vereeniging  werd 
evenals  in  vorige  jaren  op  nieuw  een  Commissie  benoemd,  genegen 
zich  te  belasten  met  het  beheer  van  het  aan  de  Vereeniging  toe- 
behoorende  Station,  Vier  der  vijf  leden ,  die  in  het  vorige  jaar  de 
Commissie  hadden  samengesteld ,  zagen  zich  op  nieuw  met  een 
benoeming  vereerd.  De  vijfde,  de  heer  R.  Horst,  die  sedert  het 
[^tweede  jaar  van  het  bestaan  van  het  Station  mede  zijn  krachten 
aan  den  bloei  onzer  inrichting  gewijd  had ,  had  zich  tot  ons 
leedwezen  door  omstandigheden  genoodzaakt  gezien  der  vergade- 
ring mede  te  deelen  ,  dat  hij  niet  voor  een  herbenoeming  in  aan- 
merking wenschte  te  komen.  In  zijn  plaats  werd  de  heer  J.  F. 
van  Bemmelen  tot  lid  der  Commissie  gekozen  '). 

Bij  het  bespreken  der  plannen  voor  den  aanstaanden  zomer 
kwam  op  de  eerste  bijeenkomst,  die  de  Commissie  hield  ,  een  schrij- 
ven ter  tafel  door  den  heer  Ingenieur  W.  F.  Leemans  te  Rotter- 
dam tot  den  Secretaris  gericht  en  waarin  de  aandacht  der  Com- 
missie gevestigd  werd  op  een  rijksgebouw ,  dat  op  den  zoogenaamden 
Beer  of  Hoek  van  Holland  aan  de  overzij  van  den  Nieuwen  Rot- 
terdamschen  Waterweg  geplaatst  was,  indertijd  als  lichtwachters- 
woning  dienst  had  gedaan ,  thans  leeg  stond  en  waarschijnlijk 
wel  voor  de  zomermaanden  aan  de  Commissie  kon  afgestaan  wor- 
den.   Naar   aanleiding  hiervan  werd  in  het  begin  van  April  door 


1)  De   Commissie   was    dientengevolge  aldus  samengesteld:  Dr.  Hubrecht,  Voorzitter, 
Dr.  "Weber,  Penningmeester,  Dr.  Kerbert,  Dr.  van  Bemmelen  en  Dr.  Hoek,  Secretaris. 


CLIX 

de   lieeren  van  Bemmeleu  en  Hoek  een  bezoek  gebracht  aan  den 
Hoek  van  Holland ,  waar  de  heer  Ingenieur  Steyn  Parvé  daartoe 
door    den    heer    Leemans    uitgenoodigd ,    hen    in    de   gelegenheid 
stelde   de    bedoelde    woning   in    oogenschouw  te  nemen.  De  voor- 
malige   lichtwachterswoning    ligt   geheel  afzonderlijk  op  het  afge- 
graven gedeelte,  dat  eertijds  de  zuidelijke  spits  van  het  Holland- 
sche  vasteland  uitmaakte ;  door  den  Waterweg  is  men  daar  thans 
van  het  dorp  Hoek  van  Holland  gescheiden.  Een  bouwmanswoning 
ligt   op    1500    Meter  afstand  van  het  bedoelde  huis,  overigens  is 
het   eiland    onbebouwd  en  onbewoond.  Ofschoon  niet  viel  te  ont- 
kennen ,    dat    ook   een    bezoek   van    een    punt   zoo   geheel   in   het 
midden  der  Hollandsche  kustlijn  gelegen,  zijn  aantrekkelijke  zijde 
had,    heeft  uwe  Commissie  toch  gemeend  er  voor  den  afgeloopen 
zomer  van  te  moeten  afzien ,  hare  tenten  aan  den  Hoek  van  Hol- 
land op  te  slaan.  Men  zou  zich  voor  de  twee  zomermaanden,  niet 
alleeu    voor    de    onderzoekingen    maar   ook   voor  logies  en  onder- 
houd   van    hen ,  die  in  het  station  wilden  komen  werken ,  geheel 
moeten    inrichten;    tegenover  het  voordeel,  dat  men  hier  een  ge- 
bouw  vond ,    dat  zelf  als  werkplaats  dienst  kon  doen  en  dus  het 
opzetten    van    het   houten   Stationsgebouwtje   overbodig    maakte , 
stonden    groote    onkosten    en    vele   beslommeringen ,   die  men  zich 
voor  de  uitrusting  en  het  bewoonbaar  maken  zou  moeten  getroos- 
ten.   Daarbij    kwam   nog  dat  het  als  alleszins  twijfelachtig  moest 
beschouwd    worden ,    of   de    omgeving  hier  veel  voor  wetenschap- 
pelijk   onderzoek    geschikt   materiaal  zou  opleveren  en  dat  wij  in 
ieder   geval   bij  het  verzamelen  van  dit  materiaal  met  groote  be- 
zwaren te  kampen  zouden  hebben. 

Nog  een  andere  reden  deed  ons  besluiten  voor  den  aanstaaanden 
zomer  geen  nieuw  punt  aan  onze  kust  te  bezoeken,  maar  ons  even- 
als in  1876  en  '80  op  nieuw  te  Helder-Nieuwediep  te  vestigen, 
In  den  boezem  der  Commissie  waren  stemmen  opgegaan ,  die  de 
wenschelijkheid  betoogden  de  wetenschappelijke  hulpmiddelen  waar- 
over het  Station  beschikt ,  luttel  als  zij  mogen  genoemd  worden , 
op  nieuw  aan  een  voor  de  praktijk  gewichtig  onderzoek  dienstbaar 
te  maken.  Het  was  bekend,  dat  Prof.  C,  K,  Hoffmann  in  den  afge- 


CLX 

loopen  zomer  met  onderzoekingen  begonnen  was  omtrent  de  voort- 
plantingshistorie  en  de  ontwikkelingsgeschiedenis  van  de  ansjovis,  het 
kleine  Zuiderzeevisohje ,  dat  als  het  overvloedig  is  de  vangst  van 
een  geheel  jaar  tot  een  goede  stempelt  en  dat  schaarsch  de  vis- 
scherij  gedurende  de  zomermaanden  bijna  doelloos  maakt.  De  heer 
HoJÏmann  had  welwillend  enkelen  onzer  inzage  gegeven  van  een 
reeks  vraagpunten ,  wier  beantwoording  hem  voor  een  betere  kennis 
van  de  levenswijze  der  ansjovis  van  't  grootste  gewicht  scheen  ;  wier 
bestudeering  het  hem  echter  onmogelijk  was  zelf  ter  hand  te  nemen. 

Uwe  Commissie  meende  nu ,  dat  het  op  haar  weg  lag  hare 
krachten  aan  de  beantwoording  dier  vragen  te  wijden  en  als 
van  zelve  vloeide  daaruit  de  noodzakelijkheid  voort  het  Station 
aan  de  Zuiderzee  te  plaatsen.  Van  de  Commissie-leden  verbonden 
zich  de  heeren  Hubrecht ,  Weber  en  Hoek  gedurende  den  tijd  dien 
zij  in  het  Station  doorbrachten  op  de  ansjovis  betrekking  heb- 
bende waarnemingen  in  te  stellen.  Tevens  werden  de  heeren  Vi- 
gelius ,  Wenkebach  en  van  Wijhe  uitgenoodigd  zich'  bij  het  boven- 
genoemde drietal  aan  te  sluiten ,  eenigen  tijd  in  het  Station  te 
komen  vertoeven  en  hun  aandacht  daar  eveneens  in  't  bijzonder 
aan  de  ansjovis  te  wijden.  Toen  nu  nog  bovendien  van  het  Col- 
legie  voor  Zeevisscherijen  de  toezegging  verkregen  was,  dat  uwe 
Commissie  voor  de  meerdere  onkosten,  die  voor  het  Station  uit 
bedoelde  onderzoekingen  zouden  voortvloeien  over  een  geldelijken 
steun  van  haar  kant  zou  kunnen  beschikken ,  kon  besloten  worden 
tot  het  instellen  dier  onderzoekingen  over  te  gaan. 

Op  een  den  löi^en  Juni  te  Amsterdam  gehouden  bijeenkomst 
van  hen  die  bereid  waren  aan  de  Ansjovis-onderzoekingen  deel  te 
nemen ,  werd  de  wijze  waarop  in  deze  gehandeld  zou  worden  na- 
der overwogen  en  een  programma  voor  de  onderzoekingen  ont- 
worpen. De  heer  Hoffmann  had  zich  welwillend  bereid  verklaard 
in  persoon  te  komen  mededeelen  welk  deel  der  onderzoekingen 
hij  gaarne  zou  zien ,  dat  in  't  by zonder  door  ons  zou  worden 
behartigd  en  zoo  mogt  het  ons  dus  gelukken  het  verslag  der  ge- 
houden bijeenkomst  te  doen  strekken  tot  een  leiddraad  voor  hen, 
die  aan  de  Ansjovis-waarnemingen  deel  zouden  nemen.  Dat  verslag 


CLXI 


hier  in  zijn  geheel  op  te  nemen  zou  ons  te  ver  voeren ;  wij  nemen 
er  alleen  de  punten  uit  over,  wier  bestudeering  den  heer  Hofïmann 
voor  de  visscherij  van  groot  belang  scheen  te  zijn ,  doch  wier 
beantwoording  hij  voorloopig  aaa  anderen  wenschte  over  te  laten. 

P.  Zijn  er  onder  de  wegtrekkende  ansjovis  nog  zulke  die  kuit- 
of  hom-rijp  zijn?  Hetzij  dan  geheel,  hetzij  gedeeltelijk?^)  Is 
dit  het  geval,  welke  is  dan  de  temperatuur  van  het  water 
tijdens  het  wegtrekken  ? 

2**.  Uit  onderzoek  is  gebleken,  dat  de  eene  school  ansjovis  bgna 
uitsluitend  Copepoden  vreet  of  gevreten  heeft ,  de  andere  Gam- 
mariden ,  terwijl  een  derde  categorie  gemengd  voedsel  neemt. 
Het  ware  nu  belangrijk  te  onderzoeken,  wat  de  intrekkende 
ansjovis  eet  of  kort  te  voren  gegeten  heeft,  wat  natuurlijk 
uit  den  inhoud  van  haar  maag  blijkt.  Dubbel  belangrijk  wan- 
neer men  den  maaginhoud  van  de  wegtrekkende  met  die  van 
de  intrekkende  kon  vergelijken. 

3°.  Wat  de  eijerstokken  der  ansjovis  betreft,  zoo  ware  het  ge- 
wichtig die  organen  te  onderzoeken  bij  zulke ,  die  kuit  ge- 
schoten hebben.  Ook  moet  het  gewicht  van  zulke  visschen,  die 
gepaaid  hebben ,  onderzocht  worden  b.v.  door  het  aantal  te 
bepalen ,  dat  op  5  Kilo  gewicht  gaat, 

4''.  In  de  vierde  plaats  eischt  de  \rraag  waar  de  ansjovis  kuit  schiet 
dringend  beantwoord  te  worden.  Vermoedelijk  liggen  de  broed- 
plaatsen op  ondiepe  gronden.  De  eijeren  zijn  helder,  ongeveer  1 
mM.  groot ,  zij  zinken ,  het  soortelijk  gewicht  is  echter  zeer  weinig 
hooger  dan  1.  De  uit  de  eijeren  geboren  wordende  jongen  zijn 
beneden  32  mM.  lengte  moeijelijk  of  niet  te  herkennen. 

5°.  De  tijd  wanneer  de  jonge  ansjovis  vertrekt  is  slechts  onvol- 
doende bekend.  Waarschijnlijk  zijn  zij  tegen  het  eind  van  Oc- 
tober  weg.  Het  ware  gewichtig  te  weten,  hoe  groot  de  ansjovis 
is ,  als  zij  naar  zee  gaat ,  welke  dan  de  temperatuur  van  het 
water  is,  en  wat  de  inhoud  is  van  het  darmkanaal. 


1)  Gedeeltelijk   zovi    dit  met  de  homrijpe  het  geval  kannen  zijn;  de  vrouwelijke  vis- 
schen zullen  al  hun  eijeren  wel  ongeveer  te  gelijkertijd  afzetten. 


CLXII 

6".  Wanneer  de  jonge  ansjovis  de  Zuiderzee  verlaat,  gaan  zij  dan 
alleen ,  of  zijn  eenige  oudere  achtergebleven ,  als  't  ware  om 
hen  den  weg  te  wijzen  naar  den  open  oceaan. 

7".  Gelukt  het  de  broedplaatsen  der  ansjovis  te  vinden ,  dan  is 
het  van  het  hoogste  nut,  dat  men  daar  nauwkeurig  het  spe- 
cifiek gewicht  van  het  water  bepaalt. 

Een  definitieve  regeling  der  plannen  voor  de  zomermaanden  kon 
nu  spoedig  volgen.  De  keuze  der  plaats,  die  het  centrum  der 
werkzaamheden  zou  zijn,  viel  op  Nieuwediep.  Wel  zag  men  in, 
dat  een  dieper  in  het  Zuiderzeegebied  gelegen  stad  (Enkhuizen  of 
de  Lemmer  b.v.)  voor  de  ansjovis-waarnemingen  misschien  grooter 
gemak  zou  opleveren ,  omdat  men  zich  daar  dichter  bij  de  plaatsen 
waar  de  dieren  bij  voorkeur  gevangen  worden ,  bevindt ;  voor 
Nieuwediep  pleitte  echter,  dat  men  daar  juist  een  der  heirbanen, 
die  door  de  intrekkende  —  en  vermoedelijk  ook  wel  uittrekkende  — 
Ansjovis  gevolgd  wordt,  in  zijn  nabijheid  heeft,  dat  men  zich  daar 
gemakkelgk  van  vaartuigen  zou  kunnen  voorzien  en  eindelijk , 
dat  het  ons  mogelijk  scheen  —  zooals  bleek  uit  een  voorloopig 
onderzoek  door  de  heeren  van  Bem melen  en  Hoek  ingesteld  —  al- 
daar de  voor  de  ansjovis-waarnemingen  zoowel  als  voor  andere 
onderzoekingen  der  leden  noodige  lokaliteiten  te  verschafien ,  zon- 
der dat  dezen  zomer  tot  een  opbouwen  van  ons  verplaatsbaar 
Station  behoefde  te  worden  overgegaan. 

Er  mogt  n.1.  niet  uit  het  oog  verloren  worden,  dat  waarschijnlijk 
ook  andere  leden  onzer  Vereeniging  geheel  buiten  de  ansjovis- 
waarnemingen staande  in  het  Station  zouden  komen  werken ,  en 
ook  voor  hen  kenden  wij  geen  geschikter  punt  aan  onze  kust  dan 
juist  Nieuwediep, 

En  dat  het  ons  niet  ongelegen  kwam  dit  jaar  niet  in  de  nood- 
zakelijkheid te  zijn  ons  houten  gebouwtje  op  te  slaan ,  zal  u  niet 
verwonderen ,  als  wij  u  herinneren  aan  hetgeen  reeds  in  het  vorig 
jaarverslag  opgeteekend  werd,  dat  ons  gebouwtje  na  tienjarigen 
dienst  een  degelijke  en  vrij  kostbare  herstelling  behoefde,  alvorens 
op  nieuw  voor  gebruik  geschikt  te  zijn. 


CLXIII 

Verschillende  pogingen ,  die  niet  tot  het  gewenschte  doel  geleid 
hebben ,  met  stilzwijgen  voorbijgaande ,  vermelden  wy  hier  alleen 
tot  welke  regeling  ten  slotte  is  overgegaan.  In  het  logement  den 
Burg  te  Nieuwediep  werd  een  ruim  op  de  eerste  verdieping  ge- 
legen vertrek  (de  z.g.  pakkamer)  met  drie  ramen  naar  de  zijde 
van  de  haven  gehuurd  en  voor  de  op  de  ansjovis  betrekking  heb- 
bende waarnemingen  ingericht.  Dit  vertrek  met  een  daarbij  be- 
hoorend  kleiner  kamertje  en  ruimte  in  den  stal  voor  berging  van 
grovere  instrumenten ,  vischtuig  enz.  werd  per  week  gehuurd  en 
gedurende  een  viertal  weken  gebruikt.  Toen  tegen  het  einde  van 
Juli  het  voornaamste  deel  der  op  de  ansjovis  betrekking  hebbende 
waarnemingen  verricht  was ,  werd  de  huur  hier  opgezegd  en  con- 
centreerden zich  alle  verdere  van  het  Station  uitgaande  werkzaam- 
heden in  de  andere  lokaliteit. 

Deze  was  veel  ruimer  en  bestond  uit  een  reeks  vertrekken, 
waaronder  één  grooter  op  de  bovenverdieping  van  de  woning  van 
den  voormaligen  eigenaar  van  de  scheepstimmerwerf  »de  Hoop" 
aan  de  haven  van  Nieuwediep  even  voorbij  de  waterstaatskeet  en 
de  gebouwen  van  het  loodswezen  gelegen.  De  werf  »de  Hoop" 
was  kort  te  voren  aangekocht  door  den  heer  Zurmühlen  te  Nieuwe- 
diep en  deze  was  bereid  gevonden  ons  de  bedoelde  lokalen  voor 
een  zeer  billijken  prijs  voor  de  zomermaanden  in  huur  af  te  staan. 
Tegen  het  einde  van  Juni  begaf  de  heer  van  Bemmelen  zich  der- 
waarts.  Het  inrichten  en  meubelen  dezer  lokalen  met  behulp  van 
den  inventaris  van  ons  Station  ging  noch  met  gropte  moeite, 
noch  met  groote  kosten  gepaard :  als  tijdelijke  inrichting  voor  een 
niet  te  groot  aantal  .personen  voldeed  het  geheel  zeer  goed.  Op 
ons  eigen  verplaatsbaar  gebouwtje  hadden  deze  lokalen  in  ieder 
geval  voor,  dat  men  er  beter  tegen  regen  en  wind  beschermd 
was.  In  de  onmiddelijke  nabijheid  van  de  werf  » de  Hoop"  vonden 
wij  in  een  verlaten  en  misschien  wel  wat  al  te  bouwvallig  com- 
miezenhuisje een  gelegenheid  om  er  onze  aquariën  in  te  plaatsen ; 
het  gebruik  van  dit  huisje  werd  ons  op  ons  verzoek  welwillend  door 
de  heeren  Bouritius ,  Ontvanger  en  Francken ,  Controleur  der  be- 
lastingen   te  Nieuwediep  toegestaan.  Een  ruime  loods  beneden  de 


CLXIV 


ons   verhuurde    kamers    diende  als  bergplaats  voor  ons  vischtuig, 
voor   verschillende   grovere  werktuigen ,  voor  de  leêge  kisten  enz. 
Voor  het  schoonhouden  der  lokalen  werd  met  de  dochter  van  Pieter- 
baas ,  die  op  de  werf  woonde  en  door  den  eigenaar  belast  was  met 
het  toezicht  op  de  werf  en  de  daarop  geplaatste  gebouwen,  een  af- 
spraak gemaakt.  Als  mannelijken  bediende  hadden  wij  een  visscherman 
aangenomen  (Jan  van  Dok) ,  die  met  de  geheele  visscherij,  zöoals  zij 
in  den  omtrek  van  Nieuwediep  wordt  uitgeoefend,  goed  bekend  was 
en  die  met  zijn  vlet  letterlijk  alle  hoeken  en  gaten  van  Wieringen 
tot  Onrust,  van  Oude  Schildt  tot  buiten  het  Schulpengat bezocht 
en  bevischt  had.    De  talrijke  inlichtingen  van  allerhande  aard  die 
hg    kon    verstrekken  deden  hem  vooral  in  den  aanvang,  toen  de 
ansjovis  er  nog  was  en  dus  aller  aandacht  daarop  gevestigd  was, 
van   veel   dienst   zijn.    Het   gebruik    van  zijn  vlet  was  onder  zijn 
weekloon   begrepen ;    werd   er  mede  gevaren ,  dan  was  echter  een 
tweede   man  noodzakelijk.  Dit  was  van  Dok's  kameraad  (Sybrand 
Kuiper).    In    de   eerste    weken ,    toen   de    vlet   voor    het    ansjovis- 
onderzoek    zeer    vaak   in   gebruik  genomen   werd,  hadden   wij  ook 
dezen  voor  een  vast  bedrag  's  weeks  in  onzen  dienst.  Zeer  talrijke 
tochten  werden  met  dit  vletje  ondernomen;   aanvankelijk  was  hun 
doel  bijna  uitsluitend  aan  het  oppervlak  der  zee  de  eieren  der  ansjovis 
en  de  pas  uitgekomen  vischjes  machtig  te  worden  ;  zoo  op  6  Juli 
op   de   Reede    van    Nieuwediep,    op   9  Juli  in  het  Amsteldiep  en 
de    Wieringer  Meer,  op  10  en  19  Juli  in  het  Marsdiep ,  1 1  Juli  in 
de  Haven  van  Nieuwediep,  op  27  Juli  op  de  Reede  van  Texel,  op 
31  Juli  in  den  z.g.  Balg.  In  Augustus  werd  nog  een  viertal  malen 
met    hetzelfde   vaartuig    in  en  buiten  de  haven  pelagiseh  gevischt 
en  gedregd. 

De  heer  Hoffmann  had  aan  onze  Commissie  een  stel  ansjovis- 
netten  ter  leen  afgestaan.  Deze  werden  zoolang  er  nog  ansjovis 
voorkwam  opgesteld  en  wel  o.  a.  op  de  Onrust,  bij  Kol  hor  n  enz. 
Voor  het  ansjovis-onderzoek  achtten  wij  het  uoodzakelyk  de 
beschikking  te  hebben  over  een  span  botters  met  ansjovis- want 
(den  z.g.  wonderkuil) ,  opdat  wij  in  de  gelegenheid  zouden  zijn 
omtrent   het   intrekken,    het   voorkomen    en   de   verspreiding   der 


CLXV 

ansjovis  door  het  Zuiderzee-gebied  eigen  waarnemingen  in  te  stel- 
len. Als  het  beste  met  de  geheele  Zuiderzee  bekend ,  was  onze 
keus  op  Tersehellinger  yisschers  gevallen.  Aan  een  verzoek  tot 
den  Burgemeester  van  Terschelling ,  den  heer  D.  Reedeker,  gericht, 
ora  ons  visschers  aan  te  bevelen ,  die  lust  hadden  zich  met  hunne 
schuiten  tegen  billijken  prijs  voor  een  14tal  dagen  aan  ons  te 
verhuren,  werd  door  dezen  met  groote  bereidwilligheid  voldaan: 
Tjerk  de  Haan  en  Jan  Drijver  verklaarden  zich  genegen  in  het 
begin  van  Juli  met  hunne  botters  voor  ons  te  visschen.  Te  dien 
einde  kwamen  zij  met  hunne  vaartuigen  op  6  Juli  naar  Nieuwe- 
diep.  De  eerste  tocht  greep  van  7 — 8  Juli  plaats.  De  heer  Wen- 
kebach  ging  in  gezelschap  van  den  heer  van  Bemmelen  aan  boord 
van  een  der  botters ;  zoowel  over  dag  als  's  nachts  werd  toen  in 
de  Meer  (bij  Wieringen)  met  den  wonderkuil  gevischt.  Het  bleek 
echter  op  dezen  eersten  tocht ,  dat  de  bezwaren  verbonden  aan  het 
verblijven  —  vooral  's  nachts  —  op  een  visschersvaartuig  groot 
zijn  en  vooral ,  dat  zij  in  de  eerste  plaats  het  instellen  van  de 
waarnemingen  belemmeren  en  zoo  werd  in  het  vervolg  deze  wij- 
ziging in  de  inrichting  der  expedities  aangebracht,  dat  men  op 
een  ander  vaartuig  de  botters ,  die  aan  den  kuil  lagen  vergezelde. 
Dank  de  zeer  gewaardeerde  medewerking  van  Zijne  Excellentie 
den  Minister  van  Marine  den  heer  W.  L.  A.  Gericke  was  het  ons 
ook  gedurende  den  afgeloopen  zomer  weder  vergund  van  de  te 
Nieuwediep  gestationneerde  vaartuigen  van  het  loodswezen ,  voor 
zooverre  hiertegen  bij  den  dienst  geen  bezwaar  bestond ,  gebruik 
te  maken.  Zijn  Excellentie  verstrekte  den  heer  J.  C.  de  Ruyter 
de  Wildt,  Kapitein-Luitenant  der  Marine  en  Inspecteur  van  het 
Loodswezen  te  Willemsoord ,  de  machtiging  in  deze  mede  te  wer- 
ken, wat  door  Zijne  HoogEdelGestr.  met  groote  liberaliteit  en 
voorkomenheid  gedaan  werd.  Wij  zyn  Zijne  Excellentie  groote 
erkentelijkheid  verschuldigd  voor  den  steun,  dien  hij  op  die  wijze 
aan  onze  onderzoekingen  deed  toekomen  en  maken  van  deze  gelegen- 
heid tevens  gebruik  om  onzen  dank  te  betuigen  aan  den  heer 
de  Ruyter  de  Wildt  voor  de  groote  welwillendheid  met  welke  hij 
ons  in  deze  aangelegenheid  behulpzaam  was. 


CLXVI 

De  vaartuigen  van  welke  wy  door  deze  beschikking  gebruik  kon- 
den maken,  waren  de  stoomstransportschoener  »Naerebout"  en 
het  Inspectievaartuig  N".  1.  De  bemanning  van  de  stoomboot  be- 
stond uit  den  Kapitein  J.  de  Waard,  -Schipper  l^te  klasse  van 
het  Loodswezen,  den  Machinist  Erkelens,  Machinist  l^te klasse  van 
de  Kon.  Ned.  Marine ,  acht  matrozen  en  vuurstokers ;  de  Inspectie- 
schokker werd  door  Schipper  J.  de  Wijn  gevoerd  en  was  verder 
met  drie  matrozen  bemand.  In  het  geheel  werden  drie  tochten 
met  de  stoomboot  en  drie  met  den  Inspectieschokker  gedaan.  Even- 
als bij  vorige  gelegenheden  maakten  wij  ook  dezen  zomer  wederom 
met  groot  genoegen  van  de  vaartuigen  van  het  loodswezen  ge- 
bruik; voor  de  bemanning  en  in  't  bijzonder  voor  den  met  onze 
kust  en  onze  zeegaten  zoo  degelijk  bekenden  Schipper  de  Waard, 
zoowel  als  voor  den  nog  jeugdigen  gezagvoerder  van  het  Inspec- 
tievaartuig past  het  hier  een  woord  van  lof  aan  toe  te  voegen. 
Moge  het  beiden  nog  lange  jaren  gegeven  zijn  hun  voor  de  scheep- 
vaart zoo  nuttige  betrekkingen  te  bekleeden. 

De  tocht  van  12 — 16  Juli  met  het  Inspectievaartuig  evenals 
die  van  den  17<^en  Juli  met  de  »Naerebout"  had  meer  in  't  bij- 
zonder ten  doel  de  voor  onze  onderzoekingen  met  den  wonderkuil 
visschende  Terschellingers  te  vergezellen.  In  afwachting  van  de 
vangst  der  kuilen  werd  onafgebroken  aan  het  oppervlak  naar 
eieren  en  larven  van  ansjovis  gevischt;  terwijl  telkens  als  de  om- 
standigheden het  toelieten  van  de  gelegenheid  gebruik  werd  ge- 
maakt om  met  de  dreg  ook  de  op  den  bodem  der  Zuiderzee  le- 
vende dieren  te  verzamelen.  Meer  in  't  bijzonder  aan  het  faunis- 
tisch  onderzoek  der  Zuiderzee  gewijd  waren  de  tochten  van  27 
Jnli  met  de  »Naerebout",  van  6  —  7  en  van  13  — 15  Augustus  met 
het  Inspectievaartuig  ondernomen.  De  tocht  met  de  »Naerebout" 
van  20 — 21  Augustus  beoogde  een  bezoek  aan  de  ten  N\V.  van 
Terschelling  gelegen  natuurlijke  oestergronden  ,  die  men  op  meer 
dan  20  vaam  water  aantreft  en  wier  grootere  rijkdom  en  verschei- 
denheid van  diervormen  ons  zoowel  uit  de  geschriften  van  de  Com- 
raission  zur  Wiss.  Unters.  der  Deutschen  Meere  in  Kiel,  als  uit 
eigen  in  1877  opgedane  ondervinding  bekend  was. 


CL  XVII 

Doch  reeds  genoeg  over  deze  verschillende  kleine  expedities; 
als  Bijlage  voegen  wij  een  korte  opgave  van  de  door  ons  bezochte 
punten  aan  ons  verslag  toe ;  hier  vermelden  wij  alleen  nog,  dat  be- 
houdens een  enkele  uitzondering ,  toen  de  woede  der  elementen 
zich  hardnekkig  tegen  het  instellen  van  waarnemingen ,  het  doen 
van  dreggingen  enz.  verzette ,  de  tochtjes  bij  elk ,  die  er  aan  deel 
nam ,  de  aangenaamste  herinneringen  achtergelaten  hebben. 

Het  aantal  personen ,  dat  in  het  afgeloopen  jaar  gedurende  kor- 
teren  of  langeren  tijd  van  het  Station  gebruik  maakte  ,  bedraagt 
negen.  Het  zijn  naar  den  dag  hunner  komst  gerangschikt: 
Dr.  J.  F.  van  Bemmelen, 
De  heer  C.  H.  van  Herwerden , 

»       »     K.  F.  Wenkebach, 
Dr.  A.  A.  W.  Hubrecht, 
Dr.  Max  Weber, 
Dr.  J.   W.  van  Wijhe, 
Dr.  P.  P.  C.  Hoek, 
Dr.  W.  J.  Vigelius, 
Mejuffrouw  Cato   Manden, 
Bovendien  werd  ons  Station  in  Juli  bezocht  door  twee  Deensche 
Zoölogen    de    heeren    F.    E.    Jungersen  en  N.  V.  Nielsen,  beiden 
Candidatus-magister ,    die    zich    in    persoon   van  de  inrichting  van 
ons  Station  wilden  komen  overtuigen. 

In  de  laatste  dagen  van  Augustus  belastte  de  heer  Hoek  zich 
met  het  opbreken  der  inrichting  ,  het  inpakken  van  den  inventaris , 
het  expedieëren  van  het  zoölogisch  materiaal ,  dat  verzameld  was, 
van  de  boeken ,  die  tijdelijk  in  het  Station  geplaatst  waren  ge- 
weest, van  enkele  fijnere  instrumenten,  van  kaarten  en  andere 
zaken ,  die  wellicht  ook  gedurende  de  wintermaanden  goede  diensten 
konden  bewijzen.  De  rest  van  den  inventaris,  het  ameublement, 
het  vischwand  enz. ,  werd  met  vergunning  van  den  eigenaar  in 
kisten  gepakt  in  de  lokalen  van  de  werf » de  Hoop"  achtergelaten, 
bestaat  er  een  volgend  jaar  aanleiding  ons  op  nieuw  te  Nieuwe- 
diep  te  vestigen,  dan  moet  het  als  een  voordeel  beschouwd  worden, 
dat    een   groot  deel  van  den  inventaris  zich  reeds  aldaar  bevindt. 


ait 

Utrecht , 

30 

Juni 

» 

» 

1 

Juli. 

» 

» 

5 

» 

» 

» 

6 

» 

» 

Amsterdam , 

7 

» 

» 

Almelo , 

2 

Aug. 

» 

Leiden , 

3 

» 

» 

's  Gravenhage 

,  7 

» 

» 

Groningen , 

15 

» 

CLXVIII 

Wenscht  men  daarentegen  een  ander  punt  te  bezoeken ,  dan  is 
het  even  gemakkelijk  van  Nieuwediep  uit  daarheen  te  zenden  wat 
in  N.  achterbleef,  als  b.v.  van  Leiden  uit.  Het  houtwerk  van  ons 
gebouwtje,  dat  in  het  najaar  van  '85  met  vergunning  van  wijlen 
ons  Lid-Begunstiger  den  heer  Kneppelhout  op  een  der  zolders 
boven  de  school  op  de  Pieterskerkgracht  te  Leiden  geplaatst  werd, 
bevindt  zich  nog  aldaar. 

Ten  slotte  nog  een  enkel  woord  over  den  finantieelen  toestand 
onzer  kleine  wetenschappelijke  onderneming.  Grooten  dank  zijn  wij 
op  nieuw  verschuldigd  aan  Z.Ex.  den  Minister  van  Binnenlandsche 
Zaken  den  heer  Mr.  J.  Heemskerk  Az. ,  die  onze  zomerwaarnemin- 
gen  op  nieuw  mogelijk  maakte  door  een  bijdrage  van  ƒ  1000  uit 
's  Rijks  middelen  toe  te  staan.  Zeer  erkentelijk  zijn  wij  ook  bij 
voortduring  aan  allen  ,  die  van  hunne  blijvende  belangstelling  doen 
blijken  door  ons  telken  jare  financieel  te  steunen.  Na  aftrek  van 
die  uitgaven ,  die  meer  in  het  bijzonder  met  het  ansjovis-onderzoek 
in  verband  staan ,  bedragen  de  voor  rekening  der  Stationskas 
komende  uitgaven  een  som  van  ƒ  966.07^/g.  Om  deze  te  dekken, 
zoowel  als  om  het  bedrag,  dat  op  de  exploitatie  van  ons  Station 
gedurende  het  vorige  jaar  te  kort  kwam ,  aan  te  zuiveren ,  be- 
schikten wij  over  ƒ  1199.33.  Een  en  ander  blijkt  nog  duidelijker 
uit  het  aan  dit  verslag  toegevoegde  overzicht  van  den  Staat  der 
geldmiddelen. 


VERSLAG  OMTRENT  DEN  STAAT  DER  GELDMIDDELEN 
VAN  HET  ZOOLOGISCH  STATION  IN  1885/6. 

Inkomsten. 

Saldo  vorige  rekening ƒ       10.33 

Subsidie  Nederl.  Regeering -1000. — 

Jaarlijksche  Bijdrage  Natura  Artis  Magistra      ...     -       25. — 
Idem  van  particulieren      .     .     .     .     .     -     164. — 

ƒ  1199.33 


CLXIX 

Uitgaven. 

Exploitatiekosten,  vervoer  inventaris ƒ  267. — 

Administratiekosten -        94.17 

Uitbreiding  inventaris -       90.62 

Chemicaliën  en   glaswerk -       73.71 

Reiskosten  der  Commissieleden -  121.22^/2 

Verblijfkosten  idem  -  140. — 

Uitgave  jaarverslag -  179.35 

ƒ  966.071/2 

Balans. 

De  ontvangsten  bedroegen ƒ  1199.33 

De  uitgaven  bedroegen -  966.07^2 

Batig  saldo     .     .  ƒ    233.25^2 


OPGAVE  VAN  DE  VERSCHILLENDE  TOCHTEN 
GEDURENDE  DEN  ZOMER  VAN  1886  ONDERNOMEN. 

6  Juli.  Vlet.  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Reede  van  Nieu- 
vrediep. 

7 — 8  Juli.  Terschellinger  Botter.  Wenkebach  en  van  Bemmelen. 
Ansjovis-onderzoek ,  de  Meer  bij  Wieriugen  tot  Medemblik. 

9  Juli.  Vlet.  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Amsteldiep  en 
Wieringer  Meer. 

10  Juli.  Vlet.  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Marsdiep. 

11  Juli.  Vlet.  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Haven  van 
Nieu  wediep. 

12 — 16  Juli.  Inspectie-schokker.  Hubrecht  en  Wenkebach.  An» 
sjovis-onderzoek.  Lemmer,  Enkhuizen. 

13  Juli,  N".  1,  Vlet,  Weber,  Ansjovis-onderzoek  enz.  Vaarwater 
Marsdiep  en  ondiep  water  aan  de  Zuidwal, 

Een   zestal   Ansjovis-eieren   en  twee  soorten  van  andere  beenvisch-eieren  pelagisch 

gevischt.    Bovendien    werden    aan    het    oppervlak    gevangen  de  volgende  Copepoden : 


CLXX 

Cetochilus  septentrionalis ,  Centropagus  hamatus  en  in  geringere  hoeveelheid  üias  dis 
caudatus;  Zoëa  en  Magalopastadien  van  Carcinus,  Mysis  spec. ,  jonge  Palaemon,  jonge 
Caprella,  Gammariden  en  een  Appendicularia-achtige  larve  van  een  Tunicaat. 

14  Juli.  Vlet.  Weber.  Ansjovis-onderzoek.  » Onrust".  Staand 
want, 

17  Juli,  Frans  Naerebout.  Weber,  Wenkebach  en  van  Herwer- 
den. Ansjovis-onderzoek  enz.  Noordelijk  gedeelte  der  Zuiderzee. 

N".  2.  Bij  het  Wieringer  Vlaak ,  van  af  de  ton  van  Breezand 
in  12 — 15  palm  water. 

Doode  schelpen  met  Balanus ,  3  levende  Tellina  solida ,  Sagartia  en  Actinia. 

N^.  3.  In  't  gezicht  van  de  ton  van  de  Munnikplaat. 

Talrijke  Algen,  Sertularia,  Polynoe,  Idothea  linearis,  Gammarus,  A eolis papillosa, 
Halacarus,  Corambe  (tot  nog  toe  alleen  hij  Pampus  gevonden),  Cottus  scorpius. 

N".  4.  ïusschen  Stavoren  en  Hindeloopen. 

Harde  zandgrond.  Sulcator  arenatius,  Mysis  chamaeleo. 

N°.  5.  Richting  Middengronden  naar  Vliestroom  ,  tusschen  Schui- 
tenzand  en  het  Breezand ,  van  af  de  ton  van  het  Schuitenzand  tot 
Zwarte  ton  van  Klaas  Oom. 

Klei  zonder  leven,  enkele  doode  schelpen, 

N".  6.  Scheurrak. 

Harde  zandgrond  met  doode  schelpen ,  waarop  Actinien  en  Balaniden. 

17 — 18  Juli.  Vlet.  Ansjovis-onderzoek.  Staand  want.  's  Nachts. 
In  de  Meer  tusschen  Colhoorn  en  Wieringen. 

19  Juli.  Vlet.  W^eber  en  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Pela- 
gisch,  gevischt  Texelstroom  en  Marsdiep. 

Klein  aantal  Ansjovis-eieren. 

24  Juli.  N'^.  7.  Vlet.  Weber.  Texelstroom  en  achter   Vangdam. 

Noctiluca  in  groote  hoeveelheid,  Copepoden. 

25  Juli.  Vlet,  Weber.  Ansjovis-onderzoek.  Texelstroom. 

Geen  Ansjovis-eieren  meer. 

26  Juli.  Frans  Naerebout.  Weber ,  Wenkebach  en  van  Herwer- 
den. Door  Texelstroom ,  langs  Wieringen  tot  vóór  Medemblik, 
Hevige  Z.W.  wind  tijdens  den  tocht  opgekomen  maakte  het  pela- 
gisch  visschen  onmogelijk.  Ten  gevolge  van  de  beweging  van  het 
schip  brak  de  dreg  bij  de  eerste  dregging.  Onverrichter  zake  naar 
Nieuwediep  teruggekeerd. 


CLXXI 

27  Juli.  Vlet.  Weber  en  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Reede 
van  Texel. 

Geen  ansjovis-eieren. 

31  Juli.  Vlet.  Wenkebach.  Ansjovis-onderzoek.  Balg. 

6 — 7  Augustus.  Inspectieschokker.  Hoek,  Wenkebach,  van  Wijhe. 
Noordelijk  gedeelte  der  Zuiderzee. 

N".  8.  (1).  Ingang  van  het  Scheurrak,  tusschen  de  l«te  bonte 
en  1ste  roode  ton.   3  vaam  water.  6  Aug.   10  uur  v.m. 

Blauwe   stukken   slik   op  kleiachtigen  grond.   Zeesterren,  Buccinum  met  Pagurus, 
Halodactylus  enz. 

NO.  9.  (2).  Tusschen  de  Timmertjesplaat  en  het  Robbezand.  4 
vaam  water.  6  Aug.   10  uur  vm. 

Zandige  bodem  met  verweerde  oesterschelpen.  Weinig  leven. 

W.  10.  (3).  Uitgang  Scheurrak,  ingang  Oude  Vlie.  1^1^  vaam. 
Wier,  daar  gezonken.  Geen  vangst.  Dik  van  regen.  Ruwe  bries 
uit  het  zuiden. 

N''.  11.  (4).  Oude  Vlie  bij  de  Engelsche  Bakens  op  S^/g  vaam. 

Schelpen,  enkele  Actinien  op  oesterschelpen.  Weinig  leven.  Weer  ongunstig. 

N".  12.  (5).  Vliereede.  Tusschen  de  Malleton  of  Bogton  en 
Noordpanneplaat ,  bij  de  ton  van  de  Meep. 

Overvloed  van  mosselzaad,  jonge  mosseltjes  ongeveer  1  centimeter  groot,  Pelagisch 
veel  Noctiluca. 

N".  13.  (6).  Tusschen  de  ton  van  Smakmanshoek  en  ton  van 
de  Elleboog.  9  a  10  vaam.  7  Aug.  's  middags.  In  het  midden 
van  den  vloed. 

üerriebonken ,  enkele  Sterren  en  Wulkhorens  met  Pagurus.  Cottus  cataphractus. 

N°.  14.  (7).  Van  het  Inschot  om  de  Waard  heen  naar  den  Doven 
balg.  Tusschen  de  4de'  zwarte  en  G^e  witte  ton  gedregd.  Diepte 
3  vaam.  Steekgrond. 

Overvloed  oude  mossels.  Zeesterren,  Zeeëgels,  kleine  Anneliden,  Pycnogonum  lito- 
rale,  Wulken,  Kogge-eieren  met  emhryonen. 

9  Aug.  N".  15.  Vlet.  Hoek,  Vigelius  en  van  Wijhe.  Reede  en 
Haven  van  Nieuwediep. 

Pelagisch  gevischt.  Geen  ansjovis-eieren.  Veel  Noctiluca,  een  paar  Idotheas,  Mera- 
hrauipora  pilosa  en  Botryllus  op  Zostera.  Khizostoma  Cuvierii  met  Hyperia  Mcdusarum 
en  jonge  Gadidae. 


CLXXII 

11  Aug.  No.  16.  Vlet.  Vigelius  en  van  Wijhe.  Oostelijke  (Jam 
van  de  Haven  van  Nieuwediep. 

Mosselen,    Alikruiken,    Aeolis   papillosa,    Actinia   mesembryanthemum ,    Krabben, 
Chiton,  Bugula  op  Buccinum  enz. 

13 — 15  Aug.  Inspeetiesehokker.  Hoek,  Vigelius  en  van  Wijhe. 
Enkhuizen  ,  Hoorn ,  Urk ,  de  Lemmer. 

N".  17.  (8).  13  Aug.  7  uur  vm,  2^/3  vaam  water.  Op  weg  naar 
Medemblik,  bezuiden  het  » Gaatje",  beoosten  Wieringen.  Tusschen 
Wieringerwaard  en  Oudezeug. 

Bodem  zand.  Wier  met  schelpen,  kleine  Zeesterren.  Niets  bijzonders. 

N''.  18.  (9).  13  Aug.  's  middags.  3  vaam  water.  Wagenpad, 
beoosten  Haven  van  Medemblik.  Buiig  weer  uit  het  Z. — ZZW. 
Ruwe  bries,  af  en  toe  regen. 

Bodem  blauwe  slik.  Veel  jonge  mosselen,  Ascidiën. 

No.  19.  (10).  14  Aug.  9  uur  v.m.  2'/4  vaam  water.  Zeven  kilo- 
meter bezuiden  Oosterleek.   Wind  W.  Bramzeilskoelte. 

Bodem  zand.  Veel  schelpjes,  enkele  ex.  van  Gobius  enz. 

NO.  20.  (11).  14  Aug.  2  uur  n.m.  2^/3  vaam  water.  Tien  kilo- 
meter ZW.  van  Urk.  Bezuiden  Houtiib.  Temperatuur  v.  h.  water 
18°  C. 

Bodem   zand.    Veel  Garnaal.  Kleine  Bot.  Enkele  Ascidiën.  Cardium  edule,  Tellina 
solida  (?). 

No.  21.  15  Aug.  4^/2 — 6  uur  vm.  Pelagisch  gevischt.  Lem- 
mersche  Bocht  tot  bezuiden  Steile  Bank. 

Macropsis   Slabberi,   kleine   Gasterostei,  Temora  affinis,  Poppe,  Larven  van  Cope- 
poden  en  Balaniden  eflz. 

NO.  22.  (12).  15  Aug.  7  uur  n.m.  2  vaam  water.  Van  af  het 
Gaatje  tusschen  de  Nieuwe  Zeug  en  Zout- of  Robbeplaat  totin  den 
Wierbalg,  tusschen  de  Middenplaat  en  de  Breehorn.  Thermometer 
18°  C.  Areometer  1.0224.  Wind  ZW.  Bovenbramszeilskoelte. 
Schoon  weder. 

Carcinus  maenas  met  Sacculina,  Zeesterren,  enkele  Buccinum  (?) 

17  Aug.  No.  28.  Vlet.  Hoek,  Vigelius,  Mejufvrouw  Manden. 
Haven  en  Reede  van  Nieuwediep.  Pelagisch  net  en  dreg. 

Aan   een   der    hoofden    van  den  Helder  Anneliden,  Cerapus  longimanus  en  abditus, 
Jaera,  Idothea,  Nymphon,  Echinus  miliaris. 


OLXXIII 

2Ö — 21  Aug.  Frans  Naerebout.  Hoek,  Vigelius.  Noordzee,  Ter- 
schelling ,  Terschellinger  Vuurschip  ,  Noordzee  tot  ongeveer  3  Geogr. 
Mijlen  ten  N.  van  het  Vuurschip.  Schoon  zomerweder. 

N^  24.  (13).  20  Aug.  SVa— Ö^/g  uur  v.m.  Dreg.  Ten  NW.  van 
het  licht  van  Eierland.  Ongeveor  1  Geogr.  Mijl  uit  de  kust.  13 
vaam  water.  Thermometer  oppervlak  17°  C. 

Zandgrond  met  schelpen.  Zwemkrabben,  1  Ex.  Stenorhynchus  phalangium,  zeer  tal- 
rijke Melita  obtusata  op  Asteraoanthion ,  Ophiolepis  ciliata,  Donax  anatina,  Venus 
gallina,  Mactra  solida,  Natica  catenata,  Podocoryne  op  Natica,  veel  Actinien,  An- 
neliden-kokers,  Alcyonidium  gelatinosum  enz. 

N".  25.  (14).  20  Aug.  11  uur  v.m.  Dreg.  Dwars  van  Storte- 
melk.   15  vaam  water. 

1  Ex.  Atylus  Swammerdammi ,  Zwemkrabben  en  Anneliden ,  Ascidiën ,  Astropecten 
irregularis,  Ophiolepis  ciliata,  Echinocardium  cordatum,  Mactra  solida,  Venus  gallina, 
Donax  anatina. 

N'^.  26.  (15).  20  Aug.  2—4  uur  n.m.  Garnalenkor.  Ongeveer 
1^/2  Geogr.  Mijl  ten  NW.  van  het  Terschellinger  Vuurschip.  15 
vaam  water.  Thermometer  Oppervlak.  18°  C.  Areometer  1.0247. 

Crangon  nanus,  Pandalus  annulioornis,  Mysis  Kervillei,  Melita  obtusata,  Rog, 
Schol,  kleine  Tongen,  kleine  Pitvisschen,  Astropecten,  Echinus  miliaris,  Natica 
monilifera. 

NO.  27.  (16).  21  Aug.  1  uur  n.m.  Dreg  en  Oesterkor.  Ongeveer 
2^/2  Geogr.  Mijl  ten  N.  van  Terschellinger  Vuurschip.  19  vaam  water. 

Echinocardium  cordatum,  Corystes  dentatus  enz. 

Nf.  28.  (17).  21  Aug.  3  uur  n.m.  Talrijke  dreggingen.  Onge- 
veer 3  Geogr.  Mijlen  ten  N.  van  Terschellinger  Vuurschip.  20 
vaam  water. 

Kleine  Zwemkrabben ,  Stenorhynchus  phalangium ,  waarvan  1  met  Sacculiua ,  kleine 
ex.  van  Corystes  dentatus,  Pagurus  bernhardus,  waarvan  1  met  Peltogaster  paguri; 
Crangon  AUmanni  (talrijk),  Mysis  ornata,  G.  O.  Sars. ,  Diastylis  Rathkei,  Amphiura 
filiformis,  Ophiolepis  ciliata  en  albida,  Astropecten  irregularis,  Echinocardium  cor- 
datum, Pt'ctinaria  spec. 

28  Aug.  stoomboot  Visscherij-Politie  Zuiderzee.  Hoek.  Ansjovis- 
onderzoek.  Zuiderzee  van  Hoorn  uit  langs  Marken  over  Pampus 
naar  Amsterdam. 

N*^.  29.  (18).  10  uur  vm.  Vangst  van  het  bot-sleepnet  tusschen 
twee  Marker  schuiten  geinspecteerd. 

Niet  zeer  talrijke  maar  groote  botten. 


CLXXIV 

m  30.  (19).  Botter  Hoorn  N».  37.  Vischte  op  11  Amsterdam- 
sche  voeten  diepte  met  de  dwarskuil  op  aas. 

Zeebliek,  jonge  Spiering,  een  paarjonge  Ansjovis,  Puitaal,  Prik,  Gobius,  Ga?terosteus. 
Een  »Noordewind". 

N«.  31.  (20).  Botter  Volendam  N».  150.  Vischte  met  de  kwakkuil. 

Vangst  bestond  uit  Garnaal,  Zeebliek,  jonge  Spiering,  jonge  Ansjovis. 

NO.  32.  (21).  Botter  Volendam  N».  225.  Pampus.  Op  de  lijn 
Marken-Muiderberg ,  ongeveer  halfweg.  Vischte  met  de  kwakkuil 
op  9  a  10  voet  water. 

Vangst  Garnaal,  Bliek,  Spiering,  kleine  Ansjovis  enz. 


De  heeren  Kersbergen  en  de  Raadt  stellen  bij  monde  van  den 
eerste  voor ,  de  door  hen  onderzochte  rekening  en  verantwoording 
van  het  geldelijk  beheer  der  Vereenigiog  gedurende  het  afgeloopen 
jaar  goed  te  keuren  en  eveneens  te  handelen  met  de  in  het  Stations- 
Verslag  opgenomen  rekening  en  verantwoording  van  de  geldmid- 
delen van  het  Station.  Aldus  wordt  besloten  met  een  woord  van 
dank  aan  de  Penningmeesters  de  heeren  Bottemanne  en  Max  We- 
ber  voor  hun  zorgvuldig  beheer  en  aan  de  heeren  Kersbergen  en 
de  Raadt  voor  de  moeite,  die  zij  zich  hebben  getroost  bij  het 
nazien  der  rekening  en  verantwoording. 

Inkomsten. 

Contributie  van  105  leden ƒ  630. — 

Idem               7  begunstigers „  70. — 

Verkoop  Tijdschrift „  13. — 

Geschonken  aandeelen „  20. — 

Rente  kasgeld ,,  9.75 

ƒ  742.75 


Uitgaven. 

Nadeelig  saldo  1884/85 ƒ  55.74 

Onkosten  vergaderingen ,,  7.50 

Lokaalhuur  Bibliotheek „  120. — 

Transporteere     .     .  ƒ  183.24 


CLXXV 

Per  transport     .    ƒ  183.24 

Uitgaven  voor  de  Bibliotheek ,,  217.45 

Idem              Collectie „  25.80 

Advertentiën ,,  3.07 '/g 

Verschotten  Bestuursleden,  Porto's  enz „  106.78'/2 

7  uitgeloote  aandeelen  Zool.  Station ,,  70. — 

Zoölogical  Record ,,  12.16 

/  618.51 

Balans. 

De  inkomsten  bedroegen ƒ    742.75 

De  uitgaven  bedroegen „     618.51 

Saldo  in  kas     .     .    ƒ    124.24 

Namens   het    Bestuur   wordt   de   volgende   begrooting  voor  het 
jaar  86/87  ter  tafel  gebracht  en  goedgekeurd  : 

Ontvangsten. 

Saldo  in  kas ƒ     124.24 

Nog  onbetaalde  contributie „  36. — 

1  Ex.  Deel  VI  en  Suppl.  deel  I  onbetaald  .     .     .     .     „  7. — 

Contributie  leden ,,  648. — 

Idem        begunstigers „  140. — 

Bijdrage  Teyler's  Genootschap ,,  300. — 

Abonnement  Tijdschrift ,,  161. — 

Verkoop             idem          „  50. — 

Extra  bijdrage  van  den  heer  Schepman ,,  25. — 

ƒ  1491.24 

Uitgaven 

Onkosten  vergaderingen •../  10. — 

ld.        Collectie „  50.— 

ld.        Bibliotheek „  100.— 

Drukloon  en  Advertentiën „  10. — 

Transporteere     .     .    ƒ  170. — 


CLXXVI 

Per  transport     .     .  ƒ  170. — 

Verscliotten  Bestuur,  porto's  enz „  100. — 

Abonnement  Golf  Napels  (2  jaar) „  60. — 

ld.           Centraal  Bureau ,,  20. — 

Aflossing  10  aandeelen „  100. — 

3  uitgeloote  doch  noch  niet  aangeboden   aandeelen    .  ,,  30. — 

Lokaalhuur  Bibliotheek ,,  120. — 

Uitgave  Tijdschrift „  800.— 

Rekening  BriU  1881/1885 „       72.85 

Onvoorziene  uitgaven ,,       18.39 


ƒ  1491.24 

Tot  leden  van  de  Commissie  voor  het  Zoölogisch  Station  ge- 
durende 1886/87  worden  op  nieuw  benoemd  de  heeren  J.  F.  van 
Beramelen ,  Hoek ,  Kerbert  en  Weber ;  in  plaats  van  den  heer 
Hubrecht,  sedert  de  oprichting  van  het  Station  (1876),  lid  der 
Commissie,  doch  die  thans  voor  herbenoeming  niet  meer  in  aan- 
merking wenschte  te  komen ,  wordt  de  heer  J.  W.  van  Wijhe 
gekozen.  De  heeren  van  Bemmelen ,  Hoek  en  Weber  ter  verga- 
dering aanwezig ,  nemen  de  benoeming  aan  ^). 

In  het  renteloos  voorschot  ten  behoeve  van  de  vestiging  van 
het  verplaatsbaar  Zoölogisch  Station ,  worden  de  volgende  tien 
aandeelen,  toebehoorende  aan  de  achter  de  nummers  resp.  ge- 
plaatste personen,  uitgeloot:  N».  3  (J.  E.  Criellaert) ;  N".  23  (Zool. 
Bot.  Genootsch.  's  Gravenhage) ;  N*^.  43  (wijlen  C.  Kerbert  Gzn.) ; 
N^  77  (wijlen  J.  Kneppelhout) ;  N".  80  (Mr.  D.  B.  Ie  Jolle); 
NO.  96  (Dr.  J.  van  Rees);  N^  100  (Dr.  Lsebre  Moens  te  Goes) ; 
NO.  102  (J.  Marie  van  Heel) ;  N".  103  en  106  (E.  Stork  te  Hengelo). 

De  heeren  Hoek  en  Veth,  die  als  b3stuursleden  aan  de  beurt 
van  aftreding  zijn,  worden  resp.  als  1ste  en  2^^  Secretaris-Biblio- 


1)  Ook  de  heeren  Kerbert  en  van  Wijhe  hebben  later  de  benoeming  aangenomen. 


CLXXVII 

thecaris  herkozen  ^).  De  eerste  ter  vergadering  aanwezig  verklaart 
zich  bereid  die  betrekking  op  nieuw  te  bekleeden. 

In  de  plaats  van  den  heer  D.  van  Haren  Noman ,  die  zijn  ont- 
slag als  Assessor  in  het  Bestuur  der  Vereeniging  heeft  gevraagd , 
wordt  de  heer  Weber  gekozen.  Deze  neemt  die  benoeming  aan. 

De  heer  C.  'K.  Hoffmaun,  die  als  lid  van  de  Redactie  van  het 
T:ydschrift  aan  de  beurt  van  aftreding  is,  wordt  uit  een  door  het 
bestuur  gesteld  tweetal : 

C.  K.  Hoifmann 
en   J.  van  Rees 
bij    meerderheid   van  stemmen    op  nieuw  als  lid  der  Redactie  ge- 
kozen 2). 

Alsnu  krygt  de  heer  Hoek  het  woord  tot  nadere  toelichting 
van  zijn  voorstel  om  den  heer  Prof.  P.  J.  van  Beneden  te  Leuven 
tot  eerelid  der  Vereeniging  te  benoemen.  Hij  wijst  op  de  groote 
verdiensten ,  die  de  bewerker  der  Recherches  sur  la  fauna  littorale 
de  Belgique,  zich  ook  voor  de  kennis  onzer  eigen  zeefauna  ver- 
worven heeft  en  rekent  dus  op  algemeene  instemming  met  zijn 
voorstel.  Aanleiding  nemende  uit  het  50-jarig  jubilé  van  Prof. 
P.  J.  van  Beneden's  Hoogleeraarschap  had  spr.  reeds  in  de  zomer- 
vergadering dit  voorstel  willen  doen,  doch  er  toen  om  een  aan 
de  aanwezigen  bekende  reden  van  moeten  afzien. 

Met  acclamatie  wordt  het  voorstel  aangenomen. 

Op  voorstel  van  het  bestuur  worden  de  heeren  H.  Fol,  hoogleeraar 
te  Genève  en  J.  Sparre  Schneider  te  Tromsoe  tot  correspondeerende 
leden  der  vereeniging  benoemd.  Door  den  heer  Weber  binnen- 
geleid,  woont  de  heer  Sparre  Schneider,  die  zich  tijdelijk  in  ons 
vaderland  bevindt,  het  laatste  gedeelte  der  vergadering  bij. 

l^u  was  ten  slotte  nog  de  op  den  oproepingsbrief  aangekondigde 
bespreking  der  nieuwe  plannen  ^-oor  de  zomervergaderingen  aan 
de  orde.  De  voorzitter  gaf  daartoe  het  woord  aan  den  heer  Hoek. 

Deze    wijst    op    het   verschijnsel,    dat    op    verschillende   wijzen 


1)  De  heer  Veth  heeft  schriftelijk  verklaard  de  benoeming  aan  te  nemen. 

2)  De  heer  Hoffmann  heeft  zich  bereid  verklaard  zich  de  op  hem  gevallen  benoeming 
te  laten  welgevallen. 


CLXXVIII 

getracht  is   meer   belangstelling  in  de  zomervergaderingen  en  als 
gevolg   daarvan   talrijker   opkomst   van  leden  te  verkrijgen;  vaak 
zijn  deze  bijeenkomsten  ten  gevolge  van  het  geringe  aantal  aan- 
wezigen  minder   belangrijk   en   omdat   zij    minder  belangr^k  zgn 
worden   velen   teruggehouden    er    zich   heen  te   begeven.  Nu  men 
in    onze   Vereeniging   wintervergaderingen    houdt,  uitsluitend  aan 
het   doen    van    wetenschappelijke    mededeelingen    gewijd;    nu    alle 
huishoudelijke  beraadslagingen  op  de  algemeene  najaarsvergadering 
plaats  vinden ,  zou  men  met  het  houden  eener  zomervergadering  nog 
meer   dan   tot   nog   toe   het   geval  was  geweest  kunnen  beoogen: 
het  openen  eener  gelegenheid  om  elkander  te  ontmoeten.   Daarbij 
zou   het  zeker  geen  nadeel  zijn,  als  men  bij  die  gelegenheid  ook 
met  andere  personen ,  beoefenaars  van  andere  takken  van  natuur- 
wetenschap,   in   aanraking  kwam.    De    groote  beteekenis  van  het 
met     elkander    in     aanraking     komen    deed   beoefenaars    van    en 
belangstellenden     in     natuurwetenschappen     in     andere     landen 
reeds    voor    jaren    gedurende     den    zomer    bijeenkomsten    organi- 
seeren :    Zwitserland ,     Duitschland ,    Engeland ,    Frankrijk   en   de 
Vereenigde   Staten ,    zij    hebben    alle    hun    Naturforscher   Tage  of 
Associations.    Nederland   bezit   een    dergelijke  monster-vereeniging 
niet ;  het  ligt  ook  volstrekt  niet  in  het  voornemeu  of  op  den  weg 
van   uw   bestuur    tot   het  stichten  van  een  dergelijke  nieuwe  na- 
tuuronderzoekersbond   het   initiatief  te   nemen.  Wat   wij  u  willen 
voorstellen   is   van   bescheidener   strekking:    laat  ons  trachten  het 
daarheen  te  richten ,  dat  de  verschillende  zustervereenigingen,  die 
aan    de   beoefening    der    natuurwetenschappen    gewijd    zijn,    in  't 
vervolg   hun    zomervergadering   houden   tegen    denzelfden    tijd  en 
op  dezelfde  plaats  in  ons  vaderland.    Alsdan  zou  een  gezellig  za- 
menzijn  van  al  de  leden  onderling,  opgeluisterd  door  het  houden 
van    een  enkele  niet  te  lange  voordracht,  het  eene  jaar  door  een 
lid  van    de   eene ,    het   andere    door    een    lid    van  een  der  andere 
vereenigingen    uit   te  spreken ,  aan  den  vergaderingsdag  der  ver- 
schillende afzonderlijke  vereenigingen  moeten  voorafgaan. 

Natuurlijk  is  het  niet  aan  onze  vereeniging  in  deze  iets  te  be- 
sluiten.   Vindt   echter   het   plan   pogingen   in    die  richting  aan  te 


CLXXIX 

wenden  bij  u  instemming,  vaardig  dan  een  commissie  af  om  dit 
ontwerp-plan  als  dat  uwer  vereeniging  met  afgevaardigden  der 
zustervereenigingen  nader  te  bespreken.  Een  commissie  van  een 
viertal  personen ,  waarvan  twee  uit  het  bestuur  en  twee  uit  de 
leden ,  zou  zich  hiermede  kunnen  belasten. 

Met  acclamatie  wordt  het  voorstel  begroet  en  kan  dus  aanstonds 
als  aangenomen  beschouwd  worden.  De  voorzitter  stelt  voor  de 
heeren  Hoek  en  Weber  namens  het  bestuur  af  te  vaardigen  en 
hen  te  machtigen  zich  uit  de  leden  der  vereeniging  nog  een  twee- 
tal personen  toe  te  voegen.  Beide  bestuursleden  nemen  deze  op- 
dracht aan. 

Na  de  pauze  worden  verschillende  kleine  mededeelingen  gedaan. 
De    heer    Horst    beschrijft    een  retisachtigcn  aardirorm ,  ter 

lengte  van  1^  M. ,  die  verzameld  werd  op  eene  koffie-plantage 
van  den  heer  van  Houten  in  de  residentie  Tapanoeli  op  Sumatra. 
Hoewel  reeds  op  verschillende  punten  van  den  aardbol ,  Ceylon , 
Zuid- Amerika ,  Zuid- Afrika  en  Australië  Lumbricinen  van  zulke 
groote  afmeting  zijn  waargenomen,  was  hunne  aanwezigheid  in 
Oost-Indië  tot  nu  toe  onbekend.  Spreker  staat  vervolgens  stil  bij 
verschillende  punten  van  het  inwendig  maaksel  en  meent  daaruit 
het  besluit  te  mogen  trekken ,  dat  deze  soort  moet  geplaatst  wor- 
den in  het  geslacht  Moniligaster  Perr. 

De  heer  Bottémanne  deelt  iets  mede  over  een  rog-embryo,  dat 

hij  uit  het  ei  genomen  had ,  terwijl  het  nog  van  een  groote  dojer- 
blaas  voorzien  was  en  dat  hij  zes  dagen  in  het  leven  had  gehouden. 

De  heer  Hoek  bericht,  dat  hem  in  de  laatste  dagen  van  ver 
schillende  oesterbanken  der  Oosterschelde  oesters  met  zieke  schelpen 
waren  toegezonden  en  dat  men  daar  het  optreden  dezer  ziekte 
als  een  nieuw  verschijnsel  beschouwde.  Spreker  wist  zich  te  her- 
inneren ,  dat  reeds  bij  het  oesteronderzoek  bij  herhaling  schelpon 
in  meerdere  of  mindere  mate  door  dezelfde  ziekte  aangetast  in 
handen  der  waarnemers  waren  gekomen.  De  ziekte  wordt  veroor- 


CLXXX 

zaakt  door  een  boorspon^  (Cliona  celata)  en  is  aan  de  Fransche 
kust  als  Maladie  du  pain  d'épice  bekend.  Spreker  vertoont  de 
aangetaste  schelpen  en  behoudt  zich  voor  spoedig  uitvoeriger  over 
dit  verschijnsel  te  berichten. 

De  heer  A.  A..  van  Bemmelen  liet  een  voor  een  paar  dagen 
gestorven  naakt  Iioen  bezichtigen  en  deelde  mede,  dat  de  Dier- 
gaarde een  haan  en  een  hen  ontvangen  had ,  die  met  uitzondering 
van  eenige  donsvederen ,  naakt  geboren  waren ,  nu  zeven  maan- 
den oud  waren  en  nog  niet  de  minste  sporen  vertoonden  van 
vederen  of  pennen.  De  haan  leeft  nog  en  groeit  voorspoedig ; 
de  ouders  zijn  gewone  pelhoeuders ,  drie  andere  hoenders  uit  het- 
zelfde broedsel  zijn  evenzeer  naakt  geboren  doch  spoedig  gestorven. 

Vervolgens  deelde  hij  mede  van  de  westzijde  der  Kalahari- woestijn 
in  Groot-Namaqualand ,  twee  exemplaren  (een  gedroogd  en  een  in 
laudanum)  van  een  skinkaelifig  diei-  ontvangen  te  hebben ,  dat 
door  de  Boschjesmaunen  Noboos  genoemd  en  beschouwd  wordt 
als  een  tegengift  tegen  den  beet  van  giftslangen ,  schorpioenen , 
spinnen  enz. ,  en  dat  zoowel  in-  als  uitwendig  gebruikt  in  ge- 
droogden  zoowel  als  in  verschen  toestand  en  vooral  bij  spoedige 
aanwending  voor  onfeilbaar  gehouden  wordt.  Hij  had  deze  voor- 
werpen ontvangen  van  den  heer  H.  F.  van  Oordt,  die  zijn  leven 
in  de  wildernissen  doorbracht  en  steeds  voorzien  was  van  eenige 
stukjes  van  hun  lichaam.  Genoemde  heer  schreef  hem,  dat  ze  zeer 
moeielijk  te  verkrijgen  waren  en  het  hem  eerst  nu  in  Juni  11.  ge- 
lukt was  deze  twee  diertjes  te  bemachtigen ;  dat  hij  ze  met  goeden 
uitslag  aangewend  had  bij  menschen  en  dieren ,  en  dat  hij  er 
melding  van  had  gemaakt  in  een  brief  aan  Dr.  van  Oordt  te 
Kaapstad,  die  overgenomen  was  in  de  Zuid-Afrikaan  (Juli  1884), 
Merkwaardig  is  het  dat  de  heer  Boltou  in  2>the  Lancet"  derge- 
lijke mededeelingen  doet,  over  de  genezing  met  behulp  van  deze 
dieren  van  wonden ,  die  door  den  beet  van  giftslangen  veroorzaakt 
waren ,  bij  de  inboorlingen  van  Namaqualand  (Revue  Scientif. 
10  April  '86  en  Alb.  der  Nat.  Wetensch.  Bijbl.  bl.  88  Nov.  '86). 
Spreker  zal  de  dieren  wier  soortsnaam  hem  onbekend  is  ter  deter- 


CLXXXI 

minatie   aan    Dr.    vau    Litlth   de    Jeude  zenden  en  wenscht  nu  nog 
de  volgende  faunistisclic  mecledeelingen  te  doen: 

Twee  jonge  levende  Cygnus  Bewickii ,  de  zoogen.  kleine  Wilde 
Zwaan    zijn    in    Januari    11.    nabij  den  Bosch  gevangen;  een  jong 
wijfje  van  den  Havik  (Astur  palumbarius)  te  Doorn  op  6  Juli  11.; 
een    vlucht    van    8   Columba  oenas  (de  kleine  Boschduif)  werd  in 
den  nazomer  van  dit  jaar  door  den  heer  F.  E.  Blaauw  te  's  Gra- 
veland  gedurende  eenigen  tijd  waargenomen ,  de  heer  Blaauw  ver- 
moedt,   dat   de   jonge  vogels  te  's  Graveland  of  omstreken  uitge- 
broeid    waren;    twee   jonge    Pandion   haliaëtus   of   Vischarenden , 
welke   vogels    de   Kralingsche  plassen  tot  hun  woonplaats  hadden 
gekozen ,  werden  in  Sept.  '85  door  den  heer  Cankrien  nabij  Rot- 
terdam  opgemerkt ;   nadat  de  heer  C.  er  een  van  geschoten  had , 
verdween  het  andere  ex.  voor  goed ;  op  verschillende  tijden  werden 
in    den   loop    van   dit  jaar  talrijke  lichtgekleurde  en  geelwitte  ex. 
van  den  mol  gevangen,  waardoor  volgens  spr.  het  bekende  feit  be- 
vestigd wordt ,  dat  wanneer  een  soort  zich  buitengewoon  vermenig- 
vuldigt  zich    lichtkleurige    en  witte  individuen  onder  de  nakome- 
lingen   bevinden.    Nog   vraagt  spr.  of  het  aan  een  der  aanwezige 
leden    bekend    was,    dat   zich  op  9  Maart  11.  nabij  de  Horst  ver- 
scheidene   groote    Zwaardvisschen    vertoond    hebben ,    voorwerpen 
anders  uiterst  zeldzaam  aan  onze  kust ,  die  daar  toen  waarschijnlijk 
jacht  maakten  op  de  binnenzwemmende  scholen  haringen. 

Ten  slotte  biedt  de  heer  v.  B.  ex.  van  Cyathostoma  tadornae 
en  Monostoma  flavum  uit  de  luchtpijp  van  onzen  bergeend  (Ta- 
dorna  vulpanser)  en  een  Taenia  uit  het  darmkanaal  van  een  hond 
voor  de  collectie  aan. 


LIJST 

VAN  SEDERT  OCTOBER  1885  AAN  DE  BIBLIOTHEEK 
TOEGEVOEGDE  WERKEN. 

(Afgesloten    1    November    1886). 


A.  I.  Cuvier ,  O. ,  Le  règne  ammal  distribué  d'après  sou  orga- 
uisation,  pour  servir  dê  base  a  l'histoire  naturelle  des 
animaux  et  d'introduction  a  Tanatomie  comparée.  Tomé 
I— IV.  Paris.  Deterville.  1817. 

A.  II.      van   Rees,    J. ,  Zijn  de  Spierfibrillen  als  gepraeformeerd 

te  beschouwen.   10  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Maandblad  voor  Natuurwetenschappen.  1886.  N°.  1. 

B.  I.       de  Cruerne,  Jules,  La  rade  de  Dunkerque.  Douai.  1885. 

31  pag.  D.   A. 

Overdruk   uit:   Bulletin  de  1' Union  ge'ographique  du  Nord  de  la  France. 
1885. 

Pennington ,  A.  S. ,  British  Zoophytes ;  au  introduction 
to  the  Hydroida ,  Actinozoa  and  Polyzoa ,  found  in  Great- 
Britain,  Ireland,  and  the  Channel  Islands.  London.  L. 
Reeve  &  C°.  1885.  XVI  and  363  pag.  24  PI. 

C.  I.        Blanchard ,    R. ,    Note    sur    les  Sareosporidies  et  sur  un 

essai  de  classification  de  ces  sporozoaires. 

—   —    Sur   un   Infusoire    ectoparasite   des  poissons  d'eau 

douce.  [Ensemble  38  pag.  1  PI.]  D.  A. 

Overdruk  uit:   Bulletin  de  la  Soc.  Zool.  de  France.  X.  1885. 


CLXXXIII 

C.  II.  Bessels,  E.,  Haeckelina  gigantea.  Ein  Protist  aus  der 
Gruppe  der  Monothalamieu.  14  Seit.  1  Tafel.  Geschenk 
van  Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  .Tenaische  Zeitschrift.  VIII.  1874. 

C.  III,  Fralpont ,  Julien ,  Recherches  sur  les  Acinétiens  de  la 
Cóte  d'Ostende.  Bruxelles.  1878.  142  pag.   6  PI. 

G.  II.  €oulet ,  S. ,  Tractatus  historicus  de  Ascaridibus  et  Lum- 
brico  lato.  Lugduni  Batavorum.   1729.  228  pag. 

G.  III,  licuckart,  Riid. ,  Die  Blasenbandwürmer  und  ihre  Ent- 
wicklung.  Zugleich  ein  Beitrag  zur  Kentniss  der  Cysticer- 
cusleber.  Giessen.  1856.  4°.  162  Seiten.  3  Taf.  (Taf.  3  fehlt). 
Geschenk  van  Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

Sehieiferdecker ,  P. ,  Beitrage  zur  Kenntniss  des  feineren 
Baues  der  Taenien.  25  Seit.  2  Taf.  Geschenk  van  Dr. 
D.  van  Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift.  VIII.  1874. 

G.  v.  Dieck ,  G. ,  Beitrage  zur  Entwickelungsgeschichte  der 
Nemertinen.  21  Seiten.  2  Taf.  Geschenk  van  Dr.  D.  van 
Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift.  VIII.  1874. 

Hubrecht,  A.  A.  W. ,  Proeve  eener  ontwikkelingsge- 
schiedenis van  Lineus  obscurus ,  Barr.  50  pag.  6  pi.  4°. 
Utrecht.  J.  W.  Leeflang.  1885.  D.  A. 

G.  VII.  «Ie  Iflan ,  J.  C ,  Anatomische  Untersuchungen  über  frei- 
lebende  Nordsee-Nematoden.  Leipzig.  Paul  Frohberg.  1886. 
Groot  4°.  82  Seiten.  13  Taf.  D.  A. 

G.  VIII.  Sluiter,  C.  Ph. ,  Beitrage  zu  der  Kenntniss  der  Gephy- 
reën  aus  dem  Malayischen  Archipel.  Vierte  Mittheilung. 
S.  472—517.  Taf.  I-IV.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Natuurk.  Tijdschr.  voor  Nederl.  Indië.  XLV.  1886. 
G.   IX.     Malmgren,  A.  J. ,  Nordiska  Hafs-Annulater.  Pag.  51  — 
110;    181—192;    335—410.    Tab.    VHl— XV;   XVEI— 
XXIX.  3  Partes. 

Overdruk  uit :  Ofvers.  af  K.  Vet.  Akad.  Forhandl.  1865. 


CLXXXIV 

Michaclsen ,  W. ,  Unterauchungen  über  Enchytraeus 
Möbii,  Mich.  und  andere  Encbytraeiden.  Inaugural  Disser- 
tation.  Kiel.  Lipsius  und  Fischer.  1886.  50  Seit.  3  Taf. 
Geschenk  van  Prof.  K.  Moebius. 

IIor«»t,  R. ,  Contributious  towards  tbe  knowledge  öf  the 
Annelida  Polychaeta.   16  Pag.   1   PI.  D.  A. 

Overdruk  uit:   Notes  from  the  Leyden  Museum.   VIII.  (1886?)     , 

ïï.  I.  Oudemans,  A.  C.  —  «fxn. ,  Die  Gegenseitige  Verwandt- 
schaft,  Abstammung  und  Classification  der  sogenannten 
Arthropoden.  20  Seit.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Tijdschr.  d.  Ned.  Dierk.  Vereen.  2de  Serie.  I.  1886. 

H.  III.  g.  Pelseneer ,  P. ,  Observations  on  the  nervous  system  of 
Apus.  14  pag.   1  PI.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Quart.  Journ.  Mier.  Journal.  1885. 

H.  III.  p.  Faxon ,  Waltei",  A  list  of  the  Astacidae  in  the  United 
States  National  Museum,  p.  356 — 361.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Proceedings  of  United  States  National  Museum. 

H.  VI.  Horst ,  R. ,  On  a  Specimen  of  Peripatus ,  Guild.  from 
Sumatra,   p.   37—12.  Plate  2.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Notes  from  the  Leyden   Museum.  VIII.  (1886?). 

H.  VII.  b.  Will ,  Fr. ,  Das  Geschmacksorgan  der  Insekten.  Inaug. 
Dissertation.  Leipzig.  Wilh.  Engelmann.  1885.  36  Seit. 
1  Taf.  Geschenk  van  Prof.  K.  Moebius. 

(Ook  verschenen  in  Zeitschr.  f.  Wiss.  Zool.  XLII). 

J.  I.  Stoliczka ,  F. ,  Ueber  heteromorphe  Zellenbildungen  bei 
Bryozoen.  Coelophyma,  Reuss.  4  Seit. 

Overdruk  uit:  Verh.  de  K.K.  Zool.  Bot.  Gesellsch.  Wien.  XIl.  1862. 

Tigelius ,  W.  «F. ,  Zur  Ontogenie  der  Marinen  Bryozoen. 
S.  499—541.  Taf.  26  und  27.  D.  A. 

Overdruk   uit :  Mittheilungen   aus   der   Zoologischen   Station   zu  Neapel. 
VI.  4.  1886. 

Vigelins ,  W.  «I. ,  Contributions  a  la  morphologie  des 
Bryozoaires  ectoproctes.  16  pag.   1   pi.  D.  A. 

Overgedrukt  uit:  Tijdschr.  d.  Ned.  Dierk.  Vereen.  (2)  I.  1886. 


I 


CLXXXV 

K.  I.  Woodward,  S.  P. ,  A  Manual  of  the  Mollusca  being  a 
ïreatise  on  recent  and  fossil  Shells.  3(1  Editiou.  With  an 
appendix  of  recent  and  fossil  conchological  discoveries 
by  R.  Tate.  London.  Lockwood  &  C".  1875.  518  and  86 
pages.  23  PI.  Geschenk  van  Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

K.  II.  WalderdorfiF,  R. ,  Systematisches  Verzeichniss  der  im 
Kreise  Cattaro  (Süd-Dalmatien)  vorkommenden  Land-  und 
Süssvs^asser-Mollusken.  12  Seit. 

Overdruk  uit:   Verh.  der  K  K.  Zool.-Bot.  Gesells.  Wien.  XIV.  1864. 

Pelseneer,  P. ,  Notice  sur  les  Mollusques  reeueillis  par 
M.  Ie  Capitaine  Storms  dans  la  region  du  Tanganyka, 
28  pag.  D.  A. 

Overdruk    uit:    Bulletin    du    Musée    royal  d'Histoire  Naturelle  de  Bel- 
gique.  IV.  1886. 

K.  IV.  a.  Cattie,  J.  Th.,  Les  Lamellibranches ,  reeueillis  dans  les 
courses  du  » Willem  Barents",  durant  les  mois  de  Mai  a 
Septembre  1880  et  81..  48  pag.  4  PI.  4».  D.  A. 

Overdruk  uit:  Bijdragen  tot  de  Dierkunde.  (1885). 

K.  IV.  c.  Hoek ,  P.  P.  C ,  Oestercultuur  als  vaderlandsche  indus- 
trie. 60  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Album  der  Natuur.  1886. 

K.  V.  a.  Franenfeltl ,  G.  von ,  Verzeichniss  der  Namen  der  fos- 
silen  und  lebenden  Arten  der  Gattung  Paludina  Lam. 
111  Seit. 

Overdruk  uit:   Verh.  der  K  K.  Zool.   Bot.  Gesells.  Wien.  XIV.  1S64. 

K.  V.  b.  Rabl ,  C. ,  Die  Ontogenie  der  Süsswasser-Pulmonaten.  46 
Seit.  2  Taf.   Geschenk  van  Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift,  IX.  1875. 
Jhering ,     H.    von ,    Ueber    die    Entwickelungsgeschichte 
von    Helix.    38    Seit.    2    Taf.    Geschenk    van    Dr.  D.  van 
Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift.  IX.  1875. 
L.  II.       Fiirbringcr ,  M. ,  Zur  vergleicheuden  Anatomie  der  Schul- 
termuskeln.    106    Seit.    3  Taf.  Geschenk  van  Dr.  D.  vau 
Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift.  VIII.   1874 


CLXXXVI 

Cii-aaf,   H.   W.  de,  Bijdrage   tot  de  kennis  van  den  bouw 
en   de.  ontwikkeling  der  epipbyse  b^  Ampbibiën  en  Rep- 
tiliën.  Acad.  Proefscbr.  4^.  61  pag,  4  PI.  D.  A. 
Fiirbringer ,    M. ,    Ueber    die  Nervenkauale  im  Humerus 
der  Amnioten.  S.  484—86.  [1885?]  D.  A. 

Overdruk  uit: 
Bemmelen  ,  «I.   V.   van ,  Die  Visceraltascben  und  Aorten- 
bogen  bei  Reptilien  und  Vögeln.  9  Seiten.  D.  A. 

Overdruk  uit :  Zoologischer  Anzeiger.   1886. 

L.  III.  a.  lüöbiiis  ,  M.,  Die  Bewegangen  der  fliegenden  Fisebe  durcli 
die  Luft,  nacb  eigenen  und  fremden  Beobacbtungen  be- 
scbrieben  und  erklart.  Leipzig.  W.  Engelmaun.  1878.  40 
Seiten  mit  1  Taf. 

Bleeker ,    P. ,    Elfde   Bijdrage    tot   de  kennis  der  Viscb- 
fauna  van  Amboina.   14  pag. 

Overdruk  uit: 

L.  III.  b.  Boeck ,  Axel ,  Over  Haring-aas.  8  pag. 

Overdruk  uit:  Album  der  natuur.  (1868?). 

Pollen,  F.  P.  L. ,  Eene  wettelijke  regeling  voor  Neder- 
land van  de  Zalmvisseberijen  in  den  Rijn,  beschouwd  in 
verband  met  de  Conventie  van  Mannheim  (1869)  en  die 
van  Berlijn  (1885).  Memorie  opgedragen  aan  de  beide 
Kamers  der  Staten-Generaal.  Scheveningen.  1886.  78  pag. 
D.  A. 
L.  III.  c.  Leydig  ,  Fr, ,  Beitrage  zur  mikroskopischen  Anatomie  und 
Entwickelungsgescbicbte  der  Rochen  und  Haie.  Leipzig. 
Engelmanu.  1852.  127  Seit.  4  Taf.  Geschenk  van  Dr.  D. 
van  Haren  Noman. 

Vetter ,  B. ,  Untersuchungen  zur  vergleichenden  Anatomie 
der  Kiemen-  und  Kiefermusculatur  der  Fische.  54  Seit. 
2  Taf.  Geschenk  van  Dr.  D,  van  Haren  Noman. 

Overdruk  uit:   Jenaische  Zeitschrift.    VI 11.   1874. 

Fiirbringer ,  P. ,  Untersuchungen  zur  vergleichenden  Ana- 
tomie der  Muskulatur  des  Kopfskelets  der  Cyclostomen. 
129  Seit.  3  Taf.   Geschenk  van  Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

Overdruk    uit;  Jenaische  Zeitschrift.  IX.  1875. 


C  LX  XXVI] 

Hasse ,  C. ,  Das  natürliche  System  der  Elasmobranchier 
auf  Gruudlage  des  Baues  uud  der  Entwicklung  der  Wir- 
belsaule.   10  Seit. 

Overdruk  nit:  Zoologischer  Anzeiger.  1878. 

Howalcwskl ,  üluczyslaw  von,  Ueber  Purchung  und 
Keimblatteranlage  der  Teleostier.  6  Seit.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Sitzungsber.  Physik  -medizin.  Societ.  zu  Erlangen.  1885. 

Schuif,  E. ,  Untersuchungen  über  das  Integument  der 
Lophobranchier.  Inaugural-Dissertation.  Kiel.  Lipsius  und 
Fischer.  1886.  34  Seit.  1  Taf.  (Geschenk  van  Prof.  K. 
Möbius.) 

Weber,  Max,  Ueber  Hermaphroditismus  bei  Fisehen.  S. 
21—43.  Mit  1  Taf. 

Overdruk  uit :  Ned.  Tijds.  v.  d.   Dierk. 

L.  V.  b.  Bemmelen,  J.  F.  van,  Ontwikkeling  en  metamorphose 
der  kieuwspleteu  en  aortabogen  bij  embryonen  van  Tro- 
pidonotus  natrix  en  Lacerta  muralis.   3  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:   K.  Akad.  v.  Wetens.  Afdeel.  Natuurk.  Zitting  van  19  Dec.  85. 

L.  VI.  a,  Heerlicns,  G.  'X.  Aves  Frisicae.  Rotterodami.  C.  R.  Hake. 
1787:  298  pag. 

L.  vi.b. Cappclle  «Fr.,  H.  Tan,  Eene  merkwaardige  monstruosi- 
teit, 4  pag.  D,  A. 

Overdruk  uit:  Album  der  Natuur.  18S6. 

M.  II,  Cappelle  Jr. ,  H.  van  ,  Het  karakter  van  de  Nederlaudsch- 
Indiscbe  Tertiaire  fauna.  Acad.  Proefschrift.  198  bladz. 
Sneek.  van  Druten.   1885.  D.  A. 

M.  iii.  SItoliczka,  F.,  Beitrag  zur  Kenntniss  der  Mollusken- 
fauna  der  Cerithien-  und  Inzersdorfer  Schichten  des  un- 
garischen  Tertiarbeckens.   10  Seit.  1  Taf. 

Overdruk  uit:   Verh.  der  K.K.  Zool.-Bot.  Gesellsch.  Wien.  XII.  1802. 

Frauenfcld  ,  G.  von  ,  Ueber  ein  neues  Höhlen-Carychium 
(Zospeum   Brg.j  und  zwei  neue  fossile  Paludinen.  4  Seit. 

Overdruk  uit:  Verh    der  K.K.  Zooi-Bot.  Gesellsch.  Wien.  XII.   1802. 


CLXXXVIII 


Haeckcl ,  E. ,   üeber  eine  sechszahlige  fossile  Rhizostomee 
und  eine  vierzahlige  fossile  Semaeostomee.  22  Seit.  2  Taf.     1 
Geschenk  van  Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift.  VIII.  1874. 

Pelseneer ,    P. ,   Notice   sur   les  Crustacés  Décapodes  du 
Maestrichtien  du  Limbourg.  15  pag.  ü.  A. 

Overdruk  uit:   Bulletin  du  Mus.  roy.  d'hist.   nat.  de  Belgique.  IV.  1886. 

Pelseneer ,  P. ,  Notice  sur  un  Crustacé  de  la  Craie  brane 
des  environs  de  Mons.   10  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit;   Bulletin  du  Mus.   roy.  d'hist.  nat.  de   Belj^ique.  IV.  1885. 

Pelseneer ,  P. ,  Notice  sur  un  Crustacé  des  sables  Verts 
de  Grandpré.  13  Pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Bulletin  du  Mus.  roy.  d'hist.  nat.  de  Belgique.  IV.  1885. 

N.  I.       Nederlandsche  Dierkundige    Vereeniging. 
Tijdschrift.  2de  Serie.  I.  2.   1886. 
Tiende  Jaarverslag  Zoölogisch  Station. 

Nederlandsche  Entomologische    Vereeniging. 

Tijdschrift  XXVIII.  3—4;  XXIX.  1.  2.  3.   1885—8(5. 

K.  Zoölogisch   Genootschap   Natura  Artis  Magistra. 
Bijdragen  tot  de  Dierkunde.   II.   13.  1886. 

K.  Akademie  van    Wetenschappen. 

Verslagen  en  Mededeelingen.  Reeks  3.  II.  1.  2.  1885—86. 
Jaarboek  1885. 

Zeeuiosch   Genootschap  der    Wetenschappen. 
Archief.  VI.  2.  1886. 

Hollandsche  Maatschappij  der    Wetenschappen. 

Archives  Néerlandaises.  XX.  3—5.  XXI.   1.  1885—86. 
Liste  alphabétique  de  la  correspondance  de  C.  Huygens. 

Provinciaal   Utrechtsch   Genootschap  van  Kunsten  en  Weten- 
schappen. 

Verslag  van  het  verhandelde  30/VI.  '85. 
Aanteekeningen  enz.  24/ VI  '84;  30/VI  '85. 


CLXXXIX 


N.  I.       Koninklijke    Natuurkundige    Vereeniging   in   Nederlandsch- 
Indië. 

Natuurkundig  Tijdschrift.  XLV.  1886. 
Lijst  van  Boekwerken  ter  tafel  gebracht  gedurende  1885. 

Collegie  voor  de  Zeevisscherijen. 

Verslag  over  1885. 
Dagelijksch     Bestuur    der     Visscherijen    in    de    Schelde    en 

Zeeuwscke  Stroomen. 

Verslag  omtrent  den  toestand  in   1885. 
leylers  Genootschap. 

Archives  du  Musée  Teyler.  Série  IL  Vol.  I,  IL   1—3. 
1881—85. 

Catalogue  de  la  bibliothèque.  1.  2.  Harlem,  1885. 

Vereeniging   tot  bevordering  der  Zoetwatervisscherij  in  Ne- 
derland. 
Orgaan  der  enz.  N^.  1  en  2.  December  1885. 

Nederlandsche  Botanische   Vereeniging. 

Catalogus  der  Bibliotheek.  Nijmegen  H.  C.  A.  Thieme. 
1883.  55  pag. 
N.  II.     Société  Entomologique  de  Belgique. 

Annales.  XXIX.  2.  1886. 
N.  III.     Naturhistorisches    Verein   der  preussischen  Rheinlande  und 
Wectfalens. 

Verhandlungen.  XLIL  2.  1885.  XLIII.  1.  1886. 
Autoren-  und  Sachregister  zu  Band  I— XL.  1885. 
Senckenbergische  Naturforschende  Gesellschaft. 
Abhandlungen.  XIV.  1.  1886. 
Bericht.  1885. 

Hobelt ,  W. ,  Éeiseerinnerungen  aus  Algerien  und  Tunis. 
Mit  13  Vollbildern.  480  Seit.  1885. 
K.  K.  Zoologisch-Botanische   Gesellschaft  in    Wien. 
Verhandlungen.  XXXV.  2.  1886.  XXXVI.  1.  2.  '86. 
Geschafts-Ordnung  der  K.K.  Zool.-Botan.  Gesellschaft. 


cxc 

N.  111.    Societa  Adriatica  di  Scienze  naturali  in    Trieste. 
Bolletino.  IX.  1—2.  1885—86. 

Zoologischer  Anzeiger. 

VIII.  1885.  207—212.  IX.  1886.  213—236. 

Naturforschende   Gesellschaft  in  Bern. 
Mittheilungeu.  N".  1119—1132.  1885. 

Naturforschende  Gesellschaft  in  Basel. 
VIII.  1.  1886. 

Naturforschende  Gesellschaft  in  Danzig. 
Schriften.  Neue  Folge.  VI.  3.   1886. 

Zeitschrift  für  wissenschaftliche  Zoölogie. 

Bd.  XLII.  3.  4;  XLIII;  XLIV.  1.  2;   1885—86, 

Gesellschaft  naturforschender  Freunde  zu  Berlin. 
Sitzungsberichte.  Jahrgang  1885. 

Medicinisch-Naturwissenschaftliche  Gesellschaft  in  Jena» 
Jenaische  Zeitschrift.  XIX.  2—4.  1886. 
Supplementheft  I.  II.   1885. 

Naturforschende  Gesellschaft  zu  Freihurg  i.  B. 

Berichte  über  die  Verhandlungen.  VIII.  3.   1885. 

Naturhistorische  Gesellschaft  zu  Nürnberg. 
Abhandluugen.  VIII.   3.  1885. 
Jahresberichte.   1885. 

Physikalisch-Medicinische  Gesellschaft  zu    WUrzhnrg. 
Sitzungsberichte.  1885. 

Verein  für  Naturkunde  in   Cassel. 
Festschrift   zur   Feier  seines  fünfzigjahrigen  Bestehens. 
Cassel.  1886. 

Verein  für    Vaterldndische  Naturkunde  in    Würtenherg. 
Jahreshefte.  XLII.   1886. 

Physikalisch-Oekonomische  Gesellschaft  zu  Königsherg. 
Schriften.  XXVI.  1885. 


CXCI 

N,  III.     Naturwissenschaftlicher    Verein  zu  Bremen. 
Abhandlungen.  IX.  3.   1886. 

Ministerial  Kommission  zur  wissenschaftlichen  Untersuchung 
der  Deutschen   Meere. 

Ergebnisse  der  Reobachtungs-Stationen.  1884.  X — XII; 
1885.  I-XII. 

Westfdlischer    Provinzial     Verein    für     Wissenschaft    und 
Kunst. 
Dreizehnter  Jahresbericbt  pro  1884. 

Deutscher  Fischerei-  Verein. 

Circulare  1835.  N°.  5;  1886.  W.  1—4. 
Mittheilungen    der   Section    für    Kusten-  und  Hochsee- 
fiscberei.  1885.  No.  5—7;  1886.  N».  1—9. 

K.  K.  Naturhistorisches  Hofmuseum  in    Wien. 
Annalen.  I.   1.  2.  1886. 

Sacietas  Historico-Naturalis   Croatica. 
Glasnik  enz.  I.  1—3.  1886. 

N.  IV.     Société  Zoologique  de  France. 

Bulletin  X.  4—6;  XI.  1-4.  1885-86. 

Annales  des  Sciences  naturelles.  Zoölogie  et  Paleontologie. 
Sixième  Série.  XIX;  XX.  1885-86. 

Bulletin  Scientifigue  du  Départemeiit  du  Nord  et  des  Pays 
Voisins. 
2me  Série.  VII— VIII.  7-12;  IX.  1—8.  1885—86. 

Journal  de  Micrographie. 

IX.  11  —  12;  X.  1—10.   1885-86. 

Société  nationale  d^acclimatation  de  France. 

Bulletin    mensuel.   4ième  Série.  II.  9 — 12;  III.   1  — 10. 
1885—86. 

Société  ostréicole  du  bassin  d^Auray. 

Bulletin  VIme  Année.  N».   19-21.   1886. 


CXCII 

N.   IV.      Le  Moniteuv  de  la  Fisciculture  et  de  f  Ostréiculture. 
Ire  Année.  Série  B.  N".  5.  7-9.  1885. 
2me      »  »      C.  N«.  1—17.  1886. 

N.  V.      Linnean  Society  of  London. 

Journal.  XIX.  N«.  110—115.  1885-86. 

List  of  the  Lianean  Society  of  London.  Session  1885 — 86. 

N.  VI.     Nyt   Magazin  for  Naturvidenskdberne. 
XXIX.  4;  XXX.  1-4.  1885-86.] 

Archif  for  Mathematik  og  Naturvidenskaberne. 
X.  3—4;  XL   1—4.  1885—86. 

Académie  impériale  des  Sciences  de  St.  Pétersbourg. 
Bulletin.  XXX.  3—4;  XXXL   1.  1886. 

Société  impériale  des  naturalistes  de  Moscou. 

Bulletin.   LX.    2ième   Partie;   LXI.    Ire  Partie.   1 — 4; 
LXn.  N>^.  1.   1885-86. 

Tromsö  Museum. 

Aarshefter.  VIII.  1885.  Aarsberetning  for  1884. 

Dorpater  Naturforsclier  Gesellschaft. 
Sitzungsberichte.  VIL  2.  1885. 
Archiv  für  die  Naturkunde  Liv-,  Esth-,  und  Kurlands. 

Biologische  Naturkunde.  X.  2.  1885. 

Erste^Serie.  IX.  3.  1885. 

Societas  pro  fauna  et  flora  fennica. 
Meddelanden.  XII— XIII.   1885-86. 
Acta  IL  1881—85. 

Hihlman  ,  A.  O. ,  Beobachtungen  über  die  periodischeu 
Erscheinungen  des  Piflanzenlebens  in  Finnland.  1883. 
Helsingfors.  1886.  4o.  97  Seit. 

Bergens  Museum. 

IVansen ,  F. .  Bidrag  til  Myzostomernes  Anatomi  og 
Histologi.  (Englisch  résumé)  80  Pag.  9  PI.  4".  Ber- 
gen. John  Grieg.  1885. 


cxcin 

N.  VT.      Videnskabs-Selskabet  i   Christiania. 

Forhandlinger.  1885.  Christiania.  1886. 
Société  impériale  des  amis  des  Sciences  naturelles ,  d^anthro- 

pologie  et  d" etnogrophie  a  Moscou. 

Actes.  Vol.  VlIL  2;  X.  1.  2;  XI.  1—7;  XIII.  1—2 
XIV;  XV;  XVI.  1-3;  XVII;  XVIII.  1—3;  XIX 
1—3;  XX;  XXI.  1-3;  XXII.  2.  4;  XXIII.  1—2 
XXIV.  1-2;  XXVetXXV.1;  XXVI.  1-3;  XXVIII 
XXIX  et  XXIX.  2;  XXX  et  XXX.  2;  XXXII 
2—4;  XXXIII.  1.  la  en  2;  XXXIV.  1—2;  XXXV 
1.  (1—4).  2.  3.  XXXVI.  1  et  2.  2a.  XXXVII.  1 
XXXVII  extra  1.  2;  XXXVIII.  1—3;  XXXIX 
XXXIX.  1;  XL;  XLI.  1—2;  XLII  et  XLII.  2; 
XLIII.  1;  XLIV.   1  et  2;  XLV.  1—3;  XLVI.  1. 

(Russisch). 

N.  VII.    Zoologische  Station  zu  Neapel. 

Mittheilungen.  VI.  3-4.   1885—86. 
Fauna   und   Flora  des  Golfes  von  Neapel  und  der  an- 
grenzenden  Meereabschnitte.  4*^. 

XIII.  Brandt ,  K, ,  Kolonienbildende  Radiolarien 
(Sphaerozoen)  276  Seiten.  8  Taf.  1  Karte  im  Text. 
1885. 

Sociedade  de  Geographia  de  Lisboa. 
Boletin.  i\  Serie.  N^.  6—12.  (1883?) 

5a.      »      N».  1—2. 
Subsidies   para  a  historia  do  jornalismo  nas  Provincias 
ultramarinas   Portuguezas   pelo    Socio    Brito  Aranha. 
Lisboa.  1-885. 
Le  Congo.  Communieation  a  la  Société.  Lisbonne.  1886. 

N.  VIII.  Boston  Society  of  Natural  History. 
Memoirs.  4».  III.  N».  11.  1885. 
Proceedings.  XXII.  4.  1884.  XXIII.  1.   1885. 

Museum  of  Comparative  Zoology  at  Harvard  College. 
Bulletin.  XTI.  2—5.  1885—86. 


CXCIV 

N.  VIII.       Memoirs.  4».  X.  2.  4;  XIV.  1.  Part.  1.  1885. 
Aaaual  Report  of  the  Curator.  1884 — 85. 

John  HopMns   University. 

Studies     from     the|    biological     laborator}'.    III.    4 — 7. 

1885—86. 
Circulars.  42.  43.  45.  47.  49—51. 

The  American  Naturalist. 
XIX.  11.  12;  XX.  1—10.  1885—86. 

The  American  Journal  of  Science. 
XXX.  179— 180;  XXXI;  XXXII.  187—190. 1885—86. 

Smithsonian   Institution. 

Annual  Report  for  1883.  Idem  for  1884. 

United  States   Commission  of  Fish  and  Fisheries. 
Bulletin.  V.  1885. 

Croodc,    Cr.  Brown,  The  Fishorios  and  Fishery  Indu- 
stries of  the  United  States,  Section  I.  ISTatural  History 
of  the  useful  aquatic  animals.  1  Vol.  Text.  895  Pages. 
1  Vol.  PI.  (277)  Washington.  4». 
U.  S.   Geological  and  geographical  Survey  of  the  Territories. 
Third   Annual    Report   of  the  ü.  S.   Geological  Survey 
to    the    Secretary    of   the   Interior.    1881 — 82.  by  J. 
W.  Powell.  1883. 
Fourth  Annual  Report  1882—83.  1884. 
Pifth  Annual  Report.  1883—84.  1885. 
American  Academy  of  Arts  and  Sciences.    Boston. 

Proceedings.    New    Series.    XIII.    (Whole   Series  XXI). 
Part.  I.  1885. 
Cincinnati  Society  of  Natural  History. 

Journal.  VIII.  4;  IX.  1.  2.  1885—86. 
American  monthly  microscopical  Journal. 
VI.  11  —  12;  VII.  1—10.  1885—86. 
Academy  of  natural  Sciences  at  Philadelphia. 
Proceedings.  1885.  Part.  2.  3;  1886.  Part.  1. 


cxcv 

N.  Vili.   Canadian  Institute.   Toronto. 

The  Canadiau  Journal  for  Science ,  Literature  and  His- 

tory.  XII.  1868—70;  XIII.  1871-73;  XIV.  1873— 

75;  XV.   1  —  4.  6—8.    1876—78. 
Proceedings.  I.  4.  5.  1883;  II.  3.  1884;  Third  Series. 

III.  2—4.  1885—86. 

California  Academy  of  Sciences. 
Bulletin.  W.  4.  January   1886. 

N.  IX.     Academia  nacional  de   Ciencias  en   Cordoha. 
Boletin.  VIII.  2—3.  1885—86. 
Actas.  V.  2.  1884. 

Museu  nacional  do  Rio  de  Janeiro. 
Archivos  4".  Vol.  II— IV.  1877-79. 

O.  III.  Haeckel ,  E.  Die  Gastrea-Theorie ,  die  phylogenetische 
Classificatiou  des  Thierreichs  und  die  Homologie  der  Keim- 
blatter.  80  und  207  Seit.  1  und  7  Taf.  Geschenk  van 
Dr.  D.  van  Haren  Noman. 

Overdruk  uit:  Jenaische  Zeitschrift  VIII  en  IX.  1874—75. 

Horst,    R. ,    Over    levensduur  en  dood  in  het  dierenrijk. 
23  pag.  D.  A. 

Oveniruk  uit:  Album  der  Natuur.  1886, 

P.  I.  Taschenberg ,  O. ,  Bibliotheca  Zoologica  II.  Verzeichniss 
der  Schriften  über  Zoölogie  welehe  in  den  periodischen 
Werken  enthalten  und  voni  Jahre  1861— 1880  selbstandig 
erschienen  sind.  1ste  Lief.  Leipzig.  Engelmann.   1886. 

The    Zoological    Record   for  1884.  Volume  XXI.  Lon- 
don.  1885. 

P.  III.  Selenka ,  E. ,  Metallmodelle  nach  mikroskopischen  Prapa- 
raten.   3  Seiten.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Sitzungsber.  physikal.  medicin.  Societat  zu  Erlangen.  1886. 

P.  IV.  Cappelle  Jr.,  H.  van,  Over  de  grenslgn  van  Wallace. 
12  pag.  D.  A. 

Overdruk  uit:  Album  der  Natuur.  1886, 


CXCVI 


Q.  I.  SchUbeler ,  F.  C. ,  Norge's  Vaextrige.  Et  Bidrag  til  Nord- 
Europas  natur-  og  cultur-historie.  Bd.  I,  Med  Illustratiouer 
og  4  Karter.  Christiania.  W.  C.  Pabritius.  1885.  4°.  400 
pag.  Geschenk  van  de  Kongl.  Norske  Universitet  i  Chris- 
tiania. 

Q.  II.  üetto ,  L. ,  Conférence  faite  an  Muséum  national  en  pré- 
sence  de  LL.  MM.  Impériales  Ie  4  Novembre  1884.  Rio 
de  Janeiro.  1885.  28  pag.  (Archéologie  Brésilienne) 


NA^-AMLIJST 

VAN  DE  LEDEN  O 

DER 

NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

op  15  November  1886. 


BEGUNSTIGERS. 
De  heer  C.  H.  van  Dam ,  Lid  der  Provinciale  Staten,  te  Rotterdam, 

1885. 

„  ,,  J.  van  der  Hoop  Jac.zn. ,  President  der  Rotterdamsche 
Diergaarde,  te  Rotterdam,   1878. 

„      ,,     Dr.  F.  J.  J.  Schmidt,  geneesheer,  te  Rotterdam,  1872. 

,,      „     A.  van  Stolk  Jzn. ,  Sehie  55,  te  Rotterdam,  1884. 
Teyler's  stichting,  te  Haarlem,  1872. 
De  heer  W.  A.  Viruly  Verbrugge,  te  Rotterdam,  1884. 

,,  ,,  Joost  van  Vollenhoven,  Oud-Burgemeester  van  Rotter- 
dam, 1878. 

„  „  Mr.  S.  A.  Vening  Meinesz,  Burgemeester  van  Rotterdam, 
1885. 

,,  ,,  Dr.  G.  F.  Westerman ,  directeur  van  het  Koninklijk  Zoö- 
logisch Genootschap  Natura  Artis  Mac/istra ,  te  Amster- 
dam, 1874.  (Tevens  Eerelid). 

EERELEDEN. 

De  heer  Prof.  P.  J.  van  Beneden,  hoogleeraar,  te  Leuven,  1886. 


1)  De  Secretaris  verzoekt  aan  de  Leden,  wier  namen,  betrekkingen  of  woonplaatsen  in 
deze  lijst  niet  juist  zijn  aangegeven,  hem  daarvan  eene  verbeterde  opgave  te  doen  toekomen. 


CXCVIII 

De  heer  Dr.   E.  Selenka,  hoogleeraar  aan  de  Hoogeschool  te  Er- 
langen, 1874. 
,,      ,,     Dr.   T.   C.  Winkler,   Conservator  van  Teyler's  stichting, 
te  Haarlem,  1873. 

CORRESPONDEERENDE   LEDEMT. 

De  heer  Spencer  F.  Baird ,  Secretaris  van  de  Smithsonian  Institu- 
tion ,  te    Washington,   1879. 

„      ,,     Dr.    R.    Blanchard.    Professeur-Agrégé   a   la   Faculté   de 
Médecine,   9  Rue  Monge,  te   Parijs,  1884. 

,,      „     Ernest  van  den  Broeck ,  conservator  aan  het  Musée  royal 
d'Histoire  Naturelle,  te  Brussel^  1877. 

„      „     Markies   G.    Doria ,    Directeur  van  het  Museum  van  Na- 
tuurlijke Historie,  te  Genua,  1877. 

„      „     Dr.    Hermann    Fol,    Professeur  honoraire  de  l'üniversité 
de   Genève ,  Villa  Corbet,  Cité  Lympia,   te  Nizza.  1886. 

„      „     F.    V.    Hayden ,    chef  van    de    Geological    Survey    of  the 
territories ,  te    Washington,    1879. 

„       „      Dr.  W.  Kobelt,  te  Sehwanlieim,  bij  Frankfurt  alM.,  XSll. 

,,      „     J.    Kruisinga,    scheepsgezagvoerder ,    Hooge  Kadijk  147, 
te  Amsterdam,   1876. 

„      ,,     .J.   R.  Lusink,  scheepsgezagvoerder,  te  Amsterdam,  187 Q. 

„      „     Dr.  J.  Mac  Leod ,  Hoogleeraar,  te  Gent,   1884. 

„      ,,     Prof.  Moritz  Nussbaum ,  te  Bonn,    1877. 

,,      ,,     J.    Sparre    Schneider,   conservator   aan    het   Museum    te 
Tromsoe,   1886. 

„      ,,     Dr.   C.  Ph.  Sluiter,  conservator  van  de  Koninklijke  Na- 
tuurkundige Vereeniging,  te  Batavia,   1879. 

„      „     Dr.  C.  A.  Westerlund,  te  Ronnehy ,   1877. 

G-EWONE    LEDEN. 

„       „     Mr.  W.  Albarda,  te  Ginneken,   1881. 
,,      ,,     Mr.  J.  Herman  Albarda,  te  Leeuwarden,   1884.  • 
,,      ,,     Dr.  A.  H.  van  Ankum ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school .  te  Groningen ,   1872. 


CXCIX 

De  heer  Prof.  H.  J.   vau   A.ukum  te    Groningen^   1872. 

,,      ,,     A.    A.    van  Bemmelen ,  directeur  der  Diergaarde  te  Rot- 
terdam,  1872. 

,,      ,,     Dr.    J.    F.    van    Bemmelen,  assistent  aan  het  Zoölogisch 
Museum,  te   Utrecht,  1876. 

,,      ,,     Prof.  W.  Berlin,  te  Amsterdam,   1872. 

„      „     A.  Beyen,  commissionair  in  effecten,  te  Delft,  1875. 

,,      ,,     F.  E.  Blaauw,  te  Amsterdam^  Heerengracht  534,  1885. 

,,      ,,     W.  N.  M.  van  de  Blocquery ,  te  Amsterdam,  1875. 

,,      „     D.  Bolier,  oesterkweeker ,  te  Scherpenisse ,  1882. 

„      „     M.  J.  de  Bont,  te  Amsterdam,   1872. 

„      ,,     H.    E.    Bontjes,    directeur  der  inrichting  voor  zalmteelt, 
Sonsbeekstraat  H.  N».  25,  te  Arnhem,  1884. 

„      „     Dr.  J.  Ritzema  Bos,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger-  en 
Landbouwschool,  te    Wageningen,   1872. 

„      ,,     C.    J.    Bottemanne,  hoofdopziener  der  visscherijen  op  de 
Schelde  en  Zeeuwsche  Stroomen,  te  Bergen  op  Zoom,  1879. 

,,      ,,     G.  J.  G.  Brandt,  te  Apeldoorn,   1886. 

„      .,     Dr.  M.  A.  Brants,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Zutphen,  1877. 
De  firma  E.  J.  Brill,  uitgevers,  te  Leiden,  1876. 
De  heer  Dr.  P.  G.  Buekers ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool 
voor  meisjes,  te  Haarlem,   1875. 

„      ,,     H.    Burger,    C.Pzn.,    leeraar   aan  het  Gymnasium  en  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Haarlem,   1879. 

„      ,,     Dr.  L.  A.  J.  Burgersdijk ,  hoogleeraar  en  leeraar  aan  de 
Hoogere  Burgerschool,  te  Deventer,  1872. 

„      ,,     Dr.    H.    van   Cappelle  Jr. ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Bur- 
gerschool en  het  Gymnasium,  te  Sneek,  1877. 

,,      „     Dr.  J.  Th.  Cattie ,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Arnhem,    1876. 

„      ,,     Baron  G.  H.  Cliffbrd  ,  oesterkweeker,  i&  Bergen  op  Zoom, 
1882. 

,,      ,,     J.  E.  Criellaert,  te  Rotterdam,   1876. 

,,      ,,     Mr.  J.  P.  van  Wickevoort  Crommelin,  te  HaarZew,  1876. 


cc 

De  heer  Dr.    M.    C.    Dekhuizen,    assistent   aan    het  Physiologisch 
Laboratorium  ,  te  Leiden  ,  1880. 

,,      ,,     W.  H.  Dreesseus,  te  Amsterdam,   1882. 

„      „     Dr.  F.  J.  Dupont,  geneesheer,  te  Rotterdam,   1872. 

„      „     Prof.  Th.   W.  Engelmann,  te   Utrecht,   1876. 

,,      „     Jhr.    Dr.    Ed.    Everts ,   leeraar   aan    de  Hoogere  Burger- 
school,  te  ' s  Gravenhage ,   1872. 

„      ,,     J.  G.  Everwijn,  inspecteur  bij  de  Registratie,  te  Utrecht, 
1884. 

„      ,,     C.  J.  Francken,  Phil.  Cand. ,  te   Utrecht,   1885. 

„      „     Prof.  Max.  Fürbringer,  te  Amsterdam,   1880. 

„      ,,     Dr.  H.  W.  De  Graaf,  assistent  aan  het  Zoötomisch  La- 
boratorium, te  Leiden,  1880. 

,,      ,,     Dr.  J.  H.  Hanken,  geneesheer,  te  Dordrecht,  1876. 

,,      ,,     L.   J.   van   der    Harst,   leeraar    aan  's  Rijks  Veeartsenij- 
school, te   Utrecht,   1872. 

,,      „     Dr.  Paul  Harting,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Kampen,    1872. 

„      ,,     Mr.  H.  Hartogh  Heys  van  Zouteveen,  te  Assen,  1880. 

„      ,,     Generaal  Dr.  A.  W.  M.  van  Hasselt,  te  's  Gravenhoge,  1885. 

,,      ,,     0.  H.  van  Herwerden,  Phil.  Cand.,  te    Utrecht,   1886. 

,,      „     Dr.   W.  van  der  Heijden,  te  Hiogo  {Japan),   1883. 

„      ,,     Dr.    P.    P.    C.  Hoek,  leeraar  aan  het  Gymnasium  en  de 
Hoogere  Burgerschool,   te  Leideii,   1873. 

„      „      Prof.  C.  K.  Hoffmaun,  te  Leiden,   1872. 

,,      ,,     B.    C.    M.    van    der  Hoop,  commissionair  in  effecten,  te 
Rotterdam ,   1872. 

,,      ,,     Dr.  R.  Horst,   conservator  aan  's  Rijks  Museum  van  Na- 
tuurlijke Historie,  te  Leiden,  1872. 
De  firma  Ten  Houten  en  de  Raadt,  te  Kralingsche    Veer,  1884. 
De  heer  Prof.  A.  A.  W.  Hubrecht,  te   Utrecht,  1873. 

,,      „     S.    P.    Huizinga,    leeraar   aan  de  Hoogere  Burgerschool, 
te  Leeuwarden,  1872. 

,,      „     Dr.    F.    A.   Jentiuk ,    directeur  van  's  Rijks  Museum  van 
Natuurlijke  Historie,  te  Leiden,   1873. 


CCl 

De  heer  P.  A.  de  Jong  Az. ,  te   Yerseke,  1885. 

„      „     J.  M.  Kakebeeke,  oesterkweeker ,  te   Goes  ^   1882. 

„       „     Dr.    C.  Kerbert,    directeur  vau  het  aquarium  te  Amster- 
dam^ 1877. 

„      „     J.  C.  Kersbergen,  directeur  der  Zalmvisscherij  ,,de  Merode", 
te  LeTckerkerk^  1884. 

,,      ,,     Dr.  Y.  Keyzer,   geneesheer,  conservator  bij  het  Zeeuwsch 
Genootschap  der  Wetenschappen,  te  Middelburg^  1872. 

„      „     Dr.    W.    Krol,    Dirigeerend    Officier  ven  Gezondheid  l^te 
klasse,  te  Dordrecht .^   1878. 

„      „     Dr.    F.    Leo    de    Leeuw,    oesterkweeker,   te    Wemeldinge^ 
1882. 

,,      „     Dr.  C.  Leemans,  te  Leiden^  1880. 

„      „     Dr.  L.  C.  Levoir,  leeraar  aan  de  Polytechnische  School, 
te  Delft,  1880. 

„      ,,     Dr.  Th.  W.  van  Lidth  de  Jeude,  conservator  aan 's  Ryks 
Museum,  te  Leiden^   1877. 

„      ,,     Dr.  J.  J.  C.  Loman ,  te  Amsterdam,  1881. 

,,      ,,     Dr.    J.    Lorié,    privaat-docent   aan  de  Rijks-Universiteit, 
te   Utrecht,  1884. 

,,      „     Dr.  D.  Lubach,  inspecteur  van  het  geneeskundig  Staats- 
toezicht, te  Kampen,  1872. 

„      „     J.  H.  Lüps ,  Administratie  Biljoen,  te    Velp ,  1886. 

,,      ,,     Ed.  Lutkie,  te  's  Hertogenhosch,  1882. 

,,      ,,     E.  B.  Luyten ,  zalmhandelaar,  te  Rotterdam,   1884. 

,,      ,,     R.  T.  Maitlaud,  Commelinstraat  2h,  te  Amsterdam,  1872. 

„      „     Dr.  J.  C.  de  Man,  geneesheer,  conservator  b^  het  Zeeuwsch 
Genootschap  der  Wetenschappen,  te  Middelburg,  1872. 

„      „     Dr.  J.  G.  de  Man,  te  Middelburg,  1872. 
Mejufvrouw  Cato  Manden,  te  Groningen,  1886. 
De  heer  Jhr.  Dr.  J.  L.  C.  Pompe  van  Meerdervoort ,  oesterkwee- 
ker, te  Dergen  op  Zoom,   1882. 

,,      .,     C.    L.    de    Meulemeester ,    oesterkweeker,    te    Dergen    op 
Zoom,  1882. 

„      ,,     Prof.  D.  van  Haren  Noman,  te  Amsterdam,   1876. 


CCIÏ 

De  heer  J.  Noordhoek  Hegt,  te  Apeldoorn,  1883. 
,,      „     W.  H.  J.  vaa  Nooten ,  te  Schoonhoven^   1875, 
„      „     Martinus  Nijhoff,  uitgever,  te  's  Gravenhage,   1872. 
,,      ,,     Dr.  A.  C.  Oudemans  Js.zn. ,  Directeur  van  de  Zoölogische 

Tuin,  te  's  Gravenhage,  1882. 
,,      ,,     J.  T.  Oudemans,  Pliil.  Cand. ,  te  Amsterdam,  1885. 
,,      „     B.  A.  Overman  Jr. ,  oesterkweeker ,  te   Tholen,  1882. 
,,      „     G.  Postma,  doctorandus  in  de  Wis-  en  Natuurkunde ,  te 

Haarlem,  1882. 
„      „     0.  J.  van  Putten,   student  in  de  Medicijnen,  te  Leiden, 

1883. 
,,      „     J.    G.    van    Renterghem,    oesterkweeker,    te    Bergen    op 

Zoom,  1882. 
„      ,,     Dr.    J.    van  Rees,  Assistent  b/d  Physiologie ,  te  Amster- 
dam, 1876. 
,,       ,,     P.    A.    van    Rees,   Gepens.  Vice-Admiraal ,  te  ^s  Graven- 

hage,   1883. 
,,      ,,     Dr.  J.  E.  Rorabouts ,  leeraar  aan  de  Bijzondere  Hoogere 

Burgerschool  voor  meisjes,  te  Amsterdam,   1872. 
,,      „     Dr.  A.  J.  van  Rossum ,  te  Arnhem,  1872. 
,,      ,      Dr.   J.  J.    Ie  Roy,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool 

voor  meisjes,  te  Deventer,   1872, 
,,      „     M.    M.    Schepman  ,    rentmeester    van    Rhoon,    Pendrecht 

enz.,  te  Rhoon,   1872. 
,,       „     J-  -F.  Schill,  Amsterdamsche  Veerkade  2b,^s  Gravenhage, 
1877. 
„     .1.    Semmelink ,    oud-dirigeerend  Officier  van  Gezondheid, 
Zoutmanstraat,  te  's  Graven ho ge ,   1883. 
,,      ,,     Mr.  C.  J.  Sickesz ,  huize  de   Cloese,  te  Lochem ,  1872. 
,      ,,     C.  van  der  Slu^s,  oesterkweeker,  te  Kralingsche  Veer,  1S84. 
,      ,,     P.  C.  T.  Snellen,  koopman,  te  Rotterdam,  1872. 
,      „     G.  W.  C.  Swaan,  oesterkweeker,  te  ^er^en  op  iToom,  1882. 
,      ,..     J.  M.  Swaam ,  oesterkweeker,  te  Bergen  op  Zoom,  1882. 
,      ,,     K.    N.    Swierstra,    conservator    der   insecten  bij  het  Ge- 
nootschap Natura  Artis  Magistra ,  te  Amsterdam,  1875. 


CCIII 

De  heer  A.    Langerhuizeu    van    Uvea,    leeraar    aan    de    Hoogere 
Burgerschool,  te  Gouda,   1872. 
„      ,,     Dr.    M.    C.    Verloren  van    Themaat,  huize  Schothorst,  te 

Hoogland  bij  Amersfoort,   1872. 
„      „     R.  J.  Verschoor  van  Nisse,  te  Middelburg  ^   1883. 
,,      ,,     Dr.    H.    J.    Veth,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burgerschool, 

te  Rotterdam,   1872. 
„      ,,     Dr.  W.  J.  Vigelius,  leeraar  aan  het  Gymnasium,  te  's  Gra- 

venhage,  1876. 
,,      ,,     Dr.  G.  C.  J.  Vosmaer,  assistent  aan  het  Zoölogisch  Sta- 
tion, te  Napels,  1875. 
,,      „     Dr.    H.  W.  Waalewijn,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Alkmaar,   1872. 
„      „     Mr.  T.  A.  Wagtho,  te   Tholen,  1882. 
„      ,,     Prof.  Max  Weber,  te  Amsterdam,   1882. 
„      „     Mr.  J.  Wurfbain,  te    Velp,   1884. 

,,      ,,     Dr.   J.    W.  van  Wyhe,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school voor  meisjes,  te  Almelo,    1881. 
„      ,,     H.  L.  Gerth  van  Wijk,  leeraar  aan  de  Hoogere  Burger- 
school, te  Middelburg,   1873. 
„      ,,     L.  P.  Zocher,  te  Haarlem,  1882. 

BESTUUR  (1886—1887). 

A.  A.  van  Bemmelen,    Voorzitter.   1882 — 1888. 

A.  A.  W.  Hubrecht,    Vice- Voorzitter,  1884—1890. 

P.  P.  C.  Hoek,  Iste  Secretaris-Bibliothecaris.   1886—1892. 

H.  J.  Veth,  2^6  Secretaris-Bibliothecaris.  1886—1892. 

C.  J.  Bottemanne,  Penningmeester.  1882  — 1888. 

R.  Horst,   Conservator.  1884—1890. 

Max  Weber,  Assessor.  (1884)  1886—1890. 

COMMISSIE  VAN  REDACTIE  VOOR  HET^TIJDSCHRIFT. 

A.  A.  van  Bemmelen,   als  President  van  het  Bestuur. 
C.  K.  Hoffmann,  1885—1891. 


CCIV 

W.  J.  Vigelius.  (1883J  1885—1889. 

P.  P.  C.  Hoek,  Secretaris.  (1881)  1884—1887. 

COMMISSIE  VOOR  HET  ZOÖLOGISCH  STA.TION  (1886—1887). 
Max  Weber,    Voorzitter. 
C.  Kerbert,  Penningmeester. 
J.  F.  van  Bemmelen. 
J.  W.  van  Wijbe. 
P.  P.  C.  Hoek,  Secretaris. 


ATERSLAG 


BUITENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERING 


NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

gehouden  te  Amsterdam  in  het  gebouw  voor  Zoötomie  öp 
Zaterdag  18  December  1886,  des  avonds  te  T^/g  uren. 


Voorzitter:  de  heer  Weber. 

Met  den  Voorzitter  aanwezig  zijn  de  heeren :  J.  van  Rees ,  Loman, 
J.  F.  van  Bemmelen ,  A.  C.  Oudemans ,  J.  T.  Oudemans ,  Dek- 
huyzen  en   Hoek. 

Afwezig  met  kennisgeving  de  heeren :  A.  A.  van  Bemmelen , 
Hoffmann ,  Horst,  Hubrecht,  Kerbert  en  Vigelius. 

De  Voorzitter  verwelkomt  de  aanwezigen  en  in  't  bijzonder  de 
heeren  Dekhuizen  en  A.  C.  Oudemans ,  die  voor  het  eerst  een 
der  winterbijeeukomsten   bijwonen. 

De  heer  J.  F.  van  Bemmelen  spreekt  over  den  uitslag  van 
het  onderzoek  van  een  Rliea-embryo,  dat  Prof  M.  Weber  hem 
welwillend  ter  onderzoeking  had  afgestaan.  Hij  vond  een  groote 
ronde   thymus    aan    het    ondereinde    van    den  halsstreek,  in  vorm 


CCVI 

geheel  verschillead  van  de  lang  uitgerekte  smalle  thymus  der  Ca- 
rinate  vogels.  Dicht  onder  de  thyraus  lag  links  en  rechts  een 
helft  der  thyreoidea,  maar  tusschen  beide  ontbraken  de  bi]  Ca- 
rinaten  voorkomende  zoogenaamde  bijschildklieren ,  die  epitheliale 
overblijfselen  zijn  der  kieuwspleten.  Een  onderzoek  der  thymns  op 
een  onafgebroken  reeks  doorsneden  bewees  echter,  dat  middenin 
het  thymusweefsel  een  geisoleerd  afgerond  lichaampje  van  epithe- 
Halen  bouw  voorkomt.  In  de  ligging  van  dit  lichaampje  komt  dus 
Rhea  americana  overeen  met  de  Schildpadden  ,  verschilt  daarentegen 
van  Cariuate  vogels. 

Hij  spreekt  verder  over  de  beteekenis  en  de  verwantschap  der 
gi-oote  ariei-ien  die  bij  Repfilien  van  't  hart  naar  den  kop 
opstijgen.  Hij  gaat  daarbij  uit  van  den  toestand,  dien  wij  bij  de 
meeste  Hagedissen  vinden  ,  daar  deze  naar  zijne  meening  als  de 
oorspronkelijkste  mag  beschouwd  worden ,  omdat  hier  de  3^''-  en 
4Je  aortaboog  gedurende  het  geheele  leven  door  een  open  verbin- 
dingsvat  blijven  samenhangen.  Van  dezen  S''"^»  aortaboog  (carotis- 
boog)  ontspringen  nu  naar  voren  vier  vaten,  zooals  het  eerst  door 
Rathke  werd  in  't  licht  gesteld,  n.1.  behalve  de  carotis  externa 
en  interna  nog  aan  de  mediane  zijde  de  art.  thyreoidea  en  aan 
de  laterale  de  art.  muscularis  cervicis.  De  laatste  verloopt  even- 
wijdig met  de  carotis  interna  naar  de  spieren  van  den  nek  en  't 
achterhoofd  en  werd  door  spreker  ook  bij  Hatteria  aangetroffen. 
Een  zeer  gewijzigden  toestand  vertoont  het  arterien-stelsel  der 
Varaniden ,  welke  in  verband  staat  met  de  achterwaartsche  ver- 
plaatsing van  het  hart  bij  die  dieren  naar  't  midden  van  de  lichaams- 
holte. Daarbij  ging  de  samenhang  van  den  carotisboog  met  den 
eigenlijken  aortaboog  te  gronde  en  rekte  zich  de  gemeenschappe- 
lijke oorsprongsstam  der  carotiden  tot  een  lang  mediaan  vat  uit , 
dat  aan  de  buikzi]de  der  trachea  ligt,  en  waaruit  op  den  grens 
tusschen  hals  en  borst  de  gemeenschappelijke  carotiden  links  en 
rechts  ontspringen.  Dit  vat  mag  als  het  lang  uitgerekte  voorste 
deel  van  den  truucus  arteriosus  beschouwd  worden.  Het  arterien- 
stelsel  der  Varaniden  is  volgens  spreker  een  wijziging  van  dat  der 
overige  Hagedissen  ,  en  vertoont  met  dat  der  Krokodillen  niet  meer 


CCVII 

verwantschap  dan  tusscheii  de  vaatstelsels  van  alle  Reptilieu  bestaat. 
De  Varanideu  mogen  dus  wat  dit  puut  aangaat  niet  als  een  over- 
gangsvorm tusschen  Krokodillen  en  Hagedissen  beschouwd  worden. 
Daarentegen  acht  spreker  de  ongepaarde  raediane  slagader,  die  bij 
Krokodillen  vlak  onder  de  halswervels  naar  den  kop  verloopt  en 
daar  aangekomen  zich  in  twee  carotes  communes  splitst,  homoloog 
met  de  overeenkomstige  arterie  bij  Vogels.  Beide  toch  ontspringen 
asymmetrisch  uit  den  linker  carotisboog  en  buigen  zich  achter 
trachea  en  oesophagus  naar  de  middellijn  om ;  en  bij  beide  is 
deze  asymmetrische  oorsprong  het  gevolg  van  het  verdwijnen  van 
een  dergelijk  oorsprongsvat  uit  den  rechter  carotisboog,  dat  zich 
in  de  middellijn  met  het  blijvende  vereeuigde.  Overblijfselen  van 
dit  verdwijnende  vat  vond  spreker  bij  een  embryo  van  Alligator 
lucius,  dat  hij  op  een  reeks  van  doorsneden  onderzocht.  Hij  kon 
aldus  de  mededeeling  van  Ratbke  bevestigen  ,  die  bij  jouge  Kro- 
kodillen meermalen  een  streng  vond  ,  die  van  den  rechter  carotisboog 
naar  het  mediaiie  vat,  door  hem  »carotis  subvertebralis"  genaamd, 
verliep.  Bij  jonge  Vogels  is  dit  rudimentaire  vat  gemakkelijk  aan 
te  toonen,  en  hunne  ontwikkelingsgeschiedenis  bewijst,  dat  hunne 
»carotis  subvertebralis"  ontstaat  door  versmelting  der  laterale  dor- 
sale  stammen,  die  de  rechtstreeksche  voortzetting  naar  voren  zijn 
van  de  verzamelvaten,  die  de  dorsale  uiteinden  der  aortabogen  op- 
nemen en  naar  achteren  toe  zich  tot  de  aorta  thoracalis  vereeni- 
gen. Deze  zelfde  stammen  worden  bij  de  Hagedissen  tot  de  carotes 
internae.  Hieruit  blijkt  dat  de  carotis  subvertebralis  der  Vogels  en 
hoogstwaarschijnlijk  die  der  Krokodillen  het  homologon  is  der 
beide  carotes  internae  der  Hagedissen.  Deze  laatste  verloopen  links 
en  rechts  in  de  onmid.delijke  nabijheid  der  vena  jugularis,  nervus 
vagus ,  sympathicus  en  der  thymus.  Naast  deze  zelfde  organen 
vindt  men  echter  bij  Krokodillen  en  Vogels  eveneens  eene  arterie, 
die  uit  den  carotisboog  ontspringt,  vaten  in  de  halsstreek  afgeeft 
en  zelfs  den  kop  kan  bereiken ,  waar  zij  dan  met  de  vertakkingen 
van  de  carolis  subvertebralis  samenvloeit.  Rathke  heeft  in  't  eerst 
deze  arterien  voor  de  homologa  der  carotes  internae  der  Hagedissen 
gehouden  en   dienovereenkomstig  de  subvertebralis  als  een  op  zich 


CCVlIl 

zelf  staand  vat  beschouwd ,  dat  alleen  bij  Krokodillen  en  Vogels 
zou  voorkomen.  Nadat  bij  evenwel  de  bovenvermelde  bomologie 
had  ingezien,  begreep  hij,  dat  juist  de  zijdelingsche  halsarterien 
der  Krokodillen  en  Vogels  bijzondere  aan  deze  groepen  eigene  vaten 
waren  en  noemde  ze  daarom  »arteriae  collaterales  colli".  Fritsch 
toonde  aan  dat  deze  collaterales  ook  bij  [Schildpadden  zijn  terug 
te  vinden ,  ofschoon  hier  geen  mediane  carotis ,  maar  links  en 
rechts  eene  carotis  communis  bestaat.  Bij  Hagedissen,  waar  anders 
geen  homologon  dezer  collaterales  zou  voorkomen,  mag  nu,  volgens 
spreker,  wellicht  de  arteria  muscularis  cervicis  als  zoodanig  be- 
schouwd worden.  Zoowel  in  verloop  als  in  vertakking  komt  zij 
met  de  collaterales  overeen. 

Spreker  bestrijdt  verder  de  opvatting  van  Fritsch,  als  zou  meu 
de  ongepaarde  carotiden  van  Krokodillen ,  Varaniden  en  Slangen 
met  elkaar  mogen  vergelijken  en  ouder  den  naam  carotis  primaria 
samenvatten.  Hij  verwondert  zich,  dat  Fritsch  durft  beweeren,  dat 
de  gepaarde  oorsprong  der  carotis  subver tebralis  bij  Krokodillen 
nog  moet  bewezen  worden ,  terwijl  Rathke  reeds  jaren  to  voren 
de  boven  beschreven  waarnemingen  had  gedaan.  Evenmin  te  bil- 
lijken is  de  opvatting  van  Fritsch,  dat  de  linker  carotis  der  Slan- 
gen een  primaire  ongepaarde  stam  zou  voorstellen,  daar  reeds  door 
Rathke  en  Jacquart  was  aangetoond,  dat  zi)  de  linker  laterale 
carotis  is,  terwijl  de  rechter  meestal  gedurende  het  embryonale 
leven  te  gronde  gaat,  maar  toch  bij  Boa,  Python  en  soms  ook 
bij  andere  soorten  (zooals  Tropidonotus  natrix,  waarvan  spreker 
een  geval  aantrof)  de  rechter  laterale  carotis  wel  degelijk  blijft 
bestaan. 

De  heer  Hoek  vertoont  teekeningen  en  een  mikroskopisch  prae- 
paraat  van  doorsneden  van  een  uitwas  voorkomende  aan  de  buik- 
zijde  van  het  abdomen  van  een  ex.  van  Sowerbyus  spinus  voor 
eenige  jaren  door  den  »Challeuger"  verzameld.  Het  had  hem  nog 
niet  mogen  gelukken  vast  te  stellen  door  welken  parasiet  dit  uit- 
was veroorzaakt  werd ,  de  doorsneden  vertoonen  zeer  talrijke 
dojerkogels    tot    groepjes    vereenigd :    of   men    hier    met  een  enkel 


I 


CCIX 

reusachtig   ei   of   met   talrijke  zeer   kleine   eieren    te   doen  heeft, 
kon  nog  niet  worden   uitgemaakt. 

De  heer  Weber  meent  in  het  voorwerp  gelijkenis  op  te  merken 
met  voorwerpen  van  Sylon  zooals  deze  parasiet  in  1871  door  M. 
Sars  beschreven  werd.  Deze  komen  echter  aan  het  abdomen  van 
Hippolyte  pusiola  voor.  Ter  vergelijking  staat  de  heer  Weber  een 
ex.  van  Sylon  door  hem  te  Vardö  verzameld ,  aan  den  heer  Hoek 
af.  Deze  neemt  op  zich  later  van  zijn  bevinding  mededeeling  te 
doen. 

De  heer  Weber  bericht  over  de  stranding  van  een  ex.  van  een 
Balaenoptera  rostrata  op  de  Vliehors  bij  Vlieland.  Het  dier 
had  een  lengte  van  ongeveer  dertig  voet ,  was  echter  in  te  slech- 
ten staat,  toen  spreker  het  bezocht,  om  nauwkeurig  onderzocht 
te  kunnen  worden.  De  eenige  andere  hem  bekende  stranding  van 
een  voorwerp  van  deze  walvischsoort  greep  in  1862  in  de  Zuider- 
zee plaats. 

De  heer  •!.  van  Rees  ontwikkelde  zijn  denkbeelden  over  den 
mogelijken  oorsprong  der  sexueele  voortplanting  bij  Protozoën, 
naar  aanleiding  van  Weismann's  bekende  brochure  over  de  be- 
teekenis  der  sexueele  voortplanting ,  waarvan  spr.  den  inhoud  kort 
schetste.  Wat  de  geslachtelijke  voortplanting  bij  Protozoën  betreft, 
zoo  werd  Rolph's  en  Cienkowky's  opvatting,  als  zou  deze  bij 
hen  het  karakter  dragen  van  een  verschijnsel  van  voeding  of  wel 
van  een  versnelde  assimilatie,  door  Weismann  terecht  bestreden, 
daar  voeding  en  assimilatie  den  ondergang  (het  verteerd  worden) 
van  één  der  samensmeltende  individu's  in  zich  sluit,  terwijl  er 
integendeel ,  ook  reeds  bij  de  oorspronkelijke  sexueele  samensmel- 
ting, een  aaneenvoeging  van  de  lichamen  of  ten  minste  van  hun 
kernen  moet  plaats  gevonden  hebben,  zooals  bij  versmelting  van 
ei-cel  en  spermatozoïde. 

Nu  meende  spr.  dat  de  sexueele  voortplanting  zich  bij  de  Pro- 
tozoën   wellicht    toch    uit    de   voeding   kon    ontwikkeld    hebben, 


ccx 

en    wel   bij    zulke  Protozoëii,  die  onder  bepaalde  omstandigheden 
de  neiging   hadden    zich   met   zeer   verwante   vormen    te    voeden. 
Zoodra  zich  hier  namelijk  het  geval  voordeed ,  dat  enkele  der  mo- 
lecule-groepen   van    het   ideoplasma    (Weismann's   Keimplasraa)  in 
de  kern  van  den  buit  met  molecule-groepen  in  de  kern  van  den 
verslinder  geheel  overeenstemden  (hetzij  op  grond  van  recente  ge- 
lijke   afstamming ,    hetzij    van  gelijke   uitwendige   invloeden) ,  zoo 
behoefde  er  geen  algeheele  ondergang  en  assimilatie  van   de  kern 
van  den  buit  plaats  te  hebben ,  een  klein  deel  van  het  ideoplasma 
daarvan  kon  zich  ongewijzigd  met  het  ideoplasma  van  het  andere 
individu  vereenigen.  Een  zoodanige  van  de  voeding  gedeeltelijk  af- 
wekende versmelting  moest  een  bepaald  voordeel  opleveren  boven 
de   gewone   volledige   assimilatie,    daar    ze  uit  den  aard  der  zaak 
het  doel  der  voeding :  de  vermeerdering  der  lichaamsmassa  en  der 
aan    deze   gebonden   krachten,    sneller  en  met  geringer  offer  aan 
arbeid   verwezenlijkte.    Die   Protozoën    derhalve,    welke   de  eigen- 
schap   bezaten    onder    bepaalde   omstandigheden    zulke   individu's 
buit  te  maken ,  welke  de  besproken  overeenkomst  met  hen  hadden, 
moesten  in  den  strijd  om  het  bestaan  overwinnen  ,  zoodat  de  erfe- 
lijkheid  zich   vervolgens    van    de    nieuwe  eigenschap  bemachtigen 
kon.  Dat  deel  van  het  ideoplasma ,  hetwelk  niet  geassimileerd  be- 
hoefde te  worden ,  moet  aanvankelijk  zeer  gering  geweest  en  eerst 
langzamerhand    aanzienlijker    geworden    zijn ,    totdat   het   bij    de 
echte   amphigone    voortplanting   een    maximum    bereikt  heeft.  Op 
deze   wijze    zou    derhalve   de   geslachtelijke    voortplanting  gedacht 
kunnen    worden    zich    ontwikkeld    te  hebben  als  een  eigenaardige 
vorm  van  voeding  met  slechts  partieele  en  van  generatie  tot  ge- 
neratie verminderenden  ondergang  en  assimilatie  van  het  verslonden 
individu  en  bepaaldelijk  van  diens  kern. 

De  heer  Dekhuyzen  sprak  over  den  aard  van  het  proces  der 
kleuring ,  voornamelijk  naar  aanleiding  van  een  onderzoek  over 
het  kraakbeen.  Hij  deelde  den  inhoud  mede  van  een  stukje  in 
het  Ned.  Tijdschr.  v.  Geneeskunde  (11  Dec.  '86)  en  wees  op  de 
noodzakelijkheid  zich  te  overtuigen  van  de  zuiverheid  der  gebruikte 


CCXl 

kleurstoffen ,  alvorens  uit  de  resultaten  besluiten  te  trekken  voor 
de  theorie  der  tinctie.  Zoo  heeft  Griesbach  waargenomen,  dat  het 
Azoblauw  sommige  weefselbestanddeelen  rood,  andere  blauw  kleurt, 
en  daarin  een  argument  gezien  ten  voordeele  van  de  opvatting, 
dat  er  chemische  verbindingen  tusschen  weefsel  en  kleurstof  ge- 
vormd worden.  Het  was  nu  spr.  gelukt  aan  te  toonen  ,  dat  het 
Azoblauw  een  mengsel  is  van  een  roode  en  een  blauwe  stof  en 
beide  substanties  afzonderlijk  te  verkrijgen. 

Wat  het  kraakbeen  aangaat,  zoo  werd  er  op  gewezen  dat  dit 
bij  hoogere  dieren  onder  de  weefsels  eenigermate  de  plaats  in- 
neemt, die  onder  de  organen  de  rudimentaire  bekleeden.  De  nei- 
ging tot  raetaplastische  veranderingen  is  zoo  sterk ,  dat  men  bij 
hoogere  dieren  moeilijk  van  een  volwassen  toestand  van  het  kraak- 
been kan  spreken.  Wat  men  gewoon  is,  senile  veranderingen  te 
noemen  komt  bij  den  mensch  reeds  op  vijfjarigen  leeftijd  voor 
in  het  kraakbeen  van  den  larynx  (Heitzmann).  Wat  bg  de  Am- 
phibien  blijvend  is ,  is  transitoir  bij  de  Zoogdieren.  Een  uitstekend 
object  voor  de  studie  van  echt  hyalien  kraakbeen  is  het  caput 
femoris  van  Rana.  Aan  het  versche  object  is  daar  vooral  duidelijk 
te  zien  welk  een  verschil  er  bestaat  tusschen  de  meest  opper- 
vlakkige cellen  ,  die  tangentiëel  afgeplat  zijn ,  en  de  ware  kraak- 
beencellen van  de  diepere  lagen.  Alleen  de  laatste  bevatten  baso- 
phiele  granulaties ,  die  aan  de  peripherie  der  cellen  zijn  opgehoopt 
en  die  bij  het  afsterven  sterk  opzwellen  onder  verlies  van  haar 
affiniteit  voor  basische  kleurstoffen.  De  » pericellulaire  stof"  van 
Neuraann  ontstaat  door  versmelting  van  die  granulaties  b^  het 
begin  der  schrompeling.  Slechts  bij  het  levende  weefsel  kunnen 
deze  verhoudingen  bestudeerd  worden ,  de  gebruikelijke  fixatie- 
middelen  brengen  veranderingen  te  weeg. 

De  echte  kraakbeencellen  zijn  bij  het  caput  femoris  omgeven 
door  een  dun  acidophiel  laagje  »de  jongste  capsula",  terwijl  op 
grooteren  afstand  van  de  cel  een  basophiele  doos  aanwezig  is. 
Tusschen  die  twee  capsulae  bevindt  zich  een  » overgangslamel", 
die  noch  tot  zure ,  noch  tot  basische  kleurstoffen  verwantschap 
bezit.    De    tusschenstof   van    de   afgeplatte ,    periphere  kraakbeen- 


CCXII 


cellen  is  aeidophiel  en  bevat  geen  capsulae.  We  moeten  derhalve 
deze  laag,  die  om  ieder  kraakbeen  aanwezig  is,  met  een  afzon- 
derlijken naam  bestempelen  »het  cartilagineuse  periclaonarium". 
Naakt  kraakbeen  komt  niet  voor. 


VBRSLAGh 


]  riTENGEWONE  WETENSCHAPPELIJKE  VERGADERING 


NEDERLANDSCHE  DIERKUNDIGE  VEREENIGING, 

gehouden    te    Amsterdam    in    de    kamer    der   Wis-    en   Natuur- 
kundige Faculteit  in  het  Universiteitsgebouw  op  Zaterdag 
26  Februari  4887  des  avonds  te  half  acht  uren. 


Voorzitter  de  Heer  Hubrecht. 

Met  den  Voorzitter  zijn  aanwezig  de  heeren  J.  T.  Oudemans, 
Weber,  Kerbert,   Vigelius,  Loman ,  van  Haren  Noman  en  Hoek. 

De  Heer  Weber  doet  mededeelingen  over  den  bouw  der  ge- 
slachtsorganen van  ]flyxine  glistinosa ,  in  het  bijzonder  over 
de  oogenese  naar  aanleiding  van  een  aantal  hierop  betrekking 
hebbende  praeparaten ,  die  hij  ter  tafel  brengt. 

Spreker  gaat  uit  van  nieuwe  onderzoekingen  over  dit  onder- 
werp ,  onlangs  door  Cunningham  ingesteld ,  waardoor  vroegere  me- 
dedeelingen van  J.  Muller ,  Allen  Thomson  en  J.  Steenstrup  ge- 
deeltelijk bevestigd ,  gedeeltelijk  uitgebreid ,  of  waar  noodig  ge- 
corrigeerd werden. 

Te  betreuren  is  het  dat  Cunningham  onbekend  gebleven  is  met 
<le  belangrijke  onderzoekingen  van  W.  Muller  (Jenaische  Zeit- 
schrift  Bd.  IX.  Heft  1.  pag.  114  seq.)  die  reeds  het  meerendeel 
•der  resultaten ,  door   Cunningham  verkregen  in  nuee  bevatten. 


CCXIV 

Uit  de  verschillende  onderzoekingen  blijkt ,  dat  het  ovarium  aan 
de  rechterzijde  van  het  mesenterium  is  vastgehecht.  De  eieren 
ontwikkelen  zich  binnen  in  follikels  op  een  wijze,  die  principieel 
niet  afwijkt  van  die  van  andere  Vertebrata.  Vermoedelyk  is  het 
ontstaan  van  het  kiemepitheliura  ook  gelijksoortig. 

Zooals  bekend  is ,  wordt  het  ei  in  volwassen  staat  omgeven  door 
een  hoornachtige  schaal  (theca  autt.),  van  welker  beide  uiteinden 
een  aantal  hoorndraden  uitgaan ,  die  elk  in  een  klein ,  driearmig 
anker  eindigen.  Niettegenstaande  haar  afwijkend  voorkomen  is 
schaal  en  aukerapparaat  naar  oorsprong  en  ligging  een  echte  zona 
radiata.  Uit  de  onderzoekingen  toch  van  W.  Muller  en  Cunning- 
ham,  —  die  Spreker  bevestigen  kan  —  blijkt ,  dat  schaal  en  draden 
afscheidingsproducten  zyn  van  de  cellen  van  het  follikel-epithelium. 
Aan  deze  cellen  heeft  ook  de  groote  mikropyle,  die  aan  de  eene 
eipool  aangetroffen  wordt,  haar  aanzyn  te  danken. 

Terwijl  het  nu  betrekkelijk  gemakkelijk  is,  onrijpe  of  halfrijpe 
wijfjes  van  Myxine  machtig  te  worden  op  plaatsen ,  waar  deze 
in  't  verborgen  levende  visch  voorkomt,  behooren  rijpe  wijfjes  en 
rijpe  eieren  tot  de  grootste  zeldzaamheden. 

Een  enkel  rijp  ei  werd  door  Allen  Thomson  beschreven,  echter 
niet  in  allen  deele  juist.  Dit  ei  schijnt  te  loor  te  zijn  geraakt, 
althans  zijn  bewaarplaats  is  onbekend.  Vervolgens  kwam  Steenstrup 
in  het  bezit  van  een  rijp  wijfje  in  welks  buikholte  eenige,  nage- 
noeg rijpe  eieren  gevonden  werden.  Eindelijk  maakte  CunningJiam 
één  enkel  ei  bekend ,  dat  in  het  Museum  te  Edinburgh  bewaard 
wordt  en  dat  eveneens  uit  de  buikholte  van  een  rijp  wijfje  af- 
komstig schijnt  te  zijn.  Gelegde  eieren  zouden  dus  niet  bekend 
zijn.  CunningJiam  is  het  echter  ontgaan ,  dat  W.  Muller  reeds 
twaalf  jaren  geleden  gewag  maakte  van  eieren  van  Myxine,  die 
reeds  eenige  dagen  gelegd  moesten  zijn  vóór  zij  opgevischt  wer- 
den en  in  handen  kwamen  van  Prof.  A.  W.  Malm,  destijds 
Directeur  van  het  Museum  te  Göteborg ,  waar  W.  Muller  de  eieren 
zag  en  twee  er  van  ontving  om  ze  te  onderzoeken.  Hij  zegt  dat 
die  eieren  door  hun  ankerapparaat  onderling  tot  een  keten  ver- 
bonden waren.  Door  de  goedheid  van  den  tegen woordigon  Direc- 


ccxv 

teur  Dr.  A.  Stuxherg  kwam  Spreker  onlangs  in  bet  bezit  der 
overige  eieren.  Ten  getale  van  vier  vormen  zij  een  keten  van 
ruim  10  cm.  lengte.  Een  ei  is  ongeveer  2.2  cm.  lang  en  door 
middel  van  de  besebreven  draden  aan  de  naburige  eieren  vast- 
gebecbt.  Die  verbinding  is  uiterst  stevig,  eebter  zeer  bewegelijk. 
Een  soort  deksel,  zooals  door  Steenstrup  beschreven  wordt,  is 
niet  waar  te  nemen.  Dit  schijnt  dus  het  eenige  snoer  eieren  — 
waarschijnlijk  gelegde  eieren  —  te  zijn,  dat  bekend  is. 

Omtrent  den  tijd  der  voortplanting  —  bijaldien  deze  aan  een 
bepaalden  tijd  gebonden  is  —  is  Spreker  evenmin  als  Cunningham 
tot  een  zeker  resultaat  gekomen.  Spreker  heeft  gedurende  de 
maanden  Juli  en  Augustus  onder  honderde  exemplaren ,  die  hij  te 
Alvarströmmen  in  Noorwegen  in  aalfuiken  ving ,  geen  enkel  rijp 
wijfje  ontmoet.  Er  waren  wel  enkele  wijfjes  onder,  met  eieren, 
die  reeds  van  een  hoorn  schaal  omsloten  waren ,  de  draden  ont- 
braken echter  nog.  Iets  verder  gevorderd  waren  eieren  van  wijf- 
jes ,  die  in  het  midden  van  Mei  bij  Gasö  (aan  de  monding  van  den 
Gullmarfjord)  in  Bohuslan  gevangen  werden  en  die  ik  aan  de  goed- 
heid van  Dr.  A.  Stuxherg  te  danken  heb.  Houdt  men  het  ver- 
schil in  zuidelijke  ligging  van  Gasö  tegenover  Alvarströmmen  bij 
Bergen  in  het  oog,  zoo  wordt  hierdoor  wellicht  verklaard,  dat"^ 
op  de  eerstgenoemde  plaats  de  eieren  in  Mei  evenver  zoo  niet 
verder  waren  als  op  de  andere  plaats  in  Augustus.  De  onderstel- 
ling van  Spreker  dat  de  rijpe  eieren  eenige  maanden  later  afge- 
zet worden:  aan  de  Noorweegsche  kust  dus  omtrent  October  of 
November  aan  de  kust  van  Bohuslan  ongeveer  in  Augustus  of 
September;  die  onderstelling  wordt  gesteund  door  het  etiket,  ge- 
voegd bij  bovenvermeld  snoer  eieren ,  waarop  als  vindplaats 
Lysekil  (Bohuslan)  en  als  datum  5  Augustus  1854  opgegeven 
worden.  Daartegenover  of  daarnaast  staat  echter  het  feit,  dat 
men  tusschen  enkele  der  de  rijpheid  nabij  zynde  wijfjes  talrijkere 
halfrijpe  of  onrijpe  vindt,  in  alle  mogelijke  tusscheustadia ,  som- 
tijds zonder  verschil  in  grootte.  Dit  zou  wellicht  daarvoor  plei- 
ten ,  dat  de  voortplanting  niet  aan  een  vasten  tijd  gebonden  is.  Men 
zou    vervolgens    kunnen    veronderstellen ,    dat  de  rijpe  wijfjes  een 


CCXVl 


andere    wijze  van  leven  aannemen  en  daardoor  slechts  bij   groote 
uitzondering  in  de  handen  van  den  onderzoeker  vallen. 

Nog  veel  raadselachtiger  is  de  verhouding  der  mannetjes.  Over 
deze  hebben  ook  de  nieuwste  onderzoekingen  van  Cunningham 
nog  geen  voldoend  licht  verspreid.  Vast  staat  alleen  de  groote 
zeldzaamheid  der  mannetjes  en  het  feit,  dat  zij  kleiner  zijn  dan 
de  wijfjes ,  wat  door  elk  onderzoeker  op  nieuw  geconstateerd  werd. 
De  onderzoekingen  van  Spreker  zijn  nog  niet  voldoende  om  voor 
of  tegen  de  opvatting  van  Cunningham  uitspraak  te  doen.  Alleen 
zou  hij  op  de  wenschelijkheid  willen  wijzen  van  een  nieuw  on- 
derzoek, alvorens  de  op  den  eersten  oogopslag  vreemde  resultaten 
van  genoemd  onderzoeker  aan  te  nemen,  In  de  tweede  plaats 
zou  hi]  met  nadruk  ^willen  wijzen  op  de  eigenaardige  wijze  van 
vrijwording  en  uitloozing  ]der  spermatozoen  niet  bij  Myxine  alleen 
maar  by  de  Cyclostomen  in  't  algemeen.  Een  verschijnsel,  dat  al- 
^hoewel  lang  bekend,  nog  niet  naar  zijn  volle  waarde  op  den  voor- 
grond is  geplaatst.  Bij  de  Cyclostomen  namelijk,  waar  de  vasa  de- 
ferentia  geheel  ontbreken,  ook  de  ureteren  in  geenerlei  verband 
met  het  spermarium  staan ,  het  spermariura  dus  geheel  zonder 
uitloozingsbuis  is ,  komen  de  spermatozoen  vrij  door  dehiscentie 
van  den  wand  der  spermafollikels  en  vallen  zij  dus  in  de  buik- 
holte om  vervolgens  van  hier  uit  door  den  porus  genitalis  uit- 
geloosd  te  worden.  Dat  de  eieren  op  gelijke  wijze  uit  het  lichaam 
verwijderd  worden,  komt  buiten  de  Cyclostomen  ook  bij  Salmo- 
niden,  Galaxiden  en  Muraeniden  voor.  De  spermatozoen  echter  wor- 
den bij  deze  Teleostei  op  de  gewone  wijze  door  vasa  deferentia 
afgevoerd:  alleen  bij  de  Cyclostomen  —  eenig  onder  alle  verte- 
braten  —  is-  dit  niet  het  geval.  Wij  treffen  hier  een  toestand 
aan  zooals  die  bv.  bij  wormen  gevonden  wordt. 

De  Heer  Vigclius  spreekt  naar  aanleiding  van  door  hem  in- 
gestelde onderzoekingen  over  het  samenstel  der  Ectoprocte 
Bryoznën  (Chilostomen ,  Ctenostomen  en  Cyclostomen).  Hij  be- 
houdt zich  voor  hieromtrent  spoedig  uitvoeriger  verslag  te  doen. 
Zijn    mededeelingen    hebben    betrekking    op    het    ectoderm,     het 


CCXVII 

pareuchymweefsel ,     de    voedingsorganen   en    de    voortplantingsor- 
ganen. 

De  heer  Kerbert  deelt  de  resultaten  mede  der  door  hem  ver- 
richte proefuemiugen  omtrent  de  ontwikkeling  van  xalmeicren 
in  zeewater.  Van  vroeger  ingestelde  proeven  zijn  hem  alleen 
diegene,  die  men  in  Engeland  genomen  heeft,  bekend,  De  zalm- 
eieren  werden  bij  die  proeven  in  de  mondingen  van  rivieren  ge- 
plaatst en  waren  dus  gedeeltelijk  aan  de  werking  van  het  zee- 
water ,  gedeeltelijk  aan  die  van  het  rivierwater  blootgesteld ; 
daarbij  voegde  zich  de  ongunstige  voorwaarde,  dat  ook  eb  en 
vloed  hun  invloed  deden  gelden :  dat  die  proeven  tot  geen  bevre- 
digend resultaat  geleid  hebben,  kan  dan  ook  geen  verwondering 
wekken.  Spreker  had  bij  de  door  hem  ingestelde  proeven  twee 
verschillende  wegen  ingeslaan ;  eenmaal  had  hij  behoorlijk  be- 
vruchte zalmeieren  geplaatst  in  een  mengsel  van  zoet-  en  zee- 
water, een  ander  maal  had  hij  de  zalm  in  zeewater  uitgeknepen, 
de  eieren  in  zeewater  bevrucht.  In  beide  gevallen,  niettegenstaande 
er  alle  mogelijke  zorgen  aan  besteed  waren ,  bleef  de  ontwikke- 
ling der  zalmeieren  uit. 


TIJDSCHRIFT 


NEDERLANDSCHE 

DIERKUNDIGE  VEREENIGING. 


rn 


riJDSCHRIFT 


DER 


NEDERLANDSCHE 

DIERKUNDIGE  VEREENIGING 

ONDEK    KEDACTIE    VAN 

A.  A.  VAN  BEMMMELEN  (a.i.  1-2), 
Prof.    A.    A.    W.    HÜBRECHT  (aii.  3-4) 

als  Voorzitters  der  Vereeniging, 

Dr.  P.  P.  C.  HOEK,  Prof.  C.  K.  HOFFMANN 

EN 

Dr.  W.  J.  VIGELIÜS  (aü.  1-2) 


Sde    s  E  ï^  I  E 


r>EEL  II 


LEIDEN  —  E.    J.    BRILL 

1889 


INHOUD. 


Bladz. 


I.  Wetenschappelijke  Bijdragen. 

Afleverins  1— S.    INIaart  1S88. 

M.  Strauü,  Aanteekening  over  het  Ligamentum  pectinatum  en  de 

eindiging  der  Membrana  Descemeti.  Met  Plaat  I  en  Ia  .     .     .  1 — 9. 

Mr.  Herman  Albarda  ,  Ornithologie  van  Nederland ,  waarnemingen 

in  1886 10—18. 

Dr.  K.  F.  Wenckebach,    De   ontwiKkeling  en  de  bouw  der  Bursa 

Fabricii.  Met  Plaat  II— V 19—138. 

Dr.  K.  F.  Wenckebach  ,  Entwicklung  und  Ptau  der  Bui-sa  Fabricii. 

Auszug 139—142. 

M.  M.  Schepmann,  Een  nieuwe  Paludina  van  Borneo 143—144. 

Aflevering  3.    JVIaart  1889. 

In  Memoriam  Dr.  W.  J.  Vigelius 144«— 144J. 

Mr.  Herman  Albarda  ,  Ornithologie  van  Nederland ,  waarnemingen 

in  1887 145-157. 

Mr.  H.  W.  de  Graaf,  Over  Muscicapa  parva,  Bechstein  .  .  .  .  158 — 161. 
Dr.  J.  G.  DE  Man,  Ueber  zwei  in  der  feuchten  Erde  lebende  Arten 

der  Gattung  Oncholaimus  Duj.  Mit  Taf.  VI 162—169. 

Dr.  P.  P.  C.  Hoek,  Crustacea  Neerlandica.  H.  Met  Plaat  VII— X .  170-234. 

Aflevering  4.    November  1889. 

Dr.  J.  F.  VAN  Bemmelen  ,  Ueber  die  Entwicklung  der  Farben  und 

Adern  auf  den  Schmetterlingsflügeln 235 — 247. 

Dr.  R.  Horst,  Ist  der  Byssus  eine  Cuticularbildung?  Mit  Taf.  XI  .  248—259. 

Dr.    P.    P.    C.   Hoek,   Naschrift   op   Crustacea  Neerlandica  II.  Met 

Plaat  XII 260—262. 

Dr.  J.  C.  C.  LoMAN,  Ueber  Hydroïd-Polypen  mit  zusammengesetz- 
tem   Coenosarcrohr   nach   Untersuchungen   an  Araalthaea  var- 

döensis  n.  sp.  Mit  Taf.  XIII 263—284. 

L.  ScHiLTHUis,  Ou  a  small  collection  of  Amphibia  from  the  Congo 

with  description  of  a  new  species 285 — 286. 

Dr.  G.  C.  J.  VosMAER,  Note  on  the  metamorphosis  of  the  Sponge- 

larva.  With  Plate  XIV 287—289. 


v(  iN'iioun. 

II.  Verslagen. 

Aflevering  1— S.    Mlaart  1888. 

Verslag    van  Je   buitengewone  wetenschappelijke  vergadering 

van  30  April  1887 m. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering 

van  29  October  1887 iv. 

Verslag    van    de   gewone    huishoudelijke   vergadering    van    4 

December  1887 v— xxi. 

Lijst  van  sedert  November  1886  aan  de  bibliotheek  toege- 
voegde werken xxii  — xxix. 

Naamlijst  van  de  leden  op  4  December  1887 xxx  — xxxni. 

Verslag  van   de   buitengewone  wetenschappelijke  vergadering 

van  28  Januari  1888.     .  - " xxxiv  — xxxv. 

Aflevering  3.    Maart  1889. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering  van 

31  Maart  1888 xxxvi— xxxix. 

Verslag  van  de  gewone  wetenschappelijke  vergadering  van  7 

Juli  1888 XL— XLi. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering  van 

27  October  1888 xlii— xuti. 

Verslag  van  de  gewone  huishoudelijke  vergadering  van  25  No- 
vember 1888 XLiv— LV. 

Lijst  van  sedert  December  1887  aan  de  bibliotheek  toegevoegde 

werken lvi— LXiii. 

Naamlijst  van  de  leden  op  4  December  1888 lxiv — Lxvii. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering  van 

29  December  1888 lxviii— lxix. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering  van 

23  Februari  1889 lxx-lxxi. 

Aflevering  4.    November  1S58Ö. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering 

van  25  Mei  1889 , lxxii— lxxiii. 

Verslag   van  de  gewone  wetenschappelijke  vergadering  van  7 

JuU  1889 Lxxiv — Lxxvi. 

Verslag  van  de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering  van 

26  Oct.  1889 Lxxvii — lxxviii. 


r.  WETENSCHAPPELIJKE  BIJDRAGEN. 


TIJDSCHRIFT 


DER 


NEDERLANDSCHE 

DIERKUNDIGE  VEREENIGING 


ONDEE   REDACTIE    VAK 

A.   A.    VAN   BEMMELEN 

als  Voorzitter  der  Vereeniging, 

Dr.  P.  P.  C.  HOEK,  Prof.  C.  K.  HOFFMANN 


Dr.  W.  J.  VIGELIUS 


S-ie   S  E  I^  I  E 


DEEL   I  —  AFLEVEEING   1 


LEIDEN   —    E.   J.    BRILL 

1885 


INHOUD. 


Bladz. 
Dr.  J.  G.  DE  Man,  Helminthologische  Beitrage.    Mit  Tafel  I — III.        .     .     .     1. 

M.  M.  ScHEPMAN,  Malakologische  bijdragen.    Met  Plaat  IV 27. 

Dr.  G.  C.  J.  VosMAER ,  Physiologische  onderzoekingen  in  het  Zoölogisch  Sta- 
tion te  Napels 33, 


Verslag  van  de  gewone  huishoudelijke  vergadering  op  22  November 

1884 I. 

Bijlage.  Wet  der  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeniging  (W^ijzigingen.)  xxxiii. 

Naamlijst  van  de  leden  op  i  December  1884 xxxv. 

Verslag  van   de  buitengevi^one  huishoudelijke  en  van  de  wetenschap- 
pelijke vergadering  op  5  Juli  1885 XLiv. 


De  Schrijvers  ontvangen  40  overdrukken  van  hun  op- 
stellen. Wie  er  meer  verlangt ,  wende  zich  in  tijds  tot  den  Secre- 
taris der  Redactie-Commissie  Dr.  P.  P.  C.  HOEK,  te  Leiden. 

Aan    hem  zende  men  ook  de  opstellen,   wier  opname  in  dit 
Tijdschrift  gewenscht  wordt. 


E.  J.  BRILL  te  Leiden,  heeft  uitgegeven: 

Tiidschrift  der  Nederlandsche  Dierkundige  Vereeni- 
ging.   Dl.  I-VI.  8^.  1875—1885. 

Supplemenldeell.  Verslag  omtrent  onderzoekingen  op  de 

oester  en  de  oestercultuur  betrekking  hebbende.    Leiden  1883—84, 

Deel  I— Iir    , per  deel  f  4 — 

j,     IV— VI     y>       »     -  6.— 

2e  Serie.  Deel  I.  Afl.  1 »       »     -  6 — 

NB.  Voor  de  Ledeu  der  Vereeniging  is  het  Tijdschrift  op  franco  aanvrage  hij  den 
Isten  Secretaris-Bihliothecaris  der  Vereeniging  tegen  verminderden  prijs 
verkrijghaar. 

Archiv  (NiederlandiSChes)  für  Zoölogie,  herausgegeben  von 
Prof.  Emil  Selenka  u.  fortgesetzt  von  Prof.  C.  K.  Hoffmann.  1871  —82, 

Band  I— V.   8° ,    ....    f  58.- 

Supplementband  I.  1881—1882.  m.  1  Kaï-te  und  23  Taf.  ƒ  20.— 

(Enthaltend  die   zoölogischen  Ergehnisse  der  in  den  Jahren   1878  und  79  mit 
Schoner  "Willem  Barents"  unternommenen  arttischeu  Fahrten). 

Bouwstoffen  voor  eene  fauna  van  Nederland,  onder  medewerking 
van  onderscheidene  geleerden  en  beoefenaars  der  dierkunde,  bijeen - 
verz,  door  J,  A.  Herklots.  3  dln.  1851—66.  8° f  18.70 

Pranchimont  (Dr.  A.  P.  N.)j  Leiddraad  bij  de  studie  van  de 
Koolstof  en  hare  verbindingen.  2e  druk.   1880.  8° fiO. — 

Graaf  (H.  W.  de),  Sur  la  construction  des  organes  génitaux  des 
Phalangiens.  Texte  hoU.-frangais.  Essai  couronné  de  la  médaille 
d'or  par  la  Paculté  des  Sciences  de  l'üniversité  de  Leide.  1882,  4°. 
Av.  35  pi.  En  toile ƒ  30.  - 

Heynsius  (Dr.  A.) ,  Ueber  die  Ursachen  der  Töne  und  Gerausche 
im  Gefasssystem.   1878.  8° f   1.60 

Martin  (K.),  Die  Tertiarschichten  auf  Java.  Nach  den  Entdeckun- 
gen  von  Fr.  Junghuhn.  Paleontol.  ïheil,  Allgemeiner  Theil  und 
Anhang.  Mit  Taf.  ünivalven ,  Bivalven ,  Crustaceën ,  Korallen ,  Pora- 
miniferen.  1879—80.  (X.  164,  51,  6,  Erkl,,d.  Taf.  VI.  26  lithogr. 
m.  2  photogr.  Taf.  nebst  geolog.  Karte.)  gr.  4°.  cart ƒ  25.70 

Heft  3:   Wichraann,    Gesteine   von  Timor.   1882.  8°.  f  3.— 

Museum  d'histoire  naturelle  des  Pays-Bas.  Revue  méthodique  et 
critique  des  coUections  déposées  dans  eet  établissement,  par  H.  Schle- 
GEL.  8  vol.  1862—80,   8° /■33,25 

— — ,  F.A.  Jentink.Tablealphabétique.  1881.  (164).    .  ƒ4.-- 

Notes  from  the  Leyden    Museum,    ed.    by    H.  Schlegel   a.    F.   A. 

Jextinck.  Vol.  I— VIL  1879—85.  8» per  vol.    f  5.— 

Piaget  (Dr.  E.),  Les  Pédiculines,  Essai  monographique.  2  vol.  1880. 

vol.  I:    texte,    vol.  II:    planches.  (XXXIX.    714.   56  pi.)  gr.  in-4°. 

En  toile f  60.— 

—    Supplément.    1885.    (XII,    162    et    17    pi.)    gr.    in-4°. 

toile ƒ  18.— 

Sammlungen  des  geolog.  Reichsmuseums  in  Leiden.  I :  K.  Martin 

u.  A,  WiCHMANN ,  Beitrage  zur  Geologie  Ost-Asiens  und  Australiens. 

1881—84.  Heft  1— 10.' m.  Taf.  8° per  Heft  f  3.— 

Boekdrukkerij  van  E.  J.  BRILL  te  Leiden. 


T  IJ  D  S  C  H  R  I  F  T 


DER 


I 


NEDERLANDSCHE 

DIERKUNDIGE  VEREENIGING 


ONDER   KED ACTIE    VAN 


A.   A.    VAN   BEMMELEN 

als  Voorzitter  der  Vereeniging, 

Dr.  P.  P.  C.  HOEK,  Prof.  C.  K.  HOFFMANN 

EN 

Dr.  W.  J.  YIGELIUS 


Sde   S  E  I^  I  E 


ÜEEL   I  —  AFLEVERING    2 


LEIDEN  —    E.    J.    BRILL 

1885 


I  :^  H  o  U  D. 


Bladz. 
Dr.  A.  C.  OuDEMANS,  JzN.,   Die   gegenseitige   Verwandschaft ,  Abstammung 

und  Classification  der  sogenannten  Arthropoden 37. 

Mr.  Herman  Albarda,  Ornithologie  van  Nederland,  waarnemingen  in  1885.  57. 

Dr.  R.  Horst,  Lijst  der  tot  de  Nederlandsche  fauna  behoorende  Echinoder- 
mata.  Met  Plaat  V 69. 


Verslag   van    de  buitengewone  wetenschappelijke  vergadering  op  26 

September  1885 i     .     .     . Liii. 

Verslag  van   de   gewone   huishoudelijke   vergadering  op  1  November 

1885 LVii. 

Lijst  van  sedert   Juni  1884  aan  de  bibliotheek  toegevoegde  werken, 

afgesloten  24  October  1885 xciv. 

Naamlijst  van  de  leden  op  1  November  1885 cviii. 

Bijlage.    Adres  aan  de  Tweede  Kamer  der  Staten-Generaal  ....  cxvi. 

Verslag    van    de   buitengewone   wetenschappelijke   vergadering  op  28 

November  1885 cxxv. 

Verslag   van    de   buitengewone   wetenschappelijke    vergadering  op  30 

Januari  1886 cxxxiii. 


De  Schrijvers  ontvangen  40  overdrukken  van  hun  op- 
stellen. Wie  er  meer  verlangt,  wende  zich  in  tijds  tot  den  Secre- 
taris der  Redactie-Commissie  Dr.  P.  P.  C.  HOEK,  te  Leiden. 

Aan    hem  zende  men   ook  de  opstellen,   wier  opname  in  dit 
Tijdschrift  gewenscht  wordt. 


^ 


E.  J.  BRILL,  te  Leiden,  heeft  uitgegeven: 

Archiv  (NiederlandiSChes)  für  Zoölogie,  herausgegeben  von 
Prof.  Emil  Selenka  u.  fortgesetzt  von  Prof.  C.  K.  Eoffmann.  1371—82. 
Baud  I— V.   8° '  ■     '    f  58.- 

Supplementband  I.  1881—1882.  m.  1  Karte  und  23  Taf.  f  20.— 

(Enthaltend  die   zoologischen  Ergebnisse  der  in  den  Jahren   1878  und  79  mit 
Schoner  "Willem  Barents"  unternommenen  arktischen  Fahrten). 

Bouwstoffen  voor  eene  fauna  van  Nederland,  onder  medewerking 
van  onderscheidene  geleerden  en  beoefenaars  der  dierkunde,  bijeen- 
verz.  door  J.  A.  Herklots.  3  dln.  1851—66.  8° '  .  ƒ18.70 

PranchimOllt  (Dr.  A.  P.  N.),  Leiddraad  bij  de  studie  van  de 
Koolstsf  en  hare  verbindingen.  2e  druk.   1880.  8° /"lO.— 

Graaf  (H.  W.  de),  Sur  la  construction  des  organes  génitaux  des 
Phalangiens.  Texte  holi. -francais.  Essai  couronné  de  la  médaille 
d'or  par  la  Eaculté  des  Sciences  de  l'üniversité  de  Leide.  1882.  4°. 
Av.  35  pi.  En  toile ƒ  30.  — 

HeynsiUS  (Dr.  A.) ,  Ueber  die  Ursachen  der  Töne  und  Gerausche 
im  Gefiisssystem.   1878.  8° ƒ  1.60 

Martin  (K.),  Die  Tertiarschichten  auf  Java.  Nach  den  Entdeckun- 
gen  von  Fr,  Junghuhn.  Paleontol.  Theil,  AUgemeiner  Theil  und 
Anhang.  Mit  Taf.  Univalveh ,  Bivalven ,  Crustaceën ,  Korallen ,  Eora- 
miniferen.  1879—80.  (X.  164,  51,  6.  Erkl.  d.  Taf.  VI.  26  lithogr. 
m.  2  photogr.  Taf.  nebst  geolog.  Karte.)  gr.  4°.  cart /  25.70 

■ Heft  3:   Wichraann,    Gesteine   von  Timor.   1882.  8°.  f 'S.— 

Museum  d'histoire  naturelle  des  Pays-Ba,s.  Eevue  méthodique  et 
critique  des  coUections  déposées  dans  eet  établissement,  par  H.  Schi!e- 
GEL.  8  vol.  1862—80.   8° ƒ33.25 

■ '—,  P.A.  JentinkjTablealphabétique.  1881.  (164).    .  ƒ4.— 

Notes  fi'om  the  Leyden    Museum ,    ed.    by    H.  Schlegel   a.  •  E.   A. 

Jentink.    Vol.  I— VIII.  1879—86.  8^ per  vol.   ƒ  5.— 

Piaget  (Dr.  E.),  Les  Pédlculines,  Essai  monographique.  2  vol.  1880. 

vol.  I:    texte,    vol.  II:    planches.  (XXXIX.    714.   56  pi.)  gr.  in-4°. 

En  toile ƒ  60. — 

■ Supplément.    1885.    (XII,    162    et    17    pi.)    gr.    in-4°. 

En  toile ƒ  18.— 

Samnilungeil  des  geolog.   Reichsmuseums  in  Leiden.     K.  Martin 

u.  A.  WiCH.\iANN ,  Beitrage  zur  Geologie  Ost-Asiens  und  Australiens. 

1881—84.  Heft  1—10.  m.  Taf.  8° per  Heft  ƒ  3.— 

Recherches  sur  la  faune  de  Madagascar  et  de  ses  dépendances, 
d'après  les  découvertes  de  ERANgois  P.  L.  Pollen  et  D.  C.  van 
Dam.  I— V.  1868—77.  4°. 

Ire  Partie:  FBAN901S  P.  L.  Pollen,  Relationde  voyage.  Livr.  I — V. ƒ  37.50 
Ilme    "       H.    Schlegel    et   Fr.    Pollen,    Mammifères   et    Oiseaux, 

1868 ƒ  30.50 

IVme  »       P.  Bleekek  et  Fr.  Pollen,  Poissons  et  pêches.  ...    -  18.50 
Vme     "        S.    C.   Snellen  van  Vollenhoven,  Baron   Edm.    de   SÉlts 

LONGCHAMPS,     C.     K.     HOFFMANN     Ct     J.     G.    DE    MaN,    In- 

sectes,  Crustacëes,    Echinodermes    et    Mollusqnes  .  .  ƒ15.25 

Schlegel  (H.),  Monographie  des  Singes  1876.  8° ƒ4.75 

Oiseaux  desIndesNéerl.,  décrits  et  fig.  (ƒ34.80)  gr.  in-4°.  ƒ25. — 

Snellen  (P.  C.  T.),  De  vlinders  van  Nederland.  Microlepidoptera , 
systematisch   beschreven.   2  dln.    1882.  gr.  8°.  Met  14  pi.     ƒ  15. — 

Boekdrukkerij  van  E.  J.  BRILL,  Leiden.