Skip to main content

Full text of "Tijdschrift voor Nederlandsch Indië .."

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  bef  ore  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that 's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  files  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
any  where  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


*^?K 


J  ih.Ai  iiOi.0-     t<^[-::    \00\ 


Jgarbarlr  College  It&rsrrs 


FROM  THE  BEQyEST  OF 

HENRY   WARE   WALES,   M.D. 

CUm  of  1838 


FOR  BOOKS  OF  INTEREST  TO  THE 
SANSKRIT  DEPARTMENT 


Digitizld  by 


Google 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


TIJDSCHRIFT 


TOOE 


NEÉRLANDS  INDIE. 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitizedby  Google 


irnaiDseouiiiivï 


Toor 


NEÉRLANBS  ENDIE. 


ZESDE    JAARGANG. 


WÊMMru  suft. 


BATAVIA, 
1844. 


Digitized  by  VjOOQIC 


S^-  Mijth   387  3- 


m  6  1916    ^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


Fag. 

Znbiseht  JExul-^  lett  €ciierknnbt. 

Proeve  van  een  Jayaansch-Ifederdullsch  Woorden- 
boek^ door  C.  F.  'WtsTMB^  en  X.  A.  Wiuxis.    •    •        1 

BerJgt  omtrent  bovenstaand  Jataansch-ITederditltsch 
Woordenboek .78 

Hei  Bpek  der  Nawoio^Pradboto  ^  in  het  Javaansch» 
met  eene  vertaling  en  aanteekcningen ;  door  Dr.  D. 
L.  Mol^iiBB. / 261 

g^U.4»  en  JkjLmaxm ;  Joor  P.  P.  Boittiu.  yam  EtnïM&M    435 


Digitized  by  VjOOQIC 


n  INHOUD. 

Pag.. 

De  Gouverneurs  -  Generaal  van  Nederlandsch  Indié : 

lY.    Jav  Putxbssoov  Koks,  (met  een  portret).  .     .    186 

€Hnb^  0n  &0lkcnknnbc. 

Zeden  en  gewoonten  op  het  eiland  Rottie;  door  G. 
UsijMiRnro  (veryolgf  van  bladz.  639  ran  den  vorigen 
Jaargang).  .    .  • 81 

Idem  vervolg  en  slot 353 

Regtspleging  over  de  onderdanen  van  Z.  U.  den  Soe- 

soehoenaii  van  Soêrakaria;  dodr.C.  F.  Wittba    .  99 

Idem  vervolg 386 

Idem  vervolg,  ea  slot 479 

Bijdrage  tot  de  Geneeskundige  Topographie  van  Bata^ 
via;    door  Biukkb .451 

Over  de  hoogte  der  bergen  in  den  Oost  -  Indischen  ar- 
chipel ;  door  P.  Mblvill  vav  Gabbbxb  (met  een  plaat).    602 

Mtngelingtn. 

Iets  over  den  Invloed  van  het  klimaat  decer  gewesten 
op  den  Europeaan  ;  door  Br.   C..  SwxnMQ    •    •     .210 


Digitized  by  VjOOQIC 


INHOUD.  in 

P.«. 

Saxpila  f  een  tafereel  van  Bimanetche  «eden » gewoon- 
ten en  karakters;  door  Dr.  W.  C.  H.  tob  Watbe.  400 
Idem   renrolg  en  slot 540 

Terhaal  van  een'  KnuBtogt  tegen  deZeeroorers;  door 

P.    J.  A.  Blous   tak  Taniiovo  Pans    •    .     .    •  416 

Eenige  aanmerkingen  over  namen  en  titelt  op  CeMêê  564 

Mededeeling  omtrent  cilinders  c*  a.  roor  Snikermolens.  567 

Mededec^ng 670 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOÓQIC 


INDISCHE 
TAAL-  EN  LETTERKimDE. 

P  R  O  B  y  £ 

TAA     BB1(    JATAAK8CH  -  HSDSmBüITSCH     WOOIUISHBOEK 
BOOR 

c.    r,    WMirrmn    bk    o-.     ^.     wrMLmmNë. 

Welke  vorderingen  de  kennis  der  JaTaaniche  taai- 
en letterkunde  onder  de  Europeanen ,  in  de  laatite 
jaren  ook  moge  gemaakt  hebben ,  ia  er  (echter  nog  al- 
toos een  grooC  gebrek  aan  de  noodige  holpmiddden , 
om  die  taal  elders  dan  in  het  hart  van  Ja^a  te  lee- 
ren ,  en  zelfs  dier  is  het  mondeling  onderrigt  van  den 
geleerden  heer  Winter  bijna  da  eenige  wijze ,  waarop 
vsi^si  tot  hare  kennis  kan  doordringen.  Inuners  hoe 
verdienstelijk  de  heer  Brucknsr  ,  door  de  uitgave  van 
zijne  Javaansche  granmiatica,  zich  ook  moge  gemaakt 
hebben ,  en  hoë  voortreffelijk  de  spraakkunsten  van  de 
hoeren  Gbricke  en  Cornets  de  Groot  ook  mogen 
wezen  y  de  toegang  tot  deze  taal  is  voor  den  Euro- 
peaan gesloten,  zoo  lang  geen  uitvoerig  en  naauwkeu* 
rig  lexicon  hem  dien  toegang  opent:  want  nadat  de 
^  6.  J.  1*.  8.  1. 


Digitized  by 


Google 


heer  Mounuer  heeft  aangetoond  f  hoe  weinig  bruikbaar 
het  woordenboek  van  den  heer  Roorda  tan  Eijsinga 
is,  kan  dit  werk,  welk  eene  vl^jt  de-^verige  en  in 
vele  andere  opiigten  zoo  verdienstelijke  schrijver  daar- 
aan ook  moge  besteed  hebben ,  hier  niet  in  aanmer- 
king komen. 

De  heer  Gericke  heeft,  naar  wfj  vernemen,  ge* 
durende  den  loop  zijner  atediën  een'  groeten  woorden- 
schat verzameld  en  daarvan  onder  anderen ,  gedurende 
zijn  laatste  verblijf  in  Europa ,  een  afschrift  gegeven 
aan  den  Hoogleeraar  Taco  Roorda  ,  zoodat  deze  ge- 
leerde zijne  kennis  van  het  Javaansch  aan  dien  arbeid . 
van  den  heer  Gericke  grootendeels  verschuldigd  is. 
Hoedanig  de  aard  en  inrigting  van  dit  woordenboek 
is ,  kannen  wij  nataurlljk  tot  ons  leedwezen ,  bij  ge- 
brek aan  dé  noodige  bescheiden  en  inlichtingen ,  niet 
mededeelen  ;  maar  zeker  is.  het,  dat  het  zeer wensohe- 
lijk  zou  wezen,  dat  het  door  den  druk  de  eigendom 
werd  van  het  pnbliek. 

Op  dit  oogenblik  houden  zich  nog  twee  andere  ver- 
dienstelijke mannen  bezig  met  de  vervaardiging  van 
een  Javnansch-Nederduitsch  lexicon ,  wier  namen  het 
genoeg  zal  wezen  te  noemen ,  om  de  schoonste  resul- 
taten van  hunnen  arbeid  te  verwachten.  Het  zijn  de 
heeren  C.  F.  Winter  en  J.  A.  Wilkens.  De  eerste 
is  in  de  gékerde  wereld  reeds  ie  zeer  bekend.,  dan 
dat  wij  iiier  een  enkel  woord  behoeven  te  zeggen  van 
z^ne  uitstekende  bekendheid  met  eene  taal  en  een  volk, 
naar  wfer  kennig  men  in  Europa  thans  zoo  begeerig 
uitziet.    De  heer  J.  A.  Wilkens  was  sedert  1833  in 


Digitized  by  LjOOQIC 


Ae  fdegraihcdd  ,   eentt  als  élive  aan  het  im  «gotrok*- 
ken  Insciftnit  toot  de  Jayaaosehe'  taal  te  SêermimiUf 
soa  ^el  Tan  den  beer  Gcricxe  als  van  4en  heer  Win» 
TER  het  Javaansch  te  leeren,  en  Aaaitie  diu  Medle««n« 
derwIJser ,  onder    de  idding  van  den  heer  Winteb  , 
de  ;filodie  dier  taal  voort  4e  zetten.    De  heer  Winteb^ 
die  vQiK  talenten  doe  het  hest  kan  beoordeelen ,  noo- 
digde.hem  uit,  om  gezamenlijk  met  hem  aan  hetvier- 
T^uirdigen  van  een  Javfaaasch  lexicon  te  arbeiden.   En 
tenyfll  het  zeker  is,  .4at,  zonder  den  heer  Wjlmter, 
oBiM^elijk  een  Javaaasch  woordeidioek  van  dien  om- 
vang «en  met  die  juistheid  in  de  uitlegging  der  woor- 
den vervaardigd  kan  worden,  als  waarmede  hij  sedert 
eenjaar  zich  onledig  houdt,  verklaart  de  heer  Winter 
aan  den  anderen  kant,  dat  de  uitwèriung  van  de  door 
hem  geleverde  bouwstoffen  aan  niemand  beter  dan  aan 
den  heer  Wilkens  is  toevertrouwd,  die  by  eehe  groote 
bekendheid  met  het  Javaansch  tevens  eene  naauwkeu- 
rige   kennis   van    den  aard  en  de  zamenstelling  eener 
taal  in   het  algemeen  paart ,   en  alzoo  juist  berekend 
is  voor  de  bewerking  van  een  Javaansch  woordenboek, 
wanneer  hem  daartoe  de  beuwstofiên  geleverd  sgn.  De 
vereeniging  dezer  ometandigheden  was  er  dan  ook  toe 
noodig,  om  zulk  eenen  arbeid  daar  te  stellen  als  waar- 
over w\i  tbctfis  spreken» 

De  Redactie  Tan  het  Tydschrift  voor  Neérland&ci 
Indiè'  is  in  de  gelukkige  gelegenheid  geweest,  het 
door  deze  beide  heeren  afgewerkte  gedeelte  te  zien , 
en  van  hen  eenige  mededeelingen  te  ontvangen  «Mmrt 
den  nacd  en  zamensteUiog  van  bet  gebeele  werk;  tei^ 


Digitized  by  VjCTÖQIC 


wQI  sQ  hun  tevens  beeft  aangeboden ,  om  door  middel 
▼an  haar  T^dachrift  daarvan  eene  proeve  uit  te  geven , 
ten  einde  de  belangitelling  van  het  pnbliek  in  deien 
arbeid  op  te  wekken. 

Het  woordenboek  is  Etymologisch  beweri^t.  Daar- 
mede wordt  echter  niet  altoos  het  eerst  opgegeven 
woord  ah  grondwoord  aangewesen ,  waarvan  de  daar- 
onder volgende  woorden  zQn  afgeleid.  De  woorden , 
die  voorzetsds  en  aanhechtsels  hebben ,  s^n  ongetwfj* 
f(dd  afgeleide  woorden.  Wanneer  men,  om  tot  het 
grondwoord  op  te  klimmen,  dese  bijvoegselen  wegneemt, 
treft  men  het  woord  eindemk,  onder  verschillende 
vormen ,  in  deszelfs  eenvoudigste  gedaante  aan.  Wel- 
ken deser  verschillende  vormen  moet  men  na  als  grond- 
woord aannemen  f  Hierover  is  het  niét  mogelijk  uit- 
spraak te  doen» 

Om  van  de  soo  vele  gevallen  slechts  een  als  voor- 
beeld aan  te  halen ,  mogen  daartoe  de  woorden,  in  de 
Proeve  van  Jiet  woordenboek  onder  ainfl6in\  gerang- 
schikt, dienen.  ^ 


o 


Wanneer  men  a«ATk\  i:a«RonaMi\cui05ninftOi\ 
cncn^\   (E4(isni6nTittiai\  (ui(isn(isn\  c^ 

anficiiini|Kii\  ojicniosn\  aoiasnTiftO|\  enz.  vander- 

selver  voorzetsels  ra  aanhechtsels   berooft,   verkrflgt 

i  I  i 

men  ajn«n\«nBin\  en  wasinx    indien  men  vraagt, 

waarom     z  ij    QiV)  Kn  \  boven  aan  geplaatst  hebben,  sou- 
de    daarop   moeten   geantwoord    worden ,    dat   daar- 


Digttized  by  VjOOQIC 


voor  evf n  zoo  weinig  grond  bestaat  als  diegene ,  die 
«snasnx  ©f  ooii5ij\  er  boven  aan  zonden  wenschen  ge- 
plaatst te  zien ,  daarvoor  redenen  zouden  Irannen  aan. 
geven ;  en  het  is  evenwel  niet  te  ontkennen  ,  dat  al 
die  woorden  van  een  en  hetzelfde  grondwoord  moeten 
zijn  afgeleid.    - 

Er  bestaat  by  de  heeren  Winter  en  Wilkens  ,  nog 
een  tweede  pont  van  twijfel  omtrent  de  keos  van  een 
grondwoord:  tusschen  een  zelfstandig  naamwoord  en 
het  werkwoord,  waarvan  het  denkbeeld  van  het  eerste 
is  ontleend.  Beiden  worden  dikwijls ,  naar  derzelver 
bijzonderen  vorm ,  onder  de  eenvoudigste  gedaante  aan- 
getroffen. Zoo  zal  uit  dit  oogpunt  beschouwd  het  denk- 
bedd  van  tWIKilx  gezegde  ^  uit  ^«sn\  spreken  ,.  zeg^ 
geuj  moeten  zQn  voortgevloeid;  zoo  ook:  <^^\ 
aeJkterwaartscie  gang  y  uit  ^^"^  achterwaarts  gaan  ; 
Vïïi€i%\\  Aet  naar  bnie  gaany  uit  ^«U?\  ^^aar  knie 
gaan^  enz.  * 

Al  deze  zwarigheden  hebben  hen  genoopt  de  keus 
van  een  grondwoord  in  het  midden  te  laten ;  echter 
zullen  zij,  van  die  woorden  sprekende,  zich  van  het 
woord  grondwoord  moeten  bedienen. 
.  De  etymologische  bewerking. heeft  alleen  de  strek- 
king óm  den  lezer  een  gemakkelijk  en  duidelijk  over« 
zigt  te  geven  over  de  afleidingen  der  woorden  ,  die , 
indien  men  het  zoo  noemen  mag ,  tot  denzolfden  tak 
behooren ,  en  over  de  wijzigingen  van  derzelver  be- 
teekenissen* 

De   voorbeelden    ter   opheldering  in  de  Proeve  zijn 


Digitized  by 


Google 


& 


(gedeeltelijk  mit  de  ^el^ksche  spreelitaal genomen,  eo 
gedeeketyk  uit  i%Bimo  soetjiy  Papali^  Bamo  etkBraiê 
joedho  (deze  laatste  in  de  groote  Tembang)  getroldcen , 
welke  hun  ondes  het  uitwerken  voor  de  hand  lagen.  De 
schrijvers  zullen  naderband  in  de  keus  daarvan  zich 
bepalen  tot  de  meest  bekende  werken ,  als :  4e  Romo , 
Brotojoedho  ,  Wiwoho ,  Hadji  Soko  ^  enz.  met  aan- 
wijzing van  den  zang  en  de  Podho,  opdat  men  de  aan- 
gehaalde plaatsen  gemakkelijk  zoude  kunnen  opslaan* 

Zij  hebben  voorts  de  ngoko-taal ,  welke  zonder  twij- 
fel ouder  is  dan  het  luomo ,  tot  grondslag  genomen , 
en  uit  dien  hoofde  bij  woorden  ,  die  te  gelijk  ngbko 
er»  kroma  ^ijn  9  alleen  den  ngoko-vorm  opgegeven. 

Er  zijn  in  het  Javaansch  eenige  bedrijvende  werk-» 
woorden,  die  nimmer  in  den  lijdenden  vorm  vooiko* 
men,  als:    ^^^^V^geven^   4Jï>«jiM»(Kll|j\  *#ör/w, 

{in  de  deteeiems  van  ietalen)  enz. ;  sommige  werk- 
woorden^  willen:  In  dezen   vorm  alleeD  door  hê(  voor- 

Q  Q 

zetsels  <W\  overgebragt  w<ftden ,  als:  '^^^Sf'^  Na^ 
loopen  om  (n  te  Aalen^  ccitB»(BiiCTi\(EiiiEJi«  ixr  Jq  ^     Be- 

vreesdmaAettf  trachten  te  verschrikkeny  a£ióof|(LCi8ii\ 

enz. ,  andere  weder  wQk^  van  den  gewonen  regel  van 
veranderingen  der  eerste  hoksoros  in  dezen   vorm  af  9 

Q  Q 

als:  0«j(»:«^\  Bewaarde  van  iets  iepalen ^^^^^ 

«laé^j^N    tJKUN     Aoor^»,  (Kin(öl(iJi(a(Ki|\  enz.    Het 

i&  hua  daarom  noodzakelyk  voorgelauuen  om  de  lijden- 
de vorftien  achter  de  werkwoorden ,  die  daarvoor  vat- 
baar zija  op  te  geven^. 


Digitized  by  VjOOQIC 


Bovcodico  sga  er  nog  tv«ee  llJdHide  vomien »  wdUn 
neettal  in  poeiij  worden  aangetroflhn;  de  Ie  is  die^ 
welke  deor  het  TO^raetsel  qM\  bij  werkwoorden,  iw  met 
ci\  of  door  inkssehing  van  oa\  bg  die,  wdke  met 
eene  andere  haJtsoro  beginnen,  gevormd  wordt;  en  de 
2e  door  het  Toonetael  <|aa9i1A\  Van  dese  vomen  heb^ 

ben  zij  alleen  den  eersten  opgegeten ,  dewijl  de  laat^ 
ste  geheel  toiet  den  prosaischen  BJdenden  Torm  ^>^ 
overeenkomt. 

Zeker  Javaan  te  Soerakarta  bekend  als  ^e  eenige 
geleerde  in  de  kawi-taal ,  met  name  Radien  Rongoo 
Warsito,  is  hun  behulpzaam  in  de  uitlegging  der 
min  bekende  kawi<- woorden ,  welke  in  de  lasten  noi 
den  heer  Winter  voerhanden  zijn,  en  waarvan  de 
beteekenissen  ree<b  tot  de  letter  (Efl  \  door  dea  RodiM» 
in  het  Javaan;sch  zijn  verklaard. 

Vroeger  reeds  hadden  zij  redenen  i^q  de  juistheid 
van  Radhen  Ronggo  War^ito's  uitleggingen  te  twij- 
felen.  Sedert  zij  met  den  heer  Van  den  Ham  in  ken- 
hls  zijn  geraakt,  en  het  een  en  ander  over  het  Sans- 
kritisch  van  hem  hoorden,  z^n  zij  in  dien  twijfel 
versterkt  geworden ,  want,  het  is  dien  heer  een  en 
andermaal  gebleken ,  dat  de  door  dien  Javaan  opgege- 
vene  beteekenissen  van  onderscheidene  Kawi-woorden 
bi}  vergelijking  met  het  Sanskritisch ,  waaruit  z9.hli)k<» 
baar  zijn  overgenomen ,  al  te  verschillend ,  ja  tegen- 
8Uri}dig  zijn  uitgevallen  om  voor  afwijkingen  in  be« 
teekenlB  te  kunnen  gelden.  Ook  zijn  de  beteekenissen 
door  Raihen  Ronggo   Warsito  opgegeven  zeer  dikr 


Digitized  by  VjOOQIC 


wQU  ia  wederspraak  met  de  uitleggingea  van  den 
"Saltan  van  Soef/ianap  ^  iieakhann  niet  minder  geleerd 
is  dan  de  Raden  Rongoo  Waiuito.  Daarenboven  legt 
deze  Radhen  hetselfde  woord  na  eens  soo»  dan  weder 
anders  nit,  en  is  ver  van  sich  gelijk  ie  blijven.  Nog 
meer:  soms  kan  men  sijne  uitl^gingen  leer  gemak- 
kelyk  op  het  spoor  komen  en  ziet  men  daidel^k ,  dat 
bij  nit  bekende  Javaansche  woorden  eene  verklaring  op 
*t  ongeveer  gesmeed  heeft,  omtrent  even  zoo  als  wanneer 
men  b«  v.  het  fransche/^orf  d*arme$  Aaor poort  der  ar- 
mem  (of  behoefiigen)  wilde  verklaren.Zoo  legt  hiJ  ,  om 
slechts  een  voorbeeld  te  noemen,  04(BtO||\  hetwelk 
toch  volgens  den  heer  Vanden  Ham  niets  anders  daneene 
verkorting  van  <W<M^^I^  (Sansc.  anosoeman  eig.  de 
stralende)  de  zon  is,  door  ^^t^  uit,  omdat  het  woord 
0EI(K1I\  ia  het  Kawi  f)oortreffelyk  beleekent  en  MN 
het^de;  dus:  zeer  voorireffeUjk!  Dat  'M®'*^^ 
een  verkorting  is  van  ^^ 'M  ^^^^J"^  vindt  men  in  eene  der 
Paniti  Sastro's  bevestigd,  waar  men  in  den  aanhef  leest : 
KiiojiKii(nj|f(üno(K)j|\(Kfl(mZ^(EJi?ani(^Ti(KflO(K^ 

cEi(Ki-jniKi|CT§ti(M^o(KiJi.iLlj|]T^  «jomtijiia 

^  ?^"^  '^  ^  "^^^  tweede  bid  ik  God  Soeman  aan;  Soenian 
beteekent  de  Zonnegod ,  die  het  licht  aan  het  gezigt  geeft. 
Dit  onderzoek  heeft,  zoo  als  gezegd  is,  zich  slechts 
bepaald  tot  woordvergelijking.  Ken  naauwkeuriger  on- 
derzoek zoude  daarin  bestaan ,  indien  men  oude  kawi- 
^obe  manuscripten  las,  waarin  die  woorden  veel  voor- 


Digitized  by  VjOOQIC 


9 


komen ,  ten  einde  uit  den  lin  te  kannen  .opmaken  of 
de  door  de  Javanen  daaraan  gegevene  beCeekeaiisen  al 
dan  niet  aannemelijk  sijn.  Doch  dit  is  eene  taak ,  die 
welligt  nift.groote  moeyelykbeden  xal  gepaard  gaan  , 
en  zoo  lang  het  op  deze  wijze  nog  niet  bewezen  is, 
dat  4®  Javanen  vroeger  andere  beteekenissen  aan  die 
woorden  gehecht  hebben ,  zal  men  zich  in  zeer  vele 
gevallen  met  de  uitleggingen  der  Javaansehe  gdeerden 
moeten  tevreden  stellen. 

Daar  .de  middelweg  in  dergelijke  gevallen  gewoon- 
lijk de  beste  is»  hebben  de  Schryvers*  ondanks. den 
tw^fel»  die  er  bestaat,  Ronggo  Warsito*s  uitlegging 
der  Kawi-woorden  in  het  woordenboek  opgenomen,  en 
door  de  letters  K.  \V.  onderscheiden ,  om  zich  alzoo 
van  de  verantwoordelijkheid  omtrent  de  jnistheid  der 
beteekenis  te  ontslaan. 

Zij  zullen  de  beteekenis  der  Kawi-woorden  volgens 
de  uitlegging  van  den  Sultan  van  Soemanap  in  de 
woorden-lijst  vnn  1Upfj.es  werk,  inet  den  naam  des 
schrf)ver8  er  achter,  bij  de  voorgaande  voegen,  voor 
zoo  ver  namelijk  de  uitlegging  verschillend  is. 

Er  is  nog  een  aantal  woorden ,  welker  klank  alleen 
volgens  den  heer  Van  dkn  Ham  ,  reeds  genoegzaam 
aantoont,  dat  zij  niet  aan  het  Sanskritisch  ontleend 
zijn,  als:  oj^aU  x^e/i^A- /-//>#  «^é'^^/i/iw.  Si  ^N^y,, 
^^'^Mj,\ gaan  ^  enz. 

Deze  woorden  zyn  ook  als  Kawi  door  den  Radh-n 
RoxGGo  Warsito  opgegeven ,  en  in  het  woordenboek 
opgenomen  ,   hoezeer    de   Schrijvers  geloovcn ,  dat  zij 


Digitized  by  VjOOQIC 


10 


beschouwd  moeten  worden  ak  tot  de  poè*z(j  te  beheo^ 
ren  ^  daar  zg  nooit  in  proza  worden  aangetroffen.  Qaob* 
trent  de  oitlegging  dezer  woorden  venneenen  t^  zon- 
der achfoom  zich  te  kunnen  ?erhiten  op  .den  Radhen 
RoNOGo  Wabsito* 

De  Sanskritische  beteekenis ,  die  men  hier  en  daar 
achter  de  Kawi-»woorden  vindt ,  hebben  de  Schryreca 
aan  de  welwillendheid  van  den  heer  Van  den  Ham 
te  danken ,  die  ook  de  goedheid  heeft  gehad  het  ne« 
derduitsch  in  de  proeve  na  te  zien. 

Hoezeer  spreekwoorden  en  spreekwijzen  in  een  woot-^ 
denbock  hier  en  daar  behopren  opgenomen  te  worden » 
hebben  z0  }ianne  gedachten  er  nog  niet  bijzonder  op 
gevestigd ,  en ,  alleen  voor  de  oogenblikkelijke  behoefte 
zorgende,  heeft  de  heer  Winter  zljneii  tijd  zoo  veel 
mogelijk  daaraan  besteed,  dat  de  woorden,'  die  hij  aan 
den  heer  Wilkens  ter  uitwerking  geeft ,  met  juistheid 
worden  uitgelegd ,  waar  op  het  voornamelijk  aankomt. 

Om  zich  de  moeite  te  besparen  telkens  de  woorden 
ter  plaatse ,  waar  zij  bchooren ,  ter  «leder  te  stellen  , 
in  den  vorm ,  welke  eene  bepaalde  kracht  heèfiti  heb* 
ben  Zij  noodig  geoordeeld  om  de  voorzetselen  en  aan- 
hechtselen  taalkundig  te  behandelen,  zoo  als  men  uit 
de  hierbij  gevoegde  bladeh  over  de  (inn  \  handelende 
zal  kunnen  zien. 

ZIf  hebben  daar  onder  anderen  gezegd ,  welke  kracht 
de  oin  >^  heeft ,  wanneer  dezelve  voor   een  zelfstandig 

naamwoord  te  staan  komt,  als  in:    (Lnn«TiiaruiÖ^\   zoo 

Q  >^       ^      Q 

zullen  zij  bij  «THonJi^N  het   werkwoord  a;niKin(ru^\ 


Digitized 


by  Google 


II 


niet  behoeven  op  te  geven.   Dus  zullen  ook  verscheidene 
vormftn ,  waarover  bij    <un (Kift  \  gesproken   is ,   komen 

te  vervallen. 

BQ  de  taalkundige  behandeling  der  voor-  en  achter- 
zetselen  zullen  zIJ  zich  eenige  aanmerkingen  veroorlooven 
op  de  Javaansche  spraakkunst  van  wijlen  den  heer 
Cornets  de  Groot.  Deze  aanmerkingen  züdea  niet 
diëhen  om  de  waarde  van  het  werk  te  verminderen  , 
welke  buitendien  ieder  kenner  der  Javaansche  taal 
genoeg  weet  te  schatten ;  integendeel ,  zij  zullen  voor 
de.  onvergelijkelijke  verdienste  van  den,  schrijve^  plei- 
ten ,  daar  hij^  reeds  toen  de  taal  voor  de  Europeanen 
zo(0  goed  als  nog  ontoegankelijk  was,  zijne  spraakkunst 
had  zamengesteld,  welke  nog  de  aandacht  verdient  van 
hen  ,  die  hem  op  hetzelfde  spoor  willen  volgen*  -— 

In  de  alphabetische  rangschikking  der  woorden  heb- 
ben ziQ  eigendunkelijk  de  volgende  \%1jze  aangenomen: 
ëé  vmorden,  wier  eerste  haksoro's  desellde  vokaai 
hebben,  naarde^  volgorde  der  letters  afzondertljkoapder 
elkander  te  plaatsen ,  ids : 

Q  Q 

fiLnmn\  (ui!imTn\    fln(Lnn«]'in3?\   flna;ï)3Tï\ 

unmmx    *  ^^^      «jajninïKïrj|\   «ajnjmTfr^Jinfton 

tJ«nTï2\  ajïna\      «(i;in«Tnfl5ïï(Kij]\ 

flLnnTi(N  (UïiTi?(Lm(Ki 


?N  (Ulf|Tl?(Uïl(Kl|]\ 


Digitized  by 


Google 


12 


innin?(uin(Kij\ 

en  zoo  Toorts. 

Deze  wijze ,  dunkt  bun ,  verdient  in  zoo  rerre  de 
voorkeur  boven  de  alpbabetiscbe  orde ,  zonder  in  acht 
neming  der  eerste  vokalen ,  dat  het  opzoeken  der 
woorden ,  volgens  de  door  ben  aangenomene ,  gemak- 
kelijker valt.  Ook  schijnt  zij  overeenkomstig  met  den 
aard  der  taal.  Misschien  zoude  het  nog  gemakkelijker 
en  eigenaardiger  zijn,  indien  zij  de  Sanskritische 
wijze  volgden ,  om  ook  de  tweede  letters  van  dezelfde 
vokaal  onder  elkander  te  plaatsen ,  zonder  te  letten  of 
de  derde  en  verdere  letters  alphabetisch  op  elkander 
volgen ,  en  zoo  vervolgens  de  volgende  letters  van  de- 
zelfde vokaal. 

Zij  hebben  de  grondwoorden  met  ^^^  ^^  mam\ 
en  *|  1^3^  en  de  daarvan  afgeleide  woorden   a'gehan- 

l  ^        Q  \ 

deld ,  <ui  houden  zich  nu  met  de  (un  ^  bezig.  Men  zal 
naarde  woorden  bij  (unosD^  voorkomende,  ten  naasten 
hy  kunnen  opmaken ,  hoeveel  zij  reeds  afgewerkt  heb* 
ben,  en  toch  ondervindt  dit  werk  veel  vertraging  van 
de  zijde  des  heeren  Winter  ,  wien ,  door  z|jne  be- 
roepsbezigheden,  schier  geen  tijd  overschiet,  om  zieh 
aan  de  voortzetting  van  hetzelve  toe  te  wijden. 

.Wij  vermeenen  den  Lozer  genoegzaam  ingelicht  te 
hebben  omtrent  het  woordenboek  der  heeren  Winter 
en  WiLKENs ,  over  welks  doelmatigheid  en  volle- 
digheid men  uit  de  Proeve ,  die  nog  eene  tiadere  her- 
ziening vereischt,  vooral  de  taalkundige  uitwefking 
van  de  ^Lim^^,  best  zal  kunnen  oordeelen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


«in\  18 

tiii  v.De  eerste  haksoro  Tan  het  J^Taansch  Alphabet : 

$  1.  Zij  komt  zeer  dikwijls  ak  Toorzdsel  Toor  en 

wordt  TOor  de   zelfstandige  naamwoorden, 

biyfoegelijke  naamwoorden,  bijwoorden  en 

werkwoorden  geplaatst 

Dit  voorzetsel  is  alleen  ran  inrloed  bij  de 
zelfstandige  naamwoorden^  enmoetyoorde 
andere  rededeelen  te  staan  komende^  als 
overtollig  beschouwd  worden^  vermits  het- 
zelve alleen  welluidendheidshalve  het  woord 
verlengt^  zonder  dat  de  beteekeüis  van  hetzel- 
ve daardoor  eenige  wijziging  ondergaat,  als: 
flinnciKmiMjx  voor  «ainmiMjv  schoon,  wn» 
(MMii  voor  Smwii^  goed,  «JnaiöKijx 
voor  cnOBijx  ze«r ,  wiKnajit\  voor  •^•pt 
TceZ  ,  wnc3«sn'ïi\  voor  aonxix  aanbie^ 
den ,  uitnoodigen ,  mnwoniai^WN  voor  •^■I 
m  (^  ^M\  ontvangen,  ^'^^^^  '^voor  (EJiö(n\ 
beletten,  enz.  Deze  verlenging  heeft  nog- 
tans  iets  aangenaams  voor  het  gehoor  en 
wordt  zeer  veel  gebezigd. 

S  2.  De  zelfstandige  naamwoorden  worden  door 
het    yooraanstellen  van   de  <i^\  in  werk- 


Digitized  by  VjOOQIC 


14  UIN 

woorden T^randerd^  als:  ^^•J^'^  Het  kleed 
wacvtmeée  dé  JavctasMche  vrouwen  Tidren 
boezem  bedekt  houden,  ^^^^^"^  ^wï*  een 
kleed  cmKebhen  ,  MT{jcjiacu|x  ^^roeJb,  wnw 
TnoofUBN  een*  broek  aanhebben;  ^^^^ 
buis,  w)«Tn«uo\  een  buis  aan  hebben; 
«n-naawN  tene,^^^'^^^eene  tent  opslaan, 
{m(m\  f^^i^f  ajiï(^cuui\  f^^^^,    wonen, 

enz. 
£  8.  Deze  soort  van  werkwoorden  kan  niet  lij- 
dend worden  gebezig[d ;   zij  zijn  in  hunnen 
aard    onzydige  werkwoorden^  ofschoon  zij 
in    het    Nederduitsch  niet   dan  4oor  om- 
sdbr^ving  en  met  behulp  van  bedriJTende 
werkwoorden  te  yertalen  zijn  en  alzoo  een 
'  bedrijvend  aanzien yerkry gen.  In  deze  weric- 
woorden  heerscht  welligt  dezelfde  geest  als 
in  de  Nederduitsche :  winkelen^  grazen  enz. , 
welke  zich    misschien    ook   niet    met    één 
woord    in    de   eene   of  andere  taal   laten 
overzetten;  aJnwTnoacujj\(un(Kij(ruJEJi\ajïiasïi 
TjomijN  xouden  alsdan  volgens  den  geest  der 

taal  in  hetNederduitsch  moeten  worden  terug 
gegeven  door  broeken,  buizen,  tenten,  enz. 


Digitized  by 


Google 


S  4.  Deze  «oort  Tan  werkwoardeH  wordt  meert- 
al geTOTmd  Tan  rtoffelyke  zeUktandige  naam- 
TToorden^  Toor  zoo  Ter  namelijk  de  be- 
teekenissen  derzelTe  toot  de  wijziging^  die 
deze  vorm  geeft^  Tatbaar  zijn,  terwijl  het 
gebruik  tot  de  Tolledigheid   Tan  den   zin 

'  de  opnoeming  Tcreischt  Tan  de  stof,  soort, 
wijze  Tan  dragen  of  zamenstel,  of  het  ge- 
tal enz. ,  des  grohdwoords,  als  : .  •^•^^^ 
CAini(iaA(co\  een  flwuoeehn  buis  aa/nhebben, 

gordel  hebben  van  de  Sangkélat  soort  ^^ 
HninMtüiciiiji^9Sïï\MQn\   eene  kris  in  den 

(KI,  ttSl,  J( 

gordel    hebben   onder    den  regtercurm  met 

den  kop  vcm  het  gevest  naar  achteren  ge-- 
keerd,  <Qaji)a(Eftf(uinaruiüiiaioasii^\  een  eene 

vleugeldeur  hebbend  iuis ,  jruSiiuiKm'ïito 
^loiKiKnnnKiji^  een  een  uitgesneden  heft 
hebbend  mes  ,  ^«niüj«^(irti(MKijMosïij\  die- 
ren, die   vier  pooten  hebben.    Zoo    wordt 

bij  de  Tertooning  Tan  de  waijang  gezegd 
Tan  den  held  Gathoetkotjo:  ojinmamaijdsïia 
WL*^'*?J'^  *i^^^^  A^üen  van  koperdraad, 


Digitized  by  VjOOQIC 


ojncnifuOWN  beenen,  knokken  hebben  van 
ijzer,  tinoafU«jaaaö|\  ffaren  aan    zijn 
ligcha^am  hebben  va/n  naalden. 
§  S.  Deze  yorm  koïnt   ook  yoor  in  het  geyal^ 
waarin  iets  tot  eenig  ander  einde  dan  waar- 
toe  het    eigenlijk   dient    gebezigd  wordt. 
Het  werkwoord  wordt  dan  geyormd  yan  het 
zelfstandig  naamwoord  ,  hetwelk  de  afwe- 
zige zaak  aanduidt^  Vier  plaats  door  eene  op 
ongewone  wijze  gebruikte  yenrangen  wordt, 
<gelijk  men  in  de  Babadh  leest  yan  zekeren 
smid,    die  eene    boyennatuurlyke    kracht 
bezat  :  WMttnnJpïjwijaaijix    Tot    aanbeeld 
bezigen  de  knie,  yan  ojiq^aioix  o>anbeeld , 
aiinOsiaj|«p^&    Tot   tang    bezigen  de  vin^ 
gers,  yan  «jö  ctJn  tang,  «Jnoj(ifUCTaKii|\ 
Tot  hamer   bezigen  de  hand,  yan    ^^>^ 
hamer ,   tincLnncinCTWi-JiiTiJ\  Tot  blaasbalg 
bezigen  den  neus,  t^  M|ajCT«J^  AIcww- 
balg. 

§  6.  Wanneer  gemelde  werkwoorden  in  eenen 
yragenden  zin  gebezigd  moeten  worden, 
zouden  de  zelfstandige  naamwoorden,  die 
de  slof,  soort  enz.    yan  de   grondwoorden 


Digitized  by  VjOOQIC 


aanduidai  door  een  vrag^end  toomaam- 
woord  irervaiigeii  kunnen  worden ,  als  : 
oaiiaxinanaLiixinninimjDajiN  y^lk  een  hef t  heef ü 
het  Tnes? 

§  ?•  In  spreekwijzen ,  waaraan  eene  herhaalde 
ontkenning  nadruk  bijzet,  wordt  deze  soort 
van  werkwoorden  wel  eens  gebezigd,  zon- 
der nadere  bepaling,  als  zijnde  de  zin  op 
zich  zei  ven  reeds  volledig,  als:  «JJUinaTnftJii 
(unfl^aQ(tsTi.jn3inajinio)Oia£i||\  Geen'  hoofde 
doek  om  ^  noch  kleed  cujmJiebben,  {geen 
van  beiden  bezitten).  «jaJii3in(UTn(U(Ki«(KH 
.jii3Tn(un(Kï)(ui\  JYoch  vrienden  noch  bloed- 
verwanten hebben. 

^  8.  Ofschoon  het  als  een  regel,  door  de  dich- 
ters aangenomen  aangemerkt  moet  worden, 
om  zoodanige  zelfstandige  naamwoorden  door 
voorvoeging  van  ojn  \  tot  werkwoorden  te 
vormen,  heeft  de  weglating  van  dit  voor- 
zetsel nogtans  menigvuldiger  plaats  dan 
de  opvolging  van  dezen  regel,  zelfs  bij 
woorden,  vraar  de  vo6rplaatsin|f  van  de  (W'^ 
geenen    den   minsten  wanklank   te   weeg 

brengt,  maar  integendeel  meer    met    den 
6t  !•  V.  s.  2. 


Digitized  by  VjOOQIC 


18  fl^^ 

smaak  van  keuri(][e  sehrigyers^  die  anders 
zoo  xeer  op  yerleoging  der  voorden  gesteld 
*ijn ,  strookt.  Men  zal  evenwd  gemakkelijk 
begrijpen  dat  de  zelfstandige  naamwoorden^ 
die  met  ojtw  beginnen^  dit  voorzetsel  niet 
kunnen  aannemen,  zonder  het  gehoor  te 
hinderen^  en  de  weglating  van  de  OLna\  daar 
bijval  verdient^  als  in:  am(uii(Kï]a5ïij|\£en 
hoofddoek  omhebben ,  «^  «J  om  a  (tfl  f  \  iconen , 
enz. 

Hoe  het  ook  zij  ,  de  verzniming  van 
dezen  regel  kan  geene  aanleiding  tot  mis- 
vatting aan  hen  geven  ^  die  met  de  poezij 
min  of  meer  gemeenzaam  geworden  zijn ; 
zij  zullen  b.  v.  uit  de  volgende  dichtregelen 
wel  begrijpen^  dat  ««TJj^^^en  oTMdaijjV 
door  de  er  bij  gevoegde  nadere  bepaling  en 
uit  den  zin  geene  zelfstandige  naamwoor- 
den,  maar   werkwoorden  zijü :    «J0  3ikïi«i 

^cn        J        d  ) 

Geel  mensch!  doe  een  groen  kleed  cum ,  en 
gouden  knoopen ,  negen  aan  iedere  xyde , 
(Jav.  liedje)  niettegenstaande  men  vol- 
gens den    regel   zoude      moeten    schrijven: 


Digitized  by  VjOOQIC 


wn\  t9 


fen  •Lm 


aaiffdmos  2)oe  een  ^rroen  kleed  aan, 
In  (^im  <KiR  aJïi  öl«M|  \  t)oè  gouden  knoopen 
aem.  Zoo  leest  men  ook  in  de  Broto  Joedho^ 
toen  Krésno  in  toom  ontstoken  ^  zich  dui- 
zendvoudig rergrootte :  «ft  CT  aJin  ^(un  aan  ojn  \^ 

aJl(UiCTam\  «in ««1(^10  /'(Uïi«] «1(^10 \\  oiaaniui 

fl^ïiBOQMaaaiïiW'ri^  Al   wat  mr    en 

drie  armen  had ,  td  wM  drie  en  vier  oogen 
had  y  (dit  alles)  %caB  in  zijn  ligchaam  t?er- 
eemgd. 

^  9.  De  plaatsing  van  de  cun^  achter  een  woord 
geeft  de  aanvoelende  of  de  gebie4ende  wijs 
te  kenneii. 

§  10.  Deze  haksoro  komt  soms  veranderd  achter  dé 
woorden  voor ,  die  niet  op  eeae  légéano  ein- 
digen^ zoo  als.  hier  onder  wordt  aangetoond. 
Op  Q"^  vokrende  in  aw\  als: 

Ö  Q  Q 

oioruKUUiN  M)inaJU)\  fcu:«bAaJui\  enz. 

Op  "l^  volgende  in  ww"^  ak : 
nnnQ(Uiajui\  nrui»in(LJU\  auQfUOJUv  eoi^ 

Op^N  volgende  in  aJ>^  als: 
ttSiiTnoN  oatiiflciJjflJix  nfn(En«H(üi\    tm. 

0|p  «j  i\  volgende  in  w^  ab : 

2V 


Digitized  by  VjOOQIC 


A 


2Q  *^^ 

AiinQ(Mao\  (aQiru30\  «cftinojiaox  enz. 
Wanneer  het  woord  op  eene  dier  letters 
eindigtj  waarinde  *^^naarde voora%aan- 
de  Sandangngans  ^  veranderen  moet^  zoo 
wordt  dezelve  onveranderd  er  achteraan 
gesteld  als:  oiajui\  aaniuji(Uïi\  m(MO\  o(ki 

Op  f  volgende^  blijft  zij  onveranderd^  als: 
(raof^fflinnN  oaaJifOJiiN  cuiaj?(Uïi\  of  men  laat 
anders  de  Wignjan  weg^  wanneer  dezelve 
achter  de  Woeloe^  Soekoe^  Taling  of  Taling 
Taroeng  moet  te  staan  komen  y  en  plaatst 
naar  de  laatste  vokaal  van  het  woord  de 
daartoe  vereischt  wordende  Haksoro  er 
achter^  als:   <ejw(uji\  oojon  enz. 

Op  »  volgende  verandert  de  ajvi\in  a:^^  a^* 
cnatuox  iEJiïiJi(n\  enz^ 

Op    ^  volgende  verandert  de  ojv\  in  «n  als : 
oEAasnTiN  ojn8q(tf:Tn\ 


chte 


Achtereen  woord ^  dat  op  eenen  medeklinker 
eindigt^  wordt  de  ojn  ^  <1^  Pasangngan 
van  die  laatste  letter  veranderd ,  als : 
cEJicniKi||\  (Ei(aKi\  aLnncn(M||\  ajii(tn(kii^\ 

De  woorden  op  Lég^nno's  eindigende^  ne- 


Digitized  by  VjOOQIC 


men  de  qj^^  onveranderd  achter  zich  aan^ 
als:    wonfiTHN  MionmnaJïiN    oAionfiiJiN  ojham 

51  !•  ïn  het  Jayaansch  zijn  niet  alleen  de  werk- 
woorden voor  de  aanvoegende  wij«  vat- 
baar^ ook  de  zelfstandige  naamwoorden^ 
bijvoegelijke  naamwoorden  en  bijwoorden 
kunnen  dezen  vorm  aannemen^  als:  asnajtj)\ 
menschj  ttSïi(Uüiinitf;o\  asïiajuianaoi«i\  ffee 
zij  een  Javaan,  het  zij  een  Chinees  (A.  i.) 
wie  het  ook  zij' ,  een  Ja/oa^an  of  een  Chi^ 
nees).  ,^«|o\3\  karbouw,  flnaw«|JW3«J(a 
^(ncan30iw«iï'Ji{M(aotnJKïi\  Indien  gif 
een  karbouw  waart ,  zou  ik  u  voor  den 
ploeg  spannen.  ^^^^  groot,  w^joaM 
tMOfUwnN  Jffet  zij  groot,  Jiet  zij  klein.  ^^Vk 
verheugd.  ■JPiKi]Oi(ir)7ajnaji(cnQSi)||(Ki)"iiii^ 
Ki(KJi(Ciiiïj(Cin\  Wo/re  ik  verheugd,  dit  zou 
mij  voegen,  dewijl  er  redenen  voor  zijn. 
v\im%Si^r\vroeg ,  ^smorgens.  ^^^^^laat, 
'smiddags,  «jiimwaaiiuïioKia/inSniuniKTn 

i]iq«»aï3(ïjOffrti(OT(EnasnTn\    ffet  zy  vroeg, 
het  zij  laat ,  wanneer  ik  maar  hier  kom, 


(*)  Tergeiyk  C.  i»  Gtam,  pag.  194.  ca  195. 


Digitized  by  VjOOQIC 


22  ^^"^"^ 

wordt  gij  slapende  gevonden.   ftJ«iniKiii(nin\ 
hier,  flJïi  «liKin  3  «j  m  aNdoar^^oJïi  «ïjKin  ««liMiJiajin  «] 

«oai)  (niq2  flJiiM  (^MQa«Q(Kn^O(M9^ 

Jsi^^  ji^ï^'  hier ,  het  zij  dcuMr ,  waanneer  het 
gevonden  tpordt  ^  houdt  het  <»an. 

312.  Eepige  byYoegpely^ka  naaiilVQor4eil  enby- 
woordea  kunnen  in  de  gebiedene  wijs 
yoorkomen  ^  aU ;  wfeuj .  bestendig,  vast. 
oSiojr-jiiijcuiiia  oaorufcjiMfluiiCTN  JVees  6c- 
etendig  in  vao  dienen.  (unasvi(i5ii|\  ^engge-- 
zind,  eendragtig.  (^mmm^miVïmiCE^vï 
flaoiïQ(jCT2iO»Ka(Krft\  Wees  eensgezind  met 
uwe   wouw  in  het  hmoelijk.    ten  o  ?  \  ver^ 

«gjiiuiirui{aJïiii|'(KTii(öiT](^  o 

Mk^  WW  nu  verhetfgd^  want  gij  zult  in 
nu?en  ouden  post  hersteld  $cord»n*  «cft«U(Kïi\ 
openhartig.  ^cj\  mji  (m  m\  tay  xiim  ^  ^  (n  ks\\ 
Weesmac^  openhartig  jegens  mij.  (Sï'<^(wijj\ 

schielijk.  "^^^"^^^^^^  Eeê  schielijk. 
ma^(iM\  dikwijls.  fm(i^u^(a{^(Qm\Kom 
dikwijls  hier.  Cllö^^  geza^tezUyk,  te  gelijk. 
(CTflJintóiiKinftsinjx  fcrtrekt  güzamenUjk.    « 


Digitized  by 


Google 


m(iai3mKi3\  ^qo ,  zoodanig,  ^«j (Kin 3 m «ia om 

OM  «^3  m  o  (rij cm  >\  y^ees  zoo,  zoodanig  aU 
gij  zit  f  enz.  Daarenteg^ea  zyn  er  J)ijvoe- 
^elijke  naamwoorden  en  by  woordep,  die  vol- 
gens hunnen  aard  d^zen  Torm  van  gebie- 
dende wiys  niet  kunnen  hebben ;  deze  zijn: 
mm^^M^^dik,  a3(ïS(Kin|j\  klein,  o-^«L««sïin\ 
wrang ,  zamentrekkmd ,  fl^Ti?\  goedkoop 
<uwfl|(CT^\  ^^^i^  (OT(Mi|(iAJïx  hoe,  enz. 
Wat  de  bovengenoemde  bijvoegelijke  naam- 
woorden betreft^  de  onvatbaarh^  voor 
deze  gebiedende  wijs  heeft  haren  grond  daar- 
in^ dat  zij  eene  boe.danighdd  te  kennen 
geven ,  wier  ve^cwi^seüng  niet  i»  de  magt 
gelegen  is  van  den  perscwn  of  de  zaak^ 
waaraan  dezelve  toebehoort,  noch  in  die 
van  den  gebieder^  ten  zij  een  goddelijk 
wezen  ?ils  gebiedende  voorkomt,  of  de  ver- 
andering van  hoedanigheid  geschieden  moet 
door  bezwering  ,  tooverij  of  goochelarij  , 
zoo  als  in  dergelijke  gevallen  van  deze 
gebiedende  wijs  gebruik  is  gemaatt  In 
Winters  vertniing  v»n  de  duizend  en  ééne 
nacht. 


Digitized  by  VjOOQIC 


o 


24  flLw\ 

(.  Thans  hebben  wij  alleen  nog  oyer  de 
•werkwoorden  te  spreken^  tot  welker  ge- 
bied de  aanyoegende  en  gebiedende  wijs 
eigenlijk  behooren. 

ï»  Alle  onzijdige  werkwoorden  nemen  in  beide 

o 
wijzende  ^^^  achter  zichaan^  al»  :  cniïUf  \ 

naar  huis  ga^an;  in  de  aanv.  ojiniKncEnïU 
(UJi(M()Lm(KV)ii|(Kii3  noQ[|ajn2TiMr^ainfla\  Al 
ging  ik  nu  na^a/r  huis,  gij  zoudt  het  mij 
niet  mogen  verbieden,  in  d^  geb.  •JWJIW 
^0(M-Jiann«]oaJUiwcEno(ïuaJU\  Qa  naar 
huis,  zoo  uw  werk  af  is.  aJïi(miMj|\  ^ricA 
wasschen ,  baden,  inde  aany.  ajnina^3l|(LJU 

•0(M  loi  a[u  i]  iK?n  oS  ttj  \ain  fljn  (M  .^u  M  in  u 
OJi«iE53(Mai(wi(iJnaxiaqo*asïi?N  Ify\%ciens  vel 
van  natuur  zwart  is ,  mog(>.  zich  ttasschen 
zoo  veel  hij  wil,  hij  zal  er  toch  niet  blank 
door  worden;  in  de  geb.  wo^'^fltjaflnwnaiHJ 

if)on(yn3(L)inQ(yn3a^)(m(M.^(i*3i(M(KY)n^  wa^ch  u 

alvorens  gij  u  a>ankleedt ;  '^'^l^  slapen, 
in  de    aanv.    flniJin(Ki-j«»rncBi(uiiii5inTnüiMdii 

aj(QOO«(ji«i3«ja;nSr«B\  Indien    ik^'gesla- 


Digitized  by  VjOOQIQ 


pen  had ,  zou    ik  u    niet  hebben  hooren 
komen;  in  de  geb.   «JTJOtt(iw«jW3inoflS 
.  w  a  (KI  a  \  Slaap j  nadat  gij  gegeten,  hebt,  enz. 
§  IS.lbe    bedrijvende  werkwoorden ,    oorspron- 
kelijke of  afgeleide^  voor  zoo  ver  dezelve 

Q 

niet  het  aanhechtsel  ^^\(*)  achter  zich  heb- 
ben, vorderen  dezen  vorm  van  de  gebiedende 
wijs:  1^  Wanneer  de  vierde  naamval  weg- 
gelaten kan  worden ,  als :  gtJkM'^  lezen, 
CEi|{Mi(uiii\  lees;  iBi(a(Ki[|\  eten,  ^^^\  eet^ 
^t^Km\  steken,  ^H^^y  steek ,  enz. 
2"*.  Wanneer  de  vierde  naamval  in  eenen 
onbepaalden    zin    voorkomt,      als:    *j<^ 

07  (KI  3  n  o  OJI)  q^  11}  (ül  (Ofl  OJin  (Kll  (Ci-iQ  (^ 
Q 

(^Ji.'MiKiijN  Indien  gij  met  mij  wilt  gaan, 
doe  een  schoon  buis  aan.  «jaJW«jW3iijo 
(g(Ki(uhanno(uinoiasïi(n(nji3(ijTn3\ /Tidien  gij 
er  ntuir  toe  gaat,  neem  ttcee  bedienden  msde. 
ffliuj|iijflg3(no«j(Lm3ina^oa3io(Uï(CTB 

jgnonftSTmTiox  Zoo  gij  geen  geld  hebt, 
vraag  (het)  uwen  heer. 


O  Z\%  C.  BI  Gaooi  9  pag*  137^  149  en  verder. 


Digitized  by  VjOOQIC 


26  Ml 

J16.  Genoemde  werkwoorden  vorderen  in  de  ge- 
biedende wys  het  aanhechtsel  wTkijx^*) 
1^.  Wanneer  de  yierde  naamval  met  een 
voornaamwoord^  of  met  het  soms  in  de 
hoedanigheid  van  bepalend  lidwoord  voor- 
komende bezittelijk  voornaamwoord  «j<w\ 
voorkomt  :  <untnan(iaiqjj!(njioiKiiimHii\  of 
M\(f[\Ji^^immï9^^cm'ifK\ft^^\  Trek  deze 
mijne  buis  aan ;  yan  (Ó  «j  cm  3  \  gebruiken 
aantrekken ,  aandoen,  «n  aw  on  w  3  m  o  (tg 
iwncEf|in(L)iin«j(ïino^(KiB%  Indien  gij  er  na^r 
toegaat^  neemuwe eigene  bediendenmede ^ydn 
ajincinno\  brengen,  medenemen.  <Lm ''1153 aai 
c (Uïi asm  cvm ö bin \  J^ag  dat  mensch  weg ;  van 


(K10I 


(*)  Dit  a^ob^htsel  volgt  den^elfden  rejgfelixi  degzelfs  ver- 
andériügett,  als:  o^^Zie  €.  ds  Ghoot.  pog.  149»  waarbij 
nog  moet  worden  aangemerkt «  dat  de  (IW^  yan  beide  aan- 
hechtsels  jiiet  alleen  achter  woorden  met  Soekoe  of  Woe- 
lde,  maar  0ok  aohier  die  met  Taling  of  Taling  Taroeng 
eindigende  ine^ne  dubbele  ^\y6ninderilm»0(word«n  als: 
OvJUJTlx  s/a/>«ii,  ondjTiaq^  50s/iij96n/ ornaQO\maiteii, 
^T^§'"y^  maa^  htt;  a:nïjaT13\  ^ehruihen;^'^ 
fl]nnn2^\  htkleedtn  y  te  dragen  geven,  aantrekken  f 
(Un  «]  fïin  3 IKI  Wl J  N  S^^^^i^  ^^'• 


Oigitized  by  VjOOQIC 


m\  27 

Verscheur  maar  den  brief;  van  ^*|*^*^'' 

Verscheuren.     9eiinm.j^fJES\mMisSf^^^^ 

icniKi|j\  of  onn(uui(a(KiTn(Ki^^W(M(w^ 

wcksch  het  paard,  dat  ikpasberedmMfyi  van 
djinnnnaiiiN  uuMscken  van  dieren.  «|<ujiiki-jïi(K1 

tin(iKi[J(ra3ttaoi^ljaru>\  Indien  er  iets  van 
mijn  goed  is  j  dat  gif  hebben  udii  ^  vra^ 
het  slechts  y  steel  het  niet  weg  ;  Tan  MIVOIkxu 
•^^  wragen.  %^.  "Wanneer  de  eaak  door 
de  yoorafgaande  of  daarop  Tolgende  zin- 
nede  gfenoègzaam  bepaald  is :  oi  W|  jKi.^(Ki(un 
aa(Eiio(m5L«aflaaï«j»n&^  ^^   een 

kond  hier  binnen  komt,  knuppel  hem;  van 
^ö^>  htmppelsn. 
$17.  Men  lal  l^  vcargel^kiögf  der  in  de  twee 
hotste  paragp^en  yoorkom^Mie  Voorbeel- 
den opgemeriLt  hebben  5  dat  bij  de  werk- 
woorden in  de  onb^aalde  gebiedende  wijs 
de  eerste  hak^oro  overanderd  Uijtt^  en 
in  de  bepaalde  ,  volgens  de  regelen 
van     veranderingen  ^      met    andere     ver- 


Digitized  by  VjOOQIC 


28  cLnn\ 

wisseld  of  het  voorxeteel  weggelaten  wordt. 
§18.  De  werkwoorden^  waanran  bij  §18^  mel- 
ding is  gemaakt^  vereidchen  in  alle  ge- 
yallen  de  ojïin  achter  zich  in  de  aanvoe- 
gende  wijs. 

§  19  Eindelijk  dient  hier  nog  opgemerkt  te  wor- 
den^    dat    de  gebiedende    wijs  naar  den 
aard  yan  de  taal  zich  alle^OL  bepaalt  tot 
het  laag-Javaansch  ;  in  het  hoog-Javaansch 
bedient  men    zich  in    dergelijke   gevallen 
van  de  wenschende  wijs^(*)  voor  zoo  ver 
men  een  dienstbewijs   ten  zijnen  behoeve 
verlangt.    Greschiedt  het  bevel  ten  behoe- 
ve van  den  aangesproken  persoon  zelven^ 
zoo  neemt  men  die  woorden   ter   aanvul- 
ling    te    baat    welke    naar  den    zin    het 
meest  gepast  zijn^    en  omschrijft  en  om- 
kleedt men  alzoo  het  bevel  geheel  in  be- 
leefde uitdrukkingen.    Eenige  vergelijken- 
de    voorbeelden     tusschen     het    laag    en 
hoog  J^vaansch  zullen  ter  opheldering  hier 
.  niet    overbodig  wezen.     Laag    Javaansch : 


(^)  Zie  C.  ra  Gtarn,  pag.  192. 


Digitized  by  VjOOQIC 


«\l\ 


o 

[Qinn 


•oicmo  kiCmimiijiiwiikijjn  Zoo  gij  nua/r  het 
kantoor  gaat,  breng  dezen  mijnen  brief  er  te 
gelijk  heen.  Hoog  Jav:  (aiaajif(K*«j(Eii-j|(UJl 
(m  «Q  (KTi  osvi  Qinn  (KT1  q  (KI  3  \  (M  in  osn  (m  (U  (KI  iKin 

(KnCT«ïi(Lnn(tg(Kii(La(ManjjN  Zoo  gij  naa/r  het 
kantoor  gaat ,  moge  deze  mijn  brief  er  te 
gelijk    heen    gebragt   worden.     Beleefder: 

O/Q         O  CV  Q 

Ml  .Jii  Kin  ij^iKV)  M  (M  (KI  .^in  (gn  (o^^ 
er  uwe  hulp  zijn ,  voor  mij  dezen  m^ijnen 
brief  te  gelijk  daar  henen  te  brengen ,  of 
«{n  aaii  o  onri  (Kil  (HJi  (TU  in  (L/n  (m  (KI  0^ 

«U(Lj«i(KH(m(Wi(K>BN  Het  zij  mij  vergund  de-- 
zen  mijnen  brief  te  gelijk  mede  te  geioen. 
Laag  Jav.-  «jow  «^og^a  m(tJi  (g  «i  (i/hannM  (un 
^ai^^iM^^^'^\  Indien gy  er nawrtoegcLat, 
neem  twee  bedienden  mede.  Hoog  Jav: 
£11  m  (Ln  (M  Q  (BI  ^  (UJi  (KI  «^(im  (KI)  (oj  n 

•gn^l^^wnwiï'WJN  Indien  gij  er  naartoe 
gcMt ,  *>  het  goed  twee  bedienden  mede  te 
nemen. 
\  20.  Omtrent  den  uitgang  der  gebiedende  en  aan- 


Digitized  by  VjOOQIC 


30  (un«n\ 

V9eg[eixde  w^  van  de  werkwoorden^  welke 
het  aanhechtsel  ^J^  \  achter  zich  hebben  zal 
^*  0jv\m\  gehandeld  worden. 


mm\  Kw.  Zoo  veel  als:  «Tn§\  Oj|j«^^»^  ^^^^ 
R,  W.  Bij  de  verandering  van  onderwerp  in 
gedichten  is  het  aangenomen  om  telkens 
af  te  breken  met  te  zeggen:  «iiKiojKKianji 
wïi  "^  Bim.  S.  Honden  wy  een  oogenbUk  op^ 
of:  CTfto^iisnri^iïftx  tatKïï^?tLiflöna^ 

Bijfla.  ö.  Laat  hem  daar  ^  of  zudjgen  wij 
9mn  hem  ,  die  zich  nog  op  weg  bevindt  j 
Sanscr.  Atha.  vervolgens^  )\iema  v,  d.  H. 
mm\  N.  e«l»^K,  onnxuf \  K.H.  Ha^,  whct 
ajii|m  d  a  \  Mensehen  hart  «wwo^^wojïi  hBi 
«j  »a>  Gestoken  gijnde  is  gjfn  kart  giorêffen . 
Lever.^'^^^^^Speetjés  hm-.  Gemoed. 
ojoji  ^tJïi  (CT  d|gN  Bedroefd  is  zijn  gmnoed. 
^m^SBmK\é^m\  toe,  zon- 

der doortogt ,  zegt  aiea  van  ieBnuwl^  die 
door  onaangename  gedachten  ter  neerge- 
slagen is;  en  ajïiasïiJnwianiciiainiïuax  Zijn 
hart  is  d^er,  heeft  een  gat,  is  opsn,,  waoi-' 


Digitized  by 


Google 


cknnmN  SI 

neer  bij  van  die  kwellende  gedaebten  ont- 
slagen is»  Zij  worden  ook  genomen  voor 
verstsüidel\jke  vermogens  al$:  ojïiict «j wi iwn 
03*^1^  Zijn  hart  is  stomp,  gezegd  van 
iemand^  die  onbevattelijk  is^  traag  van 
begrip  is^  en  (unasïirtaqtnjiannmim  2f^  ha/rt 
is  scherp,  van  een  bevattelijk  mensch^  van 
iemand^  die   vlug  van  geest  is. 

De  spreek^jnjs :  cöïi  (riji  (Uïi  ct  «j  «i  \  Zijn  ha/rt 
is  weg,  wil  zoo  veel  zeggen  als:  hij  meent  het 
leven  te  verliezen^  en  wordt  gebezigd  ten 
aanzien  van  iemand,  die  verschrikt  is.  b.  v. 

CL 

(M  (Ei  (Kn  (Il  (m  (mn  M  (La  om  ((m  (M  o  oon  ?  0^ 
(HJIN  Hy  ,  die  zich  tegen  den  lande  schuldig 
gevoelt,  verliest  het  hart,  wanneer  een  Mantri 
Sapoeloeh  {een  lid  van  deregtboTtkBalé  man- 
goe)  hem  tegenkomt.  Aard,  inborst.  öJïiösïi 
«|w,SiMiKi)j|\  Zijn  inborst  is  goed.  fijt\m\'^ 
^^  Nijdig   van   aard.    ^Jt\osnM(Dinr\  Be- 
d^ard,  xachtm^dig  van  aard.  «JOCT^  ai  o  \ 
Hooghartig.  Het  voorwerp  van  liefde  en  ge^ 
negenheid  ;  hetgeen   ientand   cmto  het  hart 
hangt.    (M(n{KYi(n(uiiajii&mgno(n(Ki)2Mn^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


12  oivionN 

i3(Uiiasiiioi\  Van  al  mijne  kinderen  zij t  gif 
het  alleen ,  dat  mij  a^n  het  hart  hangt.  Zij 
hebben  soms  het  tegenovergestelde  te  betee- 
kenen^  namelijk:  leed,  sma/rt,  gramischa/p , 
als:    (un(iai(Lnn(uiaj|(isT)niKiia(mViaQm)3no 

wil  u  iets  vragen,  maar  ik  vrees  hetmogt 
uw  leed,  gramschap  worden,  {dat  gij  het 
mif  kwalijk  zult  nemen.)  Het  schijnt  dat 
hier  eene  weglating  plaats  heeft  van  het 
woord  flJ»Oflsi)|\  Ba/rst,  leed,  of  Sï'aji^N 
Toorn ,  gramschap ,  hetwelk  echter  daar- 
onder verstaan  moet  worden.  Het  zou  der- 
halve ter  voorkoming  van  dubbelzinnig- 
heid ,  verkiezelijker  zijn  om^  wanneer  het 
sma/rt,  leed  of  gramschap  moet  beteeke- 
nen^  den  zin  met  een  dier  zelfstandige 
naamwoorden  te  verduidelijken,  als:  ammr 
(LQ  0X1  ïTi  M  ^Q  sqojn  85Y1  o  \ajn  801  (in  <|  o  u 

OTiinin«naino\    Dat  het  uwe  gramschap 

niet  worde ,   (Neem  het  mij  niet  kwalijk) 
ik  heb  een  verzoek  a^n  U. 
1.  (UWttSïi\  N.   K.  Het  zachte  gedeelte  binnen 
in    het    hout,    hetwelk    men    niet  in  alle 


Digitized  by  VjOOQIC 


ojmasDN  82 

hpuUoorten  vindt.  Meu  heeft  het  in  de 
Waroe  ,  Randoe  ^  Dadap ,  Kelpr  ,  enz. 
2.  tJninOT(Kij|\  N.  ^^V<  K.  w<nji?\  K.  H. 
worden  als  bijvoegelijkel  naamwoorden  ge- 
bezigd in  zamenstelling  met  «ï)«ikii3(ki|\ 
N.  (Kinira«i(W||\  K..  van  (kiiik»|  R.  «ïikïïikijjx 
K.   stijf,  als:  »niii>(CT3iKi^ma5niKui>k     N. 

Ongeduldig.  Het  wordt  gezegd  yan  eenen 
ongeduldige ,  die  bij  de  onderyinding  van 
de  minste  zwarigheden  in  zijn  wérk  het 
geduld  ^verliest  en.  hetgeen  hij  voomam 
^met  bedaardheid  te  verrigten  met  onver- 
schilligheid voleindigt  of  in  drift  vernie- 
tigt. Zamengqsteldmet  o^  W  ctiki|  \N.  K.  van 
(KJi  ann  asm  ji  \  Uit ,  geëindigd ,  einde ,  als :  o>^ 

OTiCTiKi-Jïiïja5in(Ki||\N. »i«ll'^K. ^^ 

«fUK  K.  H.  Uitgeraakt. 
8.  (Lnn«jii5ïiKi«j(isïi(Ki||\  N.   «mo  ki;(uïiikiij\    k. 

om  (inn  (ai  ojw  (Kijj  \  R.  H.  Aard,  geaardheid  {van 
personen).  In  het  gebruik  komen  dezelve 
voor  met  zulke  bijvocgelijke  naamwoor- 
den, die  bijzondere  hoedanigheden  aan- 
duiden als:  (Lnnm«STn*naQ«Sïi(ïjwi(Ma(]Tnf\  Zijn 
6.  I.  It.  s.  3. 


Digitized  by  VjOOQIC 


34  (im«Sïi\ 

aa/rd    is    zacht ,    hedaa/tA ,    xacktmoedig. 
ajnanKY)»nc|isi)aBaq(^or)(M  Zifn  aard 

is  driftig,  oploopend.  ajii(n«sii*n««SfiinKi(Kn 
normi  2  \  Zijn  aard  is  zwak,  ijerleidbaar,  som^ 
ook:  mameren.  ajn«isii«««i(nM4m«u 
Zifn  aard  is  Jijii ,  %%jne  marnieren  zyn 
beschaafd.  De  bijvoegelijke  naamwoorden 
*^«^v  WecA.^^^^wlWl^||^  goed,  komen  nim- 
mer met  aJïiaij»n«iaaiCT(Kijj\  voor,  waar- 
voor men  dan  ^ggen  moet  iun«s«ajnttfui\ 
slecht  hart  of  <MW<OToiaj»(Kïifl\  goed  hart. 
4.  ajw(nCT9Ci«|«5ïi(Kin\  K.N.    Heft  binnenste  ge- 


deelt  vam>  de    bamboe. 


Voovzigtig ,  omzigtig.    aJil  «j  o  3  «u  acu  o  fii  on 

o  Q      a     o         Q     __-^  !       <  >^    r' . 

om  90110)  .^(aosDOAJiasftv^e^  ts  goed  voor zigtig 

te  zijn  als  men  des  nachts  reist,  «^ciosïioju 

a?ifi«j(Lm3in(iru?o(nfiui(ia)(m(ruaNii<Q  Wees 

voor  zigtig  bij  het  schoon  nukken  vandat  glas. 
/(LCKLnRosnaAJiasïix  oJDoasïïOJUiKïïx)   pf,  ^(So«i 

a  • 

.jn<i|asii3(M.JkQ(]a5in3(Mj|\(Lm(a9nann3(M.j|.(n  asm  2 

(Mjv)   K.    Met  voorzigtigheid  doen.    tui  arm 
Q       o       Q 


Digitized  by 


Google 


Bet  schrijven  daarvan  moet  wUtrekt  met 
voorzigtigheid  geda^m  worden, 
^.mênmêfi^  N.  K.   Gelukkig.    Het  komt 
alle^  in  de  dagelijkscfae  epreektaal  voor: 

«cj(uiflSïï\  Het  zoude  inderdaad  gelukkig  zifii, 
indien  ik  Boepatie  kon  word^. 

Voorzigtigheid,  omzigtiglteid.  ajï)«KiiVjaj| 

(nmmm\  j)at  het  niet  aan  voorzigtigheid 
ontbrehe. 

wnaft\  Kw,  C^*^t^)  zeer,  uitermate  amiOTnnn 
(èm^in\  (art^(a^(CT(a^©(wnx)  Uitermate 
UHM  zijne  vreugde.  R.  W.  Sk,  Ati,  zeer , 
^  uitermate,  het  Nederduitsch  over  in  zamen- 
stellingf  met  bijvoegelijke  naamwoorden. 
V  D.  H. 
wiiOTvKw.  (CTawijjN)    zeer,  opregt,  wezenlijk. 

RW. 
wnCT?\  Kw.  (Si(M(Kïï|\)  Goed^  mooi.  R.  W. 

mnasmftimiCTN  Zie  (uia«5in\  Jav.  6. 

Q  Q  Q 

ann«5ii(U}n(Ki\tii(CTajï)(Ki\  ^^^  Zie^LmiOTN  K^,  R.W 

Sk.  Atyanta.    Bovenmatig,  v.   d.  H. 
(un(nii5fiMi||\  Zie  ttiiniCT\  j^y.  2. 


Digitized  by  VjOOQIC 


§6  (uin(CT(Ki\(mnasïnn\ 

Q 

ajia«(K;viKiatjtOTiKi|N  Zie  o/actn  Jav.  8  en  4. 

flLnn8sn\  N.  K.  Hetgeen  sprekende  wordt  voor-' 
gedragen  ,  te  kennen  gegeven.  Gezegde.  •4 
(m  wïi  ojin  dsn  M  mnn  o  JgL«w  \  Dit  ig  mijn  verzoek. 
ojnCT 0511  «jCT  Kil anj|\i^^^^  groete.  ^^^S^^ 
(un  asiio\  jBToc  was  uw  gezegde 't  {wat  hebt 
gij  gezegdi)  Verklaring.   (uin(Bj^(ij(KiS;MB 

.Jk(iJC\QM\  Geene  van  de  verkla/ringen  der  ge^ 
tuigen  is  er ,  die  verschillend  is,  alle  ko' 
men  met  elkander  overeen.  Berigt,  Verslag 
ajin(isiiiMn(ïUTn«|W^o'annoajui(Kia^        ndona 

arniiiaiajinaji(Cnmflii  a  iqoimTi?  (wnakTiinflXiw 

(ifltinn(EJiiKiiT[(a^aK\    Berigt ,   verslag   van  mij 

Badlien  Tommenggoeng  Wirjo  Negoro  zij 
aangeboden  a<in  2iijne  Edelheid  den  Loerah 
{hoofd,  waanraan  men  ondergeschikt  is) 
Kangdjeng  Radhen  Toemm^enggoeng  Mang^ 
koe  Prodjo. 

In  gedichten  komt  het  dikwijls  als  werk- 
woord voor  in. de  beteekenis  van  «pasn-rix 
{Tith.)  aanbieden,  geven.  £jj«uiasYiy^(iacm 


Digitized  by^ 


^Google 


flUïlQSÏITlX  87 

in  V  \  (cj  (KA  QiV|  0^  nr¥i'o  (Efl  (lo  \  (kVi  (^ 
«lia\  Romo.  De  Koning  Dhosorotq  zag  al 
ae  krijgsoversten  en  mantris  ^  die  'hem 
kennis  gaven.  ^^  ^  c^  i^efw  sêmbah 
aa/nbieden ,  maken.  In  de  beteekenis  ran 
geiegfdc  18.  ^^^^  of  '^^^P"^^^ 
het  Rromo  Hinggil.  AOioaJitMEf^q  oo  aentKi 
fl^tojincniOTiniöiafiJi  fCEJiafU>\/Aï  heb  geen  ge- 
zegde.meer.  (Ik  heb  niets  meer  te  zeggen). 
1.  •siJN  verkorting  van  <^«sn\ingedichten,al8: 
aii(OTW(UUiKl(uinKin\  Romo.  Behelzende  ken- 

nisgave.     OiiiinaM£iiasn(isnM'£ii?>  (ü|Kl|(ruKi 

-^  •^^  ^^Su?!J|  "^  ^^^^'  Zijn  jonger  broeder 
zevie,  eene  sêmbah  aanbiedende  (melkende): 
•  Heer!  ik  verzoek' om  uwe  gramschap,  {vergeef- 
het  mij).   Als  eene  verkorting  van  <öi>5n\ 
(2ie2.) (fj^^M^M (Bij (UI (S (CT| (gaiS (cS \ Rroto  J. 

Vorst  Kresno  sprak,,  vroeg  om  verlof  aan 
zijne  tante. 
2.  (EJiasi|\  N.  K.  Zeggen  ^  spreken.  Aanm. 
Men  moet  tEJi(isn\  van  (Wi(ïUi(n\  spreken  en 
«naai\  zeggen  onderscheiden^  hoewel  het 
de    beteekenis     van    betden   in    zich    ver- 


Digitized  by  VjOOQIC 


S8  (uin«5inn> 

eenigt.  Bij  ««J^^  traairiii  zekere  eerbied 
([^[i^loten  ligt^  is  de  spreker  van  eenen  ge- 
ringeren  stand  dan  de  aangesproken  persoon^ 
en  mag  gene  ak  het  ware  niet  dan  na  vooraf 
verlof  daartoe  te  hebben  gevraagd  z^ne  be- 
langens  voordragen^  of  zijne  meening  te  ken- 
nen  geven.  b.  r.mrü^^^m^^v^'y^ 


«SïOMWfi«UJ^^Mgiafrt<w^fl^  JjSet  uw 
verlof  f  ik  wil  totu  spreken.  Indden  het  cuin 
uwen  wil  behaagt,  verzoek  ik  om  een  verlof 
wmuiierlijt  drie  dagen,  ten  einde na(Mr  de 
dhesa  ie  gaan.  £en  meerdere  zegt  tot  zijnen 
mindere:  (£jios^in(i:n)inji(Kn\(un(uanna5V)nKiia 

jno(unu^fl^<Q<i^(MN  spreek  de  waarheid 
of  gü  werkeUgk  naar  de  dhesa  %oilê  gaan. 
föiasnVi(E»TftSi'w  «ojuiiKi-jïiirtnnmannaTn 

oiiKi(g(K)\  (MO)0).jno(m(i|(uinainajia5viiia> 
iiaJi»o(Kii|\  Zd^  aan  uwen  Éeer,  dat  ik  d/wr 
niet  komen  kan,  omdat  mijn  Ugchaam  niet 
t^  wel  is  {omdat  ik  een  weinig  ongesteld  ben). , 
Dezelfde  aaiomi  is  ook  van  toepassing  voor 


Digitizedby  VjOOQIC  , 


tti««n\  Voor  en  door  person^Ei  Tan  gelyken 
rang  wordt  beleefdheidshalye  ^^^  onder- 
ling gebezigd.  (j«JMl»4wn<Efi.(Bn 

OKi^in|wi-jniEt«nï«|tüi2Mj-  Ztf>tórT.  Vorst 
Kresno  zetde-tot  rfe*  vier  goden  :-ik'  ffa  naar 
mijne  tent  Het  kromo  hinggil  is  ^^°^J*^P 

-  gebezigd  door  en  voor  personen  van  geringe- 
ren  rang  of  stand  jegens  aanzienlijken^  wel- 
ke meer.  zijn  dan  die  tot  wien  men^  (EjiosAn 
moet  bezigen^  zoo  ook  de  daarvan  afgeleide 
woorden. 

8.  omasiiTnMinNof  aji(Bï|Tn(Kiij\  K,  If.  cLnajn(op 
flaiiK)B\  K.H.^  Geschrift^  waarin  men  zijne 
beUmgens  a^n  zijne  meerderen  voordra^t, 
zijne     gevoelens     mededeelt  ;    schriftelijke 
verklaring^  (Ln(isnina|ftn{MajTr(Ki\   (cinoto.Jn 


inn(M.Jï)aniKin(B||ai|ajii3nnoain«(Ki)  nc 


oB  (KB  a  asTi  .juot  (üi)  Ml  (m  om  f  (un  n 
cnnn\  Het  geschrift  vcm  N.  is  (luidt:)  hij 
verzoekt  om  regt  volgens  de  toet,  hij  is  er 
niet  over  te  vreden,   dat  hij  ontslagen  is  uit 
zijne  betrekking  zonder  reden. 
k.^9sti-r\\  N.   K.  («ïituinim'Tiöoaiaiunflsn^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


40  (^JYlasïnf^^ 

oSïa(isnin(m|j)oïï«jajin3(KJi,^N  K.  H.  («hm 
Q  .   o      Q 

qn(Lnn2(M.^(Kl||(Ul(M(I](Lm2(Kfl.^\  (M«iaQ(LJV12{M.Jk 

(Ki(j\)  C]oniKin\  K.  U.  ((Kïi(Lnii(CTi'(Kïi(Ki[|\  flxi 

^'^Sa!^^"^  ö!^^'*^^  [^^^'^  toekomen, 
aanbieden,  doen  geworden.  KnusujTnajnnasinBv 
Eenenhrief  aanbieden,  oiBinTnaJinttiiON     o 

omnMTniuinïiitciv  Kennts^  geven,   OïianiLJïi3(kJi.^ 

ainaiiin\    is   niet  gebruikelijk.   oAi^cnofl 

heer    Resident    is   een ,  brief    aamgeboden. 

ICil  op  Tl  \(U  «]  (SI -Jl  (UIA  iJO  QfUl  (M  «I 

i-^^^^^^^^^^^^V^  Heer  !  Ik  bied  u 
aan ,  hetgeen  ik  voor  u  van  de  dhesaheb 
medegebragt. 

8.(aQsiiiTn\   N.  K.  («ïiajiiiiisnTi(mjaxiiLm(isnTn\ 

ajïiiLn(isinTn(mj|\)  Uitnoodigen,  verzoeken.  Mfl 

/   Q    Q  C*v  Qv/   Q        . 

«jiEii-jiiunwaajiajiiflsiiTn  ojiKiiniKïiasinajinhffl  ojU 
KnooJiN  /^  verzoek  u  in  Tuijnhuis  te  zitten 
{mij  te  bezoeken,   bij  mij  te  komen,)    ^^ 

^  Romo.  Hij  wilde  zijnen  ouderen  broe- 
der  terttg  halen    om  hem  te  verzoeken   ie- 


Digitized  by  VjOOQIC 


ruy  te  keuren.  laeiiTniKiBv  in  het  boyen- 
staande  zoowel  al$  in  het  yolg^énde  voor- 
beeld is  eene  verkorting  van  den  poëti- 
schen  lijdenden  vorm.  om  (a  asn m  «i ii \\Qnj CEii 

« (ag  2  o  nn  \  Broto  J.  Die  den  vorst  Kresno 
buiten  {het  paleis)  op  zijne  reis  waren 
^gaan  ontmoeten,  ontvingen  hem,  hij  werd 
'verzocht  dadelijk  binnen  het  paleis  te  ga^x/n. 
Tot  de  minderen  wordt  (pcsiTiv  niet 
gebezigd ;  hiervoor  zegt  men*.  ^^  ^  ^  W^  ^ 

N.    flmnonfinof(Uïi\  K.  Gelasten,  ©/"ajiimiKiia 

(Ki|\  N.  oJndjooKKijN  R.  Laten. 


'6.  (cidsiiTHjMiiN  N.  K.    (iiai\(wajinasii'n«](Kii\ 

ajn(a(isnTnan(iai\)(on«|iLnna(M.Jk«j(CT      K.  H. 

(Kin>  axi(MaQajn30Ji.^<|(Kn\  aji9n«|(LJin3(}Ji.^c| 

«j{Kïi\)oon(Kin-jïitttiai\  K.  H.  ((KïiMciimoi 

ex  \ 

iKïi.Jï)m(»«i\(Ljno(inïi««i-jn«j(Kïi\J  Aamd^ienen, 

.aanmelden.   «i|(ïU(CT«jOWfï(Uiafïif(iai(ruiiJUii^ 

Q    CiV         Q  Q.  I 


Digitized  by  VjOOQIC 


4f3  (Uï\9Sïï^in\ 


o 

^""^^  /Aj  ««wtMcA  t^«?en  mcfef  fe  ontmoeten, 

dden*  m^  bij  li^m  ami.    Voordragen,  aan^ 

bieden.     v](M  a  ow^njiiüiiioji  q  oeji^  «uu  on  q  sji  on 

OTTifiïi(i<i(jMtfio(M|>     Mijne    verschijning 
voor  u  is  \dient)  om  u  eene  zaak  voor  te  drcbgen. 

^^<gi?\  Mififs  schriftelijke  verklaaring  is 
reeds  cum  de  overheid  cumgeboden.  ^^ 
cg^axioannn(iSfi.Jiio)^iri\  oinajuioianndCKKD.^ 

«iUïi2(M^«(iai\  Mijn  paard  is  mij  door  mij- 
nen   heer  afgeeischt,   ik  heb  het  hem  ook 
aangeboden  (gegeven). 
7.  «:n(6nTfi(Bï|Ti\   N.  K.  («noj^asiiTnasn  Tn(Ki| 

Q^/^Qa       /      I     ^     \        ^ 
0X1  (un  os»  in  asn  in  \(uin  (a  osn  in  ttsin  ^  0^ 

op   een  feest  noodigen     o(m-Jiiim«ano(UiW 

wil  zijn  zoon  (of  zijne  dochter)  uittroutoen  , 
heden  heeft  %'  de  gasten  {op  het  bruilofts- 
feest) genoodigd. 
8.(uinasï|in(i5m\  N.  K.  CTïi(CTïi«(un2iM^\aji|icm 
•^-^«^^mp  K.  H.  Geschenken  geven,  a^^ 
bieden,  in  eenen  onbepaalden  zin.  tMaij(a^a 
00  w  (OT  (UW  (KI  .JÏ1  (Kil  B  ojn  3  in  a;^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


^«i|(Ei^<imwn\  Gedurende  dit  jaar  is  er 
niemand  geweest,  die  mij  geschenken  amfi- 
geboden    heeft.  ftJ»nnon(UiiSï«j(OiaoniKinnri'n 

CL      C^    •.         Q  <^  O        Q 

ai¥1(»JIO)(H)(M(Kl(Uq  (K1.^2  0H1fl^(KianD  TKEAO 

ü    aJ\  CJ 

(un  oni)  (ini  ^  on  OOI  osv)  (Uil  cm  (oi  ann  aru  iKi  o 

De  Hegenten  i)an.  de  buitemregentschappen 
boden  a^an  hunne  meerderen  geschenken  a^m, 
telkens  wan^neer  zij  op  de  hoofdpla^s  ver^ 
schenen.  Men  kan  in  eencn  Iicpaaldcn  zin 
genoemde  werkwoorden  bezigen  door  het 
zelfstandig  naamwoord^  dat  de  soort  .van  het 
gesch^ik  aanduidt^  er  achter  te  plaatsen^  als  : 
(un(isinTnas]naaiajiafU|\  Eenpaanrdtengeschen-^ 
ke  cumbieden.    tuiil<OT(iai^on(KïiTfiajïiM]iLfïi 

aAtM(Kii(Ki(min(M|tój\  Zeldzame,  kostbare 
geschenken  aom  de  overzeesche  landen  aamr- 
bieden.  Geschenk,  m^^wmam^mo^ 
ianaru\    jPit   slechts  is  mijn  geschenk,    wn 

O(Ul3a^alSflIMq<Bl^(LJU)Qt0R^  Jk  bied  u  mijn 
geschenk  aem ,  besta^ande  in  ongekookte 
rijst.  Aanm.  voornoemde  werkwoorden 
worden   ook    alleen  gebezigd    ten  aanzien 


Digitized  by  VjOOQIC 


44  ojndsviinx 

Tan  de  minderen  tegen  over  hnnne  meer- 
deren en  stellen  den  persoon  met  het 
geschenk  yoor  den  heer  met  al  de  onder- 
danigheid aan  dezen  yerschuldigd  tegcn- 
yroordig  voor.  Deze  werkwoorden  kunnen 
daarom  ,niet  gebezigd  worden  ten  opzigte 
van  onroerende  moederen  en  men  zefrt 
dus  niet:  flLJinasïiTiiisïihmajLnajiiiKiro 
Een  huis  of  een  land  ten  geschenke  geven. 

9.(kïi«4n  N.  K.  «1««2^«J|J^  K.H.  Gerigt, 

^  cv  /        Qva 

aangeboden,    üoa»  en  flsïi  Jkin  (OT  wno  (öi  isfiiun 

(Kïi(W(Lm(unn\    (Het  adres    ran    Jfavaansche 

brieven).  Het  merk^  het  voorbeduidsel  vaai 

den    brief    is   qeriqt    a<m   zijnen    Griend 

tni  an  arii  (Kil  (HJi  SOI  asn  in  O  O  cSin  (^ 

«n  X  ^jne  groete  zij  aangeboden  a^n  wee 

Cl    *0         ..o  (X 

moeder.    (uv)iKi)(M(B?(M(Knaq(EAaoi)0€naJii(M<i| 
rnoeaer.  ^y^        (iKl,    ^  «l,  ^ 

«(üi^(unmo(ün|\    Zijne    eerbiedige    hulde 

(van  den  schrijver)  zij  aangeboden  aan  uwe 

I  Cl  Cl       d    o 

Hoogheid.  «inasinMTniCTafmiMNïLJïiiBiKiacuiai 

ViflxiWTn«i?i(5^v  Romo.    De  brief  van  den 

Koning     van    Mantili  werd     den    koning 

Dhosoroto    aangeboden.     In  dienst  brieven- 

van  ambtenaren   aan  hunne  ondergeschik-- 


•Digitized  by  VjOOQIC 


ten  bezigt  men  «of  \  (Zie  aldaar)  en 
in  particuliere  geschriften  yan  personen 
yan  aanzien  jegens  de  minderen  of  yan 
'  de  bejaarden  aan  de  jongeren  «sncflKïïx 
(Zie  CTüOi^)  Ter  kennis  gebragt  worden, 
ter   oore   gekomen.     •j^™JJlM^'^^'*^'^'*l 

^^  Zijne  vermetelheid  va/n  de  geringen  te 
hebben  mishandeld  is  ter  kennis  van  de 
overheid  gebragt j  aan  de  overheid  ter  oore  ge^ 
komen.  Het  a<mgeboden  worden,  de  a^anbie" 
ding  met  betrekking  tot  de  zaak,  die  als  lij-- 
dende  voorkomt,  ^f^^^l^^u^^^inmm 

o  (öi  {ihn«*^(nj  o  B  (BI  flg^oruiKi  (d^ 

^(Miije^(UUl(Ki|\'2)e  aanbieding  van  mijnen 
brief  aan  het  Gouvernement    laat  ik  a^m 
u  over. 
lO.Knosn^  N.   (uirfa\K.  Zeggen.^^m^ïMViSifa 

aQiKïi3noa(]ajn2in(isi!ja5n.(BiTrto(Kii\  djojuiafjfKis 

(i]«üiij(Lm2Ti(mafjo(U]|fluia5ïi||     a5in(KHOimo(Ki«| 

Y^^y^^^Y^^TVaarom  hebt  gij  Vlij 
niet  gezegd,  dat  gij  geen  geld  hadtf 
{instede  van  viij  dat    te  zeggen)   hebt  gij 


£)igitized  by  VjOOQIC 


46  (imi5ïnn\ 

u  vermeten  het  mijne  te  stelen.  Het  zeggen. 

wiSï)M(a(W|\  Volgens  het  zeggen  van  Uwc 
makkers  j  zij t  gij  het  geweest^  die  genuuikt 

hebt,  dat  zif  gevochten  hebben.  Mededeeling. 

Q  Q   CL  /  V  a    .c> 

cmndcna^yoa^tnji^  (snasnajiKiiov  amdOKKKKn 

^\(§rM'8Ti8iTnN  Broto  J.  Veel  warende 
uitingen  der  mededeeling  va/n  de  smart,  die 
ha^ar  ligchaa^m  overkwa/m.  Les,  onderrigting. 
9ssïmincm(K\iui(uiU(^iJCï9^  Papali. 

Mijne  lessen  zijn  geene  boeken  noch  geschrif- 
ten, (vindt  men  in  boeken  noch  geschriften). 
Het  kromo  hing^gil  is  ook  ^S'^^'^IJ'^  zeggen. 

R.  H.  Aa/n  dezen  of  genen  zeggen ,   wa^Ji/r'- 

schuwen,  verkhvopen.  «j(UJi«|903ii|oo;ïi(uiaji 

snosiii(isnasn(Enin(ui(Kfl(iain\    Als  gij  uit  wüt 

gaan,  waarschuw  het  eerst.  «««namoaiiiiiK 

c;)nasii(isi!i(isiinajui(Ki.JT)(Kn&^  Zeg 

aan  niemand,   dat  ik  hier  ben.  wïH^"|«Tn^ 

II'  a  • 

«|0(isi|(isn(isn(isn(Kj(UiiKi.J¥)(ian  Ver- 

hla/p  niet,  dat  ik  het  gedaan  heb. , 

I  Q  /  r  Q       Ja     Q 

12.  (Ki(isiiiin\  N-   {üai(i5ïi(KnTn(Ki||(ui(isniisnTi\«sn 


Digitized  by  VjOOQIC 


ici«(a(Kij|\  axio(Ki-ïJ|.icïin(ci\  (M«i(cifi(n(Ki|j\^ 

5^^^   K.H.  («iioij^jnjoyN^Saijon 

(ra\(ungi^«Tn(Ki|\\  Zeggen,    mededeelen. 

»(UJ)80.jn(Ki(ü)iii|0  3in(o(n(Ki\  (Eii(isn^§{i(naAJi 

»0-Jin(Kii(n(Lnn3Tn(uin(K)(un«|(Uïi3iBi^N  AU  er  ie^ 

numd  hier  komt,  zeg  hem,  dat  ik  niet  te 
huis  ben. 

(isii^i|(iai\)  60(oh(amiiiORN  oii(din(ciSïi(Kin\ 

wijjj  ooB«^n.Jn(nlKïl^  K.  H.  (kïi\  flSainon 
iwn.Jïi«jMïï\  (LmopïKKTn-JïUDKiiN)  Zeggen, 
msdedeelen,  flQ(UJ)Qnaj02a(|oaj(iflao(Kiiajiaj)ajui^ 

'^<^^  Indien  zoo  uw  wil  is ,  zal  ik  het  aan 
uwen  Heer  zeggen.  Voor  eenen  a/nderen 
zeggen.    cuïi!KTiiasn(isiii(Ki£iiTn(CTaj|(Kin\  fnojYisn 

aj(un3Tfifli|(un3ajaaji^N  Zeg  voor  my  aan  uwen 
vader,    dat    ik  op    z^ijn    verzoek    te    ver- 


Digitized  by  VjOOQIC 


^  cüwasnnin\ 

geefê  geld  wor  hem  heb  zoeken  te  leeneiu 

K.  H.  Onderrigt ,  les,  raad.  ^«ja:n3iKiii 
ajdsnasniKnx  Luistert  naar  mijne  lessen. 
Onderrigten.  offliia/niunofiiajïasnasïix  cjiifiiui 
(QS50(UJi?in(uin(M(S\  Papali.  KjahiHagêng 
vnderrigtte  alle  zijne  kindjeren  en  klein- 
iinderem.     3Ieded£elen,  bekend  maten.  ^ 

Of  Q         Q  Q  /    (X  OO         ^ 

onrui\  vOvj(Ki(a(M,^(uinu\    asmasnTn{MiKiiiaaJi[|N 
Broto  J.  Koenthi  weende  bitterlijk ,    deelde 
ha/re  sm^rt  mede. 
15.  (Efl  lOT  osn  in  \N.  K.  f  Kin  u  asn  asn 

^n^(Ulaq(^sln(lSln^^{m[]^^  ooim  K.H.  ^»ni 

G  o  (X  \ 

(LnriOTi(K¥i(K)|)ajci(LJ]n(irini(Kin\     ajvi(n(imi(Kiii(Kii|\  i 

j^eggen,indenzinvanonderrigten,vermanen. 
«1  iKin  3  ïj  o  im  (Kïi -^  (Bn  asn  TH  \  om^^rrtnn  (^ 

mi  «Tl  i  luinrï]  o 3301  o/ri  (m  «j  a^(mn^ 

Cfu^f  ^^  ^^9  '^  f  9^  ^^^^  ^^^  menschen 
om^  die  u  schande  veroorzaken,  (tcaarmede 
gij  u  schamen  moet  te  verkeeren.)  «^«^^ 
«snosinTKLnncMS]  (&A^(LJU(Kij|OLnhc|onn(Ki.^flQOEi)^ 
\.  o  Q 

^J    ^^3     ^     Ja  -  l     ^ 

ffl  (W)  (un  o  «UI  ms^^\  Ikzeg  u^  het  voornemen, 


Digitized  by  VjOOQIC 


dat  gij  hebt ,  zal  u  een  ongeluk  berokkenen. 

Gv     /  /        Q   Q  / 

»aj&Kin(Ki(i5Tn(ï4«=ft'«J»^J^  Broto  J- 

Zwijgen  wij  van  Ka/rno,  hij  wilde  niet  on^ 
derrigt  worden. 

M^    Q  /  /  Q  a  7 

1 6 .  (Efl  flsn  osin  TH  «j  (Kil  \  N .  K .  ( 9^  ^<w  ttji  ast^ 

(iJittqasï|asi|iTn«j(Ki)\^    o!cnm(KTii-Jin«j»an\  K.  H. 
/ooi  NtLo  ajn  oniii  OOI  .jin  on  oo)  \  (Uil  o  (cn^ 

Onderrigtende    mededeelen.    til  osin  «an  m  «j  Kn 

óiiaji(n(a(W5[j(LJïi(uin(man(M  ])e   lessen  van 

Kjahi  Hagêng    Selo     (aan     iema/nd)    me-- 

dedeelen.      Voor    eenen    anderen   onderrig^ 

o  a       Q 

ten,     vermanen.    «Jïiiiaioanoji-JïiaTniCTiMiEii 

Kil  asn  in  (Lm  (KI  (Kil  \    (uin(Kiii(Ln[i(inTi(m(Kin^(isnflciA 

(S^(ts[(tst^^^ftim\    Ik  kan  mijn  kind  niet 
meer  vermanen ,  ik  verzoek  uwe  hulj>   om 
het  voor  mij  verma>ningen  te  geven. 
J7.  (wiosiiN  N.  (ui(ul(wiSï'(Ki[|\  K.  Praatje,  oijnajui 

ncvYidjKiajïi  (Kiooia5in(Bi(n(Kiii3(i]  m'i  ^  (kh  a  si  o  c| 

«(ijn2Tn(Bi!i(isi!i(EJiTn(iJïiiKïi\   Waarom  hebt  gij 
mij  niet  gezegd,  dat  er  zoo  een  praatje  was. 

18.  OnOSülN     N.      /(Kïl\  (W{K]!(151I1\  OCJlOqOSlIlxA     OU 

.  «l(KijNK.  (KTnN(wajj(KiSr(W[j(MflnMl(mjj\jirf£;ö^ 
6,  J.  K  8.  4. 


Digitized  by  VjOOQIC 


IK)  umsninv 

spreken,  belasteren.  «|mn<|üïaÊMj(MÖM 
« «o  (nj|  «ru  om  >  (LTO  w  j  oi  (OT  a^ 
dra  gij  bij  de  menscKen  zit  {in  gezelschap 
zijt)  spreekt  gij  dadelijk  kwOfOd  va/n  iemand. 
w«j(Kiia(wiasnoji(ui\  Van  wien  spreekt  gij 
kwaad"?  ,  *  .     > 

wKiisnTniKi|N)  on^fl^x  K.  ((kwwi^«iiki|\ 
i3o(K}^^\  aoi3qSrKiiKi|%  Meervoud  van 
«Mïflsnx  (Zie  18). 
20.onann«m\  N.  (croonSTtKiijv  K.  Kwaad 
spreken  in  ^nen  onbepaald^n  zin.  ana«|0 
•jwonoiiBnOïmajïiN    ffij    doet  niets  dan 

kwa4id  spreken. 
21.tcnïi^Tn«jini\  N,    (kun  (S(Wï(isii(inïj«ïi\  m 

WM^«iSi  iwtt  \  (S  ^(Ka^wiiSriWj  \)  Vertelen 

of  spreken  ten  nadeele  van  iemand,  on  Bh  m 

asoQ  (Kin  «u  (Kn  oiHi(LJiiian(ü}2%  Vertellenvanie^ 

Wat  is  het,  dat  gij  van  hem  vertelt 9 


Tigitized  by 


Google 


onfl5n\  (rie  18).  «LmKWojniKiÖftnira^N  mfMin 

mand,  die  mij  gezegd  heeft ,  dat  gif  eene 

loBtering  tegen  my  hadt.  (dat  gij  mij  6e- 

lasterd  of  ktoaobd  van  mij  gesproken  hebt\ 

i.  MiisnTn(Kij|(Miooia5iiTn(K)|j  pf.  0(wj^Ki(Kin\K, 

Zomen  praten,    kouten.  0QKW3(noiU(Ui(wmsn 

^Ow"^'^^  TFimr  kout  gij  oterf  ^^ 
M^ï^^x\QjT^2Vi«uii9^M(i:ji^'Tnm^\  Praat 
niet  zoo  hard  op.  Aanm.  ooiKin^(KiA\  ^egt 
men  van  hen  ^  die  tot  tijdkorting  een 
gesprek  voeren^  hetwelk  echter  niet  van 
waarheid  ontbloot  is.  Gaat  het  gesprek 
over  tot  het  vertellen  van  logens^  dan  is  het 
(ijajvi3an(^3(iru(Ki||\  Bij  oaooji  ina^2iKig\  yer- 
valt  het  denkbeeld  van  tijdkorting  en  heeft 
het  gesprek  plaats  tasschen  personoi,  die 
over  laken  met  elkander  spreken  of  onder 
weg  elkander  ontmoetende  bet  een  en  ander 
vragen,  hetwelk  echter  eene  poos  tijd.ver- 
eischt.  Geschiedt  dit  slechts  in  bet  voorbij- 
gaan, zoo  is  het  a;n^^ajnTfj^(imiiy%\om^ 
fcwu  \  |g  over  ^n  weder '^sprekende  met  el- 

4*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


8a  mnttsDinx 

kander  beraacUlag^en  omtrent  de  uitroeiing 
'  of  behandeling  van  gewigtige  zaken.  b.  y. 

(MiHtmSriEJi(moi^(Ki(inji(Kïioi(Kïiö^  ZU 

(JCJOi         J»       aci,      tts^        \    ^V 

spraken  met  elkander  omtrent  het  tegen" 
ga^n  van  den  inval  des  vija/nds.  '^TniMWiiiN 
Ziet  op  de  verheyenheid  en  diepzinnigheid 
Tan  het  onderwerp,  als:  "mntM^nfioiJ 
flnQ(MM\  Met  elkander  spreken  over  de 
zwarte  kunst ,  oiic)n.jïiannaEii\  over  de  gods 
dienst  j   <"^H?^"^II^  Öt?er  den  koran,  01  oj 

Q    CL  .*VÏ    Q<-Jl  O 

«^CTiuninoa(un7i(uij|\  over  de  pligten  van 
den  mensrh,   en  op  alle   zoodanige  onder- 
werpen^ waaruit  men  nut  kan  trekken,  als: 
TnTnfln(uïi3(M^*nCTXwj\0t?erde  letterkunde 
spreken,    CTOï^(wiKicmTi\   Over  'slands 
gewoonten   en  gebruiken. 
unoix  N.  K.  Begeleide,  geleide ,  oojioiKiidoiqiaia 
aKi3jo)flQ(LJn«|axia^8|aiin\      kïi(KD(unoDcu(Kii 
-JïtWx    ^^   slechts  zoo  een  eindje  te  ga^n 
vraagt  hij  om  geleide!  Kw.   zoo    veel  ald 
•=^flSïix  (Ziel.) 

l.(DKïi\  N.  K.  (m\  flS(UïiCT\  aSraobinx) 
Begeleiden,  vergezellen.  Y^^^^^^Y^ 
H)MM9BtïXiu^a3in(uin2in(ut\^M9c^m\  Het 


Digitized  by  VjOOQIC 


cüioisinTiN  gS 

is  een  wonder ,  dat  gij  alleen  buiten  hebt 
durven  komen ,  zonder  dat  iemand  u  be^ 
geleid  heeft.  Aanm.  «nCT\  heeft  de  yei- 
lig[hied  van  dengenen^  dien  men  begeleidt 
ten  oogmerk^  en  odti'^  wanneer  de  ver- 
gezelling tot  een  eerbewijs  moet  strekken^ 
of  met  staatsie  geschiedt^  als  bij  eene  brui- 
loftsoptogt,   bij  eene  begravenis,    enz. 

'  ex    o/ 1        »    ^  ^,       ^  l 

(un  ü  ösinn  m  ofli  \)  Vergezellende ,  begeleidende 

elders    brengen.    cLjm  «ïi  (m  fion  (wn  oru  oi  m  «j  «en 

ojnaan^cnN  Ik  ben  het,  die  u  naar  huis  zal 

begeleiden.    {^^^'^^^\  o/nonSnujiKix 

fihojïiOTiïaiotfUN  (gomntCTnoiKiN  Broto  J. 
Goddelijke  vorst  Krésno!  leid  in  mijnen  dood 
mij  ten  Hemel   in!  Brengen,  a>anbrengen 

ttflionjKcnoqiuioaQSïnn  aa)aii,-iasOïi(wiasin(annaJin(Ki 

ajiiKi^moiïjTna^flgianjix  Jk  wil  een  kleed  bij 
mijnen  vriend  aan  huis  brengen.  >nji  mü  Ej 
«SicmSiiiKiin(un(Uïi(majn«j(iai«].»^^      «jagïoaiKïi 

•a).Jii£vi^Qn(iai(&i()iij|«](un3(^fc^  Laat  uw 
boek  maar  hier  ^  ik  zal  het  morgen  bij  u 
aan  huis  brengen.  Aanm.  oasnTimtKUN 
is   brengen   om  elders  te  bezorgen  en  ojn 


Digitized  by  VjOOQIC 


^  CÜIH5IITIV 

MO^  «iet  alleen  op  de  aanwezigheid  van 
een  din0  bij  dengene^  die  bet  brengt.  Hen 
.  vraagt  aan  eenen  reiwger  of  hy  eene  pas 
bij  riob  heeft,  door:  «[MD>«|0(UïiM(ufi(m 
oajiiMn\  en,  welke  wapens  hij  me4eneenit, 
door:  flQaai3no(Liir](moanncmiEa(K).jnM>Maar 
men  tegt  aan  iemand ,  die  b.  v.  eenen 
brief  naar  den  post  moet  brengen:  aaiiuS 
aj¥iaaiun^^(K)(&4  aqjl  on  (Ln3(M|\ 


kookte  tiJÈt  hij  nw  kind  brengen. 
4.  omOTTnoiv  N.  K.  De  letter,  die  ter  ver-^ 
Unging  van  een  moord  er  vooraan  v>ordê 
geplaatst  als  de  ^\in  •J»iai(moji|\  gehoon. 
Om  egie  proef  te  nemen  Tan  nieuwe  ko- 
gels of  dezelre  in  den  loop  Tan  het  geweer 
waarvoor  zij  bestemd  rijn,  passen,  wordt 
het  gewea*  vooraf  geladen ,  en  uit  Yoor- 
forg  een  ander  kleinere  kogel  in  den  loop 
gedaan ,  waarna  men  eenen  van  de  nieuwe 
erin  laadt.  Ite  onderrte  kogel,  welke  die- 
nen moet  om,  ingeval  de  nieuwe  üa  den 


Digitized  by  VjOOQIC 


loop  mogrt  blijven  steken,  dezen  er  *uit  f  e 

8.aziflsimn©iTn\N.  K.(kïi(uïiSïi'ïiWtimi|j\(S 

nen    katerrater  laten  vooraf  ffa>an.    ■j^^nfia 
•j(ru?«ja;n«j(cni3CT(Siüï«tu,jn2  TiafIdffnnnaiS 

(Uïi  Ênin^  ^  \  Hij  heeft  eenen  lo^l  beproefd, 
zonder  denzelven  te  hebben  laten  voorafgaan 
door  eenen  haterrater. 
Uf  Ë|  isn  >  N .  K.  Bedaard,  zackmoedig,  kalm,  gerust.  . 
óasn«jim^(ui«o(BTn\    Ifij  is  zachtmoedig , 

beda^ard  van  ctard.  ^tn\mi[^K\iimti9S}n\ Zijn 
gemoed  i^  kalm,  ffenêèt.  BedaardKeid , 
zachtmoedigheid,   kalmte,  gerustheid. 

ojnonasniTKijfKfiN^  Ventrooying  geven  om 
kalmte  ff an  gemoed  te  doen  erUmgen,  kalm, 
gerust     maken.   «:ii1ömcufla^«|«Jl2in4aöKi3iru 

&ii^miQ04aiïjasïiTi(n(ion(tJia^  Jk     wil 

mij  naar  de  dhesa;S  gaan  vermaken  om  mijn  ' 
hart  te  verstrooijen. 

«rÈ*^\  mia9tiQ5n*r^(!t(tn\yj)tfor verstro<n^^ 


Digitized  by 


Google 


*  Q    Q 

veraangenamen  ,     opbeuren.    aJïidcuiiwi-JïKKii 
an  fl(|  osïnfKLnn  «SYi  \  Di^  boschverstrooit  het  hart. 

QQOCv  /  /Q 

•i(mii3  moiuiniKTnanicMasïiSi^iïjasïiTn  «iiOTTniuii 

«j  o  2  TH  oi  (Lci  ,Jin  asm  ï|  «i  \  Gij  zijt  zeer  geschikt 

om  iemand(  op    te  beuren  ,    vnens  gemmd 

radeloos  is. 
(Lna(Kq\  ^'^  hayz\m^\\  scherp^  doorzigtig.'^.Yf. 

ajn(^\  Kw.    (Tl  on  {BI  \)    Vrolijk,  luidruchtig,    «i 

ttq(Kii|öLnn(^\    (MTno^ïjiEJiN)    vrolijk,   luid-- 

ruchtig  juichen.  R.  W. 
iLnn(CT?N  K.W.  (ajin|(iaiKij|\)  Regenen. 
4  (ct^n  Kw.  /tLm(Ln(Kin\  Regen. 

ajiiasïi^N  Kw.  (timj «113 anima)  zoodanig,  aldus  , 
alzoo.  ajnasinin(Di(iÉ;?\((uij(Kin3inm3(L)iosïi«jw 
zoodanig  was  zijn  dood.  R.  W.  Done,  was 
past.  Raffles  Sk.  TArin  (nom.  m.  tèrl,  n. 
têri).    Doende  voorbij  of  overgaan,   v.  d.  HL 

aJïi^Tn{Kii|\  zie  (ui{iqsiit|\  3, 

(unasninaniiN    «     fluïiasn\  8. 

cmn asïiin «sïi       ^^     ojïiosïi^  ^• 

aJnasï>lKïn^^  Kw.  («ifUomdJiNjjrecr^  buitengemeen 
helder*      «(a§aaj|LTn(ini(isïi(KiiiTn(iaioaMKi||\ 
(«)(fl53^(Kii(u|(niOT3{Ki  «jiisinaan^  ^TeÉ 


Digitized  by  VjOOQIC 


binnenste  van  het  paleis .  toas  zier  helder 
te  zien.  R.  W.  Sk.  .  Hat.  (Radix),  schit^ 
teren,   lichten   en.  kara.   Makend,   y.  d.  H. 

veelkleurig.  «ii(Kïiaru(UïiasïïttsiiO{uj|«)ij\  (iem 
on  wn  «j  (CT  3  (KI  -Jïi  ta  «Til  ?  \)  jgr  waren  vele  vogelen 
te  zien.  R. .  W.  N.  K.  Eigen.  N.  van  eeneh 
vogel. 
Mnasiiasiij|\  N.  K.  Eensgezind ,  eendragtig.  Voor- 
namelijk gezegd  van  jonggehuwden ,  wan- 
neer zij  aan  elkander  gewend  en  verkleefd 
zijn,  omdat  het  bij  de  Javanen  de  gewoonte 
niet  is  om  voor  de  voltrekking  des  hu- 
welijks met  elkander  te  verkeeren,  en  het 
derhalve  zeer  vaak  gebeurt,  meestal  van 
de  zijde  der  vrouw,  dat  zij  afkeer  heeft 
van  haren  man,  aJiofln^«ija^(iJinM(unTiSïittsii|j\ 


Zijn   de  jonggehuwden^  ^^^^g^^i^^^gj^ 


(isTn.Jïi2an(nji?o(Max|iifWTfi(Kijj\  Leeft   een^ 


ia 


dragtig  als  Grienden,  a;ïi  (Wfl  ojï)  (ki  (m  o^  u  «i 
,^£fl  (Uïi  asn  (is¥)  Ij  \  Broto  J.  Dat  er  geene  stoor-- 
nis  zij,  het  is  beter  dat  allen  eendragtig  leven. 
Eensgezindheid,  eendragt.  (^ ? om asn icti «n 
Kn  afl  \  Broto  J.  Streven  naar  de  eensgezind-^ 
heid  van  het  zamenleven  als  bloedverwanten. 


Digitized  by  VjOOQIC 


«8 


<u««^®B|CT(ij(Kiï\)  Aa/n  elkander  doen  getoen^ 
nerij  met  elkcmder  eensgezind  doen  leven. 
(tnCTiCTi]«aiuinnwi(ijiKi.JïT(ruiiKii!jN   Het  on- 

eenig  jonge  paar  weder  vereentgen,  eens^ 
gezind  maken.    (ö^aJiUflnannflfiJiii^ilirufKin 

(a(isnasn.Jiiicnosvian(KDN  (KioaflocmnainiiiKKioaji 

W«|«l\  Ik  heb  ze  dikwijls  pogen  te  ver99m^ 
gen,  eensgezind  te  maken,  m^mr  er  is  geen 
einde  aangekomen,  (te  vergeefs.)  om^-^^m 

Ki(Kïijj\  Broto  J.  Liefelijk  was  de  taal  van 
den  Koning  Krêsno  tot  Désthoroto:  (uMijne 
reis,  oom  f  is  Qieeft  ten  doet)  om  eensgezind 
te  m^ken  die  aan  elkander  verma^schapt 
zijn." 
%nm^\  N.  ^^^^  K.  Voegxaam,  bil- 
lijk, betamelijk.  (yasw(Kn?iïj(Lnfi(n(uïtaTnM(i5n 

«sn|  \  Zijn  gedrag  is- onbetamelijk,  ixi  ct  «i  Jii 
aAuasiii(isfi||(naxiiq,in(M(MftoiKii||^  Hif 

wilde  met  voegzaam ,  betamelijk  Myn  in 
zyn  zaanenleven  als   bloedvertwnt.     Daar- 


Digitized  by  VjOOQIC 


om,  natuurlijk,  als  eene  natuurlijke  gevolg- 
trekking van  eenen  voorafgaanden  zin* 
(Uï(Bjii|ii5ïi^3TnSyig(Eiij|N  Daarom,  natuur- 
lijk wil  hij  het  niet.  Voegxaamheid ,  gepast- 
heid, sierlijkheid.  <iiïï«]OTi3mTnm(Ki|jajQaxj|j 

(mg^^onjuAx  Broto  J.  Was  zij  onrustig, 
dit  zette  ha^xr  sierlijkheid  by,  de  liefde 
werd  hierdoor  vergroot. 

«m%)(M^(wi  ji  nK.  (iinii\(wo  sn^Si'tMj  ^ 
^  ^}  Voegzaam  maken,  een  geschikter  a^a/n- 
zien  genden,  versieren.  <u»iCTiaiininKi(ui(uiiiSïi 
CT(nTn3«3imanj>(Kïig^\  ife  tuin  is  met  eenen 
koepel  over  het  water  versierd.  ^  ^  ^M  «j  «i 
ijTfiwiMKJosïij  2fe  briefis  nog  niet  verbe^ 
terd.  Stellen  van  de  viool  ^  «sn  öi  iki,^  en  oi  \ 
Stel  uu?e  viool.  ^§^^^  wordt  meertal  in 
de  Kromo^taal  gebezigd  ten  aanzien  van 
Ideederen  ^  ab  :  M'^^fiftrJiaJUiKi^MiMïiiMW 
g^aj|^tó«|cni\  Gij  zijt  er  bedreven  in  om 
aan  de  kleederen.  een  geschikt  fatsoen  te 
geven. 
A.eeBjigi^x  jïiet  in  gebruik.  cflCEnSj^ojiiLx 
N.  ,K.^    Weho^end.    tMflonjqniriJiomKiaEiiiEJi 


Digitized  by  VjOOQIC 


60  (unasnisinv 

o     o 

gi(Kjr-dk\  j^i  fiQ^e  bewegingen  zijn  wehoegend 

(staan  haar  goed). 
8.  asnosmjiN  Het   komt  in  proza  zamengesteld 
Yoormet  «n|Tn\  N.  oiKin\    k.  en  in  poëiy 
met  ainN(ü|^(iSïipof  ^«ijl^als:  ^^'^^ 

N.    asn dST) (Kin \  K.  asïiKipinx  osnaspiKiasïijjN  osn 

asïï^(Kin\  (laasnasïi^N  osniKinsimnN  N.)  (lao- 

'ex  o,      Q      ex  ex         -^   -^  ^ 

^^m\\  9bï\^^^\Yl.)   Achterop  volgen. 

a  Q  (X  Ck 

aju|aiU|(isTi^m(in^(aTi\     oJKcnmajuQsnflsninx 

Broto  J.  Joejoetsoeh  en  Widhoero  verge^ 
zelden  hem ,  Sandjojo  volgde  hem  achterop.  - 
6.  osn  osn  0511  n  \  Mak,  vaat  de  dieren  gezegd.  Aanm. 
asnttsii(CT|\  ig  de  geringste  trap  ran  mak- 
heid^ het  duidt  alleenlijk  aan^^  dat  het  dier 
zijne  wildheid  verloren  heeft^  b.  t.  vaneenen 
TOgel  in  eene  kooi  zegt  men:  «snasniisïijjx 
wanneer  hij  niet  meer  schuw  is^  als  men 
bijkomt.    (tJi(ij«|CT^^^asyo|tJUi|L^ 

iCTa(jajn3Tnjncn(Kii|\  De  vogel  t>  mak  ge^ 
icorden;  als  men  denzelven  nadert,  vliegt,  hij 
niet  op.  «ju«3e?\  Geeft  te  kennen^  dat  het 
dier  het  huis  kent^  waar  het  opgekweekt  is 
en  er  weder  terugkeert  als  het  er  uitgaat^ 


er 

Q 
OJIIKIK 


Digitized  by  VjOOQIC 


WN  18  de  hoogste  graad  van  makheid : 
de  gemeenschap  met  den  mensch  is  Toor 
het  dier  zoo  ^ed  als  onontbeerlijk  ge- 
worden. 

7.«JKJtOT\  N.  K.  (^^^^^)  Naloopm, 
achter  navolgen  omin  te  halen,  mnncnflijaJïiaTi 
cciirMrmiisn(CT(iJïifiJiaJUiieN  Ik  kan  uwen  hop 
niet  inhalen. 

8.  «n  cj  Kj  IJl  (Ki|\N.  K.  Achterhaald,  ingehaald, 
iasinasii(isïi(Ki(a  «jojïiaTïKinasiiiisntOT  AcA- 

ter   nagevolgd,   maar  niet    ingehaald. 

9.  «ïi  osin  (CTj  \  N.  K.  Medegesleept ,  medege^ 
voerd  met  of  zonder  opzet  inOKindciinannm 
«|Tn(OTKjasTi|\  Getrokken  zijnde,  hen  ik 
medegedeept  geworden. '  öJïi  wïi  ^(KD  asin  asïi  -Jïi 
^^^§^ïl!^^''    ^y^  hoofddoek  is  in  uw 


Q 


pakje  medegevoerd  geworden  {daa/rin    ver- 

geten.) 
10.ini(raCT(Kin>    N.  k.   Gevolgd  zonder  opzet, 
,  bij  vergissing.   ^^]^^^^^^^-^^ 

^^    Uw   pakje    is    door    mijn    hoofddoek 

gevolgd,  (in  het  pakje  vergeten  zijnde,  het- 

zehel  gevogd). 
ll.aji>(K|flSïii|\  N,  K.  Volgen,   zich  laten  mede- 


Digitized  by  VjOOQIC 


MfCtldfN 


en,  tJn«QKn^«cuiwn  W(i3i(am\  volgen 
den  loop  van  het  water  (zich  door  den  etrooth 
laten  afvoeren).  Okhoor  geven ,  involgen. 
ftjïi«aflsïi^«j(ïue(wna:nttsin\  Gehoor  geven  aan 
debewegingen  {neiging,  begeerte)  van  het  hart. 
Opvolgen.  hI^^  ftJicmnüJMfcJiiKjxtMCjj 

Cl  % 
im  m  (^  9  ojïi  o  N  Broto  J.    « Utce  kinderen  oom  f 

de  Pa/ndowos,  alle  volgen  mijnen  ra^d  op^^ 
In    poëxij   soms    voor     kjoi^jn  ^^j^    jg^ 


fM  «o  im  (UW  oi  u  asïi  NM  (Si  (Lnn  (KI  «sïi -jn  1^ 

(uncmin  lai  o  a^  (i|(UJiaai\  Taj)  lu;  (uuKumKiiN^ 
Romo.  De  Tnagen,  mantris  en  boepatis  gingen 
mede  om  Sang  RomA)  Widjojo  in  te  halen. 
12.  Sr(Kj(isïin\N.  K.  /(Kï)\(LQSnim(isin[](Uïi§'(KiiCTi|j 
«"«ICTip}  Navolgen  als  voorbeeld.  «^iftQinflSii 

-ji3(mym(U«iiJn«oaSiwraift\  ffet  gedrag 
va/n  een  braaf  m^ensch  na/volgen.  {^^suavsif 
(Ij  (Uïi  lum  (Ij  (i5  3  ffl  (Uil  2  in  (im  TH  ()^ 

dfiüfig  van  een  zot  mensch  toordt  nagevolgd  f 

18.(£|i»Q(Bïia\N.  K.    Volgen  als  voorbeeld  van 

hetgeen    men    verrigt.    aM«nniiw^acuiP©iafu 

(3.(L}  ftq,KT)  (&i  (m  «j  (is¥)  ^  a  ru  (M  9^  tM  « (En  ^ 

Ik  heb  dezen  stoel  gem^aakt,   volgende   het 


Digitized  by  VjOOQIC 


Q    Q 


módBl  tan  u,     ^na'illQ(KU«iüiCflnKiit|ajnairi 

^5ai.l"^19^  %  ^*^  ^^  oorspronke- 
lijke niet  g^ewlgd    bij  het  afschrijven  van 
dit  boek. 
U,  M|^ig|^(K]i|\  pï.  K.  De  persoon,  wiens  leer 
opgevolgd  wordt.  OTin^e|?(Uïiow-^(KiiiiJiw 

ci,^9^T^^'?'Ji'^^  i)e  profeet  Moeh- 
hammadh  is  het  voorwerp  va/n  na/volging 
der  Islamiten.  Een  voorlezer  ,  tH>orzanger 
uit  den  Koran  y  wiens  woorden  door  de 
gemeente  worden  nagezegd,    flEfl(M-^(aanji(Ui 

hoofdpriester  is  verpligt  de  voorzanger  te 
zijn  van  de  mensehen,  die  uit  den  koran  (in 
den  tempel)  zingen.   JRa^adsman,  leidsman. 

'  ^"^^^'^^9"^^?!''  S^otoJ.  Gij  ou- 
der broeder  vorst. ^gy  zift  het,  die  mij 
tot  leids-  en  raadsman  strekt. 

18  wajiCTjN  N.  K.  Als  passagier,  reisgezel 
volgen,  msdegaan.  «jiuJimjoaMoeioBWCEJi 
Tntóam«TnKn(iJninj(UïiajiMKj  ^i^    gij 

naar  Sokmara^  met  den  %Mgen  gaa4,  wil  ik 
medega^n.    Zie  17  de  aannt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


64  ^  untmasDN 

.  16.  (Lnfl(K]|(K10Sn\N.    K.     f«ï1(Kl!Kl(ISï1(Kl|j^^   «jCKKIIKI 
Q  Q 

m\  osïKKiimoioiip  Als  passagier ,  reisgezel 
volgen  >  medegaan.  <iJnKi|Cïi(Kïiinji^(m(Ki 
(OT«j(Kïi3fl(jO\  /A;  jraZ  u  {op  reis)  volgen, 
(gezamenlijk  reizen),  amojnjirasmoiuiniijof 
(ttj(uino(WiKi(mi^aj|(Lnn(m%  Staat  gij  het  toe, 
dat  uwe  praauw  door  N.  gevolgd  wordt  9 
{dat  N.  als  passagier  in  uwe  praauw  de 
reis  mededoet9)  Zie  17  de  aanm. 
17.  aJïi(KiiKiiCT«j(Kïi\    N.  K.    (9^^    oxuKjtmflgno 

ij  (KH  \  flsïi  (m  (m  <gn  «j  «11  ^"^  Als  passagiers ,  reis- 
gezel laten  volgen ,  mede  laten  ga^m. 
ojh  (KiiaJïi  u  oji^i  (mfmosvi  «jaai  ohiostikiii  cjiificj 

tj(Kïiaa[|oSrim|^(öiin\  Jk  wil  mijnen  be- 
diende met  u  naar  Sama/ra/ng  laten  gaén. 
Medegeven.       «JiKïi3mo(UïiU(un«jO?oiSrafU 

(KI  (Lm  (Kin  (ia  (loi  (KI  Qsin  1]  (KT1  ojvi  M IK11  (nji  m 
^^\  Stout  gij  het  toe,  dat  ik  dit  mijn  pakje 
mst  uw  goed  m^edegeef,  dat  naar  Sam4X/ra/ng 
gedragen  wordt  f  Aanm.  De  drie  voor- 
gaande woorden  zien  meer  op  het  gebuik 
maken ,  tegen  of  zonder  betaling ,  yan 
de   gelegenheid^    die     zich    voordoet   naar 


Digitized  by  VjOOQIC 


de  plaats  waar  men  ook  wezen  moet  of  wer- 
waarts  men  het  een  of  ander  te  zenden  heeft. 


tn  te-- 

Q 


18.<BijoosïijN  K.  9i^m\  N.  Volgen, 
mands  *  dienst  zijn,  Q(Kir)3«|(ü)(M(Lnn(Kiia[](EJi 
tfuiwroJlN  Wien  volgt  gij  nu?  (in  wiens 
dienst  zijt  gij  nuf)  «infKKLCiflsnwiiwiN  («xkct 
w^oan)  CToojMomfijON  Broto  J.  Karno 
toilde  de  Pandowos  niet  volgen  (hunne 
zijde  kiezen.)  Medegaan,  asnoCTCTWianriTi 
öorufl^N  Medegegaan  naar  Nederland. 
Mededoen ,  deel  ne^men  in  een  bedriff. 
^^KjO(Kij|\  Medeweenen.  (isïioinasïi(Mf\ 
mede  weggaan. 

asïiua{EJia5iiöiïiim||\)     oziMXiJiaiwn-jïioiiaïx      N. 

i|flai\)     Dq^    medegaan.    «J^oükiixijioi 
ij  ttJï  im  oaji  QSïi  o  asïi  Sn  (m  .jn  (HJi  ó 
^"^  />b  wil  mijn  bediende  met  u  laten  ga^m, 
u  laten  volgen.  In  dienst  van  iernamd  stellen. 

*5^  i'^'n  kind  heb  ik  in  dienst  van  den  luser 
N.  gesteld. 


6.  J.  U 


».  5. 


Digitized  by  VjOOQIC 


(untfiKmN  JN.  K.  In  avereemtemming.  Het  komt  in 

deze  beted^eiris  altijd  met  «sïnft^  voor^  als: 
<uvi  Bsin  ^ifï  (UI  o  r«|  (ÜV1  (Ki  ^8sn  QU)  n 

In  avereenstemming  met  het  bevel  van 
dên  heer  HeeidenL  d.  i.  met  voorkewUs  van 
den  heer  Rendent.  fVettig,  namelijk :  met 
Yoorkeimis  Tan  de  overheid .  oyereenkom* 
stig  de  bestaande  bepalingen ,  met  het  yer- 
langen  yan  het  bestuur  orereenstemmende ; 
zonder    «smilx  als  :  «woJtuajïiKocni^iUïiiCTi 

<MI  ^  Uw  verUmgen  is  nog  niet  wettig^  Met 
aÜe  regt.  (wi  osïim  (Bi|^(un(KiaS^(Ki3  inox 
Het  hangt  met  aUe  regt  van  u  af.    tjviisii 

ciioCT300(unKira-^g^t^U|  Met  alle  regt 
zijt  £if  het,  die  de  zaak  over  de  y^deeling 
der  erfenis  beslissen  moet ,  totmt  gij  zijt 
het  eudste  kind. 
l.cnis)n(M||\  N.  K.  Navragen^  onderzoek  doen 
naar  de  waarheid,  tDettigheid.  «tM«jajn3«j4Ji 
<|(üiisino^(nii(nji(nftcn\    a:ia5fY(M.^«|(ui«|ox 

Als  gij  mij  niet  gelooft  vraag  het  zelf  na. 
l^Jïl(nl^Sln(M^«]Mï^\^  Laten  ophelderen  omtrent 


Digitized  by  VjOOQIC 


tioaaiaux 


07 


detoet*igheii,juiHheid.  i|Wa««Wf«tnntmi 

q  (Kil  3  1X1  (KT)  .jn  CI1  (M  .^  on  (Kil  (3  (M  (KQ  1^ 

i|W^M«^w^\  Gif  hbt  hei  bevri  mg  niet 

jtmi^dtmlelijkQ^^erg^bragt,  bekend ff^maakt; 

waehi,  ik  mï  het  eerst  laten  ophM^en  door 

dengenen,  die  het  gegeven  h$eft, 

8,WiC3tani|(M-Ax    N.  K.    Ten   amnzien    van, 
l  a  o 

^•^•^>)«||X     Wat  mij  (Aangaat,  ik  wil 
het  niet* 
^^J^^  N.  K.  Jïonderd.(^^Mj<£én  honderd. 
m^2m$siiMr\    jt^  honderd.  tJnSTt^WKn 
o«jflsiia(Ki.jifi  (m,Ti(KW«sii(Min(y  (Ij  (jfl^ 

"«J|^«J5'W|\  ffet  verêtel^b  verkiiff^  het 
paleie  te  Soerak(Mrta  heeft  tot  nu  toe  nog 
geen  honderd  jaren  bestaa/n.  Zie  w  (OT  \  Kw. 
1. (M(Bj(HfM^\  N.  K^  ffet  honderd,  dfihonderd 
stuks.    «jTj3iaosTn(ij(M-s».\  De    tieee  honderd 

stuks,    enz.    o-*Km(n(M^(üinhnCT(irtlT(i(^ 
Oflsn^N  ff^^  honderd  kost  drie  gulden  zilver. 
2,  ain (Bj(M^(Kiij\  N.  k.    jffet  getal  indehon- 


5 


,•_ 


Digitized  by  VjOOQIC 


i 

J 


03  «jinasD(M\ 

derdheden.    4Q(UiiKnJi(nig(jOa(jan(EJi(M(LCi.Jii^ 
(EJi(Kn^asin(M^aqasïi{un(m-^         Welk  is  het 

'  getal  in  de  honderheden  van  het  jaar  der 
stichting  des  tempels  te  Dhemak?  Honderd^ 
heden.  «|inn(KTi(m||\  (La<MKij|\iQünGc;i](M.^(mn^ 
Eenheden  f  tienheden,  honderdheden. 
r  donderden.  iuiiia^iKïi(Uïïasïinji.dkMltt\  Mijne 
schulden  bedreyen  honderden.  Bij  honderr 
den.  aJii(Ki|  QQfunain  «loaosiiia  c|(Kiia;na^ 
-**J^^  Ik  hen  geen  geld  bij  honderden  uit. 
Bij  honderd  stuks.  oxiujaxiaaaii-Jïnsnojï-A 
^  "^  Bij  honderd  stuks  verkocht. 

8.0OT(isin(K)i|\  N.  K.    Ieder  honderd,  m^^'^ 
•j  ift  3  o  (njj  ?  u  (UI  (w  cm  (oïi  (on  CT 
tig  personen  allen  beloond  met  honderd  gul" 
den  ieder. 

Q  \  ^ 

ffl(iai\M«iasTn{u^(ïj(Kïi\j  Een  hond^erd zeggen , 
maken,  voor  een  honderd  houden,  «j  «uïi  3  «j 
« ofui  ?  «j  (Uïi  m  (a  onfi  (a  omi  cirn  on  (Lnn 

afiJi?0(Kj(u«sïi(K5i-dk(n(KTï\  Hij  heeft  het  pas  tot 
'  tachtig  geteld  en  heeft  honderd  gezegd y  heeft 

het  voor  honderd  gehouden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


'^^l  ^^^  honderdsten  dag  na  iemands 
overlijden  vieren,  <uïi»^*jfM(Kj.iKïï^otU|jj(m 
oj|-^(m«j{Ki«g\  Ik  wil  morgen  den  honderd- 
sten dag  vieren  van  mijne  grootmoeder. 
De  lijdende  vorm  van  alle  werkwoorden 
met  het  aanhechtsel  am\  van  getallen 
gevormd^  worden  in  alle  mogelijke  gevallen 
gebezigd,  wanneer  iets  door  zoo  vele  per- 
sonen    als     het     getal     aanduidt     verrigt 

-    Q  Q  Q    Q         Q 

*    nioet  worden,  als:    fiW(Kïiajiasïi\    (LQarui(£j|(Ki\ 

enz.  door  vieren,  door  vijven  verrigt.  (^  ^  ^ 
één^  heeft  den  lijdenden  vorm*  axiaJ¥ianai§;(Ki|i 
«|03  an(M  Mio] osina  (KJi  OOI  (m^Ti  (unicinon  qnma 

<]  nnnn  2  (UT1  (Kin  \(Kin  0^  Q3ia(M  asn  (M.^ 
tig  personen^  zouden  niet  in  staat  zijn 
dezen  balk  op  te  ligten ,  tenzij  xulks  door 
honderd  personen  gedaan,  wierd^  dan  zou^ 
den  zij  in  staat  zijn.. 
tJn  CT  QJi|  \Sri  osTBj  fuj  \  N.  K.  Droog.  Van  de  waterdee^ 
len  ontdaan,  waarmede  iets  is  bevochtigd 
'  geweest.  Dit  wordt  gezegd  van  afgespoelde 
kannen^  potten  enz.^  voor  xoo  ver  het 
water  geheel  er  uit  gedroopen  is^  tot 
welk   einde  men  dezelve  elders  op  derzelver 


Digitized  by  VjOOQIC 


bodems  of  het  onderste  boven  gekeerd  te  droo- 
gen  1^^  of  ook^  wanneer  het  water  er  afge- 
vecgdis:  Shfro «Jjuwnojiooa-Jii bdmb \  Z^'n 
de  botteU  reecU  droog  9  Va/n  de  vochtigheid^, 
welke  (um  eene  ^o^k  aU  eigenschap  toebe- 
hoort beroofd  zi/Uj  als:  versdh  hout  enz. , 
Yoor  «M)  verre  de  water  deelen  door  de  zon  er 
uitgetrokken  zijn.  «« m«Lm noi on  tS ajiï  isn (M|  \ 
Dit  hout  is  Tiog  niet  droog. 

Droogen  door^afvegen  of  te  droog  en  leggen 

oqowitjMKTCi^ONiijN  Dejpot  is,  zonder  voor- 
4^  gedroogd  te  zijn  geweest ,  met  ongekookte 
ryst  gevuld  geworden. 
2.  öttsii(M-A«tjiKïi\  N.  K.    /«Tn\  wSiiasnM--An 

tt«ïi\wnaiisii(M^«ïi\\  Droog  maken,  droo- 
gen door  eenig  middel     agcTnasn^kwcw» 

bruik  mcuir  dit  linnen  om  die  pot  aftedroogen. 

Voor    eenen  anderen  droogen.    amimSnim 

M  SiKigu«jajn\  Droog  die  bottels  voormy. 

8.  (UiO(isn(Ml\    N.   K.  De  daad  en  wijze  van 


Digitized  by  VjOOQIC 


Plaats  die  bottels  het  onderste  boven  by  het 

droog[en  van  dezelve. 

4^  asinM^flm\N.lLInzameii8tcllm^  met  a>oo\ 

N.a(|iOT3(UJixK.trafer,  als:  oitOJKJtM^ 

iM|\  Het  water ,  dat^  door  overvloed  ^  van 

het eene veld ophet  cmdere ttederetroomt door 

.    eene  in  de  galéngngans  (dyhfes ,  waardoor 

de  velden  zijn  afgedeeld)  gemaakte  opemng. 

(^^Mn\  en  de  daarvan  a%eleid)e  woorden 

schijnen  hunnen  oor^ron^  te  hebben  yan 

het  klanknabootsend  woordje  flQösntWMjvhet 

drupswijze   vallen   van  het  water  aandui* 

dende^  en  zijn  alzoa  verwant  aan  "sin^iBi 

m  «mojij  V  druipen. 

ajinKïi(Mj|\  K.   N.  Koud  in  eenen  hoogen  gra^. 

«ninni(i^(uirasfiaj||\  Het  is  op  de  bergen  koud . 

Koucte. 

1.  iKï](CTtwiSiKi|\  N.  K.  Van  koude  beoen,  bib- 
beren. ^JnHv\mm(i^^(nsM\miMSi^^\  ik 
bibberde  te  Selo  van  koude.  «wmoiCTW 
-3i.iKifl\  De  koude  koorts  hebben,  ck  koude 
koorts.  ^^^^ ^  De^heete  koorts  hebben,  de 
heete  koorts. 

2.  acitsï](wi^N  N.  K.  Koude  koorts  veroorzakende 


Dtgitized  by  VjQOQIC 


72  tJI1«5ï|(M\ 

ij03floa?(un(m.Jïiiaiiia(isïï(M,A\  Die  vrucht 
is  koude  koorts  veroorzakende. 
ifln«jttSYi3(Wj|>  N.  K.  Hard.  »«ïWjmttq(unm«sïia(M||\ 

Het  hout  is  hard. 
.  1 .  «Q  «sïi  3  (M|  \  N.  K.  (eene  verkorting  va#  «]  «sii  a 
«|(OT3(W|\  Kw.  N.  K.)  Hard.  Het  wordt 
alleen  als  bijvoegelijke  naamwoord  van 
het  hout  gezegd^  als:  «in(urjm«5fï3(M|\ 
Ha/rd  hout.  Kostba>a/r  ten  opzigte  van  goe^ 
.    deren,  als:   onn«jasin3ik)i|\  N.  K.  «wkjkio 

baarheden.    • 
2.  flaii|ii5n3(M.^(ij(KD\  ]^.  K.  ((Kn\  caajii(i|ftsii30Ji 

^«j!Kii\iuïi(aiDasïia(M^«jiKii\j  Hardmaken. 

(unMiMia(im«noniï]asn3(M.^«](Kïio(M 
mede  ha/rdt  men  het  ijzer  9 
tJnasn(M-dk(mft\  Zie  ajinasiii(M||\  % 

uïi^NK^,  [mM\\  Inhoud.  (Uïi^flSvi(tó;(nfl(miS\ 
((waSgikiiamTn\j2)ei^Aowrfi»anrfezee.  R.W. 

(umtJlodkinjiax  ajïiKij(uiiasifiO(n(Ki!ia(ï]0\  JBen 
van  ons  beiden  moet  toeg/ikofgij.  Sk.  AthavA', 
of  V.  D.  H.  ^ny  zoo  wel  als:  (angoJUiuiiasïio 


Digitized  by  VjOOQIC 


of 


Q  Q 

ia)(Uiinjo(Ki.^(Eii^(iQ.^(M(Ki)()jinaxi\  Zifn 

huis  zoo  wel  als  zijne  pdonrden  zijn  verkocht 

geworden. 
vs\  isf)  acm  \  N.  K.  De  geele  stof,  aan  de  zwa/oel gelijk, 

waarvan  men  de  boreh  (blanketsel)  maukt. 
ajnBïj(ïU|\    N.    k;    Sterk,    onvermoeid    in    het 

loopen,  dra/ven,  rennen  enz.  door  gewoonte  {^an 

'  Q  CV 

de  paarden  gezegd.)  ^  '^  «][^  ««  (OT  .j^kj  «j  ti  \ 

1     cq  ^\  %       [ 

^ni(isii(ru||\  üw  paard  rent  harder ,  {da/n  hei 
mijne)  maar  in  den  wedloop  verschilt  mijn 
pa4srd  van  het  utoe  daarin ,  dat  het  mijne 
sterker  is  {het  la/nger  uithoudt).  Ongevoelig 

Q  Q 

voor  beleedigingen.  w  ojïï  «i  ocii  ixi  «j  «i  cun  asn  aru|| 

N,  is  van  a^ard  ongevoelig  voor  beleedigingen. 

l;(aflsn(nj|inKD\|if^  K.  ((KYi\tjQ(uiiasii(ruQQ(Kii\(iJii 

"^"^ïul*^^)  Gewennen  aan  langdra/ven, 
galopperen  enz. ;  daarin  gehard  rnttken.  ojïi 
KinoünaJiuasninji  niKinajïi  «]  0113  «la^aofimnwN 

an(KD\  Ik  wil  mijn  paard  in  het  draden  ge^ 
hard  m^ken. 
ifln9SfiQJij|N  T^yr.   ((MaJï-ï».u^(Kin\\   Bij  lagen ^  op 


Digitized  by 


Google 


74  «fiajnu> 

elkander  door  de  menigte.  «nnOTtóMöjg 

miifi3\(iMU.^U-JiiiAu(uiammiaM  Bijlagen, 

op  elka/nder  waren  zij,  die  net  zagen.  R.  W. 

tjiiija5ïiaaj||j\  N.  K.JWionn\  K.  H.  Oprispen.  ^^^ 

Tnen  genoeg  gegeten  heeft ,  rispt  men  op. 
'De  oprisping. , 
l^üfliCTa,aji^«|«ïi>  N.  K.   [«ïiMa(unfltt05iia(ui: 

^«•ai\(Uïi(a«j«na(ui-Jiin(Kii\\  Oprispende  de 
Ittcht  uitblazen,  ioeblazen,  tegenblazen.  'ölin 


nif  heeft  doerian  gieten,  en  de  lucht  daar^ 
.v(m  bpriipende  iem^md  toegeblazen  !  De  lij-- 
dende  Torm  wordt  gewoonlijk  verdpbbeld  ea 
met  het  voorsetzel  S\  \  gebezigd  ten  aanzien 
van  iemand^  die  moeite  doet  om  opterispen^ 

als:   iQtuv)ain^o(EA.JTiaQ«5iia(uiMiixi(imi](Ki^ 

(Ui^«jöSïi3U^ijKii\  Zonder  het  te  willen 
(zonder  aandrang  daartoe  te  gevoelen)  doet  hij 
moeite  om  op  te  rispen.    • 
ttJUisïij^  N.  K.  Te  Soerakarta  verstaat  men  daar- 
door de  steel  van  de  alangngalang  (stroo) 


Digitized  by  VjOOQIC 


(unflBQuavtiiiKiieiN  ÏK 

ii^dketotdekkiiig  yan  huizen  gebruikt  wordt ; 

aan  de    stranden :    dak  vcm  nipahladeren. 

Kw.  (twnh  (ui|\j  Houten  dakpannen.  R.  W. 
wiCT)j\Kw.  Zie  ttJUflS^N  Kw.  R.  W. 
ftiino)|(Kii\  Kw.  2ie  ft^ö^N      Kw.     R.   W-    Sk. 

Atyanta. 

,     tffi^iN  Kw,    /&<w\j  £evreegd.  ^^i^^^^ 

'€enen  tijger  te  zieuj  ook:  bevreesd  op  het  ge- 
zegt  vaak  eenen  tijger.  R*  W.  • 

Och,    mijne  ziel,   myn  leven!  (tuntn(CTj|\ 

Kind.  uu  CT{y  ttM  aa  wfi m  ok  cm  \)  amto  wn  tó  o 

M9t:\    Een  eenig    zoon.    Sk.  Atman.  (nom. 

Almè.)  ziel,  ook:  zoon.  y.  ».  H.   (aw«l\) 

EinddijlL    i^^\^    Gevdgdijk.  ojn^oJi 

ano(Wj\)  Gevolgelijk  volhardde  hy  in  zijtie 
trouw. 
i«l|N  N.  K.  Het  zakelijke  van  hetgeen  men  ge- 


ojn  05111 


Digitized  by  VjOOQIC 


• 


79  cLnn(isficEJi\(unasnam\ 

lezen  heeft,  in  het  geheugen  hebben,  ^MïS 
Q(|0(uinaj|(LniM.JTia5vi(EJiajUin£jiN    ffebt  gif  het 

boek  (het  verhaal  van)  Romo  in  uw  geheugen  ? 
1.  (a«5ïio(n(ra\  N.  K.  («ï)\  <W(una5ïjoiij(CT\) 

aSj  (O  flsn  (BI  (n  «ïï  \  ^^^  zakelijke  vam,  hetgeen 
men  leest  in  het  geheugen  trachten  te  houden, 
van  buiten  leeren.  ^  «J(wn>ajnj(Kii3  «joruif « 

ij(unajn«jd3(Cï  oio  miKïï(ruaJui(CTosn(uuaxi\ 
Het  is  zeer  nuttig,  dat  men  de  Broto  Xoedho 
in  het  gejieugen  tracht  te  houden. 
ajïiiBii«ïi\  Kw.   (oiio\^   ZieL  (un^tM-JïiasïiKïiiS 

^n\^a;naaJ|lcn^(L^«jK^^^     W,eg  is   zijne  ziel! 

(ttjiflsin\^  Dood.  4J]OTniE!iQnn?(unasin(Kïi\/ooji 

(KiSToaJiiCTS,^    Eindelijk  vond  hij  den  dood. 

o  '    Q  Q  Q  Q 

aaOT](Kiiii](Uïj(M(Lnnas¥i(Ki!i^Tn  \  /uasfitriKiiMaM 
(MttJU|^  ^y^  ^öorf  was  ellendig.  R.  W* 

en  (M  n  ^  nnm  «]  TH  oj|  iri  flsïi  oé:  \(q^ 

(K^'^S  Broto  J.   Die  zulks  bevolen  rieeft  wa^ 

des  konings  zoon.  Sk.  Atmaja.  zaon,  verstand. 

tJilJBnani||\   ^.w.  (^^ot^^n  Uitkomen,   tevoorschijn 

komsn.   oax)BiLnn(isjnoi.Ji.(W(iiu»\   /oïorijfiittSB 


Digitized  by  VjOOQIC 


Amosncnx  77 

»{DQO)^\)  Al  het  volk,  leger  kvmm  te 
voorschijn.   R.  W. 

^^  ca^^  ^  ^^'  v"^  on  asïi  n  \)  Zeer ,  uitermate ,  ge- 
weldig. <w  ^"Sïi  e  OT  N^oni  o^iS^ï]  OJI  n)  ffcircï- 
digr  groot  R.  W.  Sk,  Adbhoeta.  F^rtiwm^ 
derlijk,  verbazend,   v.  ».  H, 

innisïiaiiKJKKiv  ^^*  ((iai(njioCT(Uïf\)    overmatig, 

over  treffelijk.  R.  W.  Sk.  Atibhishana.  Zeer 
vreesselijk.   r.  d.  H. 


Digitized  by 


Google 


OSniSIT  VST 

JAYAAIfSGH-    NEDERDUITSCH  WOORDENBOEK  9 

rxïï 

C.  F.  WlNTBS  BN  J.  H.  WiLKBSS. 


Nadat  de  hierrorenstaande  proeve  van  hei  woordenboek 
der  Hoeren  Wiitba  ^n  Wilkejs  bereidt  gedeeltelgk  was 
^gedrukty  heeft  het  Gouvernement  bg  besluit  van  19  Jannaq{ 
1844»  no.  9*  maatregelen  genomen ,  om  de  voltooging  en 
uitgave  van  dit  »belangr|jk  werk  te  bevorderen.  Immers  da 
grootttê  zwarigheden  daar  tegen  bestonden  in  de  veelvul- 
dige beiigheden  9  waarmede  de  Heer  Wnma  in  zgne  betrek- 
king van  Translateur  der  Javaansehe  taal  te  Soerakarta 
overladen  was  9  zoodat  het  hem  aan  den  noodigen  t^d  ont- 
brak 9  om  zich  meer  bijzonder  aan  letterkundigen  arbeid  ta 
kunnen  toewjjden  ,  en  zich  vooral  zoodanig  bezig  te  houden 
met  de  zamenstelling  van  het  lexicon ,  als  zulks  tot  de 
daarstelling  van  dit  voor  de  beoefening  der  Javaansehe  taal 
zeo  onmisbaar  werk  9  noodzakelgk  vereischt  werd.  Boven- 
dien hadden  de  Heeren  Wuru  en  -Wuuvs »  door  de  in- 
trekking van  het  Instituut  voor  de  Javaansehe  laai  te  Soe* 
rakarta ,  een  gedeelte  hunner  inkomsten  verloren. 

Op  voorstel  van  den  Resident  van  Soerakarta »  en  door 
medewerklbg  van  het  Bataviaasch  Genootschap  van  Kunsten 


Digitized  by  VjOOQIC 


79 

«A  Wetenichftppea^lieefitYlzoo  bet  Gonyernemeni  besloten: 

»lo.  Pao  Transteieur  Wiram  en  den  gewevett  onderw^zer 
bq  bet  InstitttBt  der  JmraaiuKbe  iêü  Wnumrs  in  bet 
yenot  te  «teUen  Tan  de  inkomsten  door  ben  genoten 

TÓór  de  IntFekking  van  gemeld  instttivit ,. 

met  bepaling»  dat  aan  ben  zal  z^n  opgedragen  de  la- 
menstelllng  van  een  uitFoerig  yerklareod  omffobrS-^ 
vend  Jayaanscb  en  I^ederduitscb  woordenboek ;  zoo- 
danig als  dat  werk  bereids  door  ben  is  aangevangen. 

92^.  Te  benoemen  tot  Eléve-translatenr  te  Soerakarta 
.  C.  F.  WniBE ,  Jr. ,  (1)  vroeger  Eléve  bg  bet  Insti- 
tuut 4er  Javaanscbe  taal»  tbans  op  wacbtgeld 

»3o.  Enz. 

Door  bet  bepaalde  in  art.  1  is  dus  de  kwarigbeid  omtrent 
4e  bezoldiging  der  Heeren  Whtzb  en  Whjuibs  gebeel  weg- 
genomen ;  en  door  de  benoeming  van  eenen  anderen  Trans- 
latenr  te  Soérakartm  ,  in  art.  2»  zijn  de  ambts-bezigbeden 
van  den  Heer  WuTsn  aanmerkelijk  verminderd.  Wij  zullen 
bier  geene  breedvoerige  lofrede  bonden  op  bet  Gouverne- 
ment »  dat »  op  zulk  eene  even  edelmoedige  als  verstandige 
WQze ,  de  stndie  der  Javaanscbe  taal  tracbt  te  bevorderen  ; 
want  dit  besluit  zelf  ia  op  bet  Bestuur  de  schoonste  lofre- 
de. Moge  de  Yoorzienigbeld  den  vervaardigers  van  bet 
woordenboek  leven »  krachten  en  gezondheid  blijven  schen- 
ken» opdat  zg  hunne  moeijelijke  taak  waardig  ten  einde 
kunnen  brengen:  dan  zal  eindel^k  in  eene  behoefte  voor- 
zien worden »  welke  het  tot  dus  verre  genoegzaam  onmo- 
gelijk maakt »  het  Javaansch  ergens  anders »  dan  op  dtt 
eiland   zelf    te   bestuderen.    Het  fiaiavlaasch   Genootschap 


(i)  Een  zoon  van  ^en  Heer  C.  F.  Winter  Seniob.. 


Digitized  by  VjOOQIC 


Tan  Kantten  en  Wetenschappen  idl  sich,  naar  «wij  Ter« 
nempn ,  met  de  uitgave  van  het  werk  belasten  en  heeft  daar- 
toe reeds  krachtdadige  voorbereidende  maatregelen  genoman» 
onder  anderen  door  het  ontbieden  van  Javaansche  tijpes. 
Wij  hopen  echter ,  dat  die  uitgave  niet  sal  worden  uitge- 
steld tot  dat  het  geheele  woordenboek  zal  iijn  afgewerkt , 
•maar dat  het  eerste  deel 9  xoodra  hei  gereed  is»  al  dadelgk 
ter  perse  sal  worden  gelegd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


LAND-  EN  VOLKENKUNDE. 


ZEDEN    EN    GEWOONTEI^     OP     HET     EILAND 
nOTTIE. 

(YerTolg  Tan  blacbs.  639  van  den  vorigen  Jaargang;) . 


IV. 


a£T    ZIEK-    E»    DOOD  -  BKD  f     EK    DE    BEGRAFENIS    TAN    EEN* 
JiOTTXJTMMS. 

Zagen  de  lezers  van  het  Toorgaande  stukje  OTer 
eene  Rottinesche  vrouw  in  gezegende  omstandig' 
heidj  met  hoe  vele  zonderlinge  bijgelqf^Tigheden ,  en 
dwaze  afgodische  gebruiken  de  wording  Tan  een' 
menseh ,  onder  hare  Tolksgenooten  gepaard  gaat ;  thans 
sullen  wij  zulks  ook,  zoOTeel  mogeUjk,  trachten  aan- 
schouwelijk te  makeUi  ten  aanzien  van  zijne  scheiding 
uit  dit  IcTen  (1). 


(1)  Andere  minder  opmerkingswaardige  gebruiken,  welke 
daarbij  dikwerf  ook  nog  plaaU  hebben  ;  t^ orden '  in  dit 
stukje  9   niet  opgenomen. 

6.  J.  1^  8.  6. 


Digitized  by  VjOOQIC 


82 

Laai.  onze  verbeeldiog  hem  dan  eent  een  beioek 
geven,  op  sijn 

'  Ziekbed* 

GelQk  ieder  ander  lietden  liet  onheil ,  dat  den  mMsch 
op  aarde  treft,  gewoonl()k  aanmerkt  als  een  gevolg 
van  het  ongenoegen ,  dat  deie  of  gehe  der  oniigt- 
bare  wezens,  om  zekere  onbekende  ef  wel  moge- 
I^ke  reden ,  tegen  den  l^der  of  diens  aanverwan- 
ten heeft  opgevat ;  even  zoo  doet  ook  de  Rottimescke 
heiden  znlks  thans  nog.  Elke  ramp  of  tegenspoed  in 
'  het  dagelijksche  leven ;  ieder  ongeval  dat  hem  of  de 
zijnen  treft ;  zijne  ziekte  en  zijnen  dood  zelfii,  schrijft 
hij  daaraan  toe.  Nataurlj}k  bezigt  hij  daartegen  de  onder 
zQne  landgenooten  bekende  en  gebruikelijke  holpmid* 
delen,  ten  einde  den  vooronderstelden  boozen  geest 
zoo  spoedig  mogelyk  te  bevredigen,  door  hem  name* 
lyk  iets  van  het  z(jne  aantebieden.  Hy  onderstelt 
trouwens  bij  den  geest  zQns  voorvaders ,  of  wien  hy 
wezen  moge,  dezelfde  ligofaameI|jke  behoeften,  als 
die  welke  hij  zelf  steeds  gevoelt  en  wenscht  te  be- 
vredigen; ofschoon  hy  meermalen  van  hen  zijn  geluk, 
voorspoed  ,  leven  en  dood  zelfs  doet  afhangen. 

Zoodra  hy  ernstig  ziek  wordt ,  zoodat  hy  het  hem 
opgedrongen  voedsel  (1)  volstrekt  weigert  te  nuttigen, 
en  men  dus  bedacht  wordt  op  het  zoeken  van  genees- 
middelen  uit  den  groeten  voorrÉad,  dien  het  bosch 


(1)  De  Inlander!  dwingan  den   zieke  zoo  lang  mogelijk 
ie  eten »  in  plaats  van  hem  dieet  aan  te  raden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


83 


aanbiedt;  noet  iemand  der  «yneii  ef  wel  een  an- 
der, die  de  knnvt  verstaat  Tan  afgettonrene  geeeten 
epteioepen»  en  den  xidnnaker  nittevinden,  dese  xfjne 
bekwaamheid  nn  aan  den  dag  leggen.  Hij ,  die  xich 
daartoe  in  ttmt  waant,  m  sieh  daartoe  aanbiedt,  wordt, 
wanneer  iiQ  zQne  zoogenoemde  verborgene  wetenscfai^ 
in  beoefening  brengen  lal,  daarin  ondenteand,,  deor 
2  of  3  andere  onde  lieden  van  de  knnst. 

Bet  ie  inderdaad  sonderling,  hoe  deie  'lieden, 
welke  de  saak  onderiing  vcdkomen  sch^n^n  eens  te 
xQn,  daarin  te  werk  gaan.  Yboraf  beeft  iemand 
hnnner  of  wd  een  ander  uit  de  familie  des  kranken 
het  gewisse  voorteeken  gezien ,  dat  de  noodzakelijk* 
lieid  der  geest  -  opsporing  ontw^felbaar  aantoont;  toen 
fag  ,  namelgk  ,  even  te  voren  een  ei ,  of  bg  mangel 
jharaan,  een  kieken  opende,  en  verklaarde,  dat  daarin 
nteflig  iets  te  befeipenren  was,  hetwelk  ontwigfelbaar 
het^  vermoeden  bevestigde ,  dat  de  zieke  vriend  door 
eenen  of  anderen  geest  wordt  ziek  gebonden;  en 
dat  derhalve  de  proef  dient  genomen  te  worden ,  om , 
zroo  mogelijk,  den  veroorzaker  van  het  onheil  <^  te 
sporen.  Dit  vrerk  begint  des  avonds  na  zons^ondergang, 
wanneer  die  plaaggeesten  beginnen  mnd  te  waien* 
Het  gereeds<^p,  dat  daartoe  gebezigd  wordt,  bestaat 
in  eene  eenvoudige  Bottinesche  Teai  (1),  en  in  een 
weinig  ongekookte  rgst. 

Met  deze  bezweringsmiddelen   plaatsen  zjg  zich  nn 


(1)  Lans  van  ruun  een'  vadem  lengte. 

6*. 


Digitized  by 


Google 


84 


in  het  middeli  der  woning,  b^  een'  der  drie  hoofdpi- 
laren ,  waarop  de  nokbalk  rost ,  om  aldaar  hanne 
kmit  te  beproeven.  ALsnu  wordt  de  bedoelde  pilaar 
het  belangrijk  voorwerp,  dat,  door  een  steek  van  de 
lan»,  nevens  dat  werktuig,  aanstonds  lal  medewedkoi, 
tot  de  met  zoo  vele  angstvallige  onzekerheid  gezochte 
ontdekking»  Vóór  men  daarmede  echter  nog  beginnen 
kan ,  4)eproeft  Mane-  lea  -  teai  {lan$  *  stok  -  vademer) 
tot  hoe  ver  zijne  armen  de  lans  kannen  bevademen  (1), 
om  znUcs  vervolgens  ettel^ke  malen ,  op  dieyejUde  maat 
te  herhalen ,  en  om ,  door  middel  daarvan ,  vroeger  of 
later  het  groote  vraagstuk  op  te  lossen. 

Na  op  de  gezegde  wQze  z(jne  vadem -maat  afgepast 
te  hebben,  welke  hij,  evenals  zyne achtereenvolgende 
metingen ,  met  de  beenen  onder  het  lijf  gekruist  en 
schier  onbewegel{}k  nu>e^  verrigten ,  legt  hy  bevorens 
de  lans  op  den  vloer,  en^  nadat  hij  nevens  en  op 
dezelve  eenige  korrels  gebolsterde  ijjst  gestrooid 
heeft  (2) ,  zeggen  zijne  medewerkers  nu  tot  de  lans 
en  haren  geleigeest :  «  Na  moet  gy  ons  dan  ook  niet 
Joppen,  wanneer  wQ  den  naam  noemen  van  den  veroor- 
zaker der  ziekte,  maar  den  regten  man  ons  aanwijzen. » 


(1)  Hij  laai  de  duim  lengte  van  het  lansijser,  dat  in  den 
pilaar  zal  steken ,  vrij;  en  ter  plaatse  waar  sijne  andere 
hand  den  houten  steel  bereikt ,  zet  men  een  merk  met 
nirie  -  kalk. 

(2)  Namelijk  voor  de  lans  en  haren  verborgen  bestierder» 
opdat  zij  beiden  niet  valsch  zuUen  handelen,  met  de  waar- 
zeggers. — 


Digitized  by 


Google 


85 


.  Dcmvevbonémaken  lUten,  evenjdg  Mane^lea^teaiy 
•p  dea  vlakken  vloes ,  op  raim  een'  Tad^m-  afstaads » 
en  regt  tege&orer  hem ;  opdat  zij  des  te  beter  kimoeii 
waafnemea,  of  zQne  vingers,  tnsschen  welke  l^j  den 
lans-stok  sterk  klemt ,  wel  ter  plaatse  blijven.,  alwaar 
xy  ban  iferk  met  #jrj«-kalk  gezet -hebben. 

Na  deze  voocbereidselen  behoortyk ,  op  oudu  trant» 
'  bewerkstelligd  te  hebben;  en  na  dat  Mane-lea-teai  de 
lans  in  den  pilaar  gedrukt  heeft,  juist  ter  hoogte  van 
xi|ne  borst  en  breed  uitgestrekte  armen,  die  hem 
jaist  op  de  helft  van  zijnen  vadem  houden ,.  begint 
eindelDk  het  voorname  werk:.  <fe  geeêt -  opiporing ; 
welke  wg  nn,  zooveel  mogelijk,  ons  aanschouwdijk 
willens  voorstellen. 

.  £^  der  oude  liedtti  die  de  taak  van  geest -«fiioeper. 
<^  zich  neemt,  noemt  eenen  heid  overgeleverden  naam 
▼an  hunne  Nitêe  ^  sesongt^ -fofiiAi  (1),  welke  voor 
eenige  honderde  misschien  doizeade  jaren  leefde  f.  ea 
hen  nu  evenwel  nog  kan  .k<Mtten'  kwellen* 

Eer  wij  het  verhaal  verder  voortzetten ,  zal  het  den 
lezer  mogelijk  niet  onaangenaam  zijn,  dat  ik  hier 
eenige  der  voornaamste  himner  JVitoe  -  êeêongo  ^foeikê 


'  .  (\y  Door  de  naam  Ifitae  -  êeêongO'^foeik ,  didzamenge- 
sleld  if  van  Bet  woord  mitoe  (geest  der  afgef  torvenen) ,  en 
van  het  woord  $e$ongü  (wezonlyk) ,  (waarsohijnlijk  van 
Halftitehen  oorsprong^) ,  en  van  'i  woord  foeik'  (wild  f  om- 
zwervend) 9  ondersoheidcn  zg  deze  van  later  verhuisde 
zielen  >  die  sjj  Niioe^  Behaai  noemen  ,  en  waarvan  later 
nog  iets  meer  zal  gezegd  worden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


86 


opnoem  $  en  aantoon,  iioe  w)j  alt  de  beteekenis  hunner 
namen  ons  eenig  denkbeeld  kannen  maken  Tan  de 
venchillende  betrekkingen,  in  welke  «Q  waanch^nlgk 
moeten  gedacht  worden  te  staan  tot  hnnne  nog  levende 
nakomelingechap* 

Vooreerst  dan  willen  wQ  dit  doen  omtrent  JttsiMMf»- 
iM,  ManadO'lai  en  Mana^êoelak^Uti^  wdke  twee 
ewstgenoemden  wQ  te  voren  ook  alreeds  hebben  aan- 
getroffen bg  :  het  Amaelyk  van  een  RotHneeehe  Radja^t 
doekier ;  en  laatstgenoemde  ook  hQ:  eene  Bottineicie 
vrenw  in  gezegende  ametandigieid. 

De  eerste,  JUanado ' dai ^  lagen  wij  toen,  dat  on- 
derstdd  wordt  op  aarde  ^  en  Manado'lai  in  den 
lucht 'hemel  sQn  verblijf  te  honden.  Dit  wcnrdt  ons 
na  meer  daidetgk.  Wanneer  wQ  de  beteekenis  van  die 
samengestelde  woorden  kennoi;  waardoor  wQ  tevens 
genoegsaam  sollen  sien  ,  in  hoedanige  betrekking  il| 
gedacht  worden  tot  den  Rottinescfaen  heiden  te  stasn. 
Als  b.  V.:  Man  of  eigeoliyk  mane^  (die,  of  wdke); 
mêoj  (iets  maken  of  veroorsaken(l));  ilM,  (aarde)  en 


(1)  De  bemelsilie  zoo  min  ali  de  aardsdie  Manmdo 
wordt  echter  gehouden  voor  'i  hoogste  en  almngtig  we- 
sen ;  want  dat  is  onder  dit  volk  eigenlijk  hun  Jfisne- 
iooa^lai,  de  Hemeliohe  Heer.  Dese  doet  den  Eottineea 
nimmer  eenIg  leed ;  en  daarom  ontvangt  hif  nimmer  een 
oJQbr »  dan  alleen  bg  tff  na  groote  en  gelukkige  uitkomilen. 
Alldan  doet  men  zijne  epijsen »  welke  aUgd  wit  moeten 
agn  (een  wit  varken  b.  v.)  in  witte  schotels  of  nieuwe 
bladeren  wannen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


«T 


Mf  (bemel),  van  't  woord  hlai^  laeht-hmd;  welkt 
4ri»  «aineBgetlddewoordcQ»  ma/u  den  aard  deier  taal» 
soovetl  «eggen  als:  die  op  aardeenindenluckt'^kemel 
ieU  dmritelt  t/*  ^veroorzaakt.  Nu  hebben  wQ  nog 
genoend  Mane^eoelak^lai;  samengeeleld  van  de 
woorden:  mane^  (die);  eoelak^  (bdef»  of  ook  welligt 
Tolgena  het  taid-gehmik  teAry«eii(l))  en  Tan  lat» 
bend ;  en  vedtisDgen  daardoor  de  beteekenia  of  nit* 
drakking  ¥an  kemeheie  ir^fseirpver^  deidcel^  aan 
den  audachen  Manado ;  opdat  dese  met  hem ,  en  met 
JUanadO'lai  naar  onderling  goed?inden9  met  den  na« 
neef  handele. 

Verder  bdiooren ,  onder  anderen  ^  tot  die  grillige 
weaena  en  willekenrige  kwelgeeaten  ook  nog:  PoAe* 
lêd.  Daar  de  beteekenia  van  't  woord  poKe  somreel 
segtf  ala:  iefe  door  êmelting  heriMmens  (b.  y«  van 
een  atnk  lood  een'  kogd  te  gieten;  of  van  palmw|}tt 
•iió^  en  aniker  temaken  enx.)9  en  die  van  't  woord 


(I)  Waartchijnl^k  ii  het  woord  êoelak  het  rerbatterde 
Maleische  toerat  $  door  hen  in  laieren  iijld  orergenomen ; 
ea  yenrangt  dan  na  de  plaate  van  hun  Patoeko  (knoopen* 
ionwije).  Oe  heidenen  in  deie  streken  kennen  nameiyk 
geen  lettersehrift ;  maar  heaigea  daarvoor  (soowel  om 
hunne  doutere  getchiedenis  eenigxiiif  in  H  geheugen  io 
bewaren »  ala  om  aan  iemand  eene  bood6«>hap  toetesenden)» 
dunne  iouwtjee  met  knoopen  er  ingelegd ;  door  middel  van 
welke  S9  aidi  t  hy  lederen  knoop ,  sekere  aaak  herinneren, 
óiê  S9  minder  of  meerder  duidelj^  weten  mede  te  deden 
aaa  anderen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


88 


fot,  zooals  boven  gesegd  is,  hemel  beteekent,  ipo  lal 
ook  deze  geest  naar  goeddunken  kunnen  handelen;  én 
het  lot  van  zijne  nakomelingen  op  aarde,  van  uit  den 
lucht -hemel  ten  kwade  zoowel  als  ten  goede  doen 
veranderen ,  immers  h^t  goede  en  voordeelige  niet  vol- 
strekt tegenwerken  (l). 

Nu  ZttUeil  wij  Moelies  eerst  nog  laten  volgen.  De 
beteekenis  van  het  woord  moeliet,  (in  dagetgksch  ge- 
bruik), beeft  wel  eenige  overeenkomst  met  ons  ver- 
ouderd: €  wel  bekome  het  u!"  of  «God  zegene  u!"  ab 
iemand  niest:  bij  welke  gelegenheid  de  Rottinezen 
moeliee  bezigen;  en  daarbij  is  het  alsdan  voor  him 
innerlijk  gevoel  alsof  zij  zeiden:  «leef!"  of,  bg 
wijze  van  vei^nning,  «ik  gun  u  het  leven!"  (2)^ 
Het  schijnt  derhalve,  daft  NHoe- Moelies  invloed  uit- 
oefent op  het  leven  en  de  gezondheid  zQner  nane^en; 
maar ,  alwederom ,  zoo  als  de  te  voren  genoemde  en  meer 
andere  nitoes^  dat  is,  naar  eigen  goedvinden,  en  dien  in- 
vloed willekeurig  gebruikende.  Trouwens  ook  Jiem  wordt 
nooit  een  offer  aangeboden,  dan  alleen  wanneer  iemand 


(1)  Ia  btt  eerste  geval  wordt  hij  meestal  ondersteld  ie 
handeleu ;  want  in  het  tegenovergestelde »  is  hij  onzijdig  » 
en  krijgt  daarom  f  niet  zooals  Mane'^  ioea  -  /ai\  een  dank- 
effer. — 

(2)  Bij  het  niezen  mogen  bejaarden  onderling  moeliee 
bezigen;  en  vooral  ook  ouders  tot  hunne  Junderen;  doch 
deze  laatsten  nimmer  tot  de  eersten.  De  reden,  daarvoor 
sohgnt  dos  sleehts  een  l^w^'s  te  zgn  van  der  kinderen  eer- 
bied jegens  ouders  en   bejaarden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


89 


ziek  is ,  of  wanneer  hem  een  ander  onheil  treft ,  dat 
hij  daardoor  poogt  te  doen  ophouden. 

Moelies  is  dos  blijkbaar  niet  een  der  schadelijkste 
nitees. .  Dese  is  voomamelyk  Mane  -  ketoe  -  lai.  Het 
wordt  trouwens  ér  voor  gehouden ,  dat  hy  des  men- 
schen  levensdraad  afsnijdt,  wanneer,  namelük,  het 
aangeboden  offer  door  hun,  niet  met  eene  hérstel- 
ling uit  krankheid ,  of  met  eene  verlossing  uit  druk 
en  moeite ,  beloond  wordt.  Dit  denkbeeld  ligt  ook 
duidelijk  opgesloten  in  de  beteekenis  van  het  sa- 
mengestelde woord  Mane  -  ketoe  ,  dat  is :  die  af- 
snydt  (1).  Mane -ketöe^  lai  is  dus  de  ware  Doe- 
mon  ^  voor  de  Rottinezen ,  dien  zij  daarom  dan 
ook  meer  vreezen  dan  alle  andere  gewaande  booze 
geesten. 

In  de  hoop ,  dat  hij  nog  op  verren  afstand  is , 
wanneer  iemand  ziek  ligt ,  noemen  zij  bij  het,  geesten 
oproepen  den  naam  van  Mane 'ketoe -lai  niet  dan  op 
het  allerlaatste,  als  zij  de  geheele  reeks  van  namen 
hunner  kwelgeesten  zijn  doorgegaan.  Hierbij  merk 
ik,  in  het  voorbijgaan,  aan,  dat  zij,  bij  dat  bedrijf, 
nimmer  den  naam  durven  uitspreken  van  Mane-toeO' 
lai ;  voor  welken  zij  daartoe  te  veel  eerbied  gevoelen, 
en  omdat,  zoo  als  boven  reeds  is  aangemerkt,  deze 
hun  nimmer  leed  doet. 


(1)  Het  woord  ketoe  beteekent  af  endden  oi  afplukken ; 
h.  V.  eene  vrucht;  en  past  alzoo  zeer  wel  om  daardoor 
den  aard  van  zijne  gewaande  betrekking  en  vermogen»  ei- 
genaardig niitedrukken.  ..         ■ 


Digitized  by  VjOOQIC 


90 


Lonml^Mn{l)  of  tosui^(2)iaiiM  voovdcn  BattiM- 
gchen  heiden  hijna  geheel  het  tegendeel  Tan  JMoM- 
Aetoe^üd.  H|j  veronderttelt ,  dat  Lomai^Mnf  ab 
het  ware  9  den  menaeh  het  leven  in  ayns  moeden 
aehoot  geeft;  als  wanneer  Mane^ioelak^lai  iQne 
beachorming  op  lich  neemt.  Daarom  wordt  den  laatsfr^ 
genoemde  dan  ook  een  volAomên  offermaal  opge- 
diacht,  14  gelegenheid  dat  men  renèkeri  ia,  vut 
de  zwangerschap  eener  yroow;  gelijk  ona  mlka  ge- 
bldcen  is ,  in  't  voorgaande  stukje. 

De  bovengenoemde  niiqei  zQn  de  eerste  ea  voor- 
naamste die  bi)  den  Rottineschen  heiden,  in  de  opge» 
gevene  gevallen,  en  in  meer  andere  van  onaangenaaMo 
en  bedenkelQken  aard,  in  aanmerking  komen. 

De  geesten  van  laier  gestorven  Yoorouders ,  komen 
daarom  ook  later  hg  hem  in  aanmerking»  De  reeks 
van  diegene,  welke  it]  daarom  Nitoe  -  Bebai  noemen» 
wordt  dageljgka  gsooter;  doordien  ieder  Bottinees  iQiie 


,  (1)  Be  laatste  lettert  van  een  woerd  spreken  de  Botti* 
nesen  vqj  wUlekenrig  al  of  niet  uit ;  dit  hangt  af  vaa 
den  versohilleadea  tongval  onder  die  bevolking ;  soowel  op 
het  eiland  Motiie  méire,  als  onder  de  dulsendea  van  dat 
volk  9  die  sich  op  Timer  gevestigd  hebben. 

(2)  Oit  woord  beteekent  iete  hangen  ;  en  de  Rottinesen 
zeggen»  dat  Zoaait-Zain  hunne  hnwel^ks- vruchten  van 
boven  uit  den  luchtheÉiel  hangenderw^se  op  aarde  doet 
nederdalen.  Hen  offert  hem »  niet  alleen  bij  niogelQke  ver*- 
lossingen»  maar  ook  vooral  in  geval  van  onvruchtbaariieid: 
het  doel  daarvan  is  dnidelijk. 


Digitized  by  VjOOQIC 


91 


onlaDgs  gattonreDe  befrelddiigMi ,  als  het  ware  AimP' 
niêtert.  Alsdan  hangt  hg ,  aan  den  binnenkant  van 
a^n  hniadak,  eene  maU  (ni^^eaneden  foü/or-Uad, 
hgna  in  den  vorm  ran  eene  menaehenhand ,  met  sea 
vingen  9  van  faijna  eei>  voet  lengte) ,  en  gee&  daaraan 
aladan  den  naun  van  sQnen  overledenen  bloedverwant. 

Dat  ook  dese  mtüe^bebw  na  en  dan  een  klein 
•ffer  wordt  aangeboden  9  en  de  wQse  waan^  atulks 
geschiedt »  zal  later  Uijken. 

De  leaer  verschoone  intnssdien  den  gemaakten  tns- 
schenain ,  die  ons  zoo  lang  verwiyderd  heeft  van  de 
reeds  besige  waarzeggers ;  en  herüinere  zich ,  dat  wy 
één  hunner  airede  den  naam  lieten  noemen  van  een' 
hunner  wtepelturige  mtoeê  ;  met  hetwelk  wQ  na  het 
▼ervolg  des  verbaals  moeten  verbinden.  Trouwens  9 
ieder  waarzegger  noemt  hem  zeker  wel  het  eerst»  om- 
trent wien  hg  het  ganstigst  vermoeden  heeft;  dat  wil 
zeggen  9  die  hij  meent  de  aünst  gevaarlyke  te  zgn* 
Dat  de  lans-stok-vademer  daarover  wel  eens  anders  zou 
wenschen  te  mogen  denken,  zal  later  ons  in  't  o^  vallen. 

Onmiddelijk  dan ,  nadat  de  te  voren  bedoelde*'  man 
den  naam  van  dezen  of  genen  der  nitoes  heeft  uitge- 
sproken, strekt  Mame^lea^teai  zynen  regterarm  uit, 
om  te  beproeven  of  hij  met  de  vingers  van  diens  hand 
den  pilaar  kan  bereiken ,  in  welken  de  punt  der  laite 
ter  lengte  van  een'   duim  is  ingedrukt  (1).    Mislukt 


(1)  Daar  hif  den  linkerarm  niet  naar  het  Igf  mag  trek- 
ken,  en  evenwel  moet  pogen  om  met  de  vingers  aUbans 
van  de    regterband   den  pilaar  aanteraken»   belwelk  hem 


Digitized  by  VjOOQIC 


92 


zulks,  daa  trekt  hij  dien  straks  weder  naar  het  lijf; 
om'  dat  men  den  gezochten  nitoe  niet  had  genoemd ; 
en  dit- was  immers  zijne  schold  niet,  maar  die  Yan 
zijnen  bnurman ,  welke  daar  tegenover  hem  zit.  Doch 
deze  had  die  eerste  mislukking  even  zoo  wel  verwacht 
als  eene  volgende ,  en  mogelijk  nog  wel  twee  of  drie 
vergissingen,  alvorens  men  den  regten  man  hg  het 
hoofd  zal  grijpen :  evenwel  moet  men  die  gevreesd» 
mislukkingen  trachten  door  te  worstelen. 
'  Nu  reeds  leden  er  de  vingers  van  den  lans -meter 
bij ;  maar  hij  heeft  veel  kans  dat  zijne  kmistbroeders 
hem  negtans  weldra  zullen  beknorren,  ids  h{j  de  vol- 
gende keeren  er  zich  wat  gemakkelijker  zal  willen 
afmaken;  want  het  werk  moet  wat  lang  duren  (1). 
Naar  dezelfde  regelen   der  kunst ,  beproeft  men  het-^ 


echter  ettelijke  malen  miilukl»  en  hij  dan  eindel^k  ioeb 
niet  zelden  met  gebogene  hand  denzelven  omvuif  toa 
moei  dit  bedrog  goed .  gemaakt  worden ,  of  door  de  pont 
der  lans  hoe  langer  hoe  dieper  in  hei  houi  ie  drulücen,  of 
anders  door  den  regterarm ,  die  daaraan  gewoon  geworden 
is  9  nu  eindelijk  buitengewoon  uit  ie  rekken. 

(1)  De  voornaamste  reden,  waarom  men  zoo  veel  gedold 
bij  dat  werk  gebruikt »  en  zich  zelven  zoo  vele  nultelooze 
kirellingen  en  moeiten  aan  doei,  zal  wel  nergens  anders 
in  gezocht  moeten  worden,  dan  in  de  bekende  heidensche 
meening ,  dat  men  door  zich  zelven  ie  kwellen ,  een  ver- 
dienstelijk werk  denkt  ie  verrlgten ;  waardoor  men  mei 
ie  meerdere  waarschijnlijkheid ,  hei  hen  treffend  onheil 
zal  kunnen  doen  ophouden.  De  arme  Mano-Ua^Uai  mag 
er  vooral  daarom  ook  zonder  kramppgn  niet  afkomen. 


Digitized  by 


Google 


93 


«elire  dndemaal)  en  welligt  nog  drie  of  vier  maal,  tot 
dat  mén  eindelijk  den  gessochten  boozen  geest  meent  te 
ontdekken,  die  het  hpisgezin  zoo  zeer  beroerty  door  eenen 
▼an  hetzelve,  zoo  als  zij  dat  noemen,  met,  ziekte  te  slaan. 

Mnar  men  meene  niet  dat  de  zsak  daarmede  nu  af- 
loopt, en  dat  men  dus  dadelijk  dien  niioe  zal  te  eten 
geven;  Dit  kan  niet  eerder  geschieden,  voor  men 
^vens  ook  .nog  w«*te ,  welke  soort  van  vleeseh,  van 
welke  kleur  (1),  waar  en  wanneer  hij  verkiest:  dat 
bem  zal  opgediscbt  worden. 

Dit  alles  wordt  hem  vervolgens  stuks  gewijze  afge- 
vraëgd ,  terwijl  de  uitvademer  Mnne-l^^tedi ,  die 
daarin  ook  nu  een'  en  andermaal  ongelukkig  slaagt', 
die  vragen  telkens  moet  beantwoorden.  Gewoonlijk 
begint  men  met  de  vraag  of  Iiij  een'  hoen  of  haan  wil 
en  in  geval  van  volstrekte  weigering,  biedt  men  hem 
achtervolgens  nu  een!  bok,  dan  een  schaap  of  zWijn 
aan,  en,  als  de  familie  een  buffel  bezit  of  koopen  kan, 
en  de  zaak  niet  wel  anders  kan  beslist  worden ,  im 
biedt  men  hem  dat  groote  dier  eindelijk  toch  maar  aan  (2). 


(1)  Sommige  niioe»  9  'onderstelt  .men  9  willen  altijd  de 
roede,  andere  wederom  de  witte  of  zwarte  kleur  der  die- 
ren; doch  daar  dit  van  de  meeste  hunner  niet  zoo  zeker 
is  9  zoo  dient  men  zulks  die  grillige  en  wispelturige  weseas 
af  te  vragen. 

(2)  Alles  hangt  in  dit  geval  af » :  van  de  gegoedhetd  des 
krenken  of  diens  familie  9  en  van  do  willekeur  of  billijk- 
heid der  geestoproepers  9  die  zlehselven  meestal  meer  sebade 
dan  voordeel  doen.  Hoe  grooter.  het  olTer  is ,  hoe  meer 
kans»  trouwens 9  op  verzoening. 


Digitized  by 


Google 


94 


Daar  de  waarseggen  hua  ambt  Terrigtcn  in  het  boui 
des  kranken ,  soa  noemeii  sy  nu ,  om  de  j^aats  ie 
kemiea,  waar  de  nitoe  sal  verkiCjiieii  te  eten,  met  een 
Tinger^je,  desen  of  dien  hoek,  of  ook  wel  het  mul- 
den  der  wmung  op  (1) ;  en  de  lant  bepaak  w<Bdamn 
of  men  den  wensch  van  dot  kwelgeest  geraden  heeft* 

Na  moet  einddyk,  op  deselfde  wf}8,  de  tijdsbepa- 
ling voor  den  maaltijd  geregeld  worden.  Daarmede 
gaat  een  seer  goed  oTOfleg  gepaard,  en  men  omakt 
een  soo  yoordeelig  accoord  als  mogelQk..  SSonder  ik^ 
maal  Itfig  te  dralen ,  heeft  men  de  saak  beslist ;  want 
in  dit  opsigt  gedraagt  de  nitoe  skh  schier  geheel  lf|« 
delijk.  Hier  hangt  Toortaan  alles  af  van  de  om* 
Btandigfaeid,  in  welke  de  sieke  sieh  over  drie  of 
vier  dagen  sal  bevinden.  Is  hij  alsdan  in  soo  verk«>- 
stdd,  dat  liQ  het  siekbed  veiiaten  heeft,  dan  gaat  de 
beloofde  maaltQd  door,  waarvoor  men  nu  inmiddels 
het  noodige  gereed  maakt;  ten  einde  de  fii/^opmerke, 
dat  K^  't  waarligk  met  hem  meenen.  Blaar  bliyft  de 
krankheid  nog  in  deselfde  mate  voertdnren,  dan  siet 
men  hetin ,  dat  men  in  den  persoon  heeft  misgetast , 
toen  men  hem  voor  de  oorsaak  daarvan  had  gehouden. 
Doch  dat  was  sijn*  eigen  schuld ,  wijl  hy  hen  mig* 
leidde,  door  sich  als  soodanig  voor  te  doen.  Daarover 


(1)  Ook  ioerta  gaat  smb  wederom  den  koristen  weg 
niet.  Dit  soa  immers  weder  te  weinig  gedaan  Sf  n  I  IBn- 
steos  roka  een  nor  verloopt  er,  eer  men  mei  de  saak  klaar 
komt ;  en  id  dien  ifjd  %i  de  lieke  siriiogeBde  dat  werk 
aan  te  sien  of  aan  te  hoeren. 


Digitized  by  VjOOQIC 


95 


kr^gt  hy  dan  M  ook  billijke  Torwijüng^,  en  loon  fiaar 
wwkoD*  Men  segt  tot  hem:  «Gij  z^t  een  mialeiderf 
waarom  ons  opgehondenl  nu  wQ  andennaal  delaaantt 
■gne  bewaarplaats  moeten  nemen,  en  ons  moeyelQk 
werk  hervatten ,  kont  gQ  er  dan  ode  op  rekenen ,  dat 
1^  Toortaan  door  ons  schaars  bedeeld  solt  worden»  Daar- 
entegen sullen  wQ  dien  lUPoe ,  welke  ons  heden  opregt 
bekennen  sal ,  dat  hg  werkel^k  de  siekmaker  is ,  en 
ons  toTons  sa!  belooven  van  dit  sijn  snood  opzet  voort- 
aan te  willen  afzien ,  aoodat  de  kranke  spoedig  her- 
stek  ,  een  goed  onthaal  geven. " 

Alsoo  beginnen  alsdan  wederom  dezelfde  boven  ver- 
haalde bijgeloovige  gebmiken ,  die  wig  daarom  hier  nu 
niet  herhalen  zullen.  Liever  willen  wQ  ons  spoeden ,  om 
4e  eind-beslissing  van  het  gewigtig  pleit  te  vernemen^ 
hetwelk  voortdmirt  lot  dat  ^  de  zieke  betw  wordt » 
«T  komt  te  pv^ijden.  Hl^  willen  het  geval  van  twee 
^den  besehouwèü»  Eerst,  namdyk,  als  de  kranke 
herstelt;  en  dan,  ab  de  dood  mogdijk  een  einde marikt 
zgne  aardsche  loopbaan  (1). 

Gdinkt  eindd^k  de  gewaande  proef  dier  verdwaasde 


(1)  Ofichoon  het  opschrift  vsb  dit  stak »  het  geval  in 
bet  ImaMé  opsigt  vooronderstelt»  zd  het  den  lezer  wd 
niet  ottSSDgensam  zgn  9,  ook  intusschen  den  afloop  te  ver- 
nemen van  den  bdoofden  madtgd,  iogevd  de  krsnke 
harstdt.  Bet  veriiad  daarvan  zd  echter  net  ved  beknopt- 
heid kunnen  geschieden ;  na  dat  w|j ,  ia  de  beide  voor- 
gaande stukjes»  meermad  reeds  soortgdgke  offermden 
hebben  aangetroffen. 


Digitized 


byGoogk 


96 


lieden ,  zoo  dat  de  kranke  dus  het  bed  verlaat  '^  dan 
honden  ook  zij  zoo  goed  hnn  woord  als,  naar  hunne 
meening,  de  m/eêdoogenlooze  nitoe  het  gedaan  heeft.  Na- 
tuurlijk sclin|ven  zij  deze  gelukkige  uitkomst  niet  toe  aan 
Zfjne  goedaardigheid  en  medelijden,  noch  aan  den  ze- 
gen des  Almagtige ,  maar  alleen  aan  hunne  bedreven- 
heid en  volharding  in  de  kunst  van  Song  o  -  niioe  (1). 
Ofschoon  de  verstandigsten  onder  hen  erkennen ,  dat 
Mane^toea^lai  de  opperoorzaak  is  van  al  het  ge- 
schapene ,  gelooven  zij  f  och  niet  dat  hij  den  adem  des 
levens  van  den  mensch  terug  neemt ,  wanneer  hij  hem 
oproept  naar  de  eeuwigheid :  dit  doet ,  volgens  hunne 


(1)  Het  woord  songo  is,  soo  als  te  voren  reeds  elders 
in  dit  stuk  is  aangemerkt ,  waarschijnlijk  van  Maleischen 
oorsprong;  en  beteekent  in  den  bovenstaanden  zin  ook 
zeker  9  of  eigenlijk  verzeketen.  Alsof  sij  zeiden:  wg 
willen  ons  van  de  goede  trouw  der  nitoe»  verzekeren;  ie 
weten 9  door  een  offer ,  dat  men  waant»  de  onrustige  en 
op  nieuw  behoeften  gevoelende  geesten  tot  rust  te  sullen 
doen  wederkeeren.  Daar  de  tegenwoordige  Rottineseu » 
zoowel  als  de  Timoresen  in  deze  Residentie ,  uit  gemengde 
volksstammen  ontstaan  zijn  9  en  van  welke  de  magtlgste » 
of  immers  Me  kloekste  (die  later  uit  het  N.  Oosten  naar 
herwaarts  zijn  komen  afzakken),  zich  wel  wisten  meester 
te  maken  van  het  bestuur  des  lands ,'  doch  geenzins  de 
taal  f  zeden  en  gebruiken  der  oude  bewoners  konden 
uitroeijen,  en  slechts  iets  van  het  hunne  daBvonder  ver- 
mogten  ie  mengen;  too  zullen  zij  weUigt  toen  t>f  iater 
dit  woord ,  als  zoo  vele  andere ,  van  het  Malelsch  hebben 
overgenomen.  — 


Digitized  by 


Google 


9/ 


denkwijs»   de  door   hen   zoo  xeer  gevreesde   Mane^ 
ketoe  -  lai. 

Gelukt  het  dan  eindel|}k,  dat  Gods  goedheid  des 
lijders  kven  en  gezondheid  weder  als  hemieiiwt»  dan 
maakt  men  den  offermaaltijd  gereed,  op  den  door  hen 
hepaalden  dag.  Daarbij  hebben,  alsdan  de  gewone ,  en  , 
te  voren  een  en  andermaal  beschreven  plegtighedeo 
plaats,  welke  hier  alle  dos  niet  weder  opgehaald 
worden.  Slechts  merke  men  to  nu  nog  bi)  op ,  dat 
de  offeraars  niet  verpligt  zijn  daarb(j  ie^iand  der  bui- 
ten wonende  vrienden  te  noodigen  dan  den  lans-meteVf 
zoo  deze  ook  niet  misschien  tot  de  huisgenooten  be> 
hoort.  Een  hunner,  doch  niet  Mane-lea-teai ^  neemt 
di^  de  betr^king  waar  van  Manc'Songo^nitoe ;  en 
gaat  daarin  weder  te  werk,  zoo  als  te  voren  elders  is 
aangetoond. 

Even  als  wij  bij  het  offermaal  der  bruid,  haar 
alleen  tegenover  den  zoogenaamden  priester  zagen 
zitten,  met  het  aangeboden  offer  tusschen  hen  beiden; 
zoo  zit  de  herstelde  nu  tegenover  de  mannen ,  die 
wij  zoo  even  den  boozen  geest  zagen  opsporen* 
De  priester  deszelfs  êongo'nitoe  verrigt  hebbende, 
roept  den  nu  bevredigden  geest  toe:  «Gij  moet  u  nu 
voortaan  onthouden  van  den  offeraar  ziek  te  maken , 
en  dus  uwen  afstammeling  wat  verschoonljjker  behan- 
delen en  beter  beschermen :  want  als  vrij  de  lans  an- 
dermaal gebruiken  moéten,  dan  zult  gij  er  zoo  goed 
niet  van  af  kpmen. » 

Nu  gaat  het  geheele   huisgezin   zich  te  goed   doen 
aan  het  grootste   gedeelte   der   offerspyzen ;  want  de 
6.  j.  Ie.  s.  7» 


Digitized  by 


Google 


böose  geest ,  die  alrortm  het  zi^ne  daarvao  heeft  ge« 
nomen ,  liet  hen  het  beste  en  grootste  er  tan  over. 
Deze  offermaaltijd  geschiedt  zonder  verder  daarby 
eenige  ceremoniën  te  verrigten;  en  daarmede  loopt 
alles  af,  ini  de  stille  hoop^  dat  de  zieke  niet  ander* 
maal  krank  tal  worden.  Dit  zal  denkeiyk  toch  Wel 
eenmaal  weder  eens  plaats  grQpen ;  als  wanneer  het 
iongo  -  Miioe  zifner  trienden  hem  niet  meer  baten  zal; 
maar  zQ  wdligt  bijwoners  kannen  wezen  tan  zQn 
doodbed  en  begrafenis ,  welker  beschonwitog  w^  ons 
in  een  volgend  nommer  znllen  voorsteOen. 

Timor  Koepang  J6  Aug.  J84S. 


bigitizedby  VjOOQIC 


REGTSPLEGIICG 

TjkJI     êOMMJlMJÊMTjt. 


Art.  1.    Getal  der  Regtlanken» 

Er  zi)ii  te  Soerakarta  drie  fegfbwiken,   genaemd 
SüerawM  (1),  Bale-mangoe  (2)  en  PracIiSo/o  (3). 
De  itfoi  Pangöeloe  of  opperpriester  Tan  den  Keiler, 


(1)  Sa  Soeramii  (geestelgke  regtbank)  is  Jieli  Toorkois 
Taa  i^u  grooten  tempeL 

(2>  Bale^mangos  agn  tw«6  woorden.  Hel  eerste  betee* 
kent  zttpiaalêf  iiuds^  yan  bamboe  gemaakt»  en  het  tweede 
otêrwegen^  zoo  dat  fietseggen  wih  fUats  van  ove^weffing, 
of:  plaats  waarxaken  overwogen  en  verhandeld  worden» 
Bit  is  een  huis  Toor  de  woning  van  den  Radhen  Madhi^ 
paii  9  dat 9  op  pilaren   mstende»  rondom  open  is. 

{Z')  Pradboto  sjjn  ook  twee  woorden.  Het  eerste* 
namelijk  Pra  >  is  eeae  verkorting  van  Por  o  f  beteek  enende 
alle;  het  tweede  ïs  een  Kawi-woord»  beteekenende  iwteij 
—  dus  alle  twisten  ;  —  willende  sooreel  zeggen  als :  plaaiê 
waar  alle  twisten  qfyedaan  worden^  De  Pradhoio  staat  ten 
noorden  ran  de  boitenpoort  des  grooten  tempels  ^  en  ii 
een  huisje,  dat^  op  pilaren  rustende»  romdom  open  is. 

1\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


100 


is  voorzitter  bij.  de  Soerambi.  Hij  heeft  tot  leden : 
acht  Sitib*ê  en  zes  Modiin*s  (1),  twee  of  drie  Ngj^e^ 
lomo's  Ql)^  een  DJekso  (Fiskaal)  en  een  Kort  (3).  Hy 
slaat  de  vonnissen  volgens  de  Arabische  wetboeken  ^ 
KitaVê  genaamd. 

Bij  de  regtbank  Bale^mangoe^  is  de  Radien  iadü'-pa'- 
/{voorzitter.  Aan  hem  zijn  als  leden  toegevoegd  acht 
Wadiono's,  waarvan  vierWadiono  djatoi  (4),  en  vier 
Wadhono  lebei{S)zi^Tk^  een  DjeAsoyBnieKapatijan{6)f 


(1)  £'eii5  en  JUodhin  zyn  Arabische  woorden»  beteeke* 
nende  bet  eerste  geestelijke  êchr^ver,  en  het  laatste  ieim^ 
peldtenmar, 

(2)  Jfgoelavu  of  Jfgoelomo  is  een  Arabiesch  woord,  be- 
teekenende  Godgeleerde. 

(3)  JTort  foeteekent  deur ,  deurwaarder. 

^4)  XTadhono  ^awi  zijB  tw^e  woorden.  Wadhono  is 
eigenlijk  aangezigf  ,  hoofd  ;  en  djawi »  huilen  ;  dos  eea 
tuitenhoofd.  Aldos  genaamd  omdat  zoodanig  een' hoofd 
of  ambtenaar  belast  is  met  de  werkzaamheden  buiten  den 
Kadaton  ;  ook  doet  hij  de  wacht  buiten  densebren ;  name- 
lijk op  de  Hatoen-haloen  r  zijnde  een  plein  voor   de  vor- 

.  stelijke  woning.  — 

(6)  Wadhono  tehet  is  het  tegenovergestelde  van  hei 
Voorgaande »  beteekcnende  lehet :  binnen  f  dus  hinnenhoefd^ 
omdat  zoodanig  een  ambtenaar  belast  is  met  de  werkzaam- 
heden in  den  omtrek  van  den  Kadatont  waarin  hg  ook 
zijne  wacht  moet  doen. 

(6)  De  JDjekeo  van  den  Badhen  hadhipati  wordt  ge- 
naamd  Etfekeo  negoro  of  JJJekeo  negari  dat  is  's  lande 

fiskaal.  — 


Digitized  by  VjOOQIC 


101 


Mti  Mantri*  9adho9o  (1)  van 'elk  der  gemeMe 
acht  Wadhono's^  een  Mantri  sadAoso  rm  de  Ka* 
dhipaten  (2),  een  Mantri  sadho$o  Tan  de  Kamise^ 
poeh  (3)  der  Pangeran^s^  een  Mantri  9adho$o  pra^ 
djêerit  (4)  en  een  Mantri  sadho90  galadagr  (5).  ffij 
doet  de  zaken  af  volgens   bet  wetboek  Hangger  Sa^ 


Cl)  Mantri  sadhoso  of  Mantri  'sapoêloeh  beteekent 
eigenlek  tien  Mantri^a.  Aldiu  genaamd  omdat  zij  tien  in 
getal  waren.  Thans  is' dit  getal  met  rgf  rermeerderd.  Pexe 
jimbtenaren  aijn  als  leden  toegevoegd  aan  den  Jladhen 
hadhi'patim  het  behandelen  van  zaken»  welke  Tolgeni  het 
wetboek  Mangger  sapoeloeh  of  JTangger  sadkoso  worden 
beslist,    ffangger  beteekent  hepaling^  wet. 

C2)  JCadhipaten  of  JCmdhoêpaten  beteekent  het  gebied 
pan  den  Xreonprins, 

<3)  De  jongere  broeder  van  den  Keizer,  van  oenen  vader 
en  moeder  gesproten ,  wordt  gewoonlijk  als  hoofd  over  de 
onechte  kinderen  en  verdere  bloedverwanten  van  den  Torsi 
gesteld.  Dit  hoofd  voert  den  naam  van  Pangeran  Kami" 
9epoeh  of  oudste  Pangeran.  Ook  noemt  men  zoodanig 
e»  hoofd  '  Pangeran  Bekel  of  hoofd  •  Pangeran.  De 
Kroonprins  die  hoofd  is  van  alle  Prinsen »  xonder  onder- 
scheid ,  voert  den  naam  van  Pangeran  Loerah.  loerah 
en  Èekel  beteekenen  kóofd^  dooh  bet  eerste  is  meer  in 
rang  dan  het  laatste. 

(4)  Mantri  sadhoso  pradjoerit.  is  de  Mantri  sadhoêo- 
van  den  bevelhebber  der  troepen  van  den  Keizer* 

(I)  Galadag  is  een  Kawi-wöord»  en  beteekent  drager^ 
b$8t drager;  zoo  genaamd  omdat  het  hoofd  der  galadag 
dragers  levert.— 


Digitized  by  VjOOQIC 


MH 


4tM0^  Genoemde  acht  WadküUê*9  worden  JVaj^io 
(B|kmden)  genaamd.  De  vier  WudK^M»  dfoMoi  vee- 
iien  den  naam  van  WadkonQ  seta^e  (l)»  Wadhemo  pa^ 
noempiMg  (2),  Wadhmo  siii  hageng  (3),  en  Wüdhano 
b0emi  (4);  en  de  vier  W^Mano^s  leiet  dien  van 
Wudkono  kaparah  tengen  (5)  » ^  W^dhono  hmp^rah 
kiwo  (6),  Wadhono  gedong  tengen  (7)  en  IFïu/Aeflo 
gêdong  kiwo  (8).    Elk   dezer    Wadhono*s   heeft   een 


(1)  iSfftMf  beteekent  dmiaemd.  Be  fFadk9na  #•««#  had 
yf oe^r  het  beheer  over  eese  landstreek  in  het  Begalentehe, 
Moer^ét  aewoé  genaamd. 

(2)  Panoevgnng  h  de  naam  Tan  een  krggfwlk  t  over 
hetwelk»  in  vroegere  tqdtn»  een  Taew^nggoeng  hoofd  wat« 

(3>  JTageng  heiedieni  groot ,  mauasieni^k;  omdat  yree- 
ger  een  ^rins  het  ambt  ran  Iff^adhono  kttget^  bekleedde. 

(4>  BoenU  beteekeai  grond,  .Zoodanig  een  ambtenaar 
beiraaki  in  geral  ran  onhmten  den  ringmasr  yan  den  JTo^ 
düton  9  Fagor-hoemi  genaamd. 

(5)  Mmpmrak  tengen  ia  de  naam  van  een  krijggrolky 
ci^tat  hehr^  een  TeèmenggOMng  hoofd  it.  Kapwrak  be* 
leekent  genmdord  z^m ,  en  tongen  •*  regier^  ot  iü/" 
waèht  van  don  regier  ^vleugel* 

(6)  Kapurak  kiwo^  Ijjf wacht  van  den  Mnier^vletfgoi* 
(7>  €ledang  tengen  beteekent  regtor-gehouw.      Wam 

dhono  gedong  wil  dos  zoo  veel  aeggen  als  opporpakfiMis^ 
mooeter  of  veorraadhexorger, 

(8)  Gedong  kiwo  :  linker  getouw.  De  Wadhono  gedong 
tengen  en  Wadhono  gedong  kiwo  hebben  beurtelings 
het  opmgt  over  de  hoishoadelSke  uitgaven  en  yoprriMidka* 
mer  van  den  Keizer* 


Digitized  by  VjOOQIC 


103 


KHêton^  yf^  Fannêwoe'^  en  twialig  MmUVi.  Em 
▼aa  deaePann^KveVoetat  éefunetittDuitvan  Mantri 
êodkeso  j  en  etii  die  van  DJekêo  (1);  terwijl  em  vnm 
gaaiMe  Mtmfri's  tot  Kabajan  (ü)  gdbroikt  wordt* 

Bij  de  FradkêU  heeft  de  liooa.Z>;>ibe  yaa  deÉ 
Keittf ,  den  neg  hebbende  van  WadhonOy  en  genaamd 
Radhen  Totmenggoeng  HaMamg'Pr&dJo^  het  Yoondtteiy 
tehap«  Hij  heeft  tot  leden :  den  V^k^o  ren  de  Ka^ 
dUpaienf  de  Djekia'ê  van  de  acht  NajêAo's^  dèn 
J>jek$o  Tan  den  Wodkono  ngadjeng  (3>%  den  Djeh»9 
Tan  den  Wadhono  Rambeng  (4),  den  I);>^fo  van  den 
Ramiiepoeh  AefPangeran'Sf  den  Djekso  van  deJETai»^ 
ii9ii-^n»o»  (5),  den  Djekso  van  den  Jlféu  Pangoehe^ 
den  Djekso  negari  en  den  Djekso  Pradjoerii.  Elk 
dezer  Diekso's  heeft  een'  £or<  en  een'  Sorojoedho  (6). 


(1)  De  Jlj9k$«  y»a  de  ecki  WaihBnu^^ê^  voeri  deo  iimm| 
raa  Djeksih'Pnkdkoto  of  Djsé^etmêng^ 
<2)  JCaht^n  baieekeni   6e<b« 

(3)  Wmihono ngattjémgiAhbimiMA^ aki W^^ikonogaUia$. 

(4)  JCmmkeng  of  Jfm/mng  is  de  betuunijig  van  een  Tolk « 
dat  yaa  ottdther  eeae  gennge  belattiiig  aan  den  Keiiar 
bctaaU. 

(6)  JTanuon^  kamn0n  noemt  nen  alle  ambtenaren ,  die 
geeBe/«Arer#oe^ii«»(bela8iiiftg  ten  behoeve  van  dealende)  be-* 
talen,  en  eaibeven  aijn  van  lendeUngiebapiMn  buiten  's  lande. 

(6)  Sónijoe4ko  beteekent  omd4rzmk4r.  Boie  beambte 
vordt  gebesigdi»  om  aUe  aaken  te  bewaarhedea »  en  de 
vereébiining  van  prooei  •>  hebbende  penenen  veor  de  regt- 
bank  te  bespoedigen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


lOé 


GfettieUe  Radhen  Têêmenggoeng  Hamo^  Prodjo  heeft 
een  KUwon^  een  Kori  en  een  Sorojoedio^  Hij  doet 
ie  zaken  af  volgens  het  wetboek  Nawolo^Pradhêio. 
Er  18  nog  een  wetboek  5  genaamd  Hangger  hageng 
Untoe  potro  tond^  nomo  (l);  hetwelk  bij  de  regt- 
banken  Bale-mangoe  en  Pradhoio  gebriiikt  wordt  ter 
afdoening  van  zaken,  welke  voor  die  regtbanken  ko- 
men ,  alsmede  van  geschillen ,  tasschen  onderdanen 
van  den  Keizer  en  die  van  denSoItante  Djokjdkarta^ 
mitsgaders  die  van  den  Pangeran  Hadkl-paii  Harjo 
Praboe  Prang -Wadhono. 

'  Sommige  zaken  tot  de  Soeramói  behoorende,  moeten 
door   de  PradAoto    derwaarts   gebragt   worden.    Alle 


(1)  Jfangger  hageng  iinto  potro  tóndo  nomo  xijn  zes 
woorden.  Jfangger  beteekeat :  wet  9  bepaling ;  hageng 
groot ;  iimoe  verwisgelen »  verruilen  ;  potro  blad ;  tondo 
merk  en  nomo  naan »  dat  is :  groot  wetboek  der  vermeêB^ 
iingvanbladennaamteekening.  Aldns  genaamd^  omdat 
dit  wetboek  van  wegè  den  Soesoeboenan  en  den  Sultan  door 
hunne  Rijksbestierders^  t«r  verwisseüqg  van  oude  wetsbe- 
palingen is  opgemaakt,  waarvan  twee  afschriften  zijn 
vervaardigd»  voorzien  van  de  zégels  der  beide  Rijksbe- 
«tierders  en  der  Rendenten  aan  de  beide  hoven.  Een  dezer 
afschriften  houdt  de  Rijksbestierder  van  Soerakanta  m 
een  die  van  DJohjekarta,  Voordat  de  Javanen  het  pa« 
pier  hadden  uitgevonden,  schreven  zij  op  bladeren  van 
den  êiwallan -  hoom f  kropah  genaamd,  door  middel  van 
eeae  ijzeren  stift ;  van  daar  de  uitdrukking  van  verwi^^ 
seiing  van  blad. 


Digitized  by  VjOOQIC 


105 


xaken,  tot  de  Bale-mangoe  behoorende,  welke  noodxa*' 
kelljk  Tan  een  bewijs  van  aangifte ,  Serat  Püaiidi 
genaamd 9  Tan  de  Prudhoto  voorzien  moeten  zijn, 
kannen  sliBchts  met  OTerlegging  Tan  zulk  een  bewQs 
voor  eerstgenoemde  regtbank  gebragtworden«  Wanneer 
eene  taak ,  die  tot  de  Bale-mang^e  behoort ,  bQ  ver- 
gissing Toor  de  Pradhoto  gebragt  wordt,  dan  moet 
dezelve  dooreen'  der regtsbeambten naiur  eerstgenoemde 
regtbank  opgezonden  worden. 

Art.  2.  Zaken ,  toelke  ly  de  drie  r^gtbanken  behooren* 

Bij  de  Soeramöi  behooren  de  ondenrolgende  zak^ : 

1.  Over  Ningkah  (!)• 
2-  Over  Talak  (2). 

3.  Over  Srukawin  (3). 

4.  Over  Ni^h  (4). 


(1)  Jfingkah  f  huwel^k  beieekende»  ia  een  Arablefch 
weord ,  willende  zöe  veel  zeggen  als  huwelykazakeu. 

(2>  Talak  is  ook  een  Arablefch  woord»  en  beteekent 
huwél^kêhand.  Hierdoor  begrijpt  men  eiich  tot  ^ontbin-^ 
ding  van  den  hand  des  huwel^kê. 

(3)  Sri'iawin  of ^  Moê'-kawin  heteékeni  huwéljjkepand. 
Hetzelve  bestaai  eigenlijk  in  zUver  ter  zwaarte  van  iwee 
rejaleii  f  hetwelk  d^  bruidegom  aan  zijne  bruid  ,  staande  dfi 
bevestiging  van  het  huwelijk ,  geeft ,  of  al&  wettige  sohidd 
^erkent.  Beie  êri-iawin  sMg  ook  tn  iets  anders  niiar  ver- 
kieaog  bestaan. 

(4)  Nifkah  is  een  Arabiesch  woordden  beteekent  oziler- 
houdt  hetwelk  de  man  verpligt  is  aan  zgne  vrouw  te  geven. 


Digitized  by  VjOOQiC 


100 


5.  Over  Bebeüan  (1). 

6.  Orer  Gmogini  (2)- 

7.  Over  huwelijkB-geschilIen. 

8.  Over  Waris  en  WaHjat  (3)  door  overledene  per* 
sonen  nagelaten ,  betzij  in  goederen ,  in  geld  of 
in  schol  den.  bestaande,  met  of  zonder  bewijzen. 

9.  Over  schulden. 

10.  Over  panden  en  verpanden, 

11.  Over  leenen  en  uitleenen. 
12*  Over   het  in   bewaring  nemen 

of  geven  van  goederen. 

13.  Over  het  maken  van  aanspraak 
op  het  bezit  van  eenig  goed. 

14.  Over  het   verkoopen  van  goe- 
deren voor  een'  anderen. 

15.  Over  koop  en  verkoop. 
.16.  Ov£r  geschillen  wegens  reeds 

weggegevene  goederen  of  gel- 
den. 

17.  Over  verwonding  (4)  waarvan  de  dader  bekend  is. 


s  i  t 


0     0 
Cu 

'   a  s 


I 


(1)  Behektan  beieekent  het  medegeèragtêi  hierdoor 
yerstaat  men  goederen,  welke  eene  vronw  ten  hawd^k 
medebrengt. 

(2)  {r^ojfim  beieekent  aandeel  der  goederen,  hetwelk 
man  en  vrouw  volgens  de  wet  toekomt. 

(3)  ffaris  beieekent  naïatensekap,  etfenie.  Wa^ifmt 
heefl  twee  beteekenissen  »  namelijk:  uiterste  wit 9  en  goe^ 
deren,  welke  ale  eigendommen  van  den  eenen  bloedverwant 
op  den  anderen  overgaan. 

(4j  tn  de  regtsterm  heet  verwonding  rodjó  tatoe,  en 
moord  of  manslag  rodJo  pedjah  of  roé{jo  pdtié  Bet  weerd 
rodfo  f  oortpronkel^k  kawi ,  beieekent  voret  9  land.  Dit 
woord  heeft  ook   bet  neTonbegnp   vaa   groot.     Geleerde 


Digitized  by  VjOOQIC 


IW 


18.  Over  moord,  waur?aft.4^  da4eff  bekend  is* 

Bi^A^Balê-man f  ^hehoonn  de  onden^gende  triEen, 

T.  Zaken  van   Europeanen ,    Chinezen  9   en   gelQk- 

standige   natiën    tegen  Javanen,   onderdanen 

van  den  Keizer* 

2.  Over  schalden.  *  f-,       .      „^ 

J.  Over  leenen  en  nideenen.  l'rtsgcheii  Euro- 

4.  Om  hei  in  bewaring  geven   of  fc^  ^  W 

nemen  van  ffoederen.  \  f    \,      p    4 

5.  Over  panden  en  verpanden.  i«tandlge  naUen 

6.  Over  koop  en  verkoop.  i^  Javanep. 

7.  Over  geschillen,  viregens   het  laten   maken  van 

goederen. 

8.  Over  den  verhnnr  van  goederen  onlanden,  en  het 

af  koopen  van  eenige  geldelijke  inkomsten ,  of 
piodnkten. 

9.  Over  plundering,  betrekking  hebbende  tot  dhesa's 

gesdiillen. 

10.  Over  het   wederregtelijk   aanhouden  of  in  bezit 

nemen  van  goederen,  betrekking  hebbende  tot 
dhesa's  geschillen^  niét  met  verwonding  of 
moord  gepaard. 

11.  Over  het  panden  en  verpanden  van  4hesa's. 


JuTinen  i$n)iet  omtrent  dejaiste  beieekenis  van  dMuui  term 
m9%  j^eiKu  Waarscliiinl^k  zal  het  beteekenen  êen  groot  •ƒ 
MoMgr^k  gotal  van  verwonding  qf  moord,  omdat  tr  aan 
"varwonding  of  moord»  dooreen'  ander'  aan  iemand  gepk^d» 
de  Justitie  veel  gelegen  ligt;  want  éene  wond  of  het 
verlies  van  iemands  leven  >  b$  toeval  gebeurd »  heet  niet 
TO^*o  iatoe  of  rodjo  pedjah» 


Digitized  by  VjOOQIC 


108 


12*  Over  TOonchoHen  op  landfenten. 

13.  Over  ^he8a*8  oodogen,  niet  met   irerwoiidiiig  of 

moord  gepaard. 
14*  Chrer  een  Bekel^  *die  weigert,  op  de  Garebeg 

(1)  te  Terschijnen» 

15.  Over  achteratalligo  pachtschat. 

16.  Over  het   bederven  van  dhesa's  , .  het  af ki^pai 

van  groote  boomen^  en  het   veroorzdken  van 
een  volks-verloop. 

17.  Over  een  hoofd,  dat  eene  vreemde   dienit  aan.. 

neemt. 

18.  Over   geschillen   wegens  grensscheidingen  van 

hnizen,  dhesa's^  ryst-  en  tegal-vdden,  alsme- 
de van  boBSchen. 

19.  Over  bet  ontginnen  van  bosschen* 

20.  Over  het  afdammen  van  rivieren. 

21.  Over  koop  en  verkoop  van  veld-  en  tegal-vmch- 

ten  f  of  die ,  welke  in  de  dhesa's^  Ziyn. 

22.  Over  het  misbraik  maken  van  iemands  segel. 

23.  Over  het  namaken  van  iemands  segei. 

24.  Over  het  ontvangen  van  geld,  waarvoor  een  ambt 


(1)  Garebeg  is  een  feest»  hetwelk  drie  malen  in  hoj^ 
jaar  gevierd  wordt ,  te  weien :  op  den  12dea  der  maand 
AfoeloBdh  (3de  maand  van  het  jaar)  ;  op  den  Isien  der 
maand  Sawml  (10de  maand  van  het  Jaar) ;  en  op  den  iOden 
der  maand  Besar  (12d€^  maand  van  hei  jaar).  Bij  snlke 
feesten  vertoont  de  Keizer  sich  aan  Eïjne  onderdanen  ;  en 
elk  ambtenaar  is  verpligi  daarop  ifi  vertchijnen ,  ten  einde 
zijne  hulde  aan  den  Torst  ie  bew^'zen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


109 


beloofd  in ,  en  aan  welke  belofte  geen  gevolg 
i^  g^^ven  (I). 
25*  0?er  verwonding  en  moord  of  onger^eldheden, 
nit  razernij  gepleegd. 

26.  Over  diefstal  of  roof  aan  Ean^eanen»  Chinexen, 

of  gdgkstandige  natiën  in  een  nachtverblijf 
bij  Javanen  gepleegd* 

27.  Over  roof  ^  aan  Europeanen  »   Chinezen ,  en  ge- 

lykstandige  natiën  gepleegd ,  hetzij  over 
dag  of  des  nachts,  niet  met  verwonding  of 
moord  gepaard^  en  waarvan  de  daders  onbe- 
kend zijn. 

By  de  Pradkoio  behooren  de  ondervpigende  zaken: 

!•  Over   bet  verliezen   van    goederen  of  vee,  door 

diefstal  6f  roof. 
2.  Over  plimderidg  y  niet  in  verband  zijnde  met  dhe- 

sa's  geschillen. 
3*  Over  brandstichting. 

4.  Over  het  wederreglelijk  aanhouden    of  in  •  bezit 

nemen  van  iemands  eigendommen ,  hetzij  al 
dan  niet  met  verwonding  of  moord    gepaard. 

5.  Over  verwonding ,  waarvan  de  dader  onbekend  is, 

6.  Over  moord ,  waarvan  de  dader  onbekend  is. 

7.  Over  diefstal,  roof  of  straatrooverij,  niet  met  ver* 

verwonding  of  moord  gepaard. 


(1)  Het  geld  9  dat  voor  het  verkrijgen  van  eenig  ambt 
gegeven  wordt,  heet  Btkii.  Het  geven  van  zoodanig  geld» 
aan  deze  of  gene  Hoofden ,  is  b^  de  Javaaen  in  gebruik. 


■  Digitizedby  VjOOQIC 


110 


8*  Over  h€t  ergens  vinden  van  iemands  eigendom- 
men, welke  door  diefstal  verloren  xijn 
geraakt. 

9.  Over  Sri  gakit  rodf9  pedjuh(l)9  waarvan  de  da- 
der onWkend  is. 

10*  Over  stivatroovnQ,  met  verwonding  of  moord 
gepleegd,  waarvan  de  dadars  onbekend  jrfjn. 

11.  Over  diefstal  in  een  naehtverblQf  gejde^^d,  met 

verwonding  of  moord   gepaard,  waarvan   de 
dndets  onbekend  xJjn. 

12.  Over  ongehikken ,  door  paarden,  boflMs  of  koe- 

beesten  veroorzaakt,   hetsy   iemand    daarbij 
het  leven    verloren    heeft,    of    slechts    ge- 
wond is. 
13*  Over  verwonding  of  moord  in  eene  dobbelbaan 
gepleegd. 

18*  Over  verwonding  of  moord  by  eene  tandak-par- 

ty  gepleegd. 
19»  Over  verwondii^  of  moord  bij  eene  plnndertng 

gepleegd,  niet  in  verband  staande  met  dheta's 

geschillen. 
20.  Over  ongeregeldheden  door  een  onbevoegd  per- 


(1)  Sri  sakit  ro^'o  peel) ah  ^^  ^^^  ^^^  rodjo  pati  foe- 
ieekeni:  eén  lijk  ergens  gevonden  ^  en  dut  teeken%  man 
mishandeling  draagt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


lil 


Boon  (1)  gepleegd,  met  verwonding  of  ttioord 

geaard ,  niet  in  verband  staande  met  dheaa's 

geschillen. 

21.  Over  schalden,  f 

22*  Over  panden  en  verpanden  ,  I  '^ 

23.  Ovej^  het   in   bewaring  nemen  of  1      |      § 

geven  van  goederen,  <  3  S* 

24.  Over  koop  en  verkoop,  )  S*  ^ 

25.  Over  leenen  en  uitleenen ,  |  ?  S^ 
26*  Over  het    laten   maken   van  goe-f  g 

deren,  v 

27.  Over  verwonding  of  moord,  waarvan  de  aanklagt 
der  bloedverwanten  van  den  gewonde  of  ver* 
moorde  bij  de  Soerambi  niet  aann^nelijk  is. 
Behalve  de  reeds  genoemde  taken  en  misdaden,  xijn 
er  nog  andere ,  die  by  de  Bak  -  mafi^oe  en  Pradkoio 
fo^homren,  en   volgens   het   wetboek  Hangger   hageng 
limioe  poiró  tófèdo  nomo  afgedaan  worden,  te  weten: 
1.  Over  verwonding  of  moord,  door  Javanen  aan  Eu- 
ropeanen,  Chinezen  en  gelijkstandige  natiën 
gepleegd. 


(1)  Onbevoegd  is  in.  de  fgiiierm  Bpien  hartgêal paren-' 
tak.  Dit  beteekent  wooMeliJk  geen  hevel  hebhen;  b.  v. 
een  dorp^oM  is  uit  siïne  betrekking  ontslqpBn»  en  een 
ander  is  in  zyne  plaats  benoemd.  De  eerste  uit  ontevreden- 
beid  9  in  stede  van  sich  tot  de  regtbank  te  vonden  v  doet 
pogingen  om  de  dhesa»  waarover  hij  hoofd  was»  van  dén 
nieuw  benoemden  te  overweldigen»  waardoor  gewooniyk 
dhesa's  oorlogen  ontstaan.  De  overweldiger  is  dus  de  per- 
soon die  onbevoegd  is »  omdat  hij ,  ontslagen  zijnde ,  geen 
regt  meer  heeft  zijn  ambt  als  Hoofd  nitteoefenen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


112 


2.  Over  dieibtal,  roof,  in  een  nachtverblijf  gepleegd, 
of  straatrooverij  ,   met   verwonding  of  moord 


3.  Over  Sri  takit  rodjo  pedjak  van   Europeanen  , 

Chinezen  en  gelijkstandige  natiën,   hetzQ  de 
daders  al  dan  niet  bekend  zi|jn.  ' . 

4.  Over  misdaden  door  's  Vorsten    bloedverwanten 

gepleegd. 

5.  Over  zaken  tosschen  eenen  Wadhono  otKliwon  ^ 

ra  zijne  ondergeschikte  ambtenaren ,  wegens 
het  beknibbelen  der  inkomsten  van  de  laatst- 
genoemden of  door  hen  het  genot  derzelve 
moeijelQk  te  maken. 
6«  Over  twist  tusschen  Europeanen,  Chinezen  en 
gelijkstandige  natiën  en  Javanen ,  waarbij  de 
eerstgenoemden  gewond  of  gedood  zijn. 

7.  Over  onwilligheid  van  personen,  om  voor  de  regt- 

banken  Soerambi^  Bale  ^ piangoe  enPradioto 
te  verschijnen. 

8.  Over  vërzetting  tegen  de   regtbanken   Soerambi  y 

Bale^mangoe  en  Pradhoio. 

Art.  3.    Zittifigdagen   der  drie  regtbanken. 

De  Soerambi  en  de  Pradhoto  houden  zitting  op  ma^a- 
«n  donder  -  dag ;  en  de  Eah'-mangoe ,  op  woens-  en 
zatur "  dag ,  gewoonlijk  van  des  morgens  negen  tot 
des  middags  twaalf  uren.  Alle  de  leden  moeten  er  te- 
genwoordig zijn ,  uitgezonderd  wanneer  zij  wettige 
verhindering  hebben. 

Art.  4.    Rangverdeeling    der   drie  regtbanken. 


Digitized  by  VjOOQIC 


113 


De  Soerambi  is  de  hoogste  regtbank ;  daarop  volgt 
de  Bmle-mangoej  en  na  deze  de  Pradhtrto.  Eea  Ton- 
nis, eens  door  eerstgenoemde,  regtbank  nttgesprokea 
z^nde,  kan  noch  door  de  Bale-mango'e  noch  door  'de 
Pradhoio  vernietigd  worden.  Daarentegen  heeft  de 
Soerambi  de  magt ,  om  de  Tonnissen  van  de  twee 
'  laatstgenoemde  regtbanken  te  vernietigen,  wanneer  na^  . 
meiijk  door  de  Waseso  {!)  van  den  Vorst  of  de  Mooi^ 
lockoch  (2)  des  lands  daarin  niet  anders  beschikt 
wordt.  Wijders  kan  een  vonnis  van  de  PradAoto  door 
de  Bale'^mangoe  vernietigd  wordfsn. 

Art.  5.    Pligt  van  de  drie  voorzitten. 

De  Mai  Pangoeloe  is  verpligt  alle  zaken  opregte- 
lijk  te  behandelen,  en.  voor  de  spoedige  afdoening 
derzelve  te  zorgen.  Hij  is  verpligt  om  alle  vrijda- 
gen als  Iman  de  Godsdienst  in  den  tempel  bij  te 
wonen  (3).  * 

De   Radhen  Hadhi-paii  moet  trouw  en   opregt   te 


(1)  Waseêo  beteekeni  êigenmagtige ,  onbeperkte  heer-' 
schappff  f  krachtens  welke  de  Torst  zwaardere  straffen  mag 
opleggen ,'  dan  bij  de  wet   bepaald   is. 

(2)  Mooêlaekach  is  Arabiesch»  en  beteekeni  noodzaken 
Ijfk.  Hierdoor  j^egrgpt  men,  deverzachVng  tfan  etraffen^ 
om' zekere  etaatkundige  of  gewigtige  redenen  ,  welke 
alleen  door  den  Vorst  kan  verleend  worden. 

(3)  Wanneer  een  Pangoeloe  ronder  wettige  verhinde- 
ring drie  herhaalde  malen  de  openbare  godsdienst  ver-, 
zaimt»   wordt  hji  uit  ziJQ    ambt  ontslagen. 

6.  J.  1*.  8.  S. 


Digitized  by 


Google 


114 

werk  gaaDy  Hij  ia  verpligt  te  zorgen  voor  de  spoedige 
afdoeaing  der  saken  b^  de  Baie-mofigoe^t  en  toe  te 
zien,  dat  by  de  SoermmAi  en  Pradhoi^  de  legtzaken 
behoorbjk  en  zuiver  behandeld  worden.  Hij  zorgt 
voor  hetgeen  er  tot  handhaving  der  rust  en  wel- 
vaart aoodig  is,  en  voor  de  behoorlijke  uitvoering  der 
werkzaamheden ,  ten  behoeve  van  het  land. 

De  Badhen  Toemenggoeng  H«mong  Predfo  moet 
getroaw  zijn  in  de  behandeling  van  regtzaken»  en 
zorgen  voor  de  spoedige  afdoening  derzelve* 

Art.  6.    Pligt  der  acht  Najoko's. 

De  vier  Wadhonó's  djawi  zijn  verpligt,  om  eiken 
maan-  en  donder-dag  op  i»  PagelarraniX)  teversehij- 
nen^  beurtelings  onder  de  Pasowan  pakapallan  op  de 


*  (1)  Yergaderplaais  op  de  Jlaloen- haloen  f  waar  de  Kei- 
zer lich  aan  zijae  onderdanen  vertoont»  op  maaa*  en 
donder-dag 9  en  op  zaiurdagmiddag.  Pagelarran  is  afgeleid 
van  het  woord  haglar,  en  beteekeni  menigte  9  omdat  > 
wanneer  de  Keizer  sich  daar  aan  zijne  onderdanen  vertoont» 
er  zich  eene  menigte  van  menschen  bevindt ;  dos  beteekent 
Pagelarran,  plaatg  of  h^eenkomet  der  menigte.  Anda- 
ren leiden  het  1^  van  Gelarran  :  mat  van  eene  soort  wan 
biezen  of  gras ,  omdat  alle  ambtenaren^  die  daar  ver- 
sehijaen  9  op  eene  mat  van  rotting  zitten»  namel§k  wanaee 
de  Keizer  er  niet  is ;  dus :  mattenplaats.  Tot  beter 
verstand  dient  gezegd  te  worden»  dat  de  Pagelarran  eeae 
plaats  is»  waar  do  ambtenaren  hunne  opwaohting  bij  dea 
Keizer  doen »  hetzij  ^deze  zich  al  dan  niet  aldaar  vertoont. 


Digitized  by  VjOOQIC 


115 


ffahen-ialoen  (l)  oxtx  dag  en  des  nachts  de  wacht  te 
houden,  de  zittiog  in  den  iraad  vmi  de  Bale^mangoe 
bij  te  wonen ,  de  werkzaamheden  ten  behoeve  van  het 
hnd,  buiten  den  omtrek^  van  dén  Kddato»  te  verrig* 
ten,  en  commisBien  in  of  buiten  het  gebied  van  den 
Vont  uittevoeren,  bekend  onder  den  naam  van  Jfo* 
ijang-paHHtran;  terwi}!  bij  aiekte  of  andere  wet- 
tige verhindering  van  den  Radhen  Hadii-paii ,  een 
hunner,  wien  de  Voi«t  megt  verkiezen,  z^ne  func- 
tien  moet  waarnemen. 

De  vier  Wadh9n(ft  lebef  moeten  de  zitting  in  deki 
raad  van  de  Bale^mangoe  bijwonen ,  de  wacht  doen  bQ 
de  Srimanganti  (2),  berigten  ontvangen  van  hetgeen 
buiten  den  Kadaton  is  voorgevallen,  om  aan  den  Vorst 
te  worden  medegedeeld,  en  de  bevelen  van  dezen  aan 
den  Radhen  Hadhi-pati  overbrengen*  De  Wudkono 
KapuraA  tengen  en  Kaparak  kiwo  moeten  bQ  Garer 
heg  beurtelings  den  last  van  den  Vorst  aan  den  Ra* 
dken  HadM'paii  overbrengen ,  tot  verdeeling  der  of- 
fi$rspij[zen,  en  de   Pajoeng  van  den   Vorst,  wanneer 


(1)  Huizen  ep  de  Haloen  ^  haloen  ,  die  op  pilaren  rus- 
tende, rondom  open  zijn,  voor  welke  de  paarden  der 
Toemenggoenff^e  op  zatnrdagen  gereed  staan »  om  bij  het 
tonrnooispel  bereden  te  worden. 

(2)  Sri  manganti  is  de  naamVan  de  eerste  binnenpoort 
van  den  Madaton.  Aan  weerszyde  van  dezelve  sti^n  tweo 
httlzeDl  Onder  een  derzelve,  namelijk  dat,  hetwelk  be« 
westen  gemelde  poort  staat ,  houdt  de  Wadhono  beurte- 
lings ie  wacht. 

8*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


116 


deze  sich  op  de  Pagêlarran  aan  x^ne  oaderdanen 
vertoont,  van  de  l^iti^Ainggdl  {!)  naar  eerstgeDoemde 
plaats  dragen» 

De  Wadhono^t  gedang  hebben  het  opzigt  over  de 
hoishonding  en  financiën  van  den  Vorst.  I>e  vier  Wa- 
dAono^s  Jebei  hebben  beurtdings  het  opzigt  over  de 
werkzaamheden  in  de  Kddaton,  welke  door  het  volk 
van  de  galadag  en  kamhevg  verrigt  worden. 

De  acht  Najoko*gj  benevens  de  andere  in  dienst  van 
den  Vorst  zijnde  WadhouQ^s^  leveren  gelijkel^k  bnflfels, 
tot  pfferhande  bestemd  9 ,  genaamd  Maheto  habon  en 
nemen  deel  aan  'buitengewone  werkzaambeden,  name- 
lijk by  gelegenheid  van  huwelyken  van  des  Vorsten 
bloedve^anten ,  en  bij  aankomst  van  Zijoe  Excellen- 
tie den  Gouvemenr  Generaal  te  Soerakarta.  Zij  zor- 
gen voor  de  verbeteringen  aan  de  Probo-joso  (2)  voe- 
ren commissien  in  of  bpiten  het  gebied  van  den  Vorst 
nit,  en  begeleiden  het  lijk  xam  voornam^  personen 
van  den  bloede* 

De  werkzaamheden,  in  den  omtrek  van  de  Kadii* 
paten  worden ,  onder  opzigt  van  den  Wüdhono  der 
Kadhipaten ,  door  het  valk  van  de  galadag  en  kam-- 
heng  verrigt. 

Art.  7.    Pliglder  KetiVi.  ^  . 


(1)  Stti'hinggil j  in  het  ngoko  Lemah  doBwoêrf  betee- 
kent  hooge  aarde  of  grond;  zijnde  eene  verhevene  plaats 
buiten  den  Kadaton ,  waar  de  vorst  op  gareheg  sidi  aan 
zijne  onderdanen  yertoont. 

(2)  Proèo'joêo  is  de  naam  van  het  huis  van  den  Keiser. 


Digitized  by 


Google 


iir 


De  KetükS  zijD  verpligt ,  om  alle  vrtjdageii  de  Godg« 
dienst  in  den  groeten  tempel  bf}  te  wonen,  beurte- 
lings de  Kooibah  (eene  soort  ran  predikatie)  voor.  te 
leien,  en  als  Iman  de  Godsdienst,  die  des  avonds 
Terrigt  en  Bar-Djoemoengah  genaamd  wordt,  te  bedie- 
nen. Zg  moeten  zoo  wel  over  dag  als  des  nachts 
wacht  doen  in  de  Pannepen  (1) ,  en  zich  over  Gods- 
dienst-zaken ter  beschikking  van  den  Vorst  stellen* 
Alle  maan-  en  donder-dagen  moeten  zij  als  leden  de 
zitting  in  den  raad  van  de  Soeramli  bijwimen.  In 
hanne  handen  worden  de  ee^en  afgelegd.  Zij  moeten 
tegenwoordig  zijn  bQ  het  offeren  (2)  op  de  voornaamste 
begraafplaatsen  (3) ,  en  het  lijk  van  personen  uit  het 
Vorstelijk  hnis  begeleiden. 

Art.  8.    Pligi  der  Modhin's^ 

%  De  ModhifCt  moeten  bij  de  uitoefening  van  de  Gods- 
dienst in  den  groeten  tempel  tegenwoordig  zijn,  en  den 


Cl)  Pannepen  ig  een  bijgebouw  ten  noarden  van  de 
Proöo'Joêo, 

(3)  Telken  maand  Moewah  (8ste  maand  van  het  jaar)  Iaat 
elk  Javaan  de  begraafplaatsen  zijner  voorouders  soboonma* 
ken  f  bij  welke  gelegenheid  geofferd  en  reukwerk  gebrand 
wordt  9  en  men  de  tomben  mei  welriekende  oUe  besmeert ; 
terwgl  ook  geld»  naar  vermogen »  aan  de  priesters  gege^n 
wordt»  die  dan  gebeden  voor  de  overledenen  doen.*  — Zoo- 
danige plegiigfaeid  heet   Pmnjadranan, 

C3)  De  voornaamste  begraafplaatsen  zijn:  Ngtmo  giri 
ook  Pa^fimatan  gentOLmdf  Paear^gede,  Selo^n  Lawijan. 


Digitized  by  VjOOQIC 


118 


voorlezer  van  de  Kootbah  een  teeken  geven  (1)  om 
de  Mimbar  (eene  soort  van  predikstoel,  waar  de  Koot-* 
iaA  voorgelezen  wordt)  te  beklimmen.  ZQ  moelMi 
eene  voorlezing  ,  Hadan  genaamd  ,  doen ,  tot '  waar^ 
schuwing  dat  de  Godsdimst  eenen  aanvang  neemt* 
Zij  moeten  op  de  bedeeg  (2)  slaan»  en  de  zitting  in 
den  raad  van  de  Seerambi  bijwonen. 


(1)  Dit  geschiedt  door  eene  voorlezing»  welke  drie  ma- 
len herhaald  wordt. 

(2)  Eene  zware  trom  ,  die  in  de  Tier-en-iwihtig  uren  zea 
maal  geslagen  wordt»  dienende  tot  teeken  der  bedestonden» 
te  weten :  des  middags  ten  twaalf  nre »  begin  van  het  ge^ 
bed  Lohor ;  des  namiddags  ten  half  vier  nre ,  begin  van 
het  gebed  Akar ;  mei  z ons- ondergang ,  begin  van  hei 
gebed  Mahrih ;  des  avonds  ten  half  acht  ure »  begin  van 
het  gebed  Ngiso  ;  des  middernaohts  ten  twaalf,  ure ,  begi^ 
van  het  gebed  Taidjoet  of  Ma^at »  (dit  is  een  bijzonder 
gebed ,  niet  tot  de  vr^f  gebeden  behoorende)  ;  én  tegen  den 
morgen  ten  half  vier  ure  »  begin  van  het  gebed  Soehooh^ 
Op  den  laatsten  der  maand  Roewah  wordt  gemelde  trom 
des  namiddags  ten  half  vier  ure  op  eene  andere  wgse »  Tt-> 
doer  genaamd ,  geslagen ,  om  de  menschen  te  waarschuwen 
dat  zij  zich  tot  het  vasten  in  de  daaropvolgende  maand 
Poeasa  voorbereiden.  Evenzop  wordt  dezelve  gedurende 
de  vasten  •  niaand  des  middernaohts  geslagen  9  z$nde  éea 
teeken  van  etenstijd  >  Sak  oer  genaamd  9  voor  degenen  die 
gevast  hebben ;  in  zelver  voege  geeft  men  op  den  laatstea 
dag  der  vasten  -  maand  ,  des  namiddags  ten  half  vier  ure  , 
door  het  slaan  op  de  trom  een  teeken  dat  het  vasten  ten 
•inde  is.     Op  den  7den  der  maand  Besar,  des  namiddag» 


Digitized  by 


Google 


Il» 


Art.  9.    Pligi  der  Ngoelomo's* 

iF>e  Nfoelomo'Sy  die  op  de  hoofdplaats  wonen^  moeten- 
èb  zitting  in  den  raad  der  Soeramli  bijwonen.  Bi| 
Terhindering  van  de  KetiVsj  zijn  zij  rerpligt  hunne 
ilfeikzaambeden ,  in  het  begeleiden  van  lijken  en  het 
offeren  op  de  graven,  waar  te  nemen*  Die,  welke  in 
ie  dorpen' wonen,  vwschijnen  bij*  iedere  Gareir^  op  de 
hoofdplaats  y  en  brengen  geschenken  voor  .den  Yorsl 
op^  bestaande  in  kippen  o£  kapoenen,  welke  genaamd 
worden  .  Hoebo  rampe.  Zij  wonen  het  feest  in  den 
groeten  tempel,  genaamd  Dikir  Mahoeloedh  by«  Dit 
feeftt   dient  tot  gedachtenis   van   Mahomed'i   géboor- 


De  tfgoelom6*i ,  die  bewakers  zijn  van  vorsteiyke 
graven ,  zijn  verligt  dezelve  te  onderbonden ,  te  ve)r- 
lichten  ,  en  telken  vrijdag  bij  dezelve  te  bidden,  als 
mede  in  elke  maand  Roewah  de  offerartikelen  in  ont- 
vangst te  nemen  ,  en  priesters  te  verzamelen ,  om  voor 
de  overledenen  te  bidden.  Dit  noemt  men  JMgahoi» 
saken  of  Ngadjeggaké. 

Al  de  Ngoelomo's  moet^i  op  maandag  of  donderdags 


ten  half  vier  fire^  slaat  men  daarop  op  de  W]{ze  van  Tiioer^ 
tot  waarsdmwing  dieaende  voor  degenen »  die  zieh  tot  he|. 
vasten  in  die  maand»  hetwelk  slechts  twee  dagen »-namelgk 
van  den  9den  tot  den  lOden  dnurt»  wiüen  voorbereiden; 
en  eindelijk  op  den  lOden  dier  maand  des  morgens  ten  half 
ackt  nre ,  tot  een  teeken  dienende  dat  het  vasten  is  afge- 
loopen  en  het  feest  Beêar  gevierd  wordt.  Bit  laatste  tee-^ 
ken  noemt  men  Tetek. 


Difitizedby  Google 


120 


Wage^  alsmede  op  den  kroon-  en .  PawaeAon^  (1)  dag 
van  den  Vorst,  in  de  Pannepen  verschynen,  om  daar 
beurtelings  in  den  Koran  te  lezen»  De-  Ngoelomo\s , 
die  .  terens  Pradikan  (2)  z^n ,  moeten  de  kinde- 
ren van  han  dorp  in  hunne  huizen  onderwijfs  geven 
in  de  Godsdienst. 

Art.  10.    Pligt  van  den  Djekso  Pradhoio* 

'  De  Djékso  Pradhoto '  woont  de  zitting  in  den  raad 
van  de  Pradhoto  bij  ,  zorgt  voor  de  verschijning  der 
zaak-hebbende  personen  voor  de  regtbank,  voor  zoo 
ver  hem  zulks  aangaat.  Hij  is  verpligt  om  zijnen 
Wadhono  of  den  Radlien  Had  Aupati  kennis  te  geven, 
als  er  personen  zijn ,  die  weigeren  voor  de  regtbank 
te  verschijnen ,  pf  zich  tegen  dezelve   verzetten ,   ten 


(1)  Pawoekon  is  van  het  woord  Woekoe^  en  beteekent 
9tei$el  der  voorzêgkunde.  Ifa  de  overwinning  van  den 
God  l^iênoet  op  zekeren  Torst  Wdioe  Goénoeng  genaamd» 
heeft  men  dezen  en  zijne  27  zonen  alsmede  zgne  twee 
vrouwen  den  naam  van  Woekoe  gegeven ,  soodat  er  30 
Woehoe^g  zijn,  aan  leder  van  welke  eene  godheid  i&  toe- 
gevoegd ,  die  de  zeven  dagen  zijner  week  regeert.  Op  de 
^genschappen  en  attribnfen  aan  elk  der  Wo^koê^n  en  god- 
heden toegeschreven  9  rast  het  sjsteem,  voigens  hetwelk 
de  Javanen  de  gunstige  en  ongunstige  dagen  berekenen» 
en  andere  voorspellingen  omtrent  de  toekomst  maken. 

(2)  Be  Pradikan* 9  zijn  geestelijke  personen »  die  uit- 
hoofde van  bewezene  goede  diensten ,  onderhond  in  landen 
van  den  Torst  erlangen ,  en  belast  zgn  met  de  bewaking 
van  Torstelijke  grirven. 


Digitized  by  VjOOQIC 


121 


einde  er  tegen  de  zoodanigen  dwangmiddelen  tot  ver« 
nchijning  gebezigd  kunnen  werden.  Hij  zorgt  Toor  de 
belaKng  de*  ganioengan  (1)  en  ligt  de  gelden  of 
goederen  Tan  den  verliezer  in  eene  zMik.  Hy  ontvangt 
4e  PUahidh  (aangifte)  van  zaken  of  geechillen ,  en 
is  verpligt ,  dezelve  verder  ter  kennis  te  brengen  van 
de  Pradkoio ,  by  welke  hi]  ook.  alle  aanklagten  moet 
indienen.  Hi}^  doet  onderzoek  omtrent  zaken  en  ge- 
schillen naarl  de  dhesa's,  en  ligt  de  boeten  genaamd 
Defido  praiikel  (2) ,  Dendo  kobro  (3),  Dendo  pjidem 
pramanem  (4)  en  Dendo  Irojo  (5),  alsmede  de  boeten 
wegens  wederregtelijke  aanhouding  van  eenig  goed^ 
«n  wegens  plundering  opgelegd. 

Art.  11.    Pligt  van  den   Djekso  Negari  en 
Maniri  Sadhoso. 


(1)  Ganioengan  heet  het  geld,  hetwelk  de  eisoher  ea 
gedaagde»  volgens  'slands  gebruik»  ter  regibank  deponereD^ 
en  hun  na  den  afloep  der  saak  teruggegeven  wordt. 

(2)  Boete»  gesteld  op  het  niet  verschijnen  van  in  regten 
▼ervolgde  personen. 

(3)  Boete ,  in  zaken  van  aanbelang  wegens  moord»  waar-* 
van  de  daders  onbekend  zijn »  opgelegd  san  de  bevolking 
der  dheaa  waar  de  misdaad  Is  gepleegd. 

(4)  Boete»  wegens  het  niet  aangeven  van  gepleegde  ver- 
wonding  en  moord. 

CS)  Boete  ^  in  zaken  wegens  roof »  niet  mei  moord  ge« 
paard »  waarvan  de  daders  al  dan  niet  bekend  s^n »  doch 
Aiet  gevat  kunnen  worden »  opgelegd  aan  de  bevolking  der 
dhesa  »  waar  de  misdaad  is  gepleegd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


122 


Dexe  ambtenaren  moeten  de  zitting  inéén  Raad  der 
Bale-mangoe  bewonen ,  de  sidcen  en  khgten  bij  die 
regtbank  indienen,  en  de  zaak  -  hebbende  peraonett 
voor  dezelve  brengen.  Z^  moeten  zoo  wel  over  dag 
als  des  nachts  wacht  doen  in  het  woonhuia  van  den 
Badien  Aadil-paUf  en  de  klagten  van  alle  Javanen  te» 
gen  JBoropeanen,  Chinezen  en  gelijkstandige  natiën^ 
aan  den  Resident  indienen.  Zij  voeren  commissieft 
nit ,  zoo  wel  in  als  buiten  het  gebied  van  den  Vont ; 
doen  onderzoek  omtrent  zaken  naar  de  dhesa's  en 'ma* 
ken  de  verbalen  daarvan  op*  Zij  ontvangen  de  P»#a» 
AidA  en  geven  daarvan  berigt  aan  hunne  DjeAso'r. 
Zij  brengen  de  berigten  van  den  Radken  HadH'^ti 
over  aan  den  wachthebbenden  Wadhono ,  om  verder 
door  dezen  aan  den  Vorst  te  worden  aangeboden.  Zij 
doen  9  namens  den  RadAen  Hadhi^pati »  verslag  van 
alle  zaken  aan  den  Resident. 

Art.  12.    Pligt  van    den   Toemenggoeng  Hedhi 
cf  Kliwon  Jledhi  (1). 

De  Toemenggoeng  redhi  o{  Kliwon  redhi  is  verpligt,. 
om  telken  Garebeg  zijne  verschijning  op  de  hoofdplaats 
te  komen  maken.  Hij  moet,  op  last  van  den  Residenten 
den  Radhen  Hadhi^patiy  voortvlugtige  personen,  db- 
mede  slecht  volk  doen  opzoeken  en  opvatten.  H0  Ie* 
vert  tegen  betaling  koelies  en  paarden ,  zorgt  voor  de 


(1)  RêdhiihQÏetAL&iiherf.  Alle  dorpshoofden  »  van  weW 
ken  rang  ook ,  die  mei  de  politie  zgn  belegt »  voeren  deft 
titel  van  Redki  of  Goenoeng. 


Digitized  by 


Google 


123 


verdere  doorz^iding  van  gevangenen ,  waakt  tegen 
dhesa'is  oorlogen  en  ongeregddheden,  en  ondorhondt  d« 
poBt-stations^  H^  moet  aan  de  sendelingen  van  den 
Vorst,  en  andere  reizende  aanzienlQke  personen  huis- 
Teeting  v«rleenen ,  dezelve  bewaken  en  voor  hun  eten* 
zcnrgen.  Ten  behoeve  van  den  Vorst  is  hy  verpligt 
koelies  en  paarden  voor  niet  te  leveren.  Hij  onder- 
bondt  de  wegen,  bruggen  en  canalen,  levert  daartoe 
de  benoodigde  werklieden ,  zorgt  voor  bet  vervoer  der 
houtwerken  voor  de  bmggen,  en  plant  boomen  langs 
de  groote  wegen.  In  tijd  van  onlusten  moet  hij  ge- 
wapende manschappen  af  de  been  brengen.  H^  is  ge- 
konden,  om  alle  zaken  in  'zijn  district  voorvallende, 
door  minnelijke  schikking  af  te  doen  en  de  belangheb- 
benden, wanneer  zg  in  z^n^  afdoening  geen  genoegen 
nemen  ^  voor  den  regter  te  brengen.  Hif  moet  zQne 
ond^geschikten ,  die  zich  tegen  de  overheid'  verzet- 
ten ,  opvatten  en  uitlevereUé  Hy  verrigt  buitengewone 
diensten  ten  behoeve  van  den  Vorst ,  en  neemt  kennis 
van  de  benoeming  van  dhemang's ,  lekeFs  en  andere 
dhesa's  hoofden ,  welke  Jtiet  voorkennis  van  de  over- 
heid is  geschiedt.  Wijders  zorgt  hij  voor  de  rust  en 
Teiligheid  in  zijn  gebied. 

Art.  13.  •  Over   de  aangifte  ^an  zaken. 

De  aangifte  {Pisahidh)  van  alle  zaken,  binnen  de 
hoofdplaats  voorgevallen,  wordt  gedaan  aan  den  Radhen 
T^tMei^gg^ng  Hamong  Prodjo\  in  zoo  verre  alleen 
di«  zaken  eene  aangifte  behoeven. 

De  aangifte  geschiedt  eerst  bij  het  hoofH  van  de  w^k. 


Digitized  by  VjOOQIC 


124 


Dit  hoofd  geeft  daarvan  kennis  aan  zijnen  Djekt^^ 
en  deze  aan  de  PradAoio. 

In  de  dhesa'8  wordt  de  aangifte  gedaan  aan  de  üfoM- 
tjO'pat  en  Montjo^limo  (1),  alsmede  aan  den  Redhi. 
Deze  geeft  vervolgens  aan  den  belanghebbende  last, 
om  de  aangifte  te  doen  naar  de  hoofdpliaats  aan  den 
Loerah  Tabon  (2) ,  die  zulks  mededeelt  aan  zijn  hoofd. 
Dit  hoofd  doet  daarvan  mededeeling  aan  zijnen  Djekso 
en  deze  geeft  het  bij  de   Pradkoio  aan. 

De  aangifte  moet  gedaan  worden  binnen  veertig  da* 
gen ,  na  welken   tijd  dezelve   niet  wordt  aangenomen. 

Na  het  aangeven  van  eene  zaak  ojitvangt  mén  een 
bewiys  van  den  Radhen  Toemenggoeng  Hamong  Prodjo  j 
hetwelk  den  naam  voert  ran  Serat  Sahidh  Tot 9  of 
Sahidh  Woro.  Het  eerste  wordt  uitgereikt  bij  bet  aan- 
geven van  eene  zaak,  als  van  roof,  diefstal ,  enz», 
waarvan  de  daders  bekend,  zijn ,  of  kunnen  worden 
opgegeven;  en  het  laatste,  wanneer  zulks  het  geval 
niet  is« 

De  Sahidh  Toto  dient,  om  de  zaak  voor  de  reg(- 
bank    te  mogen   brengen ;    en    de    Sahidh  Wóro ,  om 


(1)  Hier  door  verstaai  men  de  bevolking  van  nabnrige 
dhesa's  *  ie  weten :  de  eersi  naasigelegent  dheta  van  eene 
plaats  heei  Montjo-pat  en  de  tweede  na  deze  Montjo'limo* 

(2)  Alle  ambtenaren  van  den  Yorsi  hebben  geene  inkom- 
[  sten  in  geld ,   maar  wel  in  landen ,  wanrover  xij  de  vri[e 

beschikking  hebben  f  en  welke  zg  gedurende  hunne  func- 
iien  als  hunne  eigendommen  beziiien.  Zoodanige  landbe- 
ziiiers  worden  Loerah  Tabon  of  Loorah  Babok  genaamd. 


Digitized  by  LjOOQIC 


125 


aan  deidve  voortgang  te  kunnen  geven  f  wanneeif  na« 
derhand  eenig  bewijs  van  den  gepleegden  dieüsta!, 
voof  9  enz.  gevonden  wordt. 

Art*  14.     Over   Het   aanleggen    van    zaken    bjf 
de  Pradhoto. 

Iemand  eene  zaak  hebbende,  v^oegt  zich  bij  zijn 
hoofd ,  hetwelk  hem  by  zijnen  Djekso  brengt.  In  het 
eerste  geval  wordt  dezelve  door  dien  Djekso  opge- 
schreven. Zolk  eene  schriftelijke  aanklagt  heet  Se- 
rat  Oeegat ,  en  wordt  met  den  eischer  of  klager  aan 
den  Radhen  Toemenggoeng  Bamong  Prodjo  aangeboden. 
Deze  zendt  vervolgens  eene  dagvaarding  (l)  aan  den 
Djekto  j  onder*  wien  de  gedaagde  behoort ,  ten  einde 
hem  voor  de  regtbank  te  brengen. 

Zoodra  na  de  eischer  en  de  gedaagde  voor  de  regt* 
bank  verschenen  z^jn^  wordt  aan  eerstgenoemde  de 
last  gegeven ,  om  in  de  Keniheng  (2)  te  zitten,  waar 
hg  zyne  aanklagt  aan  den  Radhen  Toemenggoeng  Ha^ 
mong  Prodjo  moet  herhalen.  Daarna  laat  deze  hem 
uit  de  Kentheng  gaan ,  en  plaats  nemen  aaif  zijne  lin- 
ker zijde ,  waar  de  Kabajan  der  Pradhoto  zijne  aan- 


(1)  Na  ontyang;ene  aanklagt  geschiedt  de  dagvaarding  ge- 
woonlijk in  de  eerste  aeht  dagen. 

(2)  Kentheng  is  eene  lijn ,  die  gespannen  wordt  aan  de 
vier  middelstijlen  van  de  regtbank.  De  eischer  of  gedaag- 
de sit  daar  zonder  kris ,  welke  hij  bniten  de  lijn  nederlegi. 
Bij  de  twee  andere  regibaaken  wordt  zoodanig  eene  Ijn 
niet  gebruikt.  Misdadigers  zitten  niet  in  dtö  lijn. 


Digitized  by  VjOOQIC 


126 


Magt  opteekent.  Dit  gstacfarift  heet  Sêrai  Hoeger» 
Vervolgens  laat  men  hem  op  eenigea  afgtand  van  de 
regtbank  zitten,  en  den  gedaagde  in  de  Kentheng 
komen ,  waar  Uqmong  Prod^o  hem  bekend  maakt , 
dat  bij  in  regten  vervolgd  wordt*  Nadat  hij  uit  de 
Kentheng  ia  gegaai»  doét  men  met  hem  hetzelfde,  ak 
men  hierboven  met  den  eischer  gedaan  heeft. 

De  Seraf  Hoeger  van  de  beide  partijen  opgemaakt 
zijnde,  geeft  Hamong  Prodjo  aan  den  Djel^eo  van  den 
eischer  en  van  den  gedaagden  l^st,  om  schriftelijk 
eenen  dag  te  bepalen,  waarop  het  onderzoek  van  de 
zaak  zal' plaats  hebben. 

De  vastgestelde  dag  tot  de  zamenkomst  daar  z(jnde> 
onderzoeict  Hamong  Prodjo  met  z^ne  leden ,  of  de 
zaak  bij  de  SoeramU  dan  wel  bij  de  Bale^mangoe  be- 
hoort* In  het  eerste  geval  gelast  hij  den  Djekso  van 
den  Mas  pangoeloe ,  om  beide  den  eischer  en  ge- 
daagden naar  de  Soerambi  te  brengen,  en  in  het  laatste 
geval  worden  zij  door  den  Djekso  Negari  naar  de 
Bale-mangoe  gebragt. 

Zoo  de  zaak  bij  de  Pradhoto  behoort,  dan  gaat  men 
over  tot  het  onderzoek.  Wanneer  er  geen  verschil  in 
de  verklaring  van  den  eischer  en  gedaagden  bestaat, 
dan  geeft  Samong  Prodjo  aan  beiden  last,  om  de 
ganioengan  ter  regtbank  te  deponeren.  *  De  eischer 
geeft  de  helft  van  zijnen  eisch  en  de  gedaagde  zoo 
veel  als  de  eisch  bedraagt.  Hiermede  wordl  de  ver- 
gadering gesloten ;  en  men  gaat  over  tot  het  opmaken 
van  het  vonnis,  hetwelk  niet  eerder  nitgespreken 
wordt,   dan  nadat  de  ganioengan   is   betaald.    We-»^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


127 


geus   mhdaden  wordt  geene  .  ffuntoengan    gevorderd. 

Zoodra  de  gantoengan  gegeven  is ,  spreekt  men 
het  Tonnis  uit.  Daarna  bepaalt  Hamong  Prodjo,  in 
overleg  met  de  leden,  den  dag,  waarpp  de  betaling  door 
den  verliezer  zal  plaats  hebben*  Zalks  wordt  in  ge« 
schrift  gesteld,  en  Toert  3en  naam  van  Serai  koe* 
bof  o  hajar,  hetwelk  men  in  handen  stelt  van  den 
Djekso  des  verliezers,  die  voor  de  behoorlijke  beta- 
ling moet  zorgen. 

Indien ,  na  gedaan  verhoor ,  de  verklaring  van  den 
eischer  en  gedaagden  tegen  elkander  streden ,  wordt 
er  van  wege  Hamong  Prodjo  een  onderzoek  bewerk- 
litelligd ,  en  men  gaat  vervolge&s  te  wede  naar  bevin- 
ding van  zaken. 

Art.  15.     Over  Hoebojo  (l). 

Wanneer  de  eischer  tot  drie  zittingen  (2)  niet  ver- 
schijnt ^  wordt  ^an  zijnen  Djekso^  van  wege  Hamong 
Frodjo  bekend  gemaakt ,  dat  de  zaak  vernietigd    zal . 
worden,  zoo  de  eischer  in  den  loop  van  nog  drie  zit- 
tingen niet  voor  de  regtbank  komt. 

Indien  de  gedaagde  na  gedane  dagvaarding  tot  drie 
zittingen  niet  verschijnt,  geeft  Hamong  Prodjo   aan 


Cl}  Dit  woord  beteekent  eigenlijk  heïofle  ;  doch  in  de 
regttterm  is  het  aanzegging.  Zoo  beteekent  Hoebojo  nga- 
ben:  daniseg ging  tot  verkoor  der  partijen,  Hoebojo  hehro: 
aanzegging  tot  vernietiging  eener  zaak  9  zoodat  daarom- 
treat  geen  onderzoek  meer  mag  gedaan  en  de  zaak  ab  niet 
gebeurd  moet  aangemerkt  worden* 

(2)  De  sittiogdagén  worden  Pratikel  genaamd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


128 


xijnen  DjeAso  last,  om  een  bewQs  op  te  makeiiy  waar^ 
by  deze  belooft,  om,  wanneer  de  gedaagde  in  den 
loop  Tan  nog  eene  zitting  niet  voqr  de  regtt)ank  komt, 
alsdan  eeue  boete  te  betalen*  Dit  bewijs  heet  &- 
rat  boelojo  dendo. 

Verscbgnt  de  gedaagde  op  den  bepaalden  dag  niet, 
dan  betaalt  zijn  Djeksö  boete ,  te  weten :  ala  de  zaak 
oTer  goederen  handelt,  twee  rejalen;  over  verwonding, 
drie  rejalen ;  en  over  moord,  vijf  rejalen. 

Zoo  de  gedaagde  gedurende  nog  drie  zittingen  niet 
verschijnt,  wordt  van  zijnen  Djekso  een  bewijs  gevor- 
derd, waarbij  deze  verklaart,  genoegen  te  nemen,  dat 
hij  in.zyn  ambt  worde  geschorst,  ingeval  hij  op  eenen 
daarby  bepaalden  dag  den  gedaagden  niet  voor'  de 
regtbank  brengt;  Zulk  een  bewiys  heet  Serat  hoe^ 
bojo  soewak.  De  bepaalde  tijd  d^&r  zijnde ,  en  de ' 
gedaagde  niet  verschijnende ,  wordt  de  Djekso  schrif- 
telijk door  Hamong  Prodjo  in  zijn  ambt  geschorst. 

De  geschorste  Djekio  wendt  zich  dien  ten  gevol- 
ge tot  zijnen  Wadhofio ,  om  diens  hulp  in  te  roepen, 
opdat  de  gedaagde  voor  de  regtbank  verschijne.  Kan 
ieWadhono  hem  daarin  niet  helpen,  dan  wordt  aan  hem  . 
de  vrijheid  gegeven,  om  zich  deswege  tot  den  Radien 
Madhi'pati  te  wenden.  Deze  zendt  na  ontvangen  be- 
rigt  den  Djekso  negari  naar  Hamong  Prodjo ,  om  de 
zaak  te  onderzoeken.  Hamong  Prodjo  geeft  vervol- 
gens een  schriftelijk  berigt  van  de  onwilligheid  van 
den  gedaagden,  om  voor  de  regtbank  te  komen.  Daarop 
vaardigt  de  Radhen  Hadhi-paii  zendelingen  af,  om  den 
gedaagden  tot  verschijning  te  noodzaken.    Dezelve  be- 


Digitized  by 


Google 


129 


staan  uit  de  Djeksa't  van  de  acht  Najoko'i ,  met  der- 
xelver  KorCs  ^  benevens  den  Djeko  negari.  Ingeval 
het  niet^'verschijnen  van  den  gedaagde  toe  te  schrijven 
is  aan  de  tegenwerking  van  deze  of  gene  Prinsen  ^ 
zendt  de  Radhen  HadM-pati  eenen  Mantri  Sadho»o 
naar  zoodanig  eenen  Prins ,  met  uitnoodiging  om  den 
gedaagde  alt  te  leveren. 

Indien  het  mogt  gebeuren ,  dat  de  eischer  of  ge- 
daagden ziele  wordt ,  nadat  hunne  zaak ,  volgens  art* 
14 ,  .door  den  Kabajan  der  PradAoto  is  opgeteekend , 
hetzij  al  dan  niet  reeds  een  dag  tot  onderzoek  bepaald 
18  9  dan  gaat  de  Sorojoedho  zich  daarvan  overtuigen. 
Is  de  ziekte  van  een'  zoodanigen  aard ,  dat  zij  de 
verschijning  van  den  persoon  onmogelijk  maakt,  dan 
mag  het  onderzoek  der  zaak  nitgesteld  worden;  doch 
zulk  een  *  uitstel  wordt  niet  gegeven  f  wanneer  de 
persoon  ziek  is  geworden  nadat  de  DfeKso  het  bewijs 
Hoebojo  dendo^  hiervoren  genoemd,  heeft  afgegeven. 
De  zieke  moet  alsdan  naar  de  regtbank  gedragen 
worden. 

Ingeval  na  de  opteekening  der  zaak  door  den  Kaba^ 
Jan  der  Pradhoio ,  de  eischer  of  de  gedaagde ,  dan 
wel  beiden  mogten  komen  te  overlijden ,  mogen  hunne 
erfgenamen  de  zaak  vervolgen;  doch  zoo  dit  överlij- 
d^i.  voor  die  opteekening  plaats  heeft,  dan  komt  de 
zaak  voor  de  regtbank  van  den  Mctê  pangoeloe. 

C.  F.  WiNTEn. 

{Hei  vervolg  hierna). 

6.  1.  1^.  s.  9. 


Digilizefj  by  VjOOQIC 


BIOORAPHIE. 


DE  GOOTERNEURS-GENERAAL 

TAV  KZDBBLAIBSCH  IHDU. 

IV. 

JAN     PIETERSZOON    KOEDT. 

1618—1628 

»  Het  beeld  van  alle  groote  mannen  (zegt  een  uit- 
stekend Nederlandsch  redenaar)  is  in  de  hoofdtrekken 
geli[jk.  Wie  is  er,  die  deze  hoofdtrekken  niet  verza- 
melen^ en  den  naam  eens  persoonfi  daarbij  noemen,  of 
daarqnder  schrijven  kan?  Maar  wat  elk  van  hen  ken- 
merkt en  bijzonder  eigen  is  en  van  alle  anderen  on- 
derscheidt, in  het  licht  te  stellen :  hoeveel  meer  wordt 
daartoe  verdscht !  •*  (•) 

Wie  het  ooit  beproefde  eene  schets  te  schrijven 
van  het  leven  van  den  vierden  Opperlandvoogd  van 
Nederlandsch.Indië,  zal  de  juistheid  dezer  opmerking 
hebben  doorgrond*    Als  Veldheeren  en  Oorlogshelden 


(*)    Yjlm  Dza  VjkJMy  V^rhumdeKugstt,  deellll,  bladc.  49. 


Digitized  by 


Coogk 


Digitized  by  VjOOQIC 


r  I  II 


Digitized  by 


Google 


5'AW2'IE1'3S2E.^ 


^®®WK®3Eïf 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


131 


itaiui    SpEEtMAN  en  VAN   60EN8  aaa    Ae  ragt0ri(|de 
van  ieiK  dap^reB  Koen;  dn  Wetgever  wordt  faQ  door 
JoAN  Maatzüijker  geëveüoard)  ak  ftmeier  en  koop- 
man vindt  by  in  Mosbei.  en  van  Imbofp  i^I^  gelijken. 
En  toeh  is  er  in  zgne  geftehledenie  ze^  veel,  dat  hem 
dleen  eigen  h  en  van  die  sQne  voorgttngenr  ea  op^ 
▼olgeni   onderscheidt*     Hem  toch  viel  het  zeldzaani 
▼eorregt  te  beurt  van  den  grondlegger  te  hebben  mo- 
gen xQn  eener  stichting,  weUce  den  roem  van  sQn  vader- 
land over  de  geheele  wereld  heeft  «tgebreid  en  sQn  ei- 
gen imam  vereeuwigd*  Hij  is  de  man  geweest ,  die  in  den 
waren  zin  .d^  woords,  zQne  natie,  als  Mogendheid  in 
Indië  heeft  doen  eerbiedigen   en   haar   gezag  aldaar 
heeft  gevestigd*    De  plaato ,  welke  door  zQne  volhar- 
dende siandvastiffheid ,  bet  mMdenpont  van  alle  be- 
wegingem  der  O*   L  C*  in  dit  werelddieel  is  gewor- 
den,   is    ook    nu    nog,    mew    dan    twee    honderd 
jaren  na  zijnen  dood,  de  hoofdzetel  der  Nederlandsche 
Regi^fiog  in  Indif.    Op  het  fimdament,  dooc^  hem  ge- 
legd ^    heeft  de  nakomdingseliap   het  groote  gebouw 
afgewerkt,  dat  zelfs  de  vreemdeling,  hoe  afgunstig  o<dr, 
alet  kon  mdaten  te  bewonderen;    en   de  Instellingen 
door  Koen,  voor  het  bestuur,   inzonderheid  vm   deze 
hoofdplaats,  verordend,  zijn,  b^kans  gedurende  het  gan- 
sehe  bestami  der  O*  I*  C*,  althans  in  hareheofdb^inselen 
behouden  gebleven*    Eindelyk,  hem  alleen  isdemerk«> 
waardige  onderscheiding  te  beurt  gevallen  van   tweê^ 
moéil  geroepen  te  zijn  geworden  tot  de  uitoefening  der 
Waardigheid  van  Gouvemeur  Generaal,   welke  hiy   tot 
aan  sgnen  dood  toe  eervol  heeft  bekleed* 

9\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


I3i 


'  {n  Jndië  althaim»'  zbI  er  wel  mMuandEign,  die  het 
l0¥6n  en  de  voornaamste  bedry?en  van  Juin  Paters- 
zoon  ïKocn  met  kent;  en  wie.^ne  geschiedenis  kent, 
kent  ook  jcgne  ^roote  verdiensten^  en  de  rtfgtma^ge 
aalispr^k,  tvelkeJiQ  diMNe  dezelve,  op  de  bewcmdering 
esi  erkentelijkheid  der  nakomelingsehap  heeft  verwor- 
ven* ;Wy  kunnen  ons  derhalve  gerust  onthouden  van 
al  die,  redeknnstige  uitboexemkigen,  welke  in  eene  lof- 
rede op  een  groet  -  man  pl^en  voor  te  komen.  Oo2e 
taak  zal  slechts  behoeven  te  bestaan  in  eene  getrouwe 
levensschets  van  Jan  Pietërs^oon    Koen. 

lïg  werd  den.  8sten  January  1587,  tt  Hoorn  in 
Motkrd'Holland,  geboren  en  door  zijne  niet  onbemiddelde 
ouders, 'vroegtijdig  voor  dea  handel  bestemd  en  opgdeid* 
Zy  zonden  hem,  tot  dat  einde,  naar  Bome^  waar  hQ  op 
het  kantoor  van  zekeren  kooponan  Pescato&e,  zich 
voornamelgk  in  het  IttUiaantcb  boekhouden,  dat  toen 
nog  niet  zoo  algemeen  bekend  was,  oefende  en  practuiche 
kennis  van  handelszaken  opdeed.  Na  zi|jne  terugkomst 
in  het  vaderland,  trad  hif  al  zeer  spoedig  in  de  dienst 
der  O.  I.  C,  zynde  bif  in  1607  (dus  op  zijn  20ste 
jaar)  alfii  onderkocpman,  door  de  kamer  van  Hoorn  f 
met  het  schip  JVi&uwSoorn^  naar  Indiê  uitgezon- 
den. Van  >zijn  toenmalig  verblijf  in  de  Indien 
zwijgt  de  geschiedenis;  alleen  weten  wij^  dat  hy  ddar 
vier  jaren  heeft  doergébragt  en  in  1611  in  het  vader- 
land is  teruggekomen.  Sedert  van  onder-  tot  opperkoop- 
mdn  bevorderd,  vertrok  hij,  den  12den  Mei  1612,  met 
de  schepen  Zelandia  en  Middelburg  andermaal  *  naar 
O,  I.,  waar  bij  als  President   der  factorij  te   Bankxm 


Digitized  by  VjOOQIC 


133 


w9xA  aangesteld;  terwQl  hem-  in  het  Tolgende  jaar 
werd  opgedragen  de  eervolle  bediening  ran  Directeur 
Generaal:  een  ambt,  dat  nog  ni^nand  voor  Koen  had 
uitgeoefend  en  dat  hem  de  eerste  plaats  deed  ¥erwer« 
▼en  naast  die  vto  Gonvemeur  .Generaal. 

Ab  '^Directeur  Generaal  was  Koen  belast  met-  het 
beheer  en  de  leiding  van  de  handehaangelegenheden 
der  Comp. ,  welke  I^j  dan  ook  nitermate  heèfï  beror- 
derd;  terwijl  hem  meer  bijsonderijgk  was  opgedragen 
om  dè  algemeene  boeken  dér  Maatschappij  te  honden  ^ 
welke  het  Bewind  in  Europa  best^tdig  met  de  meeste 
naanwkeurigheid  gadesloeg  en  nazag.  Bi}  artikel  14  Tan 
de  instmctie  voor  den  Gonvemenr  Géneraal  Pieter  Botii 
en  dé  Raden  van  Indië,  ran  27  November  1609,  was  reed& 
feevolen,'  dat  zQ  zonden  »  ordonneren,  dat  op  alle  comp- 
^  toiren  en  plaatsen  van  India,  daar  dè  Compagnie 
»  eenige  personen  heeft,  ofte  goederen,  actiën  of  ere* 
9  dieten  ïa  hebbende^  alle  dezelve^  soo  contante  pen- 
»  nfngen,  koopmanschappen,  actiën  en  credieten ,,  hoe* 
»  danig  dezelve  ook  zouden  mogen  wezen,  bij'  förme 
»  van  inventaris  gesteld  worden,  allen  te  gelde  geè'S'- 
»  timeerf,  naar  waarde  van  de  plaatsen,  waar  dezelve 

>  gevonden  worden,    ende   wat*geen  rechte  waarde  en 

>  heeft,  't  selve  estimerendè^  snlx  zij  naar  goede  in- 
j»  formatie,  in  redelijkheid  zullen  vinden  te  behooren; 
»  om  't  zelve  hebbende,  daaruit  dè  generale  ^  boeken 
»  bij  uwen  boekhouder  te  doen  beginnen,  makende  dlèo 
»  een  groote  maf  sa  of  kapitaaT  van  alles  wat  de  Com* 
»  pagnie  in  India  is  hebbende;  makende  dè  generale 
9  O.  I.  C.  crediteur,  en   ijder    comptoir   van    't   gunt 


Digitized  by  VjOOQIC 


134 


•  onder  't  selve.benttt,  debiteiur."  De  Oij:«c(«ur*Ge- 
9cmal  KpEM  was  da  eet^e ,  die  dezen  algeneeBeQ  in- 
Teotaris  van  aUe  goederen^  «ctM«i  en  eredieten  ¥bq  de 
OfmflÊtfdt,  waarbij  allee  op  geldewaarde  werd  geeieUt 
om  eene  groote  .ma$ia  of  kapitaal  te  vertoonen,  heeft 
gerorflid;  en  gedurende  het  gansche  tijdvak  van  het 
aanwezen  der.  Compagnie,  is  de  door  hem  iogefvoerde 
Torm  van  boekhouding  behouden  gebleven. 

Dan  er  was  een  ander  hoogst  gewigtig  onderwerpi 
dat  toen  reeds  al  zijne  opmerkzaamheid  verdiende  en 
dan  ook  weldra  ten  voUe  vestigde.  Zijn  vorsehende  geest 
bevroedde  en  doorzag  weldra,  dat  het  overwigt  van  den 
Nedorlandsofaen  handel  in  O.  I.  nimmer  duurzaam  zou 
kunnen  gevestigd  en  gehandhaafd  worden,  b(jaldieii  ^e  be- 
Wegingen  der  MaatschappQ  aldaar  niet  uitgingen  van  een 
vast  middenpunt,  geschikt  om  bet  geheel  van  hare  hande- 
lingen te  overzien;  en  een  onmisbaar  vereischte  daar- 
toe was,  dat  het  hoofdbestuur  gevestigd  wierd  op  eene 
plaats,  wel  in  het  midden  van  de  Indische  handels* 
wereld,  maar  daarbij  tevens  zoodanig  gelegen,  dat  dezelve 
door  hare  eigenaardige  ligging,  door  den  aard  harer 
bevolking  en  hare  rijke  hulpbronnen ,  heiren  meester 
van   haar  bezit   duurzaam  verzekerde. 

De  hoofdzetel  d^r  Compagnie  was  sedert  de  komst 
van  den  eersten  Gouverneur  Generaal  in  Indie  in  de 
MoIhccom  gevestigd.  Zelfs  hadden  Heeren  XVII  in  1613 
gelast,  dat  »  de  Gouverneur  Generaat  zyn  stoel  moest 
houden  te  Ambo  in  a"  O  m  het  is  ons  uit  de  levens- 


C^    Jiêêetuiie  17  Februar^  1613  (M.  S.). 


Digitized  by  VjOOQIC 


ia 


nehelMa  rm  de  4rie  eerste  Opperiaaivaegden  ge« 
bleken,  dat  deselve  zicb  iJd^r  h^beit  i^p^ehoaden» 
HeaaIi  eebter  kield  isijii  vaat  terblgf  te  Ttrmaie^  deeb^ 
90O  ale  Vauentijn  teregl  opneikt »  >  aieer  door  de  goed- 
Jieid  van  den  Koning  en  volgens  bet  gemadcteverdn^t 
dan  wel  volgens  een  regt  van  eigendom  aldaar."  IMbuur 
KoBN  ds  opvolger  van  Bba^l  optredende  (20  Mei 
1618) ,  vond  èene  b||sendff-e  aanleiding ,  om  zgne 
atfidacht  op  dit  aangelegen  onderwerp  te  vestigen , 
waarvan  w^   dsnn  kortelgk  sidlen  spreken. 

BQ  de  Ordonnantie  en  Instructie  voor  den  Goavemeur 
Generaal  en  de  Raden  van  Indie^  van  ^  Augnatos  1617, 
was  namelijk  wel  (bjj  art.  33)  ia  algemeene  termen  be- 
paald :  »dat  de  Gonvemeur  Generaal  z^ne  gestadige  iresi* 
»  dentie  zal  boaden»  desdve  veranderen  en  sicb  van  de 
»  eene  plaatse  naar  de  andere  transporteren ,  daar  ^  waar 
»  de  gelégenbeid  van  zaken  zulks  zal  veretsehen  en 
m  bl}  met  z^ne  Raden  zulks  tan  meeste  dienste  van  de 
»  Compagnie  verstaan  n^  te  bdiooren,  alzoo  dienaanw 
»  gaande,  zoolang  nog  in  Imdië  geen  zeker  rendez* 
»  iDouê  ÏM  verkoren,  ook  geen  zekere  vaste  order  daarvan 
»  kan'  gegeven  wórden ;"  doeh  by  de  artikelen  76  en 
77  vaa  dezdide  «tstmetie  weard  den  Geuveniear  Generaal 
ten  BÉriligste  aanbevolen,  om  »niet  te  vergeten  db  ver^ 
»  kiezing  en  verzekering  van  eene  goede  en  bekwime 
»  plaats  tot  emig  rendeZ'veuê  op  ri  zalke  bekwame 
»  tfd  en  plaats,  als  bet,  rejgard  nemende  op  den 
3»  handel  van  de  EngeUeh^n ,  Frangoiêen  en  andere 
»  natiën,  gevoeglffkst  en  met  de  minste  scbade  en 
»  pericnl  van  de  Compagnie   zal  kunnen  gebieden , 


Digitized  by  VjOOQ IC  ^ 


136 


>  wel    lettende    op    dese    en   andere    considevstien : 
»  Eerst :  dat  de  plaats  bekwaam  sij  voor  de  aanko- 

»  mende  en  nit  Indië  afvarende  schepen,  om   sonder 

>  veel  laverens  of  zonder  na  verandering  van  monsson 
»  te  wachten,  dezelve  te  mogen  bezeilen; 

»  Ten  tweede  :  dat  ze  ook  bekwaam  zl|  voer  de 
»  Chinezen  om  aldaar  veilig  en  zonder  pericvl  »et 
»  een  monsson  tè  mogen  komen; 

j^  Ten  derde:  dat  ze  ook  geprovideerd  a^,  of  nabQ 
»  gelegen  aan  geprovideerde  plaatsen,  van  verschwater^ 
»  hont  en  andere  behoeften  tot  verversching,  opbou- 
»  wing  of  reparatie  van  de  schepen  noodig ; 

T^Ten  vierde  :  dat  men  daar^wr  met  die  van  Bmn^ 

>  tam  niet  en  vetvalle  in  zoodanige  contentie,  dal  de 
»  Engelschen  of  andere  naties  onsen  handel  aldaar 
»  zouden  onderkruipen; 

»  Ten  v^de :  dat  de  plaats  ook  verzekerd  zij  en 
»  wel  afgezonderd,  of  gemakketjik  om  aftezonderen  vaa 
»  het  vaste  land,  om  door  menigte  van  vcdk  niet  over- 
»  loopen  en  overrompeld  te  worden; 

»  Ten  zesde ;  dat  er  een  goede  reede  of  haven  zl| 
»  om  de  schepen  te  bergen  en  overtehalen ; 

»  Ten  zevende  :  eindelijk  ook  wel  gelegen   om   den 

>  vijand  daaruit  ligtelifk  alle  jaar  met  eenige  zéetog- 
»  ten  afbreuk  -  en  den  vrienden  en  comptoiren  van  de 
»  Compagnie  secours  te  kunnen  doen;  en  daarom  de 
»  contanten,  effecten,  provisien,  ammunitien,  boeken 
»  en  schriften  van  de  Compagnie  in  goede  zekerheid 
»  en  buiten  vreeze  mogen  wezen  van  ^door  geweld  of 
»  door  brand,  zooals  in  Bantam  y  PaliacatteendXkAer& 


Digitized  by  VjOOQIC 


137 


»  plaatsen  voor  dezen  is  gebeurd ,  overvallen   te  xul- 
>  len  worden." 

Koen  haastte  zich  aan  dezen  stelligen  last  van  zijne 
Meesters  te  voldoen.  'Door  zijn  veeljarig  verUiyf  te 
Bantam ,  was  li^  met  de  j^aatselijke  aangelegenheden 
van  den  westeUfken  hoek  v^i  Java  zeer  wel  bekend 
geworden ,  en  naar  zijne  nieening  kon  de  hoofdplaats 
van  de  Nederlanders  in  Indié ,  nergens  geschikter  en 
voordeeiiger  gevestigd  woi^den  dan  te  Ontong  Java , 
aan  de  nitmonding  der  Tangeraftgêche  rider,  ongeveer 
vijf  mijlen  landwaarts  van  het  tegoiwoordige  Batavia 
gelegen.  Daar  die  streek  gronds  tot  het  gebied  van 
den  Koning  van  Jaeeatra  behoorde ,  deed  hij  aan  dien 
Vorst  liet  voorstel,  om  dat  gedeelte  van  zijn  Rijk,  tot 
dat  einde,  in  eigendom  aan  de  Hollanders  aftestaan. 
De  Koning,  die  reeds  in  1611  een  stak  gronds  te  Joc- 
caira  aan  Pietbr  Both  voor  15)00  realen  had  verkocht, 
waarop  vervolgens  eene  woning  of  factorij  was  ge- 
bouwd, mistrouwde  het  doel  van  dit  voorstel  en  gaf 
een  ontw|)kend  antwoord.  Hij  vreesde,  dat  de  Hol- 
landers daardoor  langzamerhand  meer  invloed  op  zyne 
bevoUdng  zouden  verioijgen ,  dan  met  z({n  gezag  be- 
staanbaar zoude  zijn ;  en ,  gedachtig  aan  de  voorspel- 
ling :  » dat  eenmaal  eene  natie  van  blanken  met 
kattenoogen  en  blond  hair  Indie  zou  overmeesteren  ,'* 
nam  hij  zich  voor,  het  plan  van  Koen  zoo  sterk  moge- 
lijk tegen  te  werken.  Hij  onderrigtte  dadelijk  den 
Paugerang  die,  tijdens  de  minderjarigheid  van  den 
Koning  van  Bantamj  het  gezag  aldaar  voerde,  van  dit 
voon^tel,  hield  hem  het  gevaarlijke  er  van  voor  oogen 


Digitized  by  VjOOQIC 


138 


en  ruide  bem  tegen  de  Europescbe  natite  eo  vooral 
tegen  de  Hollanders  op ,  die  hij  vroeger  binnen  sQn 
gebied  begunatigd  had  9  doch  thana  als  aQne  vijanden 
aannerkte.  Koes  bespenrende^  dat  de  Koning  van 
Jaceaira  niet  alleen  Mj^n  voorstel  ongenegen  vmM^  maar 
hetself  e  als  eene  daad  van  vyandachq»  aanmerkte,  en  te- 
vens uit  de  bonding,  welke  de  regerende  Paogerang  varf 
Bantam  tegen  hem  aannam,  afleidende,  dat  hyerseer 
op  sQne  hoede  moest  sijn,  besloot  nn ,  met  het  grootste 
gedeelte  van  fyae  nmnscliappen  en  schepen,  het  boofd- 
eomptoir  van  Bantam  naar  Jaeeatra  overtelirengen , 
en  de  woning  der  Comp.  aldaar  te  bemuren  en  te  ver* 
sterken.  AI200  kwam  wel  het  plan  om  de  hoofdplaats  op 
Ontomg  Java  te  vestigen ,  van  jselve  te  vevrallen ,  doeh  de 
tegenwerking  der  Vorsten  was  magteloos,  nu  het  toch  de 
onversettelyke  wil  van  Kocn  Ueef ,  óm  het  rendez-vom 
der  Comp*  binnen  het  gebied  van  den  Koning  van  Jacea- 
ira te  vestigen*  Teregt  song  dan  ook  Jan  de  Marre  (*) : 
» 'tGeheugt  de  Aloudheid  nog,  eer  'twreevlig  Jakair a 
•  Voor  de  oorlogsdonder  van  de  MaatschappQ   moest 

(swiehtest , 
»  Hoe  xij  de  koopstad  aan  dees'  o^er  dacht  te  stichten  » 
» Ons  nieuw  Batavië  te  vesten  aan  den  soom 
p  En  gsooten  uitgang  van  den  Tangerangsc^en  striem : 
»  En  'twaar'  volvoerd,  had  niet  de  vjgand,  door  sijn  wrokken , 
»Der  Batavieren  magt,  op  sijnen  grond  getrokken, 
p  En,  met  zfjn  ondergang ,  aan  Koningen  geleerd , 
»  Hoe  't  weric  eens  Dwingelands  de  Staten  ommekeert.' ' 


C")  Baetvia   (1740)  bladz.  244. 


Digitized  by  VjOOQIC 


139 


Koen  schQnt  vaQ  ssijo  plan,  om  de  hoof4pkiats  te 
Ontopg  Java  te  stichten  «  kenniH  gegerenj  te  hebben 
aan  de  Vergadering  van  XVIIen ,  die  echter  hetaelve 
niet  hebben  toegejuicht  t  want  aij  aehreren  hem  terng, 
»dat  Banka^  naar  uiterlijk  amsien,  hun  voorkwam, 
»wel  zoo  convenabel  te  wezen,  ab  Ontong^Jata^  om 
»  aldaar  7  generaal  rendez^vous  te  maken  "(*);  doch 
KoKN  zich  hierdoor  niet  gebonden  beschouwende, 
bleef  bij  zijn  plan ,  hetwelk  door  eene  aaneenschake- 
ling van  meerendeels  onverwachte  gebeurtenissen^  al 
zeer  spoedig  tot  volkomene  ontwikkeling  gebnigt  werd. 
En  hier  z^n  wg  reeds  genaderd  tot  den  aanvang  der 
gefchiedenis  van  de  grondlegging  van  Bafatia,  onder 
Gods  leiding,  het  werk  van  Koen,  en  twee  eeuwenlang 
het  bestendig  voorwerp  van  den  natiotialen  hoogmoed. 

»  Van  hetgeen  b^  de  stichting  van  Batavia  in 
de  jaren  1618  en  1619  is  voorgevallen  (zegt  tan  Ha- 
ken) (t)  hebben,  w^  het  verhaal  van  (den  generaal) 
Camphuu  t  een  verbaal',  hetwelk  Titus  Lrvius  zelf 
niet  onwaardig  zoude  geacht  hebben  om  in  zijne  ge- 
schiedenissen ingelakcht  te  worden  f  zoo  het  die  tijden 
geraakt  had.'*  Valentun  nam  dat  merkwaardig  verhaal 
over  in  het  IVeDeel  vanzi]n  bekend  werk  over  O.  I., 
en  hem ,  die  al  de  bijzonderheden,  welke  de  stichting 
van  Batavia  hebben  voorafgeg9an  en  vergezeld,  wenscht 
te  weten,  moeten  wij  naar  dat  werk  overwyzen,  daar 


(*)    Zie  de  Afiaive  vmn  de  Vergadering  van  JtFIIen, 
van  31  Ociober  1617  (M .  S.). 

(t)  ^«  Geusten ,  Ile  Deel  bkidz.  77. 


Digitized  by  VjOOQIC 


140 


de  aard  van  ons  geschrift  eene  breedvoerige  ontwik- 
keling van  dezelve  niet  toelaat.  Wij  zullen  ons  bij 
de  hoofdgebeurtenissen  Tan  dit  feit  moeten  bepalen , 
en  in  de  heerlijke  reeks  van  oorzaken  en  gewroohten, 
welke  zQ  ons  ter  beschouwing  aanbieden ,  wederom 
dezelfde  aanbiddel^ke  Voorzienigheid  terugvinden , 
welke,  in  de  ontwikkeling  en  uitvoering  van  haar 
onnaspeurlijk  en  dikwerf  raadselachtig  wereldplan,  ha- 
ren eigen ,  zekeren  wëg ,  onveranderlijk  volgt. 

Wij  hebben  breeds  in  de  levensschets  van  Laurens 
Reaal  opgemerkt,  dat  de  omstandigheden,  onder  welke 
Koen  aan  het  roer  van  zaken  kwam,  niet  gunstig 
waren.  De  Soesoeioenan  van  Java  had  de  loge  der 
Maatschappij  te  Japara  doen  afloopen ,  bij  welke  ge- 
legenheid drie  Hollanders  waren  gesneuveld,  drie  ge- 
wond en  zevenitien  gevankelijk  weggevoerd,  terwijl  al 
de  goederen »  ter  waarde  van  20,000  Rijksd.  waren 
geplunderd  en  geroofd.  Te  Jamhi  op  Sumaira  alsmede 
te  Makasser  waren  dezelfde  roof-  en  moordtoo'neelen 
voorgevallen ,  en  de  regeerende  Pangerang  van  Bantam 
had  zelfs  een  aanslag  itegen  het  leven  van  Koen  ge- 
smeed, die  daarvan  door  jcen  Chinees  onderrigt,  zich 
in  lijds  daartegen  wapende  en  het  snood  ontwerp  ver- 
ijdelde. Maar  wat  den  toestand  der  onzen  in  die  da- 
gen zeer  benaauwde,  was  de  vijandige  houding  der 
Engelschen,  die,  vreezende  dat  het  geluk  de  pogingen 
der  Inlandsche  Vorsten  zoude  begunstigen,  en  voor 
hen  het  uitzigt  op  eene  volkomene  onafhankelijkheid 
openen ,  waardoor  hunne  wapenen  ook  tegen  hen  zouu 
den  kunnen   gekeerd   worden  ,  niets  nalieten  om .  de* 


Digitized  by 


Google 


141 


sdyen  tegeft  de  Nederlanders  op  te  rojjea,  in  de 
hoop,  dat  de.  Vorsten*  xulks  als  een  blijk  '  van  hunne 
▼riendsohap  zonden  aanmerken  ,  welke  hnn  aanspraak 
xoode  geven  op 'besoherming.  Alle  deze  omstandig- 
heden deden  'd^a  wakkeren  Koen  bedacht  xljn  op  het 
beranen  van  krachtdadige  maatregelen,  die  hij  nu 
ook  bttTttwijld  '  aüerwege  '  in  het  werk  stelde,  en 
zonder  welke  het  'missehien  voor  altijd  met  de  onzen 
in  Indië  gedaan  zon  geweest  zijn.  Hij  zond  den 
Ccimmandeur  Maahtensz.  '  af  naar  Jttparüj  om  de 
opstandeUiigen  aldaar  te  bestraffen^  hetgeen  deze  met 
êett  gelnkkig  gevolg  volbragt.  Ook  naar  Üfa^o^^fr  wer- 
den schepen  met  troepen  gezonden,  om  er  de  zaken 
te  regelen ;  doch  niet  zoo  gemakkelijk  was'  het  de  ge- 
Imme  on  vereenigde  zamenspanning  der  Vorsten  van 
Bantam  en  Jaccatra ,  en  van  de  Engejsehen  tegen  de  on- 
zen té  Jaccatra  te  ontwapenen  en ,  meer  dan  elders ,  was 
hier  het  persoonlijk  beleid  van  Koen  zelven  noodig  en  dan 
ook  zeer  bedrijvig  werJoEaam.  Een  tijdlang  bestpnd  de 
vijandscliap  slechts  in  eene  bedekte  tegenwerking,  doch 
weldra  sloeg  zij  over  tot  dadelijkhedén  van  de  zigde 
der  Britten,  die,  op  den  ISden  December  1618,  een 
rQkgeladen  Nederlandsch  schip,  de  Zwarte  Leeuw  ge- 
naamd, venraderrijk  overmeesterden,  beroofden  en  de 
mmischap  er  van*  gevangen  namen.  Koen  vorderde  van 
Aea  Engelschen  Admiraal  Thomas  Deal  voldoeningen 
sclndevergoeding*  deswege,  doch  deszelfs  antwoord  was 
ontwijkend  en  stond  gelijk  meteene  oorlogsverklaring. 
£r  was  derhdve  nu  voor  Koen  'geene  reden  meer,  om 
den  openbaren  vlgand  te  ontzien  ^i  men  stelde  dan  ook 


Digitized  by  VjOOQIC 


142 


aan  oaza  zjgd«  alles,  wat  mem  kan,  in  hei  wêrky  om 
hma  afbreuk  te  doen»  De  Engebche  loodt  en  gebo«i« 
wen,  die  onie  veetingweikttn  in  den  weg  sttniden,  wer« 
den  afgebroken  en  Yerwoest;  de  graneenaehap  van  knnne 
▼kot  net  bit  land  werd  JEooveelniogelyk  belemmerd»  en 
alle  toegangen. tot  onse  IqgeweidenTenteifct  en  irenekerd« 
Doch  de  Britten  saten  van  hunne  xijde  ook  niet  atil.  Z^ 
bedraden  onae  etrarkte  met  algeheele^vemielittg  door 
hunne  swaarste  Tnunnonden  tegenover  denelviB  te  plaat» 
aen  en  deaelve  aan  alle  kanten  In  te  duiten.  Dit  allee 
mankte  dentoeatand  deromrai  neer  bedenkelQ^,  vootnl 
omdat  men  gebrek  aan  krQga-  en  leTensbehoisftw  be-* 
gon  te  krijgen.  Een  beelisgend  feit  wa«  dua  tfums 
onvermijdelijk  geworden.  Kobh  wil  hetaelFe  wageo^ 
wetende  dat  er  zonder  atrQd  geen  overwinning  kanii|n« 
H^  daagt  mitiuUen  op  den  eerstMi  dag  van  het  jaat 
1619,  de  Engeleehe  vbot  tot  een  xeesl^  nit,  die  in 
het  gezigt  van  het  eiland  Omruft  plaats  heeft  Ome 
vloot  beatond  uit  zeven  schepen,  die  v^n  weinig  kruid 
voorzien  waren,  tegenover  11  welhemande  en  atirik  ge- 
wapende Engekche  oorlogsvaartnigen.  Ën  niettemin 
zoude  de  overwinning  aan  onze  zijde  geweeet  zi^,  in* 
dien  de  Engdsche  acheepamagt  middlerwijl  ni^  mei 
nog  eenige  vaartuigen  ware  versterkt  geworden.  Deai 
strigd  tegen  zulk  éene  overmagt  voort  te  •  zetten,  wan 
niet  raadzaam,  voond  daar  onze  bodema  met  knstbaie 
goederen  waren  geladen ,  zoodat  het  verlies  van  een 
enkelen  zeeslag,  onzen  geheelen  ondergang  kt  en  vee* 
drijving  uit  Indit'  zonde  hebben  kmmennaaiohzl^enè 
KoRN  achtte  het  daaiom  raadzaam  eerst  naar  4Ȏeina^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


143 


waai  99k  het  hoafd-magaa^n  Tan  alle  pfovisian  en 
btbotften  gaveatigd  was ,  te  atevenan ,  4e  aldaar  ge- 
atatioBaeide  oeilogasckepeo  ain  aQne  vleot  te  voegw  ^ 
eli  daam  t^ej^yeatiag  te  Jmcatra  te  komen  entietten , 
welke  atarkte  nn  ^  bij  iQ  n  vertrek  geatdd  werd  onder  het 
bevel  fsndfift  weduwen  Poiter  van  den  Brok  » wiena 
naam  w9  reeAs  Vfo^^er  eervol  hebben  vermeld  en  dia  niet 
alleen  dedr  s^ae  reiaen  naar  éJHka  en  Arabië^  maar 
ode  deof  het  deel,  dat  hg^nam aan  de  roenurljke overwin- 
ning vaa  Jaceatrm  en  de  daan^  gevolgde  atiehtiag  van 
BéUtpfm^  aiah  aoo  bijxonder  verdienatelgk  heeft  gemaakt^ 
Da  gaMche  achtergebleven  beaettiog  van  bet  fort  bestond 
«it  400  sielen ,  waaronder  30  a  40  vrouwen  en  70  tot 
80  JQDgjena  getdd  werden.  Op  aitdmkkelijk  bevel  van 
KoBN  naoeat  deselve  aiek  tot  het  niterstè  toe  verdedigen 
en  niet  tot  da  overgave  bealniten » dan  waaneer  alle  mid- 
delen van  verdediging  en  behoud  waren  uitgeput;  en 
ook  dan  nog  soa  de  overgave  nimmer  mogen  geschie* 
den  aan  den  koning  van  Jaeeatra  of  Bantam ,  maar 
aUeen  aan  de  EmgelseAêm. 

WQ  moetan  hier  ter  plaatse  een  oogenblik  verw||len 
m  het  dooraigt  ,en  edel  kardcter  van  Koen.  Het  bevel 
oBi  de  atefktOi  ia  geval  van  nood  ,  alleen  aan  de  Engel- 
aoken  te  negen  overgeven ,  stelt  zyn  gemoed  en  ka- 
rakter in  het  schoonste  licht.  Men  weet  niet ,  of  men 
liem  hier  meet  als  menach ,  dan  al&  kr(}gsoverste  aal 
bewonderen»  HQ*  had  toch  blt|kbaar  daarmede  het 
tweeledig,  verstandig  oogmerk,  fmoreent :  om  in 
geval  eener  overgave ,  s^ne  laadgenooten  niet  bloot  te 


Digitized  by  VjOOQIC 


144 


stellen  aan  de  gruwelijke  en  onmeèdoogende  behandeling 
Tan  een  ruw  onchristen  volk,  en  ten  anderen 9  om  de 
kans  eener  herovering,  in  een  voor  de  onzen  meer  ge- 
lukkig oogenblik  ^  niet  geheel  te  verliezen ,  die  bij  de 
overgave  en  onderwerping  aan  een  inlandsch  vorst  wei- 
ligt  geheel  verbeurd  zott  zQn  geweest.  Alioo  was  die 
voorzorg  van  Koen  niet  alleen  edelmoedig,  maar  ook 
staatkundig  en  wel  doordacht;  eft  wanneer  wij  dit  zijn 
gedrag  vergelijken  bij  dat  der  Engelsche  bewindlieden 
in  1810,  die  den  last  gaven  aan  het  Britsch  bewind  in 
Indiëy  om  zich  van  Java  en  dèszelfs  onderhoorig- 
heden  meester  te  maken,  dan  mogen  wij  ons  wel 
verwonderen  over  die  hardnekkige,  doch  vruchtelooze 
'  pogingen  vah  sommige  Engelsche  schrijvers ,  om 
atle,  zelfs  de  grootmoedigste  daden  onzer  natie  ia 
OosUlndië  j  in  een  ongunstig  daglicht  voor  te  Stellen, 
blijkbaar  om  daardoor  de  bedrijven  van  hunne  landgenoot 
ten  te  doen  uitblinken. «Koen  toch  gaf  bij  eene  onver- 
mijdelijke: overgave  van  het  fort  de  voorkeur  aan  de 
Engelschen  boVen  de  Inlandsche  vorsten ,'  hoezeer  zif 
hem  en  z^ne  landgenooten  even  verraderlijk  als  deze 
hadden  bejegend.  Maar  de  Engelsche  bewindHeden 
in  1810  wilden ,  dat  Lord  Minto  na  de  overmees- 
tering van  Javuj  de  vesting-  en  verdedigingsweriraa 
zou  slechten  en  daarna  met  zijne  krijgsmagt  het 
eiland  verlaten,  waardoor  de  achtergebleven  Euiopea* 
nen  en  derzelver  afstammelingen  aan  de  wraakzucht 
en  woede  der  Inlandsche  hoofden  en  bevolking  zouden 
zijn  prijs  gegeven.  Dan  wat  toen  de  menschen  ten 
Invade   hadden   gedacht ,  deed  God  ten  goede  gedijen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


145 


Lord    MiNTo  vergezelde  in  persoon  de  Brilsche  expe- 
ditie ,  en  Java  werd  voor  Nederland  behonden  (*)• 

Ko£N  had  nog  voor  zijn  vertrek  naar  Amioina  f  het 
fregat  Ceylon  naar  straat  Sunda  gezonden  ,  om  daar 
op  onze  schepen ,  die  naat  Jaceatra  of  Bantam  ste* 
venden,  te  kmisen  en  de  bevelhebbers  van  de  vijan- 
dige oogmerken  der  Engelschen  kennis  te  geven ;  en 
ter  zelfder  tijd  drie  andere  schepen  naar  Soler  en- 
Bima  doen  zeilen,  om  er  rijst  en  andere  levensmiddelen 
te  halen,  ten  einde  inmiddels  daarmede  de  bezetting 
van  het  fort  te  gerieven. 

Van  den  Broek  van  het  vertrek  van  onze  vloot  en 
het  beleg  der  sterkte  door  de  Engelschen  aan  de  zee* 
en  door  de  Javanen  aan  de  landzijde  onderrigt,  achtte 
het  voorzigtig  het  eerste  voor  de  bezetting  geheim  te 
houden,  om  haar  niet  te  ontmoedigen.  Hij  liet  zijn  volk 
dag  en  nacht  aan  de  nieuwe  batter^en  arbeiden,  die 
dan  ook  op  den  ISden  van  Louwmaand  161t)  in  vol- 
komen staat  van  tegenweer  waren  en  waarop  men  diep 
eigen  dag  de  HoUandsche  standaards  plantte. 


(•)  Zie  Memoir  of  the  life  and  pullie  êervtce»  of  Sir 
Thom.  St.  Rabfus  (London  1835)  vol.  I ,  bldz.  46.  Vu  w'ijUfin 
de  Raad  van  Indié  J*  A.  vjur  Braak  zeide  destijds  te  regt 
aan  zjne  landgenooten :  »  Lord  Mmo  is  the  preêerver  af 
our  iiveê  and  fortune,  êince  itiê  known^  ihai  thewiee 
and  provident  interpoeition  of  Lord  Mirro  prevénted  ihe 
reêioraiion  of  Java  to  iiê  native  Princei.^^  Jav.  Go9> 
Ga%.  23  AprU  1814  J!f^  113. 

6.  J.  1«  .  g.  10. 


Digitized  by  VjOOQIC 


U6 


Toen  de  Koning  V&n  Jaceatra  en  4o  agnen  zagen  ^  dat 
onze  loge  in  een  genoegzamen  staat  van  verdediging. werd 
gebragt  en  dat  de  Hollanders  het  voornemen  hadden  zich 
hardnekkig  te  verzetten,  zocbt  die  vorst  onderhand^ingen 
tot  den  vrede  aan  te  knoopen,  waarvan  al  zeer  spoedig 
een  verdrag  het  gevolg  was  9  hetwelk  den  19den  van 
Louwmaand  werd  gesloten,  waarby  de  Koning  beloofde, 
de  verbonden  te  voren  met  de  onzen  gemaakt,  getrouwe- 
.Ujk  te  zullen  nakomen  en  niet  te  zullen  gedoogen,  dat 
de  Engelsehen  eene  loge  of  huizen,  zocr  nabij  ons  fort» 
als  dezelve  te  voren  gedaan  hadden,  zouden  timmeren; 
terwijl  hem  van  onze  zijde  werd  toegezegd  eene  scha- 
devergoeding van  6000  realen,  moetende  echter  de  ves- 
(ingwerken  bleven  in  statu  quo,  tot  op  de  wederkomst 
vmi  den  Gouverneur  Gen«^  Koen* 

Doch  de  koning  van  Jaceatra  hield  zich  slechts 
kort  aan  dit  verbond  en  verraadde  weldra  zijne 
hélsche  oogmerken  met  hetzelve.  Hij  liet  den  bevel- 
•hebber  tan  den  Broek,  onde^  de  vleljendste  betui* 
gingen  van  vriendschap  en  trouw ,  bij  zich  ter  maalt|jd 
noodigen,.  die  niet  wetende  wat  hierop  te  besluiten  ,  zulk« 
aan  de  beslissing  van  zijnen  raad  onderwierp ,  waarvan 
de  meerderheid  van  meening  was ,  dat  hy  de  uitnoo- 
diging  behoorde  aan  te  nemen  ,  om  aan  den  vorst  geen 
juistrouwen  in  te  boezemen.  Hy  gaat,  vergezeld  van 
doctor  DE  Haan  en  nog  zes  andere  Nederlanders  naar 
de  woning  van  den  vorst,  dooh  naauwelyks  is  hy 
daafr  binnengekomen  en  nedergezeten,  of  hy  wordt  onver- 
hoeds aangevallen ,  langs  den  grond  gesleept  en  met 
voeten  getrapt ,  en  geboeid  voor  den  vorst  en  den  Eo- 


Digitized 


by  Google 


147 


gdschen  jseevoogd  gebragt,  die  met  zeUbehageII)ke 
barabaarsdJieid  hem  1>egpotteii  en  met  de  kris  op 
je  bont  dwiogeit,  aan  zijne  landgenooten  in  de 
vesting  een  birief  te  schrijven^  dat  zij  de  sterkte  zon- 
den oveigeVen ,  onder  bedjreiging ,  dat  bij  weigering » 
TAN  DE!»  BiuMBK  ott  i^no  medègevMigènen  op  de  wreed- 
ste w^ze  zonden  ter  dood  gebragt  worden. 

Van  den  Broek  weigerde  aan  dien  last  te  gehoor- 
zamen, bewerende  dat  zijn  bevel  niet  zonde  worden 
geirolgd,  omdat  zijne  natie  niet  gewoon  was  de  orders 
van  een  gevangen  bevelhebber  na  te  komen ,  er 
Invoegende,  dat  bijaldien  hij  binnen  de  vesting  was 9 
b§  althans  aan  een  zoodamgen  last  geen  gehoor  zou 
verleeniN).  Doch  dit  baatte  niet;  men  dwong  hemden  - 
brief  te  schryven  en  sloot  hem  vervolgens  aan  handen 
tn  voeten  geboeid  in  een  onderaardschen  kerker  op. 

Tegen  den  avond  verzocht  de  koopman  in  de  Bém* 
tamfcAe  loge  Cornelis  Hoctbraken,  die  destijds  door 
den  koning  van  Bantam  in  commissie  was  gezond^i 
naar  doi  vorst  vim  Jaccatra^  den  gevangen  bevelheb- 
ber VAN  DEN  Broek  te  mogen  spreken,  hetgeen  hem, 
wieki  m^i  als  een  onzedig  persoon  aanmerkte ,  werd 
vergund,  en  by  welke  gelegenheid  zQ  overeen  kwa- 
tnili,  ^  HoiJTBRAKEN  oRverw^ld  naar  Bantam  zoi^ 
temgkeeren,  en  aldaar  door  zijn  invloed,  de  mede. 
werking  van  dien  vorst  zoude  trachten  te  verwerven 
tot  de  itt  vrijheid  stelling  van  van  den  Broek  en  de 
lynen ,  die  zich  daaite  naar  Bantam  zonden  begeven 
en  ér  verbl(|Ven  tot  aan  de  teraghomst  van  den  Opper- 
landvoogd. 

10*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


148 


l)en  volgenden  dag  werd  van  drn  fiaoEK   uit  sfjiie 
gevangenis    geleid  ,   zijne    handen   nit  bet  blok  gesle-  ; 
tén   en   hij  voorts   gedwongen ,   andermaal    eeo  b)*ie£ 
aan   de   bezetting  van  de  sterkte  te  schryren,  om  de* 
zelve    over  te  geven »    waaraan  hij  ,  niet  dan  na  we* 
derom    de    gevoeligste  mishandelingen   ondergaan    te 
hebben,  voldeed,  doch  met  geen  beter  gevdg,  dan  de 
eerste  keer,  daar  zijne  landgenooten  zonder  bedenking 
weigerden  aan  dien  opgedrongen  last  te  gehoorzamen. 
Inmiddels  hadden  de  Engelschen  honne  middelen  van 
aanval    hersteld   en   aan  de  westzijde  der  rivier  tegen 
over  onze  sterkte ,    eene   batterij  met  35  stnkken  ge* 
tfchut    geplaatst ,  met    het   doel ,  om  bij  voortdurende 
*  weigering  tot  overgave ,  onze  vesting  te  verni^n ,  en 
alzoo   door   geweld  meester  te  worden ,  wat  langs  een 
minnelijken  weg  niet  was  te  verkrijgen*    Eene  laatste 
poging  werd   nu   bepro^d,   om    de   bezetting    tot    de 
overgave  -  te    nopen ,     doch   op    eene     wijze ,     waar^* 
door  dezelve  zeker  moest  mislukken.   Van  den  Broek 
en  de  zijnen  werden  namelijk  geboeid  en  met  stroppen 
om  hunne  h^zen,  tusschen  twee  Engelschen,  onder  het 
gesehut  der  vesting  gezonden,  en  daar  gekomen  werd  de 
gevangen    bevelhebber  aangespoord,    om    zijnen  land- 
genooten toe  te  roepen ,  dat  zij  zich  alsnn  onverwijld 
zouden  overgeren ;    doch   de   edele   en   wakkere   man 
deed  het    tegendeel.     Hij  ,  het  voorbeeld  van  Rëgülus 
hernieuwende ,  riep   hun  toe ,  dat  zij  nu  vooral  noes* 
ten    toonen  een    echt    Nederlandsch    hart  te   besitten 
en  epregte 'Batavieren  te  zijn;  eene  taal,  die  weerklank 
vond  in  het  hart  onzer  braven.    En  nogtans,  hoe  stout 


Digitized  by  VjOOQIC 


Me 


««  grooitnioMUg  dese  daad  tw  tan  den  Baoek  ook 
waie,  sQ  deed  den  Teratokten  j^ani  niet  Uoien.  De 
geecïuedenU  Mddt  ona',  dat  hy  onmiddellijk  daaiop 
door  de  Engdsehen  bij  de  stiop  aehter  over  getrokken 
«n  soo  met  de  sQoen  lange  den  weg^  weder  naan^ne 
geVangettia  gesleept  werd.  Maar  wi)^  die  de  heilrijke 
geToIgeq  van  den  weè^;aloien  heldenmoed  van  van 
DGf  Broek  in  de  roemr^ke  atichting  van  Maiamm 
aansebonwen,  virij  sien  met  eerbiedige  bewondering  op 
kern- neder  en  rekenen  het  ons  tot  eer,  zijne  grootheid 
aan  het  verste  nageslacht  te  mogen  overbrengen»  • 

Intnsschen  wmrd  de  toestand  der  besetting^hoe  lan- 
ger loo  beklagenswaardiger.  De  voorraad  van  het  kruid 
kon  nog  sleeht»  voor  eenen  dag  strekken ;  het  getal 
ri^en-,  was  door  den  afmattenden  arbeid  der  laatste 
weken )  aanmeikelijlr  toegenomen  en  men  berelcende 
■og  in  geen  maand  hulp  te  kannen  bekomen.  De  on- 
derkoopman PiETER  VAN  Rau  >  die  na  de  gevangen- 
neming van. VAN  rnoi  Broek,  op  verzoek  der  bezetting , 
voorloopig  het  bevel  over  de  sterkte  had  op  zich  ge- 
nomen ,  belegde  mitsdien  zijnen  Raad,  om  te  overleggen, 
wat^men  in  den  nood  van  het  oogehblik  zonde  kunnen 
en  mogen  doen.  De  meerderheid  was  van  gevoelen., 
dat  men  thans ,  overeenkomstig  den  ^last%  door  Koen 
aelrtergelaten ,  op  billijke  voorwaarden  de  sterlite  aan 
de  EngelseAen  nkOBSt  afstaan,  van  welk  besluit  dadelijk 
aan  den  Britschen . zeef öogd kennis vwerd  gegeven,  die 
onverwQld  een  gemagtigde  zond^  om  omtrent  de  puntev 
van  overgave  te  onderhandelen,  waarvan  een  verdrag  he^ 
gevolg  was,    hetwelk   den    Isten   FebmariJ  1619   tot. 


Digitized  by  VjOOQIC 


150 


Btané  kimni*    De  ensan  vecböadaa  ciA  daubjii  on, 

A6n  i»g  na  de    onderieekeniag    van    het    venhag, 

de  vetting  met  al  het  geechnt  en  de»  ki^gwaoaaed 

aan  de  Engelechen»  en  ket  geld  en  de  koeptaaasohap- 

pen  aan  den  keniag  van  Jacemtra  9  af  te  aftaan  9  waar 

tegen   de  EngeLicliea   aan  de  eacen  een  acUp  aoadca 

]e?eteo9  em  daarmede  naar  de  kast  van  dèrommniêi  of 

naar  eidefs,  doeh  niet  ntor  de  Molukkutj  testerenen, 

ander  vedband  eehter,  om  in  negen  ipaandaa  niet  lagen 

èb  Engelachen  te  dieroa*    Van   bjsh  Bbock    en  da 

jE^nen  souden  9  dadeiij^k  na  de  teekening  van  hat  aar- 

diag ,  lionne  verheid  herkrijgen,  en  de  bezetting  hy  de 

oYergave  dlea  mogen  uitlragen,  wat  haar  aelTe  toehe* 

koorde.    Bovendien  ion  men  van  weérsagde  gUnahani 

geven;  van  de  sl|de  der  HoUanders   twaalf,   ^im  aan 

boord  van  de  Engdsohe  schepen  zouden  veiMQven».  iat 

dat  aan  het  verdrag  zonde  z^n  voldaan  5  in  phata  vaa 

welke    vier  Javaansche    hoo£den  en  vier  Eagelacha 

kooplieden  in    het   kasteel   ala    pandelingen    zonden 

vertoeven. 

Voorwaar  een  hard  loon  voor  zeo  veal  trowv  en 
moedl  *-  Doch  Gods  Voorzienigheid  Imd  geaorgdy 
dat  de  edele  pogingen  onzer  brave  landgeneolen  niet 
geheel  vrachieloos  zouden  wezen ;  en  hier ,  waar  «Q 
reeds  allea  verloren  waanden;  waar  w|}  de  onzen  hunne 
van  buiten  zoo  lang  belegerde,  van, binnen  zoo  ver* 
armde  veste ,  morgen  reeds  meeoen  te  zuUen  zien  ver- 
laten, om  misschien  nimmer  weder  den  Jataschen  grond 
te  betreden :  hier  zien  wij,  doer  het  Geddeljjk  bestal, 
eene  geheel  andere   uitkomst ,  ja  de  overwinning  adb 


Digitized  by  VjOOQIC 


151 


overwopDMien  gtscluMikeiu  fin  éomr:  walk^woBdte^  S«n 
•ignl^k  wonder  had  htet  geon  j^aoÉS.  Ifaar  d^eUda 
Alnagt^  welke  io;  1574,  deor  een  ackok  ^  dien.  de  in- 
aiarting  mn  eee  dcgr  folbestfeden  waUm  wiii  li«y  diM. 
belegerde  veste  in  den  ganechen  <Ntttxek  tew)eeg  Krag^» 
den  CaBti^jeaH»liei  bunk  verakMDg  en  £ey den  uitjen' 
ann  entsette ,  wist  na  wederom  der  veuMheii  h^mr 
iogten ,  hnêne  nijd  en>  verbittering»  aan  de  b^reikifig 
«yner  hoogiB  bedoelingen  dienctbaac  tie  in«kw  9  soodat 
dbei  redding  kw&v  opdagen.  iiit  een  boak,  van  waar. 
mm  dejielve  thans  bet.  niioste/BOade  verwnobt  hdhbeo. 

Den  2  FcJbraacy  1619^  al  vroeg^  in  iw  tp^rgc^ngtond» 
kwamen  eenigjB  Engelache  aloq^  en  booten  met  volk 
ann  het  Kanteel »  zoo.  oin  oq^e  gjgjwiaai;»  n8#r  boord 
van  hunne  schcfien  te  voeten^  als  om,  alle  goederen 
der  MaauchappQ.»  die  iu  't  jfon  waren,  opteschq^ven. 
Dioeh  de  onKep  g^en  Javaansche»  noch  Sngdscbe  gg- 
zebara  aiende  opdagen» maar  daaisButegaii bespeurende, 
dat  groepen  van  Javanen  moh  aan  den  mond  der,  rivier 
vewusidtden ,  en  mitsdien  wed^  voer  vec^m'  vree- 
aende ,  weigerden  het.  Kaïtfeel  overlegevea »  zegg?nde^ 
xich  liever  te  willen  dood  vechten.,*  als  aueb  ontwa- 
pend te  laten  vetmoordenL,  te  meer,  daar.  hen  woa 
beloofd»  dat  van.dsn  Bhosk  en  de  andere  gevangenen» 
's  daags  te  voren  ia  vrgbetd  zonden  gesteld  wierden » 
fantgeen  ook  niet  was  geschied. 

Doch  bet  is  zeer  twyfelacbtig »  of:  de  Engelsoben » 
boezeer  zy  di^^  ook  de  eerste  waren »  die  zich  aan  he% 
gesloten   verdrag  niet  hielfdeu ,  zich  miot  deze  eenvou- 


Digitized  by 


Google 


152 


dige  weigering  zoaden  tevreden  gesteld  hebben ,  b^al* 
dien  niet  eene  andere,  geheel  onverwachte  gebeortenis, 
van  wdke  w(j  nu  sullen  gewagen  en  waarin  blQkbMr 
eene  hoogere  hand  werkzaam  was,  hen  tot  een  Igde- 
li)k  gedrag  had  verpligt. 

Wij  sagen ,  dat  Houtbraken  met  vm  den  Brobk 
was  overeengekomMi  9  dat  hij ,  te  Bantam ,  aan  den 
vorst  den  zeer  bedenkdijken  toestand  der  onzen  te 
Jaccatra  zou  openleggen  en  deszelfs  medewerking  in- 
roepen* Houtbraken  kweet  zich  loffelijk  van  dien 
schoenen  pligt.  Hij  hield  den  koning  voor  oogen,  dat 
zoo  wel  zijn  eigen  veiligheid,  als  de  vriendschap t 
welke  hig  altijd  verklaard  had  den  Nederlanderen  to^ 
te  dragen ,  hem  moesten  dringen ,  <»n  s^ne  hulp  aan 
de  onzen  te  verleenen ,  daar  het  toch  meer  dan  waar- 
schljnlgk  was,  dat  byaldieit  de  Engelschen  en  Jacca* 
tranen  over  de  Nederlanders  zegepraalden,  hij  zelf 
gevaar  zou  loopen  van  door  hen  uit  zQn  rijk  r%t^ 
jaagd  te  worden.  De  vorst,  op  eigen  behoud  be- 
dacht en  tevens  beducht,  dat  de  Jaccatranen  nu  alleen 
zouden  wegloopen  met  een  buit ,  waarop  hij  zoo  lang 
had  geloerd ,  beloofde  dadelijk  den  verzochten  bijstand, 
en  liet,  tot  dat  einde,  de  te  Jac(?a/ra  aanwezige Ban- 
tamsche  hulptroepen  met  2000  man  versterken  ,- den 
bevelhebber  derselve  tevens  gelastende,  om  bijaldien 
de  Nederlanders  tot  de  overgave  mogten  besluiten  (men 
was  te  Baniam  daarvan  nog  onkundig  gebleven),  als- 
d|m  voor  de  belangen  van  het  BaniamfcAe  rijk  te  wa* 
ken.  De  bevelhebber  ontving  nog  in  t^jds  dien  last, 
liet  echter  daarvan  niets  blijken ,    zelfs  niet  toen  om- 


Digitized  by  VjOOQIC 


U3 


tr^  de  overgave  van  het  kasteel  ea  het  gdd  aan  de 
Eogekefaeii  en  den  vont  van  Jaeeatra  onderhandelin- 
gen waren  geopend.  Doch  toen  men,  den  2den  Fe- 
braarfj'  1619,  tot  de  overgave  asoade  komen,  begaf  hg 
zich  stoutmoedig  naar  den  vorst  van  Jaeeatra  en  xette 
hem ,  onder  *t  overhandigen  van  een  brief,  de  ontbloote 
kris  op  het  hart,  hem  de  kenze  latende,  om  onver- 
wijld aüjn  rljk^  aan  den  Pangerang  van  Bantam  over 
te  geven  en  met  de  zijnen  hetzelve  te  verlaten ,  of 
zich  op  staande  voet  van  kfDon  en  leven  beroofd  to 
zien.  De  koning  verpletterd  ,dl>or  dien  onverwaehten 
en  hevigen  aanval ,  koos ,  in  zffne  doodsangst ,  het 
eerste.  Hij  deed ,  zónder  bedenking  of  tegenstand  , 
onvoorwaardelijk  afstand  van  het  Rijksbewind ,  in  een 
oojgenblik ,  dat  hij  misschien  meer  dan  ooit  te  voren , 
zeker  van  hetzelve  meende  te  irijn ,  en  vertrok  met 
eenige  leden  van  zQn  gezin  naar  eene  a%ezonderde 
•pkata,  waar  hij  met  de  vischvangst  zijn  bestaan  vond. 
De  Bantamsche  veldheer  liet  dadelijk  aan  de  onzen  in 
het  kasteel  van  Jaeeatra  weten ,  dat  zij  van  hem  niets 
te  vreezen  hadden;  en  dat  de  overrompeling  slechts 
strekte  om  den  vorsf  van  Jaeeatra  te  straffen  wegens 
zijne  tronwlooslieid  in  de  uitvoering  van  het  vroeger 
met  hen  gesloten  verdrag ;  waardoor  de  onzen  zich 
echter  niet  in  alaap  lieten  wiegen,  daar  zij  wel 
wisten ,  dat  de  bewuste  aanval  aail  geheel  andere 
dryfveeren ,  dan  aan  hartelijke  vriendschap  voor 
de  Nederlanders  moest  worden  toegeschreven.  Niette* 
min  redde  deze  gebeurtenis  de  onzen  uit  eenen  alle- 
zios  beklagenswaardigen  toestand.  Zij  bleven  daacdoor 


Digitized  by  VjOOQIC 


IM 


in  het  besit  van  bet  kasteel,  behieUea  de  hoep  éttt 
KofiN  het  spoedig  2oiide  komen  ontsetten  en '  wav^o 
na  ook  gelnkkigl^  verlost  van  de|L  versaderlyken 
Koning  van  Jtkcaa4rm ;  terwijl  de  E^getsd^^n  dopip 
deze  emweateling  ia  knnne  ontwerpen  zoo.  «eer  Vir^- 
ren  te  leur  gesteld »  dat  a^ ,  van  nu  af  ni^t  aUeei^ 
niets  meer  tegen  de  onaen  ondernamen ,  maar  heja 
zd£i  bijstand  en  hulp  aanboden  tegen  4e  Javanen» 
hen  tevens  waarschuwende,  om  toch  niet  al  te 
veel  te  vertrouwen  op., de  vriendschap  der  Bantam- 
men»  Dé  houding-  van  laatstgenoemdea  werd  dan  ook 
hoe  langer  zoo  meer  dubbeLiinnig*  Van  den  Baokk 
en  zQtte  lotgenooten  werden  gevankel^  naar  Baniam 
gevoerd ,  zoo  het  heette ,  em  hem  over  d^  belangen 
ygner  landgenooten  te  raadplegen ,  doch  blijkbear  om 
meester  te  blijven  van  den  man,  <^  wieu  ad^humie 
hoop  vestigden. 

Het  daurde  dan  ook  niet  lang  of  de  Paugerai)g  va^ 
Bamtamf  nu  door  verraad  mede  gebieder  van  J^accatffi 
geworden  zijnde  ,  kwam  openl^  voor  zijne.  baatsuchtigQ 
bedeelingen  uit ,  en  vorderde  de  overgave  der  veeling  . 
en  koopmanschappen ,  welke  daarin  waren ,  volgens 
het  verdrag  met  den  verwijderden  Koning  van  JiMpcaira 
aange^{ban ,  wiens  plaats  hij  beweeüde  ingenomen  te 
hebben.  De  onzen  in  het  Kasteel  traden  daarover  in 
onderhandeling  met  denxelven,  en  betoondeo,  aanvaiir 
kelijk,  blijkbaar  onder  den  druk  van  overniagtige  om- 
standigheden ,  veel  genegenheid ,  om  daaraan  te  vol- 
doen; doch  toen  zg,  door  gedurig  uitstel^  gelegenheid 
badden  gevonden    om    de    onvoltooide   bolwerken    te 


Digitized  by 


Google 


Ui 


venlorkeB  en  daafdoor  hei  Kafited  ia  een»  geD«flg«a- 
men  Muit  Tan  vesdadiging  tegen  een  vigandèllkm 
aaaval  te  bfeogen ,  en  tevens  door  een  paar  binnenge* 
]oc|>M  aehepen  een.  nieuwen  voerraad  van  busknud 
Indden  ontvangen,  namep  sQ  uUerlfk  wel  den  «oimi^ 
nan,  ahrof  s^  npgaltyd  daartoe .  genegen  waren^echtec 
gedurig  bedingende  ?^ere  voor  hem  on^annepielQke 
veoswaarden;  enCABipHuis  verhaalt  ong:  «datsownHge 
lieden  een  inbeelding  Jiebben  gi^had,  dat  de  b^egecdea, 
of  iminers  de  Raadspeivsonen^  met  h^pne  gedane  helof* 
ten  en  aanbieding,  om  het  gasteel  ter  we4€irkomgt  van 
den  Heer  Gonverneur  Qeqeraal  Koen,  aan  den  Ko^^ig 
vw  S09^0m  te  snUen  overleveren,  op  een  Mei^isten* 
b«4rag  qf  argje  waren  uit  geweest,  en  dat  ze  betselv^, 
om  woord  te  houden,  w^l  «op4ea  hebben  ov^gegeven, 
4oeh  n^t  vernageld  geschut  ea  na  he|  b^sknud  nat 
^  krachteloos  gemaakt  ^e  hebbpn»  om  al  voorts  m^t 
^<^^,  nf  kort  diiaraaq,  deJava^^n  daar  weder  te  kun- 
nen ni^geo*  Qan  het  is  Qooit  zoo  ^fir*  gekomen,  ^a 
dieasFoIgena  opnoadig  g€}we^t."  Het  |)^ef  4an  ook  hij 
h^tsohryvep  ?an  brieven  en  h^t  do^n  van  (>^eigingeQ 
aan  de  zijde  van  den  Pangerang  van  Bantam ,  en  bij 
het  beantwoorden  dier  brieven  en  het  trotseeren  dier 
bedreigingen  aan  onze  zijde,  zonder  dat  van  de  Ban- 
tami^che  zijde  eepige  beslissende  stap  gedaan  werd*  De 
onzen  werlften  inmiddels  dagelijks  ij[verig  dopr,  om  (iet 
Kasteel  aan  zijne  eigenlijke  bei^temming  te  doen  be- 
notwpprdei^ ,  en  W£^r^n  al  zeer  spoedig  daarmede  zqo 
'iKer  g^yqrdef^49  ^  ^o^r  dep  Raad,  op  den  1240A 
Blaart   1019,   werd  besloten  ,  4f^t   h^^t^^elve    voortaan 


Digitized  by  VjOOQIC 


156 


Batavia{*)  zoude  genaamd  worden,  't  geen  ook  dien 
xdfden  dag ,  onder  het  slaan  der  trommels  ,  aan  het 
volk  werd  bekend  gemaakt;  terwijl  aan  ieder  dei 
vier  bolwerken  mede  een  bijzonderen  naam  werd  ge- 
geven ,  als :  aan  de  zuidöostpont ,  die  aiüi  of  om  de 
kat  was  gemaakt,  de  naam  van  West-friesüind 
(later  Rob^'n  genaamd) ;  aan  de  znidw.est-  of  landpnnt 
Qeldrta  (later  de  Diamant)  ;  aan  de  noordoost-  of 
zeepant  Zèelandia  (later  de  2!qjfier)  en  aan  de  noord- 
west- of  rivierpunt  Hollgmdia  (later  de  Paart). 

Men  had  inmiddels  met  twee  achtereenvolgend 
aan  het  Kasteel  gekomen  schepen,  de  Tijger  en  Cey^ 
Ion ,  welke  het  gelukt  was  de  Engelschen  te  ont- 
snappen 9  den  Gouverneur  Generaal  Koen  op  Amhe%na 
belegt  van  den  benarden  toestand  der  bezetting  gezon- 
den en  tevens  dringend  om  bestand  verzocht.  Nu 
kwam  de  Ceylon  den  19  Mei  terug  met  twee  Raden 
van  Indië ,  PiETfea  Carpentier  en  Andries  Soerii  , 
die  door  KoBtt  in  het  begin  van  de  maand  April  1619 
van  Amboina  waren  afgezonden ,  om  het  Kasteel  te 
helpen   beschermen ,    daarin  vooreerst    het    gezag   t» 


C)  Den  22  October  1618  was  door  Kobk  en  ztjnenr 
Raad  hei  besloii  genomen»  om  de  woning  der  Comp.  te 
Jaccairüy  tot  »  eene  defensive  sterlcte"  te  voltrekken. 
Hetzelve  bestond  van  toen  af  in  eene  redoute  mei  twee 
bolwerken ,  met  name  Mauritê  en  Natêau.  Nu  (den  I2den 
Maart  1619)  werd  de  naam  Batavia  boven  de  poort' 
aan  de  gallerij  van  het  bolwerk  Mauritê  of  Mauritius 
geschreven  en  werden  de  bolwerken  verdubbeld.  — 


Digitized  by  VjOOQIC 


157 


Yoeren ,  en  de  onzen ,  indien  se  nog  belegerd  nogtea 
zQn,  de  verzekering  te  geven  van  zijne  spoedige  terug- 
komst,  en  dat  hij  tot  dat  einde  in  Mei  daaraanvolgende 
de  Molukkoi  zoude  verlaten.  Dit  lang  .uitstel  verbit- 
terde zeer  de  blgdschap,  die  de  aankomst  van  die  Raads- 
lieden onder  de  bezetting  had  teweeggebragt,  doch  de 
teleurstelling  was  van  zeer  korten  duur,  daar  Koen 
veel  spoediger  kwam  opdagen ,  dan  men  aanvankelyk 
had  mogen,  verwachten.  Het  berigt,  dat  de  Elogelschen 
nog  altijd  in  den  omtrek  van  Bantam  en  Jaccaira 
bleven  krnissen ,  «i  de  vrees ,  dat  zij  ten  laatste  zich 
meester  zouden  maken  van  het  Kasteel,  schijnen  hem 
zijne  terugreize  te  hebben  doen  bespoedigen. 

^Op  den  27  Mei  1619  kwam  het  jagt  K/ein  Hoilan- 
dia  ter  reede  van  Jaccaira^  voor  het  Kasteel  Batavia 
ten  anker ,  medebrengende,  een  briefje  Tan  den  Gou- 
verneur Generaal  Koen  ,  gedagteekend  van  Japara  en 
gerigt  aan  de  Heeren  Raden  van  Indië  Carpentier  en 
SoERiJ ,  waarbij  hij  dezelven  gelastte  om  onverwijld 
aan  den  Pangerang  van  Bantam  te  schrijven  ,  dat  hij 
zich  omtrent  de  zaken  te  Jaceatra  onzijdig  zoude  hebben 
te  honden  (alzoo  den  schyn  aannemende ,  alsof  hij  ge- 
heel onkundig  was  van  het  verraad  aan  den  Koning  van 
•focca^ra  gepleegd),  hen  tevens  mededeelende ,  dat  hij 
binnen  weinige  dagen  met  alle  zijne  schepen  dit  jagt 
'zoude  volgen.  De  Gouverneur  Generaal  was  in  het 
begin  van  Mei  met  zijne  Vloot  uit  de  Molukkoi  ver- 
trokken en  had  zijjn  voorganger  Reaal  met  een  ge*- 
deelte  der  schepen  den  Weg  laten  nemen  over  MakaS' 
ser    om ,  zoo  mogeLjik ,  de  vijandige  stemming  aldaar 


Digitized  by  VjOOQIC  _ 


I5g 


te  Mhiren.  UQ  bevond  zich-,  op  dat  oogenbük  9  op  ^ 
westinut  van  Madura^  waar  Reaal  zich  wedema 
bij  bem  voegde,  met  wien  liQ  nu  in  everleg  trad  omtrent 
de  wijze,  waarop  zij  de  Engd8chen,bQ  eene  onbnoe- 
ting,  zonden  aanvallen.  Daaryan  kwam  echter  niéti, 
daar  dezen ,  reeds  op  het  berigt  van  Koen^  aanfcoflkat^ 
Mraat  Sunda  waren  nitgezetld*  De  negorij  Japara 
werd  vervolgens  door  Koen  voor  de  tweede  maal  ver- 
woest en  -afgeloc^n,  tot 'straf  voor  het  vroeger  gepleegd 
moorddadig  verraad,  waarna  de  Landvoogd  naar/oecafnr 
zeilde,  aan  het  hoofd  van  eene  vloot  uit  18  schepen 
bestaande ,  waar  IdJ  in  den  namiddag  van  den  28  Mei 
aanlcwam*  Hij  begaf  zich  dadelijk  met  Laurens  Rbaai. 
en  al  de  personen  van  z|jn  gevolg  naar  het  Eastee{ , 
waar  li()  door  de  bezetting  met  de  meeste  onderscheiding 
en  geestdrift  werd  ontvangen.  Wat  zal  er  in  de  harten 
onzer  braven  zijn  omgegaan ,  toen  zi[j  hnnnen  dapperen 
Landvoogd  wederom  in  hun  midden  mogten  aanschoa- 
wen !  Als  de  vovch^ning  van  een  Engel  moet  het  hoa 
geweest  zQn.  Zy  waren  nu  al  hun  leed  en  teleurstel- 
lingen vergeten,  en  hieven  harten  en  oogen  dankende 
ten  hemel  voor  deze  zoo  lang  verwachte  en  beslis- 
sende verlossing.  Koen  belegde  dadelijk  eene  bui- 
tengewone vergadering  van  den  Raad  van  Indië,  en 
stelde  daarin  voor :  »  om  alsnu,  voor  en  van  wege  den 
Staat  der  vrije  Vereenigde  Nederlanden ,  in  het  Ko- 
nin;8;r]Jk  Jaccalra  te  vestigen ,  de  hoofdplaats  der  Xe-> 
derl»idsche  O.  1*  C. /'  wdk  voorstel  eenpariglijk 
aangenomen  en  met  de  meeste  toejuiching  bekroond 
werd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


159 


Dan  deiie  moedige  beslissing  aou  ywol  weinig  beteekehis 
geweest  zijn,  indien  zjg  niet  naar  buiten. had  gewerict; 
doeh  daartoe  was  noodag*  dat  men  ,  zijn  voordeel  doende 
met  den  diepen  indmk,  dien  de  wederkomst  van  Koen 
aan  het  hoofd  van  eene  groote  sche^^magt  onder  de 
Jaecatranen  en  Bantammers  had  verwekt,  dadelyk  eene 
poging  deed  om  zidi  van  de  stad  meester  te  ma- 
ken ,  waartoe  onverwgld  de  noodJge  bevelen  werden 
nitgevaardigd.  Den  30  Mei  1619*  trokken  de  onsen, 
verdeeld  onder  13  vaandels ,  al  zeer  vroeg  in  den 
morgen  uit  het  Kasteel  op  de  Stad  aan ,  bestormde 
dezelve  aan  de  voorzijde ,  waar  dezelve  met  een  stee- 
nen  bolwerk  en  houten  beschuttingen  was  afgesloten , 
weil^e  vervolgens  met  geweld  werden  doorgebroken,  en 
drMtgen  alzoo  binnen  de  stad,  waar  zij  weinig  tegen- 
stand vonden ,  daar  de  Javanen ,  hoewel  eenige  dui- 
zenden sterk,  waaronder  3000  gewapende  Bantammers, 
al  zeer  fi{K>edig  dezelve  verlieten.  'Bij  hunne  intrede 
in  de  stad,  verwonderden  de  onzen  zich  over  de 
vlugt  des  vijands ,  want  dezelve  was  van  binuM 
xeer  versterkt ,  » zoodat , "  naar  het  gevoelen  van 
.CiVMPHUis,  »  des  Gouverneurs  Generaal  overkomst 
»  niet  wel  langer  had  moeten  aanloopén ,  of  Zyn  Ed. 
9  had  vedL  krachtiger  tegenstand  ondervonden ,  daar 
»  nu  dezelve  sfad  door  des  Heeren  bijzondere  goedheid 
9 en  genade,  genoegzaam  op  ee^ie  wonderbare  wyze 
»  werd  ingenomen ,  lAet  het  verlies  van  niet  meer  dan 
9  één  man ,  en  weinige  gekwetsten  aap  onze  zijde , 
9  ter\^l  de  vijafnd  daarentegen  veel  doeden  had  te 
»betreïiren." 


Digitized  by  VjOOQIC 


160 


En  alsoo  geraakten  op  dezen  dag ,  de  stad  en  '  het 
Koninkrijk  Jaccatra^  doot  de  kracht' van  wapenen, 
onder  demagt  der  Nederlanders »  nadat  de  Koningvan 
Bantam  daarvan  zestien  weken  en  vijf  dagen  in  naam 
meester  was  geweest.  Koen  nam  van  dezelve  plegtig 
bezit  voor  en  ten  behoeve  van  Hunne  Hoog  Mogen- 
den  de  Staten  Generaal  der  Vereenigde  Nederlan* 
den ,  Zijne  Princelijke  Excellentie  (Maurits)  en  de 
Heeren  Bewindhebberen  der  generale  O.  1.  C^,  in 
vrier  naam  hij  het  hoogste  gezag  in  deze  gewesten 
uitoefende. 

Den  volgenden  dag  deed  Koen  de  Nederlandsche 
gevangenen  te  Bantam  van  den  regerenden  Pangerang 
opeischen ,  hem  tevens  verwittigende ,  dat  hij  binnen 
weinige  dagen  met  zijne  vloot  voor  Bantam  zoude 
verschijnen,  en  reeds  den6den  van  de 'volgende maand 
rertrok  hij  derwaarts.  Bij  zyne  komst  aldaar  be- 
speurende, dat  de  Pangerang  de  gevangenen  nog 
niet  in  vrijheid  gesteld  had  en  hen  zelfs  naauwer  liet 
bewaken ,  schreef  hij  denzelven  aan  ,  de  gevangenen 
binnen  21  uren  uitteleveren ,  met  bedreiging ,  dat  hij 
bij  weigering  daartoe  geweld  zonde  gebruiken.  De 
Pangerang  nog  niet  bekomen  van  den  schrik,  dien  de 
tijding  der  verovering  van  Jaccatra  op  zijn  gemoed 
gemaakt  had,  en  nog  meer  getroffen  door  de  plotselinge 
verschijning  van  den  Landvoogd  aan  l^et  hoofd  eener 
aanzienlijke  iScheepsmagt  voor  Bantam ,  bedacht  zich 
zeer  spoedig  e^  liet  al  dadelijk  de  Nederlandsche  en 
Inlandsche  bedienden  der  Maatschappij ,  tezamen  wel 
honderd  personen  sterk,    naar  de  schepen  vertrekken, 


Digitized  by  VjOOQIC 


161 


waardoor  mitidien  een  einde  kwam  aan  home  king- 
darige  en  akelige  gevangenis* 

Nadat  alzoo  ook  in  dit  opzigt  aan  x^n  Teriangen 
Toldiaan  was^  deed  Koen  nasporinge^  naar  de  Engd- 
8che 'vloot,  wdke  kort  te  voren  in  de  nabijheid 
yrïïn  Bantam  gezien »  doch  eensklape  verdwenen  was, 
waaroit  bleek,  dat  de  Engejüichen  nog  zeer  onlangs 
met*elf  schepen^  straat  Sunda  waren  nitgeseild,  den 
ntefen  wendende  naar  CoromandeL 

De  Pangerang  van  Bantam  liet,  tgdens  het  aan-^ 
wezen  van  Koen  aldaar,  hem  de  stelligste  verzeke- 
ringen van  vriendschap  en  tronw  aanbieden,  voorge- 
vende, dat  hij  voortaan  met  niemand  liever  handels-^ 
betrekkingen  zonde  onderhoaden,  dan  met  de  Neder- 
landers, daar  hf|  nu  bQ  ondervinding  wist ,  welk  een 
magtig  volk  zij  waren ,  en  hoe  weinig  geloof  de  En- 
gdschen  verdienden,  die  de  Nederlanders  steeds  als 
zeeschuimers  aan  hem  hadden  doen  voorkomen  en 
alles  in  *t  werk  hadden  gesteld  om  hem  van  dezelven 
te  verwijderen. 

Koen  nu  eens  willende  beproeven,  of  de  Pangwang 
bestendig  dezelfde  gunstige  gezindheden  zonde  betoo- 
nen,  vertrok  den  22  Juny  1619,  met  het  grootste  deel 
der  vloot  weder  mbr  Jaceatra ,  drie  schepen  te  Baw 
tam  achterlatende  om  er  den  handel  voorttezetten. 
Doch  weldra  kwam  wederom  zign  verraderlijk  karakter 
aan  het  licht,  daar  de  Landvoogd  naauwelijks  ver- 
trcAJken  was',  of  hij  belemmerde  den  handel  met  de 
onzen  en  zelfs  den  toevoer  van  levensniiddelim.  Men 
besloot  nu  om  Piëter  tan   oen  Broek   die,  a}hoewel 

6.  1.  H.  8.  11» 


Digitized  by  VjOOQIC 


169 


in  bftn4«  A  kiteiMii.^  hola  nogtana  uto  lang  ontimg 
had  ingebeeaEemd ,  met  .eteiga  «ohepeft  naair  Baniam 
te  Haridttt ,  en  tei  Fabgaraii^  erftstig  afieTiageb ,  of 
vkm  tem  ak  mond  af  als  vtjand  iaoëat  aaojtien}  Yam 
bfeN  BhMEK  VerMk  daarop  ^  ia  de  maasd  JdQ  1619^ 
imar  BtMUi^^  hUkkMMpde  Aé  teeda  slésm  en  eiaolrta 
Tan  den  Ptegeiang  een  ondubbalziaaig  antwoord  cp 
dié  YtBügé  De  Koning  antwoorde,  dat  het  hem  onvw* 
schillig  was ,  hoe  Uien  hom  wilde  aanaien.  De  TQan** 
del|{khelen  Werden  nn  ^  op  den  2  Angaatns  daaraan- 
volgende net  BantaM  begonnen»  doch  vanpeu  Broëh 
ia  kort  daarna  als  bereUiebb^  ddaar  Vervangen^  cü 
'wederoÉi  bekleed  geworden  met  het  dppergiizag  van 
'sComp.  handel  op  de  knaten  van  Araèié'  en  P^erêië^ 
dat  hem  eehter  niet  bgaonder  beviel»  é/Ax  hy  aoo 
gaarne  don  man,  die  hem  loa  veel  doodsangsten  had 
laten  doorstaan »  odk  eeno  eene  proeve  daarvan  had 
willen  doen  ondcnrvindon^ 

'En  hiermede  eindigt  de  geschiedenis -der  h>emrQke 
verovering  ,van  Jaccatra  door  den  Gouvernenr  Gkmeraal 
KofeN,  van  welke  w^  «lechts  de  hoofgebeurteniasen 
kakelgk  hebbon  aangestipt. 

Zoo  wig  een  ehifttigen  blik  vestigen  off  den  loop 
deaer  merkwaardige  geschiedenis »  dati  moeten  wfj  daar 
in 'vooral  de  leiding  eener  hoefere  hand  erkennen* 
Teen  de  beaetting,  na  maanden  lang  door  tWèè  mi^ige 
vganden  bdegerd  te  k%ïk  en  al  wat  grievend  was  Ver" 
duurd  te  hd)bw,  tkn  laatste  den  ongelyken  kamp 
k*ovt  «opgeven ;   toen  de    tweede   dag  van  Sprokkel- 


Digitized  by  VjOOQIC 


Ui 


{yen  yniwM  i   Wfit  IM  ^  teen  vm  Mfe«  hmègÊmoo* 

nm,  te  jMdtatrü ,  ja    Tim  ohm  Mtiè  in  gdted  O.  L 

g«word«v  »9ii ,   tedfliti  €>dd  jgeem   «Itkomgl  WièUliJt 

m  Am»  em  "vrobéerbitm  umcmloop  ran  oiiMtnidigk»' 

4611^  inskloMittg  en  ^eéttig  gescboulciiti  haJf    Wia 

wfl»  iifogt  xe  toevAiglièdiB  noemen^  maar  \rie  Goda 

dbfettttiur  in  éer  vdkeo   en  mcnscbcii  ktgivallen  mét 

onderwerping  eerbiedigt,  moet  daarin  Zijne  kracht  er« 

hstnmit.    Doch  è%  mcnaefailSke  A»igd  v  ^  ml^  hier 

wedenMH  20D    schitièrend  iihMkHik,    behaeft   daafm 

aitt  mixkend  te  worden.    Om  alleen  t»  gewagen  Tan 

liet    aèfatingsw&ffirAg    voorwerp   onxer    beschonwing) 

van   KoBN^^^want    de  wvèrgalooae  heldenmoed  tAi 

VjiN   rmxn  BftofeK ,    loo    déaelve   al  door    anderen   ia 

geèVenaeffd ,  xd  wel  nininiet  en  nergens  ter  werdd 

B^M   OT^tfoffen -iü  het   ik  toeh  ontwijfelbÉar ,  dat  xfftt 

beleid   nitemiate   Ttel   heeft,  hlf gedragen,   niet  dBeen 

om  de  kenze    emer    boofdplaaM    fn    O*   I. ,  welke 

hoe   langer  zöo    noodxakelijker  veor  de  onxenw^d, 

te   bepalen,   maar  ook   om,  toen  "die  keoxe  gedaan 

waa,  doelve  te  foeveatigeii*    WKt  spoed,  wat  fcraeht^ 

wat   vnnr  straalt  er  in   alle  x^ne  endemaningen,  in 

xgne  Terhnixing  van  Bantmn  naat  Jac^ntra ,  in  flkQne 

vestiging  en  rersteiktng  aldaar ,    in  iti^Êtm  moedigen 

aanval  èegen  de  Britten ,  in  xijne  reixe  naar  Awiiüimé 

en  terti^omst  ran  daar  tot  ontxet  van  het  Kiateti/ 

Aan  KofiN  komt  regtmatig  dé  eere  toe  der  grondleg- 
ging van  Hollands  Mogendheid  in  Indië.^^iii}  hecnft 
er  deli  eersten  beslisscndon  strQd  voor  de  meerderheid 

ir. 


Digitized  by 


Google 


164 


z^ner  aatie  gestreden. —Hiy  heeft  haar  door  Euo^peaaft^eii 
Indiaan  dom  eerbietfigoi.  En  hoezeer  wif  daarvoor  in  de 
eerste  plaats,  dankzegging  rersoholdigd  zijn  aan  Hen, 
die  door  zijn  Alvermogen  deze  merkwaardige  uitkomst 
heeft  gewrocht ,  het  betaamt  ons  nogtans  evenzeer  de 
onwankelbare  trouw  en  Volstandigheid  te  huldigen  van 
den  man ,  aan  wien  wij  naast  God  ons  gevestigd  be- 
staan op  dit  eiland  en  in  deze  gewesten  te  danken 
hebben. 

Dat  erkentelgk  gevoel  betaamt  voorzeker  ons,  die  door 
geschiedenis  en  overlevering  weten,  dat  wij  aan  deie 
verovering  onzen  roem  in  en  buiten  ^  Azië  en  onsen 
voorspoed  in  Europa  verschuldigd  zijn;  dat  dexelve, 
al  zeer  spoedig  van  andere  glorierijke  overwinningtti 
achtervolgd ,  den  weg  heeft  gebaand  tot  verdere  uit- 
breiding en  bevestiging  van  Neérlands  magt  en  invloed 
(^  het  eiland  Java ,  tot  dat  hetzelve  ten  laatste  ons 
gezag  geheel  en  onvoorwaardelijk  heeft  erkend,  zoodat 
wij  thans  een  even  zeker,  vreedzaam  en  rustig  bezit 
van  hetzelve  hebben ,  als  van  eenig  deel  van  ons  ei- 
gen -yaderland ;  en  die  zoo  vele  middelen  van  ons 
tegenwoordig  bestaan  en  van  ons  toekomstig  behoud 
in  het  bezit  van  dat  schoone  eiland  moeten  vinden 
en  hopen  bestendig  te  zullen  vinden.  Al  heeft  dan 
ode  de  stichter  van  Batavia  slechts  de  grondslagen 
kunnen  leggen  van  het  groote  gebouw ,  dat  hij  wUde 
optrddcen,--'al  heeft  ook  de  t^d  ,  die  in  zignen  on- 
stuitbaren  iitroom  al  het  vergankelQke  met  zich  sleept, 
reedn  de  meeste  sporen  van  zQn  werk  uitgewischt  «- 
en  al  hebben   ook   de  moedwil    en    de    baatzucht   van 


Digitized  by  VjOOQIC 


16S 


Itttere  dagen  de  schoolste  gedenkstukken  vwx  den  voi»* 
Taderi^ken  loem  vernietigd  — de  nagedachtenis  van 
den  man  die ,  in  Gods  hand»  de  eecste  ooneaak  heeft 
mogen  s|{n  van  twoe  eenwon  xoem ,  geluk  en  voor- 
spoed^ verdient  evenwel  door  onze  holde,  de  hulde 
sgner  nakomelingschap ,  verheerlyht  te  worden« 

KofiN  had ,  dadelijk  na  de  door  hem  hdiaalde  sege , 
met  het  schip  Eenhoorn  üan  He^en  XVIIen  een  uit- 
voerig verhaal  van  al  de  daartoe  betrekkel^e  omstan^ 
digheden  toegezonden  ,  hetwelk  in  Januarg  1620  in 
het  Vaderland  werd  ontvangen.  Zij  schreven  hem 
daarop  in  antwoord  den  brief,  gedagtedcend  Amsterdam 
24  Maart  162D ,  welken  wg  hier  in  deszelfs  geheel 
laten  volg«i : 

>  W|j  hebben  geconsidereerd  het  verhaal ,  dat  U£d. 
»  doet  van  het  gepasseerde  omtrent  Jaccatra,  gedprende 
»4e  belegering  van  ons  fort,  het  quade  goiivememmit 
»  vaA  ons  volk  daar.  binnen  j  verscheidene  compositien 
>en  accoorden  tot  overlevering  van  't  zelve  fort,    zoo 

>  aan  den  Koning  van  Jaccatra^  als  aan  de  Engelschen 
»  en  den  E<ming  van  Buntam  ,  en  waarop  dat  t'elkeif  s 
»  de  effectueele  overlevering  is  belet  geweest ,  en  kon- 
»neti  niet  anders  bespeuren,  of  dezelve  plaaize  is 
»ze^  miracuJeuselQk  behouden  en  in  de  handen  van 
»  de  .onzen  gebleven  ,  meer  door  geluk  als  door  beleid,' 
3k  totdat  UEd.ten  laatsten  op  den  gestelden  tQd  met 
»  de, gestelde  magt  zich  heeft  vertoond ,   Japara  ver*^ 

>  woest ,  de  belegering  van  het  fort  opgeslagen ,  de 
»  Bt^AJaccatra  vermeestord  en  de  magt  van  .JBan/asi 


Digitized  by 


Google 


16« 


» beeft  yé]*dreveii  ^  eo  alipo  meeeter  geUe?eti  ram  4m 
«plaatseft  eK  bet  land  daarorotMOt  gdegea;  Eb  alioo, 
^réir  deaen,  meBigmaal  ie  ifedèlibwaerd  ge^pvéeet, 
»oiii  tet  vencAiiefkig  Tan  den  Staat  der  V^stèeÊdgê» 
» Maateebapp^ ,  ergens  eene  beqname  plaatse  tot  een 
>generacd  rendez-voue  te  begrijpen,  die  g^gen  aonde 
»  wezen ,  om  te  ontfangen  de  contantan  en  goederen  9 
•  die  uk  Nederland  met  de  sebepw  werden  gecenden, 

>  en  ook  de  rijke  vkoten ,  die  uit  India  naar  bet  Va^ 
»  d^land  warden  gezonden  ,  -*  zoo  is  altigd  geoordeeld, 
^  dat  de  plaatse  omtrent  Jaooatra ,  de  beqnaaÉiste  Tan 
» allen  daartote  zeude  knnnen  werd«i  gencMhen.  Dn 
»  obstacnlen,  die  ons  voor  dezen  bebben  bejegend  door 
»  de  irresohitie  en   tw^felaebtigbeid   van  den  Koning  . 

>  tot  Jaccatra  en  de  ongelegenbeid  der  ymreenigde 
»  Compagnie's  zaken  nu  weggenomen  zifnde ,  zoo  is  b:^ 
»  ons  ter  Vergadering  van  de  X  Vllen  deze  zaak  ge- 
»  considereerd  sgnde ,  (aangnn^t  mede  UKds.  vonr- 
» nemen)  goedgevonden  te  concluderen  en  de  ptaaU 
»  ea»  Jaecaira  te  vervatten  tot  een  generéêe  ffêr6t0^ 
9  plaat  f  j  waartoe  alsnu  zonder  binder  of  uitsfidi  vA- 
»!en  konnen  procederen ,  als  zijnde  dezelve  plaattie  en 

>  bet  land  daaromtrent  gelegen ,  geconquesteerd  en 
3  gewonnen  in  etsn  goed«i ,  opr^en  en  wel  gefbndeer- 

>  den  oorlog,  dien  1^  noodzakebjk  tot  onze  verdediging 
»  bebben  moeten  aannemen,  en  zeo  uitgevallen  iM ,  met 
»  Cfodfl  bulpe,  datde  vffanden  verjaagd  zfjnde,  wij  beèzdve 
»]and  met  een  goeden  titul  mogen  bezitten  in  toHm 
» eigendom,  gdijk  als  de  voorgaande  Koning,  of  ie« 
Iemand   anders,  die  bij  tot  Opperlioofd   zoude  mogen 


Digitized  by  VjÖOQIC 


löT 


>.beU>m  etltaid,  't  jkIv#  bas«icpi  faMft«  En  ad  UEd« 
9-dattioni  wd  doe»  en  voojtvoren  met  het  g^piojee* 
» teerde  deseein,  b^fiQpende  het  fi»t  ten  meeetn  dienste 
>van  de  Vereenigde  MaatoehajfKyy  ak  doenlyk  nl 
» wezen,,  zonder  daarin  ieaumd  aU  Superieur  U 
3  kennen  y  ah  de  DoarlucAtige  Hoof  Mog.  Meeren 
*^Siaten  Oeneraal  der  Vereenigde  ^r^'e  NeiUrfanden^ 
>Uie  Heoge  OverAeid;  onder  wiens  Regering,  Qod 
»  almagtig  ,.  denelve  plaats  en  wdere ,  mitsgadem  den 
>-gebeelen  handd  van  ladiê ,  gelieve  te  doep  floieiea 
»  geduFende  Tele  jaren,  tot  welstand  onzes  Vaderlands  I 

>  En  zal  UEd.  de  liemielen-  en  gebied  van  't  celvf 
»fbrt  zoo  TttPre  extenderen,  als  tot   meeste  ¥eiidl|pert> 

>  heid  en  na  gelegentheid  van  zaken ,   en  ti|t  meeste 

>  dienst  van  d^  Ed*  üfnatsehappij  zolt.  bevinden  te 
» behooren.''  , 

WQ  hebben  hiesborói  reeds  aangeteekend,  dst  de  on^ 
zen  4)^  den  12  Maart  lêlO  ket  fxt:  Baia^ia  hadden 
genotfttd;  .Volgem  mom  door*  CLunrams*  aangehaalde 
aamctaSving  vanXVIIen,  va&  30  Oct.  I6}f»  strookte 
saflCe  met  hnn  wriangen ;  dofh  Eoeh  hierover  Mver- 
genosgdi  emdalmen  boa  daarin  niet  had  gerandpleegd» 
en  iev«ns  liever  het  kasted  Aïsiii^^fl^orai,  naarzgngOf- 
boortestad^v  hebbende  wülen  noemen ^. dolde  n^,.  dat 
men  de  steikte  ddns  besten^de^midersehreef  nnnUe 
zyneq^buB  handdingen  j^in  ietfart  JaccatrOf"  m 

>  defereerde  de  nominatie  van  hetzdve  tot  disj^fisitie 
vi«  Oerren  l^ewin^hebberen/'  Heeren  XVIIen  gar 
vcn  fag  bimne  inissife  ?an  dsn  12  April  1621  >ait 
naam  en  van  wege  de  Hoog  M^ogende  ^^epren.  Stat^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


168 


Generaal  der  Vereebigde  Nedttrlanden/'  mei  het  ichip 
de  gouden  Leeuw  op  den  23  Augasliu  daaraaiivolgiiide 
alkier  aangebragt »  den  last ,  »  dat  men  de  stad  loa 
tkoadmetreaBatavia^  en  de  sterkte,  het  fort  qf  kut" 
teel  van  Batavia^  in  *t  koninkryk  van  Jaecatra 
gelegen ;  "  waaraan  door  Koen  ,  b||  publicatie  van  den 
28  Angnstos  1621 ,  aan  den  voUce ,  kennis  werd  gege* 
ven  {*)^  en  na  welken  tyd  die  naam  in  all»  openbare 
acten  der  Indische  Regering ,  tot  aan  het  begin  detsu 
eeuw  f  is  gebruikt  geworden.  Hij  bepaalde  vehrolgeiis, 
dat  men  aan  de  stad  voor  haar  wapen  en  zegel  sou 
geven:  een  azuur  in  een  orangeschild ,  steekende  met 
de  punten  door  een  bauwrierkrans,  van  couleur  bruin* 
groen  (f). 

Inmiddels  had  Koen  dagel^ks  jQverig  doen  arbeiden 
aan  den  verderen  opbouw  van  kasteel  en  stad,  welke 
laatste  binnen  den  tijd  van  een  jaar  een.soo  geheel 
ander  aansien  kreeg ,  dat  men. in  den  aanvang  van 
1620  niet  nfeer  zou  ges^d  hefeben ,  dat  dezelve ,  nog 
niet  lang  geleden ,  de  zetel. van  een  Inlandschen  Verst 
geweest  ware.  Burgers^  vreemdelingen  en  Chinezen 
moesten  daartoe  medewerken »  zoo  door  levering  van 
materialen,  als  door  handenarbeid;  terwyi  aan  een 
aantal  personen  erven  en  .vrüchtboomen  werden  a%e- 
staan »  om  daarvan ,  zoo  door  het  bouwen  van  huipen , 
als  het  aanlegg^i  van  tuinen ,  bezit  en  genot  te  heb- 


O  Zieheilndiêok Plakaat'£oek,  (M.  S.)Tol.  I.  fol. 2». 

(f)  Zie  het  slot  der  Retel.  dd.  15  Auguslna  1620  in  het 

PI. "  BIr.  Tol.  I  fbl.  8b.  * 


Digitized  by  VjOOQIC 


169 


ben.  En  totn  nen  na  daarmede  tol  eene  sekére  hoogte 
gevorderd  was ,  was  Kobn  alweder  dadelgk  bedacht 
a^  de  inrigting  en  vorm  Tan  het  ^aatsel9k  Bestnnrt 
dat  dan  ook  reeds  in  dat  selfde  jaar  (1620)  voor  eea 
groot  deel  werd  gevestigd  en  geregeld. 
.  Merkwaardig  is  de  openbare  Resolutie  door  Koen 
en  Bgnen  Raad  op  den  29Bten  Maart  1620  geiuH 
mea  (eene  der  eersten,  welke  in  de  groote  Ii^di- 
sebe  wet  -  Verzameling  (*)  roorkomt),  niet  alleen 
omdat  deselve  de  eerste  aanstelUog  van  een  Ma--' 
gtstraats  persoon  voor  de  stad  behelst,  maar  ook 
omdat  tij  sfjne  oogmerken  met  de  hoofdplaats  ont- 
wikkelt €n  de  grenzen  der  dbor  hem  gemaakte  ver^-^ 
overing  omschrijft.  »Alsoo,"  zegt  hij  »  deze  plaats  en 
het  geheele  land  ybxï  Jaccatra  <  het  verfeden  jaar,  bi) 
on»  met  de  wapenen  geconquestoerd  is  en  dienvolgens 
óok  gehouden  en  bewaard  wordt  voor  de  Hoog  Mogen- 
de Hoeren  Staten  Generaal ,  Z^ne  Pcinodghe  Exeel* 
kotie  en  de  Heer^i  Bewindhebberen  der  geoctrsgyeerde 
O.  I.  C.  van  de  verettiigde  Nederlanden ,  daarop 
niemand  anders  iets  heeft  te  pretenderen,  en  (wij)  tot  dien 
einde  bezig  z|)n  met  een  Royaal  Fort  alhier  te  maer 
ken  om,  als  een  Generaal  Rendez-voiis  van  lodie, 
de  Toomaamste  middelen  van  de  Compagnie  daarin 
verzekerd  te  honden  tegm  het  geweld  van  tdle  oni^ 
vQanden  en  geveinsde  vrienden ,  als  ook  om  den  han- 
del Tan  alle  kwartiwen  van  Indië  hier  te  didgeren 


C")  Hei  reeds  saDgehaaldaP/aXraal«i9oeJt  YoL  I  fol.  I""- 


Digitized  by  VjOOQIC 


170 


en  nel  tof  tfjd  eene  txttffidyke  negodfitestebilier6a,dè 
fkmtMB  m  't.  lanl  met  eenen  goede  gemeente  te  pevpleert q^ 
0n  eem  stad  #e  bouwen  j.  en  (aangeiien)  daartoe  4e 
apparentien  aireede  groot  sijn  en  dagebjks  meer  e» 
meer  toenemen:  eoo  is  het  hoognoedig  mnige  iAeie«* 
ff^  aantestelleny  omopalieausbraijken  te  letten,  daacop 
t— gjgt  «1  regard  te  nemen  en  ondfr  goede  Potige  tm- 
Wetten  te  l^Toi,  en  insondedieid  e^i  Bal  ju  w  avêr 
de  stad  f  jurisdictie  en  *t  land  van  Jaocatra^  stnk^ 
kende :  aan.  da  o<»atEijdey  tot  aan  de  limieten,  van  de» 
Koning  man  Cheribon^  aan  de  wesizgde  tot  aan  de 
limieten  Tan  den  Koning  ran  Bantam ,  aan  de  jwicU 
sijde  te  land ,  tot  aan  de  Zuiderzee  ^  en  aan  de  noordi» 
tijde,  te  water  of  de  pee^  en  die  eilanden  liierom^ 
trent  liggtnde." 

Ko»t. daarop,  en  wei  hQ  Re^oloAie  van  den  .Séatot»^ 
JnngieaO,  vond  h^  goed  »een  Cellegie  van  Seiepe^ 
nen'*  opterjglen,  als  Wethouders '  der  stady  om  allm 
justitie  in  civiele  zaken  te  odmiiMÊreren  en  espcer^ 
tferen ,  hetwelk  beilaan  loude  vit  &  personen ,  name*^ 
It^k  twee  v^n  het  Fort  in  dienst  van  de  Comp.  ^nde^ 
en  dr4e  burgers  der  stad ,  wdke  deor  de  bnrgëiig  der 
stad  beimemd  en  door  den  Gonveraenr  Generaal  geëlii- 
^;eerd  zonden  worden,  die  > hunne  adndnistratiB  nm- 
4en  dnfyen  gedurende  ^n  tQd  van  één  jaar".  In  dit 
t)eUe^  aouden  de  Schepenen  prosideren  bij  beurt»  ^ 
naand  em  maand,  beginnende  van  degenen,  die  van 't 
Fort  gekozen  zouden  zQn.  In  zaken  de  Chinezen  ccm- 
conerende ,  zoude  in  dit  cdlegie  als  Schepen  zitting 
hebben  het  hoofd  der  Chinezen,    hetwdk  eehter  niet 


Digitized  b'f 


Google 


m 


9mit  rnügen  vwmMim  O  I^tfor  ia  aan  ien  Ba^^w^ 
(» 4e  hÊBcn  gwfamten  aijnde*')  bO  «ohtpenen  eMe  4it(* 
liberative  stem  toegekenéi  wanneer  4a»r  siA^ea  be^ 
iMOiMd  werden,  »dSf  er<^  tfn  p^Ude  tfUtemski  ên^ 
êkrs  nier  (f). 

Eb  aattgexie»  kei,  Ier  betordmng  4)9?  jtoAm  imi 
JitêtiHe^  noodig  was  «eenige  ordre  te  «teUen^  hee 
en  op  welke  w^e  alte  shaken,  ^oa-ia  het  cietWe 
ah  erimittehj  hmmsx  ea  buiiea  liet  Fort  aan  d# 
•eae-  mitsgaders  het  nasert  en  de  jnrisdielie  der  a^# 
aan  de  andere  X(|de,  door  den  adtéAaai  JUk^  (^*) 
en   den    Baljuw  tespectiFd^,.  beregt  en  geadmini^ 


(*)  Ue  Pi.  Ik.  YoL  I.  fol..4>>.  en  6, 

<t)  zie  art.  15  der  Reiol.  dd.  14  Aug.  I62d  ia  kei  PÏ. 
9i[.  rol.  I.  fol.  11. 

.  (*^)  Het  aml^t  Van  aiv^ka^t  filiaal  ^chynt  met  otnier 
de  Aegerieg  ran  den  doayem^ur  Generaal  Komm  iogefteld 
|e  sjjn.  Bg  da  door  ons ,  u^  de  Inleiding ,  aangehaalde  In- 
sirncfie  voor  de  Indische  Regering  ran  22  Augosins  1617 ,' 
wordt  Tan  zoodanig  amb tenaar. gesproken ,  doch  onder  den 
titel  Tan  Fiskaal.  Yolgens  het  4e  artikel  Tan  dezelTO 
moest  de  vierde  Baad  Tan  Indiê  dat  ambt  bedienen  »  en 
daanroor,  boTen  en  behalTe  zijn  aandeel  in  de  boeten  en  con-* 
fiseatien  >  Tan  80—  150  gulden  's  maands  aan  gagie  genieten 
(art.  15) ;  terwijl  aUe  zaken  Tan  justitie ,  op  xffne  attn-a, 
Ikiagt ,  zouden  beslist  worden  (art.  20).  Dtar  de  adToktat 
fiskaal  altQd  een  iter  aanzienlek  aaibteitaar  la  de  disast 
der  Comp:  geweest  is,  zullen  wg  later  gelegenheid  Ttadea, 
daarran  meer  te  zeggen* 


Digitized  by  VjOOQIC 


172 


ttreerd  zooien  worden ,  zoo  werden  bij  Resolutie  van 
den  15den  Augintas  16120  (^)  danromtrent  Toorlopig 
eenige  beschikkingen  beraamd. 

De  zakriiyke  inbond  dezer  beschikkingen  is ,  »  dat 
indien  binnen  't  ressort  van  de  stad  misdaan  werd,  of 
eenige  geschillen,  am«ide  of  correctie medebrragende, 
ontstaan  tuachen  een  burger  fif  vreemdeling  en  een 
seldaat  of  iemand  anders  in  dienst  der  Comp» ,  waarin 
het  regt  dèr  Hooge  Overheid  moet  w<Hrden  waarge* 
nomen ,  alsdan  de  Baljuw  daarvan  b^  praeventie  aan-* 
klager  ion  zijn ,  en  dusdanige  gemengde  zalen  (borger 
on  burger  alleen  niet  rakende,  maar  bnrger  en  soldaat 
of  ander  Compagnie's  dienaar  te  zomen)  gevonnisd 
%iUen  worden  door  »jh  ordinaris  mjf  Schepenen 
der  stad;"  zullende  dd  Baljuw  echter  géhoudea 
zgn,  daarby  te  roepen  twee  fHin  den  krifgsraad  ea 
ordinaris  Commissarissenen  Regtsluifdenmn  *tfort^ 
naarmate  het  een  soldaat  of  ander  dienaar  van  de 
t^ompagnie  is,  die  met  een  burger,  of  vrijman  >in 
moeijte  is  gevallen,'*  welke  tWee  van  den  krijgsraad 
of  commissarissen  voorschreven,  zitting,  stem  en 
gezag  bij  en  nevens  de  voornoemde  Schepenen  zonden 
hebben  tot  volkomen  uiting  van  de  zaak  —  en  langer 
niet. 

>  Wanneer  echter  wegens  misdreven,  of  overtredingen 
van  keuren  en  ordonnancien ,  vallende  binnen  of  bui- 
ten  't  fort ,  iuttehen  ten  aoldaat  itf  ander  dienaar 
van  de  Comp,  eo  een  burger  qfvr^'mam  vam  deetad. 


(•)  PI.  Bk.  Tol.  I.  fol.  7  en  8, 


Digitized  by  VjOOQIC 


1T3 


partigen  beboet  ^  gevat  of  aaogesproken  worden  op  be« 
▼d  van  den  advokaat-fiskaal  ( die  zich  ode  daamatt 
behomrde  te  iatm  gelegen  liggen) ,  dan  xondM  dezdve, 
op  sgnen  eisch  en  aanklagt ,  afgedaan  worden  door 
éeordinaru  commutarissenen  regtsluidenvan^ffort^ 
ten  overstaan  van  twee  Schepenen  nit  de  «tad ,  die 
met  deadve  sitting  en  stem  zouden  hebben. 
'  »Doch  »alle  simpele  zaken  ^^  zoo  eivide  als  crimi- 
nele, die  insfcAen  eeldaten  fif  dienaars  van  '<fe  Camp. 
alléén^  zonder  vermenging  van  burgers  of  vrige  lieden» 
voorvallen  binnen  of  buiten  *t  fort,  zoudm  beregt 
worden  by  den  advokaatifiskaal  en  commisiariaen 
en  regtilutfden  van  *f  fort  alléén ,  geligk  de  zaken 
der  burgeren  en  vrif  lieden  onder  eikanderen  door  deh 
Baljuw  en  Schepenen  der  stad,  en  niemand  anders/ 
En  daar  de  iSchepenen  der  stad  reeds  in  de  uitoefe- 
ning van  hunne  pligten  waren  getreden,  zoo  werden 
ig  deze  gdegenheid  tot  eommisiariêeen  en  ordinarie 
tuijden  van  den  geregte  in  V  Jbrt^  benoemd:  de 
kapitein  van  *t  fort  met  bdde  de  luitenants,  Pietbr 
DiRKsz. ,  Abraham  van  Affelb  ,  PAtTWELs  Barzen  ^ 
PiETER  Barends  OU  de  kapitein  van  de  praauwen* 
Dit  coDegie  Zou  vergaderen  %  alle  dagen ,  ds  er  iets 
te  doen  zou  wezen.*'  Hetzelve  zou  voorgezeten  wor- 
den door  een  Raad  van  Indië  of  zoodanig  persoon , 
ds  de  President  zou  substitueren ,  en  hetzelve  mogt 
met  niet  minder  dan  met  vyf  personen  besogneren , 
maar  wd  met  meerder,  byddien  het  zaken  betrof, 
.  het  fort  of  de  suppoosten  Van  dien  alleen  concemerende ; 
doch  in  gemengde  zaken  tusschen  soldaten  of  burgers, 


Digitized  by  VjOOQIC 


174 


'  floüdca  ttUeenl^k  Vfj(  «ii  bet  tolkgte  daartoe  gMdtiiMi 
wordeü ,  ter  kèHae  Vta  dm  Pretidtitot »  welke  v|f  i^t 
twéé  Schepenea  TAn  de  fitad ,  sevta  zevdéa  mtiadMi^ 
«R  Vioe-Vefa«,  twèe  Commisfiarisien  met  de  v^f  Sche* 
penen  Tan  de  stad  inegelijks  sevea. 

»AAiigaaAde  *t  V9lek  van  de  schepen  in»diemt  mm 
de  Comp.  gei^niAt  aardende  i  werd  bef  aald »  dat  fag* 
aldioi  Adsehre  ia  eenige  delicten  Tallen  aan  land  f  in 
of  bniteli  't  fert ,  deselve  mede  deor  den  adveiKmt^-fia* 
kaal  tferegtgeateld  zenden  werden  voor  d^  »  eenunissn- 
riflsaen  en  geregtslnQden  van  't  fort ,"  mits  ^  in 
wlke  gevallen  xon  gevidgd  wcn'den  de  vergaande 
voet  f  namdyk  t  dat  de  opperkeopman  en  schipper  of 
anders  de  twee  hoofd^^Bcieren^  waaronder  oQ  behoono, 
ziek  M  vermaning  van  den  fiskaal  sullen  voegen  Uf 
vijl  van  de  ger^tslayden  van  't  fort  en  de  aaken 
aCdoen  9  in  maniere  boven  verhaald  i  dan  wel ,  na  ge* 
nomen  kennis  van  den  fiskaal,  door  den  Gonvemeor 
G^eraal  en  iijnen  Raad,  of  anders  door  conunissarissat 
en  geregstluyden  van  't  fort  gerenvoijeerd  worden 
naar  den  ordinarif  raad  van  't  eeUp  ^  lee  men  oor* 
dedde  daartoe  redenen  te  hebben. 

»  Bgaldien  bet  gebeurde ,  dat  de  advokaat*fiskaal  en 
oflScieifeftvan  den  kcygsmad  nfitsgaders  dé  Ba\jaw  < 
gelijkq^g,  eenige  soldaten,  vr^burgers  of  volk  te 
water ,  kwamen  te  vatten»  lou  de  advokaat  fiskaal  en 
de  officieren  van  het  fort  altijd  de  voockeor  hebben, 
ott  de  gevangenen  na  sich  te  nemen  en  deselve 
in  't  fort  teregtstellen.  En  wanneer  in  gemengde 
zaken  de   Bai^juw  eenige  suppoosten  van   't  fort  toot 


Digitized'by  VjOOQIC 


175 


«olMi^en.Taii  de  slad  in  i^ttta   betrekt »  cöa  sulks  * 
geachiedep  met  inAehtneming  van  den  eerbittd^   die» 
it   Baffuw  den  Fiêkaal  in  zulie  en  andere  zaken 
^nduldifd   iif   en   Houder    Vwmindaring  van   aijil 
geiag  en  Waardigheid." 

AJifcoo,  komt  aan  Koen  ook  de  eere  toe  der  eerste  re^- 
geluig  van  het  Jueiitie^  en  Peiicie^wezen  te  Batavier 
En  wat  aan  dien  lof  filet  weir^ig  waarde  bgiiet  ie  ^ 
dat  feyne  instelling^  gedurende  ongeveer  twee*faoaderd 
jaren  i^n  behondetl '  gehleveii.  T^dens  het  ganjBebe 
bewind  der  Comp*  bleef  de  door  hmn  laeer  .  bepHsdd 
aangewesene  ondericheiding  Insdchen  dienaren  der 
CómpagiHe  en  Inir^rs  bestaan»  en  ntogten  de  rl^/«^ 
lUfjden  van  V  J&rt  sleohte  keiUiia  nemen  i^an  sa^ 
ken  de  eentgemelde  peraenen  betieffetide  ^  terwjgl  de 
burgere  eik  vreeindeliffgen^  die  met  é&elve  gdyk  ge* 
stdU  werden ,  yoor  de  BanA  va»  Sokepeneh  gebuügi 
tn  beregt  berden*  De  loritdictié  van  het  collegie 
Tüi  Schepenen  ging  eerst  onder  het .  Britaeh  beetmr 
op  den  toemnaligcn  Hoogen  Raad  öt^er ,  en  diesdf de 
Hooge  Raad^  in  1819  herdoopt  in  Hoog  Geregtohof» 
had  de  geregtslnyden  van  Ufort  tot  voorouders,  ooo 
ab  wij  later  railen  opmerk^»  EindèUjk  is  het  regt 
der  Hooge  Overheid  vroeger  steeds  waaigenoftug  doof 
een  AdVokaat-^fisknal  en  een  fialjnw^  waarby  meninr 
laten  tijden  ifeog  een  onder  ambtenaar  geveegd  hééft  ^ 
doch  de  Advokaat^fiskaal  heeft  altijd  den  rang  boven 
de  overige  oifitieren  van  Jastitie  en  Politie  bekleed* 

Dan  de  zorg  van  Kobn  voor  het  bestuur  der  stad , 
bi^nalde  rich  niet  enkel  bij  het  imtellen  van  Regter^jke<* 


Digitized  by  VjOOQIC 


176 


en  Wethouderljjke  colleg^en  en  ambtenatoi.  Dezelva 
ging  verder ,  en  trok  zich*  tevens  al  datgene  aan ,  wat 
de  regten  van  eigendom  en  de  middel^i  om  dezelve  te 
bewaren  en  te  bevorderen ,  kon  verzekeren.  —  Wip 
hebben  hierboven  gewaagd  van  burgers  alsmede  van 
de  uitgifte  van  erven  en  vmchtboomen  in  bruikleen. 
Deze  boigers  waren  zoodanige  personen ,  die  hunnen 
verbonden  tQd  in  dienst  der  Comp*  wel  en  getrouwe- 
lijk hadden  uitgediend,  m  met  vergunning  van  Gou- 
verneur Generaal  en  Raden  in  Indiê  waren  gebleven , 
tot  het  dry  ven  van  den  binnenlandsch^i  handel  in  deze 
gewesten ,  op  die  plaatsen ,  waar  hun  zulks  werd  ver. 
gund.  Hun  verbUJf  in  Indië  was  aan  vde  voorwaarden 
verbonden ,  van  welke  uitvoerig  gewaagd  wordt  in  de 
Instructie  voor  den  Gouverneur  Goieraal  en  de  Raden 
van  Indiê  van  22  Augustus  1617;  doch  daar^tegen 
had  men  hun  ook  eenige  voorregten  willen  verzekeren, 
en  onder  anderen  dat,  om  zich  op  dra  landbouw  te 
mogen  toeleggen.  Zoo  was ,  bij  art.  72  der  gemelde 
Instructie  bepaald,  dat  de  Gouverneur  Generaal  en 
•Radoi ,  om  de  landen  Ie  beter  met  er  tyd  te  peu- 
pleeren,  aan  degenen,  die  den  vrijen  handel  verzoe- 
ken en  zich  alhier  in  het,  huwelijk  begeven ,  uitdee- 
ling zouden  doen  van  eenige  cacaoboomen,  als  ode 
van  eenig  gedeelte  in  de  geconquesteerde  landen  ,  om 
dezelve  te  cultiveren ,  te  bebouwen  en  de  vruchten  er 
van  te  genieten.  Dadelijk  na  de  verovering  van  Jac^ 
catra  had.  Koen  ,  bij  wien  gelioorzaamheid  aan  de  be- 
velen van  zijne  meesters,  hoofdpligt  was,  eenige  erven  en 
vruchtboomen  aan  de  burgers  en  vrije  lieden  uitgegeven. 


Digitized  by  VjOOQIC 


irr 


en  voof  derselver  onderhoud  bepidiogen  gemaakt  (*)• 
Doch 'ten  einde  dat  bezitcegt  te  verzekeren  en  mis- 
bmiken  daaromtrent  te  verhoeden ,  droeg  hij  bij  Reso- 
lutie van  den  18  Augustus  1620,  den  Baljuw  en 
Scliepenen  op,  om  de  erven  en  vruchtboomen ,  die 
binnen  hun  district  waren  uitgegeven ,  distinctivelJjk 
opteeischen,  met  de  namen  van  derzelver  brüikers^ 
9  houdende  daarvan  een  goed  re  fitter;*'  terwijl  hij 
tevens  »  verbood ,  dat  iemand  huizen  of  vruchtboomea 
zon  verkoopen ,  overdragen  of  vervreemden ,  of  met 
hypotheek ,  constitutie  van  renten  óf  verpanding  belas- 
ten, zonder  zulks  eerst  en  alvorens  aantegeven,  opdat 
daarvan  door  den  secretaris  prothocol  gehouden  en 
e^i  ieder  de  bezwaamis  daarop  staande,  weten  mag, 
en  niemand  in  cas  van  praeferentie  in  zijn  regt  ver- 
kort worde"  (f).  Hoezeer  'ook  dit  onderwerp  later 
meer  volledig  is  geregeld  geworden ,  is  de  Gouverneur 
Generaal  Koen  evenwel  wederom  de  eerste  geweest, 
die  omtrent  het  bezitregt  zekere  vonnen  heeft  voorge- 
schreven ,  waarvan  het  nut ,  door  alle  tijden  heen , 
erkend  is    geworden. 

Bij  dezelfde  Resolutie  zijn  voorts  eenige  bepalingen 
gemaakt ,  zoo  omtrent  de  regtspleging  als  de  poltcie. 
Volgens  dezelve  zijn  alle  vonnissen ,  door  Schepenen 
gewezen,  boven  de  25  stukken  van  achten,  uitvoer- 
baar, ongeacht  daarvan  hooger  beroep  is  aangeteekend , 
welk  beroep   echter   niet  werd  toegelaten ,  dan  na  dat 


(♦)  Zie  PI. -Bk.  Vol.  I  fol.  3,   4,  20  on  21». 

(t)  Zie  PI.. Bk.    Vol.    I   fol.    9a   art.  1. 

6.  I.  V.  8.  12. 


Digitized  by  VjOOQIC 


178 


ie  beswaarde  par^  deed  bli)keR  5  dot  het  tegen  hem 
gewezen  Tonnie  kwalijk  was  gewezen ,  en  dat  h^  de 
penningen ,  tot  welker  betaling  hij  was  T«roordeeld , 
onder  waarborg  van  terugbetaling  bijaldien  hQ  kwasn 
te  triompheren  5  heeft  genantissecrd ,  wanneer  dat  Ton- 
nis door  den  Gouverneur  Greneraal  en  zijnen  Raad  zon 
worden  gesehorst,  en  partQen  »Uj  evoeatie  zouden 
worden  betrokken  voor  de  ordinaris  Raden  en  ger^ts- 
luijden  van  *t  fort,**  die  't  gewysde  zouden  reviderai. 
Werd  de  doleantie  ongegrond  bevonden ,  dan  zou  de 
iqppèllant  eene  boete,  doo^  de  geregtsluijden  van  't  fort 
te  bepalen ,  betalen.  Doch  van  alle  zaken  boven  de 
25  stukken  van  achten,  mogt  men  provoceren  en  in 
rrformatie  komen  binnen  den  tijd  door  den  Gouvemejor 
Generaal  en  zij^®^  Raad  daartoe  bepaald.  Ble^ 
nogtans  dat  m^i  van  die  zaken  kwalijk  had  geappdt- 
leerd  en  werd  het  vonnis  van  Schepenen  bekrachtigd , 
dan  moest  de  appellant  ook  boete  betalen,  zoowd.  bg 
Schepenen,  als  bij]  de  Raden  en  RegtsloQden  in'tfinrt. 
Al  verder  werden  Baljuw  en  Schoenen  daarbij  ge- 
magtigd  om  keuren  te  maken  omtrent  het  zuiveren  en 
schoonhouden  der  straten,  straffen  en  boeten  te  be. 
dreigen  en  toetepassen  op  allen,  die  zich  schuldig 
maakten  aan  openlQk  geweld  en  persoonlijke  aanran- 
dingen en  beleedigingen ,  en  inzonderheid  scheipd^k 
te  .waken,  dat  des  zondags,  onder  de  predicatie,  in  dé 
kroegen  niet  getapt  werd.  Eindelijk  werden,  uit  ovter- 
weging ,  dat  » een  of  meer  burgervaandeh  hier  ook 
noodig  zijn ,  zoo  tot  defensie  en  verdediging  van  de 
stad,  als  tot  conservatie  van  alle  goede  ordre  in  tijd 


Digitized  by  LjOOQIC 


irö 


vwaï  bicmd  9  ei^oöp  m  idatm  "  (*) ,  Baljnw  en  Schepe- 
nen gelast,  om  onderzoek  te  doen  door  H  gebed  dis^ 
trict  en  de  jurigdiGtie  van  de  stad,  om  te  sien  hoe 
vele  vrye  lieden  van  de  Nederlanders ,  Jqian&éM  en 
Zwarten  daar  bumeri  zijn  wonende,  en  allen  porti- 
nentelyk  opgeteekend  hebbende,  daarvan  den  Cfonvep- 
neur  Generaal  en  zijnen  Raad  verslag  te  doen ,  onder 
opgave  van  de  namen  dergenen,  die  tot  kapiteins , 
luitenants,  Vaandragers  enz.  van  de  tchuttérifen  of 
iurgervaandelen  zonde  kannen  gekozen  worden,  mh, 
na  electie  van  den  Gonvemenr  Generaal  ^  te  worden 
beëedigd  (*(').  Wj)  zien  hieruit  dat  de  Gouverneur 
Generaal  Koen  ook  de  schutteryen  op  Java  heeft 
ingesteld,  en  dat  mitsdien  zgn  naam  is  verbonden  aan 
den  roem,  dien  deze  instelling  in  latere  dag^  heeft 
verworven» 

Eene  andere  nuttige  plaatselijke  bediening,  wdké 
hare  instelling  hier  te  lande  almede  aan  KoeN  ver^^ 
schuldigd  is ,  is  de  .  benoeming  van  een  nótatU. 
Dezelve  geschiedde  by  eene  commissie  van  den  2T 
Augustus  1620,  en  de  benoemde  notaris  verbond  zich 
onder  eede ,  dat  hij  de  door  en  voor  hem  te  verlijden 
acten  zoude  ontwerpen  en  grosseren  »  onder  zoodani- 
gen  vorm   en  solemmiteit,  als   naar  beschreven  regten 


(•)  Yêrge^jk  hiermede  arl^  38  én  34  van  het  R^gkmmii 
Toer  de  S^haiterigeD  op  Java  van  O  Janij  1838. 

(f)  Be  besi^ütkingea ,  ten  gevolge  vin  dit  ottderzeek  9 
naderband  door  Kom  genomen,  zullen  te  barer  plaatse 
vermeld  worden. 

12  ^ 


Digitized  by 


Google 


180 


en  costumeii  van   *t  land  van  HoUand   en  Zeehnd  ge- 
bruikelgk  is"  C). 

Buiten  en  behalve  deze  plaattdijke  instellingen  en 
verordeningen ,  heeft  de  Goavemeiir  Generaal  *Koen 
nog  een  aantal  wetten  omtrent  ondencheidene  onder- 
werpen en  zaken  afgdkondigd ,  welke  allen  getoigen 
van  zijne  bijzondere  zorg  voor  de  stoffelgke  en  zede- 
lijke belangen  der  g«neente,  welke  hij  bestierde. 
Onder  dezen  nonnen  wij  slechts  a&onderiijk  de: 
Plakaten  van  28  October  1620  tegen  het  dobbelen  en 
spelen  der  Christenen  (f); 


(*)  Pi. -Bk.  Tol.  I  fol.  Ilb  en  12. 

(f)  Zie  PI. -Bk.  1.  c.  fol.  18b  en  I9a.  Dit  verbod 
werd  door  £oiv  $  tijdens  zijne  regering ,  meermalen  her- 
haald. In  de  memaris  van  boeien  voor  den  Baljuw  GaiJP 
(a^.  7)  lesen  wg ,  onder  anderen »  »  dat  behalve  d'  ordre 
»  pp  't  spelen  beraamd »  't  geld  dat  op  de  baan  bevonden 
»  wordt «  waar  men  speelt»  voor  den  officier  verbeurd  is, 
»  met  eene  boete  van  6  realen »  te  beialen  door  den  waard 
»  bij  wien  gespeeld  wordt ,  wel  verstaande  uitgezonderd 
»  de  Chinexen  »  welken  het  spelen  wordt  toegelaten;"  ter« 
wgl  KoBV  in  art.  7  der  conditien ,  waarop  Aitboiij  Cams 
werd  aangenomen  V  Baljuw  -  amOi  te  bedienen  9  nog 
verdor  ging ,  door  to  bepalen »  »  dat  zoo  een  Chinees  zich 
»varoerlooft  met  Nederlaadors ,  HsQ  vrQ  of  in  diaast, 
»  te  spelon ,  deze  in  zoodanig  geval  bovon  da  boato  mmd» 
»  verbeurio  soa  alles ,  wat  door.  den  officier  op  de  bman 
»  wordt  gevonden."  Zie  Pl.-Bk.  1.  c.  fol.  29b  en  fel. 
3|b  en  32.  — 


Digitized  by  VjOOQIC 


181 

PlakatcB  van  den  14  Nw^nber  ItSüf  waarbij  vetb^ 
4en  wordt  <mi  eeaig  regt  te  doen  op  sehul- 
den ,  of  vorderingen  uit  opeten  qf  dobbelen 
▼portspmitende ,  omdat  in  zoodanige  zaken 
» de  wiim^  zich  met  den  verliezer  zal  moe- 
ten accorderen  9  zonder  van  iemand  regt  te 
verlioop^i  of  te  kunnen  erlangen  **  (*)• 
»  van  d^nl4  Novemb^  1620  9  waarbij  de  her* 
bergiers  en  tappera  worden  gewaarschuwd ,  • 
om ,  aan  geen  Comp.'s  dienaren  » op  geloof 
te  tappen»"  aangezien  de  arr^ten»  die  zg 
<^  de  gagien  der  dienaren,  ter*  oorzake 
daarvan ,  zullen  leggen ,  niet  valide  en  zon- 
der waarde  zouden  beschouwd  worden  ('{')• 
»  van  den  11  December  1620,  houdende .  ver- 
bod aan  Christen  -  ingezetenen ,  am  binnen 
de  Republiek  van  Jaecafra ,  eenige  slavin 
of  slavinnen ,  als  b^*zit  of  by zitten  in  zijn 
huis  ,  of  elders  te  mogen  houden ,  onder  wdt 
voorwendsel  het  ook  zoude  mogen  wezen,  en 
zulks  op  straf   van  arbitrale  correctie  (*•). 


(•)  PI.. Bk.  Tol.  I  fol.  19  en  22. 

(f)  PI.. Bk.   1.  c.  fd.  2lb. 

(•«}  Zie  PI.  -  Bk.  1.  e.  fol.  29b.  In  aen  aanhef  van  dif 
plakaat  wordt  gezegd »  dat  zulks  geschiedde  uit  overwe- 
ging »  der  horribele  conieqoentien  en  andere  menigvuldige 
zeer  quade  inconvenentien ,  die  uit  het  honden  van  voor- 
sehreven  bijzitten  procederen »  gelijk  daarvan  al  belangrijke 
en  bekende  exempelen  >  als :  hei  verdoen  van  de  vrucht  en 


Digitized  by  VjOOQIC 


1S2 


PUalen  van  dw  15  Jannaill  16tl ,  waaifai)   «n  aUe 
inwoaeis ,  n^>  iurgerê  (*)   (if  in   dienst , 
verboden    wondt    sieh^   of  kiume  vrouwen , 
kinderen,  slaren  en  slaTÜinen  te  kten  trou^ 
wen  en  doepen**  ander»  dan  met  consent  en 
aéviee   Tan  de   Overheid   der  stad,  op  ver- 
beOFle  van  50  realen  van  adttcn  en  bovendien 
arbitrale  eonrectie. 
Bt)  mdezing  der  wetten  ^  na   de  sttehtittg  van  Bata^ 
wü»y  door  den  Gouverneur  Qeneraal  Kees  afgekondigd, 
«oet  vooral  in  het   oog  vallen   de  bijzondere  bescher- 
ming,   welke    Z|fnEdelheid   verieend   heeft  aan    die 
klasse    van    ingeietenen    w^e   sedert,   tot   in  onse 


4eit  de  eeae  bysU  de  aadore  do«r  aloia  en  vergif  soekt  te 
yennoordeiigi  genoegsaaai  waren  vocurgekomen;  waardoor  niet 
anders  >  dan  Gods  toorn  over  deze  opspmitende  Repabliek, 
soo  Hy  naar  Zijne  strenge  regtvaardlgfaeld  wil  handelen , 
verwekt  zoude  worden.'^ 

(*)  Yolgens  art.  60  der  Insiruoiie  van  22  Aagostos  1617, 
mogten  »  geene  den  vrijen  handel  genietende  personen  (bur» 
ger$)  noch  hunne  kinderen»  met  Indiêche  vrouwen  in  hei 
huwelijk  treden  9  zonder  het  eonsent  van  den  Gouverneur 
Generaal  of  de  over  hen  gestelde.  Overheid,  hetwelk  <M>k 
dan  Aog  alleen  sou  verleeod  worden ,  wanneer  die  vrotnsen 
alvoreiip  gedoopt  «uilen  zji|tt  en  df  Chriatel^e  fieligie  m^m^ 
geuopnen  hebben  ^  in  w^lke  Religie  s^  ook  hunne  kiedereu 
moesten  opbrengen»  terwijl  zf  hunne  slaven  daarin^  zooveel 
mogeiyk»  moesten  instrueren»  en  dezelve  aan  niemand 
andere ,  dan  aan  Chrietenen  mogten  verkoopenJ*^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


183 


dagen ,  eencf  xeo  bekuigr^e  j^aats  dii4er  de  bevol- 
king Tim  liet  eakoii  Jawi  heeft  iageaoiMB.  W|}  be- 
toelm  de  Chinezen.  ZQ  waren  reedt  te  Jacetctra 
gevestigd ,  toen  onse  Tooiondenr  er  de  eeigte  loge  ^ 
rigledeoy  en  hoeieer  men  hen  te  Bantum  wilde  weren, 
bknren  eehAer  aUe  pogingen  daartoe  TrochtelooS)  soo 
dat  men  hen  daar  moest  dulden  onder  zekere  condUien. 
De  Yergadmng  van  XVIIen  vestigde  bij  de  reeds 
dftwevf  door  ons  aaiq[ehaalde  Instructie  van  1U7  de 
bi^amdeie  a«adacht  der  Indisehe-  Regering  op  die  natie 
(art*  74) ,  »  ah  een  iméuitrieuê ,  naarstig  en  ongewa^ 
pemd  mM,"  en  Kocn  van  alles  en  allen  partQ  trek* 
kende  en  wetende,  dat  de  Chinezen  tegen  swaren  ar- 
beid gehard  s|n ,  maakte  van  hen  vooral  gebruik  voor 
de  wecken  van  het  fort,  en  verleende  hen  daarb^ 
zf^  I^jamdem  bescherming.  Hij  benoemde  b(}  eena 
Besolntie  vmï  11  .October  1619  >  zekerden  BtocoN  tot 
beeld  van  de  Chinezen ,  en  vergunde  aan  denzelven 
adtting  in  ket  cdlegie  van  Sefa^nen ,  in  zaken  de 
Chinenen  betreyB^de,  hem  overigens,  ten  opzigte  van 
peliciezakeni  persoon!^  ondergeschikt  steUendaaan  den 
Baynwi'')^  Bf  een  Pkkaat  van  2d  Augustus  1629  ver- 
bood  hg  allen  ca  een  i^el^jk  »de  Chinezen  eenigen  over* 
bstef  meedwUaantedoen,"  enop  hm  dringend  verzoekt 
bevrldde  1^  hen  (f)  »van  da  lasten,  haer,  voor  de- 
9e«,  tot  versterldag  van  't  fort  c^elegd,"  waaronder 
echisi  niet  waren,  b^epen  de  versterking  van  de  stad 


(*)  Art.  16  der  R.  14  Aug.  1620.  Pl.-Bk.  Tol.  I  fol.  II. 
(f)  Zie  PI. -Bk.   1.  o.   M.  17  en  22. 


Digitized  by  VjOOQIC 


184 


en  de  stadstretken ,  die   zij   met   de  andere  burgers 
moesten  verrigten,  terwijl  ieder  Chinees  vckht  die  n^- 
stelling ,  in  't  begin  van   elke  maand ,    zoude   moeten 
betalen  anderhalf  reaal  van  achten ,   voor  welke  beta- 
ling hun,  door  den  ontvanger,  een  bewijs  van  worden 
ter  hand  gesteld,    hetwelk   zij  altijd   moesten  kunnen 
vertoonen,   onder    bedreiging    dat   hij,  die  zulks  niet 
kon  doen,  als  een  bedrieger  en  vericorter  van  's  lands 
geregtigheid    20    realen   van   achten  zoude  verbeuren* 
De  kapitein    der    Chinezen   Bëncon  werd  boveniieit 
benoemd  tot  weeger  van  alle  alhier  aankomende  koop- 
manschappen  (*)  en    genoot    mede     20    realen    van 
achten  ten  honderd  van  tA  hetgeen  door  de   Chinezen 
werd  gewonnen    met  spelen   en     dobbdien;   hetwelk, 
zoo   als   w^    zagen,  wel   aan   Christenen,  maar  niet 
aan    Chinezen   was   verboden:    uit   welk  een  en   an- 
der al   voldoende  bl^kt,    dat  men  reeds   in  de  eerste 
dagen   na   de    verovering   van   Jaccatra ,    de  Chine- 
zen bQzonder  heeft   begunstigd,  welke   gezindheid  si} 
zeer  wel  in  hun  voordeel  hebben  weten  te  benuttigen 
en  waarvan  het  gevolg   is   geweest ,  dat  men  hen  van 
lieverlede  meer  en'  meer  dienstbaar  heeft  gemaakt  aan 
onze  financiële    belangen ,    welke   tijdens  -  de    Comp. 
vopr  een  groot   deel  door  hen  werden  bevorderd-,  daar 
zij,    onder   anderen,    alleen   pachters   waren   van  de- 
landsregten  en   inkomsten ,  hetgeen  ze  ook  nog  heden- 
ten  dage  zijn  van  een  zeer  belangr^k  deel  van  's  lands 
middelen. 


(•)  Zie  PI. -Bk.  1.  c.  fol.  20»  en  27*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


185 


Ea  hier  zQb  wij  .  aireede  genaderd  ioi  dat  tijd- 
perk der  geschiedenis  van  den  Gouverneur  Generaal 
KoKN  f  waar  Idj  op  nieuw  de  raadzaal  ¥Oor  het  slag- 
veld en  de. pen  voor  den  degen. verwisselde ,  om  aan 
h«(ilioofd.  eener  dappere  kr^gsmagt  te  snellen  naar 
die  oorden ,  welke  reeds  zoolang  het  tooneel  waren 
geweest  van  ongehoorzaamheid,  en  weerspannigheid, 
en  wdke  daarom  de  tuchtroede  des  meesters  ernstig 
verdienden  te  gevoelen,  die  voorzeker  niemand  hun 
beter  kon  toedienen ,  dan  de  man ,  die  nog  zoo  kort 
te  voren  had  getoond,  dat  hy  tijn  gezag  niet  straffeloos 
liet ,  aanranden ,  en  dat  hij  zyne  meerderheid  wel  wist 
te  doen  eerbiedigen. 

|)e  hiertoe  betrekkejÜgke  gebeurtenissen  in  een  zeer 
nasinw  'verband  staande  met  .eene  in  de  geschiedenis 
der  Nederlandsch  -  Indische  staatkunde  zeer  merk- 
vraardige  overeenkoiqst ,  zoo  zal  liet  noodig  zijn ,  dat 
W4}  vooraf  daarvan  gewagen. 

Wij  hebben,  reeds  meermalen^  -  opgemerkt ,  dat  de 
Engelschen  de  magtigst^  en  gevaarUjlcste  mededingers 
der  Hollanders  in  O.  I.  geworden  waren,  sedert  deze 
de  Portugezen  uit  de  meeste  Indische  gewesten 
hadden  verdrongen.  Zeer  lang  bleef  het  twyfelaehtig, 
of  de  meerderheid  in  Azië  aan  de  Hollanders,  dan  wel 
aan  de  Britten  moest  worden  toegekend,  en  eerst  door 
de  verovering,  van  ^  Jaccaira ,  werd  dat  pleit  geheel 
ten  voordeele  der  onzen  beslist.  Met  hoeveel  bezorgd- 
heid de  ft'itten  in  Europa  dien  steeds  voortgaanden 
aanwas  der  Hollanders  in  Indië  gadesloegen,  zal  geen 
betoog  behoeven  voor   hem,    die   de  geschiedenis  van 


Digitized  by  VjOOQIC 


18« 


dat  thaM  aoo  MMgtige  voik  maar  eenigiaim  beeft  be- 
oefend. Herhaardelijk  waren  er  pogingen  aangewend 
CNR  door  eene  orereeiycomst  aan  de  okbreiding  dev 
hand^betrekkingen  van  de  Nederiemdoefao  Comp*  ia 
O.  I.  paal  en  perk  te  stellen ,  dan  tcikeas  vmciflto* 
!oos ;  en  de  vrees  werd  hoe  langer  zoo  meer  gegrond, 
dat  de  Britten,  bl)  de  miinte  aanleiding,  daarraoi 
gebmik  zouden  maken  tot  eene  oorlogorretidarikig, 
welke  de  Algemeene  Staten  van  ons  Vaderhnd  Wlfa« 
self)k  oordeelden  zoolang  mogtlifk  te  moeten  veriboeden. 
In  de  jaren  1618  en  1619  beproefde  men  eefater  W^ 
derom  onderhanddingen  tot  den  vrede.  » t  Wae  baog 
tijd , "  zoo  schreven  Heeren  XVIIen  aan  den  Chiaver- 
nenr  Generaal  Koen  en  zijnen  Raad,  »dat  er  eén 
»accoord  getroffen  werd  tassehen  de  onzen  en  die  téb 
»  de  Engelsche  Comp. ,  want  bg  fante  van  iiea  wmr 
»  het  geschapen  ,  dat '  wi^  elkander  zonden  gemiheerd 
» hebben  (*)•  Men  slaagde  thans  daarin  beter  dan 
vroeger,  en  op  den  7  Jal(}  1619,  werd  té  fjomdón, 
tassehen  de  Engelsche  en  Nederkmdsche  O.  L  Cètn- 
pagniè'n  eene  overeenkomst  getroflfen ,  wdke  de  str^- 
king  had,  om  de  partijen  met  elkander  te  berred^en , 
derzelver  regten  en  belangen  in  Indië  door  gemeen, 
schappdijke  middelen  te  verdedigen  en  te  bevorderet» 
en  den  Engelschen  een  aandeel  te  verzekeren  in  de 
voordeelen  van  den  Indischen  handd,  welke  de  Nederlan- 
ders al  zeer  spoedig  geheel  aan  zich  alleen  zonden  getr<4t- 
ken  hebben.    Tot  dat  einde  kwam  men  bf)  dit  traktaat 


(*)  Zie    hanae  MiMive  vaa  10  September  I6I#  (Hf.  S.>. 


Digitized  by  VjOOQIC 


187 


overeen ,  <m  al  wat  io  vroegere  jaren  tusschen  de 
Imde  oatieii  in  O.  !•  was  voorgevaUen ,  te  vergelen» 
De  bandfil  ^  trafieken  ia  O.  !•  aonden  aan  beide  de 
MaalS€iiap[Kyen  aldaar  vrij  zgn«  De  Engekelie  O.  I.  G. 
son  de  keift  bekomen  ia  den  pepetiandtl  te  BantoM 
en  op  geheel  Java^  tegen  betaling  van  onderling  over- 
eeMtekoaien  pr^sen,  terwiyl  zg  van  den  handel  in  de 
M^lukkon  zoude  hebben  j^ ,  en  de  Comp«  der  Yeree* 
nigde  Nederlanden  \  gedecdten.  En  daar  de  handel 
en  trafiek  in  deze  van  de  moeder- Staten  zoo  veraf* 
galden  gewesten,  niet  zonder  beecheiming  konde 
gedreven  Worden  y  kwam  men  overeen »  op  gemeene 
kosten  eene  Vloot  aanteleggen,  beataande  nit  twintig 
oorlogsvaartnigen ,  waarvan  ieder  vaartnig  met  150 
adelen  zou  bemand  zyn  en  voorts  gewapend  met  30 
Btdkken  gesóhnt,  elk  stok  van  18  pond  kaliber.  Aan 
tmi  Baaé  aan  drfensie^  zamengesteld  uit  acht  leden, 
waarvan  de  helft  Nederlanders  en  de  wederhelft  En- 
gebcken  zonden  zyn  ,*  die  bij  benrten  zonden  pr»side« 
Bsn,  en  welke  zich  naar  welgevallen  (e  Bmhtam  of 
Jifcmfra  zon  vestigen,  werd  het  beleid  en  ofperbe- 
sAwr  van  al  wat  tot  de  verdediging  ter  zee  en  tot 
mifeenng  van  het  traktaat  betrekkeUjk  wa&,  opge* 
dingen*  De  beide  Maatschaj^en  verbonden  zich 
wQdiM  gezamenlijk  ijverige  pogingen  aantewenden, 
om  een  aanded  te  verwerven  in  den  Ciimsdku 
Iwodel  alsmede ,  dat  de  eene  de  aad^re  niet  zou  ver- 
woQgm  nittedailen  daar  waar  een  van  beid^  zou  wor* 
den  toegelaten.  Zoo  er  over  de  uitvoering  van  dit 
tradaat  verschillen  mogten    ontstaan ,   die  door    Be- 


Digitized  by  VjOOQIC 


188 


windkebberen  der  beide  Compagniën  niet  konden 
beslist  worden,  zou  de  uitspraak  verzocfat  worden 
Tan  én  opgedragen  aan-  den  Koning  van  Engeland  en 
de  Algemeene  Staten  der  Vereenigde  Nederlanden , 
terwQl  de  OTereenkomst  zelve  voor  een  tQdvak  van 
20  achtereenvolgende  jaren  werd  aang^^aan. 

Den  Oden  van  Louwmaand  1620  werd  dit  traktaat , 
op  bevel  van  Kokn,  zoo  op  de  Vloten  der  beide  natiën, 
als  in  het  fort  Jaccatra  plegtig  afgekondigd ,  en  daarop 
aan  den  Engelschen  Zeevoogd  vergund  een  negotiehuis 
in  de  stad  opterigten ,  waar  hij  zich  liever  niet  zon 
gezeteld  hebben ,  om  dat  het  onder  het  bereik  van  het 
geschut  van  dat  fort  geplaatst  was ,  doch  uit  onmagt, 
verzette  hij  er  zich  niet  tegen* 

Bij  overweging  van  dat  traktaat  is  het  blijkbaar , 
dat  Bewindhebberen  der  Nederlandsche  O.  I.  C.  met 
de  verovering  van  Jaccatra  niet  zijn  bekend  geweest, 
toen  zij  tot  hetzelve  toetraden.  Die  gebeurtenis  tocli 
had  aaa  het  bestaan  der  Nedeilanders  in  O'.  L 
geheel  ander  aanzien  gegeven.  Gelijk  zij  aan  de 
zijde  hunne  meerderheid  over  andere  Europesche  natiën 
tien  in  Azië  beslistte ,  zoo  heeft  zij  aan  den  and^rm 
kant  een  einde  gemaakt  aan  de  vijandige  tegenwer- 
king der  Britten,  die  immers  door  hunne  ovetQlde 
vlugt  van  Jaccatra  die  meerderheid  feitelijk  hadden 
erkend.  Het  is  mitsdien  zeer  waarschijnlijk,  dat  Be- 
windhebberen der  O.  I.  C.  hunne  stem  aan  de  bepa- 
lingen van  dit  traktaat  niet  zoo  gereedel^jk  zonden 
hebben  gegeven ,  bijddien  zij  met  de  gebeurteniss^i , 
welke  kort  voor   de   teekeningvan  hetzelve   in   O.  I. 


Digitized  by  VjOOQIC 


189 


waren  voorgevallen,  bekend  waren  geweest.  Want 
door  dit  traktaat  geraakten  de  Britten  bgkans  op  een  voet 
van  gelOkheid  met  de  Nederlanders  in  O.  I. ,  terwijl 
deze  laatsten,  nn  immers  zonderde  minste  verpligting 
daartoe ,  aan  dezelvên  afstand  deden  van  voordeelen , 
die  beswaariyk  gnx>ter  zoadra  hebben  kannen  zijn , 
iMgaldien  dat  traktaat  het  gevolg  ware  geweest  van 
eenen  door  de  Britten,  na  eenen  verwoestenden  krijg, 
op  de  Nederlanders  behaalde  volkomene  zege ,  als 
-wanneer  de  overwinnaar  de  voorwaarden  van  den 
-vrede  eigenmagtig  bepaalt.  Doch  het  oogmerk  van  dit 
traktaat  werd  niet  bereikt.  De  Britten ,  voor  wdke 
hetzelve  zoo^pnstig  was,  waren  wederom  de  eersten, 
die  zich  aan  deszelfs  uitvoering  onttrokken,  ei^  de 
noodlottige  gebeurtenissen ,  die  kort  daarop  in  Indië 
gevolgd  zijn ,  hebftn  bewezen ,  dat  de  Maatschappij, 
niet.  zonder  reden,  later  tot*maxime  heeft  aangenomen : 
»  dat  de  minste  gemeenschap  met  vreemde  Europesche 
»  natiën  der  Comp.  de  meeste  gerustheid  bijbrengt"  (*). 
Koen,  in  alle  zijne  handelingen  het  getrouw  bedd 
Tertoonende  van  die^hooggeroemde  eerlijkheid  en  naauw- 
gezetheid,  welke  een  Batavier  van  den  echten  stempel 
betaaonde  en  zoo  b^zonder  eigen  was,  aarselde  geen 
oogenblik  om  dit  door  zgne  meesters  gesloten  trak- 
taat, naar  deszelfs  inhoud  alhier  uittevoeren  ,*  zoo  als 
wg  nu  zullen  zien. 


(•)  Zie  de  Punten  en  Jlrticulen  in  f  arme  van  generale 
Jntirueii^  voor  den  Gouverneur  Generaal  en  de  Maden 
van  Indioy  van  26  April  1650,  in  fine. 


Digitized  by  VjOOQIC 


190 


De  BandoMezen  ^  die  ziek  leedti  zoo  dikwerf  aan  trouw- 
looaheid  Itadden  aehiddig  gemaakt,  hadden  kort  te  vtfim 
wederom  hetlaatatemet  hen  gesloten  Terdrag  verzaakt, 
en  daardoor  het  ongenoegen  van  Koen  zich  oj»  dekt 
hd»  gehaald.  Hij  wilde  dat  »  quadaardig  natord , "  nu 
voor  de  laatste  maal  en  onvooorwaardelQk ,  tot  onder- 
werping brengen ,  en  oordeelde  het  noodig ,  daarmede 
eeoigen  apoed  te  maken,  omdat  het  hem  Was  gebleken^ 
dat  de  op  de  Banda  -  eilanden  gevestigde  Engdschoi 
hen ,  zoo  door  levering  van  oorlogsbehoeften  als  door 
raadgevingen,  in  hanne  vQandige  pogingen  onderstean«> 
den.  Ko£N  evenwel  den  schijn  aannemende  alsof  hem 
van  dat  alles  niets  bekend  was,  deed ^i^nder  mede- 
deeling  van  zi)ne  beweegredenen ,  ami  den  Raad  van 
dtfensie ,  die  ta  Jaccatra  was  gevestigd ,  den  voor- 
slag om,  overeenkomstig  de  bedftling  van  het  trak- 
taat, gezamenlijk  de  Bandanezen  te  beoorlogen  en  tot 
algeheele  onderwerping  te  brengen ,  beweerende  ,  dat 
zonder  dat ,  de  MoInAteAe  handd  de  voordeden  niet 
zon  kannen  opleveren,  wdke  men  zich  daarvan  bdoofde. 
De  Engdsche  leien  van  dien  Raad  gaven  den  Isten 
van  Louwmaand  1621  daarop  tot  antwoord,  dat  a^  de 
noodzakelQkheid  eenw  onderneming  legen  de  Banda*« 
nezen  moesten  erkennen,  dat  zQ  mitsdien  het  oog* 
merk  van  den  Gonvemenr  Generaal  billijkten ,  dodt 
dat  gebrek  aan  magt  hen  verbood  daaraan  deel  im 
nemen.  Koen  zeer  wel  bevroedende ,  dat  eene  geheel 
andere  en  minder  edele  reden  de  oorzaak  dier  weige- 
ring was ,  betuigde  hierover  z^n  leedwezen  aan  de 
Engelsch^ ,    hen    tev^s    oaderrigtende ,   dat   hunne 


Digitized  by  VjOOQIC 


191 


tmgering  hem  niet  bou  terug  heudtt,  soo  als  sQ 
misschien  gehoq»!  hadden  ,  aan  i^  Toonieneii  'gevolg 
te  g«?en ,  «n  dat  hij  mitedien  alsnu  alleen  den  oadog 
tegen  de  Baadanesen  zm  beginnen  en  voleindigen.  HQ 
bragt  onmiddellgk  daarop  eene  aansiealijke  vloot  fay- 
een,  waannede  fag  ia  't  midden  van  Loawauand  1621 
van  Jaccatra  zeilde  en  welke  ia  't  midden  van 
Sprokkelmaand  daaraanvolgende  voor  Amboina  het 
anker  liet  vallen. 

Na  een  kort  verblijf  te  dezer  plaatse «  alwaar  Koen 
ook  veel  te  regelen  vond  j  het  weUc  hi^  echter  voorkh- 
pig  nitstelde,  zette  de  Goavemeur  Genen»!  zj^  togt 
voort  naar  de  Bandag  eilanden  exk  kwam  den  97sten 
van  de  laatstgenoemde  maand  voor  het  Kasteel  Niu^ 
san  op  Neira  aan*  H§  hield  eene  landing  aan  den 
znidkant  voor  de  voordeeligste ,  doch  de  inwoiten^ 
die  door  de  Engelschen  van  zQne  plannen  oliderrigt 
waren,  verijdelden  dezelve  aanvankelijk  door  alle  hnnne 
middelen  van  verdediging  aan  die  zijde  de  vereenigen. 
Koen  bediende  zich  nn  5  ter  bereiking  zijner  oogmer- 
ken ,  van  een  krijgslistf  die  ten  volle  gelakte*  Hig 
nam  namd^k  den  «cb(|n  aan,  als  of  h||  thans  eene 
landing  aan  de  noordz^'de  van  het  eiland  wilde  be^- 
proeven ,  en  vereenigde  dan  ook  een  gedeelte  z^ner 
niagt  op  dat  pnnt;  doch  hij  liet  tevens  in  stilte  een 
dertigtal  welbemande  en  gewi^nde  vaartnigen  naar  de 
zuidzyde  stevenen,  na  alvorens  het  eiland  te  zijn  om- 
gevaren ,  hen  waarschuwende  dat  zij  op  een  gegeven  teer 
ken  de  landing  moesten  volbrengen.  De  inwoners  in 
het  denkbeeld  verkerende,  dat  Koen  thans  den  aanval 


Digitized  by  VjOOQIC 


192 


aan  de  noordziyde  xoude  beproeven,  trokken  aknu  met 
al  huil  krijgsvoorraad  derwaarts  en  lieten  de  zuidxijde 
bloot  liggen.  Op  het  gegeven  teeken  werd  de  aanval 
zoo  wel  aan  de  zuid-  als  aan  de  noordzijde  gedaan, 
en  met  een  zoo  gelukkig  gevolg ,  dat  de  manschappen 
aan  den  zuidkant  weldra  alle  hoogten  en  belangrijke 
pnnten  hadden  'ingenomen  en  bezet  en  kort  daarop 
de  stad  Lonthair  door  dé  onzen  gewapenderhand 
werd  overrompeld.  De  inwoners  alzoo  in  het  naauw 
gebragt  zijnde ,  streden  aanvankelyk  wanhopig  tegen 
de  onzen ,  waardoor  velen  hunner  het  leven  verlo- 
ren ;  doch  ziende ,  dat  zij  niet  bestand  waren  t^[en  de 
kracht  onseer  wapenen ,  verlieten  de  meeste  overgeble-  , 
venen  op  hunne  vaartuigen  het  eiland,  terwijl  eenige 
weinigen  in  onderwerping  kwamen  en  aangenomen 
werden. 

Onmiddellijk  daarop  volgderde  verovering  van  het 
eiland  Roseng^'n,  terwijl  de  inwoners  van  Poulo  Run 
zich  uit  eigen  beweging  onderwierpen. 

Alzoo  geraakten  de  Banda- eilanden  ^  krachtens  het 
regt  van  oorlog ,  onder  het  onmiddellijk  gebied  van  de 
O.  I.  C. ,  welke  dezelve  van  nu  af  steeds  al&  een 
Hollandsch  domein  in  Azië  heeft  aangemerkt.  Koen 
zelf  waardeerde  deze  uitkomst ,  welke  -wederom  door 
zijnen  voortvarenden  moed  was  verkreg^ ,  zeer  hoog  , 
en  liet  op  den  Uden  van  Lentemaand,  zoo  op  JVeira 
als  binnen  *t  kasteel' A^oi^ati  9  deze  roemrgke  verove« 
ring  feestelijk  vieren.  Dan  het  was  hem  niet  geno^ 
de  Banda-^ianden  tot  onderwerping  gebragt  te  hebben:, 
hij  gevoelde   dat  hem  als  Oppergebieder    een   hoogere 


Digitized  by 


Google 


19^ 


pllgt  was  opgelegd,  dien  nanielijk  van  deze  bexitdiigen 
met  hare  inwoners  dienstbaar  te  maken  aan  de  belan- 
gen der  O.I.  Maatschappij.  Reeds  bij  art.  74  der  In- 
structie van  22  Augustus  16l7  hadden  Heeren  XVlten 
der  Indische  Regering  aanbevolen,  »om  de  landen  van 
^NeirOj  Poulo  Aij  en  andere,  daar  geene(^  weinige 
3  inwoners   zijn   óm   de   vruchten  van  die  landen  be- 
yhoorlijk  te   plukken,    te  peupleren   en  tot  dat  einde 
jinevens   de  vrijgelaten   personen  (Burgers)   van  onze 
3  natie   (die  met  consent  van  de  Res^ering  aldaar  han- 
»  del  mogten  drijven) ,  ook  uit  luidere  landen  en  prin- 
»  cipalgk  eenige  familien  van  de  Chinezen  te  verwil- 
» ligen,  om  in  dezelve  eilanden  haar  residentie  te  ko- 
»  men  nemen ,    alzoo  het   niet  te  vreezen    is ,  dat  de 
»  Chinezen   te   eeniger  tijd  revolterende,  zich  meester 
»  van  die  landen  zouden  maken ,  vooral  wanneer  men 
9  altijd  goede  zorg  draagt,  dat  alle  ofiiciën  en  ambten 
3  bij  de  notabelste  en  bequaamst^  van   onze  natie   be- 
» diend   werden."     En   daar   nu   een  groot    deel   der 
ingezetenen    van   Neira   in    den   laatsten    oorlog  wa0 
i^snenveld  en    geylugt,    beraamde  Koen  al   dadelijk 
maatregelen  om  dezelve  door  anderen  te  vervangen,  tot 
fivelk  einde  hij  den    Gouverneur   Martyn  Sonck  ,  bij 
een  berigtschrift  van  den   14  Mei  1621 ,  magfigde  tot 
de  vrije  nitdeeling  van  landen   aan  de/o^enen,   die  aan- 
namen, dezelve  door  slaven  te  doen  bewerken,  welke 
nitgifte  al  zeer  spoedig  daarop  een  aanvang  heeft  ge« 
nomen  en  de  eerste  oorsprofng  i»  geweest  der  thans  nog 
te  Banda  bestaande  notentuinen ,  Üdaar  specerij-pet' 
ken  genaamd.     Vöör  zijn  vertrek  van  Neira  liet  hQ 
6.  I.  !••  I.  13. 


Digitized  by  VjOOQIC 


IM 


Mile  êB  TMtiofWtdna  in  goeden  itaat  brengen ;  doch 
dat  lig  ook  de  eevito  sdchter  der  leerscholen  op  Banda 
aea  geweest  iljn ,  dit  dorren  wi{   niet  te  verzekereiu 

Van  Banda  toog  Koen  naar  Amboina^  alwaar  Herman 
TAN  Spbult  toen  vierde  Landvoogd  der  MaatachappQ 
was.  Deie  Goavemenr  had  sich  b(|  de  ingesetenem 
bettind  weten  te  maken,  onder  anderen  door  eene  ver- 
andering te  brengen  in  de  samenstelling  van  den 
Jjaadraad  aldaar ,  voor  welk  coUegie  de  proces -sieke 
Amboinesen  altyd  veel  ontxag  hebben  betoond.  Te 
voren  waren  honne  regtszaken  aan  de  uitspraak  van 
slechts  drie  Orang  Kaïja's  A>vergelaten.  Doch  de  voor- 
ganger ,van  VAN  Speult  ,  de  Landvoogd  Adriaan 
Maarten82.  Blok  ^  had  dat  getal  regters  vermeerderd 
tot  op  zeten  9  waardoor  fay  in  onmin  was  geraakt  met 
sonunige  voorname  Hoofden ,  die  doot"  hem  niet  tot 
leden  van  dien  Raad  waren  aangesteld.  Van  Speult 
de  ijdelheid  van  een  hartstogtelijk  volk  nog  meer 
willende  vleQen ,  bepaalde  dat  de  Landraad  uit  14 
van  de  voornaamste  Orang  Ka^a's  zon  zgn  zamenge* 
steldy  en  maakte  alzoo  mim  plaats  voor  hen^  die  naar 
het  regteriyk  ambt  dongen ;  --«•  en  b|}aldien  by,  zoo  aln 
de  gescliiedenis  dit  vermeldt,  werkelijk  daardoor  ia 
gonst  is  gestegen  b|j  de  Amboinezen,  dan  znllen  z^ 
nu  wel  van  die  zQde  weinig  meer  te  wenschen  Iiebbem 
daar»  volgens  de  thans  bestaande  bepalingen»  wel 
fêegeniiem  Regenten  zitting  hebben  in  den  grootea 
Landraad  te  Amboi$èa^  van  welken  de  Goavemenr 
voorzitter  is. 

Behalve   deze  regding  had  hij   ook   een  einde  ge»> 


Digitized  by  VjOOQIC 


196 


jméifiL  «aki  den  vcacfoe^dgkw  mensiJieisroef,  welk«  jm» 
Qf  .Amioimi  aU  op  Lepttènar  gepleegd  werd ,  tevwlgjl 
m  Hiet  de  bevcdkiDg  Toaideelige  kontracten  sIiM 
nop^QS  de  levering  van  nagelen  aan  de  Comp*»  a) 
lietvellc  de  goedkenring  Tan  Koen  mogt  verwerren» 
Doch  sedert  eraigen  tijd  had  zich  te  Am^oituii  ond^ 
een  groot  deel  der  hoofden,  en  ingesEetenen,  een  geest 
van  ontevredenheid  geopenhaard,  die  voor  bedenkelgke 
gevolgen  deed  vreezen  >  omdat  dezelve  werd  opgewekt 
«n  levendig  gehouden  door  zekeren  Tematannsdiw 
Prins  HiBAMT  die  misnoegd,  dat  men  hem  niet  had 
verbeven  tot  Koning  van  Ternate ,  welk  Rp^  ht)  5 
gedurende  de  minderjarigheid  van  den  Vors^  had  be* 
stiérd  9  thans  de  hevdking  op  de  Amb<mscbe  eilandenj 
i^elke  tot  het  gebied  van  Termite  behoorden,  tof 
weerspannigheid  trachtte  te  bewegen,  waarin  h(j  mis-* 
schieii  zou  geslaagd  zyn,  bijaldien'  de  komst  van 
K06N  t^  Amioina  zulks  niet  had  verhoed.  De  Gouk 
neur  Generaal  noodigde  hem  ea  de  voornaamste  pM)so« 
nen  van  zijn  aanhang  hij  .zieh,  welke  laatsten  dan 
ook  verschenen,  doch  Hidaiat  kwam  niet«  De  hoofdeo^ 
hebbeo  allen  hunne  onderwerping  aangeboden  en  ver* 
iMHiden  ^h  zelfs  om  met  de  onzen  een  vloot  t^en, 
dan  Ternataanschen  moiteling  uitterusten ,  terwijl  ^ 
den  e^  van  trouw  aan  de  Staten  en  4e  Comp.  iit 
banden  van  den  GquverAeur  Generaal  aflegden» 

Koën  stond  nu  tevens ,  ingevolge  het  verdrag  van 
1619»  aan  de  Engelschen  een  stuk  gronds  te  AmioinA 
af ,  on  daarop  eöne  loge  te  bouwen,  en  vergunde  bsA 
o»  zich  op  de  eilanden  Loehoe  ea  Cambelo  te  mogen 

13*. 


Digitized  by 


Google 


196 


Testigen  en  met  de  inwoner%  van  dezelve  te  handelen, 
Waarna  hij ,  in  Julij  1621 ,  de  terugreiie  naar  Batavia 
aanvaarde,  waar  hij  wederom  met  de  uitbundigste 
geestdrift,  welke  de  laatste  door  hem  behaalde  roem- 
rijke overwinning  ook  aldaar  had  opgewekt,  werd 
begroet  en  ontvangen* 

Te  Batavia  vond  Koen  alles  naar  zijnen  wensch. 
Het  bestiiar  was  er  door  de  ingezetenen  geëerbiedigd 
en  de  door  hem  gemaakte  wetten  én  instellingen  werden 
er  met  klem  gehandhaafd.  Hij  liet  kort  na  zgne  komst 
de  bolwerken  van  het  kasteel  hooger  opmetselen,  waar- 
door die  sterkte  hoe  langer  zoo  meer  een  ontzagwek- 
kend aanzien  verkreeg^  Doch  een  ander  niet  minder 
belangrijk  onderwerp  Werd  nu  weldra  het  hoofdveor- 
werp  van  alle  zijne  beschouwingen,  namelijk  het  aan 
knoopen  van  handelsbetrekkingen  met  China  én  Japan. 
China  toch  werd  vooral  deslij  ds  van  zeer  veel  belang 
in  den  Japanschen  handel  beschouwd ,  om  dat  ruwe 
zijde  en  zijde  stoffen  uit  China  getrokken,  de  vocht- 
naamste  handdsartikelen  in  Japan  waren.  Wij  heb- 
ben in  de  levensbeschrjQving  van  den  Gouverneur  Ge- 
neraal BoTH  gezien,  dat  reeds  onder  deszelfs  bestuur 
handelsbetrekkingen  met  het  Japansche  Rijk  zijn  aan- 
geknoopt, en  dat  door  het  opperhoofd  Jacqurs  Spbcx  eene 
vaste  loge  te  Firando  is  gebouwd.  Specx  bleef  daar 
tot  het  jaar  1614  en  werd  toen  vervangen  door  het  op- 
perhoofd Hendrik  Brouwer  die,  bQ  het  overfajden  van 
den  toenwaligen  Keizer ,  de  onvoorzigtigheid  had  van 
den  nieuwen  Vorst  de  hernieuwing  te  verzoeken  van 
iea  in  1611  aan  de  Nederlanders  verleenden  xooge- 


Digitized  by  VjOOQIC 


197 


naamden  handelspas ,  waartoe  zijnerzijds  geene  ver* 
pligting  bestehd  y  waar  uit  de  Japansche  Regering 
dadelgk  aanleiding. nam  tot  de  stelling,  dat  de  Ne- 
derlanders door  den  dood  van  den  Keizer  yemdlen 
waren  van  de  Toorregten  ,  die  zQ  van  hem  verkregen 
hadden;  eene  stelling,  welke  ook  als  nitvlngt  beschouwd, 
niet  vreemd  was  bij  een  volk,  dat  toen  c^eds  zoo  veel 
berouw  betoonde  over  de  toelaring  van  eene  andere 
(dan  de  Portugesche)  liatie ;  doch  later  werd  het  ver- 
zoek gunstig  verhoord  en  aan  het  Opperhoofd  Brou- 
wer een  nieuwen  Keizerlijken  pas  verleend,  die  echter 
niet  zoo  voordeelig  was  als  de  eerste. 

De  winsten ,  welke  de  Japansche  handel  aanvanke^ 
lijk  afwierp ,  waren  dan  ook  zeer  onbeduidend.  De  ' 
Portugezen,  die  eene  factorij  hadden  op  Macaoen  dus 
in  de  gelegenheid  waren  om  de  Japanners  van  de  ge- 
wilde Chinesche  handelsartikelen  te  gerieven ,  bleven 
Toortdurend  de  eenige  Europesche  natie,  welke  voordee- 
len  in  Japan  behaalde ,  en  zulks  maakte  een  zoo  on- 
jgunstigen  indruk  op  het  Bewind  in  het  Vaderland,  dat 
hetzelve  zich  genegen  betoonde  en  zelfs  den  last  gaf^ 
de  factorij  te  Firando  optebreken. 

De  beweegreden  van  dat  besluit  vinden  wij  ontwikkeld 
in  de  Instructie  van  26  April  1650,  waar  wij  onder  do 
materie  Jo^^an lezen:  »  dat  de  Ministers  van  de  Comp*. 
»  in  de  O.  I.  vele  jaren,  met  groote  kosten  zich  bez^ 
9  gehouden  en  gearbeid  hebbende  om  de 'vruchten  van 
»  den  rijken  Japanschen  handel ,  door  de  Portugezen^ 
»  alleen  omtrent  de  100  jaren  vreedzamelijk  genoten  , 
»  mede  te  mogen  smaken ,  door  rele  s^ubbelingen  eif 


Digitizjed  by  VjOOQIC 


19S 


«obstaculen  daarin  teruggehoaden  zijn,  die  ten  pria- 
»c{pale  veroonaakt  zgn  deor  de  creaturen  en  favo« 
» riten  TflCn  de  voormelde  Portugezen  <nntrent  deh 
>Japan8chen  Keizer  en  deszelfs  Hooge  Raden,  bjQ 
I»  welke  de  Nederlanders  doorgaans  suspect  en  odieiui 
^  genaakt  zijn  ,  hetwelk  in  de  gemoederen  Tan  den 
'  t  Keizer  én  zijne  Raden  te  meer  wortel  heeft  gezet , 
jnQlkL.dat  voor  de  Nederlandsche  natie  de  Chinesche 
» handel  geheel  gesloten  Was ,  en  dezelve  mitsdien 
»  geen  middelen  in  Japan  konde  aanbrengen  mn  2ich 
f  aldaar  aangenaam  te  maken ,  waarom  i^  gecontinn* 
»  eerde  klagten  van  daar  de  Gouverneur  Generaal  én 
9^  Raden  van  Indie  in  1617  door  de  Vergadering  van 
i^XVlIen  zijn  ^gelast,  het«  Comptoir  in  Japan  opte- 
9  breken  en  de  handel ,  die  toen  geen  profijt  maar 
vlasten  medebragt,  iddaar  te  staken/' 

Dóéh  Koen  b^reep  dit  anders.  Hij  was  van  oor"- 
ded,  dat  men  zi<^h  in  groote  en  géwigtige  ondeme- 
mingen  door  geen  teleurstellingen  moest  laten  ontinoe^ 
digen  en  dat  de  Japansche  handel  van  de  hoogst» 
aangelegenheid  zon  worden  voor  de  O.  I«  IVIaatsch^* 
pij,  wanneer  zij  eenmaal  kon  slagen  in  haar  oogmerk^ 
om  zich  den  handel  in  China  te  openen  en  door 
dat  nuddel  al  de  voordeden  van  den  Japanschen 
handel  te  trekken ,  waartoe  hij  het  vooruitzigt  gaf* 
Wijl  lessen  dan  ook  in  dezelfde  Instructie ,  »  dat  tëa 
» tijde  van  wylen  den  Heer  Gouverneur  Generaal 
»  Koen  eae  deszelfs  bijwezende  Raden  deze  ordre  {^vok 
»XyiIen)  nad^  geresumeerd  zijnde,  aan  de  eéiie 
j(  zijde  coiisidererende,  dat  zonder  vergrooting  vaA  den 


Digitized  by  VjOOQIC 


199 


»bIalidsoh€R  liandel  in  yencheiden  qvarüereii  ran 
» Indiê  y  de  generale  Comp.  niBunenneer  den  partiei"i 
» paQfen  foebrengen  zoade  de  profijten ,  bij  dezelven 
>lBiig  yerwacht  en  waarom  de  Conp.  opgerigten  baar 
> kapitaal  ingelegd  was,  en  aan  de  andere  zJjde  be- 
9  merkende,  dat  bijaldien  zij  tok  den  Cbineseben  handel 
3  acces  en  door  middel  van  dien  de  koopmanschappem 
» bekomen  konde  y  dewelke   de   Portugezen  in   Japan 

>  aanbragten ,  groote  apparentie  voor  baar  geopend 
»  zonde  wezen ,  om  in  den  Japanschen  bandel  te  kmij- 

>  pen  —  is  goedgevonden  ,  alle  middelen  aanteleggea 
>om  de  Chinezen  aantezoeken." 

De  uitvoering  vmi  dit  plan  werd  door  XVIIen  daa 
eok  aan  Koen  overgelaten,  en  hij  had  het  geluk  daartoe 
te  mogen  beschikken  over  een  man,  wiens  naam  ondèf 
de  vermaardste  Nederlandsche  reizigers  met  eere  prijkt. 
WjQ  bedoelen  Willem  IJsBRANnsz*  Bontekoe  ,  alge- 
meen bekend  door  zijne  aan  bet  fabelachtige  grenzende 
behoudenis,  nadat  het  schip  JVienw  HoorUy  waarmede 
bQ  uit  het  Vaderland  naar  O.  I.  gestevend  was,  ia 
Btraat  Sunda  in  de  lucht  was  gesprongen.  Bontekok 
kwam  in  den  aanvang  van  het  jaar  1622  teBataifiaen 
werd  weldra  door  Koen  aangezocht  om  aan  den  handel 
op  CAina  door  het  bezetten  van  een  versterkt  punt  in 
ié  nabuursohap  zekere  vastheid  te  geven.  Hij  Ham 
liet  voorstd  gereedeUjk  aan  en  vertrok ,  den  10  April 
1622  9  met  een  smaldeel  van  acht  schepen,  waari>ij 
later  twee  JEngeiseie  vaartuigen  zich  voegden  ,  Van 
JBaiaviüy  met  bet  voornemen,  om  zich  hetzij  van 
Maemo ,  waar  de   Pmrtugezen  gevestigd  waren ,  heta$ 


Digitized  by  VjOOQIC 


200 


van  een  der  eilanden  Piêcadoresy  tnsschen  CAima  éü. 
Formo9a  gelegen ,  meester  te  maken.  De  aanglag  op 
Macaa  mislukte,  doeh  gelukkiger  slaagde  men.  op  de 
Piscadoresy  welke  grootendeels  onbewoond  waren,  en. 
waar  nu  op  het  eiland  Pehoe  onverwijld  een  fort  werd 
opgerlgt,  voorzien  van  4  .bolwerken ,  waarop  20  stok- 
ken geschut  werden  geplaatst.  Het  eiland  lag  18 
mijlen  van  Macao  ,  en  het  verblijf  der  Hollanders  al- 
daar was  zeer  geschikt,  om  den  handel  van  de  Chi- 
nezen met  de  Portugezen  te  belemmeren*  Men  opende 
nu  onderhandelingen  met  de  Chinezen  om  vrijheid  van 
handel  en  vestiging  op  de  Piscadores  te  erlangen,  docb 
met  een  ongunstigen  ui(slag ,  zoo  als  wij .  lezen  ia  de 
reeds  dikwerf  aangehaalde  Instructie  van  1650,  alwaac 
hieromtrent  gezegd  wordt :  »dat  op  de  eilanden  van,  de 
»  Piscadores  een  fort  opgeworpen  zijnde,  om  van  daar 
»  bezending  naar  China  te  doen  en  aan  de  deur  van  de 
»Samorijn8  te.  kloppen,  op  hoop  van  geboorte  krijgeo^ 
»  en  in  den  handel  door  het  aanbrengen  van  allerhande 
» koopmanschappen  in  't  fort  Pehoe  (in  de  voornoemde 
»  Piscadores  begrepen)  ingelaten  te  mogen  worden,  de 
»  onzen  niet  alleen  bij  de  Regenten  van  China  geen 
»  gehoor  gekregen  hebben,  maar  het  begrijpen  van. het 
3  gemelde  fort  Pehoe^  als  onder  liunne  Jurisdictie,  soo 
»Kij  sustineren,  behoorende,  bij  den  Koning  en  zgnea 
»  Raad  zoo  kwalijk  genomen  is ,  dat  zij  de  onzen  dreigt 
»  den,  bij  continuatie  van  genoemde  possesie  in  gemdlde 
»  Piscadores ,  met  magt  van  hunne  vaartuigen,  daamit 
»te  zullen  verdrijven  en  tot  den  handel  nimmenaeer 
>  te  zullen  admitteeren  ;  dat    Gouverneur  Generad  en 


Digitized  by  VjOOQIC 


aai 


» Raden  van  Indië  deze' zwatigheden  na  hare  metite 
» examinerende  9  om  geen  geheel  schandelijk  affront 
»te  lyden  en  voorts  van  de  geheele  negotie  voor 
» altijd  verstoken  te  blijven ,  geraden  gevonden  hebben 
»den  Chinezen  van  zelfs  te  presenteren  de  eilanden 
3  van  de  Piscadores  en  het  fort  Pehoe ,  aldaar  opge- 
» worpen,  te  verlaten,  mits  den  onzen  aanwijzende 
»  eene  gejegèn  plaats ,  alwaar  zij  ons  hunne  koopman- 
>  schappen  toebrengende,  over  en  weder  zouden  mogen 
»  handelen;  dat  zulks  door  haar  zelve  (de  Chinesche  Re- 
»  gering)  mede  in  acht  genomen  zijnde,  met  onderlinge 
»  bewilliging  geaccordeerd  is ,  dat  onze  Ministers  de 
3  PUcadorei  z/fmAen  verlaten  en  hunne  Residentie  ves- 
»  tigen  op  de  uitstekende  plaat  bij  het  vaste  land  van 
»  't  eiland  Formosa,  zijnde  Tayouan ,  't  welk  dan  ook 
» gevolgd  èn  zijn  effect  gesorteerd  hebbende , "  aanlei- 
ding heeft  gegeven,  dat  de  onzen  aldaar  hebben  ge- 
bouwd het  fort  2!eelandiaf  waarvan  wij  later  dikwerf 
zullen  moeten  gewagen.  Alzoo  werd  alweder  door 
de. bedaarde  standvastigheid  van  Koen,  het  plan  om 
den  handel  der  Maatschappij  op  China  te  vestigen , 
tot .  uitvoering  gebragt,  en  hoezeer  van  niet  Isingen 
dnnr  ,  is  échter  het  eiland  Formosa  gedurende  onder- 
scheidene jaren  een  schoone  paarl  in  de  kroon  der 
Nederlandsche  O.  I.  Maatschappij  geweest. 

Niet  even  gelukkig  slaagde  men  in  Japan  zelve. 
Wy  zagen  reeds  dat. het  Opperhoofd  Brouwer  er  een 
tweeden  pas  had  mogen  verwerven,  die  echter  minder 
voordeelig  was  ;dan  die,  welke  in  1611  aan  Specx  was 
yeileend ,  Waa^m  hef^  was  te  voorzien  , .  dat  de  Japan- 


Digitized  by  VjOOQIC 


$»s 


sehe  Regering  Wrfdra  mét  meerdere  bepetldiigAi  sou 
opkomen.  Koen  wilde  zoUoi  Terfainderen »  ea  «l^do 
akna,  tengerolge  van  hét  verdrag  Tan  1619,  aan  de 
Engelschen  Toor ,  om  de  Nederlandsche  en  Engelsclie 
fkctorijen  te  Tereenigen  en  yoor  gemeenschappelijke 
rekening  in  Japan  handel ,  te  drQven ,  hetgeen  de 
Britten  gereedelijk  aannamen.  Dientengevolge  werd 
van  dit  verdrag  ook  kennis  gegeven  aan  den  Keizer 
van  Japan ,  die  zeker  deze  vereeniging  met  weinig 
genoegen  heeft  aangezien ,  doch  zich  weinig  daarover 
bekommerde.  Van  langen  donr  is  dezelve  dan  ook 
niet  geweest,  en  zelfs  schijnt  na  het  midden  van 
1621 ,  het  Nederlandsch  Opperhoofd  alleen  nog  maar 
in  Japan  werkzaam  geweest  te  zijn.  De  ÏKeizer  vér- 
bood echter  reeds  in  dat  jaar  aan  de  Nederlanders , 
de  verdere  werving  van  Japanners  voor  Imnne  leger- 
magt  in  Indië ,  hetgeen  voor  de  Comp.  een  gevoelig 
verlies  was  ,  daar  de  Japansche  landaard  zeer  góéde 
en  stoutmoedige  soldaten  uitleverde,  waarom  de  Comp. 
een  aanzienlijk  getal  Van  dezelve  in  dienst  had  geno- 
men, die  haar  in  verschillende  oorlogen  van  veeï  nut 
zijn  geweest.  Dan  daar  men  in  Japan  niet  alleen  met 
den  naJiionalen  tegenzin  voor  vreemden,  maar  ook  met 
de  vijandige  tegenwerking  der  Portugezen  hard  te 
kampen  had ,  moesten  de  onzen  zich  deze  fiejegening 
laten  welgevallen ,  welke  weldra  van  meer  beleedt- 
gende  handelingen  werd  achtervolgd. 

WQ  mogen  deze  levenschets  van   den   Ckmvemeiir 
Generaal  Koek  niet  eindigen ,  zonder  nog  vooraf  kor-' 


Digitized  by 


Google 


1903 


téUjk  geWaagd  te  liebben  van  «enige  bebngi^ke  :wet*> 
ten ,  welke  hij ,  na  zijne  terugkomst  van  Amboina ,  te 
BiUavid  heeft  nitgevaardigd,  om  dat  dezdve  waardig 
Igk  getuigenis  geven  van  zijne  zucht  en  zignen  jyver 
voor  maatschappelijke  orde,  zedelijkheid ,  deugd  en 
Godsdienst;  gezindheden  en  hoedanigheden,  welke  zijn 
edel ,  braaf  en  mannelijk  karakter  treffend-  versieren. 
B^  de  beoordedling  van  de^e  wetten  mogen  wij  echter 
m^t  afgaan  op  de  denkbeelden  vaü  onze  tijden,  welke 
in  velerlei  opzigt  hemelsbreed  verschillen  vrai  die , 
waaiin'  Koen  leefde  en  opgevoed  vtras,  en  welke  hij 
als  Wetgihrer  in  Indië  wilde  gevolgd  hebben.  Veeleer 
moeten  'wij  het  oog  gevestigd  houden  op  den  geest 
z^ner  eeuw ,  en  bovenal  bedenken ,  dat  zijne  wetten 
moesten  werken  in  een  vreemd  veroterd  land^  bewoond 
éoor  verschillende  natieO ,  welke  niet  alleen  onderling 
in  kleur,  zeden  en  Godsdienst  verschillen,  maar  bo- 
vendien de  Europeanen  als  een  verhevener  menschen* 
ras  aanzagen;  welke  d^kwijse  Koi^n  door  instellingen, 
welke  dat  onmisbaar  zedelijk  ovetwigt  handhaafden , 
wilde  versterken. 

De  eerste  door  Ons  bedoelde  wet  is  die  van  den  20 
April  1622 ,  waarbij  straffen  Worden  vastgesteld  ep 
SuMraakj  siraatschendery  ^  kwetsing  j  beroovifèg  en 
mo9rder^èn.  Reeds  bij  advertentie  van  den  4  Janu« 
arij  1622  was ,  ter  voorkoming  van  die  müsdaden  aan 
personen  en  derzelver  goederen  gepleegd ,  op  last  der 
R^[ering,  door  den  Baljuw  en  Magistraat  der  stad 
Batavia  den  Ingezetenen  aangezegd,  »dat  zoo  iemand 
bij  nacht  of  ont0den  eenen,  van  wat  qualiteit  of  ^natie 


Digitized  by  VjOOQIC 


204 


hg  zij ,  op  Zijn  erf  of  in  zyn  huis  vindt  door  de 
pagger  gebroken  ^  overgeklomhien  of  anderzins  zonder 
voorkennis  van  den  huisheer  binnengekomen,  lüj  dien 
mogt  apprehenderen  om  den  Baljuw  overteleveren  — ^ 
en  bijaldien  hij  zich  forcelijk  te  weer  stelde  of  zocht 
te  ontvlugten ,  hij  alsdan  geweld  tegen  denzelven  mogt 
gebruiken ,  en  zoo  hij  denzelven  anders  niet  gevoeg- 
lijk kon  bekomen ,  zou  mogen  dooden ;  zonder  dat 
den  perpetrant,  ter  zake  van  dien,  eenige  insdientie 
aangedaan  mag  worden." 

Dan  daar  in  weerwil  hiervan  de  bedoelde  misdaden 
ndg  altijd  stoutmoedig  werden  bedreven ,  interdiceerde 
de  Regering,  bij  Placaat  van  20  April  van  datselfde 
jaar ,  een  iegelijk ,  van  wat  qualiteit  of  natie  hij  zQ  , 
zich  te  yervorderen ,  des  avonds  na  10  ure  op  de 
straat  te  blijven ,  anders  dan  Wanneer  zij  noodzakel^k 
over  straat  te  doen  hadden ,  en  in  dat  geval  nog  met 
een  brandende  flambouw  of  lantaarn  met  brandende 
kaars ,  op  straffe  van  door  den  Baljuw  aangetast  en 
in  hechtenis  geplaatst  te  worden;  zijnde  daarbij  aan 
den  Baljuw  de  bevoegdheid  gegeven  om  de  contraven- 
teurs,  die  zich  tegen  deze  opvatting  geweldig  verzetten, 
soo  zij  dezelve  anders  niet  gevoegelijk  kunnen  beko- 
men, te  dooden  l'^'wdke  straffen  ook  toepasselQk 
waren  op  visschers ,  of  anderen ,  die  na  10  uren  's 
avonds  de  rivier  op-  of  af  willen  varen  (^). 

De  tweede  door  ons  bedoelde  wet  is  ^begrepen  in 
het  Placaat  van  20  Julij  1622 ,  waarbij  hy ,  ter  bevor- 


.  (♦)  Zie  PI.  -  Bic.  Tol.  I  fol.  35b  en  36. 


Digitized  by  VjOOQIC 


205 


dering   en  bescherming  yan    den  Auwelpkêbandf  die 

destijds  door  seer  yelen  ligtzinnig  werd  Terwaarloosd, 

bepaalde : 

1®.  Dat  niemand  met  eenige  slavin  .of  ander  Trij  Tronws- 
persoon ,  't  xg  dochter  of  weduwe  zoude  boeleren 
of  sich  Fermengelen ,  op  straffe  van  50  realen  voor 
de  eerste  reize  en  arbitrale  correctie;  en  wie  eene 
vrouw  tot  oneer  solliciteert,  of  schandaleuselijk 
handelt  9  zou  naar  goedvinden  van  den  Regter  naar 
eisch  van  zaken  gestraft  worden. 

2^. Dat  al  degene,  die  zich  builen  hnwelyk  in  huis- 
houding of  tezamenwoning  bij  elkander  zullen  heb- 
ben vervoegd ,  eenige  concubine  of  bijzit  binnen- 
shuis of  elders  gehamerd  houden ,  voor  de  eerste 
miiand  dat  z^  zich  alzoo  vereenigd  hebben,  zullen 
verbeuren  eene  boete  van  100  realen,  voor  de 
tweede  maand  continuerende  het  dubbele,  in  de 
derde  maand  300  realen  alsmede  deportement  van 
hun  officie   of  bediening  ,  zoo  zij    f  r*  eene  hebben  , 

.  of  anders  naar  gdegenheid  of  exigentie  van  zaken , 
zoo  wel  man  als  vrouw  naar  den  lijve  gestraft 
worden ,  wel  verstaande,  dat  de  een  of  de  andere, 
of  wel  beide  onvrye  en  lijfeigenen  zijnde,  voor 
slaven  of  slavinnen  ten  profijte  .van  den  Heer  zul- 
len aangeslagen  en  verbeurd  gemaakt  worden,  boven 
arbitrale  correctie  op  de  meesters  derzelve  te  ver- 
halen, wanneer  zij  zulke  hoererijen  toegestaan, 
geconniveerd  of  door  hunne  slof  heid  niet  voorge- 
komen hebben. 

3^.  Dat  indien  een  Christen,  man  zich  met  een  Afoor- 


Digitized  by  VjOOQIC 


ao6 


fidief    HeideiiBclie    of  «nder    anchnbitea   vioaw» 
in  simpele  fomicade  of  concabinag»  kwam  te  ^iit^ 
gaan ,   degene ,  die  zijn  Chmtendom  met  Mooren  ^ 
Heidenen,  en  andere  ongeloovigen  besmet  en  ontr 
reinigd  zal  hebben ,  naar  medebrengt  van  zaken  , 
door  den  Regter^  't  zij  in  goei  of  aan  lyfyoiy^el 
beide  gelijkelijk   zal  gestraft  worden ,  en    in   zoo 
ver  de  onchristen  aanlegger  of  inleider  tot  de  ge- 
pleegde overtreding  bevonden  wordt»  zal  *deze  met 
den  dood  gestraft  worden* 
49.  Indien  iemand  zich  in  overspel  kwam  te  verloopeQ 
en   dies   verwonnen   werd»  't. zy  man  of  vrouw, 
beide  getrouwd ,  of  eea  van   dezelve ,    die  zal  ge- 
straft worden  met  het  zwaard ^  dat  er  de  dood  na 
volgt  5  met  confiscatie  van  alle  hunne  presente  goe- 
deren ten  behoeve  van  den  fiscus. 
En-  aangezien  »de   inclinatie»  dezes  climaats'*    de 
lieden  zoodanig    tot  wellust   aanboort,   dat  ^  zich 
zMa  met  hunne  bloedvrienden  en  magen  vermengen, 
zoo  wordt  zulks  verboden  op  pcene ,  dat  die  zich  inces^ 
t%$^H9elfjA  of  bloedêcAandelpkkom&n  te  vemu»igen,op 
't  Kwaarate  aan  l^t  en  goed  zullen  gestraft  woeden  (*). 
Eene  derde  wet  welke,  blijkens  haren  aanhef,  almede 
zeer  prijzenswaardige  zedelijke  en  godsdienstige  drak- 
beelden   en  beginselen   tot  grondslag  heeft,  is  vervat 
in  het  plakaat  van  4  Mei  1622  (t) ,  omtrent  het  yer- 

,^*)  ZiePL-Bk.  Vol.   I  foL   40b  seqq.  Gereaoveerd  bip 
Placaat  van  4  Mei  1623. 

(f)  PI. -Bk.  1.  c.  foL  37  seqq. 


Digitized  by  VjOOQIC 


fciifeii»  ¥««fvitKeii  ctt  oüdw^MB  vw  Staven.  Chén* 
tmm  VW  welke  Balie  jeQ  'oek  loodeii  mogea  s(^i 
Bttigtiii  haime  elaven  ea  slaFimieii  aan  geene  Moorent 
Heideiiea  of  aadete  onchrislea  wiken  ^rerikoopen, 
WfiA  ét  laatatgenotmde  natiën  deselve  koeien ,  art.  1 
en  2;  doek  Chrielenen  mogten  Imnne  lyfeigenen  wel 
aan  ClirieÉenen  ^  — -  en  Mooren  en  andere  onchrittenea 
de  hanae  onderling  aan  elkander  en  ook  wel  aan 
Cbnatenen  wkoi^n  ;  doch  niet  dan  om  go^e  en 
anffiaante  redenen  en  met  voorkennis  en  vergiinning  van 
den  Mi^traat  of  de  wettigo  Overheid,  onder  wier 
jaiisdietie  de  kooip  of  verkoop  plaats  heeft ,  welke 
Overheid  xolks  aonde  moeten  registreren  on  den  koopec 
daarvan  behoorl^ke  aele  verleenen,  mei  bevoegdheid 
tevens  qm  den  koop  te  mogen  aannemen  of  verwerpen , 
act.  3  en  4.  Niemand  mogt  de  door  hem  gekoehte 
IQfeigenen  hniten  de  jariAdictie  der  Comp,  vervoeren , 
dan  met  bysondere  vergamiiog  van  de  plaatselyke 
Overheid,  die  daarvan  aote  ion  vedeenen  aan  den 
vervoerder,  teiPWJOl  insgelijks  niemand  de  van  buiten 
te  Baltffwi  iagevowde  fijfeigenen  mogt  verkoelen, 
«mder  heft  besinur  daarvan  verwittigd  te  hebben ,  ten 
«uMle  bQ  wedemilvoering  ^on  blgken ,  hoa  .veel  er 
nebergehleven  z|n,  art,  5.  <9n  6.  Voorts  werd  bQ  de 
wet  aHngedrongen  op  eene  hillyke  bejegening;  alle 
dwang  om  slaven  Ie  doen  overgaan  tot  eene  andere  ge^ 
loelsbdQdenis  dan  het  Cliristendom ,  verboden  en  met 
straf  bedreigd ,  en  met  kracht  gewaaittchawd .  tegen 
het  verfoe^elijk  bedrijf  om  slaven,  bij  het  spel^  voor 
geld  of  andere  waarde  ia  betaling  te  geven  art.  8—13. 


Digitized  by  VjOOQIC 


^ 


EindelQk  veidient  nog  aboBdertyk  VoimM  té  tvw*' 
het  Plakaat  van  den  4  December  1622  op  ie  iutfer^ 
wxckten  en  ronden ,  waarran  bet  boofddenkbeeld  is  ^ 
dat  »de  gemeene  Nederlandsche  burgery  onder  de  Ja- 
risdictie  van  Batavia  sorterende,  tot  vessekering  tsb 
de  rast  en  welvaart  demelve ,  gewapend  en  pnvrkia- 
nelijk  onder  goede  boofdmannen ,  bij '  beurten  ^UUt 
nachten  behoorlek  de  wacht  boaden  en  ronde  doen 
tal  op  alle  zulke  plaatsen  als  daarbQ  worden  op-> 
genoemd  (art.  1-^28);  terwgl  alle  vreemde  natiën , 
xoo  als  de  Chinezen ,  Japannezen  ,  zwarten  en  and^i* 
ren ,  almede  bij  brand ,  oploop  en  anderer  revolte  , 
des  nachts  de  hun  aangewezen  quartieren  der  stftd 
moesten  bewaken  (art.  29  seqq.)  "  (*)• 

Na  achtereenvolgend  elfjarig  verblijf  in  deze  ge- 
westen en  ruim  vier  Jaren  het  opperbestnur  over 
dezelve  onder  zeer  moeijel^ke  omsfinndigheden  gevoerd 
te  hebben^  had  Koen  aan  Heeren  XVIIen  z^n  ver* 
langen  te  kennen  gegeven ,  om  naar  het  Vaderiand  te 
mogen  terugkeeren.  Deze  Heeren  de  billQkhèid  van 
dat  verlangen  geredelijk  erkennende,  vergunden  hem  , 
onder  betuiging  van  hun  innig  leedwezen  dat  zij  t|fne 
hooggewaardeerde  diensten  in  Indië  zouden  moeten 
missen ,  zijne  waardigheid  nederteleggen  en  dezdve 
overtedragen  aan  den  oudsten  Raad  van  Indie  PiETEn 
DE  Carpentier,  die  in  zijne  plaats  tot  QouTemenr 
Generaal  werd  verheven. 


(•)  PI.  Bk.  Vol.  L  fol.  43».  seqq. 


Digitized  by  VjOOQIC 


309 


Koen  deed  ^kmmp  den  31  JanuarQ  16:23  afiitaiid  tu 
het  gesag  en  vertrok  d^ixelfdett  dag ,  ttet  hel  eeht^ 
Dordrecèt  en  nog  vier  andere  schepen  9  Tan  Batafrki 
naar  hel  Vadoland  9  alwaar  h||  in  Herfsfmaand  nui 
daHeUde  jaar  behouden  in  Zeeland  mogt  aanbinden. 
De  Vergadering  Tan  X  Vllen  begroette  hem  bQ  iQne 
aankomat  met  welTerdiende  ondencheiding  9  begif- 
tigde hem  met  ryke  gescheolrali  f  tm  gaf  hem  in  de 
hartelykate  betuigingen  en  blykoi  Tan  erkentelykheid, 
de  TleQendste  belooniog  Toor  a^nen  moed ,  agne  tionw 
en  Taderlandaliefde. 


6,  !•  !§•  g.  ld. 


Digitized  by  VjOOQIC 


mëngëumm. 


IE*» 

OP    DÈN    EUROPEAAN. 

Niminun  adorandus  Naturse  Aactor,  qnam^ 
qaa  summa  est  bonitate,  genus  hnmaaumin  tel* 
laris  tnpericie  collocasset»  idem  ^noquéy  qaum 
et  optimus  sit  et  sapientissimus »  omnibus  ;ao8 
ad  Yitamibi  feliciter  degendam  neeessarlis  rebus 
frui  voluit.  {ParadisiuM  De  vera  medicina  the- 
oretieae  ratione  ejusqne  finibus.  Lect.  !•  $•  IX). 

Ig  er  immer  eene  aaneensehakeliog  Tan  oorsaken  ge-* 
weett  9  die  den  Europeaan  bewogen  hebben  ,  om  met  sgne 
talenten  in  een  hem  rreemd  deel  der  aarde  te  woekeren  ^ 
dan  is  het  roorzeker  in  onze  dagen.  De  in  de  besohaafdate 
landen  heerschende  vrede»  de  -fan  dag  tot  dag  aldaar 
steeds  toenemende  zóó  gezegde  ijver  tot  voorwaarts  stre- 
ven, de  alom  ontluikende  volks-verlichting  en  beschaving , 
het  verhingen  naar  een  zelfstandig  bestaan  »  de  prgzens- 
waardige  zucht  om  niet  alléén  voor  zich ,  maar  ook  voor 
een  ander  te  leven ,  de  onverzadigdste  begeerte »  om  in  de 
'geheimen  der  natuur  door  te  dringen »  de  lust  tot  reizen , 
zijn  de  voornaamste  drijfveren»  waarom  de  EuroQ^aan  z^jn 
Yaderland  verlaat  en  de  zoo  genaamde  verzengde  luchtstre- 
ken  verkiest.    Ware   het  nu»   dat    de  geheele   aardbodem 


Digitized  by  VjOOQIC 


2» 


ttiftè  beMluMiil  kmUe  of  moesi  worden  ^  d«i  de  mensAk 
«loeiilH  9  6¥«ii  ak  «Ie  meeete  dierea  en  plante»»  ep  sjrjtteR 
IpebeeHegiroiid  aUéén  aich  als  een  gezond  wesea  koftde 
eiilviklEelen  ef  o^^leid  werden ,  dan  zouden  deze  ge- 
aeeaide  drijfverep  on  jsijn  Vaderland  vai^rvel  ie  zeggen , 
sfnet  yeve  betrekkinges  te  verlaten »  voor  ket  menschd|k 
gttdaehl  ^ller  eak«U-]^rekkendat  isijn.  Wij  kunnen  in  de 
^^imen  man  den  Si^ep^er  des  Heekils  niet  doovdrnigen  f 
4i$ick  wï  Terneeden  mqt  den  aehri^ter  tan  de  9i(9itaoAe/yè« 
Aandf  dat  de  rermeerderiig  en  verdedüug  Tan  ket  nienaohr 
4eni  orer  bet  aardr|k  Tan  dag  tot  dag  toenemen  zal ; 
niet  zee  zeer ,  ten  einde  da  ndnet-^ni^agendie  menaob  ein*! 
A^^k  ie  kiuiet  geTonden  zal  bebl^en,  om  hu  en  lekker 
l«e  leven  ef  e»  gou4  te  maken  i  m»9X  ten  einde  by »  le^ 
▼mde  aU  mensdb»  met.  Terstand  en  geeat  begiftigd»  eiiH 
delijk  bet  vermogen  zal  gevonden  hebben ,  om  niet  alleen 
4et  grond  f  dien  b$  in  bezit  genomen  beeft »  te  bebouwen 
en  van  den^elven  vele  vmcl^en  te  plukken ;  maar  ook  om 
de  geeatvermi^Bt  zgner  vreemde  aatuurgeneeten»  die^  in 
▼ergelijking  van  bem»  op  zulk  eenen  lagen  ^p  van  ent* 
tiikkJdUng  ataa^ »  ep  te  wekken  en  te  veredelen.  De  ti}d 
lieeft  r6«da  veel  gedaan ;  ^^  dezelve  moet  neg  veel  doen ! 
Mmt  elft  meogek  te  leven  nabij  dèn  warmt^^aequlitor :  stre- 
vende naar  bet  goede  en  bet  regtvaardige »  naar  4^  wijs- 
heidy  werdt  deer  sommigen  voor  eene  onmogel^kkeid»  door 
anderen  voor  eene  zeldzaamheid  gehemden*!  Hen  sehept  in 
JKmropm  theeénên :  nit  dezelven  trekt  men  stellingen  >  die 
de  meeste  inboorlingen  en  menig  Europeaan  alhier  beamen  ; 
dedb  è.lt  pBA  verlagen  en  eenen  Hefdr^ken  Si^epper 
beleedigen.  —  Cicero  beeft  ten  regte  gezegd»  de  men» 
sfihen  worden  om  der  menseben  wille  geboren»  opdat  zij 
«Muinder  tot  enderlingi  voordeel  kunnen  verstrekken.    Het 

14\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


212 


is  om  dié  raddtt »  dAl  ik  b«1  trachten  um  te  looneii  >  tegea 
liel  gevoflett  Tan  velen,  dat  in  ket  klimaat  ilener  gewea** 
tem  de  Europeaan  de  geiondheid  en  van  s^n  Hgehaam  en 
van  n||ne  liel  behouden  en  tot  voordeel  f  tot  waanwihtig 
voordeel  van  sjinen  evenmenaeh »  wie  hf  ook  b|  »  leven 
kan»  indien  hf  deehti  wil.  Hirari  omnino  qnia  pemit » 
segt  GamUuêf  (Inat.  path.  med.  fi  446),  nhiqne  tarnen 
et  hominea  vivere  et  lanitato  frni  et  vel  anb  Jove  mal# 
etiam  longavitatia  habere  exempla ,  ac  vaktndinia  in  ao» 
ninm  nsquo  line  morbit  protraetae. 

Om  na  den  invloed  van  het  klimaat  deier  geweaten  op 
den  Eoropeaan,  waaromtrent  %oouU0ênlóopênd  geoordeeld 
en  geechreven  wordt ,  (dat  men  somwijlen  aan  de  versdnl- 
lende  individuele  geitdlen  der  achryvere  toeaêhrgven 
BMMt)  naanwkenrig  te  leeren  kminen »  ia  ona  het  beatn 
voorgekomen ,  om  in  overweging  te  nemen : 
I.  De  uitwerking  der  aanhoudende  warmte  (vaa73**90*  F.y 

wf    den   nieuw  aangekomenen    Europeaan,   die  oenen 

midddbaren  manneligkenleeflgd  en  xeer  guna^en  wdi» 

atand  geniet  (1). 
IL   Den  invloed  van  het  geographiaoh  en  phjiiaeh  kfimaai 

op  het  4>rganiame  volgens  desselfs  nationale  af  kornet » 

leeftgd  ,    geslacht ,    temperament ,  coastitatie  ,   kef- 

wjie,  eni.. 
III.  Be  ooraaken,  die  het  acelimatisatie*proces  atoren ,  en 

siekten  voortbrengen,  en 
IT*   De  beate  leefwijse  van  den  Europeaan  vó6r ,  gedureada 

en  na  het  acelimatisatie-proces. 
Wg  -willen  akoo  in  de  eerste  plaats  phjsidogisch  de  uit* 

(O  In  Bergkasu^  physiktlis  cbem  Atlts,'it  de  midddfaaie  jsar 
«jkschc  wa  rmte  alhier  op  07  7.  n?  8.  (honderd grad.  dierm.>bmkaid 


Digitized  by  VjOOQIC 


213 


werking  iet  aanhMideiide  warmte  op  den  nieitw  iiitgeko*> 
ÉiieiieB*Biir^aftii ,  ilie  eenen  wiUl^aren  leeft^d  én  leer 
gangfagen  wektand  geniet »  in  overweging  nemen. 

Wanneer  men  ondendimdene  sehrgTers  orer  den  inrloed 
der  warmte  op  het  mensekelgk  ligehaam  raadpleegt ;  wan- 
neer men  kier  den  Male^er»-  den  Javaan^  den  Ckineei»  den 
Arakier»  den  Europeaan  oppenrlakkig  ketekonwt»  dan  weten 
W9  op  den  eersten  blik  niet»  welken  invloed  wijj  aan  de  aan* 
kondende  warmte  op  den  menseh  toesekrijyen  suIImi  ,  daar 
lui  '^^^  '^  yersehülend  aan  om  rertoont ,  daar  kg  niok 
soo  TenehiUend  ontwikkelt.  Yele  teknJTera  hebben  uit 
éen  Tenehülend  oogpunt  de  efiEecten  der  warmte  beaehoawd* 
Tele  hdbben  dkandera  nitdmkkingen  niet  yemtéan  en  oit 
dien  hoofde  Talsehe ,  Ja  ongeremde  gevolgtrekkingen  ge* 
«laakt*  De  een  heeft  b.  v.  eene  Tdorbggaande  knnatma- 
f ige  wantte »  een  ander  eene  comer-warmte  f  een  derde 
«ene  aanhoudende  warmte,  en  eindel^k  de  laatite  eene 
irope  ->  warmte ,  gewgsigd  door  het  geographiadi  en  phj- 
siseh  klimaat»  bedoeld.  Be  een  heeft  eenen  nieuw  uit* 
gekomen-»  de  andere  eenen  ondgast  of  ook  wel  den  in- 
boorling bij  ngne  theoriSn  en  beeehouwingen  op  het  oog 
gehad.  Het  geen  de  een  sterkte  der  leyenskrachten  noemt , 
heeft  de  andere  xwakte  genoemd ;  xoo  leie  men  b;  t.  bg 
MSechlauh  in  sgne  Unterêuchungen  üher  faiki^enfé 
SieTh.  1801  2te  Aufl.'p.  168  §1003.  dat  door  den  invloed 
der  koude  de  Erregèarkêii  vermeerdert»  daarentegen  door 
den  invloed  der  warmte  vermindert»,  door  hitte  eindel^k 
geheel  en  al  verdoofd  wordt.  En  toch  beweert  de  genoom* 
de  sdnüver  van  9  948  — §  1023»  dat  koude  verzwakt» 
warmte  versterkt»  dat  koude  asthenie»  warmte  hypere 
«tenie »  dat  koude  het  minst »  warmte  veel  meer  en  het 
joeest  de  lutte  indteert*      Wg  sullen  sien  uit  dè  aangOf 


Digitized  by  VjOOQIC 


214 


haalde  plaats^  dat  Möiohlauó,  eoo  als  latere  achr^vera  «^k 
beweren ,  bedoeld  heeft ;  dat  de  warmte  d«  irritabèlilait 
vermindert  9  de  sentibilitait  daarentegen  ▼eruweFdert.  Ta- 
len hebben  i^ezegd,  seo  als  Eeil »  4^  de  warmte  de  IrrÜa- 
biliteii  verhoogt ;  Humboldt  heeft  dit  zelfs  door  .proeT«m 
traqbten  ie  staven ;  maar  wy  kunnen  de  uHwerkiag  «ener 
momentanele  aaagebragte  warmte  niet  by  eene  aaahoudon«- 
de  iropen-warmte  vergelijkett.  Be  onsterfelgko  eaptortmén» 
lator  heeft  dan  ook  zelve»  (in  zijne  Vérêuoke  üher  dié 
gef^ixte  Muêkel  und  Nervtn-fat^r  II  B.  p.  &Ji-^a46)  » 
aaogemei'kt  9  dat  de  warmte  boven  mate  bangetivnd^  zoo 
als  iedere  'prikkel»  zwakte  voortbrengt.  Het  is  algemeaa 
aangenomen'»  vernemen  wy  vian  Mrou8$l!iiê  in  sgn  ont<dnil>- 
baar  werk»  »lfisioire  des  phlegmasiès  T.  UI  ipag.  3»  »^b 
Ie  cftloritiiie  rend  ks  corps  vivai^  plus  affeoiibles  el  !phui 
siase^ptibka  de  rcaotion."  En  niet  alleen  »  dat  geneesüêer 
ren  van  naam  de  uitwerking  der  warmte  op  het  lichaam 
zoo  verschillend  verklaard  hebben»  maar  ook  ésEMAe  tem-» 
peratttur  is  onder  dezelfde  omslandighedeli »  voor  het  eene 
individu  warm  en  voor  het  andere  heet ;  en  ook.»  tdoefa  ia 
▼ersduUende  omsiendigheden»  is  deselfde  iemperatunr»  iteor 
hellede  individu  »  dan  eens  koud  »  dan  eens  heet ;  zeedat 
W4j  genoodzaakt  syn  em  aaft  ie  nemen»  dat  dU  uitwerUag 
der  aanhoudende  warmte  op  :het  meDscheryk  ligchaam  door 
zeer  vele  bijkomende  omstandijg^eden ,  die  zoo  wel  in  «la 
buiten  den  mensch  gekgen  zgn»  gewijzigd  wordt.  De  bereids 
genoemde  navolger  van  Brown »  Mêohhiul »  heeft  iere^ 
het  volgende  daaromtrent  aangemerkt.  »  Laat  ons  alle  Ter«> 
heudingen »  waarin  sich  vele  natiCu  bevinden » irdke  *ita 
seer  heilzame  warme  landstreketa  wonen »  in  eTenrogni^ 
H^en.  Welke  menigte  enverseheidenheid'der  tefsèhiUesdst» 
oorzaken  verioent  zich  aldaar  aan  ons  opme^kkaatn  oog  • 


Digitized  by  VjOOQIC 


:^5 


^méfceii  4ie  «lenigirerf  gei»mettiyk  op  v^olkcirea»  ^Ue  j^ 
JcAttd»  iMHïdaii  wonen  9  geenea  vivlo^d  lieblueo.  X^ffien  wg 
T«irto«  lop  d0  ?F^fTridü&eode  le«^w]ö,ee ,.  luzus»  Ji>i;^erij£^^ 
luibtid»  l»9gQloof>  jaoatiaoius.,  slechte  o|),Toedu)ig^  op  Jh^ 
HcMlc  of  sIaT«^ni|  verbireidend  deêp^itUm^  >  i<i|p  de  onjtbe- 
f  i^g  der  .-beste  ToediAgs^middelen  c^n  Terkw^ende  dr^m- 
ken  z.  a.  wijn  »  of  op  het  misbruik  van  nog  scfiadeilök^ 
Budtdelen  k*  a^  iopium  en  andere;  Wanneer  nu  <kp'  ^en 
Tolk  zoo  vele  oomaken  gezaaieAlijk  invloed  bebben«  wfutr- 
Tfsok  ïileeUs  ééne  voldoende  10  om  dir^Mi  of  pin^eki  igrooten 
gTMul  y^  Aiüakie  ivoort  te  .brengen  ^->4iee«^r  dwn4^  ^ 
4»»  oordeel^  waikneer  wy  inan  ^épe  oor^aa^c»  >nain4^4ühk 
dié  tomrmie^ftlleB  vxmemtüe$chr^f:t^My  JPergelybe  i^regit- 
mimBgüü  lezen  wg  liever  iu(  de  J^rowniaansche  4ichoojl^ 
di^n  bet  volgenAe  van  den  Natmir-pbüospf^pb  JT.  JIT^.  j^rfs , 
^'llHm  Xropen-<diBia  erzeugt  eine  *€ir,eiften  const^ti^tion  ,no4 
ensobt  :die  Kanner  weiblipb"  (jl).  £n  ^t  ,xal  jneeds  jnit 
M'  POAilgaande  blijken^  dat  m^*,Colin  Chisholm  ,toeat^m- 
mifUBLf  iajs  )ui  x^gi#  ^  ^uij^re  zonnen-fwarmte  .binnen  .4^ 
{(oerkr^gen  kan  over  bet  algemeen  geenzins  ak  eene  di- 
J^aet^;0!orzaak  der  ;i;iekteji  beschpu^wd  worden  (2),;  4^t  fJi 
jPfr.  JwÊghuh»  ab^oo  niet  nazeggen »  dat  .bet  rde  .warjpd^e 
alléén  is^  die  ons  JE^urqpeanen  bier  ^ek  maakt,  .e^n  <dat  Tv4J 
i^i^peanen  ibier  «nooit  acclimatiseren  kunnen*  Wig  ;eh11^ 
4at  nader  .veifklaren ;  doch  tevens  bewijzen;»  dat  ,/«»^- 
AtfAii'«  .boog&t  belangr^ÜLe  wenken  omtrent  de  gqmagtig^ 
m  ^konde  streken  van  Java  met  de  aldaar  vooi^komenrde 


Ci)'AIlgem,  Padiologie  oder  itlg.  Naturlebre.  der  Kiimkh.  peg. 
a6o  Leipzig  1838. 

.  ,Ca)  ^ftiMmal  of  |he  cUin>t^  aodrDiscftses  of  Tr9pigid  Conttics. 
London  1822  pag.  7, 


Digitized  by 


Google 


216 


warme  brannén  (1) »  bij  omé  behanddtng  4iMlreiil  dm 
«lekten  deser  gewetten»  in  oTenregiiig  xnUen  genoMeiiwer* 
den*  Op  dergelgke  naluor*  en  aardrykikandi|fe  mededee- 
lingen  moeien  on«e  beschomwingen  #  omtrent  den  inyfeod 
Tan  het  klimaat  op  den  loropeaan,  insonderheid  ge?eatigd 
werden.  Maar  meerdere  dergelSke  mededeeUngen  sien  wj| 
ateeda  uiti 

Maar  welke  nitwerking  heeft  dan  eene  aanhondende  mid-^ 
delbare  warmte  Tan  80®  F.  op  ons  organtame? 

Bg  mgoe  aankomst  alhier  (1842)  in  den  Z.  ooet»memo«, 
die  weifelde  OTertegaan  in  den  IC.  weftt-*monsson ,  onder* 
Tond  ik  eemt  eene  aeer  sterke  hnidnitwaseming  t  die  spoe* 
dig  met  anorexia ,  dorst  en  lieer  dnidelgke  teekenen  Tasi 
^congestie  naar  de  loTor  met  koorstaehtige  rersehgnsele» 
Termeerderd  werd ;  dese  laatste  Terseh|nselen  eeUer  beb«^ 
ben  nul  spoedig  Torlaten;  doeh  de  onderdrukte  spierkimebtr 
Tooral  de  loomheid  in  de  onderste  ledematen,  een  Tolstrekt* 
tegensin  in  eenlge  ligchaamiyke  beweging  en  het  klaarbl^^ 
keiyk  afnemen  der  helderheid  Tan  de  stem»  met  eese 
aUer  onaangenaamste  slapeloosheid»  die  nn  en  dan  door 
BOmnolentla  a%ewisseld  werd »  hebben  m^  langen  ijd  op 
eene  steeds  toenemende  Toneuse  bloedmengtng  oplettend 
gehouden;  toen  eindeijk  de  Zi  oost-mousson  geheel  en 
al  den  N.  west-mousson  Torrangen  had »  maakten  dese  Ter^ 
schijnselen  Toor  ulcera  pedum  en  den  Uchen  tropieus  plsata» 
In  het  oogloopend  was  ook  het  bezinksel »  dat  gedurende 
dien  tyd  uit  de  urine  nedersloeg.  Tóór  dat  de  genoemde 
mousson  in  den  iegenwoordigen  regenaehUgO'  OTorgegaaa 
was »  mogt  ik  mjj   oTor  eenen  welstand  Terblgden ,  dien 


(i)TVdschrift  voor   Nederlandscb  Indie»  IV  jMirg.  Il  deel 
ptg,  90  en  113,  Bfttsvia  1842. 


Digitized  by 


Google 


217 


-ik  d«  laftlfle  iwwrt  in  Europa  niei  genoien  ImK  ;  wa»l 
«MMir  hooplle  sicli-  ia  dat  Jaargei^  inner  bei  bloed  itt 
Int  lioefd  ep ;  loodat  Telè  ngaer  yrienden  Iniuie  besorgd- 
beid  Toor  n$  bQ  nijn  Terirek-  berwaarts  te  Iceanea  garen* 
l/f  alle  neenden  innen ,  dat  wamte  den  pletboriena  na- 
éeelig  ia  en  dat  bij »  die'eenen  babitat  apepleeticua  beeft; 
niet  berwaarta  noet  gaan. 

Hat  er  eene  rerattdering  der  faneiiën  in  bet  organime 
plaate  beeft  gebed »  aal  niemand  in  tw^fel  trekken »  al« 
hovwék  de  babitof  aelfe  de  klenr  ran  bet  gdaat  bijna 
niela  veranderd  ie !  Ifaar  aanleiding,  nn  ran  de  roomiOnK  . 
ate  Terseb^'neelen,  welke  ik  lelf  onderronden  beb»  wil  ik 
de  nitwerking  eener  aanboadende  warmte  tracbten  te  rer- 
Idairen. 

Ibdm  twintig  Jaren  onder  eene  menigte  van  kikToraebeii 
«n  mnggen  in- Koord-Holland  en  wel  te 'Zaandam  gewoond 
liebbende»  Terondentel  ik»  dat  aldaar  bet  organisme  aicb 
aan  inrloeden,  die  bet  miasma  paUudosnm  daarsteDen» 
gewend  beeft.  In  bét  roorbggaan  moet  ik  liier  aanmer- 
ken»  dat  bet  belangrgk  sonde  aijn  ,  om  die  liekten  >  welke 
in  ICoord-HoUand  na  béete  softiers  roorkomen»  met  de 
op  Batatfia  beersebende  te  rergelljken.  Docb  laat  ons  in 
o  f  ei  weging  nemen  9 

jt.    dé  Respiratie. 

Zonder  warmte  kan  er  geen  leven  bestaan;  de  aarde 
%o«dè  sonder  dezelve  een  vaste  klomp  zijn;  de  aantrek- 
kings  -  kraebt »  dat  groote  gebezm  in  de  Ifatnnr ,  tonde  al- 
les tot  vaste  deelen  vereenigen.  In  één  woord  de  drie 
r^^en  der  ITatnnr  sonden  in  een  onbewerktnigd  Ugcbaam 
▼eranderen.  Tan  bier  volgt»  dat  de  samenbang  der  dee^ 
\êtt  van  den  warnle-graad »  die  op  detelven  werkt  *,  afi* 
Inngt.    Algemeen  wordt   dan  ook   aangenomen »    dat  eene 


Digitized  by  VjOOQIC 


«IB 


lea  i«w  eM  ii&ê«ir-ftaagA-omeiif  dapper  JiMuAt  %  4ê  «sNaM^ 
léUieié  TonHMereii  4oet*  fiairntt  hdt  adgin1nIingirpr<^PO 
doDT  miiUel  nta. ««o  réh  «pioren  Tdrri^  mondt »  jk>^  ii^il** 
ktt  «9  aM  Tem  ^rao  4e  /nvuirlMiiil  «ijn»  .lityaUU»o  n:)} 
TATMidefftMleii^  dat  4a  reipiratie  d^a  «en^W  J«4Fiik  46r 
warmte  bQ  oiue  komit  alhier  gevaar  war^t^  4m  te.  V^r 
4mt  ie  warmttf  «elvp  ook  iavlaed  c^p  :4e  ImsU  ^  4i9  ^g 
iaadeauüot»  hfiéÜ;  afsokowlik  be^n^a  ^ooet^  4iit  il(.i» 
Ae  'bomiMNrganaii  feen  <mitai|geAaaiA  ¥€^0cl||jiuMiL  Aoege* 
•  MMMii  'WiHuii^iiomea  hpb.  SS  ^aife  «pltUe«hei4  b^efy^ean^ 
ik»  4at  4e .In**  en  empimtiêa  eeoigKUia  ^to^aoinen  waren^ 
SFAf^ral  na  t€Me.^gaiiige  ligctuu^M^'bewegi^  of  in  ^t  hg- 
sijn  yaa  andere  personen  in  min  of  meer  gesloten  yar«- 
laRfribkcin ;  ja  4m  g^roddeik.aeerjspoedig  eanf  hafcVamiw'ng 
ji»p  ^  borat  ^n  T4>prbygaaade  -ooagaa^m  Jiaar  bet  hoott* 
Kmibloediiig  «<Mer  Jieb  ik  Mor  Jiiei»  ^oo  a)s  omoiibma 
in  HoUand  bi}.de  minste  eoiigeatie  >  .ondffrvoiid«iu 

9Eei^iH4gé  An  van  dase  >Tenaiaderde  fobaefie  .^^r  aacbte 
dtfdao^  ten . gevolge  ..Tan  de.  T0Fininder4e  irmt$b«liteit  .ea 
daar  door  ▼ecboogde  senaabilitaitt  praedomii^oart  of  JüeT^r 
traekd  adlengikens  te  pnaedominei^n  eeae  ¥oa«ise  jblped'»cw<» 
sis«  Bat  na  eene  reneuse  bloed -crasiii  4e  bavaa  iwajl 
heeft»  leert  ons  de  ondervinding;  maar  op  velerlg  w^ae 
l»«ft  man  tgetraoht  de  ware  oorsaak  deaer  pra^edonumceade 
9Meiudteit  te  Torkkren.  Bet  komt  om  yoor^  dat  da  VjQ^ 
0ande  t^orklariag  de  dnidel^kste  ^m. 

Zonder  aeidumoarbonieam»  aiotoa  en  eeniga  fwatar* 
aohtig^  daaipen  uit  te  ademao »  xoader  -oz^^^am  met  d^ps- 
■elft  «easigains  iempereBdt.  aaoton  jn  mïndaae  of  meardara 
haemlhaid  in  téademea»  ^an  de  thaematoais -geen jüafida 
•dndea»    kaa  de  menaeh   niet  JoTea*    Jlft  ximrt,,  de  Ji»iu. 


Digitized  by  VjOOQIC 


Sfe» 


dé  mtmeóM  iMoniMialet  Mi4ar  dèa  ittdoed  tutu  kei 
•ètiÜBel  èeiMNTkifti  dk  aittMiiig,  4^  oitacheidtig  «i  ^n*^ 
wmmg^  «füloxpisg  der  gaMeèrten  «H  ètt  iii  hei  kleed.  IRas-r 
neer  lm  ëen  deaer  or^ftiieJi  In  detwélirer  y^rniftiMgfik  t$m 
dea  regei  alirvki  of  in  kraehl  'aftMeni ;  utaueer  de  hma 
ooHunfipende  Inebt^eoeaftn  te  ▼edL  aeidant  ^eerkéUkttm  •«£ 
mndire  •dompen  iran  moerMsett  'of  ^pvlkanen »  <ens»»  ikeieft; 
mouMèr  de  «iisekeiüair  gér  Uueeonlen  uit  kei  nderi«k 
kleed  in  geene  ^rephendiBg  itoei  de  alaerjJbtie  mm  kéi  «19H 
gettium  itcaty  den  ie  iroi  adeirihaMnga^yraete  ^kregekwitigi^ 
de  l>loedkereidisg  eKvelkomen;  in  ^én  iPoerd  ^et  leiren 
▼erkeert  in  ^^etear  ende  naimr  «f  fde*  mentoii  eeh»  mee-* 
ten  op  middelen  bedaoki  xjjni#  on  de  edendudiei^  lot  wjj^ 
nen  regéknnligea  tetetnnd  ierng  te  «hreA^en »  of  ^tiergetn 
«ling  soékffiB  Yoor  derseWer  mffrii|kiBg* 

Hit  jm  dn  «ene  innditlreekj»  wier  <ipffi  f\Iilt4e  (uiet  Pred 
keeger  is ,  dte  ^die  rui  den  Oeeeaa »  «ü  .wier  oppervUkle 
ioer  de  Kon  tweememl  is  kal  Seèr  enél  kodm^le  teteelen 
kesekenen  werdi»  de  edeaüigUag  ^mi  ihem»  di0  «leekie  ^uuu 
tdbtUitecbe,  «seer  «cktiuieeke  «enne-fllraleii  «^pewoen  i»pr 
eene  yeeendering  ottdergaaü  moelji  kunnen  wjg  i|il  de^n^, 
Mfte  ^aii* spieren. 9.  die  de  edemkaUng  kewerkent  kedni-: 
ten.  Bewermte  TenuindeRi  de  eohmie  der  lackie^  deelen» 
In  de  aderen  etroemt  eene  grootere  kctefieelkeid*  bloede»  ^n 
bi|jlt  in  -deselrea  langer  aiaan ,  denq^l  bet  in  epier-ioraekt 
a%eaeÉieii  kart  keteebre  langsamer  opsoigt.  Jttea  wil  <im- 
«ers  .ket  regier  kati  k)  «ene  soig-fpenq^  Tevgdöken.  JDeie 
«iteetüng  mi  der  ^aderen  dmikt  «p  de  InektroeUe»  der  laa**, 
gen!|  wMundeor  -eene  -mindere  'koeredbeid  danpkriogs  Ifktbi 
eti  *daArdo4r  een^  wuidem  koeveolkeid  ^jgenium  #pfaiie'« 
men  kan  morden.    Bovendien  is  bet  akmMipüe  -  venmegen  • 


Digitized  by 


Google 


aio 


r4oor  it  leveni-liteht;  ofigenoaieB  wordt  >  door  da  «il^ 
MêUiBg  der  aderen^  door  de  «ilseitiiig  yan  liei  bloed  iel* 
re  reriMuiderd.  Hoe  nüider  hei  bloed  «ilgetel  fa>  des 
ie  meer  leveos-laebi  kaïi  lieiselTe  opaeBen.  T«i  desa 
igde  4erbalv6  onderviodi  bei  lerens^TOobi  in  de  loagoM 
nedi  betebielen  yan  bei  yereiidite  ozygenhun  op  ie  ae^ 
men.  Yerdera  geloovea  wQ  genisiel|k  ie  kunnen  aaaaemaaf 
dair  op  lage  airand-plaaiien  «n  ook  bier  ier  plaaiie  9 1 
koolaoorgai  dan  in  do  gematigde  tireekea  in  de  1 
aaaweiig  ia*  jD^  Sauêêurs  heeft  aolka  ook  in  den 
bevonden;  dooh  oTer  hei  koolaunrgaa  moeien  wg  in  bat 
rervolg  breedroeriger  spreken.  Daar  na  de  laobi  bier 
moer  nitgecei  it»  dan  in  de  gematigde  streken»  aoo  ia 
dii  ook  oene  ooraaak  van  de  yerminderde  absorptie  ran 
oiyg^dom*  Ofiiebooa  bei  ook  aan  de  andere  igde  eana 
waarheid  is,  dat  warme  dampkrings-lodii  mindere  dmkking 
op  de  longen  yerooraaaki  en  daardoor  Toor  de  niiademlng 
Tan  hei  aeidom  carbonionm  en  andere  gassoorten  9  die  siaii 
in  bei  aderlijk  bloed  boTinden»  meergesditkt  is.  In  ioA  ia 
er  geene  Terbouding  iossehan  de  nitgeaiemde  gassoorimi  on 
bei  geabsorbeerde  ozjgeaiom.  Segudm  ademde  bg  12*  R4 
of  iOo  F.  in  één  mr  1344  onb.  dnim  ozygeniom  in  oa 
bij  260  B.  of  90io  F.  lïlO  cnb.  dnim ;  aoodai  hg  by  ee» 
yerschii  ran  l4o  R.  of  3l|o  F.  ook  134  onb.  ddm  minder 
lerens-Iacht  inademde. 

Maar  onttangi  het  bloed  van  geen  ander  orgaan  osygo* 
niom  I  opdat  daardoor  eene  rergoeding  bestaai  van  betgeaa 
de  longen  ie  min  absorberen?  Yerminderde  oecreüea  dar 
dnnne  darmen ,  vermeerderde  seoreHên  -van  bnid  en  levar 
mogen  in  aekere  oMiie  hei  bloed  meer  oxygenimn  doa^ 
bebooden »  door  aan  betselve  meer  aeidom  earbonienm  t# 
onirooven ;    er  moge  oene  hnid-respiratie ,  volgens  Hmm^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


2af 


^oUi  (1) »  of  Mdtê  eeiie  dan0**kaBÉtb  retpiralie  plMto 
▼lAéeii»  (iMigeeA  wfi  ranMoeAeii»  maar  met  kuoas 
ëew^aen) ;  Iwt  Moed  ia  ie  broncUaal-takkeii  aioge  oxygo* 
mm  opnotneii-*  iooh  ui  luar  ooae  aderl$ke  Uood-eraik 
fiiaüiomineren »  li^eoft  jnlai  de  natnnr  •  b|j  eenea  aanhou* 
doklett  onddelWren  wamte-^praad  Tan  80oF.  begeert ;  waai 
deor  die  praedomuierende  Tenense  Uoed^craaia  wordt  liei 
gaaglinn  ■jrÉtnnm ,  het  eerebroHipiiiaal-eTeteem  in  denid«> 
ver  weHóng  geteaqierd ;  het  Toedingff-proeee ,  de  iraniitè«' 
oatwifchrfiag  verdea  daardoor  minder.  Deor  dece  gewg^ 
sigda  leTens^verrigtingen  Tan  het  dierlijk  xenaw<^telael 
Is  het  intennere  lidit  niet  aUeen  te  rerdragen ;  maar  te«> 
▼eas  een '  heikaam  prikkel  roer  Tole  oudgasten  of  inboon- 
liagen»  Kiet  zelden  heb  ik  des  middags  in  de  stad  Chtne^ 
sea  blootshoofds  9  onder  de  brandende  zon»  zien  loepen.  Ik 
kan  ^zeo  niet  onbepaald  berestigen ,  helgeen  Ztirtznrmaa 
in  sjine  Erfiüu-ang  zegt»  Jiln  Bata^m  worden  zij >  die 
loMdien  pegea  tot  twee  aren  op  straat  gaan ,  met  eene 
leonüieid  ererTalleny  welkr  niemand  Terdyiigen  kan."  Ia 
Europa  zalmen  weiMgt  vermoedeBy  dat  hier  eonps  de 
^uAéPëf  voor  at  bi}  de  kaalhoofdige  CMnesen»  al  dek* 
ken  zij  hnn  hoofd  met  eenen  stroo^^hoed  of  pajong,  een 
aiekte  raa  den  dag  moest  zijn ;  dat  gezonde  eogen  eene  zeld« 
saamhrid  9  dat  oefening  Tan  den  geest  eene  i>nmogetijkheiil 
is.  Dit  alles  zoude  plaats  hebben ,  indien  er  eene  "arte^ 
rielle  bloed*erasia  praedomineerde.  Hen  zonde  zieh  aan 
prttEkdbi  moeten  onttrekken ,  waarvan  men  zich  niet  kan 
^  mag  onttrekken»^  De  prikkeHng »  die  nu  aanhoudend  de 
geveeb^zenawea  der  slija»«Tliezen  onderyinden ,  zoude  b§ 
•ene  praedmaiaereBdearterieUe  bloed-<^i%shr  het  weefiiel  der 


<0  I*.  c.  p.  tSA 


Digitized  by  VjOOQIC 


222 


ilMigvi  m%0émug  mÊ^adêtk »  ikt  wrfsidttog  Her  organ»  ▼£* 
êaëm.  het  «vremi^alijk  ffvrolg  sondcr  iiji».  Ek  wa»»^  h0i 
«Mgilgk.,  dali  ü^  Kyhiam  k»»d»  Ugv<n  kestiNAi  im 
<M«ilfr  iMlielvi  TMidbel  YweindiéB,  'I  wêlk  iu  éü  JrlJMut 
«iet  l«  mudMi  «>acl#  »!)■ !  Meo  weet  imnMrt^  4ai  ittf  ip»r* 
mmmmag  h%  eeuêvrieriMt  MoeA^a'iwu  •»  Tigaeuntt.  Mmi 
kan  dii  kf^^  den  joogtling)  wnms  ktrsi  liak  bt^t  Ie  a»^ 
^rikkideny  dniiM^k  waaroeaea.  Er  lonila-xi^  eeiiB  4iir«- 
Igka  varmie  ootvikkeleB  ^  die  «os  hai  Isvea  inÏTaffdk'afe^ 
Ifk  maken  laaée;  waai  he»  aieer  asj^ealoai  h^  Uaeil 
aktarbeerfc»  deft  td  meer  TdedM»)  woréier  geamiiarilaèrè»  ém 
ie  muBer  dierliike  wariafa  oaiinkkett  er  %itk^  Hei  ii  der- 
kalTé  aieé  deakkaar»  dal  kiy  eene  aaakandende.  middclkartj 
warmte  raaWF.  een  arterielle  bked-erasia  piraedomfiaeren 
kan ;  eTenmia  ale  nabtj  da  neorder  of  caider  peel '  een» 
▼eae«e;  want  de  harmonie  tnssehen  dea  'nunaib  en  de 
pl^tiAe  wereld  wQVkAa  verhrokeo  sfa.  Jh  harmoaie  toü- 
tehen  den .  geeat  ea  het  ligekaam  van  den  aMaeck  aewfe 
aèlfi  Terkreken  a$n:  Op  a<Afiibeho«d  hedaeht  ia  a^a» 
ie  befe  weieo  raa  den  awmaeh;  van  daar  jdat  hf  ia  de 
héete  utrekea  tempen  eene  toeniaBeAde  Veneute  kloed^ek'ar 
ma^  in  de  berroaette  biektatreken  tegen  eene  arteHcUa» 
In  de  gematigde  hiditstreken  tegea  eene  al  te  afwiaiebiir- 
de  bloedHMraab  streden  moet  9  reorgoUehl  deer  afa  ver^ 
ataad.  Bit  doet  hem  ab  melisck  ontwikkeleB ;  dit  hecht 
hem  aan  het  land »  dat  hem  het  noodige  geeft »  indien  k« 
het  deehta  weet  te  Tinden  ;  dit  boeit  hem  aan  de  natnarv 
die  hem  in  a«ne  pogingen  de  behalpsame  hand  iowmk%), 
aan  de  n^tniir  >  die  hem  m^  de  grooete  rökdenmen  be^* 
l^igd  heeft,  mnar  die  hij  uiv^  moet  iraeli»«i»«^d«a  h« 
door  celfttandigheid  verkrijgen  moet. 
Wg  willen  na   de  Toorsorgen  der  natuur   fiagaan  >  die 


Digitized  by  VjOOQIC 


f3  aaentrendf  idi  bélHmd  van  oni  <frgÊaêÊme ,  %^  mM  fmt^ 
m&Aémrié  lêMéBÊhag  tim  iMfidftiR  ev'l^atéöam  €W  ^  MM 
ia  gél^  t^d^ke  mannuidchrdb  ittèdemiii^  van  ^tygen/kMtf 
waal  iikdi«fl  er  geeitif  hocdisté  ofgaaén  ^lietloadeii ,  -^Ra  Ittt 
UO01I  décarbotCHieerdèn  9  dan  coade  de  adèrtlka  Moéd«* 
cvads  Iran  oógenbHk  toi  oogettblik  i<MMaien'  en  'dttdeii|h 
kei  leven  nüdcroven.  Wif  hébben  ^  oek  «H  hei  Toora^aen'* 
de  Addelifk  knnaen  dpmerken,  dai  eene  praedènkteeread» 
arterieOe  UoedmengSdg  tof  behond  ran  hei  Hgehaam  daar 
dB  aanhoudende  warmte  yernietigd  moet  arordeik^  dat  ^ë 
inrltabillteit  niet  bóyen  de  genaibflitefi  kas  heereekeii» 
ran  daar  de  heücame  uitwerking  ran: 

B.  Een0  vermeerderde  hu%d-%uifmaeeming. 
De  eerste  weMadige  en  rerliehtettée  nlNrerknig  Tas  éa 
wamte  en  het  lieht  ia  eena  vermeerderde  haié-faactia  b^ 
de  aidiwte  ligehaam'e  beweging.  Het^  sweet^  atraamt  ala 
water  van  het  llgehaanf  ^;  aeMaaam  wanit  hjf»  dfe  da 
atovere  aee*ineht  en  goeé  voedte)  een  viartai  naatoMUA 
genoten  heeft»  in  de  eeraté  dagen  een  ander  veraekfifnael^ 
gewaar^  H9  geeft  niet  aelden  z^ne  verwondering  te  kan* 
nen>  dat  lol»  niettegenstaande  hij  too  veel' van  dahaviga 
inweridng  der  warmte  gehoord  heeft  y  agna  kraabtan  %%• 
lang  bAottdt*  Doeh  hoe  sterker  de  ]iai4-iiitwasemiag 
|>la8ts  heeft,  des  te  eerder  volgt  er  eena  verminderda 
eethitt,  begeerte  naar  wateraditige  af  mnraehtige  dra»» 
ken  en  niet  aelden  volkomen  tegenzin  in  alla  sümnlan-t 
tia  en  ,'ekcitantia.  Krachtverliea  en  loonriiaid  wordett 
nn  van  dag  tot  dag »  hoe  langer  aoo  meer  ondarvondaq* 
Heeft  dos  de  warmte  het  longen^leven  lèrstand  'doen^  v«i^ 
minderen»  om  de  crasis  van  het  kvena-voeht  tavaiaoda* 
ren ;  het  leven  van  de  huid  daarentq^  i»  dadelfk  tn 
hooge  mate  vermeerderd.  En  kon  de  natnnr  gesekikter  dén 


Digitized  by  VjOOQIC 


22i 


org«ao  dadelgk  een  xoo  verhoogd  l&ren  geveii  ?  aen  or- 
gaan TooraioB  Tan  periphoriaclie  senuw-f  Ignipli-  en  bloed 
Taten-sielasl?  een  orgaan  dai  lnchtTorai%e »  dmipbaar 
Tloegeadet  Ja  selfii  yaate  stoffen  afteheidi;  een  orgaan» 
dat  bicht-'Tormige »  drnipbaar-yloejiende  en  Taste  sloffiMi 
opneemt;  een  orgaan  dat  een  waarborg  is  Toor  inwendige 
oiiganen  t  dat  ophoopingen  en  ontstekingen  dier  oi^ganen 
voorkomen  kan»  dat  de  teedere  longen  en  de  nieren  kracht* 
dad%  ondersteunt  en  in  hunne  Torrigtingen  de  behuj^- 
same  hand  biedt. 

,  BoTenal  is  de  eerste  boTenniate  Termeerderde  luid- uit- 
waseming Toor  den  nieuw  aangekomene  Tan  het  hodgste 
belang  9  dewgl  deselye  het  ügehaam  afkoelt.  Afkoeling 
itfmiers  heeft  -bj  iedere  damp'-Torming  pkats.  Termogo 
ihrer  ElaStieit&t  wirkt  die  Atmosph&re ,  zeg%  JHeil,  gleieh 
•iaem  tonischen  Bade  auf  die  Oberflüehe  unsres  Korpera* 
Sie  sangt  uosre  Ausdünstüngen  Ton  uns  weg  >  die  ums 
soAst  ersthHcen  wurden ,  und  ist  der  Torsüglicbste  Ablei- 
Ier  tt*srer  übo^flüssigen  W&rme  (1). 

Door  het  aanhoudend  aweeten  wordt  Torrolgens  de 
periphaerische  Toneuse  bloed*eongestie  in  meerdere  of  min- 
dere mate  opgeheTon»  en  daardoor  de  Toortstuwende  en 
^Aantrekkende  kracht  des  harten  Termeerderd»  en  door  het- 
sèlTO  worden  gassoorten  en  Tochten  uit  het  bloed  gcToerd» 
hetgeen  Troeger  in  grootere  of  mindere  hocTeelheid  de  lon- 
gen f  de  opslurpende  Taten ,  de  afscheidings-organen  yan 
het  darm^kanaal  Terrigtten.  De  digestie  is  yerminderd  of 
gebeel  opgehouden  >  de  desassimilatio  conmittnis  heeft  de 
^boTOidiand.  De  mutatie  materise  Tennindert ;  hetgeen  al- 
les daartoe  te   Jtamen  werkt»  omgeene  meerdere  jwarmie^ 


<i)  Ueber  die  Erkcomiss  und  €ur  der  Fleber  T.  I  p.  6i,  i797> 


Digitized  by  VjOOQIC  _ 


225 


SiNfikn  hbii  orgfanisme  te  ontwikkelen ,  en  het*  bloed  naar 
dea  omtrek  ran  het  lig<;)Kuim  te  roeren. 

Voor  dat  wij  nu  over  de  anorexia  als  h^t  gevolg  van 
ket  overmatig  xweeten  handelen »  willen  wij  vooraf  aan- 
merken,  dat  de  sudor  van  de  materia  perspirfttionis  in- 
sena^nUs  in  zijnet  cl^iiiisehe  bestanddeelcn  verschilt.  De 
laatste  y tof  bestaat  uit  water»  aeidnm  earbonicnm»  azoton 
em  weUigt  uit  hjdrogenrinm ;  somtyds  ontbreekt  het  aeidum 
carbèniciuA'  en  azoton.  Dan  eens  wordt  dit »  dan  eens 
dat  giw  uitgewasemd.  IHt  hangt  vdgeUs  Burdach  (1)  »* 
van  de  omringende  atmospheer  af;  daar  er  stikstof  bij 
eene  lueht^  r^k  aan  zuurstof ,  nitgewasei&d  wordt ;  zuurstof 
daarentegen  bij  eene  lueht  rijk  aan  stikstof.  Het  zoude 
b^angr^k  zijn »  bijaldien  men  bepaald  konde  opge- 
r«  welke  stoffen  door  de  huid  b$  den  nieuw  uitgekomene 
uit  en  im  geüdemd  werden.  Wij  mogen  veronderstellen  , 
dat'd»  nieuw  uitgekomene  aeidum  carbonicum  perspireert, 
dewijl  zee  als  wij  later  zuUeu  zien  in  de  eerste  dagen  de 
lever  hoogst  waarschijnlijk  wêlfiig  of  geen  gal  afkondert» 
en  ten  andere  dewijl  het  Uoht  en  de  warmte  de  koolstof 
ais  pigment  tuasdien  de  huid  en  epidermis  te  voorschijn 
roept.  De  uitwaseming  vau  gassoorten »  z^t  Burdach  y 
geeft  zidk  zeer  moegelijk  door  verlies  aan  gewjgt  te  ken* 
nan-;  daar/ decelve  door  eene  tegel^ktijdige  opslurping 
Tergoed  wordt.  Uit  scheikundige  proeven  echter  blijkt  ^ 
dat  stikstof  slechts  zelden  ,  koolzuurgas  daarentegen  altijd 
en  wel  in  eene  minuut  uit  de  longen  17  grein,  uit  de  huid 
I  grein ,  ultgei^demd  Fordt  (2). 


(i>  Dw  Mensch  nach  den    vcrschiedencii  Scfteti  seiner  Natur  ^ 

1837  P.  3^. 
(2)  Op.  1.  p.  37. 
6.  J.   Ie.  s..  15, 


Digitized  by  VjOOQIC 


226 


Uk  bMmrre  nu  de  tK^tf^eUitiA  kier  hoéntmai ,  «eUa  w^e 
niet  op  te  geven.  G^igêi  nevkt  9p,  dat  hei  acidmnt  car- 
bonicam^  alg  gaabcd  aangewend,  prikkelend  op  da  gaveels- 
xBAuwen  der  kuid  verkt »  #a  wel  zoodanig  >  dat  de  lieka 
tegelgk  een«  warmt»  over  bet  gehaelfr  ligrhaaai  gewaar 
werdty  waarop-  eene  overvloedig*  kuid  -  oitwateaiing 
volgt  (1)»  Zonde  nu  det  kvad-nitwaaeoiuig.  ook  teennMtin, 
naav  mate  de  Inokt  nietr  meer  aeidum  earkomcum  voonne» 
ia?  Of  noude  de  meerdere  hoeveelkeid  aeidam  oarh 
in  ket  bloed  selve  de  hnid-ienwwen  even  a)a  een 
konnen  opwekken? 

Uet  aweei  ia  auuraektig^  door  ket  acidam  galadlienn»  of 
aeetiGam:  behalve  dat.  ign  er  aalia  gakiotien»  etmawoimiv 
principium  laüvale  (?)  earbona»-s«lphas  photpkaa  aodao  ee» 
weinig  potaaeaot  mnriaa-aodae».  mnriaa  amomnine»  pfaospka» 
en  carbonaa  ealola  mat  eea  weinig  ierram»  In  ket  aogr 
vaUend  ia  ket«  dat  ift  de  okaelkoUen  en:  onder  aaa  knA 
•erotum»  aan  de  binnen  igden  der  dyen.  de  kntd  nea 
spoedig,  eena  donker  roode  kJeor  ontvangt  em  eena  atef 
van  eene  penetrerende  reuk  nitdraaement^  Bia  iatenaieva 
rooda  klear  der.  koid.  op  de  geiagde-  piaataen  heb-  ik  kier 
sleekta  waargenomen*  Met  amegwa  wordi  kier  oiok  ter* 
atoad  r|kd|jk  afgeachaiden ;  aoo  alu  de  Ohineaeke  eopen^ 
Beboonmakera  met  kunne  verderiyk»  lokerpa  aorvinaliinnfea^ 


CO  Ueber  den  Knnkbeics  genius  in  theoretischer  und  pnctiscber 
Richtung  1840  p.  57.  De  opmerkztnie  lezer  zal  opmerken^  dat. 
Géigel  ons  bQ  onze  beschouwingen  nopens  bet  acclinutisatie-proces 
vin  veel  voordeel  geweest  is ;  des  te  meer  Betreuren  w^  Bec 
ecbte^  dat  bjj  zich  zoo  mmigmaleo  op  scbry  ven*  becaepeff  heeft, 
die  evenmin  tls  hy^ons  klimaat  waargenomen  hebbeir en 
geheel  en  al  onjuist  oordeelen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 


ten  otis  söuiha  ktmiteii  irertëkèrtn.  HèHKètoft  in  hèh  nébtm 
eatanittm  gètbndenf  nteÈorkiéf  onnaxooui  eè  ekiiw»  prSdei- 
pniiii  iiliinile »  aHmineii  Éiei  i^rfneipicta  etts^Mttm  >  ihatr* 
iiSlUfnIifk  (VliofepliM  e*  eirlboiiaÉ  «tlok^  cAÉTlmMs  kiUigtiè- 
Bi'ae  met  een  weinig  aceias  en  mtahm  m^M*.  (AtiaéHtft 
ph]rft{o%iae  spéeiaBs  eorporii  ham&ni »  «letérè  jSM««ftoaii 
Ed.  alt.  1842  $  351  ét  sé^.) 

In  hoe  Verre  termeerdere»  hakl-'fknetfe  kei  l%é1iaam  dé 
poeiUete  ef  nègaifére  AetMtHéti  ontneemt,  kttnneii  w9 
niet  bepaald  opgeven.  Jfmêitong  (1)  deéttmedé,  dat  kg 
torpor,  waar  reneMitèfl  eil  téi'adndoring  vidi  dierKjkê 
warmte  aanwesig  waren  ^  galfaniemng  door  dé  ^deN  Met 
Welbehagen  rerdragM  werd;  doek  pUk  étt  ntt^Ml  aaé«* 
bragt  9  wanneer  de  inilabilitae  ek  dierlijke  warAile  praè^ 
domineerden.  Dat  na  bif  èene  afnemende  èrterieHe  Vloed- 
erasis,  bg  eene  afkoeHng  de  ligekaÉms-<e!eetrïeiteit  afaèemi, 
kan  men  waarfteh^iklijk  aakHemeb  (2). 

C.    Fermindetdé  eetiuH. 

Met  regt  heeft  JoknMon  (in  zgne  the  iHflÉénee  ^fró** 
jpiemt  climatêB  on  Xurop$an  canttttmtMkb.  Iiondoit  1810 
2d  ed.  p.  11)  de  Terminderdé  èeUtitt  ala  eene  koogit  #9Mé 
vóorsofg  dier  natuur  opgegeven ;  doek  dat  detelve  'atfeen 
tonde  ttrekken »  om  de  prikkelbare  bloediüke  geftteldkM 
van  den  üiettw  nligekomenen  Enropeaèn  Ve  termikdét^il» 
iê  naar  ons  inaien  al  to  oppervlakkig  ovel-  die  kéogH 
wgse  voorcorg  dèr  natuur  geoofdeeU;  w3  toék  mééaek  lAel 
grond  te  knnaen  aannemen ,   dat  in    de  aeq*torikaI^8trê*' 


(i)  Typhus  Fieber  p.  86,  a.  d.  Eng.  Von  C.  C.  Kuhn^  1821. 

C^)  Men  zoude  by  dynamische  ziekten  *de  electrotteter  ett  filktil- 
tiplicator  moeten  aanwenden ,  even  als  bQ  orgaAfstbe  ziften  ét 
plessimeter  en  stethoskoop  ?  -^  Atnicm  certus  in  re  hcertd  temUur. 


Digitized  by  VjOOQIC 


228 


ken  het  geheele  darmkftnaal  ran  de  maag  tot  aan  den  anna 
eene  wiJEiguig^in  desielfs  functie  ondergaan  moet,  dat  de 
dunne  darmen  minder  >  de  dikke  daarentegen  meer  moeten 
fungeren  dan  in  de  gematigde  landen.  Dit  nader  te  ver- 
klaren is  ons  Toornemen. 

Wg  hebben  opgemerkt,  dat  de  huid  het  leyens-rocht 
tot  sich  lokt  en  gedeeltelijk  door  den  vertraagden  bloeds 
oi|iloop  meerder  ontvangt;  dat  deielve  het  van  een  ge- 
deelte der  waterachtige  bestanddeelen  ontrooft  >  in  meer- 
dere of .  mindere  mate  decarboniseert  >  andere  gassoorten 
ontneemt  en  het.  ligchaam  voornamenljk  afkoelt. .  Uier  uit 
kunnen  wg  reeds  het  besluit  opmaken »  dat  indien  de  maag 
in ,  overeenstenuning  met  de  huid  wil  handelen »  dat  er 
dan  in  de  eerste  dagen  geene  of  weinige  digestie  of  eet- 
lust moet  toestaan;  want  de  plasticiteit  van  het  bloed» 
het  voedings-proces  9  de  dierlijke  warmte  worden  door  de 
verhoogde  huid  -  perspiratie  verminderd.  Be  zeer  spoe- 
dig opvolgende  anorexia  op  de  vermeerderde  huid-uitwa- 
seming staaft  deze  meening.  Br  Martin  Cetgei  ze^ ,  »de 
v^rmeerderii^  van  acidum  carbonicum  geeft  zijne  d^pri- 
m/erende  werking  op  het  ganglion  -  i|7stei«n  te  kennen , 
v«or.  zoo  verre  hetzelve  op  de  digestie  invloed  heeft.  Hoe 
■pieer  het.«cidum  carbonicum  in  het  bloed  toeneemt»  dea 
te  meer  wordt  het  ganglion- sjsteem  in  deszelfs  levenskrach- 
ten minder  ;  doch  'voor  al  naar  mate  het  hydrogenium  in 
het  bloed  toeneemt.  Be  digestie  wordt  by  eene  toene- 
mende veneuse  bloedcrasis  daardoor  voornamenlijk  nog 
minder ,  omdat  de  veranderde  bloedcrasis  in  die  hoeveel-* 
heid  geene  vochten  >  geene  jsecreta  verschaffen  kan ;  zoo  als 
eene  krachtige  chjmi-^en  chjliiicatie  zulks  vereischen.  Bo- 
vendien is»  bii  een  verminderd  ganglion  leven,  de  permutatie 
materiae  minder  en  daar  de   regeneratie  der  deelen  awak- 


Digitized  by  V^OOQIC 


229 


kér  is  9  Terlattgt  het  orgnnitHue  ndnder  voedsel."  Tot  de 
<Kn*zakeii  na  die  bewerken»  dat  er  minder  Toéh^en  in  de 
VM»g  en  dunne  darmen  nit  het  skgaderlljk  bloed  afge-  . 
•eheiden  worden  >  brengen  wig  boven  aan  den  vermeerder- 
één  prikkel  f  dien  dé  lever  bij  de  toenemende  vermeerder^ 
de  carbonisatie  van  het  bloed  in  het  poort-aderstelsel  ont- 
waart. Waar  prikkdi  is»  daar'  is  bloed,  soo  hetzelve 
sleehts  aanwezig  is.  Uit  de  arteria  coeliaea  nu  gaat  het 
bloed  voor  een  klein  gedeelte  naaf  de  maag;  want  des- 
zelfs  gevoels-zenuwen  van  den  N.  Vagu$  zijn  niet' geprik- 
keld; maar  voor  een  groot  gedeelte  naar  de  levér  om  al- 
daar behulpzaam  te  zijn  in  de  zuiveringen »  in  de  nadere 
bereiding  van  het  poort-aderUjk  bloed»  hetwelk  nu  niet 
alleen  meer  carbonium»  maar  ook  meer  chijltts  bevat»  ge- 
Igk  wij  later  zullen  zien.  De  honger  neemt  af»  ver- 
dwijnt ;  succus  gastricns  wordt  niet  afgescheiden »  suecus 
panereatiotts  en  enterieus  zijn  onnoodig  ;  waar:toe  zonden  dan 
de  maag  en  dunne  darmen  onnoodig  soo  veel  slagaderlijk 
bloed  als  vroeger  bij  eene  goede  digelrtie  ontvangen ;  ter- 
wijl de  lever »  bij  eene  toenemende  veneuse  Hoed-of asis » hoa 
langer  zoo  meer  aan  slagaderlijk  bloed  behoefte  ontwaart? 
want » alhoewel  de  gal  niet  dadelijk  in  grootere  hoiéveelheid 
afgescheiden  wordt»  zoo  is  hetzelve  noodig  voor  de  aan- 
staande vermeerderde  gal-afscheiding.  Door  de  steeds  toe- 
nemende veneuse  bloed  crasis  neemt  de  absorptie  der'  vasa 
kctea»  Ijmphatica  en  venae »  alsmede  de  assiaülatie  af. 
Pa  nieuw  uitgekomene  verlangt  dan  ook  zeer  Ugt  ver- 
teerbaar voedsel  of  in  het  geheel  niets ;  zoo  dat  de 
hepar  zonder  eenig  nadeel  meer  slagader^jk  bloed  tot  zich 
nemen  kan»  ten  koste  van  maag»  milt»  pancreas»  omentum 
en  duodenum»  welke  deelen  nu  slechts  van  de  art.  coe- 
liaea bloed  tot 'hun  bestaan  verlangen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


29Q 


Ifftpr  de  iftte^tna*  iAUmh  m  «rM«Mi^  w^rdi  het  bloa4 
4^*  firt«  PMflKUri^  iiaptriior  en.iiilfnor  door  dan  {urikluA» 
4i^  Tim  d^  pfrJFhMriiKilu^  Sey^h^^^mm/f^fi  ^  4i^  oryMMi 
(^vniqg$hfMt    wordjii,    tf^D#ef«MPa  gtfiterd;    vsmmnImc  4# 

Tii)4«B^    W$  YATMderaieD^iit  dit; 

1a»«  9««rjl  ifi  lever  iiie#r  arterie^  blo^  «oodig  boffl.. 

a^OL  9#  a|^i^>rpti^  d^  VM«  l#ck!^  vermijiderdJifiMl^  ^<Kldib 
by  eeoe  ¥ei:iiunder4e  a£i«bM4ii>&  Tna  i|tt^u«  gndUiem , 
^acr^^Mus  «o  .epUri<;u»  s#er  ve«l  V4)«di«l  ¥er]«r«a 
gjian»,  indien  m^  'm  M^iüi^iiajm  craiyMU^  lAflaniwU 
^üff  digetUe  en  atniMrpIJie'iil^^  k^d^ 

3^.  S«  atta  dUven^  die  roedaelTJiii  M  ptenteniük  tot  Jii«h 
n^/Pl^,  i«  dp  d<0^Ke  dv  dUdi^«  dtranen  duidelpk^ 
am^v^MH  9  4«Mi  bf  fien «  dj^  itril  «Ü  bet  d|ei)eiir$k 
To^dem. 

H^i  4w9ir^«f^  inm  «Uu  9ii^el9^ »  kind  em  iMfa- 
liAg  geiyk^  in9#r  ^  d#t  vaa  4^  nfu-niv^H^ ;  dfUMre«tegeii 
4ut  ¥iii»  l^taro»  bNiftild  <V  4a(  rm  d#  b^rbivera.  0«dc> 
m  twee  kü^ff^titifa  kJ4idare«  yeiid  jMv^to»  v^lcjNia 
^fltarXr»,  A»:  4iU(«  d^rnieii  neer  «ntvikkeld»  diui  de 
duma^  dwrim»f  b#tgim  danreoi.  n^rkmardj^  b^  devïl 
b4t  digeftUe^  en  aeeiiailnfif  -  pre^eii  bfi  de  lUieyiwMJfMi 
.  bei  kara^tier  der  hM^bivera  atwaeemtt     Ka 

49.  uit  de  pê^M^f^hê  «i^eedkiMid^  vim  de  difcke  4mmm 

meeneii  vg  etett^  te  magüpi  ^nneniefij.  det.  de  eeprer 

pe^pia  üaiï  Mer  iiM«r  MUrMcelt^  diMl  ia  de  gmiitif4p 

l^ndeA* 

Vet,  ael  oo^ocidig  «fo  mui  den  lener  U  «penVarea^dei  «i 

iA  <uiM^  Blgre^alagitcko  beatsiMMiwaf en  iMooderbmd  MuU^r 

ge?ol0d  x|j9»;  <^Qh^n  £ier/e  TaorneiMDljjk  de  digoath» 

in  de  dikke  darmen,  eai^rtennd  i^fl.    Het  eeeeam  yeliki 


Digitized  by  VjOOQIC 


131 


WA  éè  nmg »  dd  Ytiiviila  #mrAMli*  ftan  #»  Ttlniim  pjloH » 
<le  yiroeesBini  TtfriüliMniHs  Min  iMt  jwneraig.  9e  olielitrf- 
ftdiH(pi  reoltff^^rf  kooit  de  gal  fe  Tervtngeii  en  de  teenfift 
der  -iÊSkke  dmrmen  komen  met  de  «eoreta  Tan  de  maag  en 
tomie  darmen  erereen.  la  men  wil»  ^%  er  meerdere  sn<* 
ren  in  de  aecreta  ^an  liet  inteetimim  amplnm  komen  t  naar 
mate  ketielve  de  chjlog  ran  de  danne  darmen  nog  meerdet* 
meet  bewerken.  ZnUen  wij  Mf  den  iidander  een  groeter 
eaptit  eoli ,  «en  groeter  nppendiit  i^ienHlcaiarie ,  eene  klei- 
nere maag »  -een  kletner  pnltinar  renMenA  dan  bij  den 
Bitropeaan  fin  -de  gematigde  itreken  vtoden  ?  Bene  betrek- 
kefijke  geeegde  Yergrooting  en  rermindering  der  bedoelde 
wiganen  meen  fk  meer  ênn  eem  epgemeriit  ie  bebben ;  in 
hÊ%  yerrelg  wiSlen  v^  hij  ^gdegenbeid  onne  anndaebt  neer 
namiwkemrig  'op  dexe  doelen  >  itemede  op  de  erterin  eoe« 
Unen  Teilen. 

Wanneer  er  bonger  onMaai » ^an  lokt  de  maag  bet  ■rte^p 
Hel  Moed  rm  de  milt  lot  iMk.  9h  benger  ie  bel  beate 
ofFwekldngsnttddel  roer  -de  maag.  Benelre  waagt  aan  den 
itfeuw  lËtgekomene  wat  bet  orgamame  noodig  beeft.  Ben 
Kjift  opleabaar ,  een  Kgt  In  nlbninen  Toranderbaar  i^oedael 
li  baar  «enige  begeerte.  Bten  om  te  loten »  hondt  b^ 
die  lieb  aan  bet  Idimaat  wennen  wil>  immer  (n  bet 
oog.  De  ligst  Terteerbare  sp^sen  ^poèden  bet  meoit; 
want  al  wat  bet  Moed  naar  de  maag  tn  groote  boetedbeid 
doe%  toeatroomen  »  onderdrukt  bet  organieme  f  t toort  de 
fnneKe  Tan  €e  lerer  en  bttid ,  pertttrbaert  de  digeatie  la 
de  dikke  darmen ,  doet  de  Teneoie  bloed«*or«aia  toenemen, 
B9  eiise  ptftbaiogiaebe  èesdmwwiligen  der  ongavin  t  die  nu 
ak  onderwerp  enie  opielienbéid  beiüten,  aollen  w^  ia 
bel  Tenrolg  forklarea,  waarom  de  Inlanden»  wiei^  fiftne«> 
iién  door  Ironne  leefwijae  van  de  oneen  ^enigermate  afwif  ^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


232 


ken )  bij  hun  Toedsel  zulke  heete  zeUbUndigheden  Toegen. 

Bat  de  vermeerderde  dorst  een  heilzaam  ieekea  is,  zal 
na  het  voora^^ane  geen  verder  beUog  ▼ereigschen*  .  Na 
de  minftte  beweging  stroomt  het  water  Tan  ons.  lïyehaam 
en  er  ontstaat  eene  «terke- dorst.  Het  gefiltreerd  rirlerwatar 
wekt. het  meest  yan  alle  dranken  op  en  de  zuurachUge 
yerfrisschen  het  meest. 

Het  is  in  het  oog  loopend «  hoe  de  huid  en  .de  mta^ 
te  2amen  werken  om  het  ligphaam  af  te  koelen ;  jzeodat  ik 
/*  Jhiv^ ;  niet  toestemmen  kan ,  dat  de  dierlgke  vmxaé» 
vermeerderty  naarmate  de  temperatuur  der  lucht  t^ea^emt  (i); 
De  natnur  doet,  bg  aterke  uitwendige  warmte,  dia  Tan 
het  ligoimam  verminderen  en  daarentegen  Termeerderea  by 
uitwendige  koude.  Chalmasius  i  Z09  als  Séboêtiitwi  «na 
in  zijne  physiologia  generalis  pag.  265  mededeelt»  onder* 
vond»  dat  de  ligchamelijke  temperatuur  95o  was*  i|idien  de 
luchi  lOlo  Aanwees»  doch  970j  indien  dezelTe  van  18»  was. 
Blamkêf  Blagden  en  Fardyc0 ,  in  kamers ,  die  tot 
'  fUOo  *  F.  Terwarmd  waren ,  TertoeTeade  9  ondervoa4en  f  4%t 
de  thermometer  in 'hunnen  mond  tot  den  lO0sten  graad 
daalde.  £a  niet  alleen  dat  de  hnid  en  ma^  te  zamen 
wei-ken  f  bm  de  warmte  -» ontwikkeling  in  het  ligehaam  t# 
doen  vermin4ere;i ,  maar  ook  het  verminderde  longen^eB 
organisch  zenuw-leven. 

Be  anorexia  ondersteunt  dus  niet  alleen  de-  uitwerk^  der 
vermeerderde  huid  -  functie  9  zoo  als  Johnson  aangemerkt 
heeft ;  d<rch  wijzigt  ook  de  digesUe  in^  het  intestinaaMdr- 


(i)  HancHnich  der  Physiologie des  Mcnschen  von  Dr.  J.M6sHet^ 
IB.  p.  76,  3te 'Aufl.  1838.  Zeodra  wi}-  voldoende  proevea 
omtrent  de  dierlijke  wannte  kuopw  maken,  zullen. wö  tfzei»- 
d^iyk  omtrent  dit  beliuigr^k  onderweip  iets  mcdodeeten. 


Digitized  by 


Google 


233 


mmA  en  heiaorderi  dtn  leep  TAn.het  slagnderlfk .  bloed  uü 
4a»  trifMU  JUUeid,  Jiaar  de  lerer* 

.  D*  dmgéêtie  naar  de  lev^r, 
,  Htirnr  üipriim  est ,  qued  retjpiraiioiii  impeditae  «o  nuk 
]|«t.perfeeiae  avoUiuiii  ferre»  ejiu<iue  muoBA  lusciptvè 
eeAAtv»  S^oij^  .ewpi  in  puknenibtt»  .principie  siieviiaK 
#eii.s^ii0imbutiMt  ideoqae  indolem  quandam  prainam  adeptits 
pactiii^iilia  aUuodai  tiiiofliB  ei  quoctinq«e  modet  cgioiendai» 
Qnaft hepar.eelKgi^iisqQe  ad  bilem  efBoiettdam  iilttnr ;  jilaque 
bfpa;U^  pot6iiti«itt»«t .  biJiosi;  liquorb  abundaaiiam  augm 
iiH^iifestiaii  eat.  Dai  dese  ireordon  Tan:  ,:Friediênd0r  (Fitar 
4»niQAta  docirinae  pathelcfg^^  §  171)  waa^beid  .bevatieq» 
bunnen  wij  betuigen »  want  ia  dese.laAden.kwmen  wq  de 
]«¥er- iKgna  ak  longen  bescboawea  en,w|  zouden  durvea 
beweeren»  dat  de  geheele  acolimttUiiitia.  daarin,  bestaat  > 
M  éii  lever»  onderstand  door  de  vernioerderde  budifuner 
Ub  f  ondersteund  door  de  Teraünderde  .foaotie  wmiL  de  niaag 
#&door  de  rermeerderde  oopropoesis  (ten  gevolge  waaryaa 
de  dierl^ke  warmte  aanmerkelök  geteüq>erd  wordt) »  een 
^oot  gedeelte  der  werkzaamheid  van  de  longen  overneemt^ 
JKis^r  n^te  nu  die  overname  geregelder  en  trapsgewijao 
.]4a|its  vilidt»  naar  die  mate  zal  ook  het  organisttie  minder 
Jbet  nadeel  van  den  overgang  van  een. gematigd  naar  eea 
beet  klimaat  ontwaren. 

8e  structuur  van  de  lever  verschilt  dan  ook  niet  zoo 
veel  ,van  die  der,  longen ,  als  men  wel  oppery]akk%  zoude 
meeneiu  De .  duqtivi  xholedochus  z^oen  oorsprong  van 
bet  sl^- vlies  .  van  het  dpodennm .  geoiomen  .  hebbende  em 
yj(H»rtloopende  in.  ififi  ductus  liepai^cus  en  ■  jsls  .^i^  hang- 
9ek  In^de»  ductus  cjsticu»»  .verdeelt  zich.  alsjbepaticus 
i«.jt^ee  hooldtakkea  en  d^zo,  in.,  ductus  biliaiuir  welke 
b^omviprmii%  iii:de  zeUstandigheid  i&nleivet.,.  met  Mfht^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


J 


2» 


ir«sebn  toêttksk^  dringen  «n  tmt  éêt  «rgUMi  iQii»  kift^ 
geen  de  bronehi  tow*  de  longen  «gn.  Oe  vent  yrtti<— 
brengt  het  bloed  tor  reiniging  naar  4e  lerer »  eren  als  do* 
•rteria  pnimonalie  het  mderl^k  bloed  lor  refinSghig  naar  de 
loagea  Toert.  Oe  arteria  hepatiea  -dient  tot  irooding  evott 
ahi  de  arteriae  bronehialee,  en  de  renae  hepalieae  Ittden  Wt 
Hoanlvord  bloed  ia  <dea  algemoenen  bloede  omloop »  mtm 
aii  de  ?«Bao  pahnonalof.  Hot  grootel  TOnMAnl  bestiÉl  te 
>  ée  belangrifke  Terandering  9  welke  het  bloed  ran  de  arte* 
ria  pvlmonaifi  en  dat  van  de  Tona  porteiua  ondergaal ; 
irant  hei  aderli)k  bloed  van  de  arteria  pulmonaHa  Ie  aan 
den  laeht-oceaan  blootgeileld  9  hetgeen  hel  bloed  Tan  do 
irena  porlamin,  toot  xoo  Terre  wlf  ireten »  niet  ii»  IHt  do 
oTOreonkomel  ocMer  >  irelko  tnaeohen  de  itmetanrder  iolk- 
goa  en  lerw  beetaat»  ml  do  «oorlea  Tmn  gas  >  die  nen  in 
de  maag  on  damen  geroaden  heeft,  aoo  aU -oijfgwiiiaM» 
aeidain  earbonSewni,  hfdrogemam  en  afolon>  en  in  dè 
dikko  damran  aeidnai  oarboidettni ,  asoton ,  hydrogimfaifc 
mdphoratvB  on  oairbonisaiiHn ,  ie  het  idee  Tan  eeno  ree* 
ipiratie  in  do  Uf¥er  door  «iddel  Tan  hel  ipjekecMnl  ^  hi%^ 
mij  do  Tonae  het  gai  abeorberon,  heta)  h^  gas  in  den 
dttetes  eholedoohns  dringt,  nsel  oagerfnd;  naat*  otoi*» 
iraardig  Tati  aan  db  eKpermientoele  phjalologie  tor  oTOrwe«> 
ging  medegedeeld  te  worden. 

Hee  het  «ij ,  Hij  ifoten ,  dal  de  loTer  het  poort  *  aderl^k 
Moad  swrert,  toot  de  assimilatie  gesehaLter  maakt  en  laar 
om  in  fbaetfe  toevieaien  moot ;  naar  sMite  het  bloed  door 
attdero  organen  muider  bewerkt  wordt;  naar  mate  het 
bloed  sehadd^ke  stoffi^n  ontrangt.  Men  denke.ideéhiB  siatt 
de  TTueht  in  de  baarmoeder,  aan  dengr^saard,  tfan  riekten 
der  longen  on  des  harten  en  «Mn  zal  cieh  knnnen  orer* 
tnigeuf  dat  de  leror  oenen  To^^namen  rol  in  de  aidToring 


Digitized  by  VjOOQIC 


9S5 


•ft  bevftriüJif  y^  ket  J«ir««s*va€lil  ie  rervnltoa  iie^At 
^}  4«i  nuittw  utgektmeM  ia  46  U^wMi»^  Ui  dtn 
TMnMmnfl«r4k  faa^Ue  tm  de  brer  ia  bet  oe§  leapead* .  Al« 
k»  Tereenigi  irieh  om  de  eeogeetaa  taar  dian  klkc  ta 
iNTiNNUrnDu 

9e  feaifeii  selten  stdi  ntnder  nU ;  iial  hari  Irekl  hei 
bfeed  laagsamer  tal  akh;  tet  Moed  wordt  aiinder  Taa 
oiTgeMBQi»  vi^er  mai  addMo  carbonieiim  voorrieii;  4e 
eiroiilatie  wardi  daardoer  ia  bel  sjMieiiia  perianm  traiyer ; 
da  geroeli-  aeauvaa  raa  de  laFar  wordea  daardear  geirri- 
ieerd ;  de  renaeorderde  haid  -  traaaptraMe  berordari  dia 
irritalie;  de  maag  rnat^  ea  laai .  daardoor  oagealoord 
bel  Meed  yaa  de  arieria  eoeliaoa  naar  da  lever  atraomea  ; 
da abaarpUe  der  Taaa  l^n^ihatMa»  de  aetimtlatiia  aaaiaa  af; 
èe  venae  abaerbaren  nil  At  d^kka  darmen  meard|ure  ehylaa 
aa  Toeren  deaaihre  aaar  da  levier ;  bet  ligahiom  aebuwl 
bear^fiBf  >  ia  aaa  waard  bg  Jtem  aienw  aügekemeae  aeb^pii 
dB  nalnar  aHe  ki*aoblen  te  vareenigen ,  om  d«  lever  aane 
baegera  fhala  in  bel  arganisiaa  ie  gevaa.  Ba  is  dïl  geea 
baagsi  weldadige  pegtng  deraataor?  Bestaat  er  éea  orgaaa 
in  onze  dierlijke  bniidioading »  betwalk  beter  geaebikt  ia  om 
aane  aoo  belaBgr$ke  Termaerderde  fanetie  Ie  yelraeren, 
dal  bel  bloed  beter  saiyerea  of  bewerken  kan  ? 

£a  om  deze  verhoogde  ftmciie  imar  vtreisdiiea  te  ver- 
rigiea»  is  er  meerder  arteriel  bloed  noodig ;  vaa  daar  dat 
aaantxia  de  eongeatie  aaar  dat  ingewaad  vaoraf  gaat; 
vaa  daar  dat  de  lever  ia  omvaag  teeaeemt ;  van  daar  dat 
ar  addsaam  ia  da  eer^e  dagea  onaer  aaakoaast  te  Mtutm>- 
ata^  nitatertiag  van  gal  in  de  darmen  plaats  heeft ;  de 
lever  loeb  amet  ea  kan  volgens  Jfmirmi  (Cfial^iae  medfr* 
«ab  T.  IV  p.  2M,  It34)  caader  «ealge  stereais  ia  om* 
vang  toenenma.    Taa  daar  dat  ia  de  aerste  dagen  sedes 


Digitized  by  VjOOQIC 


236 


een  ongewoon ,  obttnwtio  sAti  ewk  gewoon  yefB<^giisel  b^ 
den'  nieuw, aangekomene  is,  ran  daar  dal  men  gedaehti^ 
zïjti  moet  aan  de  Hippooratuche  les :  cocta  noB  ermda  me- 
dicanda  sant;  wani  door  de  temggehoudeiie  stoffen  wordt 
er  in  het  intestinom  crassam  meerder  bloed  gelokt »  waar^ 
doorhetselve  langzaam  tot  eeae  vermeerderde  fmiciie  op- 
gewekt wordt;  want  naarmate  het  poort -ader^k  bloed 
meerdere  suivering  en  bewerking  mn  de  leider  ondei^[aaïa  . 
moet ;  naar  die  mate  moet  hei  intestistim  tenue  minder » 
het  intestinam  crasaum  meerder  aIag«-adorlgk  bloed  ont^ . 
vangen.  Bij  gebrek  aan  het  noodige  slag-aderlgke  bloed 
ondergaat  het  poort^aderljjk  bloed  geene  rolkomene  suiTO- 
ring  ea  bewerking ;  ran  daar  het  nadeel  als  de  milt  te 
veel  slagaderl^k  bloed  ontvangt ;  dit«  orgaan  is  meer  daa 
.waarschijnlilk  de  voorraads-aefaonr  van  de  maag,.  Indien 
de  maag  voedsel  verteeren  moet»  dan  kan  dezelva  son»- 
der  nadeel  bloed  van  de  milty  geenzins  van  de  lev^r  ont- 
vangen. Wij  hebben  niet  zelden  eene  zeer  kleine  nnU' 
met  eene  zeer  groote  lever  bij  den  Inlander  gevonden  ;  het- 
geen wg  in  den  beginne  niet  begrepen »  maar  nu  zeer 
goed   verklaren  kunnen. 

Wanneer  de  anorexia  nalaat  en  de  eetlust  langzaam  te«> 
rug  keert,  dan  is  de  lever  in  slaat  om  gal  aftezonderen 
en  gewent  zich  hoe  langer  zoo  meer  aan  den  vermeerder- 
den toevloed  van  bloed  en  verhoogd  leven.  Door  de  uit- 
storting van  gal  heeft  er  contractie  der  intestina  plaala 
en  er  volgt  eene  geregelde  sedes ;  de  dikke  darmen  zijn 
tot  hunne  vermeerderde  functie  opgewekt  en  het  evenwig^ 
tussehen  longen  en  lever ,  wordt  meer  en  meer  daargesteld 
en  volkomener.  Al  wat  bij  den  nieuw  uitgekomene  de  coa- 
gestio  hepatis  stoort  veroorzaakt  stoornis  in  het  acclimn- 
tis^^c-proces ,    geeft,  aanleiding    tot    ongesteldheden ,    tot 


Digitized  by 


Google 


237 


siekien  >  welke  men  dan  ook  bij  de  meeste  iH^omej» 
Bnropeanen  waarneemt ;  uithoofde  dateer  seer  weinige  zg|i  ^ 
die  de  pogingen  der  natuur  waarnepden  en  on4eri(teuBen. 
Later  suUen  wq  over  koortsachtige  v€&*sehjjnaelen  aprèken ; 
z§  worden  niet  standvastig  waargenomen »  ofschoon  %^ 
menigmaal  de  functie  der  lever  verhoogen  en  beluilpsaani 
zgn  in  het  aoclimatisatie-proees.  Zoo  ook  moeien  wg 
terugkomen  op  de  sympathie ,  die  volgens  J^hmo» »  tus- 
schen  de  lever  ea  de  huid  bestaai  en  door,  hem  cutamtih' 
hi^HUi^  êympathy  genoemd  Is.  Uit-  h^  bereids  gezegde 
Terklaren  wij  die  zoogenaamde  sjmpathi»  aUns :  indien  4^ 
huid  -  functie  verheogd  is »  zoo  db  bij  de  aankomst  van 
eenen  nienweling,  dan  ontvangen  demaagendt^men  weinig 
Moed  en  hetselve  stroomt  in  grootere  -  hoeveelheid  naar  dp 
lever ;  ontvangt  de  maag  eehter  meer  arteriel  bloed '  dan 
Toor  hare  voeding  noodwendig  vereischt  wordt;  dan 
neemt  de  huid  -  fianetie  af»  en  de  lever  ontvang  Jinsgi^f 
l$ks  minder  bloed  en  zondert  uit  dien  hoofde  minder  g^ 
af ,  en  is  aan  ziekten  blootgesteld.  Wij  vertrouwen»  dat 
wij  bij  onze  pathologiiche  besehouwingea  on&trent  het  acr 
«limatisatie-  proces  dikwerf  gelegenheid  zullen  h^ben »  om 
datgene  meer  of  min  te  bevestigen,  hetgeen  w^  nu  voor-> 
gedragen  hebben.  Op  de  funet&e  der  nieren ,  op  het  Ver- 
.  l>and »  waarin  dezelve  met  lever  en  huid  staan ,  zuUen  wij; 
later  tem^omen. 

fi.  Vongêêtie  naar -het  kêofi* 
Dat  er  ten  gevi^ge  van  de  verminderde  werkdadigheid 
van  het  vaatnstelsel  en  verandering  vaniiet  bloed»  he^en. 
meer  en  meer  aderlijk  wordt  en  :aeh  uitzet»  eene  conr 
gestie  naar  het  edelst  orgaan  plaats  heeU»  aal  «oa-  ieder 
^gr'ipen.  Niemand  zal  dan  ook  gedurende  het  acclimati* 
satie-proces  van  congestlén  geheel  en  al  vrij  blijvea»   Ook 


Digitized  by  VjOOQIC 


238 


it  retmêetdetéë  prikkeliog ,  êié  ê$  ktrteiiM   ^nMig||k 
ondertiBdén*  kvoldMnde  cm  e^Êee^mgmiim  im  Ttrwtlriuftk 
Wif  Iwbèeii  getkut  4at  de  rwmêwéBrdm  hiiid^itliwaaé** 
nriiig »  de  irenniaderd»  e«tlhui&,  de  oon§esiië  naar  die  le««f 
heüMOtte  peginge»  der  natoar  bUb»  es  den  meawlMuifelüi- 
mene  mm  de  warttle  t#  doen  gewennen ;  deek  k  de  erna* 
gestie  nntr  de  hereenen  tleeUs  een  l^reig  dier  netfeve  fMS» 
ieb^m^n  óf  heeft  deselve  eek  «enen  weldndigen  invlo«Mi 
op  het  orgnnkme?   IndieA  deaelve  eeae  eon^^riao 
inetpieas  !s>  den  l^eeolaeaw  ik  dü  ▼ereelqJiMel  aki 
Toor  het  l^dhaam.     Wif   hebtei    het   ondenreniiQ»  hM 
verdrietig    ée   geprikkeUe    toeiiand    der    heneaen,  die 
ilapeloose  nêehten  lifii ;  w%  h^ben  tot  verTekne  tee  h^l 
gesang  der  kikvoreehen  en  het  knagen  der  ratten  geh<K»rd[) 
wQ  hehhenhet  geboeid  mei  trelkeene  ottreraadigd»  hut  de 
(K  I.  mag  het  Enrepeeedi  hh>ed  traeht  «it  te  snlgen  en  ene 
de  neete  heep  ontneemt  om  in  t»  ekunheren ;  wy   hekken 
20^  menigmakn  im  die  agrjpiua  het  liere  Meederiand  terog 
gewene^ht^  en  ooae  gedaekten    h$  dien  grond  geyeeUgd; 
tenrgt  itn^eo^gebeii  en  al  Tan  dahniteli-^ereldoiribewuetv 
de  TerkwALkead*  naehtmat  geneten.   Sn  ieck  kenden  w^ 
di#  prikkeling  der  henenen  roer  den  itieitv-aanfekeniffiia 
Vo0r  heüsaam ;  irant  de«r  dk  prikkeling  verdt  het^  gMig- 
Bon-sjfieem  epgeirekt^  de  mtwnaenang»  de  ceageeÉte  nanr 
de  lever »  de  bloeds^omloop  bevorderd  en  niettegtneteandg 
deselve  de  slaap  van  ene  vww^derd   keodt  en  bovenmate 
de  nieren*alheheiding  opwekt »  aeodnt  w^  telkens  hei  bed 
meefestt  verkten »  ^  dnt  wj  in  4e  boitenktehi  ense^  ti«eent 
xéékettr  meeoen  wij  teefa  >  dat  het  inademen  van  de  keein 
almetpheer  voor  de«  nknw-aangskooene  niet  nadeelig  ia  ; 
want  de  irritalbiliteit ,  Me  ever  dag  in  ae<^  hevigen  grnnd 
m  som   BÓé  pkrlaeiiïk  gedeprimeerd  ie,   wordt  deer   ide 


Digitized  by 


Google 


109 


•siTaifi  oxjgeniwr  kei  aeidttm  carbonimw  ««twikkiit 
nek  «il  ket  Kgkkaioi »  wel  aki  ia  i^eel  grooter  irerkoii- 
ding  ikm  kfi  dag ,  deck  gettoegpiaaiii'  on  in  den  koden  ■«« 
naokl  eea  pa«r  ure»  eeiie  rerkwikkende  slaaf  te  genieleii. 
9e  mmackien  of  HoTer  de  oektendsfondeft  tneaellett  Tier 
en  se»  uren  knimeB  tM  koel  zjo  >  dal  ket  m^  neer  duk 
eene  m  de  naanden  Augniioi  en  Sepienker  gekeurd  k  # 
dM  i(t  wakker  werd  >  raa  koude  beeMe  ea  onder  een  n^- 
len  deken  andermaal  In  skuip  geraaklè.  Hel  waa  als  of 
eene  gewaarwording  Tan  kende  itk  kei  ondertijf  m$  wakker 
gemaaki  kad.  Da  slapelooskeid  mag  ook  als  keüaann  ke- 
sdumwd  wordend»  diMur  deaelra  kei  voedkig»-|Mroee»  onder- 
dMclé   ffittderett»  die  weinig  slapen»  worden  nager* 

B^ldien  do  congestie  tan  dien  graad  ht%  dafr  er  tomno- 
lenüar  keslaal »  waarorer  ik  nogtana  bg*  pat-aaagekomenen  * 
aner  relden  in  de  eersie  dngen ,  wel  hr  laAere  dagen 
mn  bnn  Terkl^f ,  kek  koeren  klageftf  dta  k  kei  jolil  geen 
<nièeü-yoor8pellend>  maar  gee»  be£lsaau  leefcen,  en  tot- 
dart  ket  de  noodige  opMtenAeid  en  ToortBorg.  Kel^  sekijal 
ons  toe  9  wanneer  w^  versebfflende  jndhrtdn'sf  ons  selirea 
naauwkeurig  gaès^um ,  diafr  een  ügto  ^aad  van  venenst* 
teil  de  kersenen'  prflLkeN »  idapefooskeid  aanbrengt  en  dat 
eene  meer  gepronuneeerde  veneuse  bloe^erasis  de  kersenen 
onderdrukt »  slaap  verwekt.   Nopens  dit  nader. 

'  Ite'  de  eerste  dagen  ontwaart  de  pas-aangafconene  ceer 
seföen  eene  onderdrukte  spierkrackt ;  doek  orer  kei  alge- 
meen begint  kij  tock  spoedig  orer  eene  xware  lóonkeid 
in  de  boenen  Ie  kisgen;  kij  sekuwl  ten  ninste  aSe  Mg- 
ekaamsbewegingen  b^  dkg,  on  laf  er  üeUk  na  Mnmoft-o»- 
dergang.  Bi{  bet  gaan  onderrind  kg*  niet  «elden  eene  go- 
Waarwordiag »  akr  of  b^  berangen  i»;  nv  en  dan  wnggeft 


Digitized  by 


Google 


240 


hif.   Be  horizontale  positie  der  onderste  ledMUkieii .  ii  item' 
het  aaBgenaanuit*    De   bUrftpieren  schijnen    zkh-  hier  hoe- 
langer  zoo  meer  ie  ontwikkelen.   De  ronde  rorm  der  bil- 
len is  in  het  oog  loopend  9  vooral  bij  jongelieden.  Wanneer 
men    staats  dan  plaatst  men  veelal   en  gaarne  de  vlakke- 
handen  op  de  heupen   en   ondersteunt   op  die  wijze    het 
bovenlgf.  Bij  het  toenemen  eener  venense  bloed-crasis  ver^ 
mindert  de  spierkracht  werkelijk»  en  hoe  meer  wg  die  bloed- 
crasis  bevorderen ,  des  te  minder  gevoelen  wij   hist  om  ons 
te.  bewegen  en  het  ligchaam  triumpheert  over  onzen  geest» 
over  onze  wil  en  wordt  gelijk  eene  plant. 

Bat  in  de  dagen  van  het  acdimatisatie-proces  eene  ver- 
minderde spierkracht  noodwendig  op  de  verminderde  irri- 
tabib'teit  moet  volgen ,  doch  tevens  hejlzaam  is,  zal  uife 
hei  voorgaande  genoegzaam  bijken;  — de  voeding  en  dier- 
Ijïke  warmte  moeten  afnemen.  En  dat  de  stem ,  dewijl  hei 
longen-leven  afneemt,  in  klank  vermindert  9  zullen  wij  we- 
ten f  die  de  stem  in  klank ,  in  helderheid  hebben  hoeren , 
toenemen  9  naarmate  onze  borst  zich  meer  begon  uit  te  zet- 
ten f  naarmate  ons  hart  sterker  begon  te  kloppen.  Pogin- 
gen aantewenden  to|^  helder  en  duidelgk  spreken «  kunnen 
het  acelimatisatie  -  proces  van  voordeel  z^a• 

F*    Invloed  der  warmte  op  den   ventandel^en 
en  sedel^ken  menech. 

Heeft  men  zeer  verschillend'  over  de  uitwerking  der  Tro- 
pen-warmte  op  het  organisme  geoordeeld »  niei  mind«r  ver- 
schillend heeft  men  omtrent  die  uitwerking  op  den  men- 
sehelïjken  geest  geoordeeld. 

Wil  men  eenige  Enropeesche  schrijvers  en  zel£i  bewoners 
van  dezen  Archipel  gelooven  p  dan  zoude  men  meenen  >  dat 
W9  slechts  als  planten  9 .  als  zieke  planten  kunnen  levens 
Telen  hebben    vóór  en  met  Get^s/ opgeteekend,   dai  de 


Digitized  by  VjOOQIC 


241 


warmte  Ier  rersengde  streken  den  memckeiyken  geest  doet 
insliiiiiiereii  (I)*  jLnderen  beresügeiiy  dat  het  Tropen-kli- 
maat den  man  tot  Trouw »  tot  grjjsaard  maakt.  Tan 
anderen  Tememen  w$ »  dat  het  klimaat  onier ,  streken 
den  mensch  iot  dier  Terlaagt;  dat  sinlijk  genot  over  den 
geest  zegepraalt.  En  eindeljjk  lexen  w^ »  dat  in  heete  lim- 
den  geene  hestendigheid»  geene  gematigdheid  heerscht;  dat 
de  besehroomdheid  in  laagheid»  de  stoutmoedigheid  tot 
woestheid,  de  inspanning  des  geestes  tot  razernij ,  de  ja- 
loerschheid  lot  wreedheid  orergaat.  Kunsten  en  Weten-* 
sehappen  zgn  hier  volgens  hen  door  geheimzinnigheden  ver- 
duisterd 9  de  godsdienst  door  dweepei^  bezoedeld ,  het 
gezond  verstand  door  fabelen  beneveld*  De  schrandere  be« 
woners  dezer  streken  9  vervolgt  men»  dcursten  naar  eer  en 
aanzien»  doen  somw^len  zeer  belangrgke  ontdekkingen  en 
Tedmffen  zieh  alsdan    met  vee)  geluk;  doch  zg   kunnen 

'  zieh  niet  staande  houden.  9e  traagheid  van  geest  en  lig- 
chaam »  waarvoor  zg  eeiie  onwederstaanbare  ne%ing 
koesteren »  maakt  hen  vroeg  of  spade  werkeloos  en  ver- 
laagt hen  (2).  Helaas  I  wanneer  wg  rondom  ons,  zien  en 

.  den  Inlander »  den  Chinees »  ja  den  Europeaan  van  nader 
b$  beschouwen »  dan  moeten  w$  bekennen »  dat  er  onder 
hen  vele  als  planten»  als  dieren»  als  onbestendige  schep- 
selen leven.  Maar  moeten  wg  dit  aan  de  aanhoudende 
warmte  toelchrgven?  Bestaan  er  in  dat  beschaafde»  van 
aUez^denbevoorregte»  Europa  geene  dieren  of  .planten  in 
mensehelijke.  gedaante?  Wij  hebben  aan  menigen  Inlaur 
der  meer  gevoel  en  oordeel  dan   aan   den  lompen  hanne- 


O^  Op.  L  p.  236  en  p»  245. 

(2)  fitirn.  Tiaité  des  gastnlgies  et  les  cntftrylgir «,  T.  lip.  X73 
Farls  1835^ 

6.  J.  !••  8.  16. 


Digitized  by  VjOOQIC. 


^ 


kemiMSer  toegegehrereiif  enti^  hebben  menigan  Ohiite^ 
gdheii  handwerkgbiiin  Hftadirgeselüer  en*  Vlugger  üen 
Wken»  dan  Vele  "HoSandirclfe  iukibaelktdi6detk. '  Waiium 
iickiijft  men  toeh  in  Europa  Un  öiirègte  soo  yéel'  muléél 
kan  bet  klimaat  i^e?  Ia  Ketv  «mdat  s^  gaarne  aldaar  yoor 
2e  edelste  en  geefttr^kste  menscheti»  %oó  ala  von  tit' 
frdie  (1)  sicb  uitdrukt»  wiUen  gebonden  z^n?  Ifaarom 
betestigt  zoo  menig  ïoropeaan  alhier  bet  ten  onregte 
Vermoede  nadeel?  'Ia  bet» 'omdat  b]|  Btraffeldoa  ah  plant 
of  als  dier  bier  vil  lerenP'  of  ia  bet»  dat  b^  alt  een 
buitengewoon  wezen  tril  beschouwd  worden »  indien  b) » 
niett^enstaande  dien  hoogst  nadeeBgen  Invloed  dei*  warmte» 
sleb  toéb  als  zedel^  schepsel  ontwikkeld  beeft? 

ttet  eene  moederï^ke  zorg  en  liefde»  met.  de  'grootsla 
Vborz^ftigheid  en  oplettendheid  iieemt  de  natuur  'ons  Bg« 
'ehaam  in  haren  h<^  op »  ^waar  de  zdmer  b^na  niet  ein-, 
digtt  waar  jle  reuk  •  organen  'onopboudeiyk  opgiewekt 
worden*  Zoude  nu  diezelfde  Ifatuur  door  haren  luister  en. 
'pracht^  door  bare  eenTOudigbeid  en  Tencheidenheid »  onz 
'oog  uit  de  slaap  trachten  te  houden»  tenHfl  zij  onten 
geest  fn  daap  wiegt ;  ierwgl  zy  ons  hart  toesdhroeit? 

Wat  zoudeT  men  in  Europa  yan  eenen'  tropen-bewoner 
tdenken »  die  vertelde »  dat  men  in  '  de  gematigde  Indit- 
itreken  niet  zëUktandig  konde  denken  of  handelen »  de-> 
w^l  er  dan  eens  eene  benaauwende  hitte  bestaat »  die  h§ 
niet  kent ;  dewgl  er  dan  eens  een^  koude  aanwezig  iz , 
waarvan  b^  zich  geen  idee  l^an  koesteren?  Zoude  men  niet 
met  Sehmtert  antwoorden»  irarmte  noeh  voehtigfaefd» 
land  noch  water  kunnen  den  mensch  weiaig  Teranderea  » 
zoo  lang  in  hem  een  element  beft  en  «ertaiaam  Js;  dat 


(l)  Die  Wunder  des  Himmels  ate  Aufl.  1837.  p.  130. 


-Digitized  by  VjOOQIC 


043 


•TM  ik  d«  $•»  an  hel  water  db  beveeade  landeii  dersel- 
-^er  Toebtigiieid  geeft,  ea  46  eeheppeade  gèlgk  de  tir^- 
dende  deneaten  4er  natniir  ia  dwang  Jiondt  (1),  En  dit 
>>6g|g6n  wif  eek  SMt  Schubt t ;  want  niet  de  warmte  Tan 
ons  klbnaat  (wdke  door  xóó  toIo  bQomttandiglieden ,  zoo 
A  w9  later  sullen  lien»  getemperd  wordt)  doet  onzen  geest 
Indaipen  of  de  ainnel$khe£d  najagen ;  maar  zoo  als  Mip'» 
pêermi99  (2)  en  SaiiuMtiuê  (8)  en  anderen  gezegd  hebbent 
de  Torregaande  Tadzig^d  en  ledigheid;  want  ia  het 
gOTod  Toor  het  eehoone  on  het  heQ%o  eena  bg  den  menseh 
iMtwikkeU »  dan  ie  geen  zon«  al  itaat  zjj  tweemaal  ia  het 
jaar  regtetandig  op  ona  hoofd ,  in  ataat  dat  gOToel  te 
•nderdnyEken» 

'  ETon  zoo  Meer  ak  in  Europa  het  hart  en  hot  hoofd 
Tan  den  menieh  door  opToeding»  door  opkidlng  ontwik* 
kM  worden»  OToa  zoo  zeer  zal  zieh  hier  de  aiensoh  oat* 
wikkelen ,  die  ale  menich  opgevoed  en  .opgelttd  ie.  En 
.  «Ton  zoo  zeer  als  in  Eurêpa  het  Toorbeeld  van  besehaafde 
BMuuien  do  jongeren  opwekt»  ^m  met  igrer  en  naauwgezet- 
heid  hunne  maatsehappel^ke  pligten  te  Terrallen»  ev^ 
teoo  wordt  hier  de  mensdi  opgewekt*  wanneer  hig  ziet» 
tdat  mannen  »  onder  Tan  dagen»  hooger  in  aanaien»  ware 
Voorstanders  z^n  Tan  alles  wat  goed  en  edel »  Tan  alles  wat 
l'egtTaardigen  heilig  is ;  wanneer  hi}  ziet»  dat  zQ  geeasins» 


>  <i)  Die  Geschichce  der  Sede  1830  p.  737. 

(fl)  At  ammi  robore  et  Utborom  tolenotia  non  aeque  a  naton 
valent»  sed  accedens  vioe  institatum  ld  efficit.  Socordia  et  qoiete 
xgoaTtt  creicit »  ezetcttatione  vero  et  laboribae  ammi  fortkndo. 
De  afte  lèds  et  aquis.  £d.  FoCaii  pi.  p.  fi94- 

(3)  Sed  noatra  omnis  vis  in  animo  et  corpore  sita  estf  animi 
Inspetio»  cofpofia  aifvitio  magia  utinmr.  Alt^jrum  nobis  cum 
dis »  altemm  cum  bellais  commune  est. 

16  •• 


Digitized  by  VjOOQIC 


244 


soo  all  in  de  genatigclt  landen  door  tomaygen  gox^d  en 
lelfs  gesehreten  wordt »  als  planion  »  ali  ^^i^r^^n »'  ala  on- 
bestendige f  karakterloosé  mensehen  leren.  En  al  ware  liet 
niet opsettelijk  betoogd»  dat  in  JTeifer/aitdft  Ju A'ê  Kunsten 
en  :WetenscIiappen  beoefend  xijn  en  beden  ten  dage  nog 
beoefend  worden  (1),  dan  zouden  wg  evenwel  rerklaten»  dat 
de  warmte»  wel  Is  waar»  inyloed  beeft  op  de  sielskraebl  van 
den  Europeaan;  maargeene  Terdoorende » geene  onderdruk- 
kende» of  vernietigende »  dan  met  eigen  wil.  Het  is  door 
dien  wil »  dat  de  menscb  xicb  van  bet  redelooae  dier  on- 
derscbeidt ;  bet  is  door  dien  wil »  dat  de  mensob  niet  aan 
eene  bepaalde  geograpbisobe  breedte  éen  aardbodems »  ge- 
Ijjk ;  de  meeste  planten  en  dieren »  verbonden  is.  Onder 
alle  bemelstreken  kan  by  sijn  geslacbt  voortplanten»  en 
naar  mate  de  menscb  meer  ontwikkeld  en  bescbaafd  is»  naar 
die  mate  kan  bg  van  de  eene  streek  naar  de  andere  over- 
geplaatst worden. 

Individu's  van  onbescbaafde  volkeren  beswjjken  eerder  in 
een  bun  ongewoon  klimaat»  dan  de  gevormde  menscb  (2). 
Het  is  eene  andere  vraag  of  de  menscbelyke  geest  ^  sioh  » 
onder  den  invloed  vaïi  eene  aanboudende  warmte »  tot  dien 
trap  ontwikkelen  kan»  welken  deselve  in  Europa  soms 
bereikt  ?  En  dan  antwoorden  wij  met  de  woorden »  Welke 
wij 'gevonden  bebben  in  de  Vorhemerkungen  pn  ^rghaum 
phyiikaliêcken  j^ilas,  II  Lief.  I  Abtb.  JfeieorologUlf.I. 
Weltkarte  zur  Uienicht  der  IsothermJTurven  p.  19»  1837. 
»  De  natuur  beeft  op  de  aard-oppervlakte  teekenen  getrek* 


(O  fFi  R.  fan  Hoéfett^  geschiedkundig  overzigt  van  de  beoefe. 
niog  van  Runsten  en  l^etenschsppen  in  Nedcrisnds  Indie »  Batavia 
1839. 

(ft)  Burdack^  op  L  p.  ($$2  en  Beü^  de  menscfaelQke  band.  Ut* 
recht  1835,  p.  25. 


Digitized  by  VjOOQIC 


245. 


ken  f  die  de  beschaafde  menseh  niet  orenelirgdeA  kan  zon- 
der z^n  llgehaam  en  géesi  -  Vermogens  in  geraar  ie  bren- 
gen.   Het<  lot  der  wereld   is  in  de  handen  der  bewoners 
yan  de  warme ,  sachte  en  koele  streken ;  aij  zijn  de  werk- 
tuigen 9  waarran   zich  de    Gebieder  der   wereld   bedient  $ 
tot  heersehappg   der  aarde.    En  zoo   onwaarschgnlijk  het 
is  9  dat  ar  eenmaal  een  tijd  zal  komen »  waarin  de  volke- 
ren der  verzengde  landen  hunne  woonplaatsen  rerlaten  zul- 
len,  om»  na  rerkregene  ontwikkeling  en  besoharing»  hunne 
leermeesteren  aantevallen  t  eren  zoo  onmogelijk  is  het ,  dat 
de  kleine  bereiking  der  bevrozene  luchtstreken  ooit  eenigen 
inrloed  op  het  lot  van  het  menschdom  uitoefenen  zal.^'    * 
'  Het  is  niet  te  ontkennen ,  dat  de  gematigde  landen  de 
meeste  heilzame  middelen  bevatten ,  die  den  inensehelijken 
geest  tot  eenen  verbazenden  trap  van  ontwikkeling  aan- 
sporen en  opwekken ;  maar  even  zoo  zeer  als  het  ohnoódig 
is ,  dat  in  die  landen  iedere  geest  zich  tot   dien  hoogen 
graad  ontwikkelt  9   even   zoo  %eer  is    het  onnootfig  9   dat 
binnen  de  keerkringen  de '  geestrijkste  menschen  gevonden 
worden I    Yf'ij  willen  slechts  beweren,  dat  de  mensch  zich 
hier  als  verstandelijke  als  zedel^ke  mensch  ontwikkelen,  dat 
h$  zich  van  plantenen  dieren  onderscheiden  kan.     Wij  wil- 
len beweren ,  dat  hg  met  éenen  vasten  wil  en  gezond  ver- 
stand een  gematigd  klimaat   verlaten  en  hier  als  mensch 
leveA  kan.    Wg  beroepen  ons  op  beoefenaren  der  Kunsten 
en  Wetenschappen »  4>p  warme  voorstanders  voor  de  belan- 
gen der  menschheid ,  op  zelfstandige  burgers  dezer  Gewes- 
'  ten  f  wier  namen  met  gouden  letteren  in  de  geschied-roUen 
opgeteekend  staan  p  of  wier  stemmen  wy  nog  hoeren  ;  wan- 
neer wij*  rondborstig  verklaren »  dat  door  de  oefening  des 
verstands ,  door   het  betrachten   onzer  pb'gten  als  zedelijk 
en  maatschappelijk  mensch,  de  tropen-warmte  voor  ons  lig- 


Digitized  by  VjOOQIC 


fftë 


chaam  (beiwtlk  wij  «ch^er  voIgeDS  de  vereiteklen  d^  kü^ 
ratatt  moeien  onderhottden)  niet  alleen  ons  onachadélijk  • 
maar  dragelgk  wordt  I  En  mag  dan  de  geneesheer,  die  weet 
dat  de  geneeskunde  den  menseh  in  ttaat  meet  stallen 
om  ngne  pfigten  als  menseh  $  als  burger  van  den  staat ,  ab. 
hoegzellstandig  wesen  te  yenruUen»  openlijk  leeraren»  dat. 
het  iropen*klimaat  den  mensoh  ia  eene  plant,  in  een 
dier  of  karakterloos  weaen  herschept?  Bergeljjke  genees- 
heeren  agn  den  staat  tot  nadeel  en  het  ware  te  wenaehen, 
dat  ieder  Europeeseh  geneesheer  de  oorsaken  opspoorde» 
die  den  menseh  in  dien  beklagens  -  waardigen  toestand 
brengen.  Laat  hg  sledite  de  ooraaken  nagaan »  die  den 
menseh  in  de  gematigde  landen  geiyk  planten  of  diaren 
doen  ontwikkelen»  en  hQ  aal  dieaelfde  oonakèn  hier 
tomgrinden.  Hij  aal  den  menseh  aelren  en  niet  de  warmt* 
beschuldigen.  9e  warme  oorden  Tweischen  eenen  siandTaaF- 
tigen  wil »  veel  voedsel  roer  hart  en  hoofd »  weinig  toot 
de  maag  1  Tan  daar  het  geraarlgke  voor  den  sinnel$ken 
menseh»  om  de  gematigde  landen  te  rerlaten»  Tan  daar 
èenige  meerdere  verdiensten  voor  hem»  die  tich  in  een 
onbeschaafd  land  als  menseh  ontwikkdt. 

Bg  het  behandelen  der  ooriakan »  welke  het  aeoUitaaii- 
satie-proees  storen»  sullen  wg  het  nadeel  der.hartetogten » 
der  luiheid  van  den  geest»  van  het  gebrek  aan  liefde» 
voor  al  wat  goed  en  schoon  is »  nader  ontwikkelen  eif  het 
sal  ons  duidelgk  werden »  dat  de  gesonde  menseh »  wiena 
hart  en  hoofd  goed  geplaatst  is »  sich  hier  acclimatiseren 
en  voor  sgnen  evenmensch  leven   kan* 

Batavia  Januarf  4SH. 

Dr.    C.    SwAvurcr. 


Digitized  by 


Google 


m^  osïï\ 


(mmomji 


Digitized  by  VjOOQIC 


ion  ^  o  nrmi  on  (ko^omm  (L^  (VI  iun  n 
(&emiKiOk(nniii^Qfii(Bi\  (uviafVk(Kiof(uii(Kii(Ki^iiaiu 
Qa4masi(m,^aan^ajin(un«|ebJi3(^(tf:\ 
]|(Ej((£Ji«]Ki(MinflQOiajin(uiiii|(dia(a^        luiiirKiiKioyajn 
imoaruaq(MftO||\«]a£iat|maj¥i9J|(ma(|o^ 
(Kin.^(uvi(m(un(aja£i(imftQ04(Krj|'^  (uniKi|QLm(Mao.jnm 
(Kï)  (KI)  .jn  ^  8<i  .jn  o  (10  in  (EA  in  (M  QQ  {Kn 
OsJ  (KI  .jin  (K¥)  (UI  (U)  (uin  (UI  Tl  aii  (m  *^  (UT)  1^ 
i](£53(y(ié^\  (MTi(un(ö(nara3(t3i(unKBCTö 
aai(K).jin(Kin(U(M(Kii||\  (kj|(isii(n(iQi|(m.Jin8ai(M.jiiBS^ 
in\  (imiftn..^iuan(cnm8iiin^^^anji(U)(MintM 


nnn^in(K&  oê:  Kianjio(Minuiccira)i| 
nonif'^  ainini(iJvi(}xH(m.jn(m(Kin(Ki[i.jïi(Kiiff^ 
£11 1(1  (u  i|  (Kin  f  (n  (uin  (Kin  füi  (oii  sqosi  (m 
(Kiii(u;(i3(Kin(Eiarnf  (unKl[(KiicEii|\   (ifU(Ki^JinKAërcn(}ji 

(X  Q  CL^  Q  Q 

(Kin  (Uil  (UI  (i|  (KA  (M  \  (Tu  (m 'Jin  (Kin  (Kif)  (ië;  oi  (Uï)  (UI  (CT 
inCT\  (lS(hSiki(ui«j«i\  «joiflnnacuijN  (Eii(nji\  (gw 
m^\  i|(K!i2a(njta\  m^\  a£:oa^||\   ti)ii(isiri(UD(Uii| 
i]{ui3(is¥ix  (uvi(Kii(uvi(iaiKii\   ann(n(uianniKi(q(ui\  Asmsn 


Digitized  by 


Google 


;2I 

ny\    MiUfJKUiKKUlcnuqraiN    amaji8JrflLtaj|M«|«o\ 
«Si9cèuu()JnacuKnM(a^\ 

u?ii^a(VLTi(Krtsn(un(m^(3tsnp  iainm!i»(d)(M«| 

Q  QQQQQ  Q     Q   Q  Q 


OOI 


tjUta^iQ»  Mt  (uno>ft  (KI  m  (EftKnoji)  anrioo  CEt  1^ 

fvm  o  \u  IJl  «jn  K?i «  Mr3  (UI  floi  (u)  (M 

cui  I  *^fj  (UI  n  lo  o  ini  a  (Ml  f  (un  0j  (KI  .3.in  Ij  0^ 


tju<|(aunajuaAii:nnQnr!soa8«ra3nnmisiiiaflinaiJiQ^ 
n(U«|UQ(ijS(mAM}anm(isfi(onta^ 

•QU4\  afl0ii2L(M4ciJUi(aj«ainn\  (uA(m<mi^Ti(ijta 
cfi  Vim  fo  ^  ia  i£i  OM  u  (UI  o  10  3  Cl  m  "i^^atl^a  Q  im  «^ 
ftoiM  fm  u  u  (Uil  cviHcn  Aa  (ir^(a,^^ 
o{i(Lnnu(M\(uniKn(n(m(iaanrioaD(^(ui(is^         (ünoTi 


Digitized  by  VjOOQIC 


6: 


«oii&UfljftqN  (iSionajuajnMfai^ajuiflEainaSiisiiQm 
«]  sq  NiKniuno  0(M  U(un  ojioi  fl 
^(Kn^oju  (&ITI4JI  oaiiajdruBXfltjaM  kiS^(3m 
O(ê«|on\  fjKJi2al^(uioxi(yiiciiin\aS(Liu«jiuv>3T»«ci4S 

n  ^4^1  o  (un  KI  IKV  o  CU  Ml  (M  (unïum 

„  '      Q  CL  ♦  O^Q 

OKi(m<ja^2(KiimQajiKi8{i||\  (imAjuiCLno(ki(iin.JnQrnTi\ 
ftnnaaina(BiuasY)flq(Eii2(Kioi|(m'J¥)ajüimanji  oQ^Jiifta 
a%a£;aS{MTi\ajniKn(MC|(aj«|ah^  (LQ(UfiU4MU<|€£ia 
flmN(Mtja"inQnoMaé:ctS¥i{M^<i{ama^ 

M4LQ  ojvi iruinJio »n  a{)«|  09 3(Kiiiyiiai (^ 


(KI)  nin2  ainoaiii(ui(L^  vi  (E}i(Ki}Qnm<m 
||(Mi)(Ki)^n4iviajnKiiiucjiajiiajtTicLiiAn\  C)iV)(uii(a^cjQ 


Digitized  by  VjOOQIC 


cm 

CLCY 


<i?ii  \  im  (151)  oo  in  ftmmini3  N  oaii  (^ 
oJWjN  (un(Bntncnm(iJift(Fai«ifki(mj\^(^ 
mo3Mi-2!k(uiaji(Ui«]ic]\  (uifnin«j(üi(yiKïïTrT\  arfiann 
i5i)iri(aj(icias)n\  flJiiasYio£S|ann?(üi)asAin(Eii\  ojiiajin 
aniiq{BiTftiin)ttjia5ïiajuim||N«](Lm3Tna^ 
an(Ki.^oi(uiiii](U)a[|o*^  (unoj  (m(njiaq(naJuia{i.JTi<U){Kii 

EJi  Vro  KI)  (i|  (TUI  «1  o  3  (KV)  en  flxi  (Ln  eii  ajü)  on  ^ 

^AJUl(m(V1na^n(£f).J)f1aJl(MOO(M<nJ)aq(Kl^  ojncumoanq 
«(EJI3  (isi)ajn(m(M(Q(^3^QruaJU(}Ji  asi)(Lm(m(u^  (oj  osd 
nmn  m  *n  tw  (U)  II  •^(un  (U)  «j  0X1 «]  ïq 

ftJitjïq  (Bi(im  (Kfc(ui(Wio(Kï)ff^       iuiniKiajï)iij|T)(EJi»q(ïJ| 
wj"^  flniLQ«]aqooiTn«](njiajïi(KTii(najn2^ 

Iiun  fK)  (m  qc3n)3  om  ojojKisDN 

(ojKDinaj) :  ot 
jl  (Uï)(K)«]ia«jKiT)ii!:(Eflaaj|j\  iijaj)3asï)(Uï)  (Li)(n(U)3(isl)\ 
nnnc|(U)annftqi|(U)\  ^aa)(M^(nji(i^(U)a5na5iiarn?(iS{^ 
nn(öi\(Lm(UJi(MTi(iflnarn?Sifi«q  ^  maxiïjwi 


Digitized  by 


Google 


Q       Q        .  a 


a*  Q       Q        .  a* 

^^  (KTnQ(un}inajia9n(finQ(n?iLnRftcn  ojnuaa 

QO         Q  Q         Q         o 

Q         .  Q  Q 

iiKii|o)i:nQüia/](M€U(Kinincn\  êflBOMasMrumMUu 

o  ^    .o      QO:^  Cl 

(un  M  M  o  <u  lun  (lai  (LHr>  on  ion  (EA  «^ 

:  o||:(M(M\9|iida(KTia^ininu^(Mavai^jiift^ 

^fb«uij0AaamnfnL»jrftq(m||N  «|(uu»aam«|fli5i)ajiM( 


ansa 


Digitized  by  VjOOQIC 


i«u: 


n««u'^iQfattiD«|aftAi^.jniqM4nia)09i|im 


.jna^i3i(M(2C4j|[tn(uiiQJif|(Q5im:»«  t  MoatMci 

«marnanni^arriUiaiiiSx  tmftcftaQ(ün3nntiiiMK^«aa 

•jnmoeumv  iAn4J)(a^c|aqiM(un(E]|iriiciJi?ftS\i| 
c|«^a«cA<|4in3^(i|(ünaaffUfaji«|nnK)7\c|(un)T)a^ 

J    co  ^ 

(ojKinnajiNC)!: 

•nsonv  (ün(Ki)M(U)(ui)(njiiai(uiann\   (üiOfaaiuirum 
fMdAuuKancEiiMiamanriQOüiN  cifuudo-jyifa^fQUaJi 

^tjn\(unftsi)OciioiMif|(njN(Lnn^ff|«a<|o^ 


Digitized  by 


Google 


liM 


(M(m(Kiiaii)Kt(iji^(Ki.jiiia|^  qujiKioxutaikiidnt 
»ii€i)amf|o\  f|axiK)^(Kii.dkajiicM(ruof|iM.Jk%f|aQ 
nino(A«|(U]n2intfU(EiiiKn(mi|o\   <Dca(Ki^(Kn.^iJii 

O  (  ^         a 

Q^  /Q  Q^ 

(Kiii|inacaq,\  (KAaaiiEAoruinii^oinafdiacvAm^u^^ 

•0||\(Lnno4Mflsi)<ui)tfUf|ft9a(cnnflEJi(Kn«|(CT 

OJI  n  lun  a « iru  r  «sn  osf)  (Ki)n  \  £ft  (nj|7i  (UI  M  i>M 

oQojuiioomaKi  Qu^{MftQaii(MO(n\^(Mciiiaiu 
B5nci(Kii€i|\  (U]n(uui(Biaai.JkaJUQ(|ijci(Ki^(Kii.^ain\  un 

ion  (Eii  tun  (UI  ((»B  « (u  ^  ^«  OA  (i|  oq  Q 

oi(Kiif|(nji\  ainflsiifuinckJiaqniMainqnmN  dOfHnui 


Digitized  by  VjOOQIC 


zojüii 


c3k)Kn  aintaKi  f|cui.jii9  (&if  nojnquladoi  iru 


(KDiN  f|(iM(Ki(EJiiru(n(K)f|iJnaruQ(nariian(KiA\   auviacn 

fffi  »n  on  \cu  iqaji  lüi  onn  t|  (UI  «I  oii  en 
•oStMicuinfoioimintnjiN  AjnasfiOfcniunnoN  om 
cunici«|(m«|(i>43f}(M9in«|Mi\   tSiuiitunia^(u^i| 


flitjn3CJi?iitJi>Q03(ioiffU(Kni\    ftjnaJuijajciiKi^ 
'(iinMf<|(iJïa(Mf|axi(Mf|aai3flnKia\  oauiftOiUQnjKnKia 

(ftta(M(IIIK1l3C|K13\    (KII(UJI(KJiO(MimOM(Ul^fa|(Eft 

anniui(^c{M^x   i|aac{m(naAJion(£i(mintfifAC|Ajifl| 
c]  tjvi  3  (El  f  \am  fluui  (Lm  f|  UI  un  ^  f|  flsi)  inji  (EA  Vi  (K^ 

cJ    i    «^    >        idf  j         ad 

^f6Linin(MKiiU(Sii||\    (MflSTi(ifinaa)C|(üiiarijia90^(iJi 
CI1 90  KI  \  fcji  «Q  o  (ljA  (ja  orn  ra  H^ 
•aiQainanüian90.jnqowioi{Tf(iJnM«in999\'  oaosn 
cni9oainaQco^^(nji^  ui!9ni|<uii|Ki9ni(n««i039a 
..2JtM  mYii  onnn\    n(uii90^ci^aji^«|ao(Min«|aa 

B 


Digitized  by 


Google 


tomot 


(MN  0Lm4an(minfSi^^iQaaiu(aj?(ün«|ainacifo 

^f(un(Ki|\    (Kï(araia>nc|(uif|(Lm3CA7(MS5n(i|AJi3a:^ 
c|(in(Ki)noi7MU(Lmajajiasii(un\   (Kiasfiojnin  isnai 
sq\  nojuKKi^cEnontoanKiN   (Kianj|oii(KinKi«|<a^ 
^qoJiN  (ruaq(Kii(uinm](u^8O.Jia(Ki(EJi^?(LmiKi(M0a^ 
i5ii||\    f|(iAjift9(M'Jii(nji  fta(i^(Ki(i|KiKiiasnin(uii(Ljiain 
(mf\(Ki(a(Kln(Ki)inftjinaruc|0(rui(n(^ 

(Lnh  m  01  om  ^*^(nj  oo  »q  «1  o  (EA  iqo  0^ 
(ui||\  a(E}i3(ia)m)i6n«|iKnaftnqniro3enon3Mi)iQ||asn 
(En  (ün  i6n  o  CEQ  flsfi  \  SOI  cïi  lEA  ^  ^iij)n  lu  in  « 
(MKnqnoif(Kjcj(m3am  lilnKiia^ 

anin:oS|:  «inaJuaai|\(Mas¥i(ui(uic|ia(m(Ein(Kii(uniia^ 
(unann(ijO(LJininjiftjiifa|\   n(ujiniKi.jnac|cu?isiii5iitai 

uj|\{Eftanjin(ui(iJic|iQ3fl§nH^  i|ajnf|inaj|(^«|aj|^Sl 
onnnn  ojukiin  (Minc{oi3C{oi3iEn^«(UiQoicu<|(KiiS^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


.jïiiKiiKinoinjiaqikj(W.Jn(nflacbia(Kia^  cijic»ia|oiin\ 
ii|i&i3(Ki)a;n(a^(ui.^(i^c|am}^QQma«|a^^  ^^^2? 
«]ani(inn<U(Ki^asiio(Kn(L]iffu  onftanx  (Lnnia|«|(üii3 
nnioi^iM^f  (EJinncj(dï3flrn(Bi«|0uiaa(i|Qm 

H  (uina{ic|ajQC|im  (tjajui(m.jn(Kino3Kii(i|OiQm 

im  (Tu  (un  oni)  (OA  (loi  en  oru  cfl  in  ^ 

M^in«|(Kii3  c|iniiaiaQoznQmcu(Kip(Ki(ruamac;asTii|i^^ 

nnenflL}i3ani(EjiaQCjn{Majiaji(uiiQsiiasiiariA        aaasnoaaaiKv 

^(UJiKnamKLnf^cn*^  «(uuit|(iq.jia3infln(Lm3<|irufaajr 


^\  KiiiïiiEii<j)f(LnncEAnn  cjo3anii3 

(m\(»n)(i]in3(m(Fji(mi3(LUKn^(£ii<^  ojissnain 

tcii(mn(LJLnoNAUieii(uii(iaiaQTi3Kiiii|in3«ra^    saiajiAis¥v 

••Qm)ikAU(isii»nicEA(ruta(m.JinKii(E)i&jn\  (Eii(Ki(Ui(uii(^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


:  nmfl 


oooJim  (Eiiinencm2<|iqaQ02iKiiiaQ(intnrnQru^^ 
ajn\  (Ki(nji(K!ïi(Kiiqo)cvïi(nj|(Ki.Jif)(M(Mftin 

.jnttnitfl^imaji(MiLnfi«j(Lcj\  luiiiKiitMTnörnnnnajnMïui 
«0(i]Tiiuuaaj![JNS'ainn(nw(Kïi(EnTniLm  « 

qn  0X1 « aq  on  iiafl  m  iKi  .jn  3  m  (nji  J  oru  ^ri  m  (in  «^ 
aiïi(Kii(Ej|iiii|0  3  0|iEJiatjici(M\  (M«siiaaqa(]ci3i3(Kinuui 

(KiiEflV|qqo3(iciR(Kiiqarncvvi4aji(m§\  qaJUiniciaannQvi^ 
(U)(M.jkKi^  oajui(m.jniHiMnriinrnaQasinajnicuo^i|(Ki 

oJUdJiamannnasii'^  aiqii|ffq(n(üLn(moa3i«|AQ(M(unci 
«axi(MS>n(K:aaencnv)QnnianJiatKii(&iiij^  ojniuuiajiAJitDcci 
(Ki(ao  (laiiEnViaciATifoiicnn^  ninjiajiKniiooJiQiKiiso 
tBaqa(HiiaQ(ui^(noi3m^&jnKiiCEfl(^      i|(iac|anoaiiinf 

aaj^— ^^ -°- 


(K9(nji  (laiiEninaciATifoiicnn^  ninjiajiKniiooJiQiKiisi 
(HiiaQ(ui^(noi3m^&jnKiiCEfl(uiix  i|(iqc|anoaiiin 
i(KiinQru(unenaxi(Men8CTi3nKi3\  oaaruiflaaJhQnncu 


Digitized  by  VjOOQIC 


:onic)i: 


Q  ^* Q Q 


II 


Q  Q  /  f  (X 

«|ajn(MiKvio(Ki|?(uiaaiiiftoi]|(B(im      0Jiasï!(KD(ÉnT|(Liincs^ 


(yiKïnntm  :i 


]\    Sifl 


||aruiiKïm(i](aoonn?(Lnnar|oiuj)\    cn(KD(i|ftn(i|o2(Kii 
cm  (Kiom  asii||\  ^QO)  ntqiuin  (ojoxia^ 
a%(k|(Ki^^^^\  Q(iJui(mK1maé(M(Ki)oa5n(uin(Mq 
a|(^2aiiif'i(KDf\  aajiO(i|(kii,^Q[|03(inl|(LQKi\  (no^iniKi 


(Q  f  OJIM  \  Q  (UJi  (tn  m  f  (EA  asn  Tl  (EA  sq?  om 
ojiMX  osnaqfiaicmaaciJiiwftqfiMaÉ^CT 
asin(UiaaA?ax]iq\  c|(UJi(manf83i&m£ii(Mm?n£Ji^anni^ 

^ftqaj|ftii(Kin\  (KiaruamaQoaJiAaJniai(uu)(uin^oni(aj 

c  oaji  3  QQ  oqa  \QQ  (Ljui  ^cm  isY)  oc:  OEii  (OJi  n  \  0^ 

^(üiasA«Ti(uui(nji|\  «oJuiVnanriKnaËCflüiaSx  (Mmoomnnfi 


Q^* c>._-     Q 


ajiiQru(EAiijia(Uiioaj||^i|ajui^(Kii\(Min(Lm 


Digitized  by  VjOOQIC 


cm 


6: 


(m  ^KJi  (un  orn  (im  lij  osvi  .jn  3  T)  (^im 


arua\  QriJiaci|(M.^Qaj|cnn(i|Ti*^    aru(Ki.Jk")n(UiC|anm)U 
(nji(m(}j(Ki.jii(KJi4M^uanri||\   cjEjaMiimannianQaBCi 

1(m(KTn5ïi(Ki\ 

(ywinhu  t  c^t 
||(un(K)aQa£icj»a  at|a]üi(m.JTi(m(noa  £iiannasn.^n(a§2in 


Q     Q 


on  (Kil  \    qojihamaaji^aqanna  qqoruMKKiasviasiKKnViq 
n(i3ia(idi(&iicnnasT).jnftan(Eiiajn\  iiimsaiajiiONAi^OTnnSY 

(un  \  ojin  (m  n  ojQ  n  ^^ornn  qn  »o  0% 

oil  (M  Qsn  n  ^  OAii  oruji  \  o  ojui  (m /fl^  0^  (oi  (M  (nj 

oRJijjx  «iujiw/(K)S^(ir':in3«Tn3  0(a^  om 

•o iD 0LCI c| m  Kn oomiftn  o>A (Ij s^ 3(M(r^ 

(uui(iaji||\  (M(isii(Min(ajaQflüij)3(ïnaJin(ui(^an(ui^ 

«]ai3«ai(ünariinnr)  osin^iisYicJKKDasQO  (BiTi  noJiaQru 


Digitized  by  VjOOQIC 


(X  I  cxo  / 

J^(^      ^      Ó     (^      JJ  \ 

QdOdnia^  (i|(UJi(K)(^£n  (Eii^ftdi(m(nof|iE42(Q(d)an 

«iixS'nnanQKioKnjiuj)^  c{(UJi(ioannas)n^(tf:f|nnai| 

«jKinijCKKi^annTnx     a|(UJiKiasiicEfl€Ririna^3cuajui 

•on\  imojuiiKnaiiJiflsii  KjniiaiiKAcEaannasn.^ 

ojnnnfO-JiaKiifiEnajnx  (mtauiiiKJiajvinm  Qnn(isTi^(U)(uii 

«1  UI  lufl  (y  (i|  ani  oAJi  tq  (LA  (in  ^  f|  ojui  Ij  im  .^ 

flS  lüji  en  (cn  «j  in  3  ftq,(Ui  (Q  ^  »9  r  \  (m 

<|M(uii(id)(uAarnannflsi>||'^    (i|(ui(i|Ki(i|(uui(mannisi).^axi 

inaia(Kii(6vioia<i(Uji(M(unnri(KiA>    (n(un2in(Kii«rcEii 

«^f^iai(mc|oc{ci3Q(|Cb]iaiaKi||\  «ci(a(uii(i|(ui(UJiaru 

ujieaninftnVi(LJnftdi(Liiiannannieiig\   f|aju)fKiKiio(e|(ru 

muoJi  «|iJci3aafi*tK    ii|(iQf|ion(uij)  (Kiomisn-JniKiiMin 

(D(ag3ioMini^\(iaio(M(uniai(EA(«n(u 

cjn  (Kii  nn  .S'(Kn<^(M  in  (ui  (^  (UI  ^  (KI  STn^ 

tJW«U|j\ 

(a^daimoJi  toru: 
||ajii(mc|An«|m(u(^aDaji^i|(ii3(M^(ijiq^ 


S^qosndo^ 


«  AJU)  (B  80.JI1 3TIB{n 0(M £k  <|  (ISn  3 »n \(M 0)01 


\(MO)oiannMiffu 


Digitized  by  VjOOQIC 


(4jiciiTiaji(cmar)M(Kii.Ji\  «(uuif^oJjiosnojnMnskini 

uosnx 

|(m  aa^i|oa)f«|  0^3(101  (uiuoointin  oru  IQ  ariisU 

•on  (loi  Q  en  ^\(Kn  (UJi  osi)  oc;  nn  ^in  fluu  9  \(K]i  annn  fl^ 

ajii(aiiinroioi^i|aaji\   nojuictinainGrisn^iKiianj 
^roioim«|aa4\i|aA)a^fjni3(U(M(Mi|M'^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


Q 


tiii83na:nnnc|o\   i|(uu)(Ki^(M(uiif|(min(tf^(8ioruA\  ojd 
oj^(imii|in3(ijn(rijiff|inajuiocu      «|(uuiKi^iMami|(tc^ 
in«Ë:(U(UiciY\   ojniMmonnri^ivuiijnacuf^ 
•J)8sn(EB(inj|Ti(ui(Ui8|aQ3<|ftq\  MKia^ftOoaJuiiuiMtuii 
n(ix)^raio(i^^^aj|Ki||*^  «(Lm3^c|(mf«|(uin4a(un3Ti 

f|  (HJi  (un  flSTi  o  (M  in  (HJi  (iJi  f|  in  \  ojvi  rTt^ 
iEJic|(Ki)0|9(Lnnftcn\  aJin(M'^M.^(uin(Mas)n(njorajncn 
S'ian|j\ 


(ijfKiiincui:  ojui: 


o. 


II  (unim  01  ta  c|  inann  am^in  «1 10  f}jü)  3  n 
(roasn.j|i0i|tsf)3K]niMUC{Ti39q  (MasnQanq 

«8qa3iadia^ftaanritsTi.Jii^aQ  asii3^»q  M 
iiajuiio.jiiiidiann  ftaQnni|S5ii.Jvr3iaca  fjoojiêoiorufQ 
.iitm\  amtanunoj  •q(ruSQaAnaa.jni|ijQ3irunn(^ 
oocjuaiAOflXKUJKUKKiiarufqnaiD*^  ijajuiK)(M.jn(C3nscii 

*  C 


Digitized  by  VjOOQIC 


tonna  t 


Q 
TT! 


o^nm\  a(|uj^(M.^iEflS'iswi.JiKiijn«|M3asiii|cix 
aii)io<i](uicjQooqiO(niK)(MiOff  ulR(Uif^  oma 

«ON  «ajuiiKi^9Aic|ajn«cionnoEjiyioiaiQKi)tfuqn 
nKi\«|Aj|j|«^CT^£iiii^\  iSnftiui(njtfU(M.^ntJiaau) 

1is!i)\<iaioofvn8Sf)(M^(ii^ax)f|oaqaai\  (M(EI«|aoqki 
^        J  Q^    ^      >»  (      K  I     ld' 

tJK  luji  tm  ikA  lunKi  ^ofu  (jn  lO)  (idi  (un  o  ^ 
MUtuoaioH^  i|€aaio8<nn(ui)3>icaasnann|Aj|cc)ioini 
«u«]AJiaiiKi\  iJnaJUiiai(uuiiKiïEftmtiiinMMuj»Kni^ 
unM(tfqi]M^N  aaiommasiitMintf^fjntiociiaiN  oji 

annraa)C|9q\ncuui«K).jïi)^ajiiocni^ 
^fluiflEi(ié(ijci(Maaiin«|«5i\   «|(uieniK)9&jnKitJiannou 
uiiio^iJimi|tsfi^   najuii9(M.jii(aRKiiM^\  oam 


Digitized  by  VjOOQIC 


(ajiCiiintJi:«nno: 


a 


^  (Efl  aé  on  «Qi  \  IJl)  mi  i|  (UI  ftQ^  (Kii^^un  \  &jn  v;  a  ró 
Ajnfl9n(unf}a3)danji(LUK)ax  «}(Lootnt|a^ 
'im  «I  (U) )  orSi  atff  fiog  NAin  ten  n  0X1  (n  (^ 


CL  ^  Q 


«Q  AQ  o  Oé  o  KYA  \  C|  tJU)  ^ftil<U)  cm 


Q  Q 


om  onn  cn.Jïi(Kn  ajn  K\(irnM.dWiQ  M  c^ 

0)  Ol  fM  .Jk\«0  «OH  (M  in  U^  9  Oi  tfO  M  CA 


fM^I 


(ajan)inaji:annann: 


Q  cJ     •  Q       a 

MUini(isniisnTi(njta.jyi(Majiiix^(unQca3o:^ 

.  o     '  /  Q  CLf  (X 

raafU»«oo\(Masvitii)Maj»cx^(un(3ax)am 
(Baru(i|8ri«|(uui(Ki^(Kn(nji^iiau|i\  (Mmcmoftmim 
aItl(m(m||^Qulao^MtoffUl!S^MlaQmo(uno)(l^qQ 


Digitized  by  VjOOQIC 


:ciot 

iQ(UJ)(Ki.^c|(^3aiiin(Knf^  (najuiio^aËCCiiin  ViKiifN 
qnaAJi(Ki^im«u«jnnnajin\  oJi^onnoaini^imaoKiiN 

*  Q  Q    Q.,  O  O, 

(Ki(uin(m«Q03(ün(Kiasii«sinain(M(un&n  ooiiMft^  imojifi 

Sotasn  flSfi  onn  onim  omiqoqaon  oji  onosnaoD  oru  (Biq 
(DKi*^  «(LiU)aQinlononnaaQ^2?(KAQJii(Main 
(MinM(^M^(m^nnnrn(Kii(ruono(i|Ti(uijiaai||\  (mio 
(üinaJinnn|onn<|^\ 


■SI, 


(ytKiiTiaJi:  amri: 
II  ojnfmQcnoQtq  QQajui(m.jn(Kioo3(u]noi)^ 
0^  OJI  OJI  asn  \Q  o  3  (&n  0?^  (inn  (n  CEA  (Kil  I  \in  0^ 
(mim||\  ffioa(Ejiasfi(LmGEA(Enami\ftin{EiiT)(U)ax^ 
(Ki)aQ(m(m.^(uin<m(n(Kiiin(Kii(iJi||\  enojuiniKisannnsyftdï 
[kJi(unac|(iar(U||\  Q3Ti^QrYn)flüii(Manic|0(i|inajuiaaji||\ 


o  » 

aSYKKl^lOCUYtJI 


nnnann«l(CTi\ 


(y~^-^ 


(Kinn(m  ionru 


Digitized  by  VjOOQIC 


:  oamt 

a 
nam»Oii|cci(nin  «|(UJioQ.jnaoKiio(iajia^  noa 

aé:aj)(uasf)\  i|aju)n(m.Jii3Ti(Lm(M<uinax).jn(aj&Qas¥iftQ 
ojKiiiN  i|(iai3fM(Ki)(ruoasi).jïiu«svio(nj|^(Lni^^  cup 
0(11  adi(minoc{ (813  n(£ji30(K).^in(Uionnn(unojiaaii|o 
ninajuiaaji||\  (üna4iKi^^7n(K]i(»)^(M0  7(isTn(ru  o^ 
ajinrm|io\  niuui^tmaèfMoJi  (a(i|(kiia(un  (m^ 
•j(a\ 

1(iruiKi(Kiq(aiEJiKioam(mqo3ao)anria^M)  oajumadt 
(inno(aj§a!inN   (MinMQnnrn(uii(i|(MMiinisTi(UJi(nji||'tk 
qn  (LJUi  im  nnrvn  mi  (m'iriJi  lil  (Kfi  0X1  en  o  (a^ 
inMQriin(un{Maaif|o«|in(ULn(run^(Q(£Jka(Kn 
cci&Q«iiGSi)(Kiiin'(Ki||\  ajti(Ki(Kiiasncn(uii(isiio(Eiii5vi\i| 


(i]ajuimi/nioajnanjio:3n«](M«^c|ajii3Ti(Kiincii\^ 

o  in  q  (U  .Jkooi  00)  (ïinn  m  (m  (laii  II  \  i6n  (^ 

onri  n^osii  ^)^  n  ajui  (m 'Jn  (m  QJI1  (nji  o  in  qcM  .dkodi  q  0X1 Q^ 


I  f|  0S11  ^)^  f|  ojiji  (m 'jn  (m  QJI1  (nji  o  in  c|(M  .dkooi  QQ  fl 
(^(i^qn(nj.jn3in(min£A\0(n^inaJraan 


mmcjiN 
J     CCl 


Digitized  by  VjOOQIC 


CL  /  Q  Q 

n  (AA  (KI  ftqoQ  (a  flt|  ajui  (KI  .jn  40  (o^  aai/¥i  ^ 
(MflQ(^3%(Ki(mTi\   aj(U)nafTitfuaru(Uiiri(Kn..diMKi..:jk 
ai]Mi?(najn(KP(Uin(Ki).j»^aQ(a2CEira(|(u«^     (MosiiiuitJia 

Icmattiiru  iKnosndsv)  «Kiiinealiun  (m(n^o 


^(oa 

(kAA 


ftq\  (Kiinji(KjiinQoi(Kn(nji(Lnni£J)(i£;ajios)n||  (M(isn(»ji^(mftj| 

(iaJi?aa(Kin(nji||\o(i|osT)3(i^imM  

onoijTiaJUKnjia^x  (KiiiiJUi^iniKniiaoiiaEiiaKifx  Q 
(K)  .jn  ao  (Q>a  ocu  in  oji  (1^  O)  «o  in  (Kil  7  \  (M 1^ 

Q  Q 

OvA  « (KTQ  {« (U¥)  (f)  (EA  2  (Cni  U  q  iSV)  3  inn  flCU  (El  (1)  IK1  ia|(M 

(M(KAKii(i5ino)ooL^4«uin(ei(ün     (MasnoJiiuiisncER^r 

»0         *  Q     Q     Q  dT     .  o 

(L^  im  «1  (irn  3  (I|  flOJI  (Kil  (KI)  ISVI  Kil  .JI1 KP  01»  0^ 

Q  o.  »0/q    't  -     Q 

(Kn  \ajn  (UU  ajn(u  KI  .jii  (vn  Tl  (UI  osf)  (ij|(njR  ^^ 
on  onn  3(UTiaa(Kmaaji||  \  osvi  «sn  «j  o  3  oq  &n(M«)  (Ë^ 

1»n3(imnaaji0Ei(q(Ki\  aMiinSr«[(isinamKi(StJuii)isiiM 
osn  (M  .juru  «I  oj)  «I  m  (UU  (Ku  B  \ 

(y(Kiiin(ui  :ann<^: 


Digitized  by  VjOOQIC 


9ai.ji]i|Kit(Mn(a|Misneiio«iJi\  oüVKM^ftq^^Mi^ 

iM  om^^^  in^ls  <Kf)  .jvi  ^oQ  asfi  3  (Kil  ^ 
n  cjC)  a  ^ojii  »ni  (on  onn  (n  o  o  on  (lo)  o  ^(im  ao^ 
Qjvw  n(uuiMci(TiQni5nTiii^(Uiaji(isn(Min^onm 

tSR  oTkA  n  ofu  M  (»i  flo  onnn  (nji  n 

c]  Q^  3  (81  r  \&m  Ui)  (3  c|  »n )  (KV  iru  in  f  ^ 


i8a 


(ojiKiiTKui  somcu: 


i\(maji\t>jnn 


1  oEUKi  lo  c (atoio tfUKi  M Aan \S^^ 

tjucxi\  auAtnnnm«Kn3«»na;nSraDQ»)im'jno9^ 

(«jtjciisinv  ajnoj^i4,oi|ra)ajAo(K(intS^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


:aa6t 

osvioaaAfcSKiN  S'(ia),^aaaJT)3Tifcii(M(n«|<Ln(Ki).jïin 
m(iai(idiam(KianniOT|j\  oiLn(Ki'anm(nn,Tnu(iBTn(ui^K) 

ajiQQiiaio?iQ(uin\  (Kiacuajndno(uu)onnmii1(M6..2A.ra 
(u^(i^aRR.(m(Ln(Ki(^(isTi||\  iKA(Ln(LJui(uii(i^(nKii2(MaQaJn3 

||ajn(man(LnonKiiQajiJ)(Ki.jn(Ki  onosocEn  Ji(ia):¥iinn(aj 
(LQ  asvi  03  lil  (oj  (lo)  Tl  (O  (m  \  (uin  1^ 

cv  i  Q  Q        Q        / 

Of:  n  (un  cm  (Tu  .Jï)  on  o  ifu)  o  nn  ^(EJi  inovji  (uin  ^ 
(Smi((cj(bïij|\  öJ(ui  (m(LnnaÉ^in(Kïi2(ManttJin3TiS'«(i3i3 

Cl  o     „  Q  Q  O    .       o         o 

(i5V)^MQQ(m3(i|(m  (uinasvi(nji(M(M*^  (KinütuajnaniEa^M 
(Kir>ih(Lm(aj(ia(isvi(LmKiiflEJi(üin\  fMosinndoonsn  oonasna 

((m(U]«i(ag(isï)|j  oiujiiKinnnnmasnaiijwiuïioiKii^Kix 

(nfr9(ano^(^(Kinuasino  ortn^i^         (M(aii|0>(U¥i(un 

*   /  V  o,      ex  ex.  o 

a[|(&n3(aja^ajna:non«a)(Ki(unao(a(Lm  omKii 


Digitized  b'y  VjOOQIC 


:  o3|: 


UJICUI 


(aj(Kiiinu:  omajui : 
||cu(KiïQ(i|(nQn(Uii(m.Jn8{]ano3(ni(niii^ 
anjiKiiN  {MTnuinoq(Kïioaaj|wio>j(Ki,^m(g2^ 
in\Qrn«|(ui(Ksacu(>ain(U)3Qaia(KTio(^ 
tc&n£ji3QSfi(a«|iKn\   auuiaa(Ki.jinainonn(KiiaruajiJi(aj 
iSYtannnnii|iq(kAoQsA(}Ji(isf)óoiQn  QQeuui(Ki^ajn(LQ(aj} 

•aiin\  iKDasi»ajpaj)a[|inft9f\  asiKKi^aa&aajuiaAnnnnnn 
«|8svi*i^    QajiQnaqii|(nflcu(e(m.Jii(mfla(üi2  0(is^ 
ao?ani(n^(Lnn(Ki|j\  tun  oji  n  ca  aamu in Kiiti in  o qji 


iji||\  anaju)an(m.Jn3inajnaa(ni(LJiJii]o(aja(|asiian^^        , 

Q  Q   Q    Q  Q 

tinion|«|ajin3Ti  ajintki  aqc](ici(imwii«|(KTia;i(a(Kii  «jo^ 

(EACjiio^anjicEA  CK1.JI1  (Kitj(üi3ann  (KiQnna?n.Jiirn  ojtim  \ 
«c^2aa)ajnasi|(nino(M.jn  oi)  tinn  (un  o  osA  tj  (a  nain 
«jcnfN  flaajuio<iTnaxittÊ^injittaiiuiJiafj(n(^ 
«fï  ojin  on  o  2  asA  o  q  (lai  Noaji  o  (M  o  (M  (M  ^  (uA  cm 

<X      -  vQ-  Q  /       Q  _^ 


D 


Digitized  by  VjOOQIC 

I 


•  '    ex      ■     o  ^f 

-jniï|(cw2asïi-jiiiwajian(iaio?ii|(uin\  aj¥i(UJi(kinnajn(ïin? 
oiN  m  ojv)  min  (EJi  (un  asï)  o  (Eii  Vi  ojin  OJI  tj  1^ 

(y«ïiTiiui:oo: 

ainam(i5¥)in(idi«|axiimQnriisQij(KTi\  4Jino(M(Ki(Uiiff{ia 
a|{iJi3CEJi(tsn(uiiiiui«|ino9^\  «ojuKKiJiamanndncnnos 
0(mnQ(|annanTi2?\  tj(Ln)Qnn(aji.^^ajiTi8{iii^(un(uii 
QQasi)3annBSYi(UiaTi3aftqtno3adi(EJi 
(U)nii|(mn(EJiajii\  ojnasiiïoiLmaaasinaQfiiasviuvjTiaQQ^o 
00  o  2  m  (Uïi  nrn  nnn  (Kn  II  ^  s|  oju  (KI  .jin  (Kil 

(KY)  .^n  Sn  (^(EA  Cj  (KI  2  O]  in  2  f  \  (ÜV)  (1^  Q>JI  Tl  (LQ  (n 

ii|(Kï)(uonn|anD«|(isvi\  Qji(isn(Miinu(^(U^(Ki(ijinnna(iji 
aciBiïjOtninajuiiimij*^  qn(UJi(n(K)-jnaifi«|(Lnn2(n(njif(U'n 

(Kll,Jkl!j(ïq(ïj0  2(Kl1(EJ|(Bll(Unin  OJB 

iKïjaji(cin(ui^(KiSrnnm(Mafu«)oiïjTn(iJUifl^         tuinKw 
om  om  (KTHimin  (U  (U  (n  (10  3  an  iKi  \ 

(tt^(Ki!iin(m  tonm: 
n  {Liï)(Kicj(iGCjiqQ(]ajiJ)(K>.jn(Ki(no3(M(ié;(viniKi(^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


i]Qaj|2i|Ti9\  aniAJi(üiann(maQ^i?n\  (Lnn(UJiajriJiin£iJn|. 

om  om  asïi  .jii  flS  w  iiSr(S(M  II  xiSTi^iK^ 
^m(K)fl3)£n(Kii|\  <naxin^(LmOTi(Kn^i)LmnQau)i^«^ 
ïkjnn(ei^inin\ 

ff]nn3\    aji(tno^(M(Ln{isn(up^(iaiinina(iananin3t|m 

(U¥i  (uin  ojvi  SOI  (kA  o  QtiJi  nn  OJI  oj)  n  ox) 

i  «u  ^9q  on  (n  (Eii  m  o  (üï)  im  an  yi  a  (m(K^ 
êc<i(tcia(]oilr|»iain£Ï3(n(Ln[|  «(uijaianoaii  i^flQijif|(Bii 
«|iE}|3(adni^a(rrnnrv)Ki(irnasY)^Kn\    «]Cj)aiK«)M<uiav^ 
dju  m  «n  \  on  «8  tt  (un  (TO  (HJi  ^nn  (ur^K« 


Digitized  by  VjOOQIC 


.Vlu^<m^QqKi\q(EJi3(Kinonflsi)\(U)(iqq(Eii3ii£ia^ 


no«inajui(nji||N  (M(Ki()LnnajiaJii|iQ3aaa<i^  «AcioKiaji 

0^  Kil  och  (E^  (Kil  CJI  (imil  (M  Tl  OJI  (^n  U  ^ 

cooQiniuJiQajinx 

(yiKinnaji  :o6: 

Kjaj)3x^ann\  «|(iJi2Qajia^f(EiiflSY)\  cjann3fl(]ffiifl(uii3aEif 
«(Lnn3CEJi^\  (ünft{i(üng|n8Lnn(MftC).jnim  (Knooi.^ 
(n  ei  .J1  Ml  .jn  «I  (Kil  \(un  (uji  (un  Kil  (OA  Tl  7  flS^ 
aa(UJiKi^(Ln(M(KUi(KiiTi(oi\  «|(uuidn^a(KiiariJi(Knoasn 
ft^inin\(i|iUJina^a(uiannf|(ui3(mk^(EJiaS\^ 
aa&a3q(lKi\ 

(y(Kïnnö:aöi; 
||(m£A(Ki.jn(K|ijAJiacj(Kii(njinarüi(n(KiA>  (ui(M.Jiai 

UA  (UI  Tl  (LW  n  (tSJi  3  om  fl^(UI  |(j  Tl  3  Cj  9n  \(^ 

i|CT3(Gni(ru(EAa|Ki\  (M(isii(uiavi^(M(Lm(ici^(^€a 
isii\  ii(iËk3(Kiiaajn3ijanA^flsiiisn(Kn.jp(Ki«SiKranriTi\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


oJi  \M  tn  fl^  (KI  o  OLAA  (UI  asnn  o  (ai  ^OjQ  fl^^ 

om  onri  (n  (IS11  xiim  Kn  o  ^1  (KVi  ..iA^i^ 

a  oju  n  (m  flt|  asii  anji  in  (UI  n  oqami  »n  Tl  on  aq  ^ 

.jn  CFJi  (n}i  (Kil  8S1I  asii  oon  im  (EJi  ociJi  (Ufl  (EJi  Tl  <q  (1^  a  (^ 

„ * * Q 

jg^.        


nn|i\  aa(Ln«|iq(i|O30ai(Kii(LJinaQam3oq(m(EJi(ru.jn 
(UI)  (n  KI)  (KI  (inn  a  Cl  (nji  f  IQ  (un  en  iKn  \c|  (u^ 

Kt(KTIMI.JI|(n(K11IKViC|(lO^K|(KDa^N     aJ1|IK11(MT10J(UI 

flSYioqaa*^  n(uuiKrocEii.^aj|osïi(un(nji(Ln(UE:(Kinm 
oj  n  ft£)  n  »q  on  (LJUi  miKi]  «I  (un  a  c|  (nji  ^(Kj  (un  a^ 
om^foi  .Jk(EJi  t1  OQ  (isifi  a  nnnn  >  (Uil  1K1I  (UI  (UI  (M  in  (^  (u 
fln(uu(n(Ki.jviain(ma(Eii^(ui(isTi\  (unaiii^i^o 


IKI^ 


(yiKBinötoc^: 


o 


iicue|(Ki^Jii(Kiii|(da(Ki^(e|\  cniniEJi(nji«siiKii£iiin(ur 
ajii(K;iniO|\(i«r«|aia\a>ji(3\^c!/n(a(m|\S'(^(M«^ 
ajiaji(ui(nim\(unK)(uii(mannin\(UOfQAaasii(unn«|M 
(M\ajn^(m(]^(mflncimafln8Ó  iniuAanrKruKuJio 

nn(Kinim(q8SJiaannc|(EiiaoiiMiiisna(inii(KU(EBq>^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


ij«u««xiiiatóS^ïqiEiiTn(aain?iï(un     acijifl<i,jïi(MaS«j: 

ajincnaxiannoajii'^  aivi(Ma^rr^uasTio(njR7(LCYiq  ci 
i|AJiAnanaTi(uniKi(KAa(Kiidn(Kii3(^ 

(UI  .JI)  CEJI  im  1K11 C^  (3  OJUI  (LO  n  o  1|  OTÏ  n 

(yKinnaj!:o(ru: 
Q^(iaiflcu;(unniKii(^(Ki)(i3{(iji(n(ui(nA  (MOMnt^ 

(unaoTiacijio(M^cmcniasfiii|(m9\  (uniidicuicniamflsn 
^(UU(Kïiaaom(ni(isin(un\  «|axic|M(iditjnann|(vriasTi«jMi 
aEAannim(-j(ia)^(i|mNaS8cnasiiia^(U)S(^ 


i|iqN(Eft(icüin(ui(ui«|(in9C|m\  (Misiifciiajiriunftnaruflüi 


(y»annM  tatA: 


Digitized  by  VjOOQIC 


:^|onnt 


i(iaj|iEi(Ki.jï)K)afl03(r 


j|(mo(Ki.jïiftQQ(j030in«|(Ki)<ru(ia)ijQ(m  vïmw 

(KiTiam(Ki|\  ano2(Kii(Lm(i|(Kii^(Ki.jii(on<u^iinJi  ^Jvia 
(m  OOI  ^  QSY)  o  ^onrfr  iE4  lil  o  in  «1 0X1  \  oo^ 


n(Kii^(K).jnaQasih3nrnas¥)(ui(nin3fl(|a{i\    AjntsmiqtEJiifi 

«u  in  r  i^i^fra  n  ofu  ^a^J|  osin  oQ  (El  3  on 

oKi\  o(^3iKii(Ki(aia>ji(Ki(Ln(Kniri(Eflin<|axi\  asf)flsi|Mn 

cGi)  o  (u  (6V1  \  n  oju)  (KI  .jn  (KI  om  cm  t|  (tsn  Qjn  oa^ 

f|(uii3inftnin^\(isn(m^ax)axi(uui(üiariiam(i|(i5ii\(Mi:^ 

a^(Ki](üianna(}o<n»na(}(ui(i|(U)*^  (Kn(UJr^i)(KD3ain3iEi 

«iq?\    (£jimo(unaqaanmo^(Ki)^(iJiijinot|(p\a 

fl|(E4  3(K1)(KIiaSll(UI(M.^(K)^(M(ICU?(M(3(ê(l|K1^  9StS0Sn 

(Lm(isn(LR(EjiKvi\    «](un(Ki.jniKicYin(irni]«sfi(Lnnaruoina 
i|(M.^«|(uii3inaa^(Ej\(isn(m^caSiJuia]iann(mn 
(MO)  oni  .jinKn  (i5Ti(Kn  asii(Ki)i±  nin  (i|  (UI  tj  O 

(ywiiinutoajui: 
ij  (EJiftii  oaLnn(Kia[]0  3(£j|  (EJiqki  (un(isvioasn(Km(cn(K).JTi^ 
(i5ii(Kii  (MU(iJ)a«a(i|!Ki  (K](i5)3aa(naj|r  «(W  (H 

«1  (E4  3  (Kil  oin  onn  (i::in  iri  f  (LiQ  (i|  (UU  kA 


Digitized  by  VjOOQIC 


0jiiJii(ï3«|iUiit|(i^3(KTi(Lnua^(K:«|nnh2a 
€](üi3(idi(wn«j(goinN   amuïjariintfqiMfMTnyijnmin 
tchoJKUioJïiS^UAX    (uiiiKi|oini1(Lnfrpm(i|m(KYiMin 

Q     Q      ^        '         <X  CL        Q        O' 

ff]i&iaaa)(aQ^ajin  injiiKi)(EJiariji(a(Ki|aji)(i^(Ljn(LJi(M  ea^ 

•j  (Lm  o  f  «j  (un  o  f  om  w  (UW  Mïi  CT 

i^(E)i^?(^oi(m\  (Ui(eqijaji^iKinajuic|d3»a)(Ui(m 

fln(K).jii(Kiaiii(üi(a^(ui^(Ki||\  ^asiKUiajKMMisinajnx 

aS{(iaiflt|in3Kna(]in3«|Kix  an(LQijïqin(LMO^»cimnKin 

t|ajin3inici85Yissfiu^i|(Kii\     a|CE)3(KDa^«i)aa)^n 

f|(on3(KTr)ftO(EJiQru(n(m||\    S|o3fl(]aiidiinnoanni|o 

tJ¥i Kil  dn  ojin siniKTi  asin  (u^^ojvi  (Ki||  \  (KI  fa 

CD  on  KI  (um  Kil  aj)(U)(U(LJiasviajn(Kvin(ini9\    KDa^in)(aj 

ojui  (uui  (i|  9n*^(n  (m  (n  9q«|  ajui  Q  KI  .jn  3  Q(|  (^ 

QfiHin  OJIOJI  in  ojci 3  dn  KI  \ 

(ytronnaji  :c)||o: 
«(n^w»aao(aiuiq,(U(iiïi(Kim(P3(mtrt  mnwi 

tmOOncainilN  l|(E]i3K11C|(KVi3(M()LJn(Kl(in)Q(n(L^3(Ull(lST10 


Digitlzedby  Google 


.^«(unamftaYicEnN  cnoajiinajiamanntji^'sk  oniaaoo 

opscnasTiasnainasiio^asiiN    «](Uii(K)>JiianjiOTic|(}>flu2Jk 
(nitm3in(mYi(M\OQ(u^(üinriiQnn(n(i^ 
tó  (UI  (dl  onn  o  (un  KI)  \oi  nrnrïh  QT(^  3 IK11  (KI  c^ 
oj)  «1  izn  3(M  f  N  (n  op  oi  asn  (uin  asii  o  (EA 
TniKi>icEJiiLnnanjiOTnaao>ii-A\  o  onji  in  uu  «003111  kin 


0^  (a  n  (lii  3  (KT)  ffA  onfl  (n  1K11  (Kin  (m  0^ 

(y(Kïiin(ui:oaafn: 
n  (iaAi£A(Ki.jna;ifln(U3ajiian(0(Kinq(oi3(MU(U^ 
^3n(m.^MUM(i|ft5i\<|(LJU)(mflQ(n3(m^(isiiaD)^ 
(Lnn(Ki(uir](ui(m^(ic)(m(Ki^(isvio(Ljn(m(^  o 

4q(E)3iKii(uAann(in(inn^(isin(Ui(aaxia(|(Kii3(K]i?^  i|(Kii2(M 
QsnasniLmasviaJKEflQSiix  ii|(ijuiaQ(Ki.Jïi3in(Ki^(&iajii(nj)o 
^¥1  «1  (u  .^\  (Efl  (OQ  ia  tui  om  qm  on  (isn'^  IQ  0X1  c 
(i:niKiin(oi3(kn(U(ii:Ti(Ki.jiiaan(EA(uiii    (KYi(u(^(Ui^aa 
;aAJ)iisvi,^(£iiO(i|asvi^    in(U3(Kiiajvi(nj(uiinan(M^^(Kii 

E 


Digitized  by  VjOOQIC 


<|ajiii^f|(a3(Ki.jii(Ki(unoin(unnh\  (unasnoojvniiojn 
ci(aji(M||\  i|CEA2>nnajni<io(j02Lnn(isTio«|ci)3(}0)f\  un* 

(Ei|infl§,(Kn «I O) 2(M M(M  U OJ) (UI c»^ 

TiunmoEiKuiiN  nE33iKi){uii}j(miNOft9(niasnannisi)o 
(Eii(isn\  f|(uui(Ki.jnaruoirian(Ki.^«j(un3^(Kiin(Efl\  m 
fta^AaSajuia3iamofinqasii\  oAoriimiqaiatKvionnrni 
(EJiaiiiiaflxiTionaJi^ainx 


w 

I 


(ajooiinflui: 
i|4ruo(m.JYi(K)n(üi3inj(Eiiftai«^ari\    (un(Ki(MQ(ji52m 
ooamTi\M(ui(uin(inni}iaji)fl(]tfln2ooi3^  nojciijiqaaji/i 
(m(is¥ia(|am2flnfl:nn2tjTiajn(m(un^(Ln(ru<K^    «j(d2aai^ 
aff5)ii](iai.jn2onai2a(|in\ii|(üi2Kii(nj^ 
(Kjoru  (Lm(irn)(nj|(Kiiasn  in>ijaiii3  f|in)2(EiiVï  a(|03maji 
(M  n  oin  2  (ER  f  M  in  acj)  onj  sq  n  "^  0]  o  2  (KT)  0X1  Of;  ^ 
(nftonx    «j(up(im(ni.Jn(isn(isna[ua<)aii)2na^        oncn 
aamii|(Ui)(Ki.jinf|(m2  9ar|(un2cafoinn2(n»q(^ 
i|(Ki.JYi2«|Qni3\  a;n(Kii(UTii(i^(isvi«j»n27n«j(i^2KJi(ru(Ej| 


Digitized  by  VjOOQIC 


r 


'T' 

^cn3nin'%  <|(mtjmin(uui(ioisi)0(Ka.^(mooi(c^(W 
4|(dla\  isiiasniünasiiocjasnx  miujtaci'JiKKiomonnvicii 
amennnfl^(|(i5a\  eEfliri|innnn(mi|ii5f)(^QnnramQfa^ 
i3\  n(uui«|(Ki.Jii3inuiflnTi^iiiüia\  tiiYaainflLmain 
Mi^cJi^foSiiKiamTi*^  i]iOi|^i|(LJUi(Ki.jii(Ki«|(üia 
aru(EiiKii\  i|(un3Ti(unQrno8|(ui)9aQoia\  nsjiaiKiiKii 
ciiO(M^(moJi(a^tJvi«|(dia95vi(EniJvi(isfio  «ioxji 

ncuif|imaQ(ü)3t|tna(B^aQ(un3  0^(iaiMaj^ 
ajïi  Kil  (M'>»  M  (ct  M -Ji  «1  o  onnn  (u  o  o  «j  (^ 


a ^ nnnfi(cunn\ 


n  (un  iKi  «I  flXY  in  fto  im  o  (m  aq  (KR  «1 0^  3  ^ 
«i(iJuiW-ji4nana>o3(Ki-JïiaaajiO9n(m«»0 
f^  t/n  0X1  nnm  (^  iSfi  n  \  (Lnn  (Kn  (En  (EJi  (^ 

cv  Ol  /  ^     o./  Q^ 

(Kil  O  ociji  M  iK|  (KI  Jïi  min  «Il  c^  (inn  w  onm 

WJKCTïj^  ajn6,^inÖ3(j^aé:(iJntjO(UJïo  TIJ? löiVifMcw 


DigitizddbyCjOOQlC 


Q         Q         I         Q  (Xf  O  Q  Q         Q*         V 

ain*^   Q(|(mQ^q(](LJiJi(Ki.jno(iruaj)ió 
onn  onna  ooA  Tl  \  a^  (kfl  ^9  a:n  ^Mi  ofu  (EJI 00^ 


^^onjonjoyx 


,^^^^801  (dOJ  IQ  OJU  CQ  X  (inQ  (Kn  OJIiU)  (^ 

Kin  (LH  <x)  (UI  m  o^oQ  QRR  in  \  aco  (Kin  o  (c^ 
a:naii(m(ue:(Ki\    (}a)ajU)(n^in)aaQ(icuaru(o^oana£i(K]^ 
qn  o  2  in  onci  3  (O  (rui  a  ^o  a£:  o  8sn  n  (M 
(U¥i  imn  (M  in  (tu  (KI  .Jk(Kii  (ini)  m  in  (Lm  (i^ 
iKi\«|(LJuioi)(Min(Min(Mi(Kin(njixóQ(Liij)(K).jnijc^ 
oq  (UI « (KI)  (U I  (Ij  (un  NQQ  (UiQ  nm  (TU  .JV)  (11  o  (UU 
(un  0X1  (L3k  ^  Qi«i(ana.cn  fto  (o^  (IS11 II  \  (Kn  (L^ 
(y(Kïiin(u:i 


(X  —  / 

U  niiw  w  tj(a(iru(En(Ki.jin(Ki(i](i52(a(icuï«^ 

(KI  ft/n  iKn  (M  in  (inii  (ISI1  (Kn  N  (KI)  (o  9  im  ^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


•'T" 

iKi^Qna\    a]ajui(m^in(isii2iniasfi||(Mnii|Oiiun6^ 
a](£i3(£^a^ajinadi(Lm(q(M{KTi(Ki\.  aJiasfioaoJiasfiKiKi^ 
(n(Ujin(»q2Qnn[(Min(»i(miiaaR\  (m »o o^ (m o cmaJUkJi «) oo 

Q         o,  ex  Q  QOO 

(i^o(oiiKiiQaBaxi(nia;ii(Ln(in(Ki\  ojiiajUKMTioiSiQnKnjix 

oaa(Kii(]9n(UTi(ijinrm)(üia\(mQQaj)aq 

aj)||\  ^arm)Q(]m(i](U(Ki)ti|QsinajuiQa)i[|\  0^ 

(un  90  «j  ojv)  (tsin  in  (n  (Ij  0^  (i|  o  n  (U)  o 

«1  (Kil  o  f «  ojin  N  (M  ^  o  n  irn  ojn  6.^in  (e3 

fM  luïi  (S  (i3i  jS  («a((m  flS  ttq  (^  in  0^ 
«1  (un  10  in  8un  «n  (kj  (KI  Ij  \ 

(ywnTKuitoij^: 
n  (un  (UI  n  (LO  QTj  KI  (Kil  o  inji  fto  (ki 
«](CTf\  aji(uiTn(öi(Kii^(irn(OTn(nji(Kïi(nj|(Knw 
ï5iiisïiaAJi(Ki[|\  (m(Ki.jïiiia(ifu-Jin(a^(in(isïi\^  (riJi«i.jïï§A 
Kn(En||\   (Mttsin(tmi^(uii(Kiii|U(n(Ui(Ki)\(Lm(o(ini(m 
(ELii(n(Kn(ö|^aiii\  (MOiTiimf{iii9q(n(in(njisaiM(^(Kij|\ 
iinn(ajj(iaa5ïï\  inji(Ki.jniKii§njcEfl|j^  «(luuiiKi-jniKituinn 


Digitized  by  VjOOQIC 


i3(njiuttsv)(uuiKifl\c|CEAaiiaic|KJiaMM)asiitsii 

tfuoN  oJiosin  «jOinaTiancmaannoJiKi^inmi^CEia 
«Kif \  imuji(M(uii«3aMQm(oma£)iq(^(isnfl  iKJiajii^ 
n  osi)  a  Kn  ^annii  OQ  m  cEa  in  OOI  on  n  m  ^ 
(y(Ki>Ticui:o||(nji: 
n(nji(Ki.Jkin(uiftqnoa(Kfl(uio(uiiuin(uift^     ojnaccam 

imo^C3)^(uii(aiflLJvi(D(uiaftii]asiioa](Biaq(m 

^     ^         .ai       -^    Q      '     J         Q 
ojicnaxi(nji(Kifl\  rai(uian(Ki^inaxi(nji(Ki.jiiKiica^osi)ajui 

«afl\  (KnMqcvvxiaiLAoa^(ni(Ki.j)n((U|£QasT)\  Knojinr 
4  ^      ^  I  CJ^  "^ 

QCU(Kiiicn»i(K|infl3*^    «jiuuioo-JiiMio^oi^iLfncEiaS 

aAqa\  ajnasnoajnfl|(Ejiaii]onnaiKD||\  i|(UTiannomi.j(.(un 

iSa  M«i(mS*^(2  (6ÏI.JII  (^iKii  ^(^ 

qajui(mMUin(Kii^aa)aQarui(mociianSanj\&inKvi 

(Ulf|ftaai|Klx«]CQ«|K1C|aJ^lK)(MaSaS(^8^ 
Mimotsii.jniKinQflinK^^\  «oiiEiKLSQCjaaQajiii^^vi 


Digitized  by  VjOOQIC 


:n||iLJUir 
(mni^mn  naiAnminj|.jin(i:m'mniiE)iVii| 

Q  a  Q  Q  /  Q 

1  ^     «^         J     J  <b        J 

o  a(M  oc;  oiKi  nn  (kd  ?  \ 

(ywïnnaJi  :om: 

«m(K)naoQQei93oaim3«|(m3nnrn\ocua^ 
sn  n  \ii]  cd  3  (Kil  0X1  asn  asn  asvi  (£11  Vi  (un  inj^o  1^ 
KTiinoasi)CLin(Ki)^(i^taji|i\  a^!knaaB«]fX!Knoin(aj* 

*/  'Q  /  CL  Q  Q 

«  sjt  3  (oj  oc;  (m  (Tu  (un  asn  oA^om  (E3^  Q  in  ff^ 

u  CA  MQn%(^<L^  ^  (^  osvi 'Jno(cn  0^ 

KiiiEaiiJiix  (kftin^orTnn(una[T(M(imQQ«STiw  eojuin 

«j(m.Jï]3in0asnS'tïTOQtjKi\  {wiTfiaïnOTtorSi«jVi3(a 

osncMnx  (KitnjiiMintoiaJiintMaf^oiKimnrnTi^  ^o^ 

an  &n  «]  sn  ndi  3  ikA  ino  asnvJinimsü^a^ 


Ki>Ti(Ki.JTifn  qasii3im  (EiiiRKiiiKiasiii  osnx  ftJ¥T(ia)(Knaj| 
(cin  (ui^(ma£iajui(Enn.<sA^(&i  OQQciiN  «(LAJi<|iKi.Jin3in^ 
ssnuaojuiinasiisjKUvix  0Jiininrrcsin(Kv>ajiig||(aaar)a5n(iJ||\ 
(Kj(nji(MTnec3i(dïia(MaÉ;oiw Vi«i)?x  «Ojnofonjowij 


Digitized  by  VjOOQIC 


t6o: 

(n(Ki2(M(Efl(n(^8q,ii](ij)3(noasvi(Kii 
(3aJUisn(E%(aQ5i]i(n(knajuiQnjig\  i|ajui(iT(Ki.jï)2in^asn(S 

Q  Q     Q  ex,    Q     ^  Q  QQ 

ojui  on  (isin  (M  Tl  cm  osin  (Kin  (UI  (HJi  (EA  (n  osin 
inicijota^JiTnajïimaajiïttJiaju     (unjasnoiBUfmaJU?^ 
(UniKiQ(|a£i(i|aqa[|o2(aoasfiajir|\  onojuiKiQ^iBa^iunQsn 
0(isinasii\  an(Bl3(Kii(üin(Kiai]n(njioinii](M'^QQaiii2inaa 

al;  (M  in  fQ  (Ij  (IQ  (KI)  .jn  on  oon  oji  mn  om 

(ojiKiiifKUi :  (niiajui: 
n(irij)(EA(Ki.ji;i(i^Qn(ü)2a(oi(ui(n(irn2(Q  am 

(isvio(unoii{Kii,^(m(iaA(M(UiLn(iJi(t|(m     c|(Bi2(Ki)(n(L}i2afi 
(ïj  oi  (101  (En  (im  KB  (wi  (loi  (ifu  II  \  (un  (UU  (1^ 

/  QC>/   »         Q  Q  'O 

(aj(La(Bïi^  (n(UJi«)(MTiajiTniKïi.jkflqiKi\  (wi(a«j(inv«jn 

^  ^     f  Q  /  Q..  QQ 

(Lm  <i|  (BI  2  loj  0^  (KI  (irui  (UI)  (tsn  (UI  im  (u^ 

om  (LQ  2^  (z^  a{«L(a^  0^  ftq  (o^  0^  ojB 

(Eiiftjn\  (Min(U]i(irinaajif)in(U(KB(i|((5t)(LJU)inji||\  (n(uuis|ftci 

Jïi2Tn  öa5i]öfcama.(ii(Ki\    (Minc¥¥ia5in(Kin(ui(ïiTn2cn(Bii 

(Mjj\ftn(aniKflTn(ciii(t5i(a(W(i^ioifl3^(m^         ojttKwaiajci 

«j  fto  (Ij  (üi  2  ra  (Ij  (oi  (iji  (EA  (uin  %  n  Q^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


éom; 


•q  n  flsin  3  ftq(Eii  Ti  (üvi  omi  o  in  n  (kA,^ff^ 
(M  in  oji  (eq  oj)  ^  (m  ox)  (LM  asii  .JkCEfl  o  in  (B^ 

O]  OjQ  on  ^an  a5i  2  an  O)  oJi  (Eüi  (Lm  \(n  ojui  oq  09 


aJi(^aji^(m(m(LJU(isvi(ES(aasn(n(M  (UAinJinx   (n(uuiii|(Ki 

(M||\(Lm(uiJio>jiin(ai(ui(a(EAin(i|(iru2(iJ^         (unosvioo 
irïimaJU)?V  (un(Kianax>QQftQ(i|o2(un(i|(aaii(aiKn(^ 
(n  (Ljui  (m  09  (KI)  as¥i  (un  osvi  o  (EA  (isn  \  (Ij  (^  2  0^ 

Q  Q  Q  •       Q  .     / 

in  oQ  (M  .^Q  (UÏ1 3.in  (m  in  (lEJ)  \(U¥i  iKn  (a  (n  101  (Uï)  (L^ 
a^(kjiiniisii(nji(Kii\    (unai^(Min(Ln(n(m(ia)-Jinfl|(K)n(LJiafii 
omnasn*^  (ia)(uu^(ij(ia)3(ijm3(&i(iTaq9\'(Eiiï^ 
(no3aa8niaQa::naJi(cn(Kig\  (no30«](ici3(Ki^a6:(Ln(ncD 
ajiQ02(nanj|2«]in3\  (Ki(iruKi)inaq(uiin(Ki^a(lin(K)||\ 
«|(£4  3(iaf(a^a?n(isinaaiin(mft\  (uxifiKiiKvia^ 
cEdi(isvi(uinaji(nji>(MaJi(^n9n  \    it|(LJui(iqfti)(U¥i(Kinnncinnn 
cjasDN  ajii(Kij|(a(ij(oi(uin(uinan(EJi3(aj(i^(Mi^ 
ijn  (Ms;  (M  in  «q  lij  (LQ  (KI)  .jï)  QQ  (KV)  (ü)  nm  cm  (Ij  0^ 
(y(Kï)in(U  :6o: 


Digitized  by  VjOOQIC 


:£o: 


'9 
||{EAnnn9a&3i3nc|ni3i|Kii39(uii«an\  idiaSioj^ffui^ 

^cuiiS(MMnnnr|0\  cLJn(Pin(ie:ii|(m2cu^cEniaii  oun 

^Siao)iiaig\   (Eftmo(uii(m(ij(i5ï3(nnnn«|aj)(ajKniri  n 
f|iijurKii^tm(m(aj(ia)inasiiisnmin(Kift^    cüiiKiidiisn 

Q  Q  Q  Q         Q         f         Q  CX 

(^asYifl  (Lm9q(Kq  u^  (miidiam  ar)  ^ 
neii3fAin(Kiiuii\  (MinM'nnrii(ui)Q(M(^i]asiiu«aru|^ 
i|axifl]9n<joa(KiiiSY)asii(ünasiia  tjtuso 

on  n  irn  (un  (un  on  (éa  a  (oj  oé;  (KI  fltu  6ljA  (a  isn 

Q  Q  o         Q         /         Q  (Xf 

«jTfiKjfN  (un(UJl(MaJn^Jn^L^M(Wl^m^w^q(oBIï^ 
(cno  (EaVi«}(iA3iKJi(un8nffi  ' 

^Ki(m(uuiK)n^(Efto«}K)n\    iujia(Ki.jviannS'»niStAJi 
mm\  (Minann(isv)(iai(uifl^(n^(nasii(M||\(Kiflt3(M 
aJi(a(MQÉ:oi^ir1(iai?x  (un(Kit|fx)am6«i)a(^ 
fl§^aj|inoLA(^OLA^9{iAa(uuflsvY(E]in6n 
(Ki.jiiaTi^asni3ftJUiaqasD\  CMTimitSiKDcuiacusJio 


O]  (KI  .JU  a  TiiBi  asn  IjO  ftjui  n 


(^s^  KI, 


Digitized  by  VjOOQIC 


i 


isiioi&i7n(aaAAf^ainKic|ccio9nQnoa(ait|0)3o 

QCV  Q  Q 

KDa\n8aii]Q0i(iai|i\  Qm.£i(Majiaj)ajieïn\ajiniKii(M(ui> 

S'annaTsaKQQODaasna^annft^funx  ouiin^nnnnaJiKM 
<UQOi]inajuacu||\inaJuicjea'Jï)aTiS'isnM^(^ 
incmasiKKiKUKMasnfMi'^  nwQ(|»nii|(L5ï2(idi(uiioin(m 
«jC3ia<|asf)9f(uiniKi||\   aji)Kno4inMnnmaJii(Moacu|9«i 
omajuiaruinx  on(uuQQftq<JinainS^Qsn^onrï)a|»q(Mi^ 
mmiMijMa^asvifl^    i]axiQQS<ii|(UA(Ki^(ui)(Kifl](tna 
en  Qsn  ooiin  (Kin  \(Lm  «1  sdi  asn  isn  (un  iSYio  (^ 
.jn8oamanji(üi^QnM.^qnajnainimin(EJi\Am(Knan(Q 
Aiii(Lm«}(EÏa(aj(»:N  ojiinosnaavoaiN  flmn(if;(MTiAqo(ui 
iKii.jnnKvaJaninnnii]asD\ 

(jLjiKninaji :  6am: 
i|ain«ainA;)nioi|(iia(unftqarrt(uiQQ^  ojhm 


iminJiim^ajia^cMaJiuoijftiiNain 


Digitized  by  VjOOQIC 


:  66: 


(^  (EA  (K)  OOI  <Hi  KM  on!  g  (UI)  (üi  q  ojh  Q  (m  Qsin  osfi  (KI)  II  (im 


nM(iai<HiKnan!|(ui)(ü)(n(int|«o(isin(isf)(Ki)||i^^ 
(Hl  lU)  "^  (M  m  (1^  (KI  .jin  ff^ann  (UI  ^  (Ksv)  (Ij  (ir^ 

QO.        Q  Q  ^  (X  Q 

iiiiLJin(U)(Kia\aj)n(LaA(U)n(Ki(K)(m^;s^  (K)(aic)aji(KD.Jk(ün 

fl{in(ar)(20)(KD||\   (a«iO(un(m(ijoa(uv)anri(no(aj(Ki)nax 

(isvi  (IS11  (Kn  T)  (Ki||  (UV)  (KI  (KV)  (isi)  (tsn  (un 

(n  a(|  (O)  QLJin  (im  (i|  (£Ï  a  ((Lj  (1^  (uv)  Q  o  (UU)  o 

ca,  (1^  Qm((m(m  aq  (^  (iST)  n  \(KJ)  (L^ 

(KV)(lJ)f)(K\nfï)aj)f|N(kjiin(U)onr)n(UT)*^  (naju)(Ki(U)(ru^ajffn 

(nj)(noa(Ki.j).aj)nnnn(in\  (Min(U)((isv)(U^(K)^nnnnnajr 

(  OJ  ^  ^    CJ  J^ 

(Kina(|as)F)(uu)afui||\  <i|(La«]ft5i!Ki)(LBaruaq(Kfl(K)(K)(kJi(u 

(»(M3(i|in\  (Min(U)(^(U)^(m(i^0fim(Maru(i)O(i|T)(uur 

Qanjl'ik   (r|(Laa(|ft0(n(ü)a(K)h(£V)(isvi(ui)()si)O(Ba^ 

a(](uui(m'JV)(m(U)a(iaflo^(i|(kji.^(n(U)n2in(Kiin(B)\(B 

Tnamam(n(i5Tn(Enin(rL5(LC)(isï)\  (r](uuio^Si'Viaj)^(Kin.-*«r 

Q  Q  .,     /  Q  /  O- 

djQON  (M(aQrj(C3)(U)f)(ü)na(|(EJ)2(aj(i^(m(nji(U)n(i^ 

Q  Q  Q         Q         1         Q  (XI 

(U  (O  in  05)  f  \(U)n  (UU)  (Kj)  (un  (LG  (U  (E^  cttv).^^ax)  0^ 

(^Qj)^  (nw(nwm(iJ)a(Kfi(m«](OT2M(ij)a(KB\  (mt)(ui 

(^(U)^(Ki(U)(uu)()si).^(Ei)  (U)(n(isvi\    a(|(uu)(n(Ki.JD3ia^ 

QSIl<U)(UU«|<6¥1\(M>1()nri()SI)(K1)S)  :Oj|00t  QOtfUOJIlfKbl 


Digitized  by  VjOOQIC 


(i£n  lEii  (Lm  \  (üin  (uui  (UI  (^  u  ^  (K)  aq  (uii)  asii  n  ^ 

cv       o  Q        Q    Q 

aaji||\  n(un(Q(Kn.Jin2ia^«5ii(ui(Uj)(n(isii\  (MinonnasïiiKi) 

Qj):6|oo  t  (Ki(nji(M^(oioocBii«|aciJi20  (uinasn 

ocEJunanoAJi?^  (Lnn(m.a(|(m«|aqa[|(ui2(Lnn^ann(Ln(n 

(no(mn(a\aQ(üvi2Ti(aio(KJioi(irnj|\  a|o3(Kn«|(Kin3Gui 

iijajn3Tn(Kïï(ofajin(m-jïïitakinTni9f^  ojïiiKiiiKïiiuïittqonfi 

oJi^^TiM  (k^oji^  (WdJiommiKJiinjiano  anmojuianjin^  n 

«j  (w  i|  ftqïj  ojuj  (w  .Jï]  (W  (y  imn  Tl  ^  (1511(1^ 

«|(M.^anajn3in(KiinaEii\    (un(Kin(aQnaniajïi(Lmff]CEJi2(a^ 
^    "^  a/J  ^        ^ 

ommasTn^   (Lm(m«j(icianiq(W(ruTn(aj(mnTiN  mjioimaj 
moi3«sïi^(ij(Kinof\(Uïi(Liin(Min  (uinornfcuinKieiTioftt, 


co 


q/  cl  i 


Q/  CL  f  O         O 

i|s>i(ruiin((ij(Kminat|aAnQ^  (ulDiqn(ui3asv)||\  (mnof^asYiorj 
«iw3TnQdinfln^a;n6.Ji«j(E!i2(a^(u?:N  aannam  on  o  ojin 
<o  Tn»oViQdi6,^(ia(ü»Mo«H^<ioannm  oJKKn 


Digitized  by  VjOOQIC 


o  IK1  ^  (K^o  (Kv^in  tn^  ojvi  6.^n  lEA  a  (c^  oé;  on  CLG  (KI 
anMi9iKi^(UMiim«}ftnanr!riiO(nj|»nm  ojimdiciifm 

ftqorajïKKD^incMin^  (^(K]i)fl|iKfla(M(a|oi|isii.jii3 
<j  ocu  f  (UI  fl^^  nn  (EJi(Kn  lu  ^  0^^ 

MKia4iK1R\  (U¥lOa£AiMin(U¥l(kl^(MJl(Ull(Mlsiiff^ 

(uiic:ino(isfi||\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


HET  BOSK  DER 

NAWOLO-PRADHOTO. 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


UDISCHE 
TiAI-  EN  LETTERRÜNBE. 


HET  BOEK  DER    NjÊJTOLQ  '^  PRADHQTO 

IK     HET     JATAANSCH 

Mtt  eene  Vertaling   en  Aanteekeningtn. 


De  kennis  der  Javaansche  wetten ,  die  nog  in  de 
Vefstenlanden  voor  den  Inlander  in  zwang  zijn,  is 
ttiet  alleen  belangi!}k  voor  de  Nedetlandsche  ingezete- 
nen der  Colonie:  maar  deze  kennis  is  eene  nuttige  en 
na  in  liet  Moedeiland  zelfs  noodwendige  zaak  gewor- 
den ,  sedert  dat  een  besluit  van  Z.  Exc.  den  Minister 
van  Coloniën  aan  de  Koninklijke  Academie  te  Defft 
een  eollegie  heeft  opgerigt,  ten  einde  jonge  lieden 
Qpteleiden  in  de  kennis  van  al  datgene ,  wat  de  dien3t 
van  het  Nederlandsch  Gouvernement  op  Jwva  nader- 
hand  van   hen   zal    kunnen    vorderen.     Een    verblijf 

18. 


Digitized  by  VjOOQIC 


262 

van  ruim  twee.  jaren  op  Soerakaria ,  heeft  mij  den 
Javaan  deier  gewesten  in  bijsonderheden  doen  leeren 
kennen ,  waarvan  de  kennis  niet  ligt  buiten  de  Vor* 
«tenlanden  te  verkrijgen  is ,  en'  tevpns  tot  opheldering^ 
strekt  van  vele  tot  aijn  volksbestaan  behoorende  zaken. 
In  de  werken  toch  van  mannen'  zoo  als  Yalektun  « 
Raffles  en  Crawfurd  ,  wier  verdiensten ,  verst&nd 
en  kunde  groot  zijn ,  was  het  den  schrQver ,  ondanks 
xgne  uitvoerigheid  in  een  zooveel  qpivattend  bestdc» 
immers  onmogelijk ,  om  elk  artikel  tot  in  de  laatste 
biyzonderheid  te  kloven ,  en  alles  te  boek«i ,  wat  de 
Nederlandsche  ingezetene  te  dezer  pliiatse  dagetgks 
kan  hooren  en  zien.  Deze  zoogenaamde' kleinigheden 
zQn.  het  eveiiwel ,  waarvan  de  kennis  ons  het  verband 
èoet  inzien  in  zaken ,  die  anders  minder  verklaarbaar 
.schijnen.  Al  wat.  ik  daarvan  in  de  gelegenheid  ben 
geweest  te  vergéüren  9  acht  ik  van  mynen  pligt  ten 
dienste  te  stellen  van  het  doel  waarvoor  Z.  £xc«  de 
Minister  van  Coloniën  eene  Hoogeschool  in  het  Moe- 
derland heeft  opgerigt. 

Om  deze  reden  heb  ik  de  Nawolo-Pndhoto  be- 
werkt, en  van  eene  Nederduitsehe  vertaling  voorzien, 
en  daarbQ  *  die  ophelderingen  gevoegd ,  welke  het 
burgerlijke  leven  der    Javanen    ons   oplevert.     Deze 


Digitized  by  VjOOQIC 


363 

aanteekeniDgen  souden  eene  grootere  .  uitgeiaieidh^d 
hebben  bekomen,  indien  d^  beide  .werken  van  den 
Heer  C.  F.  Wufnai,  waarvan  het  eene  de  RegUple^ 
gUig  der  onderdaken .  van  Z*  H.  den  Soeeoehoennan 
«on  Soerakarta ,  en  het  andere  de  Inttellingen ,  ge* 
woónien  en  gebruiken  der  Javanen  te  Soeraiaria 
behandeh,  en  die  beide  in  het  Tijdschrift  voor  .Neér^ 
hmdg  Indië  adjn  geplaatst ,  nuy  niet  het  grootste ,  ge- 
deelte van  den  arbeid  hadden  uitgewonnen.,  zoodat  ik 
daar,  waar  eene  lange  explicatie ,  noodzc|keliJk  zon 
wezen,  volstann  kan  met  de  aaphaling  van  hetgeen 
deze  verhandelingen  er  van  zeggen.  — Ook  in  taal- 
kundige verklaringen  heb.  ik  mij  niet  meer  begeven 
dan  noodig  is ,  omdat  dezelve  minder  hier  dan  wel  in 
woordenboek  en  spraakkunst"^  Ie  huis  behooren.  Ik 
vrees  evenwel  in  deze  wetten  eenige  dingen ,  die  mij 
verstaanbaar  schenen,  voor  anderen  onopgehelderd'  te 
hebben  gelaten ;  doch  hiermede  is  het  gelegen  even 
als  met  vele  voorwerpen ,  waarin  alles  voor  hem  die 
het  van  nabij  beschouwt ,  duidelijk  wezen  kan ,  ter- 
wQl  het  hem  moegelijk  valt  te  onderscheiden ,  wat  of 
er  in  datselfde  voorwerp  voor  iemand ,  die  er  duizende 
mQlen  van  verwQderd  is ,  duister  kan  wezen» . 

Doch ,  hoe  het  ook  zQ ,  ik  hoop   het  niet   te   laten 


Digitized  by  VjOOQIC 


264 

b(i  deze  zwakke  p<^;iBg  om  ieto  toe  te  birengen  tot 
hei  nut  eener  wetensciMip ,  wttrvan  de  hron  op  Jama 
is.  Ia  volgenden  arbeid  kan  ik  leveren  -wat  er  aan 
dit  werk  ontbreekt*  Indien  deze  Nawolö  •  Prudhoto 
een  gnnztig  onthaal  vindt,  dan  zal  mi^  dit  niet  woi« 
nig  aanmoedigen,  om  op  dezelfde  wQze  en  tot  betzelfde 
doel  ook  de  Hangger  -  Badhoso  te  bewerken ;  en  zoo 
lang  ik  in  deze  gewesten  leef,  zal  mijn  tijd  en  nüjne 
atndie  niet  andein  gewijd  zijn,  dan  aan  hetgeen  ev 
met  de  oprigting  dier  Hoogeicbool  te  Bcfft  in  't 
belang  dezer  schoone  Colenie  bedoeld  ¥wrdt. 

SoeraAarta  J2  Dee.  JStsi 


Digitized  by 


Google 


irJtFOJLO^PM^JI^BOTO  (i). 


Lia»  (2)  en  Let  op:  dese  WeCtbepdingn  (3)  Tah 
Z.  IL  den  S^esoehoenan    Pakoe  -  Boewono  Senopati 

HiNCHfaALQGO    N«ABI>OEERAHl|AN    SaJIDHIN    PaNNOTO  - 

G<»0,  ftel  ik  in  handan  Tan   fli||nen  onderdaan  Si 
NoABEHi  Hamong^Prodio  (4). 

Den  m:j)ne  wetsbepalingen  stel  ik  n  in  handen» 
omdat  il^  n  tot  Opper-fiskaal  in  mOne  Pradhoto  be- 
noem ,  «I  n  daarbQ  gebnt  idle  voorkomende  geschil- 
len onder  mQne  onderdanen  te  regelen*  Hierin»  Si 
NgabeU  Ham^ng'Prodfo  j  moet  gig  met  de  grootste 
tronw  en  naanwgeietheid  te  werk  gaan ,  en  ootmoedig 
▼an  harte  weien  9  gQ  en  nwe  medeleden  de  Onder- 
fiskaal  (5)  9  de  Kort  (6)  en  Swrojoedho  (7)«  Das  be- 
veel ik  n  over  de  geschillen  m^n^  ond^anen  uit- 
spraak te  doen  9  nitgesonderd  in  saken,  we^e  naar  de 
SoeraimU  (8)  moeten  opgezonden  worden;  of  die  van 
*s  Keisers  genade  (9)  afhangende  syn ;  of  die  welke  tot 
het  hnwelyk  betrekking  hebben.  J)e  aan  u  overgela* 
tene  saken  bestaan  in:  straatrooverij ;  diefstal  in  huis; 
veerooveng ;  dieverQ  in  't  algemeen  9  of  door  iets  hei- 
mdijk  weg  te  slepen ,  of  door  het  te  ontfutselen:  als- 
mede in  saken  tnsschen  schaldenaar  en  schaldeischer ; 
tassehen  lieden  die  aidi  deself  de  saak  toeeigenen ;  voorts 
6.  j.  l*.  s.  •  \% 


Digitized  by  VjOOQIC 


268 


in  het  geven  en  nemen  van  een  pand;  in  't  in  bewa- 
ring geven  en  nemen  van  goederen ;  in  *t  in  leen  ge- 
ven en  nemen  van  goederen ;  in  brandstichting  met 
dieverij  gepaard  ^  en  in  dergelijke  dingen  die  op  eene 
verraderlijke  wijze  geschied  zijn. 

Dus,  alle  mijne  nndnidMinny  zoowel,  groeten  ahi 
kleinen ,  onder  Soeratarta  Hadhiningrat ,  en  alle 
lüeitsdiea  'binnen  êt  Ho<lfiipIaa(fr ,  -«ehtfdelNihefs  ^ 
fifcinildenliars;  zg  4ie  ieM  in  pimd  geven  óf  neteén  ^ 
die  te  leen  geven  oftaémen;  die  4n  beHtMteg  gev«n 
of  nemen  i  deze  iltten  móeten  'daArvta  hét  Hsdkrifta^k 
bewijs  in  handen  hebben*  Maar  zoo^het  een  aAibténaaiB 
van  den  rang"  van  Mantfi^  diorbovén  (10)  is^  Aan 
moet  iiet  schriftelijk  bewijs  Tan  tfn  zegelmédc  vém^ 
«lttiw«zcn;  en  ödk  hec  sArf ftelgt  béw^s  vön  iedeif' 
ambtenaar ;  beneden  den  rang  van  ManM ,  nfoet  z^n^ 
èigèrie  handteekening  -Yóèren  ,  mitsgaders  die  van  twéé 
getttlgen.  En  ingerval  mén  iti  dier  tee^  '^em  ^gesehrifl 
in  handen  heeft  ^  en  men  nM  eUdind«rHlaarerierin||e-- 
scliil  rakende ,  xieh  bff  dé  PtadhotQ  kiimt  'htyagén  ^ 
dan  mag  er  geoo  geding  oterpla^  ^hebben.  «^Wttl 
dé  Idtetkie  kramers  ^  kcNipers^  en  Vmcoopiers  A(p  "dettnliiÉ 
betreft ,  dese  moeteii ,  wtnmeet  z0  hïinnè  IcöopWttren 
timi  kameraden  ol  aan  andere  méhsehen  ep  -cièdietver- 
kdopen ,  daatbIJ  den  Tondo  {11)  ,  die  op  de  mxèüL  al^ 
daar  het  opzigt  heeft ,  of  éen*  hnnnër  medëStoè^eêCJü 
^ot'^getnige' nemen ;  '  en  zoo  hier  taóch  dë  eelt  nodi  dë 
andere  b^  aanwezig  is,  zoodat  ef  een  géftchll  vanoni^ 
zéaat ,  dan  zal  er  geen  geditig  mogen  plbats  hebben*  • 

fridien  een  mfjner  onderdanen 'in-  gescMl  ië  Met  t 


Digitized  by  VjOOQIC 


«• 


<MbrteH  vi»  ^éh  Su1fèn^   ^énsï  Iféfaaf  ft^fliAbffv 

mi  IIeiiNiünoeH»g'  viÉb  iii(}tiétt  tüto  «tabi  «igiKh  ^|fwn^ 
vader  (12)  den  Sultan  ttt  BgntHafi  (IS)  mm^m  ^^ 
Geen  geding  van  vroegeren  tijd  afkomstig  zal  er  be. 
staan  mogen. 

i  Ba  «^ilMt»;  tranfttei  ÜMèod  eëtt  '|^«6d  M^rtftiet 
eékten  l^Müdön  tó  liei  ^i»é  Vto  Mxi4€rtcö»i^  NftöëHV>ï 
èan  be^al'  ft  ddarbij  s  Am  Uhbht»  dié  gësehillëli  féóft^ 
gMf  k«»nei^  ilèbben  $  Üid  önfisMft  «JA  sedert  dH^  ^ 
m  «ifh  ilMefer  rfèli  «War-  ^mig}Ê  ^14)  tol  mffhéK 
MA  (Vi)  fhit^nt^Pkn  MJlinncoisIVefïoko  bègitf.  d^ièft 
gMëbilv  tM  vliegeren  tQd  kél'tMè^Ki^  M»gë  ^IdM 
bebneil.         .    •** 

j  -j    ,•     _  Artikel  ï. 

-  WébMer  «en  Idêkêmt  rf  tèrdétrer  tlMd^ëHfUH  •flei 
K9êÈms  ^^^  ^  ^^dën#gk^aA«(iy^  «éit  BbepaH{i)  (. 
JÖiW«  rf'  ^arraéAe  |^ks«tönd  J^rüöM  eètfé  kii»! 
héëftv  Wtó^èr  fcij  Üidi  bfï  te\PrAififó^«>  bëklé^ 
1^^  ias^tXkh  h^  fiö^  de  S&êramM  o{  BëlèihangMXB) 
opJÉinden  iHIj  Ato  ii^ïhèt  hem  niet  v^rgilttd  iAp^Hobd 
Mm  i!6  VeÉ**fehij«ën  i  Aitiar  \v^l  üté  ik  item  toe ,  Meh 
aiSttlir  te  hHèn  ireHeg^Wtx^igeit  dóór  ééiieh  Ver- 
OMWdeh  zddEWaaMeiAei',  wién  hfj  zQtte  iakk  in  eéttëM 
fcrfcf ,  Vfttt  feegêlmörk  vooriieii,  medeg-eeft  (4).  En  Më 
bg  Èdf  flé  gedaagde  is,  dan  moet  *gn  ant^^bord  étik 
in  >efa*  güllemi^ldëh  bi4éf  tervilt  iijn.  Maat  een  MMfr* 
ÉlMk  of  téMëre  iJoctfVèrwatit  tan  d«fi  H^iMr ,  ëett 
B0ëpki4  5   iï7fk^(»9i   eh   daaMedë  gèlQki^taahd  ]pëHo6h  ^ 

19'. 


Digitized  by  VjOOQIC 


1170 


dto  kQii6  aaak  éêot  mi'  ander'  laat 
wmxwA  TOipUft  iSq,  MtUuk  de  SaefmmH  teawerai^ 
Tenaita  iQn  aaakwaameoMr  niet  befoegd  ia  eet  dim 
eed  Toor  hem  op  lich  te  iienieii« 

Art,  II« 


Twiatsaken  over  goederen ,  en  die  wdke 
aehuldeiacher  en  schnldenaBr  Toorkomen ,  alamede  dio, 
welk:e  in  het  gevm  en  nemen  van  een  pand ,  of  in  't 
in  leen  geren  of  nemen  eener  saak  beauéui ,  «n  waar* 
mede  het  soodanig  geetdd  ia ,  dat  iQ  tot  het  regtiK 
gebied  der  Soerambi  behooren ,  —  deze  moet  gQ  naas 
de  SoeramH  opsenden(i);  en  heefl  er  eene  aanklagt 
piaata  van  moord  of  Terwonding,  die  0ok  aan  de  See-» 
ramH  todcomt,«-ook  deie  ank  gij  derwaarta  ep- 
lenden.  Maar  wanneer  iQ  de^SaeramU  niet  aangaan  9 
—dan  moet  gQ  en  de  l^ksbeatierder  Soano-DBizviMG* 
imuT(2)  deielve  afdoen.  Roof  9  biandatichcing ,  dheea* 
eoilog  m  moord  en  dergdigke  laken  9  die  met  geweié 
gepleegd  iQn  (3),  daarover  veile  de  Rylubestierder 
8o9ro^Dkiningrat  het  vonnia*  Geaehillen  toaaohen  raaB 
en  vronwy  100  ala  betreffende  den  tronwband»  het  tea* 
tament,  nalatenacbap ,  hawel|ikapand ,  het  onderbond 
't  welk  de  man  aan  agne  ynmw  geren  moet ,  en  der- 
gelQke  laken:  en  moord  en  rerwonding,  waanram 
geene  aanleiding  bekend  ia ,  -« daaroTer  vonniaae  do 
Hqogeprieater ,  aonder  nalaügfaeid ,  aonder  voor  om« 
kooping  vatbaar  te  zijn ,  en  iond«r  het  geachil  d»* 
pende  te  honden  •  Hiervoor  bepaal  ik  eenen  tgd  van 
niet  langer  dan  3  maanden ;  en  ia  de  aaak  om  radett 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 


nm  vmriMBMnde  iiio«Qcft|ldMéM  dan  Mg  iiifll  afgt^ 
4m»,  datt  BMet  fiK  Ngabeki  Ham&mg-Pre^o  er  hQ 
«aiMdlflk  Tan  Terwitdgoi. 

WflOMtr  €r  famand  in  geaddl  tegas  eeuan  «dar- 
daan  ywn  den  Sidtan  ia ,  en  de  aanUagt  y/oot  de  Prm^ 
iiêt9  ia'  gaaebied ,  dan  mpet  gij  znika  lan  apoadigata 
«Hoen ;  en  xao  ar  rieli  moaQal||kliad€n  opdoen ,  iraa^ 
Tomr  ik  n  den  iQd  Tan  3  Maanden  b^md ,  en  gQ  Ai 
naak  binnen  don  3  nuMnden  niat  kont  eindigen,  dan 
sal  ik  aan  8<  JVgaèeii  Bamong^Predf^  en  aan  alla 
n|ne  madrieden  eena  boete   Tan  50  ri^alan  ofrfeggan* 

Blaar  wniklaglen  van  OMKurd,  welke  ik  Teniietig, 
daarin ,  wanneer  de  gewqiade  of  gedoode  eanen 
lieeft  genMudrt ,  of  daaiin  de  bebdpiane 
liand  gebeden  beeft,  aonder  een  beambt  of  daartoe 
geregt^  peraoon  Ie  i^  Doeb  ala  de  gedoode  of  ge- 
mnde  een  daartoe  geregdgd  poaoon  waa,  eitabaQne 
hhiwlwi  wanten  er  niet  in  beraaten ,  dan  ga  de 
Ua|^  doèr  en  woede  naar  de  S^wmibi 

Art.  III. 


Indian  een  reiaiger,  looopman  ef  aaibtfiwaff  in  da 
of  andeie  dheaa  komt  te  vemncihten ,  dan  var* 
naehfte  U^  tan  bmuie  Tan  den  Loerak  of  BekIMXl)  ef 
pm  httiae  Tan  genen  daarbeneden ,  of  ten  bniae  Tan 
ém  KakÊm(2).  DMfrbO  bép«ilik,  dat  bQ  door  ba^ 
woSk  dar  dbean,  alwaar  JhQ  Tetnaebt,  opgipaat 
da»  Ia  bg  in  dienadietrekking  ^  dan  wwda  bQ 
IMl,  anotlang  hg  dMT  te  TMÉoaran  kaaft^  Ia  b^ 
indknatbataahUng,  dan  waida  bg  alaebta  Ma 


Digitized  by 


Google 


ns 


vergoeden,  waarbjy  tevens. «oglVBL  ^gm-im  'bMilMW 
ds  «n  dflii)  kril^yieëtfr.  ^  isén:  all*  4e  MessdiM  4i^ 
dlMAÉB  dsi^^d;  m^et  :a%eMn^Bi  wmito.  hk^m  mtm 
mm^iUm^  ém  4iéf  of  M  jFsMhlène  fgiM  ^  liètqwlte 
Ijoni  (3>.y  aqfft  hsblM  db.  aanklajgi.plftaÉs;  en  kst  Isi 
vtNrgtydÉBg  g99Qr«hQtAMil;«o]!dtt  «kéiTei^giedtfr.  Mmi^ 
galieyt»,  Wüea.kg  faÉigecidasb  fl^unAivsi^blIA,  «i 
ii&Qi  van  «fitedièitd  in  ^jiié  è«i^->^  ^  «0^  bij  ^ 
offMciiK  fc^irai  gemAlen(,  of  ||BfaoI|isn  nriMfoi  qü 
^^  uKor.  esn  aikr  opiMii  ofi  phats  éo;  Iwjgyasn.-ïhUsn 
Mam  siat^gtsdbieA  is/^  .^..vasalli  ^r-b^stdMi^ 
dfat-jd^isaÉ^  even '200.  als  bpvéBi||ei)»gd' isi,  «ii 
^mktflykr/  gésidUi  wovden.»  m  haas  hetBsIfiiÉkcwKdsii 
opgebgdb  >Ma|ir  didiëB  ev Jb  4%  dliesa  «»  ii«M|i"  «tf^ 
lli^«lf:«é  vMUiè  v«r.  fiiiiifn  ^mag^ver'metÈ' 
i«y  ^«e»^«k:.d«  i^iiifehr  'tm^  hii^  itaif-^efr 
gaÊ»'^MÊUm¥^ ,^  ^dan  dMt  dJüftKtJiêen^ iju^pta 
komt  te  lijden ;  dan  zy.  ^e  m^ ,  bij  wien  hij  ver- 
nacht heeft ,  er  niet  aansprakdiQk  voor ,  omdat  hel 
«in  ingüM  oktvooinigli^j^d-  ter  wgtw><8«Jie  IméaIm- 
top'biUkeraMM  te  zweiM,  dath^  ér^dtet  imtM» 
llg\U.»hilien  «r  te  diop  phAfse  moéhJDo^rMi^^Êh^ 
U^kkeik  41^  KtAoem  ^  noob  idmaftd^  iw;iiiltad«iMPnflig 
1»^  sooÜat:  hgi4iyneft<  ibtr^-faQ  dsii'ldéteen  ntoi  imk 
niMèn^  dpiii;'moet»ti9  AM>r.4e  ^ttidén  ditrgdierife  dliia« 
op|Va«^Mr«iikMr.;  •iJwontt^hartoJsa  of^  bMacbttlAt  ^M 
jMdfe4all%ldi4liMseb«ftérAii«pn^  V«l 

#ili  evweMtf  Mii  hBllK)finfci|>aoMep|pt<é»  wtdiKinipmi* 


Digitized  by  VjOOQIC 


Ui 


:  IJ^Iaaviifièlm^&^iiuffHnÉerBdf;  bestolen  ^wotUi  dM 

iipoor  .of  leekt»  van  atf^ettofli^  (3>f  dM 
pi^  'M  d»  gebrale  vmu^  t»t  t#  i^ergiM^ 
io^^Mi  d»  béstaitilè  labei  iMaa  m0l>  cwM  vtfkkl^w^ 
^  hf > ès  iMBuitr  vni  iièt ^govtolene  jiotfitMet-M^  lM»g 

hhilriéag>eg  kijdi»  mt  .4»  •Bef^iM^  (4)  kmilHP'iwiit^ 
ymisix^  Ite  glBVOttdvw^^MtfiÉ:  tto  -iKf'  gMi^lëdtf  ]^ 
kttr  mdet'ik  'lfBndM'^fi^de»'gefÉM»«->A^WÉ 
j^ïiMai  of.  tuiibtt»«Euf->vi<»  iMgêMtt  rattg  iir  dë  eM< 
ütf  o#doi»  dhwiia  iwinufci'»  <an.  ttoel'  é»  Loërük^M 
Bekkel  dw  plaats  hem  zijne  woning'.iiUlM^^  •ett'  Ml 
er  niet  aansprakelijk  voof^wea(en »  als  hij  bestolen  wordt. 
Maar  de  eigenaar  van  het  hols  en  de  lie^n  dier 
dllN»4ttliiii  ^ÉfWiBtf  «immh  ^n  ^^1^  «^  h«lMntf#Mr- 
sMfc'kfRp  diM» t^  WMdi  nr  dfl»  een  iAift'ivtt  Me 
gtii6l«e:  giVttMea ,.  ceo-  weiéN  :  2«É[«  fti.  fcéWnM^ 
f  yiumeuiy*  ttnrij^'  d»»  Hofiiireiiei^  é»  gehc^  tnu^fe 
v<lrg«ede»^:eb>*de  béütolbne'  2W«pM  ni(»eC,  dftt  Rfp  <te 
HikBMie  «fiét  -a^  hmtg  opgbeft^  Is  znHas  afgedaafer'j  Arti 
nWü'  dn  wihiAidlge  aan  dé  fegering^  W6rdén  OTér^;db^ 
tf^ei^'-TVéorls^  itfiHeM  'ieiliafitf  ergens  Téinaéfatf,  ei^ 
lÜÉrtT'  ió  htfü^  woitfewdë  aAnjgeTalten  ,  gewoed  of  g«* 
dde^j#Mrdlr)  èüK  sal  degeheele  befo&fidjB;  'dier  dheni^, 
tMttl^'^ef  fdttMkR»  liirj  ódll'  i^ertiëèHt  hébb^  ,  ^r  aanspm^ 
tlilgIpWr  geëtdd  wordoi*  Is  Mf  gedïMd^  dan  i9 
AB^^bMffê'M'  rëfriim ;  en  in  geiral  ran  verwon^Aig  SIS 
M^Ati;  en^datfHHf^  irijnr  dlett  gehouden*  den  ititsflkdl- 
1gé.43iftHif&Êmyw\  WUnlMr  st^  lear  op  het  spoor  zQlrr^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


274 


(iWETati  Mn  4e  inef^ttiai^  kflonii  te  ge?«a:.het  fiU 
der  betaaUe  beeto  worde  den  betalwr  tenqgege? ea  ^ 
ea  het  piocea  hebbe  sQo'  loof •  By  het  oflÊggut  d»-> 
Mr  boete  moet  gQ  de  meerdere  of  mindere  «it^bieü* 
heid  9  de  bloei  of  het  rtirsl  der  dheia  in  aënmerldDg^ 
Beoken*-— Mair  indien,  een  reixiger  dei  nachts  of  vfêg 
fMt  5  en  hier  of  daar  den  nacht  doorbrengende »  doev 
stioatroovMi  of  dioTen  wordt  afgeiet ,  dan  sdkn  im 
menechen  A»  dheaa»  ter  plaatse  waar  lm  o^geset  is  ^ 
daar  niet,  aansfrahelflk  Toor  wesea^,  om^  het  aan 
iQne  eigene  onvoorsigtiigheidr  te  wigMi  is*  Als  h|| 
evenwd  den  giisdadige  noemM  kan ,  den  lidkhe  hal 
paeces.zgnenJ^ep. 

Aet.    IV. 

-      H 

indien  iemand  door  straatroovers  wmrdt  aangedaaa  » 
dan  loepe  hg  de  help  in  van  de  menaehen  der  dheaa» 
in  de  nabQheid  der  plaats  waar  hy  is  algeaet;  en  daaei 
moeten  njiet  nalaten  hem  te  hulp  te  komen»  en  den 
iooTermet't8einTandenfi^{r(l)opde  hielen  te  volgen* 
Km  h|}  i|iet  op  het  spoor  worden  gekomen,  dan  mUen 
dn,  lieden  dw  dhesa,  waar  deze  straatiQOv^  is  voet- 
gevallen ,  er  aansprakelyk  voor  staan,  eak  -1  godaelte 
van  het  gestolene  moeten  v«;geeden »  terwQl  er  vmt 
beide  kanten  op  deselfde  wQse  sal  gesworen  wvrdon » 
als  in  'tgeval  der  bovengenoemde  diefstnllen »  dat  er 
niet  te  hoog  wordt  opgegeven ,  en  dat  de  bevolking 
der  dhesa  er  onschuldig  aan  is.  ;  Maw  wimneer  ksi 
dhesa-velk  niet  te  holp  ^il  komen  op  de  phnM 
destraatsooveiQ  geplaagd  wonlt,  dan  nal-de  ft» 


Digitized  by  VjOOQIC 


srs 


fhaiiifc  mm  hiéjmm  aaagifte  êom  êaa  de^oÉdiggeii4« 
4lMNi*i  (2);  «I  all  sQ  des«  aangiAe  <3)  niet  willett 
aauenmi ,  dan  snilr  gif  desdve  voor  SS  reji^en  in  ié 
iMtê  alaan,  welke  boete  aan  de  vegering  mpetwmrêMi 
tÊÊgÊkmiri.  \yyden,  wanneer  men  den  sohelni'  dp 
]Mt  epoor  ia ,  dan  uMiet  hQ  door  de  dheea  -  lied«i  eit 
iber  diegenen  9  die  hen  helpen ,  gegrepen  worden  i 
ma  levend  gegrepen  iQnde ,  Torvolgena  aan  den  nmn  9 
dbn  m  gephmderd  heeft,  ova|;éIeT«rd worden.  Stde 
kf  lioh  te  weer  y  dan  nake  men  hem  af.  —  Indien  atf 
dn  bloedTerwanten  van  den  gedooden  atraatroover  sieh 
komen  beUagen^  lal  dese  aaiddagt  niet 
augenomen.  En  soo  dese  atraatioover  in  dé 
•ene  at  andere  dheaa  binnenkomt,  dan  mDet^hQ  "nmt 
ém  Loerah  oi  BekM  der  Aeea,  waar  hfj  ia  binnen- 
geimnen ,  Mniggevmrderd  worden ,  tefwfp  de  üoemk 
mt BMel Her  dheaa  verpligt  is,  hem  dan  aanafondi 
gebonden  nitteiereren.  Blaar  ab  deie  den  loover  al-^ 
daar  wegert  nitteteveren  en  hem  Verbergt  of  achter-^ 
Iwndt,  Boo  itelle  gij  hem  verantwoordelQk  (4)  voor  de 
Mivlugting  of  ontanap^g  van  dien  roover ,  late  er 
aangifte  van  doen  aan  de  emliggimde  dheaa^i  dier 
jMman,  waar  «de  achnldige  yerborgen  wordt ,  opdat  de 
made  eah  'de  regtttag  worde  medegedldd. 

Art.     V.  j 

Ten  cpsigte  der  aanmaning (1)  bepaal  ik:  indien 
iMnanil  gedaagd  ia  om  voor  de  Pradkoto  te  komen , 
mm  varieen  ik  hem  daartoe,  indien  hg  in  het  bsid 
vmi  Péu^taig   en  Smkêwmii ,  hhmen   de  gredsen  Aéi 


Digitized  by  VjOOQIC 


3X« 


«m«  M^^  mawd^iiftdumJbü  buffien.  de  gcenvw  itmmIz 
<M|p%.  yiifiMd  9 .  ittdim  bij  il^  'tla^é  iMt.  MMa,rÊmfiSfy  ui 
fA»  ^^  ;!;^ftrg3^beigt9  viW«iicl  4»  <èlg«n ,  «diea.  lii|| 
^  'iJaaA  van  S^éfen .  en.  Djabm^*-  r^fÊgMk 
^  $(0i  dageft»  ipdim  hg  in  4bt  vim  JBoV^t^v^^M  ^ 
4^fsei.ill(^ii(|^-.iMi(0r9  te  ImMh  behoèrt..  .G» 
^rMmiM^  dearcle^  i4#Mp^^Mel|:  tijA.  »ie(  koftie»  wil» 
^,geY9  1019»  ke^  mMNT  3  tewngkitB  of  inthloietPMlh 
gifid^  .jMltiiiglagüA  eenet  iv^Mlk.  aaoiaenjiigt  .vdi  M 

gÜnnqii.iJiÉ  yenehtade  is.9.  ilpn  tak  sS-Jmüi  ift«MM 
tl«etft  (%  Wi  %  B«iAe».^  küien  het.eg»  nwll^i 
wer  foedeiM  ki:g  vaa,4.jrtf|elen,  inAeiblM  eeie  m»» 
kb^  Ta«  V4rim4iiig  ifl$  van  &.  i^eo  ,(  inJieta  lidi 
eoe#  «oildagit  wi  meetéit.  Wnwmch^^j»  Jm^^a 
m9>  MiM  gil  Ji^w.m^t;  izffM  lifeipeBlg  ia/t  vetbecfto 
Maaf  ^  4e  aanMeger;  «4C  niM^  heiewt  ^^  ae^ 
make  gij..he»  dopf,  eeM  f^afeggiAi  Mcfiid^^al.ibi 
mel^.i^  Mis^oiftt»  sal  beeebeiMidj  woiAm(4)'|  eatjwi 
lljj  .l|ii|nQiii4iii»*4Miig4^^  dan  Mfmèft 

mfk  ^fik  viier.|^9^iMUg4«i  JMbasiwo/Mli  n^aec  mimv 
imw  U^ew  mmnt  beyealden  i^di  gedeg^Mié  is.,,  M^ 
wijl  hij  zieb  neghe^  Mie  bH^Minqüifvef  wÜQ 
eene  boodschap  (5)  te  verrigten ,  dan  lal  er  op 
terugkomst  moeten  gewacht  worden. 

"     ••'"'■         •     '  Art.     TÏ.    •  "*■' 

:  Indien  inmmfi  w  iea  ^4^  Uleseheil  $^n»mtm^imff 
W  4inl^  Te«iDfa|MiCL;  yecbNifjMriè,    wegkept^  4w 


DigitizedlDy 


Google 


SYf 


spiakeUjk  gottdW^,  m  leqfiigfi^  immgm^gfm  Urn 
spoedigiite  i^tesporen.  Dafurtoe  verleen  ik  den  tijd  van 
3  maanden.  £n  zoo  hij  burnen  dien  tijd  hem  niet 
vMqiiJcati  1.  dnn  .Wft A»  hö  k^m^  Wte-  gfitkifftn , 
IMtke  ifeaUj|U8,k%«a|:  og:  UNKcejiOmiHi  Mie^m  .^M 
W^ihm^iV «p  ^S  tf^alen  ^  iiiAieaiJky  e^  ^^n^iUiM^^ 

itl^do^h  4«  J^'ffQ^W  ^  4i4i^|i  «ÜR  to<4^A  49cb(^  e<« 
kluiH'nKvi:;  d«^  ia  .mindes.daA  Ji|(ii»^r%9,.i8ii  £9.i4f 
iMtpiigifa  ifim^  >oMe  hi^riele;  gij)  naiffr'nif;  b#flMl 
VÜMk"  W^AMQf  4^  'f«Klag^  dmr  :Z^tte|i  «üiiUaflit 
af^dooA^efOi.  rader'  jmm  gemndM  woadi,  daa  aehwfe 
ik  dexen  de  helft  der  bAel»  !#*  biÜMnlAg:  mvjmf^l^ 
gena  ga  het  proces  zijoem  gang.  Indien  hij  door  zi}n 
hoofd  gevonden  wordt ,  .dan  knjge  deze  het  geld  zijner 
ttoeÉè  terug.  Iridi^  hg-  na  den  tijd  ;  "Wau^p  de  ««gen 
hem'  ifigekfi^e  iMridagl  ia 'opgetekend,  Wêglaofpt^ 
wtt  dMr'een**0nAêlr')'inaa>  geyonden'  vi(mèlt^  Im^'mfA 
étéif  dezeMtd  W^ze  gehucMd'  ali  t^  ^tg^Vbl  dat  hl}') 
nft  gédüg^ÉAfd  «ty  mti ,  gevlngt  -m^i  maaet  dan  betal^ 
dif^^^riÉ^tikl^lér  dë  otltÉoAlen  1^  '  het  prtMIs.  IhdCei|l]ll$ 
lilet^  gevonden  wordt!,  ètat  W(Mrdè  h|^'deor  d&^Tegering» 
«I»  dM*^Jnift  aaAUbgeraehleniagejaiagd^  Mek  fti^ieti' 
Hg^'Wè^^léopt,  ^vétirdat  bem  een  brief  van  dttgtaavèlttg' 
goMidën^  11^5  dttn  nel  i^n  hiooM'  er  Biet  aanspnMigli 
vtüer  wék^*'  "^IlllMtr  dim^gtfre  gf|  èéne»  l^rief  van  aeb-' 
tema^agio^  aan'-zQMii  aanUagery^en  zöoUf  y^eiidw 
Hèrdl,  da»  ga  «hk  pi'oeee'  a^neip  gmg.  Eto  wanbe» 
hei'èim  ui»  4ïa*^«toidM)dii'lg^d^^^gi^a«g«hife^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


Ui 


wadiMr  «en»  boeto  van  50  Mjal«D  opteleggww 

Art.  VII. 

Waaneer  een  gedagvaarde  niet  in  staat  ia  eai  wit^ 
MDunen ,  om  redasi,  Tan  ongestekUraid ,  dan  neet  nQ» 
Lêermk  of  BeAkel  bem  naar  de  ProM^to  laten  diagea. 
En  indien  sijn  Loerak  of  Bekhel  daartoe  oek  te  lidt 
is ,  dan  magtig  ik  hem  ionand  in  zgne  plaats  te  stel» 
!en,  om  den  gedagvaarde  aan  de  PrwUoU  nitto-^ 
leveren.  En  wat  de  geldigheid  der  getuigen  betreft, 
noo  noet  gQ  de  geta^en »  wanneer  hunne  v«kfaria|f 
weaealgk  met  de  aanUagt  oveteenstedit  ^  nog 
bofen  met  esnen  eed  sniveien. 


Art.  Vm. 

Een  ieder ,  die  door  roevers  <qp  weg  of  in  Imi^ 
aangevallen  sQade,  of  op  de  eene  of  andere  vri^m^ 
door  ploadering  of  door  aanhoadii^  en  ia  hesl^gne* 
ming  eenig  verlies  komt  te  lUden,  —  hMb%  «ilks  mm 
de  Pru^dkoto  aant^jeven ,  binnen  den  door  mft  be-^ 
paalden  tQd  van  40  dagtti.  Ipdien  h|i  niet  Unnen 
die  dO  dagen  aangifte  doet,  en  nadeijhand  dan  dader 
c^  het  i^oor  komt,  dan  kan  ayne  aaa]irl|#>  n|et  a#er 
worden  aangenomen.  Alwie  iets  bQ  de  PradhoiQ  wil 
aangeyen ,  moet  anlks  langs  den  wi^  van  sQnen  Lêh^ 
tai  of  BeU^l  doen;  aoo  niet,  dan  laL  igne  aangifi* 
niet  aangenomen  worden.  Maar  deatn  L^m^f  BMUi 
of  Lamanf  is  het  cf  stiraf  veibodcn ,  de  «aak  ^ 
rekk«i  of  slepwde  te  bonden :    en  w«n^  bQ  nik» « 


Digiïizedby  Google 


sr» 


«lul  1^  tfc  1m0i  mm  boete  «p  van  SOf  wÊiBlÊüfim  ge^ 
▼al  nm  att^[Uke  orer  go«d«nn;  Tan  30  rcjdeUt  mh 
het  eoie  aangifike  van  moord  ii;  ea  het  prooea  ga 
MEUBEL  gang ,  niettegenataande  de  aangifte  na  den  door 
■m  hefaalden  tyd  geschiede.  En  v»neer  ieauaid 
geene  aangifte  doen  kan ,  ondat  hQ  daarin  door  iflneii 
Loerukf  BekM  of  Lawamg  gedwamboomd  wordt, 
dan'  sal  ik  Item»  wie  hunner  het  ook  iQ »  die  desa 
HM>eOel({ldieden  maakt ,  ten  xwaante  atraffini. 

Art.  IX« 

Voor  de  som  (1)9  die  door  procegfoerenden  1^  detegt« 
bank  intenetten  ia ,  bepaal  ik ,  dat  de  aanVbger  da 
helft  Tan  sQne  pretentie ,  en  de  aangeklaagde  de  ge» 
heele  pretentie*  aal  moeten  opbrengen.  Indien  de  aan« 
geklaagde  niet  sooveel  besit  ala  Ixg  «m  moeten  Tpr- 
Ueien»  dan  TOrgnn  en  magtig  ilc.  n,  sQneeigendonmea 
te  TeriDOopen»  opdat  hij  dit  yerlieie:  en  ala  hetaelva 
tooreikend  ie,  dan  geve  men  het  over  aan  den  winner,^ 
en  daarmede  neme  de  schuld  een  einde,  indien  de 
opbrengst  Tan  aQn  Terkoeht  eigendo^i  niet  toereikend 
ia }  dan  blIfTe  li(|  Toor  het  ontbrekende  gededte  agnen 
schnldeischer  maar  als  pandeling  dienen  9  en  wede 
TOor  hem  Terrigtsn  naar  billijkheid ;  waarbt}  ik  he» 
paal ,  dat  hi|  daaga  één  dabbd^a  loDge  met  den  kost, 
of  twéé  dobbekjes  aonder  den  koet,  en  dat  dit  in  min- 
dering gescliiede  Tan  a^ae  schnld  (2).  Is  aQn  arbeid 
tooeikende  geweest,  dan  neme  de  schnld  daarmede 
een  dnde.  Indien  een  beambt  persoon  schalden  heeft» 
waarroor  sQn  WedAono  of  Rliwon  borg  wil  staan,  en 


Digitized  by  VjOOQIC 


am 


inxm  TéiMiiloeM  wwMt  <6ïk  O»  pwdéHftf  ü  ümia» 
êètk  mA  hij  voort  tiif  zijf^  b^M]ddtlg;otftèliig«K  t^éki  | 

Beeliig  gènottidti  'wordeft^  sdsthedé  ook  hetiefX^^jgM^S}^ 
èA  lüjn  'Gpvtllgév  'ift  dié  be«r«Adcitig ,  VtMMr  hfet  oM^ 
f  mgM  di^r  bett^kktiiis  beCaalh  EH^  indieft  4i  geM<>» 
mMilgke  opbrengst  vim  dit  tdles  n^g  niet  Coeifikèllté 
ift  ina  «IJnè  scheld  aftedoen,  dan  «ttl  »ijR  JPWhé}k¥ 
of  A/»f(?o»'Y^igC  tratëü  om  er  ^  rest  feQ  tèpdssi^»* 
Maar  dan  mag  de  bijpassende  partij  hem  ook  nemen 
en  als  pandeling  Toor  zich  laten  werken.  Doch  koo 
ll$  geen'  Wedhttno  óf  KUtton  tol  boïf  faéëft,  Jan 
2»!  Mj  Tolgené  de  bovengenoemde  bepkiibgeftbèAan^^ 
^Mfdbn:  «^èbeiiltHn^,  hais  en  l^tfittj^  zfiHèn  gë^* 
noMeii  Wdrdén,  diimede  al  het  bèktu^ML^  dooi^ 'jt^hetl* 
opTOIger  te  betaleh  t  en  is  dit  alles  niet  toeMkëftttt^f 
dwi  bl]|té  hg  voor'  de  Mst  panddMg ,  ott  trelft'  W 
tètrilten  hatf  bi^hêifl  ,  tot  ^at  het  ToMoèliée  is  y 
wsÉar^p  zijn  ^deliiigsthap  eindigt.  *  '  * 

\     ^  ^  •   A:RT.      X. 

i;VSttmé«r  eèil  ei^hétr  den  gedft&gje  ttit  paftd^ding 
ofiHtitagÊtl  heeft,  dan  moet  hi)  oppaÉSseh,  dAf  éèÉ» 
geene  nieuwe  6chulden  make  bg  attdere  mMfsèhéi» ; 
•É^  iK>o  hij  dezelve  fodakt,  dte  mo«ten  tiij  dtkhr  dëii  biM^ 
wiens  paAdelièg  hij  is  ^  In  Vdotvéhot  Worden  betittddé 
Maar  zOo  er  iemand  dén  pandéllng  kdmt  aankb^ti 
voor  eene  Érehiild ,  welke  dea^ ,  aIvoren«  pandéling  te 
wtMdén^  gemaakt  heeft,  en  als  h^detffe  att^lagt  wiitt, 
dtti  md  deM  aanklager  den  pandeling   vo«i^  kieii  m^m^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


SM 


Ml  aidMÉc» ;  mk  i»  lüj'  «ügsloit,  éM  kmrea^  ^  /Imn 
In  f^KMiBgvcbap  aui  ém  winmr  oTtr.  Maar  Moèf^ 
h«m  niét  ^ttltlosieii  i»il,  ian  «mchto  h^  tat  daib  I9H 
«taande  pandelingschap  zij  afgedaoB*  i       .      '    *- 

JVrt.    XI. 

Zoo  iemand  eenen  dief  heefï  V  ^n  «'^  ^  itk^ftfir^ 
engere  het  aan  de  .  oitill  jagende  dhesa's  en  aan  de 
Pradioto  aan.  Indien  de  dief  lerend  gegrepen  wordt,' 
zoo  brenge  men  (1)  hem  geboaden  op  ;  komt  hij  dood 
in  handen  te  Tall^ ,  zoo  brenge  men  2JJR  Jijk  op, 
indien  het  binnen  ^e  grenzen  der  hoofd  plaats  gebeurt. 
Heeft  het  buiten  de  grenzen  plaats; ,  en  ^ordt  hij  Ie* 
Tend  gegrepen  9  zoo  brenge  men  hem  gebonden  op ; 
«n  wordt  hij  dood  zijnde  gegrepen,  zoo  brenge  men 
•Udkis  zgü  oor  op»  Indien  tv  venrolgepa  iemand 
nitjiiraaakaaat  mei  de  Jaangilile  dier  zaiak  1*  i«liatin.4a 
iQdier  zélf  de  ztiaüadige  was  (2),  dan  zal  düZQ  ^aaii'*' 
gitev  ^og  bittnmtde.  40  dagen  geacbiedeilde^  i^oi^M 
mtgmmtten;^  doeb  na  de  40  dagen ,  hiet  meer»  M«a 
im  alldan  in  iden  tnin  en  'tbüiz  tan  'tgepleegd#  SuXf 
eH  Mj  te  finten  en  in  de  oadiggendn  dhesa'a  ondor- 
Mric  en  neme  inlickting;  en  zoo  de  boyengtnoemd^ 
aanklager  beTonden  wordt  teBegen,  dan  Huil  iglj  hcvai 
cma  bwte  van  tai  rejalen  opleggen  9  en  daarmede  zld 
de  aaiddagC  verrallen* 

Art.     XII. 

Wanneer  iemand  aangifte  doet  van  deodalag  j  g^ 
pleegd  aan  eenen   amok-madcer,  jMraatfooiFer ,  dief  oC 


Digitized  by  VjOOQIC 


2M 


VMditf ;  m  wéimwiot  .ar  riifan  vaD  de .  «mUk  sQéa 
MÉa  ItgenMngifte  getohiedt »  die  Teleek  ie,  ^dM  sak 
g|  daar  eene  boete  van  ai  rejaleo  op  aettan  ea  de 
aanklagt  laten  yervdlen. 

Art.    XIII. 

Wanneer  een  dorpeling  eene  verwonding  of  moord 
aijilzwijgend  voorbg  Iaat  gaan ,  en  niet  aan  de  PrO' 
dhoto  aangeeft ,  soodat  er  40  dagen  rerloopen ,  dan 
inlt  gy  het  hoofd ,  onder  wien  de  gewonde  of  rer- 
moorde  atond,  eene  boete  opleggen ,  welke  ik  bepaal 
op  25  rejalen  voor  hem,  die  3  djoeng{\)  sawah bezit; 
en  naar  evenredigheid ,  wanneer  hj)  meer  of  minder 
dan  3  4i^^S  ui  bezit  heefï. 

.    Art.    XIV. 

Wanneer  iemand ,  voor  de  eene  of  andete  laak  # 
een*  anderen,  die  er  Jiieta  BMde  giOMen  hettft,  ami* 
houdt,  en  diens  goederen  voor  aich  neemt  (1);  dipa 
beboete  gQ  h«n  voer  50  rivalen.  Hoadt  h^  iunmni 
aan ,  die  er  wel  mede  gemeen  heeft ,  en  neemt  h%, 
dien  het  i^ne  af ,  dan  beboete  gij  h«n  voor  aleohfcn 
25  rejalen.  En  ala  het  tnasdien  hen  beideli  let  veelt* 
ten  komt ,  soodat  een  hunner  gewond  of  gedood  wordl^ 
en  de  bloedverwanten  hiermede  niet  te  vredfn,  mit 
skh  over  beklagen,  dan  mag  de  aanklagte  niet  aan* 
genomen  worden ,  indien  het  de  bloedverwanti^  van 
den  aanhouder  sijn.  Maar  sQn  het  de  bloedverwantem 
van  den  aangdioudene ,  die  er  sich  over  beklagen , 
dan  ga  de  aanklagt  haren  gang,  en  worde  naar  de 
SoerawUd  opgesonden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


283 


Art.    XV. 

In  gmral  van  rerwonding  of  moord,  binnen  de  hooM^ 
plaatt ,  moet  gij  ten  spoedigtte  onderzode  laten  doen  $ 
b||  allen  die  in  de  nabijheid  dier  plaats  wonen ,  en 
Hen  misdadig  doen  opsporen,  waarvoor  ik  den  tQd 
Tan  40  dagen  stel.  Is  men  hem  binnen  dezen  tyd 
niet  op  het  spoor  gekomen ,  dan  neme  gy  van  de  vier 
hoeken  van  het  huis  met  den  maatstok  eenen  afstand 
Tan  140  maten  (1);  en  al  wat  binnen  dezen  omvang 
gelegen  is,  brenge  de  boete  (2)  op  van  25  rejalen. 
Evenzoo  handele  gij ,  wanneer  er  eene  verwonding 
bniten  dé  grenzen  der  hoofdplaats  gebeurt.  Ten  spoe- 
digste geschiede  er  onderzoek  in  alle  de  omliggende 
dhesa*s ,  en  in  de  dhesa,  waarin  de  verwonding  is 
voorgevallen;  waarUj  allen  verantwoordelgk  gesteld 
worden  voor  het  opsporen  van  den  misdadige.  Ook 
hiarvoor  stel  ik  den  tijd  van  40  dagen*  HierbQ  ge- 
bndke  gij  geénen  maatstok,  daar  het  eene  vaste  bepa- 
ling is  vooac  de  omliggende  dhesa*s,  dat  gij  dezelvan 
hier  eena  boete  van  125  rejalen  voor  laat  ^rengen» 

Art.     XVI. 

Wanneer  een  proces-hebbend  persoon  door  zijnen 
Loerah  of  Bekkel  vertraagd  wordt ,  en  zijne  zaak  niet 
aanstonds  aan  de  Pradhoto  wordt  ingediend ,  dan  reg-  ^ 
tig  ik  hem  zyne  toevingt  tot  de  hooge  regering  te 
nemen,  opdat  de  Rijksbestierder  So$ro ' Dhinihgrat 
het  voor  de  Pradhoto  late  komen;  terwijl  gij  den 
vertrager  of  dwarsboomer  beboeten  zult  voor  20  rejalen, 
indien  het   eene   aanklagt  van    moord   was ;   voor  10 

6.  J.  1«.  s.  20. 


Digitized  by  VjOOQIC 


284 


rejalen,  wanneer  het  eene  aanklagt  was  betreffende 
goederen;  want  de  Loerah  of  Bekkel^  in  wiens  W4}k 
bij  met  diens  verlof  woonachtig  is  (1),  moet  ook  dien 
man  tot  Loerah  en  Bekkel  strekken  # 

Art.     XVII. 

Indien  een  Djekso^  Latcahg  of  Sorojoedho  talmt 
met  bet  uitleveren  van  eenen  persoon ,  of  met  het  in- 
dienen van  eene  zaak ,  van  welken  aard  het  ook  zy , 
die  voor  de  Pradhoto  komen  moet,  dan  regtig  ik  u 
hem  van  zijne  verschijning  ia  de  Pradhoto  (l)  te 
ontslaan.  Verbolgens  hebbe  de  ontslagene  zich  tot 
zijnen  Wedhono  te  wenden  (2) ;  40  dagen  bepaal  ik 
dat  zijn  ontslag  dare^  Blijft  bij  in  de  onmogelijkheid 
van  den  opgeeischte  te  voorschijn  te  brengen,  dan 
moet  gij  den  Wedhono  voor  $0  rejalen  beboeten;  en 
zoo  de  Wedhono  daar  bezwaren  tegen  heeft  intebren* 
gen,  dan  moet  gij  daarvan  kennis  geven  aan  den 
Rijksbestierder  iS(7jro-Z)^iiiii?^raf,  opdat  de  opge^ 
eischte  persoon  ten  laatste  te  voorschijn  koiiie. 

Art.    XVIII. 

Indien  iemand  weerspannig  is,  en  in  de  eene  of 
andere  zaak  zich  tegen  A^ Pradhoto  verzet,  dan  moet 
gij  ,  Si  JVgabehi  Hamong  -  Prodjo ,  dit  ten  spoedigste 
aan  den  Rijksbestierder  Sosro^Dhiningr at  laten  vre* 
en,  opdat  het  proces  binnen  de  3  maanden  afgedaan 
ziji  Daarop  zal  de  Rijksbestierder  Sosro  >- Dhiningrat 
den  weerspannige ,  die  zich  tegen  de  Pradhoto  ver- 
zet ,  bestraffen ,  en  aan  de  Pradhoto  overleveren :    ea 


Digitized  by  VjOOQIC 


2SS 


indien  de  Rijksbestierder  zelf  in  het  bestraffen  traag 
of  nalatig  is ,  en  daarmede  40  dagen  voorbij  laat  gaan, 
dan  tnlt  gij ,  Si  JVgabehi  Hamong  -  Prodjo  er  mfj  van 
verwittigen ,  waarop  ik  den  Rijksbestierder  eene  boete 
van  60  rejalen  zal  opleggen. 

Art.  XIX.. 

Wanneer  een  schuldeischer  binnen  de  hoofdplaats 
x(jnen  schuldenaar  aanklaagt,  onverschillig  tot  welken 
Tang  of  stand  de  een  en  de  andere  behoora ;  en  als  hg 
daarvan  geen  gestempeld  scholdbewijs  in  banden  heeft, 
zoodat  er  eene  zaak  van  ontslaat,  en  aan  de  regering 
overgegeven  wordt;  dan  zal  deze  aanklagt  niet  a«n- 
genbmen  worden.  En  wmnneer  een  schuldenaar  be* 
weert  de  renten  der  geleende  som  geheel  of  gedeelte 
lijk  te  hebben  afgedaan ,  en  daarvan  geen '  getedcen-^ 
deii  bewjjsbrief  in  handen  heeft,  inhondeiide  dat  hi) 
deze  renten  reeds  geheel  of  gedeeltelijk  heeft  afge- 
daan, dan  zal  ik  deze  verklaring  niet  voor  geldig 
houden.  Even  zoo  wanneer  iemand  voor  schulden  aan- 
geklaagd wordt,  en  hij  verklaart  de  geleende  som 
geheel  te  hebben  terug  betaald,  en  zijn  geteekend 
schuldbewijs  nog  niet  van  zijnen  geldleengever  te 
hebben  teruggevraagd  of  gekregen ;  terw^l  deze  laat- 
ste op  den  duur  aanhoudt  hem  te  vervolgen ,  en  de 
eerste  volhoudt  de  geleende  som  te  hebben  afbetaald , 
dan  zult  gij  deze  zaak  naar  de  Soerambi  ^ifzmAen. 
Alsmede  alle  zaken ,  die  met  moegeflijkhed^en  en  zwa^ 
rigbeden  gepaard  gaan ,  zult  gij  opzraden  naar  de 
Soerambi  of  naar  den  Rijksbestierder  (1). 

20*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


286 

I 

Art.    XX. 

Wanneer  iemand  over  iets  is  komen  aanklagen  ,  wat 
zaak  het  ook  zy ,  waarover  aangeklaagd  wordt ,  en 
als  een  ander  daarna  bij  de  regtbank  komt  zeggen , 
dat  de  aanklagt  van  den  eerste  valsch  is ;  dan  moet 
gij  znlks  ten  spoedigste  onderzoeken  bi]  de  buren  en 
overburen  van  den  man ,  die  den  eersten  aanklager  is 
komen  tegenspreken ,  en  ook  bij  de  buren  en  overbu- 
ren van  den  eersten  aanklager  zelven.  En  als  de 
eerste  aanklager  bQ  onderzoek  bevonden  wordt  waar- 
lijk .te  hebben  gelogen ,  dan  moet  gij  zQne  aanklagt 
vernietigen,  en  hem  voor  25  rejalen  beboeten:  maar 
indien  het  berigt  van  den  anderen  man,  die  hem 
kwam  tegenspreken ,  bij  't  onderzoek  niet  bevestigd 
wordt,  dan  legge  gQ  dezen  eene  boete  van  25  rejalen 
op ,  enlate  het  proces  van  den  eersten  aanklager  door- 
gaan. 

Art.    XXI. 

Wanneer  één  persoon  door  twee  andere  personen 
wordt  aangeklaagd,  en  deze  beide  aanklagten  te  gé- 
lijker  tijd  plaats  hebben ,  dan  moet  gij  deze  beide 
zaken  ook  te  gel^ker  tijd  afdoen.  Maar  hebben  de 
aanklagten ,  de  eene  na  de  andere ,  plaats ,  zoodat 
b«  V.  de  een  op  Maandag ,  en  de  ander  op  Donderdag 
zijne  aanklagt  indient ,  dan  moet  die  van  beiden,  die 
't  eerste  heeft  aangeklaagd ,  ook  't  eerste  geholpen 
worden,  terwijl  de  ander  te  wachten  hebbe,  tot  dat 
diens  zaak  is  afgedaan. 


Digitized  by  VjOOQIC 


287 

Art.    XXII. 

Waoneer  er  eenig  goed  verloren  is ,  bestaande  in 
één  stuk  9  en  wanneer  er  twee  menschen  ziyn,  die  het 
zich  xelven  toekennen ,  dan  moeten  beide  seer  naauw* 
keurig  de  kenteekenen  opgeven,  die  hiet  verlorene 
voorwerp  onderscheiden  ;  en  beiden  moeten  twee  ge- 
tuigen hebben ,  en  van  weerszijde  met  hunne  getuigen 
durven  zweren ;  dan  late  g^  de  zaak  opsporen ,  en 
die  van  beiden ,  wiens  brief  van/ aangifte  het  vroegste 
gedagteekend  is ,  diens  proces  worde  aangenomen  en 
hebbe  zijnen  gang  (1). 

Art.    XXIII. 

Wanneer  het  hoofd  van  eenen  aangeklaagde  ontkent 
diens  hoofd  ^  te  wezen  ,  en  als  de  aanklager  zoo  wel 
als  hiy  ,  beiden  hun  vo<nrgeven  staande  houden ,  dan 
moet  gi)  het  onderzoekMi:  en  als  het  bIJ  onderzoek 
daidetyk  blijkt  en  waar  is,  dat  hi|  het  hoofd  van 
den  aangeklaagde  niet  is ,  dan  zult  gij  den  aanklager 
eene  boete  van  25  rejalen  opleggen;  en  daaimedé  zal 
zQn  proces  (1)  vervallen.  Maar  zoo  het  hfj  onderzoek 
bli|kt ,  dat  hij  waarlijk  zijn  hoofd  is ,  dan  zult  gij 
hem 9  die  zulks  ontkende,  voor  25    rejalen  beboeten. 

Art.    XXIV. 

'  Onder  het  volk  der  Kalang^s^  Pinggir's  en  Gtf- 
djah-maifs ,  zal  daar  ter  plaatse  waar  zij  wonen  (1) , 
diegeen  wien  ik  aanstel ,  om  hen  bij  elkander  te  hou- 
den ,  ook  hun  Loerah  of  Bekkel  zijn.    En  in  hunne 


Digitized  by  VjOOQIC 


288 


zaken  tusschen  man  en  vrouw  zal  voor  het  volk  der 
Kalang's  de  man,  en  voor  het  volk  der  Pinggir'i  en 
Oradjah'maiVs  de  vrouw  den  voorrang  hebben  (2). 

Art.     XXV. 

Wanneer  iemand  iets  komt  te  verliezen ,  en  zulks 
aan  de  naaste  «n  verdere  buren  en  aan  de  omliggende 
dhesa's  bekend  heeft  gemaakt,  en  aan  de  Pradhot^ 
heeft  aangegeven  ,  -^  en  wanneer  hij  het  verlorene  na^ 
derhand  op  de  hoofdplaats ,  of  in  de  eene  of  andere 
dhesa  of  op  de  pasar  ontdekt  (l) ,  dan  faebbe  de  aan- 
klagt^  ook  dan  zelfs  wannee^er  reeds  40  dagen  ver-* 
lopen  zijn,  haren  gang:  waarbij  gij  tevens  het  verbaal 
der  aangifte  naauwkeurig  na  moet  zien..  En  wanneer 
de  gedaante  en  kenteekenen  van  het  verlorene  goed 
daarin  duidclyk  beschreven  zijn ,  en  juist  overeenko- 
men met  het  goed ,  dat  ontddkt  is  geworden ,  dan 
worde  het  den  eischer  teruggegeven*  Maar  wanneex 
de  man  ,  die  het  verlorene  goed  zoo  lang  onder  zich 
gehad  heeft,  beweert  dat  bij  het  heeft  gekodit,  en  ab 
hij  dén  nian ,  die  het  hem  verkocht  heeft ,  niet  kan 
laten  komen ,  dan  zult  gy  hem  laten  zweren ,  en  zoo 
hjy  zweren  wil ,  dan  vervalle  de  tegen  hem  gemaakte 
verdenking.  Verders  als  hij  beweert  het  op  de  pasar 
te  hebben  gekocht ,  en  daarbij  den  iondo  (2)  tot  ge- 
tuige te  hebben  genomen ,  dan  late  gij^  hem  en  den 
tondo  heiden  zweren :  en  zoo  deze  niet  zweren  wil , 
dan  zij  k^t  ook  bewezen  dat  hij  een  schelm  is. 

Art.  XXVI. 
Wanneer  iemand  iets  vindt ,  't  zij  een  paard ,  baffêl , 


Digitized  by  VjOOQIC 


2S9 


koe,  lieitebeest,  sefaaiqp  of  anderszins,  op  de  hoofdplaats 
of  in  de  een'  of  andere  dliesa ,  dan  moet  hij  dat ,  waar 
ter  plaatse  hij  het  ook  tinde ,  bdcend  maken  aan  de 
bnrai  en  omliggende  dhesa's  nabij  de  plaats  ,  waar  hi} 
deze  goederen  gevonden  heeft.  Voorts  moet  hij  het 
den  Bekkel  laten  weten ,  en  het  gevondene  goed  bil 
den  Loerah  in  bewaring  stellen,  en  de  zaak  bi)  de 
Pradhoto  gaan  aangeven.  De  gevondene  zaak  worde 
alsdan  derwaarts  gebragt.  Dit  alles  bepaal  ik,  dat 
binnen  40  dagen  geschied  zij :  en  zoo  nionand  binnen 
3  maanden  zich  het  gevondene  goed  komt  toeeigenen , 
dan  mag  het  den  vinder  worden  gegeven. 

Art.    XXVn. 

Indien  iemand,  over  eene  seaak  een  proces  voerende, 
het  bij  regterlijke  uitspraak  komt  te  verliezen,  om 
reden,  dat  zijne  verklaring  niet  duidelijk  was,  dan 
zal,  wanneer  het  vonnis  reeds  gestreken  is,  daar- 
van aan  de  winnende  partij  een  afschrift  (1)  worden 
gegeven.  En  indien  «enigen  ti)d  daarna  de  aanklager 
denzelfden  persoon  voor  dezeUde  zaak  weder  aanklaagt, 
dan  zal  deze  aanklagt  niet  worden  aangenomen.  Maar 
betree  de  aanklagt  eene  andere  zaak ,  dan  kebbe  liet 
proces  zijnen  gang ,  en  gij  zniveve  den  aanklager  mei 
eenen  eed'(2). 

Art.  XXVIII. 

Wanneer  een  onderwijzer  in  tooverjj  en  bovenna*- 
toorlijke  knnsten  en  in  die  van  zich  onkwetsbaar  te 
maken  (1),  z^nea  leerling  gelast,  op  hem  (onderwtjzer) 


Digitized  by  VjOOQIC 


290 


eene  proef  daarvan  te  nemen  met  steken  of  houwen ; 
en  als  hij  (onderwijzer)  betoigt  hierin ,  zelfs  in  geval 
van  verwonding,  genoegen  te  nemen,  —  wanneer  de 
overburen,  ^e  Loerah  en  Bekkel ^  en  d^  omliggende 
dhesa*8  hiervan  getuigen  zijn  geweest ,  en  de  ondtt'* 
w^zer  dan  door  zijnen  leerling  gewond  of  gedood 
wordt;  en  als  de  bloedverwanten  van  den  gewonde 
of  gedoode  zich  hierover  komen  beklagen ;  —  dan 
zal  deze  aanklagt  niet  wordoi  aangenomen ,  omdat 
het  z^ne  eigene  schuld  is.  —  Even  zoo ,  wanneer  twee 
makkers  elkander  tarten  en  bevechten  (2),  en  e^i 
van  .beiden  daarby  het  ongeluk  heeft  van  gewond  of 
gedood  te  worden,  en  als  zijne  bïoedverwaiit^i  zich 
daarover  komen  beklagen ,  dan  worde  deze  aanklagt 
niet  aangenomen  ^  omdat  dit  ongeliüc  aan  z^e  eigene 
baldadigheid  te  wijten  is. 

Art.  XXIX. 

Wanneer  er  in  eenig  huis  eene  bruiloft,  of  de 
zevende  maand  eener  eerste  zwangerschap ,  of  eene 
beszQdenis  of  eenig  ander  feest  van  dien  aard  gevierd 
wordt(l),  en  men  daarbij  eenige  gasten  en  andere  men* 
schett  uttnoodigt,  om  in  het  maken  der  toebeieidseleB 
te  helpen  (2) ,  -^  dan  zullen  ( bfj  het  naar  huis  gaan 
van  hen  (S),  die  by  het  feest  rondzaten  J  zg ,  die 
hielpen,  ^i  die  gasten,  die  er  den  nacht  overblgveny 
hunne  goederen  en  kleederen  van  waarde  in  bewaring 
moeten  geven  aan  den  heer  des  huizes.  £n  walmeer 
er  dan  in  de  bewaarplaats  binnen  in  't  huis  iets 
van  verloren  raakt,  dan  zal  de  heer  des  huizes,  waar 


Digitized  by  VjOOQIC 


291 


het  feest  gegeven  is,  er  aansprakelijk  voor  wezen. 
In  deze  vergoeding  van  f  gedeelte  handele  men  naar 
denzelfden  regel  als  in  '  t  geval ,  dat  iemand  ten 
huize  van  den  man,  bij  wien  hij  vernacht,  bestolen 
wordt.  En  hierbij  worde  van  beide  zijden  de  eed  af- 
genomen. Maar  indien  de  goederen,  niet  in  bewaring 
gegeven  xgnde ,  met  geweld  gestolen  worden  (4) ,  dan 
zal  de  man,  die  het  feest  gaf,  er  niet  aansprakelijk 
Toor  wezen;  maar  allen  gezamenlijk,  die  zich  daar 
te^  plaatse  bevindeb,  ambtenaren  uitgezonderd,  zullen 
moeten  zweren.  En  zoodra  er  van  het  gestelene  eenig 
ajfoor  ontdekt  wordt,  kan  het  proces  zijnen  gang  hebben. 

Art*  XXX. 

Wanneer  iemand  te  paard  op  straat  een'  man  of 
kind  komt  te  overqjden ,  zoodat  het  gewond  of  dood 
is,  en  als  de  bloedverwanten  van  den  persoon,  die 
overreden  is ,  hier  niet  in  berusten  willen ,  dan  moge 
de  aanklagt  plaats  hebben.  Indien  een  man,  te  paard 
gezeten ,  tegenaangereden  wordt  ^r  een'  ander ,  die 
ook  te  paard  is ,  en  een  vnn  beiden  van  het  paard 
Talt,  zoodat  hg  gewond  of  dood  is,  dan  mogen  zijne 
bloedverwanten ,  indien  zy  er  niet  in  bemsten ,  daar- 
over hunne  aanklagt  indienen.  Wanneer  een  paard , 
dat  bereden  wordt ,  op  den  hol  gaat  en  een'  man  of 
kind  overrydt ,  zoodat  het  gewond  of  dood  is ,  en  als 
de  bloedverwanten  daarmede  niet  te  vreden  zign ,  dan 
moge  de  aanklagt  plaats  hebben :  maar  de  man  ,  die 
het  paard  bereed ,  befale  slechts  naar  evenredigheid 
eene  boete  tot  schadevergoeding  (1). 


Digitized  by 


Google 


292 


Art.    XXXI. 


Als  iemand  er  buffels ,  kocijen ,  paarden  of  dergelijk 
vee  op  nahoudt ,  en  deze  gew'eid  worden ,  of  vastge- 
bonden staan  aan  den  ran  j  der  weg  of  straat ,  en  al- 
daar een  kind  stooten  of  trappen  ,  zoodat  het  gewond 
of  dood  is ,  dan  mogen  de  bloedverwanten ,  indien  zi) 
er  niet  in  berusten ,  daar  hunne  aanklagt  over  indie- 
nen; en  de  eigenaar  dier  buffel,  koe  of  paard  zaleene 
geëvenredigde  som  tot  schavergoeding  betalen  moeten: 
en  wanneer  daarmede  de  bloedverwanten  nog  niet 
tevreden  zijn,  dan  zende  gij  de  zaak  naar  de  Soeramii 
op.  Maar  indien  de  buffel,  koe  of  ander  vee  op  de 
opene  heide  of  in  een  bosch  geweid  wordt,  of  vastge- 
bonden staat ,  —  wanneer  alsdan  een  man  of  kind 
hetzelve  nadert ,  en  stooten  krijgt ,  dat  z^  er  dood  of 
gewond  van  worden ,  dan  zal  de  aanklagt  der  bloed- 
verwanten ,  als  zij  er  niet  in  berusten  ,  niet  'worden 
aangenomen:  slechts  zal  de  buffel  of  het  beest,  dat 
deze  stooten  heeft  toegebragt,  verbeurd  worden  ver- 
klaard (1).  • 

Art.   XXXII. 

Al  wie  's  nachts  binnen  de  hoofdplaats  mtgm^f  neme 
eene  flambouw  mede  (1).  Indien  zyne  flambonw  of 
weg  uitgaat  of  opgebrand  is  ,  dan  verzoeke  hij  aan  d« 
menschen ,  die  nabij  den  weg  wenen ,  hem  met  ee&e 
flambouw  te  helpen.  De  man,  wien  deze  hulp  gemagd 
wordt,  verleene  hem  dezelve  ten  spoedigste.  ImUen 
de  huizen  te  verafgelegen  zijn  van  de  plaats  waar 'sgoe 
flambouw  uitgaat ,  dan  late  h(f  niet  na  hardop  tjB  pm- 


Digitized  by  VjOOQIC 


293 


ten ,  dienende  dit  in  plaats  van  eene  flambouw.  Indien 
hij  dan  door  iemand  heimel(jk  overvallen  wordende , 
e«n  ongeluk  krijgt ,  gewond  of  gedood  wordt ,  en  daar« 
Tan  eene  aanklagte  met  opgave  van  den  naam  des  da- 
ders ingediend  wordt ,  dan  hebbe  deze  aanklagt  haren 
gang  en  worde  opgezonden  naar  de  Soerambu  Maar  als 
men  den  naam  van  den  dader  niet  kan  opgeven ,  dan 
is  de  regering  er  niet  aansprakelijk  voor  (2).  — r  In- 
dien een  man  des  nachts  zonder  flambouw  op  weg  is, 
en  door  iemand  heimelijk  overvallen  wordende,  een 
ongeluk  krijgt ,  gewond  of  gedood  wordt ,  en  wanneer 
zijne  bloedverwanten  daar  niet  in  berusten ,  dan  worde 
evenwel  hunne  aanklagt  niet  aangenomen  ,  omdat  het 
aan  zijne  eigene  onvoorzigtigheid  te  wijten  is.  Maar 
als  een  man,  digt  big  den  weg  wonende,  hem  niet  met 
eene  flambouw  helpen  wil ,  dan  zult  gi}  hem  naar  even- 
redigheid eene  boete  opleggen. 

Art.  XXXIII. 

Wanneer  een  man  uit  de  Montjo^negoro  een  proces 
voert  tegen  een'  man  van  Soerakarta  HadMmirtgrai^ 
dan  worde  daarin  dezelfde  regel  gevolgd  als  in  een 
proces  tusschen  twee  menschen  van  Soerakarta  Ha^ 
dhifUngrat.  ^iervan  geve  gij  ,  Si  JVgaheii  Hsmang^ 
Prodjoj  alsdan  berigt  aan  den  Rijksbestierder  Sosro^ 
Dhiningratj  opdat  deze  den  gedagvaarden  man  doe 
uitkomen.  Maar  indien  het  proces  plaats  heeft  tusscheii 
twee  lieden  uit  de  Monfjo^negoro^  dan  bepaal  ik  ter  be« 
handeling  van  hetzelve  den  tyd ,  waarop  men  voor  Gre^ 
hèg'Mf^loedh  (1)  op  de  hoofdplaats  gewoon  is  te  kiHnen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


294 


Art.  XXXIV. 

AI  wie  Am  post  van  DJekso,  Djenneng,  Lawang  of 
Sorojoedho  aaavaart,  legge  een'  zwaren  eed  af,  en 
neme  kennis  van  alle  ongeregeldheden,  die  op  de 
hoofdplaats  gebeoren  en  die  tot  het  soort  van  schelme- 
reyen behooren  of  daartnede  in  verband  staan ,  soodis 
straatrooveHj ,  diefstal,  veedieverQ,  hnisrooverQ  bij 
nacht ,  plnimveedieverij  ,  dieverij  in  't  algemeen ,  of 
door  wegsleping  of  door  ontfutseling  bewerkstelligd  , 
en  dergelijke  schelmerijen  meer ;  hiervan  moet  gij  en 
uwe  medeleden  kennis  nemen.  En  is  er  van  dien  aard 
u  iets  duidelijk  gebleken,  dan  late  gij  loodanigen 
persoon  opvatten.  En  is  de  laak  aan  moeijeI||kheden 
onderhevig ,  dan  geve  gy  er  ten  spoedigste  kennis  van 
aan  den  RijksbestierdeTiSo^ro-OAiiiiii^ml,  opdat  deze 
hem  late  opvatten» 

Art.  XXXV. 
Indien  iemand  bij  naam  als  een  schelm  bekend 
staat  (1),  dan  moet  gQ  de  waarheid  daarvan  ondenoe* 
ken,  om  te  ontdekken  of  hij  sioh  bekeerd  heeft  al 
dan  niet.  Indien  hij  zich  nog  niet  bekeerd  heeft,  dan 
n^o^t  gy  9  'S<  Ngahehi  Hamong-Prodjo ,  hem  laten 
zweren  dat  hij  zich  zuiveren  en  verbeteren  zal  (2). 
Zoo  hij  weigert  te  zweren ,  dan  late  gij  hem  in  arrest 
zetten ,  zonder  talmen  of  aarzelen  ,  ook  zelfs  dan  wan- 
neer hy  een  lid  der  vorstelyke  familie  is  (3).  Indien 
hy  aan  een'  Wedhono  vermaagdschapt  is,  ook  dan 
Jate  gy  hem  vatten  en  den  Wedhono  beboeten.  Deze 
boete  zy  50  rejalen  voor  een'  Wedhono ,  die  500  man 


Digitized  by  VjOOQIC 


295 


aan  't  werk  heeft  (4) ,  en  aldus  naar  evenredigheid 
▼oor  alle  andere  ambtenaroi  beneden  dien  rang ,  te 
berdienen.  ^i^  Indien  hierin  zwarigheden  begtium,  dan 
gore  gg  èrden  E^labeaderietSoiro^DAimingratkmt^ 
nia  van  »  opdat  deze  het  jb%  ten  «poedigste  doe  weten. 

Art.  XXXVI. 

Elk  Wedhono  en  lid  der  TcmteUjke  familie  moet 
waken  en  oppassen  voor  den  loop  van  het  regt  in  de 
Bukmangoe ,  PnMoto  «i  Soerambi ,  zoador  nab- 
tigheid  of  bemoègelgkipg ,  in  alles  wat  de  loop  van 
het  regt  in  de  Balemangoe^  Pradkoto  en  Soerambi 
ook  Tordere.  £n  als  het  ontdekt  wordt,  dat  hij  daarin 
onTerschillig  te  w«rk  gaat,  en  de  handhaving  van  het 
regt  in  de  Balemangoe  bemoeQelgkt ,  en  dit  aan  de 
regering  berigt  wordt,  dan  zal  ik  dien  Wedhomo  voor 
100  rejalen  in  de  boete  slaan,  en  hem  in  't  vervolg 
▼oor  het  doen  van  onderzoeken  niet  meer  gebroiken. 
Deze  boete  moet  de  Rijksbestierder  aan  zijne  medele- 
den laten  opbrengen. 

Art.     XXXVII. 

Niemand ,  die  in  proces  is ,  wage  het ,  het  regter* 
lyke  vonnis  van  de  Balemangoe ,  Pradhoto  of  Soerambi 
ie  betwijfelen ,  of  er  zich  tegen  te  verzetten.  En  in- 
dien iiiy  zich  daartoe  vermeet,  dan  zie  de  Rijksbe- 
stierder Sosro  -  Dhiningrat  hetzelve  ten  duidelijkste 
na.  Is  het  dan  bij  onderzoek  gebleken ,  dat  de  uit- 
spreker  van  het  vonnis  gedwaald  heeft,  dan  bestraf 
ik  hem  met  eene  boete  van  100  rejalen ,  en  het  pro- 


Digitized  by  VjOOQIC 


2d6 


ces  hebbe  op  nieaw  z^nen  loop*  Maar  wturdt  het  na 
naaawkenrig  ondersuiek  beronden ,  dat  de  gefronnista, 
die  mét  zijn  vonnis  ontevreden  was  ,  ongelijk  heeft , 
dan  late  de  Rijksbestierder  Soêro  •  Dkiningrat  dien 
man ,  die  de  gegrondheid  van  het  over  hem  uiCgespro* 
kene  vonnis  betwijfelde,  ^opvatten  en  boiten  de  grenzen 
der  hoofdplaats  verbannen  (!)• 

Art.    XXX  vul 

Wanneer  eene  man  een  ander*  man's  vrouw,  of  eene 
wedawe  (1)  of  eene  maagd  schaakt ,  en   daarop  door 
de  bloedverwanten  achternagezet   en    gegrqpen  wordt, 
dan  levere  men  dien    man  aan^  de  Pradhoio  uit ,  en 
wanneer  het  feit  bij  onderzoek  bewezen  is ,  dan  gere 
gij.  Si  JVgabehi  Hamong » Prodjo'^,  hem  aan  de  rege- 
ring   over.     De    Rijksbestierder    Sogro  ^  DAiningrat 
legge  ,dien  schdcer  dan  zijne  straf  op  en  beboete  hem 
voor  50  rejalen.    Keax  hij  dj&ze  boete  niet  opbrengen  , 
dan  late   gij    hem   200   slagen   geven ,    en  daarna  de 
hoofdplaats  uitjagen.  Indien  de  schaker  met  de  lieden, 
die   hem  achtern^jagen ,   handgemeen    wordt  en   een* 
huni:|er  wondt ,  dan  legge  gij  hem  eene   geevenredigde 
boete  tot  schavergoeding  op.    Kan  hij    deze  boete  niet 
opbrengen ,  dan  late  gij   hem  300  slagen  geven  (2)  en 
vervolgens  d^  hoofdplaats  uitjagen.    Komt  de  schaker 
een'  hunner  te  dooden ,  dan  zult  gij  hem  tot  schaver- 
goeding eene  boete  van  500  rejalen  opleggen;  en  kan 
bij  deze  niet   betalen,  dan   zult  gij   hem  500    slagea 
laten  geven ,  en  vervolgens  naar  Lodojo  of  Ajak  (3) 
in  ballingschap  zenden.     Maar   ak   de  schaker  zelf 


•Digitized  by  VjOOQIC 


297 


komt  gtiwond  of  gedood  to  worden ,  on  zijne  UoedFor- 
wanten  daarin  niet  wUkn  berusten ,  dan  zult  g^ ;  Si 
NffaèeAi  Hamong  ^  Prodj0  j  honne  aanklagt(4)  van  d^ 
hxoA  wjjsen ,  en  er  geen  verder  gevdg  aan  geven. 

Art.'  XXXIX. 

Wanneer  een  man  met  de  vrouw  ^  dochter  of  zuster 
van  een'  ander'  man  in  minnehandei  ig ,  en  door  dezen 
gegrepen  wordt ,  dan  levere  men  hem  aan  de  Pradhoto 
uit.  Indien  de  daad  na  daideijjk  onderzoek  bevonden 
wordt  sddus  te  z^n ,  dan  g^e  gij  ^  Ngaheii  Mamofig' 
Prodjo  ,  hem  aan  de  regering  over ,  opdat  de  Rijks* 
bestierder  Soiro  -  Dhintngrat  den  man ,  die  zich  aan 
engeoorloofden  minnehandei  heeft  schuldig  gemaakt, 
bestraffe ,  en  voor  50  rejalen  beboete.  Kan  hij  dezelve 
niet  opbrengen,  dan  late  gij  hem  200  slagen  geven, 
en  daarna  de  hoofdplaats  uitjagen*  Maar  als  de  man, 
die  met  eene  vrouw  ongeoorloefd^i  minnehandei  pleegt, 
met  hare  bloedverwanten  handgemeen  wordt ,  en  een' 
liunner  verwondt,  dan  leggo  ^ij  hem  eene  geëvenre- 
digde  boete  tot  schavergoéding  op  (1);  en  kan  hij 
deze  niet  betalen  ,  dan  late  gij  hem  300  slagen  gevoi. 
Indien  hij ,  die  dusdanigen  minnehandei  pleegt ,  er 
een'  komt  te  dooden ,  dan  legge  gij  hem  tot  schavw» 
goeding  eene  boete  van  500  rejalen  op.  Kan  hij  deze 
niet  betalen,  dan  late  gij  hem  500  slagen  geven  en 
daarna  naar  Lodojo  of  naar  Ajah  verbannen.  Maar 
indien  de  schuldige  zelf  gewond  of  gedood  wordt,  dan 
2ult  gg  de  aanklagt  zijner  bloedverwanten,  indien 
deze  er  niet  in  berusten  willen ,  van   de  hmid  ^zen 


Digitized  by  VjOOQIC 


298 


en  er  verder  geen  gevolg  aan  geven*  Evénzoo ,  wan- 
neer er  eene  minnebandel  tusschen  eene  vronw  en 
twee  mannen  bestaai.,  en  deze  elkander  te  geiler 
tijd  bij  deze  vrouw  ontmoeten ,  en  alsdan,  handgemeen 
wordende,  een  van  beiden  gewond  of  gedood  wordt, 
dan  znlt  gij,  JVgaieM  Hamong^Prodjo^  indien  hiervan 
eene  aanklagt  geschiedt,  dezelve  van  de  hand  wijzen 
en  er  geen  verder  gevolg  aan  geven. 

Art.    XL. 

Weddingschappen  en  hazardspelen ,  die  .  ik  alleen 
aan  BoepatiU  en  aan  ambtenaren  boven  dien  lang 
VMO^rloof,  siyn  hanen-  en  kwartel  -  gevechtai  en  bet 
spel  met  A^^H'rt- noten  (1).  Doch  hierop  moet  vooral 
gepast  worden ,  dal  niemand  twist .  make.  En  indian 
het  tot  twisten  en  vechten  komt,  zoodat  w  ionand 
gewond  of  gedood  wotdl,  danlegge  de  Rijksbestierder 
Soiro  ^  Dhiningrat  eene  straf  op  aan  den  oprigter 
van  deze  speelplaats  (2) ,  en  beboete  hem,  voor  50  re- 
jalen.  Wanneer  de  bloedverwanten  van  den  gewonde 
of  gedoode  daar  niet  in  berusten  willen ,  dan  ga 
hunne  aanklagt  door  bij  de  Pradhoto.  En  als  de  zaak 
duidelijk  onderzocht  is ,  dan  geve  gij ,  Ngabehi  Ha-- 
mong'Prodje y  dezdve  over  aan  de  regering,  opdat 
de  Rijksbestierder  den  man,  die  gewond  heeft,  be- 
straffe,  en  hem  eene  geëvenredigde  boete  tot  schaveiy 
gpeding  oplegge.  Kan  hij  deze  niet  betalen ,  dan  zidt 
gy  hem  300  slagen  laten  geven ,  en  daarna  de  hoofd- 
plaats uitjagen.  Maar  ingeval  de  man  een'  andec* 
gedood  heeft ,    dan  zult  gij  hem   tot  schavergoeding 


Digitized  by  VjOOQIC 


MO 


boete  Tan  aOO'reJalMi'OpbggMi;  en  kw  h^  deift 
nieC  betalen V' dan  «olt  gij. b«n. 500 slagen  laten  gevea^ 
en  daarna  Tartannen  naai  Lsdojo  of  Ajtükh  —  Wal 
betfeft  da  «pefen ,  welke  ik ,  niet  toelaat ,  deze  ^)ii 
da  dobbelstrienen  ,  keplek ,  --keijek  (3) ,  het  tdbipel  en 
da^>elijke.  Dos*  faestraffe  da  Rykflbeflticarder-  den  man» 
dia  dergelijke  speelplaatsen lOprigt^  en  beboete. hem  Jvo^r. 
25  iqalèn;'kan  hg  deze  boeüe  niet  opbrengen»  dan 
lAte  g^  hem  100  slagen  gev^en.  En  ieder,  die  zich 
naóf  zulk  eeae  speelplaats  durft  begeren ,  dezen  moet 
g$  ^néor  10  rivalen  beboeten :  als  hij  deze  niat .  kan 
opbrengen ,  dan  late  gij  ham  50  slagen  geMi.  Als 
man  te  dier  plaatse  han<%enieen  wordt,  én  er  een  ge^. 
wond  of  gedood  wordt,  ensjne  bloedverwanten  daaijn 
■iet  beniaten,  daa'  zak  gij  faaunne  aanlilagt  afwgzea 
cÉb  er  geen  Terder.gevidg  aan  gevea* 

r  Art.    XLI. 

Het  vertoonen  van  eene  teledek  (1)  of  het  geven 
eener  taodak-partfj  stat  ik  toe  aan  Baepati't  en  die 
galgken.  rang  hebben ,  alsmede  ook  aan  den  kleinen 
SMUi.,  mits  de  gelegenheid  daartoe  eene  wettige  reden 
gave»  Z06  dis  het  vieren  eener  bruiloft^  of  de  zevende 
asaand  e^er  eerste  zwangerschap,  of  eene  besnijd^s, 
ofjhfit'ndkomto. «ener  gelifte*  Evenwel  ook  het  ver- 
loonen  eenei;  dansmeid,  die  langs  do  straten  ovel*  dag 
Modgaat,  v^gun  ik*  Maar  hie^bj}  worde  er  goed  op 
g^ast,  dat  niemand  twist  make:  want  zoo  het  bij 
dtae  gcjegenkc^d  tot  v^chtefi  kwam,  en  iemand  gewond 
of  gedood  werd,  dan  ^t  gg ,  Ngabehi  Bomong-Proijyo, 
6.  j.  1«.  s.  21. 


Digitized  by 


Google 


400. 


daarvan  IsMoiia  gam  aan  dtm  R^kabaadeffdar  Soêrm^ 
iMUmtngratj  opdat  das»  daa  Tartoonar   of  gavar  dar 
mdak-paitfl  baatraffii.    Zoo  h^  eau  Ktiuwi  of  aiabto» 
Mar  boven  dien   rang  ia ,  dan  lagge  man  ham   eene 
boete  Tan  50  rejalen  op :  ia  hg  een  Memtri  of  daar 
beneden^  loo  beboete  gij  ham  voor  25  rejalen*  Indiaia 
da    Uoedvorwantan    Tan   den    gewonde    of    gedoode 
•  daar  niet  in  bemttoi ,  dan  hdUba  hunne  aanldagi  1^ 
de  PraMoto  haren  gang,   en  ia   de  saak    dotd^k 
ondarzoehc ,  dan  gère  gij ,  Ngmieii  Hamonf  •  Pro4fo^ 
deialTe  otot  aan  de  regering,  opdat  de  Rifkabeatierdtt 
Sa#ra - ZKNniafraf  denirohnldige    beatntfe.     Ia   het 
aan  terwondiog  dat  hg  aiah  adinldig  heeft  genaakt» 
dan  legge  men  hem  eenegeêvoiredigde  boete  tot  acha* 
irergoeding  <^.    Kan    hij   dese   niet  cpbrengen,   dan 
late  gi]  hem  300  alagen   geven ,    en   hem   daarna  da 
hoofdplaata  vitwerpen*  Ia  het  aan  moord ,  dat  hg  juch 
achuldig  gemaakt  heeft »  dan  legge  men  hon  tot  acha* 
TMTgoeding  eene  boete   Tan   500  rejalen   op;  kan  hQ 
dese  niet  betal«i  ^  dan  late  gQ  hem  500  alagen  geven, 
en   daarna  naar  Led^fo    of  AJaA  Torbannai»    Maar 
ala  %m  man  dea   nachta   eene  tandak-partQ  gegeven 
heeft ,  sonder  daartoe   reden   of  Terlof  te  hebben ,  en 
sonder  daarvan  aan  liJn  hoofd  (2)  kennia  te  hebben 
gegeven,  dan  snit  gQ  hem  Toor  25  rejalen   beboeten« 
Indien  e^  twist  en  TechtparflJ  bij  ontaCaan ,  en  iennaiA 
gewend  of  gedood  ia ,  dan  snit  gf} ,  indien  de  bloed* 
Terwanten  daar  niet  in  bemeten ,  hnnne  aanklagt  Tan 
de  hand  wQsen  (3)  en  er  geen  Terder  gevolg  aan  ge^ 
ven.    Voorta  moet  gig  alle  naken ,  die  aan  moeQdyk- 


Digitized  by 


Google 


301 


heden  en  iwarigheden  onderhevig  ^n ,  naar  dé  Se«« 
rambi  opamden. 

Art,    XLII. 

AOe  laken ,  wanneer  sQ  afgedaan  zijn ,  Si  NgabeAi 
Hamong  -  Prodjo ,  moet  gfj  yoIstrektelQk  aan  den 
BglktkhmüwiieT  Soêro '' DJUningrat  tor  kennis  brenge^. 
Het  ia  mgn  nitdrakkelifke  latt,  Si  Ngabehi  Hamong^ 
Prodjo  f  dat  de  geheele  inhond  van  deie  npjQne  Weta- 
bepalingen,  waairan  ik  de  mtmering  in  nwa  handen 
•tel ,  ivorde  opgercdgd  en  nagekomen.  En  loo  het 
gebeurde ,  dat  gf|  dwaaldef  in  het  vetten  van  een  von» 
nif  in  deze  Pradkoto ,  dan  aal  ik  n  gewiaa^k  ten 
atrengate  straffen. 


ai*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


AANTEEKENINGEN.  o 


' .  Om  zich  een  juist  denkbeeld  te  maken  van  de  gehdele 
inrigting  der  Jaraansche  re^banken  op  Soêrakarta^  ia 
het  QOiydaakél^k  te  lesen  hei  werk  van  G.  F.  'WnrEm,  ge- 
titeld :  M$gtêpieging  over  de  onderdanen  van  Z.  U.  den 
Soeeoéhoenan  te  Soerakaria.  Daarin  worden  de  meMia 
der,  in  4ejse  J^awoIo^Pradhoto  voorkomende  zaken  te  ha- 
rer  ^alse  behandeld  en  opgehelderd,  Yoor  diegenen ,  die 
zich  van  genoemd  werk  bedienen  ,  acht  ik  het  dus  rol- 
doende  dat  ik  hetzelve  >  daar  waar  het  noodig  ii  >  slechts 
aanhale. 

(1)  De  ïJlWolo-pejldhoto  ,  't  welk  bepalingen  der  Pra^ 
dhoto  beteekenty  is  een  cdde »  dat  sedert  langen  tgd  b$ 
de  regtbank  van  dien  naam  in  gebruik  is ;  en  ofschoon 
het  naderhand  eenige  veranderingen  ondergaan  moge  heb-  * 
ben»  reeds  bestond  ten  tijde  van  Pakoe-Bq^wono  IT ^ 
onder  wiens  regering  de  zetel  van  het  rijk  verplaaUt  ia 
van  Kartaeoera  naar  Soerakarta,  en  die,  nadat  hg  ten 
behoeve  der  Maatschappij  afstand  van  zijne  heerschappg 
gedaan  had »  in  1749  overleden  is.     Waarschijnlijk  im  het » 


(*)  De  op  dit  JavatDsche  wetboek  gemaakte  atnteekeoingen  heb. 
ben  voor  het  grootste  gedeelte  betrekking  op  de  woorden  van  den 
Javaaoscben  text.  Maar  vermits  het  teeken  van  aanhaling  moelje-' 
j^k  tasseben  In  de  letters  van  't  Javaansche  schrift  te  plaatsen  is, 
200  heb  ik  alle  de  'aanteekeningen  maar  op  de  woorden  van  de 
vertaling  overgebragt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


303 


dai  Elya  iood  én  ofr^lffw  I^ëkée^Boèwanó  i/l,  diéran 
1740  Ui  1789  gereg^rd  heefly'déze  wetten  soodiirig  heeft 
gewijsigd»  ak  k||  begreep  dai  ilo«èr*de  ii}d»eniitatidi^1iedek 
vtreiadii-  werd ;  en  hei  48  eeml  onder  diens  seon  Pmhpe^ 
Voemono  IV  ^  die  de  regering  van  1788  toi  182§  fai  han^ 
den  heeft  gehad ,  en  die  de  vader  ypxk  den  thani^  regeren- 
óêtk^Pakoê^Bêewono  VII  is,  dat  dit  wetheek  ia  -die  ge- 
daante tot  stand  is  gehragt,  waarin  het»  na  hij  de  Pra^ 
JAo/£)  gebruikt  wordt. 

'  (2)  llat  teeken  ran  Mangoeijap,  dat  aan  het  hoofd 
dezer  Nawolo  staat,  beteekent  less»  en  is  samengést^d 
nit  de  pasangan  m,  uit  de  ng^  uit  de  pasangan  tj  en  uit 
de  dubbele  pasangan  p*  Deze  letters  bij  elkander  gene- 
men»  maken  mngtjpp  roor -man^oetjappo »  dat  van 
hoetjap  moord  komt  en  lêzen  beteekent. 

(8)  Nawolo  beteekent  eigenijk  eenen  openen  daétbrlef, 
uitgevaardigd  door  den  Soetoehoennan  aan  een^'zifner -on- 
derdanen. 'Ook  wil  het  eene  akte  van  aanstelüag  ^zeggen  » 
met  de  daarbij  gevoegde  instmctién  van  hetgeen  de  aaii»- 
gèstelde  te  betrachten  hebbe.^  Om  deze  reden  begint-dlt 
boek,  even  als  alle  bevelschriften ,  met  het  wo<Mtd  pe* 
nget»  let  op.  Om  dit  wel  té  begrepen  en  om 'den  si^IV 
waarin  deze  wetten  vervat  zijn »  te  verstaan  r  'moiet  men'  ia 
het  oog  houden  ,  dat  dé  wetgever ,  bij  het^  nitsiiireket»  de- 
zer wetten y  bet  woord  niet  onnti^delijk  tot  zijne'onder- 
danen  in  't  algemeen  rigt »  opdat  elk  hunner  weten  zou 
waaraan  hij  zich  te  honden  hefft:[in  dit  opstel  spreekt^  de 
Keizer  slechts  een'  indiddu  aan ,  dien  hij ,  onder  den  aan 
dien  raag  t^oekoOenden  titel  van  Jfgaèehi  JStamong^Pro^o^ 
ioi  opperfiskaal  en  voorzitter  der  PrudÜoto  benoemt ;  en 
wien  hij  daa^^bij  aUe  die  wetten  voorsefarijfl »  volgens-  welkn 
Inj  de  aldaar  voorkemende  zaken  te  regelen  hebbe.:-  •  « 


Digitized  by 


Google 


9M 


(4)  9d  nmm  of  titel  tia  Hamong  ^  PraJif^  betadLent 
TiK^d  Tin  dMi  land»  <^  Tün  kei  Tcdk.  S$  is  etn  piurtikfli 
«bl  «Umii  tó^  <lfl  otnaa  rao  kleine  en  meienge  penomen 
fepliittot  wordl»  doek  d«or  dM  Keiitr  in  H  MMfirekw 
▼^  deü  naam  r»  eeo'  iadar  ifoer  ondw'dMiM  fewoeg$ 
Juui  worden* 

(5)  JDJeélfemeng  boteekoot  eigonlgk  de  Tertioaie  bM»* 
booses  staken  of  iioftten »  wanrmede  eene  vnn  bamboe  ge- 
Tloehten  muur  of  pagger  itaande  vordt  gebonden.  BoA 
Sn  regterJQke  iemen  ie  dii  woord  bi^  egnon^  Tan  DJekeo 
.en  Qader-4j^kao. 

<Qr)  Z«fM9^  is  bei  NgokoTan  Korif  en  beieekeni  de«r- 
«aarder* 

(7)  Sor^imdhó  hei.  ondersoeker. 

(8)  De  eigenlgke  betaekenie  van  Chetkoem  is:  bei  straf- 
wetboek der  geestelSken,. leden  der  £eer«un6i%  en  Tan  dnr 
«ordl  er  deae  regibank  lelTe  mede  bedoeld. 

(9)  IFteéêo  of  leaeeeo  is  de  megt »  welke  de  Torai 
«ieh  Toorbebondli»  om  in  boiiengewone  gerallen  ket  Tou^e 
nelf  te  Tellen,  of  de  straf ^  door  de  Soer^mü  of  BaU* 
mtmgöó  den  misdadiger  opgelegd,  te  Terswaren  of  te  ter- 
Ügften.  Se  Terder  OTer  bet  gebruik  Tan  dit  W4>ofd  «»«- 
êêMp  Art.  U  Tan  de«e  SfawolOf  Aanl.  3. 

(10)  Maniri  en  daaróeven*  Bese  rangen  sjjn  in  een» 
opkHmmende  orde  dié*  Tan  Maniri,  Pttnnewoe»  KHwom, 
Toew^enggoemg  em  Jtadhem-^dAipmli. 

(11)  Tonde  bet.  merk,  en  wil  hier  «eggen  de  oppaasar 
of  waekter,  die  door  de  regering  op  de  pasar  aangesteld 
is,  om  Toor  de  goede  orde  aldaar  te  aorgen;  en  wien 
bet  Troeger  opgedragen  was  om  een  teeken  of  merk  op  die 
gri^oebie  goedwen ,  waarTan  de  pacht  reeds  betaald  waa, 
te  setten  »  en  wel  op  te  passen  dat  er  geene  goederea  rem 


Digitized  by  VjOOQIC 


ée  pMsr   werdM  rfgehaalil »  tMlaag  «r   dai   toeken.  Mf 
«UI  enlbrek* 

(12)  Te  lUser  phetêe  geeft  Puio€rB^i»on^  JV  tan  •(.« 
Ben  ettdoeot  Mmms^koê^BonH  den  naam  van  grootvader  r 
en  aan  dienaaelioeiiioon  Mat^koe^Ifegfir^^  den  naam  rrfn 
eom*  Hel  ie  in  de  JaTaaaeehe  famijyea^  liet  gebmik  deie 
nnmen  van  grootvader  en  eom  te  besigen  ter  ondeneheidiog 
Tan  den  rang,  welken  de  leden  eener  familje  in  de  oprol- 
ging  der  generaties  bekleeden ;  xoodat  een  ondoom  groot* 
Tader  kan  genoemd  worden»,  ide  daarmede  gelgkstandig 
sgnde. 

(13)  Dese  byeenkomet  te  DJaitêaHf  eene- dheia  in  liei 
SoekowatUche  gelegen^  bad  in.  't  begin  van  1756  plaate^  , 
ioieebenr  Pato^^Boêwon^  III  en  tgnen  oom  Mnngk^e* 
BoenHf  die  licb  met  elkander  rerioend  hadden.  Hiermede- 
eindigde  die  lange  oorlog»  waarin  de  laaftete^  s^nen  neef* 
naar  den  troon  had.  gestaan  f^  tot  dat  de  Maatidmppg  hem^ 
«indeliik  met  een  ^deelteran  het  r^k»  H  welk  P.  B.  IIL 
hem  moest  afstaan^  te  Treden  stelde.  B^  deie  gekgett* 
lieid  werden  er  tnssohen  i^t^  beide  Torsten  sAikkingen 
gemaakt  en  Toor  hei  verrolg  maatregden  genomen  in  f  egte^ 
naken».  ToorraUende  tnsschen  onderdanen  hunner  re^MOÜTe» 
IQke  staten  Tan  Soeratarta  en  PJ^óiifokarta.  In  dit 
laatstgenoemde  r$k  t  waarin  ondtyds  de  netel  Tan  MMm^ 
ram  gdegen  was »  UoTen  de  naiaten  Tan  Mèmgltoê^Bêê^ 
mi  met  den  titel  Tan  Sultan  regeren. 

(14)  Bese  ontmoeting  te  Sn/atfgn  had- een  paar  jaren 
later  (27  Maart  1757)  plaats  tnssehen  P.  B.  Uien  Mang^ 
ioé'Negfiro^,  ook  wel  Jtm$*Si^idk  genoemd»  sehoonsoon 
Tan  Manghoe^Boêm.  Beie  had  de  laak  Tan  s$nen 
•ehoenvader  nog  Toer'  den  Trede-Tan  1765  reeds  verlAten 
en  den  oorUg  op  eigene  hand.  Toortgfsei*    Ten  laatet* 


Digitized  by  VjOOQIC 


306 


gaf  hij  aan  Tr6desonde(4iaiicleliiigea  geho^  -en  «onderwierp 
sich  aan  de  Maaisehap^i} »  die  hem  eene  streek  imel  400O 
Baisgezinnen  in  £adoewang ,  Laroh  e»  JtfMièêé  -als  ^fe- 
lijk  gebied,  waarin  hif  onafhankelök  Tak  den  S«e8«e^ 
hoennan  was»  «fttond.  DeMe'Mmn^kó^NêgwniBmn^ 
in  1796  overleden,  en  door  «gn  nagefllaekt  in  liet  gelH#«l 
•rer  deze  zelfde  ttaten  opgevoed.  / 

icKT.    I.' 

Zie  G.  F.  WuTEJi»  aang.  werk»  Art..  45. 

(1)  Jfqfoko  :  raadsheer.  Deze  titel  wordt  gegeren 
aan  ^  de  aeht  ,Wedhono^%  ^  medeleden  yan  den  Madhen- 
jidhipaii  f  die  zitting  in  3e  BaUmangoe  en  den  rang  vao 
Toemenggoéng  hehben.  .^ 

.  (2)  Boepatit  deze  titel  is  ook  het  synongm  van  To0^ 
M^mggoeng  en\  ^sdh'ono f  en  werd  ook  gegOTon  aan 
de  regenten 9  die  met  di^n  rang»  door  den  Soesoehoen- 
nan  waren  aangesteld  orer  de  landen  van  de  Jlfontjo^ 
negoro* 

,  (3)  Kapat^an.  De  Baiemang04  wordt  door  de  Javanen 
ook  w^l  IC^paiyan  ^noemd,  't  welk  eigenlijk  de  zetel  of 
woonstede  aan  den  Paii  öf  Madhewjidhipati  beteekent» 
in  wiens  voorhais  en  onder  wiens  Toorzittersfshap  deze 
regtbank  gehouden  wordt* 

-  (4)  De  xaakwaarnemende  persooa  kan  alleen  maar  ge- 
kozen worden  uit  den  stand  van  beambten »  die  den  nuig 
vfkn  Panne fset  >  Mantri  en  Panne  woe  of  eenen  daaraan 
gelijken  rang  bekleeden. 

Abt.  II. 
Zie  C.  f.  "WnTTZH ,  aang.  ^.  Art.  2.  -     u  * 

(1)  De  behandeling  dezer  zaken  komt  aande  Pradkmi^ 

toe  f  indien    zij  van  een  schnldbew^s  toortien  zijn :  odt- 


Digitized  by  VjOOQIC 


3or 


iNTöeki  «r  dit  aan  V  dan  worden  deselrd  bij  de  Pradh^i^ 
a%6We<eA  en  naar  de  Soerambi  opgezonden. 

i^)  Si  Jdhi-Fmti  Sosro-Mhiningrat.  D^  Jtihi-Pati^ 
'•Awelk  woordelgk  de  Sèhoone  of  Edele  fleer  beteekent,  i» 
de  eerste  MinkWr  of  Rijk^besUerder  van  den  Soesoehoenaii 
ie  Sotrakartm.  Dit  iunbt  wordt  tbans  bekleed  door  SosrO'^ 
fikimingrat  y  die  het«elTe  reedi  -onder  het  engeUche  be- 
simir  op  Java  bekleedde.  Z^ne  betrekking  wordt  in  dq 
èegtepleging  der  Javènen  meestal  eenToudigl^k  door  den 
term  ran .  Parentah  uitgedrukt.  Zie  over  de  beteekenia 
-van.dit  woord  Aant.  4  op  Art.  III  dezer  Ifawolo^ 
'  (3)  Mifig  kang podo  hawit  teko  i9t«e«o  bet ;  op  eigen 
gesag  en  met  gewdd  geschiede  Uierdoor  verstaat  men  die 
«aken  9  waarin  de  aanvaller  een  beambt  persoon  is  ,  doch  in 
de  uitoefening  van  zgn  gezag  zich  van  ongeoorloofd  ge-; 
weid  bediend  heeft  9  om  zijnen  ondergeschikte  tot  het 
TOrvullen  v^a  eene  verpligUng  of  van  eenen  eisch  te  dwingen. 

Art.  ra. 

(l)  Losrak  en  Bikkel  zign  dhesa-hoofden  die  met  de 
polioie  en  andere  belangens  van  de  plaats  belast  zijn. 
c  (2)  ,ICahoem.  Dat  is  een  priester  of  geestelijke.  In  elke 
dbeea  en  kampoeng  is  er  een  aanwezig  5  die  bij  gelegenheid 
V4LB  de  Poeaso  en  van  andere  feesten  e^ne  kleine  ceins  of 
diine^jnoet.  gderen  bij  de  lieden  zijner  plaats  9  en  welke 
meestal  in  een  weinig  rijst ,  duiten  en  andpre  geriefelijk- 
Jaieden  bestaat ;  van  dekten  ceins  9  die  panga^-ibhan  heet  9 
brengen  de  JCahoem^s  vervolgens  weder  een  gedeelte  aan 
den  Maê^Pangoelo^  op.     .  .  ; 

(3)  Titik  en  Njino  zijn  woorden,  die  beide  het  spoor 
beteekenen  eener  diefstal  of  andere  gepleegde  misdaad  »  en 
die  in  't  gebruik  niet  altijd  behoorlijk  ondcrseheiden  wor- 


.   Digitized  by 


Google 


30S 


Aen  f  oAdiooB  er  ia  de  «ifeamke  beieekanli  êSm 
toch  ondersehflid  bestaat.  De  tiiik  eeser  ausdaad  te  Mh^ 
ben  gekregen  t  wil  seggen»  dat  men  door  iagewoanen* 
berigten  van  buren  of  andere  getoigen  $  of  door  eene  tee- 
ralüge  ontdekking  op  het  apoor  Tan  den  auedadiger  of  rtm 
het  corpus  delict!  gebragt  wordt;  het  is  dos  niet  near  dan 
eene  Indice.  Doch  ^jino  beteekeot  het  corpus  delicti  sdf  ^ 
wanneer  het  teruggevonden  is »  of  eenig  tastbaar  roonrerp  » 
tot  de  gepleegde  misdaad  behoorende.  £r  kan  dos  titik 
bestaan »  sonder  dat  het  tot  eene  njino  gebragt  a$.  Ona 
dit  door  een  roorbeeld  op  te  helderen :  de  Jaraan  Jfr^mm^ 
heeft  ayne  kris  rerloren»  en  Terneemt  ran  njn'  bonraaai». 
SatyOf  dat  dese  Jfongêo  met  deae  kris  heeft  tien  Toer* 
bggaaa.  Dat  is  tit£k.  Maar  indien  na  Drono  ten  kmmm^ 
Tan  Dongêo  de  schede  of  eenig  ander  deel  van  ti|iie  kris. 
te  vinden  komt »  dan  is  ook  de  njino  ontdekt. 

(4)  Parentah:  Bevel»  Regering»  Overiieid.  Hiermedr 
verstaat  de  Javaan  in  't  algemeen  de  hooge  regering  op- 
de  hoofdplaats  lelve»  en  de  drie  geregtshoven  aldaar»  ver- 
mits daarbuiten  de  dhesa-hoofden  niet  met  de  legale  magt 
bekleed  sffn  van  voorkomende  geschillen  op  eene  ander» 
wgse  dan  door  minnelijke  schikking  bjj  te  leggen.  Doek 
bg  uitnemendheid  is  het  meestal  de  Madh^n^jidhtfmH  ^ 
die  door  den  naam  van  Parentah  bedoeld  wordt;  waai 
niet  alleen  velt  hy  vonnissen  in  de  regtbank  der  Baim^ 
mangoe »  die  eerst  op  hei  einde  van  de  regering  van  Pako^^ 
Boemono  IV  is  opgerigt »  en  waarin  hg  tot  voorsitter  is 
aangesteld ;  maar  ook  daarbuiten  moet  hg  in  i|jne  hoed»« 
nigheid  van  Ijlgksbestierder  in  verscheidene  sakea  bsaliwea 
en  deaelve  afdoen. 

(6)  Het  komt  m^  voor  eene  xonderlinge  gewoonte  te 
xgn  9  verdachte  lieden  aan  visitatie  te  enderwerpeii ,  aaikit 


Digitized  by  VjOOQIC 


909 


mJ§  sick  wootêi  doêr  t%am  ted  liêblieii  mot^ut  miv«rai  iim 
de  rerdenking.  BaarMi  geloof  ik»  dat  diie  eed  eyeMe 
•iiaderfaaiid^  ea  tes  oTonrloede  wordt  a%eiiMiett  y  ia  geTaj 
4e  HeiUtie  Tnteliéelooe  geweeit  is. 

A»T.  IT. 

(1)  Tiiir.  Zie  €.  F.  WiNm,  gen.  w.  Art.  55  «n 
leut.  9». 

(2)  Monij0'p0t  MoMij0'i$mo  :  de  omliggeade  dheeaV 
Zh  C;  F.  WuTBK»  Aant.  63.  Be  woordelifke  beteekeais 
deser  oitdrukkiiigy  die  ia  het  bnrgeriyke  loFoa  der  Jafcaoeo 
dagel$ks  Toorkomty  ea  waanroor  sg  kortelijk  Mrmpat  m^ 
gen»  is:  de  afgelegene  dhesa^s»  die  elke  andere  dkesa  aan 
de  Tier  sgden  '  omgeven ,  terwijl  sg  door  mamtjo^im0  de< 
«daarbuiten  en  nog  rerder  afgelegene  dhesa^s  aanduiden. 

(3)  Ptêakidk  :   Aangifte.    Zie  C.  F.  Wuua ,  Art.  13. 

(4)  Hfanthèllaki.  Bit  werkwoord  in  a%eleid  Tan  het' 
woord  ^anthèlian,  (eene  haak),  en  beteekent  dos  eigen- ' 
Igk :  iemand  tot  eenen  haak  gebruiken ,  aan  hem  iets  rast- 
haken,  't  geen  hier  OTordragtel^k  veggcfn  wil:  dat  men 
den  Tlugteling  onder  sgne  bewaring  achterlaat,  en  er  hem 
Terantwoordeiyk  voor  stelt.  Ook  noemt  men  Pm^anthèUan, 
den  Loerah  of  Bekkel ,  wien  elk  Javaan ,  wanneer  hQ  Tan 
de  eene  dhesa  of  kampoeng  naar  de  andere  Terhniaen  wil, 
Torgunning  Tragen  moet,  om  aieh  ia  desseLb  wjk  aeder 
te  aetten.  i 

Aai.  T. 

(1)  Orer  Moébojoy  lieC.  F.  WimB,Art.  15  ea  Aant.  67. 

(2)  Jfaiaram,  Zuidêrgeèêrgfe  9  Jfagêlen  en  Jfai^oe- 
moe  .*  de  bewoners  deser  landstreken  stonden  tgdens  de 
laatste  heraiening  deser  wetten,  aeg  oader  het  gebied  Taa 


Digitized  by  VjOOQIC 


310 


den 'So€toehoê»lMui  9  die  dez#  Undea  eerat  in  18M  juui  hmt 
Ktfderlandsch  iMwiad  heeft  afgestafto. 

(3)  Deze  ^boeten,  die  den  naan  dragen  van  cfoiirfe  prm^ 
tikel,  (zie  C.  F.  Wuteh  ,  Aant.  68)  irerdaii  betaald  door 
dea  Jfjekso  ran  den  gedaagde:  want  aan  dien  Djtk%o  en 
niet  aan  den  gedaagde  zelven ,  wordt  de  eerste  dagTaarding» 

.•ereggan^  ala  ook  de  tweede  aanmaning».  Aoatc^'o»  gexon* 
den.  Deze  JDjekso  moet  dus  onder  eigene  yerantw.eerdel^k- 
heid  Toor^dê  Tersohyning  ran  den  gedaagde  «oiig  dragen  , 
.en  in  geval  ran  niet  yerschijning  de  gezegde  boete  opbren- 
gen. Yerders  vergely  ke  men  dit  met  hetgeen  er  in  Art.  XYll 
dezer  Nawx>lo-Pradhoto  te  zien  is»  datolmie^jk  de  JDJekêo 
niet  alleen  beboet ,  maar  ook  nit  zijne  betrekking  voor  40 
dagen  zal  ontslagen  wjórdèn»  indien  de  afwezigheid  van  den 
gedaagde  al  te  lang  duurt ;  en  dat »  indien  na  het  einde  van 
deze  40  dagen  de  gedaagde  nog  niet  uitgeleverd  is » het  hoofd, 

•  waar  de  3jeh»o  onder  staat»  er  voor  aangesproken  zal  worden. 

(4)  Hoehojth'loébar  :  dit  is  hetzelfde  als  hoBhojo^hièr^. 
Zie  C.   F.  WnTin ,  Aant.  67. 

(6)  JTajakhan,  bet.  in  't  algemeen  eene  boodschap  in 
dienst  van  den  Soesoehoennan.  Maar  eene  buitenlandeehe 
boodschap  voor  hem  verrigten  heet  in  H  Javaanéch  Madjmng 
maaisirran  f  dat  woordelijk  zeggen  wil'^naar  Padjang  en 
.naar. het  zeestrand  gaan  »  want  een  gedeelte  van  Padjang 
en  het  geheele  zeestrand  is  bniten  het  grondgebied  van  den 
Soesoehoennan  gelegen.  Misschien  staat  het  woord  ffa^ 
jahhan  wel  in  verband  met  het  woord  Jfajah »  dat  de 
naam  is  van  een  gewest  op  Java »  waarheen  misdadigers  in 
ballingschap  werden  gezonden.  TAt  Art.  XXXYIII,  Aant.  3. 

AzT.  VI.  ' 

•  Zie  C.  F.  WistzK,  Arti  14  en  16. 


Digitized  by  VjOOQIC 


311 


.  (1)  JCukg  dhoêmi^  mêmougtm :  '  é^t  bet.  die  hém  ouder 
aijaft  hoede  en  ▼•riargiii9  heeft.  '  Dit  ii  de  ff^eihano  of 
i&eer«Ay  söo  als  déJaTaati  in  't  algèmeeÉ  het  hoofd  noemt; 
wa^rwiderh^etMA^ofop  wimê  pai^enggoehkmn  hy  wotnt. 
2^^  &fwe  paioênggoêhkan  de  BiiToegielen  $6  en  7. 

AaT.  VII. 

Zie  C.  F.  WiiTiR.    Art.  16. 

Abt.  tui. 
Zie  C.  F.  WitxBB.    Art.  13  en  éd. 

AUt.  IX. 

Zie  C.  F.  WisTER.     Art.  14  en  54. 

(1)  Gagantoengan.  Deze  som  moet  door  de  partijen 
Yoomit  ingezet  worden  y  om  daarmede  ,  na  afdoening  der 
zaak  9  de  moeijemkheden  in  het  betalen  der  proces  •  kosten 
foortekomen. 

(2)  PannitjiÜé.  Indien  de  pandeUng  ëén  of  twee  dub- 
beltjes daags  ontvangt,  dan  wordt  aldatgeen>  wat  hij  lede- 
ren dag  voor  zijnen  arbeid  daarboven  verdient  y  hem  afge- 
rekend van  zijne  schuld* 

(3)  Jfekti-^eld :  dit  is  het  geld ,  hetwelk  voor  den  vacant  • 
komenden  post  van  een'  overleden'  of  ontslagen'  ambte- 
naar door  deszelfs  opvolger  aan  den  Loerah  -  tahon  of 
J^edhono  wordt  betaald ,  en  gewoonlijk  zooveel  bedraagt , 
als  zjne  paloenggoehhan  in  2  of  2i  jaar  aan  pacht  kan 
opbrengen. 

Art.    X. 

Zie  C.  F.  WifTXB.    Art.   54. 

Abt.  XI. 
'   Zie  C.  F.  Wnrnn.    Art.  56. 


Digitized  by  VjOOQIC 


312 


(1)  Sire:  €g.  OÜMhoMi  dit  ToorÉftiMiroonl  vma  4ta 
IweedeB  peraoon  Ui  Mmmong"  Prcéff^  gtngi  it>  wordi 
ecktor  de  oitToeriiig  destr  bqMliag  niel.  oaodddel^  «mi 
hem  opgedntgen.  Het  mb  keai  gegefen  b«rel  wil  uggM, 
dat  hij  roer  de  nakendng  Tmn  hetselfe  te  soiigeii  lieMbe* 

(2)  Manoêtoétti  ha$akidk  rimgkêê.  Dergelijke  aaB- 
klagten  keten  Ptêahidk  ringke9  en  sgn  deor  -de  wet  Ter- 
boden »  yermits  bet  door  de  wet  ie  toegetiaan ,  eenen  dief 
moordenaar  en  soortgelijken  misdadiger »  wanneer  by  sieh 
niet  oTergeren  wü,  aftemaken.:  (Zie  Art.  lY).  Uitbeet 
ngringkeui.  Op  de  aangifte  derbalre  tegen  eene  laak» 
die  bg  nader  onderzoek  bl^kt  ringk09  ie  sijn»  is  eene 
boete  gesteld ;  terwyl  de  aanklagi  rerder  Tan  de  band  ge* 
wexen  en  de  zaak  Ternietigd  wordt. 

Het  woord  ringke9  beeft  eigenlgk  den  sin  Tan  kort  be- 
stek >  beknopte  inbond ,  epitome :  en  deze  beteekenis  is  op 
deze  zaak  Tan  toepassing  in  zoo  Tor^  dat  deze  korte  be- 
handeling den  misdadiger  zgne  straf  dóet  ondergaan  met 
Toorbygang  en  afsnijding  Tan  alle  andere  regterl^ke  for- 
maliteiten. 

Anf.  Xn. 

Dit  jirtikel  is  eene  berbaUng  en  vitbreiding  Tan  bei 
Toorgaaade. 

Abt.  XIII. 

(1)  De  Djoeng  is  ^een  Tlaktemaat ,  maar  geeft  sleehis 
bet  bedrag  te  kennen  Tan  hetgeen  een  bebonwd  laad  kan 
opbrengen.  Hierin  is  OTonwel  de  waarde  Tan  de  ^Oêng  zoo 
onbepaald »  dat  de  opgaTO  Tan  een  zeker  aantal  4j0§n§^ê » 
om  de  grootte  of  de  waarde  Tan  een  land  uit  te  drakken  » 
eigenlijk  niets  beteekent.  —  Djoengin  eenKawi  woerd»  dai 
plaatê  wil  zeggen:   en  was   in  eude  t^den  Terdeeld  in  2 


Digitized  by  VjOOQIC 


313 


Mikii  (é«6Biehfaktl)  #  dai  u  so#T«el  ab  door  3  oMon  kui 
ly^ioogd  word^iD.  Do  kMl  na  was  wodor  ia  2  Karih 
C«4MidoB)ofüi  2  Bmhoé  (arm)  TordoeM,  omdat  iia  kiUi 
sooTool  was  ala  door  twoo  maa  boworki  kon  wordoo.  Book 
ook  deae  weinig  bodoidendo  bep/aling  kan  na  solfr  nioi  moor 
tot  BMuitoiaf  nonomon  worden.  — >  Bo  oMOfi  aangenomen 
waardering  Tan  oen'  dfoeng  is,  dat  dexelye  8  hammt  padi 
ia  é^nen  oogat  kan  opbrengen.  Een  hammt'  boudt  in  48 
boffon  of  idioven  y  êaielahm  Boze  door  den  landman  bi| 
paren  op  bot  Told  geplaatst ,  maken  24  dnbbolo-  atkoyea 
oit  9  waarran  elk  oen  êogmdóng  heet. 

Abt.  XIT. 

(1)  Tjandak'iJekeL  Dit  is  iemand  aanhouden  en  op 
eene  wedenregieljke  w jze  9  ^t  zij  door  list  't  zg  door  geweld ^ 
hem  iets  van  zijne  goederen  onthouden ,  ten  einde  zich 
zelven  schadeloos  te  stellen  voor  de  eene  of  andere  pre- 
tentie »  die  men  op  hem  heeft  9  of  waanroor  men  hem  9  of- 
schoon hij  er  niets  mede  te  maken  hebbe»  aansprakelijk 
stellen  wil«  Aangezien  het  veroorloofd  is  zich  tegen  den 
aanhouder  te  rerdedigeUf  en  het»  folgens  de  Javaans cho 
wet»  zelfs  ongestraft  blijft  hem  bjj  deze  gelegenheid  te 
wonden  of  te  dooden»  zoo  zou  eene  door  de  bloedrer'' 
wanten  daartegen  ingebragte  aanklagt  eigenlijk  %\Bjn9ahidh 
ringkeê  moeten  beschouwd  worden.  Haar  aangezien  een 
aanhouder  in  dit  geval  toch  minder  schuldig  dan  een  dief 
of  moordenaar  is »  zoo  wordt  gezegde  aanklagt  slechts  afge- 
wezen en  niet  met  eene  boete  gestraft. 

AzT.  rv. 

Cl)  TjengkaL  Dit  is  eene  lengtemaat  van  12  voeten. 
JUt  gewoonte  van  4>p  A»eb  wgzé »  rondom  de  plaats  van  het 
geploegde  feit»  den  omtrek  van  het  terrein  te  bepalen»  waar 


Pigitized  by  VjOOQIC 


314 


biniiaii  allé  de  liigeseteiiett  Toor  de  onderh»rlge  MAkbèb*et- 
baar  s^jn  9  dase  gewoo&te  is  ilediis  bumen  de  grenaen.  der 
boofdplaaU  Aoodttkeljjk»  ea  treedt  aldl^r  Ib  deplftafaVmtt 
dat^ne »  vmi  buiten  de  hoefdplaata  Teer  de  Mêniio^pai 
en  JUonfy'o^iiwuf  bepaald  is*  .  . 

4[2)  Dkffaten  Denéo  beteekenen  boeAe  «  en  werden  dik'* 
w^jlf  sender  oniereeheid ,  het  een  Toer  bei  ander »  gebmiki* 
Demdo  is  ei^enlgk  eene  gewene  geldboele  roer  hei  pitsen 
eener  misdaad  ef  andere  erertreding  van  de  wet  epgriagd. 
Dh^at  daarentegen  wil  zeggen  eene  som  iei  scharergoeding 
te  betalen  aan  hem »  die  benadeeld  was :  of  wel  geeft  hei» 
zoo  als  in  dii  Art.  XY ,  eene  boete  te  kennen »  die  voor 
eene  gepleegde  misdaad  9  niet  aan  den  misdadiger  selven  is 
opgelegd  f  maar  aan  diegenen  ,  die  de  misdaad  hadden  die- 
Aen  te  verhoeden  en  er  dus  aansprakelgk  yoor  gesteld  wor* 
den  ;  in  welk  getal  de  dhijat  aan  de  l^arentah  of  regering 
betaald  wordt. 

De  gezamenlijke  opbrengst,  dezer  boeten»  welke  den 
DJekêo  der'  Balemangoe  in  bewaring  worden  gegeren, 
was  vroeger  bestemd  yoor  het  onderhoud  van  ketÜnggaegers 
en  gevangenen  op  Soerakarta.  De  uitgaaf  voor  eerstge- 
noemden  is  vervallen ,  sedert  dat  er  op  Soerakarta  geena 
kettinggangers  meer  zijn.  Groot  kan  echter  de  som  nief 
wezen  dezer  vereenigde  boeten»  die  dStwijls  onbetaald 
blijven  en  welker   inning  slecht  verantwoord  wordt. 

Abt.  XYI. 

(1)  Patjanthéllan.  Zie  over  den  zin  van  dit  woord 
Aant.  4  op  Art.  IV. 

Abt.  XVII. 

Zie  Art.  V  Aant.  3,  en  Art.  VI  deser  Nawolo^Prmdhoio » 
en  C.  F.  WuTBB ,  Art.  15. 


Digitized  by  VjOOQI^ 


315 


(1)  Paiièanf  ook  wel  genoemd  Pa^wannan,  beide 
afgeleid  ran  de  werkwoorden  SéBo  en  Sowan,  die  vêT' 
9eh^nen »  óexoeken  beteekenen  9  willen  dos  eigenlgk  eene 
plaatf  yan  yenehfjning  seggen.  Bese  naam  wordt  ook 
gegeren  aan  de  groote  pandoppen »  waaronder  de  rergade- 
ringen  der  Pradhoio  en  der  Balemangoe  gebonden  worden. 
Hier  beteekent  Paêéhan  de  regibank  zelve  9  of  wel  de 
▼eracbijning  en  litting ,  welke  aan  elk  lid  ran  den  regi- 
bank in  de^en  Paêéban  toekomt.  fGenran  ontslagen  wor- 
den is  betielfde  als  van  sjjne  betrekking  aldaar  óntEot 
werden. 

(2)  Maifèpi  beteekent  woordelgk  t«i  de  zon  êiaan »  en 
Tan  daar  orerdragtelijk :  xteh  met  een  verdoek  tot  iemand 
wenden.  Het  was  namelgk  in  vroegere  tijden  de  ge- 
woonte 9  dat  smeekelingen »  die  met  een  door  de  regtbank 
uitgesproken  vonnis  niet  te  vreden  waren,  zicb  tot  den 
S^oesoehoenan  gingen  wenden  >  daartoe  eenen  dag  kiezen- 
de 9  dat  bij  om  audiëntie  te  geven  op  de  Siii-'hinggil 
verscbeen.  Bij  deze  gelegenheid  was  de  suppliant  gewoon 
zich  in  het  wit  te  kleeden  9  en  niet  dig|;er  te  naderen  d^n  tot 
de  twee  wringinboomen ,  dïe  op  de  Saioen->naloeu  ten 
noorden  der  Siti'-hinggti  geplant  zijn.  Baar  bleef  hi| 
onder  den  blooten  hemel,  of  zoo  men  wil,  in  de  sson 
êtaan  en  waehte ,  tot  dat  de  Soeioehoenan  hem  oplette 
en  tot  zich  riep.  —  Ook  thans  zijn  de  personen ,  die  zieh 
met  eene  petitie  tot  eene  regtbank  of  gezagvoerend  persoon 
ie  wenden  hebben,  .niet  gewoon  omniddel^'k  binnen  te 
treden  en  zich  in  de  schaduw  ^n  het^ak  der  pandope 
neder  ie  zetten ;  maar  daarbuiten  nevens  de  uli^erste 
p^lers ,  waar  de  pandope  op  rust ,  blijven  zij  in  de  zon 
zitten  in  afwachting  van  het  oogenblik  dat  zg  gewenkt  en 
geholpen  worden.     Tan   daar   dat  de  uitdrukking  hapipé, 

g.  J.  1*.  8.  22. 


Digitized  by  VjOOQIC 


316 


lil  de  sou  silten»  of  xoo  als /wij   «eggen»,  aniichamère 
maken  •  orordragtelyk  den  zin  ma  xiioh  tot  iequu^d  wenden 
'iieeft  gekregen.  ^ 

Art.   XyilL 

Zie  C.  F.  WiSTEB,  Art.  15  en  17. 

Art.  XLX. 

Jüt  Aiftikel  is  eene  nadere  toepassing  van  heffee»  in  bei 
bf^in  en  in  Art.  II  deeer  Naw<^  -  Pradboto.  gesegd  ia. -«- 
Mea'Xiet  hier  nit »  datde  Pradhoto ,  ala  't  ware  eene  reg^ 
bank  van  eerste  aanleg ,  sleebte  die  zaken  aldoei»  dia 
Tan  getcbrevene  bewgzen  voorzien  en  b^er  z$a»  waarbg 
bet  ook  somwyl^n  met  eenen  eed  wordt  a%eattakt.  Haar 
die  zaken »  waaraan  zulke  bèwgzea  ontbreken  r  of  die »  ■» 
Toorafgaande  kennisname,  blijken  moegelijk  en  ingewikkeld 
te  zijn,  moet  snj  ter  beslissing  naar  de  Soeramhi  of  aan 
den  Rijksbestierder  opzenden. 
'    (1)  Parentah.    Zie  Aant.  4  op  Art.  IIL 

Art.  XX. 

In  bet  geval ,  H  welk  in  dit  Art«  XX  gesteld  wordi » 
ondergaat  de  persoon »  wiens  aangifte  of  wiens  tegen^raak 
valscb  bevonden  wordt  f  en  die  derhalve  sebiüdig  is ,  d#" 
zelfde  straf  afai  die  welke  op  de  phahidk  ringkeB  gezefr 
ïs.  Ia  bet  laatste  geval »  dat  van  piêahidh  ringkeê  nmr 
melijk»  is  bet  iemand ,  die  zicb  komt  beklagen  over  een» 
zaak»  waarvan  bi}  de  sebnld  terugwerpt*  op  dengenen.» 
die  zich  {naar  d^  Javaai^iche  wetten)  wettig  verdedigd  en 
gewroken  beeft :  terwijl  in  bet  andere  geval »  diegene  s<diiil<- 
dig  is  f  die  door  eene  valsobe  aanklagt  den  anderen »  die 
eene  aangifte  of  klagt  kwam  indienen  ^  ia  hei  daglicht  van 
«enen  yalseben  besebuldiger  te  zgn ,  stellen  zou. 


Digitized  by  VjOOQIC 


3ir 


AnT.  xxr. 

Zie  C.  F.  Wnmm ,  Arl.  6. 

Abt.  XXII. 

(1)  Dat  beteekent,  dai  die  ran  beiden»  wiens  brief  Tan 
aangifte  eene  jongere  dagteekening  roert  9  een  $erat  ^eef*- 
ran'f  en  de  noodige  ondersteuning  van  Hamong^Prodjo 
▼erkr^gen  iid  om  de  rerlorene  saak  op  te  sporen ,  ^yer 
welker  bezit  hij  daarna  tegen  den  anderen »  die  bet  -  hem 
betwisten  wil»  procedeeren  mag;  waarbg  alsdan  bet  ge« 
sehil  des  te  beter  xal  kannen  uitgemaakt  worden ,  xoo- 
dra  bet  gevondene  Toorwerp  kan  worden  geeonfironteerd 
met  de  kenteekenen  en  merken  >  welke  elk  bnnoer  in  a^- 
nen  brief  daaryan  heeft  opgegeren. 

Awr.  XXIIÏ. 

(I)  Papadhonné:  dat  is  xgg  proces  niet  alleen  tegen 
den  persoon  9  dien  hjj  beweerde  het  hoofd  van  den  ge- 
daagde te  ign  9  maar  ook  tegen  dien  gedaagde  zelren. 

Abt.  XXIV. 

(I)  Gonnè  homahkomak:  ter  plaatje  waar  'tij  wonett. 
Bese  stammen  leefden  min  of  meer  verspreid  en  zwervende. 
Zie  C.  F.  WivteB »  Aairt.  26  en  96.  De  Kulang*^  9  Ping- 
gir^n  en  Ga^fah^wiatVn  maakten  in  vroegere  teilen  een 
pMur  geïsoleerde  stammen  uit  van  menseben  9  die  gedeelte- 
]$k  als  slaven  werilen  aangemerkt  ein  op  eenen  lager  en 
trap  van  bürgerlyke  regten  dan  andere  Javanen  stoqden. 
Doch  tinns  z^n  deze  onderseheidingen  langzaiHei'hand  ver- 
dwenen/en  dé  menscben  van  déze  soort  onder  de  overige 
bevolking  versmolten»  zoodat  sQ  in  het  karakter  vah  hun- 
nen  stanv  niet  mieer  voorkomen.  Hèt  woord  kalang  (in  't 
boog  Javaansoh  Arami&enjr)  beteekeht:  die  verhinderd  of  te- 

22* 


Digitized  by 


Google 


319 


gengehonden  wordi ,  omdat  een  man  9  tot  dien  stam  behoo' 
rende ,  tot  geen'  hoogeren  post  dan  dien  van  Pannéuoe 
(aml^tenaar  van  den  Tierden  rang)  kon  toegelaten  wordeo* 
Zy  waren  bovendien  a^n  eene  kleine  hoofdichatliog  onder--' 
worpen  en  xochten  ban  bestaan  in  nederige  beroepen.  De 
minaebting  y  die  op  dit  Tolk  roste »  was  waarsdi|nlSk  toe 
te  'sebrijren  aan  de  gemeene  afkomst ,  welke  de  oTerleTa- 
riog  van  dat  rolkjé  melde»  als  soaden  zg  bet  nagedacht 
s^n  yan  jyoko'Pangaiaê^an »  wiens  yader  Sookmo^Ngam^ 
her  o  de  gedaante  van  eenen  roeden  bond  bad  aangenomen. 
Nadat  de  menseben  van  dezen  stam  in  vroegere  t^den  bad- 
den rondgeiwonren  >  \ich  meestal  opboudei^de  in  bosscben , 
alwaar  zg  met  bentvellen  zicb  bezig  bielden  ^  kwamen  %% 
op  de  boofdplaatsen  -van  Soerakaria  en  Bjoejolearti  ziek 
nederzetten »  alwaar  Sultan  Hageeng  van  Mataram  (A.  C. 
1636)  ben  tolpligtig  maakte.  Ug^^die  over  ben  tot  boof(i 
was  aangesteld ,  moest  een  register  bonden  zoowel  van  da 
geboorten  als  van  de  sterfgevallen  onder  dit  v^. 

Ook  de  Pimggir^e ,  ofscboon  geen  boofdgeld  betalende , 
stonden  niet  veel  booger  dan  de  Kalang^n  aangemerkt. 
Jlaa  naam  beteekent  rand^  hoek  9  keord,  omdat  zg  van 
het  landsebap  Blawibangan »  in  Java's  oostboek  gelegen  ^ 
herkomstig  waren.  Tan  daar  was  dit  volk  (A.  C.  1646) » 
toen  Sultan  Magoeng  4eze  gewesten  onder  bet  jok  bragt » 
naar  Mataram  overgevoerd.  Aldaar  werden  de  vroawea 
van  dezen  stam  in  den  kraton  van  den  vorst  veelal  tot 
bijwgven  en  tot  voedsters  genomen.  Sommigen  harer  »  die 
den  naam  van  Gat^fah^mati  kregen,  moesten  staldienai 
doen  en  bet  paard  van  iden  Sultan  oppassen:  doch  van 
dit  laatste  zgn  zij  sedert  verseboond  geworden.  Be  i 
nen  bepaalden  zicb  voor  bnnne  kostwinning  tot  een 
vondig  bandwerk ,   en  waren  meestal  ijzerwerkers ,   tonw- 


Digitized  by  VjOOQIC 


3T9 


■lageri  en.zadolmakers;  en  genoten  4aarbif  de  beteMarming 
ran  den  Tortt ,    die  hun.  Xartatotra  tot  een  woonrerbiy^f 
bad  aangewesen. 

(2)  Hel  Jaraanscbe  woord  koewat ,  't  welk  Ik  door  dé» 
9oorrang  heóben  beb   vertauld ,  beteekent  eigenlijk   êierk 
-%^nr  dêjmagi    helhên:    dit  wil  seggen»   dat  onder   de 
JTaiang^B'    faet^  lund   tot    den^   stam    ran    sg^^en  rader  ^ 
en   b^    de    Pinggir'u    tot   dien    sijner   moeder   behoort^ 
B9.  de  eentc^n  waa.  het  das  de  man »   en'  bg  de  anderen  waa 
bet   de  TToaw »    dia^  den  stam  rai^  ^t  kind  determineerde;. 
Onyersehillig  wie  zijne    moeder  ware  >  was  bet  kind  van 
eenen  iCaiang ,  Kalang  ;  en  bet  kind  van  eene  Pinggir^ 
TTonw   waa  Pinggir  9  ook   lelfa  dan  wanneer  sijn  vader 
tot  eenen  anderen  stam   behoorde.      Hét   gevolg  hiervan 
was»,  dat  'de  >oon   van  een'  Koiang  f   ofschoon  bij  eene 
Trg^  Javaansehe  vroqpr  verwekt»  evenwel  niet  door  zijne 
moeder  in  het  bezit  kon  gesteld'  worden  van  eenig  voor« 
regt  >  eigendom^  of  betrekking ,   't  weH:  een  vrije  Javaan 
genieten  mogt ,.  doek  waarvan  de  JCalang^  verstoken  was : 
ierwgl  de  zoon  eener  KtUang-^yvouw  t   door  een'  vreemden 
Javaan  bij  haar  verwekt  t  niet  als  Xaiang-  beschouwd  werd 
etti  aan  de  beperkingen  van  dien  stam  niet  onderworpen 
was.  Bit  zelfde  had »    maar  in^  de  omgekeerde  rede>  bif  dé 
JPinggir^u  plaats.  Doch  alle  deze  bepalingen  en  ondersoheidin- 
1^  zijn  van  geene  beteekenls  meer ,  sedert  dat  deze  mensehen 
liel^en  <q>gehoaden  eenen  afzonderleken  stam  oit  te  maken. 

,Am.  XXY. 

Zie  €.  F.  Wirm ,  Art.  S6. 

(1)  Matitik.  IHt  beteekent  hier:  niet  alleen  op  bet  spoor 
gdiomen,  maar  wel  degelgk  teruggevonden.     Ziè  Aant.  3. 
op  Art.  IIF; 


Digitized  by 


Google 


320 
(2)  TondQ.  Zit  het  hegum^  Aaat.  11. 

Au.  jxa. 

Zie  C.  F.  Wiin& ,  Art.  56. 

Ab?.   XïVII. 

(1)  Pikoedoeng.  SSitlk  een  «fiKhr^  Ttii  hel  Toaiüs  kso 
ook  aan  ileii  vorlioier »  indien  hij  hei  verbuig »  «itf^ereiki 
worden.  Zie  C.  F.  Wunn »  Afd.  19  Aaat.  78,  en  Art.  47. 

(2)  Soepoto :  eed.  Door  deaen  eed  moet  de  eiaoher  tot* 
zekeren ,  dat  de  door  heai  Toor  de  regtbank  gebfigl  wor* 
dende  zaak  geene  heriialing  is  ran  de  zaak,  ifrike  'h§ 
reeds  verloren  heeft. 

Aax.  XXVUI. 

(1)  Kotrogoc  dit  18  een  Kaïri  woord»  doeh  hetwelk  ia 
't  gewoon  Jayaanach  den  zin  heeft  jran  inmp »  lêproffd » 
boven  allen  aanslag  verheven  «i  onkwetd»aar. 

Men  vindt  nog  heden  onder  de  Javanen  zulke  neniehav , 
toovenaari  of  gooehelaars  >  die  h^j  den  gemeeaen  man  voer 
onkwetabaar  doorgaan »  hoiine  knnaten  voor  geld  vtrioo- 
nen ,  er  anderen  quasi  in  oaderw4Jzen  >  en  op  hnn  mgèm 
ligehaam  daarvan  proeven  nemen  of  door  anderen  in  liei 
openbaar  laten  nemen.  Poeh  de  inhoud  van  dit  artikel  4oai 
zien  f  dat  die  Javanen  ,  dte  tot  den  regerenden  stand  ba- 
hoeren  9  tocii  genoegzaam  boven  het  b^geloof  van  M  woik 
verheven  zgn^  om  dergelflke  konsien  sis  iets  beier  émm 
kwakzalver  j  te  besehonwen.  Baarom  laten  zg  eene  wer- 
wonding  of  dooding,  aan  eenen  toovenaar  bg  zulk  eene  ge- 
legenheid gepleegd » ongestrafd ,  als  zynde  het  wdverdienda 
gevolg  zgner  eigene  onvoorzigtigheid. 
'  (2)  Gèêrèk.  Dat  beteekent  eenvoudi^lök  elkander  tar- 
ten en  moedwillig  met  elkander  vechten,  zonder  dal  dnnr- 


Digitized  by  VjOOQIC 


321 


mede  die  denkbeelden  in  betrakkliig  staan »  welke  de  erdali» 
«f  H  godligerigi  der  middeleenweiL  oni  ki^bg  ligt  te  büi« 
nen  leaden  brengen. 

Awr.  XXIX.  • 

(1)  Orer  Tingkêi ,  Tetak  en  Djaéffagongan ,  sie  C.  F. 
WuTBm»  IntUllingeUf  gemoanUn  én  gebruiken  der 
Javanen  U  Soêrakarta.  ArU  43,  «n.  48.. 

(2)  VJoei\foeroehki  bet :  nitnoodigen.  Bit  werkweord 
ie  waanekgnlgk  a%eleid  van  het  selfiiUndig  naamwoord 
9o$r9ek  of  9iri$  omdat  ket  onder  de  Javanen  de  gewoonte 
ia  9  dat  de  gaetkeer  agnen  genoodigdin  gaatan.  liri  aanbiedt. 
Ook  ia  da  Jaraan  >  dif  b^  ziek  aan  kuia  een  feeat  geyen 
wU  f  gewoon  oenige  lekkernijen  Toomit  te  senden  aan  die^ 
genen  der  genoodigden »  welke  kg  yerioekt  ^rat  vroeger 
dati  do  anderen  \ff^  kern  te  komen »  ten  einde  kem  in  keft 
maken  der  toeber^diden  de  kand  te  leenen»  on  in  de  beatio* 
ring  yan  ket  feeai  bij  to  staan«  . 

(3)  Sahoeljfé:  bg  ket  naar  knia  gaan.  Dit  ia  riir  ket 
invkUen  van  den  naekt »  wmineer  een  gedeelte  der  aanwe-* 
sige  gaaten  agn  afiiokeid  neemt  en  naar  knia  gaat. 

(4)  KoêêirüUan  .*  met  ^ ew^dd  'afgeaet  worden.  Bat  een 
Jmtean  ^  oen  feeaft  ten  koiae  van  een'  ander'  met  geweld 
bestokn  kan  worden,  loader  den  dader  te  erkennen  .ofte 
^n ,  sén  ons  wel  vreemd  aekgnen »  indien  wij  niet  kt* 
ttden  op  fUe  groote  menigte  van  ongenoodigdè  toeschou- 
wera,  die  door  de  Javaanscke  gaatvrijbeid  worden  btnnen** 
giriaten»  en  die  xiek  den  ganaohen  naekt  met  ketgezigtvan 
heftwaymg-spel  vermaken.  lagt  kan  er  dua  een  diefatal  of 
afzetting  plaata  kebben^  waarvan  de  dader  ziek  onder 
kei  gedrang  dezer  menaehen »  die  halfin  ket  doiiter  zitten» 
aehnil  boidt.  --  Zie  Art.  III  dezer  Ifawelo. 


Digitized  by 


Google 


323 


Abt.  XXX. 

Cl)  li^e  Dhijatt  Bchavergoecling,  moei  aan  dm  lgd«f? 
of  aan  zijne  familje  worden  uitgekeerd ,  en  niet  aan  dë 
Parentak  »  soo  aU  in  Art.  XY. 

Aet.  XXXI. 

(I)  Beze  TerbenrdTerklarilig  heeft  ook  ten  Toordeele  Taa 
den  lyder  of  dien»  familje  plaats. 

Art.   XiOII. 

(1)  'Deze  bepaling  is  eigenlijk  minder  eéne  wet  dan  wel 
eene  waarsohuwing ,  gegeyen  aan  mensehen  die  's  naehls  op 
weg  zijn:  want  op  de  orertreding  dezer  bepaling  is  er 
Toor  hen  ]g^eene  straf  gezet.  AMeen  is  hét  eene  rerpfigtin^ 
Toor  aan  den  weg  wonende  mensehen ,  wien  de  roorbjgaa^ 
ger  des  nachts  om  eene  fa^or  rerzoekt:  deze  moei^ 
zQ  hem  >  op  straf  eener  boete  in  gefml  van  weigering , 
geven.  Doch  indien  de  reiziger  ran  de  gelegenlnid  ona 
eene  hobor  te « krijgen  ,  geen  gebnuk  maakt ,  en  stilzw|* 
gend  tijnen  weg  voortzet »  dan  straft  hij  zieh  zelven  door 
de  gevaren ,  waaraan  hij  zidi  in  de  daisternis-  meedwiDig 
blootstelt.  Buitendien  derft  hi(  dan  eenigzins  da  onder- 
steoning  der  regering  in  eene  zaak»  waarvan  hg  de  nadat- 
lige  gevolgen  gedeeltel^k  aim  zich  zelv*  te  wijten  heelt. 

Er  staat  in  dit  Artikel,  dat  een  reiziger  binnen  de  hóofii* 
plaats  9  zich  des  nachts  op  eene  eenzame  plaats  bevindende» 
waar  niemand  hem  eene  'andere  hobor  leenen  kan  >  verpligt' 
is  luid  te  praten ;  en  wanneer  hij  dan  door  eenen  roever 
bestolen ,  gewond  of  gedood  wordt ,  en  hiervan  eene  aan'- 
klagte»  met  name  van  den  misdadiger,  bfj-de  Sotramhi 
wordt  ingediend ,  deze  aanklagt  zal  aangenomen  worden. 
Maar  nu  zal  men  vragen:  wat  veiligheid  er  voor  den  rei- 


Digitized  by  VjOOQIC 


323 


ziger  des  mehtA  op  eene  aensame  plaati  in  dat  Ittidkeab^ 
praten  gelegen  mb.  Het  ia  jnist  een  middel  om  ziek  aan  een' 
loerenden  roorerv  te  rerraden.  £n  indien  dat  loidkeela  pra- 
ten een  maatregel  is ,  waarran  het  Terzuim  den  lijder  min 
of  meer  in  het  ongelijk  stelt »  dan  vraag  ik»  wie  of  het  be- 
wijzen  kan  dat  hg  gezwegen  heeft.'  Derlialve  zon  men  het 
er  Toorhonden »  dat  eene  dergelgke  zaak  van  verwonding 
of  moord  lonter  helzelfde  is  als  die»  waarvoor  in  Art.  XV 
de  Madjoe^pat  op  de  Jfegoro  beboet  worden  voor  125  re- 
jalen  9  wanneer  zij  den  misdadiger  niet  kttnnen  opbrengen 
of  noemen.  Maar  deze  geheele  qnestie  'heldert  zich  op » 
wanneer  men  dezdve  met  Art.  III  vergeljkt.  Baarin  is 
het  den  Javaan  ontrades  des  nachts  H  zij  met  of  zonder 
kobor  op  reis  te  zga  >  't  si)  lunnen  't  zij  buiten  de  negoro ; 
zoodat»  als  hem  een  ohgelok  op  weg  overkomt»  de  Montjo^pai 
of  Ma4;oe'-pat  er  niet  aansprakelijk  voor  zijn.  Alleen  ia 
het  hem  dan  toegestaan  zgne  -aangifte,  binnen  dO  dagen  bg 
do  Pradhoio  te  doen »  en »  heeft  hg  den  naam  van  den 
misdadiger  ontdekt »  zijne  aanklagt  bij  de  Soêramii  te 
vervolged.  * 

Ba  eisdi  van  dit  Artikel  is  dm  alleen»  den  Javaan 
te  verpligten »  des  nachts  ^an  iemand  die  zijn  huis  voorbq 
gaat »  en  wiens  hobor  is  opgebrand »  eene  andere  hobor 
te  geven.  '  ,  ^ 

(2)  Katempo€k  hing  negoro.  Uier  heeft  het  woord 
negoro  den  zin  van  paren tah »  en  duidt  niet  de  JtTa" 
^foe^pat  op  de  negoro  aan*.  Deze  laatste  immers  kan 
alleen  voor  het  weigeren  van  eene  hobor  schuldig  zgn^ 
maar  is  overigens  voor  de  ongelukken»  die  eenen  rei- 
ziger des  nachts  overkomen  kunnen »  niet  aansprakelijk » 
't  zg  dat  hg  den  misdadiger  noeme  of  niet.  Maar  het  is 
de  Pareniah »  die  zich  de  zaak  van  den  aangever  wel  wil 


Digitized  by 


Google 


324 


aantrekkeii  >  wftanoer  haj  Hén  mttdaiiger  a#aiaMi  icui. 
Kan  hg  saUw  niei »  dan  wordl  dê  saak  door  de  Fmmmak 
ter  sifde  golo^d:  want  niet  lUaen  dat  het  dei*  aange- 
▼ere  eigene  aehnld  is»  siok  in  de  duisteraia  wiegende » 
s^nen  aanyaller  niet  ie  kennen :  maar  ook  ia  eene  der- 
lelijke  aangifte  indedaad  zoo  doiaier  en  soo  wem%  rtm 
indieei  roorsien ,  dd^  de  Pmrentak  »  die  er  in  dit  geral 
niemand  Toor  aanaprak^k  atollen  kan ,  in  kat  ondenodK. 
deser  laak  geen'  leiddraad  noek  aieuBpunt  beeft. 

ijiT.  XXXUI. 

(I)  Garel0g^M0elóeik.  £r  ign  •Mb  Gareieg^emtem 
in  het  Jaar.  Mier'  ter  pUnttae  wordt  dat  feest  hedoeU » 
't  welk  op  den  12den  der  auuuid  Jfoeloedh  .^ejiaTA  wordt. 
Aladan  moeken  de  regenten  der  landeohappeit  Tan  de  Jfe»  • 
tfo^nêg^ro  op  de  hoofdplaata  koBiett »  om  hunne  opwmek* 
ting  hg  den  Soesoehoenan  te  OMtken  en  hem  hnnne  padht 
te  hrengea.  Bjj  dese  gelegenheid »  was  het  bepaald  >  dat 
mJi  die  gedaagden  9  die  in  hun  regentschap  wioondea»  naar 
de  hoofdplaats  moesten  medebrengen.  ' 

Abt.  XXKIT. 

Dit  Artikel  wil  eigenlijk  feggen,  dat  een  ambtenaar 
steeds  een  oog  in  't  feil  moet  houden  f  en  als  hij  in  fanctio 
treedt  >  sich  bekend  moet  maken  met  de  samenrottingen  en 
het  slecht  befaamd  rolk »  dat  sich  op  de  hoofdplaats  op- 
hondt ;  en  dat  hij  bg  het  minste ,  dat  hij  ran  dien  aarA 
ontdekt ,  den  verdachten  persoon^  moet  laten  oprattea. 

AaT.     XXXV. 

(1)  Maioennaioen  beteekent  het  gedrag  Tan  lemaad; 
die  zich  daarmede  befaamd  maakt;  ia  een'  kwaden  reuk  t» 


Digitized  by  VjOOQIC 


325 


Moekhun  genoemd. 

(2)  Soepatannono  :  in^o  laie  hem  cweren »  beêedige  hem. 
Men  liet  hieruit ,  gelijk  het  ook  in  de  andere  Artikelen 
deser  li«wolo-Fradh0to  aigibwur  ie»  koe  veel  de  Jaytaniehd 
orerheidmet  eenen  eed  loekt  aftodoen:  en  eehter  kan  niet» 
gesegd  worden ,  dat  de  lavaan  aiefa  door  «erbied  Toor  do 
verbindende  kracht  van  eenen  eed  eenigsina  bown  andere 
ToBcen  onderseheidi*  Wanneer  iemand  bekend  staat  aleeen 
boosdoener»  die  in  het  eleehte  blyft  Tölhardén »  is  het  dan 
wei  te  yerwa^^iten,  dat  een  enkele  eed  Voldoende  zal  wesen 
om  hem  op  den  goeden  weg  temg  te  brengen»  en  hij  alleen 
«H  eerbied  roor  dien  eed  in  het  vervolg  van  H  kwade  sulver 
lalbliijven?  . 

0^  SanianmnmngêBtn*  Klei  voor  de  Praikoio ,  waar- 
voor geen  Santono  in  persoon  behoeft  te  versohignen  <teie 
Art.  I)  9  maar  in  de  Soeramèi  of  voor  Ham^ng'Proéy& 
xelven  wordt  deze  eed  afgelegd. 

(4)  Zimang-ngaioeê  wong,  vijfhonderd  man:  dat  is 
gelijk  aan  500  kartfo  of  250  kUnioi  125  4fi^ng.  Zie 
Aant.  op  Art.  XHL 

Abt,  XXX7I. 

In  ig[eval  dat  de  tegenwerking  in  den  loop  van  het  regt 
met  van  een'  IP^edhono  maar  van  éen*  Pangeran-SentOHö 
komt  f  dan  wordt  zijne  straf  of  boete  door  den  Keizer 
zelven  in  overleg  met  den  Reihen -- Adhipati  bepaald. 
Zie  C.  F.  WiiTKK ,  Art.  45. 

Aax.  XXXVII. 

(1)  Rangkak,  Deze  baUingsehap  slechts  buiten  de  limiten 
der  hoofdplaats  is  eene  straf»  die  in  hare  toepassing » 
vooral  ia  een  land »  waar  de  politie  zeer  nalatig  is »    niet 


Digitized  by  VjOOQIC 


aas 

goed  kan  gehandhaafd  WDrdenr»  en  doa  eigeiilgk  nooii-  i9l# 
te  beteekeoeo  heeft  gehaï. 

Aet.  XXXYIIL 

(1)  Jtêndo  en  fFoelanéyar  beteekenen  beide  wedm^oe  r 
doch  met  dat  onderscheid »  dat  het  eerste  woord  eene  we» 
duwe  met  en  het  andere  eene  wednwe  zonder  kinderen 
beteekenL 

(2)  Dese  dagen  worden  gewoonlijk  met  de  roUa» 
toegebragt:  doch  de  leaer  sal  ligt  begrepen ,  dat  desalFe 
nimmer  4ot  het  in  de  wet  bepaalde  aiuital  >  dat  in  sommige 
gevallen  500  is  «  gebragt  worden. 

(3}  Lodojo  en  jijah  zijn  twee  plaatsen  van  ballingschap 
Toor  mensdien »  die  sich  aan  manslag  hebben  schuldig  ge- 
maakt* Het  eerste  is  in  de  Residentie  JCediri  en  het  andere 
in  Aa9^*ocmiM  gelegen.  Doch  jiedert  dat  dese  gewesten  onder 
het  Nederlandsch  bestnor  gebragt  sgn  »  heeft  de  toepassing 
deser  straf »  die  den  reroordeelde  derwaarts  in  balUngschep 
sond»  opgehouden. 

(4)  Eene  dergelijke  aanklagt  of  aangifte  kan  in  sonunige 
gevallen  wel  eens  eene  soort  van  fiêahidh  rinket  weseii* 

kn.  XXXIX. 

(I)  Be  Dêndo  of  boete  woirdt  aan  de  Parentak ,  de 
Dhijat  of  schavergoeding  daarentegen  aan  de  familje  raa 
den  lijdenden  persoon'  betaald. 

Aax.  XL. 

Ook  dit  Artikel»  waarin  de  hanengevechten,  wedding- 
schappen ens.  slechts  aan  Javanen  van  sekeren  rang  rer* 
eorloofd  worden,  en  waarin  het  aan  alle  klassen  vaa  Ja- 
vanen verboden  wordt  te  dobbelen,  —  is  eene  bepaling  , 
die  vrg  algemeen  en  vrg  ongestraft  overtreden  wordt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


82r 


(1)  Kemiri.  IHi  sgn «  harde  nota» »  ter  grootia 
Tan^een  ei.  Het  spel  of  de  weddingtcliap  bestaat  daarin » 
dat  er  twee  snlke  noten  op  elkander  worden  gelegd  en 
berestigd  y  en  ar  dan  met  een'  hamer  soodanig  op  gesla- 
gen wordt ,  dat  een  der  beide  noten  breekt.  De  rerlieser 
is  dan  die  der  beide  spelers »  wiens  noot  of  de  nool  waar- 
Toor  hji  gewed  had «  te  breken  komt. 

(2)  Ngadêggaké:  oprigten.  £ene  dergeügke  baan  Toor 
banen  en  kwartels  en  roor  het  maken  ran  wedding- 
sehappen,  is  het  den  Boepati  en  anderen  van  hoo- 
geren  rang  dan  h$y  wel'  rergnnd  op  het  erf  syner 
woning  opterigten ;  en  daar  ter  plaatse  mag  de  kleine  man» 
wien  het  elders  rerbeden  is,  wel  tegenwoordig  zijn  ak 
ioesehonwer  en  deelnemer :  doch  de  oprigter  der  iKUin  wordt 
daarbfj  op 'straf  eener  geldboete  rerantwoordeljjk  gesteU 
roor  de  ongeregeldheden  en  ongelukken »  die  bg  dergelgka 
spelen  knnnen  Toorrallen.  —  Is  hei  erenwel  eene  baan, 
waar  knen  zich  bezig  houdt  met  spelen »  die  aan  alle  klassen 
yan  Javanen  rerboden  zgn »  dan  zegt  dit  artikel  9  dat.  niet 
alleen  de  oprigter  dier  baan  9  wie  hij  ook  zij »  zal  beboet 
worden ,  maar  dat  ook  de  aanklagt  van  den  kleinen  man » 
die  er  heengaande  aan  ongekik  bekomt*»  niet  aangenomen 

zal  worden* 

* 

Het  is  op  da  hoofdplaats  9  by  uitzondering  alleen  den 
.  JDhemang  -  ^00/» »  die  in  de  nabijheid  van  's  Keizers  kra- 
ion  woont  9  rergund  eene  baan  roor  anders  rerbodene 
hazardspelen  opterigten ;  omdat  hij  zoodoende  op  den  duur 
aan  goed  aantal  ran  koeH's  of  lastdragers  in  zijne  nabij- 
heid reraenigt »  die  9  zeodra  kunne  duiien  rerspeeld  zgn » 
op  nieuw  hunne  schouders  an  lastpaarden  gereed  hebben 
Yoor  het  yerroeren  ran  allerlei  vrachten  't  zg  voor  den 
Soesoehoenan  ^tzg  roor  andere  ingezetenen  van  Sêh.  ' 


Digitized  by  VjOOQIC 


328 


(3)  Pe  Daioe,  of  oaza  gewone  dobbekieeaen ,  is 
een  spel  watr  de  gataeène  JsToan  tmnder  gebruik  tem 
maaki.  Doeh  de  'speleo »  waarmede  zij  op  de  openbare 
w«gen  sich  ket  raeeate  rermakeiiy  sija  K^pUk  eo  Mè^ 
tjèk.  Beiden  worden  met  duiien  geipeeld.  In  hel  eerftie 
geval  worden  d^e  duiten  aan  de  eene  z^de  met  witte  kalk 
besmeerd ,  en  omhoog  gesmeten  ;  waarbij  geraden  en  gewed 
wordt  eren  ab  in  het  ons  bekende  spel  ran  krnis  of  munt. 
Het  andere  of  ICètfèk  is  e(^n  spel  ran  eten  en  oneven,  fif»* 
m§r  wordt  gespeeld  net  een  draaitoUelje ,  waarop  nnm- 
mers  of  oogen  gemerkt  staan. 

Aai.  XLI. 

(1)  Telèdèk  of  daosmeid  is  hetselfde  als  wai  bmtéa  éé 
Tórstenlanden  roênggtng  genoemd  wordt.  De  danseres- 
sen»  die  alleen  door  den  Soesoehoenan  onderhouden  mogen 
worden ,  en  in  den  kraton  wonen »  heeten  Bedojo  en  Srimpi. 
Be  eerstgenoemde  rormen  een  ehoor  of  ballet  ran  negmi 
jonge  melijes»  wier'  dans  met  de  gamelan  en  met  sang 
begelmd  wordt.  De  SrimpPê  zjjn  sleehts  rier  'in  getal  en 
Toeren  eenen  dans  uit»  waar  geen  sang  mede  gepaard  gai^. 

De  meesten  deser  dansmeiden  of  Ulè4èf(p9  s^n  woon- 
achtig in  eene  kampoeng  ^  binnen  de  negoro  gelegen  »  en  ia 
iiet  district  of  de  wijk  Tan  eenen  Wedhono  ingedeeld* 
Daar  staan  zij  onmiddelgk  onder  het  opzigt  Tan  twee  Loe« 
rah's  t  die  den  rang  Tan  Mantri  hebben  ,  en  op  feestdagen 
de  ondersidieidingsteekenen  Tan  hansworsten  dragen.  Deze 
worden  Tianihang^halong  en  S^eko^hwo  genoemd;  dn 
eerste  naam  wil  zeggen:  die  beenen  castagnetten  ge^ 
bruikt  9  en  de  andere  naam  beteekent :  die  in  gebaren  en 
potsen  Termaak  heeft.— Dit iandak^gUd  wordt  in  de  Tór- 
stenlanden niet  Torpacht»    oTenmin  als  do  wagangt  gelyk 


Digitized  by  VjOOQIC 


329 


é^i  in  de  Gouvernefflents-proTuieieii  wel  hei  geval  is.  Al- 
leen zijn  dexe  Ulèdèkt  verpügt  een  gedeelte  ran  het  door 
haar  verdiende  geld  op  te  Urengen  aan  het  hoofd  van  dien 
kampoeng »  waarin  zij  wonen »  die  haar  voor  deze  betaüog 
den  kost ,  inwoning  en  tooisel  geeft*    . 

(2)  Parentah.  Hiermede  wordt  eenvoudigiyk  zijn  TVe^ 
dkono  of  hoofd  verstaan. 

(3)  .  Toelakko:  wijs  af.  Men  ziet  hiemit  dat  de  Ja- 
vaansche  regtbank  gewoon  is  alle  aanklagten  van  de  hand 
ie  wyzen»  wanneer  dezelve  voortsproiten  nit  het  bedrgf 
«ener  zaak »  die  den  aanklager  verboden  was. 

Aet.  XLII. 

Cf.  Art.  XXXYII  dezer  Nawolo. 


Digitized  by  VjOOQIC 


BIJTOEGSELEFT 

betreffende 
de    STi.i.T-HuisBOüDXLijSK   Inicnic  der 

JATAKKH]   te     SOJULIKAATA    (*)• 

§    1.     Geographie  van  Soerakarta. 

Nadat  deJfontjo  -  negoro  in  1830  onder  het  Nederkndsch 
bestuur  gebragt  jsijn »  zijn  de  grensen  ran  het  grondgebied 
yan  den  Soesoehoenan  zeer  ingekrompen  f  en  strekken  ziek 
ten  noorden  circa  30  paal  ver  tot  Séh  uit,  't  welk  eenè 
begraafplaats  ran  's  Keizers  voorouders  is:  ten  westen 
reiken  zij  tot  Kt^oe  -  têion »  dat  27j-  paal  van  de  hoofd- 
plaats gelegen  is :  ten  zuiden  wordt  het  ryk  door  de  ririer 
Oempak  begrensd,  die  teyens  de  grensscheiding  tassckea 
Soerakarta  en  HJoiJokarta  uitmaakt ,  en  25  paal  ran  de* 
hoofdplaats  verwijderd  is :  en  ten  oosten  strekt  het  rqk 
'zich  4<^  paal  ver  tot  JTedoêug  -  hantheng  uit.  De  grenzen 
van  het  geheele  land  worden  in  het  Javaansch  waf»*  ge» 
noemd »  in  onderscheiding  van  rangkah ,  waardoor  men  do 
limiten  der  hoofdplaats  alleen  verstaat. 


(*)  Hetgeen  in*  deze  bQ voegselen  vervat  is ,  strekt  ook  toe 
opbelderiog  van  hetgeen  de  Ntwolo  -  Pradhoto  behdst ;  doch 
liever  dan  het  onder  de  tanteekeningen  te  verspreiden,  heb  ik 
dezelve  aficooderiyk  genomen,  om  het  in  eene  meer  natuoriyke 
orde  te  kunnen  behandelen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


331 


Yoorts  is  dit  land»  H  welk  aan  den  S^eioelioenan  i» 
oTergebleven  ,  in  2  afdeelingen  gesplitit  t  namel$k  Paé{fang 
en  Soekowati,  waarvan  Pa^ang  in  5  disirieten  verdeeld 
ia»  te  weten:  Kartiuoera^  Bojolalif  Klathen 9  Zaroh* 
en  Semöoejan*  met  3158  dheaa'g.  So^kowati  bevat  13 
districten  9  die  aign :  Soekowaii-wétunf  Soekowati-koeionf 
Gagatan,  Simawalan^  jitipely  Gêta*;  Minanf  Ongo* 
Isjan*  9  Lahan  9  Sélo^kradinan »  Kadoewang*  ,  W7- 
99ko*  en  jlrihojo*  met  2516  dhesa's.  Pech  van  ^<6%t  18 
diatricten  zlfn  de  met  een  ^  geteekend!)  9  door  het  ITedar- 
landseh  Bewind  aan  het  beheer  van  Tont  Mangkoe  -  Ne* 
goro  toegewezen. 

Be  zoo  even  genoemde  Montjo  -  negoro »  waarvan  de 
moesten  vóór  1830  nog  een  aanzienlijk  deei  van  het  rijk  van 
den  Soesoehoenan  uitmaakten »  zgn  de  navolgende  landen : 
Probolittgo  9  Ifgi^'ak  9  Romoy  I>fati- negoro  en  Banjoe* 
flitft  9  (waarvan  het  laatste  sjjn' ,  naam  aan  de  Residentie 
gegeven  heeft »  die  sedert  1830  deze  landen  in  zich  veree- 
nigt)»  Magettttn*9  Madioen*9  Pronoroyo,  Xoetok^i^nekf 
Toeioeng*  en  Djogorogo  (Residentie  Madioen)9  Ngrotoo* , 
Brebek*  9  Sarengat  9  Blitar  9  JCediri9  Trenggalek  9 
Paijé  9  Tjaroeban  9  C^esidentie  JSCedirt)  9  voorts  Bagelen 
én  Ngaw  9  welk  laatste  nu  eene  Assistent  *-  residentie  is. 
Jifi  met  eene  *  geteekende  gewesten  waren  op  het  grondge- 
bied van  den  Sultan  gelegen  9  terwijl  Banjoemae  en 
Bmgelen  half  onder  Soloen  half  onder  2^;oA;  o  gelegen,  was* 

§  2.    De  NegoTQ. 

Door  liegoro  verstaat  men  op  Soerakaria  de  hoofdplaats 
van  het  land »  en  gelegen  binnen  de  rangkah.  "Deze  zijn 
Gremet  ten  westen :  de  rivier  Ganggang  ten  oosten : 
de  rivier  Tjemoro  ten  noorden :  en  de   dhesa   Grogol  ten 

6.  J.  Ie.  I.  23. 


Digitized  by 


Google 


332 


sttidMi  9  éiê  êeneii  ontrek  tMi  nagenoeg  15  palen  nitau** 
ken.  ^  Daarbinnen  wprden  de  woonatedea  yan  de  ingeie- 
tenen  kampotng  genoemd. 

Op  dese  hoofdplaati  sgn  de  meeate  ambCeaaren  ram  den 
Soeaoeboennan  woonachtig »  aij  die  tot  de  hooge  regering 
behooren,  als  ook  de  kleine  beambten  dSe  met  de  plaatae- 
l|fke  dienst  bdatt  s^^.  Aan  bet  hoofd  ran  hen  allen  staa( 
AeRadhen-Jfdhipaii  9  ^iiKeisers  eerste  Minister  of  Stede-' 
houder.  Beneden  hem  slaan  !N)  jToemeif^goefi^'e  of  Jfoe- 
pmtPê.  Onder  13  hunner ,  Cwe^rran  8  Najoko  en  5  Manon^ 
nanon  zijn}  die  op  de  negoro  resideren,  is  het  terrein 
der  negoro  verdeeld  in  13  JCahoepaten*9 ,,  en  elk  ran 
•deselre  genoemd  naar  Aen  Soepati  die  er  setelt.  Elke 
Kahotpattn  berèt  weder  eenige  kampoeng's  of  wgken* 
Beze  rercfeellng  is  geheel  topographiseh.  Maar  niet  alleen 
dragen  deze  groote  wyken  den  naam  van  den  Boepatif  die 
«r  woont :  het  is  bij  de  Javanen  zoowel  in  de  dhesa  als  op 
de  negoro  de  gewoonte  om  elke  stee  aanteduiden  door  'dea 
naam  Tan  «enen  ,  wiens  erf  en  woning  aldaar  gelegen  ia  , 
mits  hij  zich  door  eenigen  rang  of  stand ,  hoe  weinig  het 
ook  zij »  boren  de  anderen  onderschelde.  Behalven  den 
grond  9  die  onder  deze  13  Kabotpaten*»  begrepen  is^  blqfi 
er  nog  zoo  binnen  als  buiten  den  kraton  veel  terrein  orer  , 
^twelk  door  de  dhalem's  en  erven  der  Pangêran*9  is  in- 
genomen,  yan  wier  naam  het  zijne  onderscheidene  bena- 
mingen  ontleent.  Buitendien  neemt  ook  de  grond ,  welke 
door  de  dhalem's  yan  Mangkoe^ Negoro  en  zijne  Pangêran^m 
bezet  is »  een  aanzienlek  stuk  van  de  hoofdplaats  in. 

9  3.     Indeeling   dér   bevolking   op   de  Negoro n 

Hieronder  behoeven  wij   geene  melding  te  maken  van  d« 
Sttropeérs  ,  de   Chineaea ,  de  Arabieren ,  de  Moeren ,   Ma- 


Digitized  by  VjOOQIC 


I 


333 


Ityefs  en  Beogateea  »  «yafle  4es#  aU^n  begr«|Niii  «nder  de 
<Hidardaii#ii  ra»  h«t  HT^arlaadidii  GojaTernenMi* 

Soeh  de  ondardaiieii  ran  den  SoesoehoennaQ  %ji^  in  af  mji^fi 
0r(Ma    afdflelittyi»  (gtigofotigt^n)  g^pUtst,,  niei   beiM^ 
fa^da  de  plaM#  «a^r  ji$  wonan ,  aaaar  4ea  lUad  wiMirtaa 
a|j  babooran^    Qaca  sjiii : 
1^  Mamiêtpoqbhun  i  bastaanda    m(  i(è  opiaahia  ku^eran 

aii  brokers  raa  dan  Soasaaboannaa,  dia  allan  aa^a  «ija* 

jongarea  aahian  braadar,  d^e  dan  tiial  Y^  Komi^^fOêh 

haaftf  oadergeaaluk^  s|a« 
2®  Maih0êpaten »  beratteada  aUa  da  ledan  dar  T<Nrfl(alika 

fiuaiiye  9  Prinsen  en  edelen »  dia  allea  ander   den  naam 

iran  Sent^MM  befprefaa  w^  Zijj  staan  ander  den  Kroon- 

.prine. 
3*  Prad^QêTTUimn »  af  de  eoldalen  >  dia  ander  bat  bewind 

i^aaii  yan  den  berelbebber  der  Ijjfwaebi  ran  dan  Sae« 

aoebaannant 
4^'  Faftgoelm:  dt(  i«  deafdeeling  ran  den  Haagaprieeiert 

aan  wien  de  priesters  onderboorig  ngn. 
5^  Kapaiffan  :  dit  ia  bat  bewind  yan  den  Mudhen  •  jtdki^ 

paii  f  die  aver  al  de  Toemengg^eng^ê  en  mindere  amb* 

teaaran  gesteld  i$.  —  Zie  (X  F.  Wamn»  Aant.  tl. 
Men  KOU  bij  deze.  5  genoemde  g^tgaiongan^B  nog  eena 
sasda  kunnen 'tellen  9  namelijk  de  JCapaetrèn^  genoemd  naar 
bet  waord  poeiri  (princes)»  en  prinsessen  ->  verbluf  beteeke- 
aande.  Hierin  sifu  begrepen  al  de  yr  ouwen  yan'tgesin  des 
Kaiamrs.  Haar  yerblgf  is  bet  inwendigste  gedeelte  yan  den 
kratan»  't  walk  dus  den  naam  yan  kapoetrèn  beeft  en 
oyareenkomt  met  hetgeen  aan  andere  oosiarscbe  hoyen  de 
JJorem  is.  Hier  wonan  de  yrouwelgke  bloedyerwanten  des 
Kaïaara »  a^na  bijwgyen »  ook  de  weduwen  «gner  manae- 
l^ka  blaadwarwiyiten  ,  de  jonge  en  neg  ongdiuwde  yrouwen 

23*. 


Digitized  by  VjOOQIC 


334 


sijnpr  fanaiJje  9  en  de  kinderen ,  waarvan  da  jongens,  seo-r 
dra  zij  besneden  sijn ,  deze  plaats  moeien  rerlaten.  Geen 
man  raag  hier  binnenkomen.  De  dienst  binnen  deze  kapoê* 
trèn  is  aan  Trouwen  opgedragen  9  en  ook  zij »  die  den  Soe- 
soehoenan  binnen  ^shuis  bedienen  f  behooren  er  tóe.  Aan  het 
hoofd  yan  haar  allen  is  eene  vrouw  aangesteld ,  ^e  den  rang 
van  jidhi'pati  heeft  en  Sedah  -  Mirak  heet.  Onder  hare 
bevdien  staan  eenige  Tronwelijke  kliwon^9  en  manirPê. 
Beze  dragen  f  wanneer  zij  den  Keizer  bij  sommige  plagtig- 
heden  in  het  openbaar  vergezellen »  dezelfde  kleeding  als 
manneiyke  ambtenaren  van  dien  rang.  Zij  worden  met  sa* 
wah^velden  betaald.  In  geval  van  overtredingen »  die  voor 
de  regibank  der  negoro  strafbaar  zouden  wezen ,  wordt  de 
zaak  door  den  Soesoehoennan  selven  met ,  de  Adhl-paü 
Sedah'Mirah  onderzocht  en  afgedaan.  B^  de  Sri^mênganit, 
dat  Is  de  binnenste  poort  van  den  kraton ,  waardoer  geen 
manspersoon  onaangemeld  mag  binnentreden  9  ziitea  ook 
eenige  vrouwen  op  de  waehi.  Aan  haar  hoofd  is  eene  Jf^'i^- 
hi  Toemenggoeng  gesteld ,  die  den  persoon,  wdke  den 
Soesoehoennan  wenscht  te  spreken ,  aandient  en  binnen* 
leidt  f  of  zijne  boodschap  slechts  aanneemt.  Zulks  eene  if/«- 
Al  oefent  te  dier  plaafs  dus  de  functie  van  Zmt^mng  of 
deurwaarder  bij  den  Soesoehoennan  uit. 

Deze  5  of  6  gogolongan^ê  bevatten  dus  alwat  van  adel 
en  beambt  is.  Maar  de  ambtelooze  of  partikulier ,  ander» 
gezegd  de  kleine  man,  die  lot  geene  dezer  5  rubrieken  ka» 
behooren  9  is  aan  eene  louter  plaatselijke  verdeeling  on- 
derworpen en  erkent  tot  z^  hoofd  den  Boepatiy  in  wiena 
kaboepatèn;  den  prins  of  beambte,  op  wiens  erf  hy  wooat.^ 
Ook  is  hg  in  zijne  kampoeng  onder  het  toezigt  gesteld  van 
eenen  LoerAk ,  die  in  deze  betrekking  zijn  po(fanthêiUm 
genoemd  wordt ,  en  aldaar  tot   wijkmeester  is  aangest^d 


Digitized  by 


Google 


335 


door  don  ^edhono  \  op  wieMs  ierroin  dezo  en  andere  JLanir 
-poengt  gelegen  sif n.  Pese  beirekking  van  w^kmeegier  kan » 
indien  zij  door  geen  beanbie  wordt 'waargenomen»  ook  door 
een  partiknüer  bekleed  worden  9  sonder  kern  daarom  den 
rang  ran  ambtenaar  te  geven.  Beie  kleine  lieden  >  die  in 
eene  kampoeng  rondom  hunneii  Loerah  9  en  sonw  op  zip 
ei^  hunne  woning  mogen  nederzetten ,  waarvoor  z^  kern 
sledlite  eenige  kkdne  dieniten  te  bewyzen  hebbent,  noemt 
men  Magger'Sari  9  't  welk  zeggen  wil :  zij  die  de  bloem 
keschntten»  dat  ie :  die  den  penioon%an  hunnen  heer  omger 
▼en  en  helpen.  Bafc  heeft  op  het  terrein ,  H,  welk  binnen 
den  kraton  door  de  Pang0ran^9  bewoond  wordt  ^  zoowel* 
als  buiten  den  kraton  plaati.  Maar  de  kleine  man  houdt 
op  aan  hei, hoofd  der  plaats  oaderhoorig  te  z^n»  zoodra 
kif  naar  eene  andere  plaats  verhuist :  en  zi} » ,  die  zich  op 
het  regisgebied  van  Mangkoe-Jfegfiro ,  wiens  onderdanen 
etiafhankeiyk  zi|>n  van  den  Soesoehoenan  9  gaan  nederzet- 
ten 9  worden  9  ny.  aldaar  een  jaar  te  hebben  vertoefd »  ook 
als  onderdanen  van  MAngko^-JHeg^o  beschouwd. 

§.  4.  Over  de  Edelen ,  Geestelijken  en  Beamhttn, 

0#r  de  trappen  van  den  Adel,  waaruit  de  eerste  en 
tweede  gogolongan  ia  zaroengesteld ,  zie  C.  F.  Wister^ 
ImeUlUng^n  eie.  Art.  53.  Alleen  kan  ik  hier  nog  aanmer- 
ken 9  dat  de  plaats  van  Kroonprins  thans  onvervuld  is,  en 
dat  thans  de  functies  daarvan  door  eenen  anderen  onechten 
broeder  van  den  Soesoehoenan  worden  waargenomen.  Ook 
de  betrekking  van  Pangeran  JCameepoek  wordt ,  by  ont- 
•tentenis  van  een'  jongeren  echten  broeder  des  Keizers  9 
vervuld  door  zgnen  oom  9  jldki  »  Xegpro  9  die  een  jongere 
«nedite  broeder  van    Pal^e  -  Moewono  IV  is. 

De  M09  -  Pangoeloe  of  Uoegepriesier  beeft  den  rang  eo 


Digitized  by  VjOO^IC 


336 


de  «ttderaeheHlijl^Bleékeiea  vmn  een'  Toemênggêéng  f  éa 
staat  ali  stH>di^iig  aaa  het  hoofd  eener  Uahoepaten  tm  oa- 
der  het  bewind  ran  den  Madhen  -  Jtdhtpati.  Doek  als 
HoogepHesier  iieeft  I19  alle  de  kahomi^ê  of  kleine  geeale- 
lykheid  onder  liek. 

Daartoe  bekooren  ook  de  Soéronotti^ê  en  Pradikmn'ê. 
Een  Soeronoto  komt  overeen  met  hetgeen  wgeen'  hef- aal- 
moezenier zonden  noemen.  Het  h  hnnne  taak ,  den  Soeioe- 
hoennan  op  vrijdag  avond  in  den  kraton  eene  voorlezing 
ttit  den  Koran  te  komin  doen.  Zg  sgn  ook  belatt  met  het 
doeden  vmn  het  dagtvee »  vermits  dit  werk  gepaard  m«et 
'  gaan  mei  hei  uitspreken  van  een  formallergebed.  In  fann 
gewaad  onderscheiden  zij  zich  van  de  andere  beaBil>tea9 
door  't  zilveren  gevest  aan  de  kris.  —De  PnMtam^ê  z^n 
geestelijken »  wien  de  oppassing  der  graven  van  's  Keizera 
vooronders  is  opgedragen.  De  daartoe  benoodigde  koslea 
worden  gevonden  in  de  opbrengsten  van  eenige  landea» 
die  mat^an  genoemd  worden  en  voor  1^  onderiMmd  dier 
graven  bestemd  zgn.  Yah  deze  landen  behoeft  een  Pradi^ 
kan  verders  geene  pacht  aan  den  Keizer  te  betalen.  Waar- 
schjnljk  is  de  zin  daarvan  in  den  ntMm  Pradikan  gelegen » 
in*dien  deze  naam  van  het  woord  tnardik^  (vr$)  moet  a%detil 
worden.  —  Geljjk  de  ilfas  *  Pangoeloe  den  rang  van  IW- 
fnenggoeng  heeft  f  zoo  staat  een  Kgoelomo  met  een'  XKwoMp 
een  iCetii  met  een'  Pannpwoe  >  en  een  Afodhin  mM  ean«ii 
Mantrt  gel^k. 

Het 'grootste  getal  van  beambten  is  in  de  Pradjoerittmm^ 
en  Kapatijan  begrepen.  Onder  hen  zijn  'de  hoogste  raégcn 
ook  meestal  aan  menschen  van  eene  edele  geboorte  g^ven: 
en  het  is  vooral  bij  de  bevelhebbers  over  de  soldaten  vsn 
den  Soesoehoennan ,  dat  deze  reeks  van  afdalende  rangen 
zich  het  verste  tot  in  de  kleine   onderdeelen  nitstreki.  — 


Digitized  by  VjOOQIC 


33^ 


3e  20  Toemenggo^ng^ê  oiJoepaiCêf  êie  6oder  èên  £adkmi^ 
jiikipüti  gesteld  sjjn ,  kebbea  y  inuuieer  %%  banoeud  %{ 
aangesteld  worden,  hun  &i^\oom  oi piagem  ran  den  So«- 
Boekoennan  zelven  met  dieoi  tjap  of  zegel  ontvangen.  De 
benedea  hen  ataande  ambtenaren  krijgen  hun  piagem  en  tjmp 
skdhts  ran  den  Madhen^  jddhipati.  Aan  elk'  Toe* 
menggoeng  it  toegevoegd  1  JKHwon^  2  Pannewoe^ê,  4 
MantrVOy  eenige  P anneke^ 8  en  andere  ambtenaren  van 
minderen  rang,  naar  gelang  van  den  aard  en  de  «Hga- 
breidheid  zgner  ambtsbezigheden.  Een  dezer  genoetndo 
ambtenaren  strekt  zjn'  Toemenggoeng  te  gelijker  igd  iéi 
Djekêo  :  en  buiten  den  Toemenggoeng  zijn  het  slechte  de 
DJekso-negoro  (die  de  Pjeksa  der  Balemangoe  is  en  den 
raag  van  JCHwon  heeft)  »  alsmede  JFamong  -  Prodjo  ,  die 
hoofd-  ^ekeo  des  Keizers  is,  -—  die  beide  nog  een'  3je^ 
d^eneng  »  dat  is  onder  -  <[f e^so  »  in  hunnen  dienst  hebben* 
Nog  heeft  elk  beambte  een'  patik »  dat  is  een  plaalsrer- 
yanger  of  vicaris,  en  een'  tjarikp  dat  is  een  schrijrer, 
in  zijn'  bijzonderen  dienst :  doch  deze  worden  niet  Als  ba- 
ambten  aangemerkt.  Het  is  alleen  de  Patik  van  den 
Radiken - Jtdhipati 9  en  de  Madken ^^ ^ékipati  zelf,  die 
als  't  ware  de  Patik  van  den  Soesoehoennan  is,  die 
, daarop  uitzondering  maken.  Ook  een  JTacf/tnemajc  is  slechts 
Cffli  onderhandsche  geregtsdienaar  iu  dienst  van  den  Rijks* 
bestierder  en  door  hem  bezoldigd. 

De  pligten  en  werkzaamheden  van  ambtenaren  beneden 
den  rang  van  Mantri ,  en  die  niet  bg  eene  der  regtbanken, 
zgn  aangesteld,  z^  zéér  eenvoudig  en  bepalen  zich  tot 
een  weinig  pt)lieie  -  dienst  op  de  negoro  en  in  de  nabij- 
heid van  den  kraton ,  alwaar  zg  in  de  Paeelan^e,  die  de 
jtioennaioen  omgeven,  beurtelings  de  wacht  betrekken. 
Ook   staan  ^^  ter  beschikking  van  hunnen  Wedkono ,  en 


Digitized  by  VjOOQIC 


338 


uoeten  hem  yergezelien  en  helpen ,  wanneer  desa  door  s$- 
oen  Torst  tot  hei  Terrlgten  eener  commissie  of  J{fukhmn 
wordt  oifcgesonden. 

Men  zou  ligt  kunnen  denken »  dat  de  titels  Tan  Panna- 
toes  f  P^nnèket  en  Panglawê  etc.  welke  de  kleinere  be- 
ambten Toeren»  ook  den  aard  hunner  besigheden  of  de 
waarde  Tan  hunne  bezoldiging  uitdrukken :  doch  het  een  is 
eyenmin  'tgeyal  als  het  ander.  Deze  titels  toonen  «leehia 
hunnen  betrekkelijken  rang  aan* 

Ten  opzigte  der  8  ^edhono^s,  die  den  titel  Tan  Najoko 
hebben,  en  waarTan  in  §  2  gesproken  is,  is  nog  to  melden, 
dat  zij  in  4  f^edhono  -  ^'o^o  en  in  4  fF^edkono  -  djero 
yêrdeeld  zijn.  Zie  C.  F.  WixifiE ,  aang.  w.  Art.  2.  Een 
der  4  eersten  en  een  der  4,laatsten  is  Loer  ah  of  hoofd 
oTor  zijne  3  andere  ambtgenooten.  Be  DJera  is  belast  met 
het  .onderhond  Tan  het  inwendige  des  kratons  en  met  het 
opzigi  oTer  eenige  werkzaamheden  aldaar.  Ook  is  daarbin- 
nen hem  de  wacht  opgedragen*  Be  Djoho  heeft  deze  zelfde 
taak  buiten  den  kraton  en  op  de  jilo^nnaloén  te  Terrullen. 

Be  5  fFedhono*9 »  die  Hanonnanon  zgn,  en  waarTan  ik 
reeds  melding  heb  gemaakt ,  zijn  de  naTolgende : 
1^  Wedhano  ^  Kahotm  :  deze  h  de  Jfaê  '  Pmngoeloe  of 

Hoogepriester. 
2^  Wêdkonih'Djek^o  :   deze  is  ïlamong^ProdJo  ^  hoofd- 

^ekBo  Tan  den  Soesoehoennan. 
3^  Wedkéno'Pawon:  deze  is  deHof«en  Tictuali-meester 

Tan  den  Soesoehoennan. 
4*  Wedhono  -  Gladag  :   deze  is  de  Opperlererancier  yaa 

koeli's  en  andere  middelen  Tan  TorToer. 
8®  fFedhono  '  Kalang  :  deze  is  de  OpperhoutTester ,    die 

het  opzigt   OTer  de  Kalangers  en  houthakkers  Tan  den 

Torst  heeft.  a 


Digitized  by  VjOOQIC 


339 


In  vrdegera  tijden  had  de  OppersiaAnieesteV  ran  den  See- 
■oekoennan  ook  den  rang  ran  Toemenggoeng :  sijn  opvol- 
ger ilechU  dien  yan  Kiiwon,  —  Ook  de  Kroonprins  had  een 
Toêmenggotngt  die  aangesteld  was  orer  de  Pöedjonggo*; 
dat  zijn  dichters :  onder  desen  naam  verstaat  men  de  gelet- 
terde en  geschiedkandige  Javanen ,  die  het  werk  van  anna- 
list  in  dienst  van  den  Soesoehoennan  verrigteo.  Boch  na 
den  dood  van  Joso "  Dhtpoero  ^  die  deze  betrekking  als 
Toemenggoeng  het  laatste  bekleed  heeft »  is  dezelve  on- 
vervuld gebleven «  en  door  Monggo^  Wareito ,  die  Eijn 
.  Kliwon  was  9  waargenomen. 

'  Ten  slotte  zijn  er  nog  7  Toemenggoeng  -  Goenoeng*e  of 
M^éhPef  waaronder  de  Regenten  van  Mojolalt  en  Klathen 
begrepen  zijn.  Beze  wonen  niet  op  de  negorOf  maar  in 
hunne  regentschappen »  met  nitzonderlog  van  Mangkoe^ 
Pro^o  f  die  broeder  van  den  Rijksbesüerder ,  en  Opper- 
goenoeng  i^rer,  de  zes  anderen  is. 

§  5.     Over   de   Jffanonnanon* 

Door  Manonnanon  verstaat  men  alle,  zoowel  groote 
als  kleine^  door  den  Soesoehoenoan  in  't  werk  gestelde 
personen  ,  welke  h^  «n  zijnen  dienst  onderhoudt ,  die  tevens 
van  de  Tmkertoeroen  (geldelijke  belasting)  ontheven. zijn, 
en  door  den  Soesoehoennan  niet  worden  uitgezonden ,  om 
eene  jifahhmn  (dat  is  eene  boodschap  in  dienst  van  den 
Staat)  te  verrigten,  tensg  in  eigenaardige  gevallen,  wanneer 
het  voorwerp  dier  boodschap  juist  tot  hun  ambt  behoort. — 
Behalven  de  5  genoemde  Toemenggoeng ^  hanonnanon ,  zijn 
onder  de  hanonnanón  begrepen  de  geestelijken  ;  de  tjanke, 
8eln*ijvers  van  den  Soesoehoennan ;  en  alle  ambachtslieden, 
die  hun  beroep  in  zijnen  dienst  nitoefeneu.  Ook  de  koop- 
lieden en    praauwvaarders  9    die    voor  den    Soesoehoennan 


Digitized  by  VjOQQIC 


340 


kuidtko  en  varen»  dtxe  allen  xfja  kunónnmnon.  Qftder 
iêM  koop-  en  kandwerks^^Ueilen  moei  men  eohter  di^noB 
niet  rerataan ,  die  hnn  ambacht  roor  eigene  rekening  rer- 
rigten.  Beae  staan  gdiijk  met  onbeambten  en  |»ariik«Ueren» 
ataande  onder  den  Loerah  Tan  de  kampoeng  waarin  sg 
tronen.  Evenmin  zijn  de  huköeU  of  kleine  koq^ai4jM, 
die  op  de  pasar  hunne  miren  rerkoopen ,  en  daarvoor  paebt 
aan  het  Nederlandsch  6o«veriiement  betalen»  onder  4e 
hanonnanon  begrepen. 

In  hnnne  hoedanigheid  van  beambten  aijn  de  JF^Monna^ 
non^ê  dus  ook  aan  een  speciaal  hoofd  ondergeeehiki*  Be 
Ifffogo  f  mimkhniea  van  den  Keiser,  die  hanonnunon  sqb» 
hebben  een^  Punnet^oe,  die  van  een'  anderen  To^memgr 
goeng  afhangt.  De  schrgvers  en  handwerksHedeD  stMm 
onder  hnnne  r^peetivel^ke  Loertfk^ê  9  die  den  -rang  vut 
Muntri  ot  Kliwon  hebben,  en  weder  alt  lonbtenaar  in 
het  kadre  van  dezen  of  genen  Toemenggoengw^  ingedeaid.^ 
De  praauwlieden  en  handelaars  staan  onder  eenige  opper- 
hoofden » JDjoeragan  geheeten»  die  den  rang  van  Panniwom 
hebben»  en  wier  aantal  door  Pakoe ^ Baewom  JV,  die 
zelf  veel  handel  -dreef  en  zidi  daaraiede  den  naain  van 
Soegih  of  de  ryke  verworven  heeft»  tot  <»roa  20  vermeer- 
derd is.  Ook  deze  Ljf^ermgatCM  sf »  onder  de  attbéenarea 
der  andere  Toemenggoeng^ê  op  de  JMi^ero  verdeild* 

Nu  zon  men  ligt  verwaohten»  dal  onder  deao  Uan^m 
nanotif  zg  die  tot  hetzelfde  bedryf  behoor  en »  en  ala  'i 
ware  één  gild  uiimakem »  ook  te  zamen  weenden »  'i  s|| 
binnen  't  zij  buitenden  kraton»  en  op  dezelftle  plaatc» 
waar  het  hoofd  »  waaronder  %%  staan»  woonachtig  is.  Ihui 
zon  te  gdgk^rtgd  eene  persoonlijke  en  plaatselgke  indee- 
deeling  zich  ten  hunnen  opzigte  vereènigen  en  in  somouge 
dienstzaken  tot  orde  en  gemak  kannen  bfdragen.  HiaMhieit 


Digitized  by  VjOOQIC 


341 


iKeA  ittlk  eene  gewoonie  ia  4cm  oortproBg  daser  rtgoUag 
wel  beitÉMi.  TÊBêr  thuis  is  hei  niet  meer  loo:  en  niet 
•Heen  dat  een  groot  gedeelte  der  Aanonnanou  yan  al- 
lerlei amWebien  in  de  kampoeng*  onder  de  oyerige  berol- 
king  der  nêgér^  verspreid  woont »  terwgl  hun  hoofd  op 
het  terrein  woont  eener  andere  küho$patmi  ^  maar  ook 
Tole  ambtenaren ,  die  onder  deaen  of  genen  Boêpati  ge- 
plaatst zyn  f  hebben  hunne  woonstede  op  het  terrein  ran 
een'  ander  9  die  hun  hoofd  niet  is.  Doch  hierbjj  houde  men 
in  't  oog »  dat  elk  dienatdoend  persoon  niet  yan  de  plaat- 
selijke oTorheid  afhangt  9  inaar  slechts  van  den  fFedAonOy 
aan  wien  a^ne  dienstbetrekking  hem  ondergeschikt  maakt. 

S  6.    Mkesa  -  bestuur. 

Het  land  van  Soerakarta  is  buiten  de  hoofdplaats  voor 
meer  dan  de  helft  door  den  Soesoehoennan  aan  zijne,  be- 
ambten »  die  op  de  hoofdplaats  wonen  9  weggeschonken.  Yan 
elk  stuk »  't  welk  paloenggoehkun  heet ,  is  aan  ieder  hun- 
ner het  vruchtgebruik  toegestaan  en  het  bestuur  toever- 
trouwd. Ten  dien  einde  stelt  ieder ,  die  zulk  eene  paloeng* 
gv0khmm  faeefi  et  dezelve  niet  bewpnen  noch  dikwyhi 
bezoeken  kMSf  aldaar  eenige  personei^  in  s^ne  plaats  aan  p 
die  mei  «en  stuk  a^ner  eigene  landen  begiftigd  worden » 
en  het  beheer  over  de  rest  hebben,  waarvan  xjj  hem  de 
paeht  moetiBn  opbrengen.  Be%e  door  hem  aangestelde  lieden 
vormen  dus  het  dhesa  -  bestuur ,  of  naar  onze  wyze  van 
•preken»  het  plattelands •  bestuur »  geheel  ondergeschikt 
a^  den  fF^dhonq »  die  de  eerste  eigenaar  dezer  palotng^ 
^09kkan  is »  ên  in  dit  opzigt  Loerah  -  tabon  genoemd 
wordt  der  Loêr^K*ê  en  BekkêPê »  welke  Iqj  met  de  pacht 
en  't  bekeer  zijner  landen  belast  heeft.  Hunne  rangen  zgn 
onderscheiden:  een  dheia- hoofd»  die  denzelfden   rang  als 


Digitized  by  VjOOQIC 


342 


«en  Maniri  heefly  is  Dhtmang:  en  zoo  hij  JDkêmmng 
Vgahêhi  18 ,  dan  staat  hij  met  een'  KHwon  gelgk.  Dese 
ambten  in  het  dorpsbestanr  gaan ,  in  geral  Tan  oTeriijdea» 
aomtijdi  aan  den  zoon  of  naasten  bloedverwant  Tan  den 
overledene»  doch  meestal  aan  den  meestbiedende ^  over. 
Bit  geeft  dikwgls  aanleiding  ,toi  kuiperijen.  Be  kleine 
man,  die  de  opgezetene  dezer  gronden  is,  en  dezelve  be- 
bouwt» heeft  er  eigenlijk  niets  van  in  eigendom »  doch 
leeft  van  het  dagloon  alsmede  van  de  producten ,  waarmede 
hij  betaald  wordt*  Booh  het  is  den  Loêrak  of  Bekkei  ook 
vergund  om  het  land  van  zijnen  principaal ,  dat  hem  t#r 
administratie  gegeven  is »  weder  aan  de  bevolking»  die  er 
op  woont,  te  verhuren.  Deze  bevolking  betaalt  hem  de 
pacht  of  huurschat  vooruit,  en  kan  het  land  vervolgens 
naar  goedvinden  bebouwen.  Zulke  verhuringen  worden 
zelden  voor  langer  dan  één  of  twee  jaren  gemaakt.  Wordt 
de  bovengenoemde  Bekkei  of  Loerah  afgezet,  dan  moet 
de  bevolking  dienzelfden  huurschat ,  't  geen  niet  bill|k  ia, 
nog  eens  aan  zijn'  opvolger  betalen. 

Bie  landen  welke  de  Keizer  niet  weggeschonken  heeft, 
maar  voor  zich  zelven  behoudt,  laat  h$  door  GowmMng^^ 
of  EedhVê  besturen ,  die  er  hem  de  paeht  gedeeltelgk  in 
geld  gedeeltelijk  in  naturA  jaarlijks  van  op  BM>etea  brengen. 
Beze  Geenoeng*9  genieten  geene  paioenggoekkmn ,  maar 
bezoldigen  zich  ïelven  met  den  overwinst ,  welken  zg  door 
den  onderpacht  dezer  landen  aan.  £uropeërs  en  aan  ande- 
ren, maken  kunnen.  Hun  aller  opperhoofd  is  Tomnêkggoe^ 
Mangkoe-Prodjo ,  die  op  de  hoofdplaats  zgn  verblgf  heeft. 
Aan  hetzelfde  beheer  ak  deze  landen  waren  in  vroegeren 
tijd  ook  de  Montjo  ^  negoro  onderworpen ,  waarin  sledita 
weinige  paloenggoêhhan^ê  gelegen  waren.  Aldaar  hadd^i 
de  bestuurders  ook  den  Htel  van  Boepati 


Digitized  by  VjOOQIC 


343 


Eenmaal  's  jaarg,  op  het  feett  Garéheg "  Moêloedk  9 
kwamêB  zij,  gelgk  é»  MedhVê  het  no^  gewoon  zijtty  op 
die  hoofilplaats  den  Soelioehoennan  hunne  pacht  brengen  en 
hem  hunne  opwachting  maken,  zittende  bi}  den  Rijlcebe» 
a^erder  beneden  de  Siti^hinggil  op  de  Pagelaran ,  terwijl 
alleeir  de  ambtenaren  der  negoro  op  de  Siti-hinggil  voor 
het  aangezigt  van  den  Soesoehoennan  zitten. 

§   7.     Bezoldiging. 

Wg  hebben  gezien  9  dat  de  Soeseehoenan  gewoon  i%  zijne 
beambten  te  l^ezoldigen  met  landen  9  die  paloenggoehhmn 
genoemd  worden.  Deze  Jaraansche  benaming  komt  van  hét 
werkwoord  loenggoehy  zitten:  en  beteekent  bezitting*. 
Tan  daar  beteekent  het  ook  de  ambtsbetrekking  t  waaraan 
het  bedt  dier  landen  verbonden  is.  Onder  de  aldus  bezol- 
digden behooren  ook  de  ^eest^ke  leden  der  Soêramöi,  de 
Djekêo^ê  der  Toemenggoeng^Sf  de  Patik  van  den  Rijks- 
^bestierder  en  de  vrpuweiyke  beambten  der  Mapoetfèn. 
Doch  het  aantal  van  ^oén^%  of  kar^o^s »  waarmede  zij 
naar  mate  van  hontoen  rang  begiftigd  worden  ,  laat  -  zich 
volstrekt  niet  bepalen  naar  het  getal  't  Welk  door  hun  titel 
wordt  nHgedrukt.  Indien  een  Panne woê  in  de  tijden  van 
oHm  1000  dfoeng^s  of  lOOO  öahoe^n  ontving ,  en  een  Pan- 
naioeM  100 ;  indien  een  AH  won  er  2000 «  en  een  Boepati 
nog  meer  bekwam ,  dan  zijn  hunne  paloenggoehkan^ê 
deef4gk  ingekrompen  enr  onherkenbaer  klein  geworden. 
Ook  gaat  de  betrekking  van  paioenggoekhan  van  eet^^ 
overleden'  ambtenaar  slechts  aan  z^nen  zoon  over  onder 
voorwaarden ,  waaraan  deze  niet  altijd  voldoen  kan.  Hij 
moet  namelijk  de  nageltttene  schulden  van  zijü'  vader , 
di»  meestal  insolvent  te  stengen  komt»  afbetalen,  en 
daarenboven    nog    paienggak    of   patotmbasêing  -  sekar 


Digitifed  by  VjOOQIC 


344 


«ao  sjpiett  Wedha$Ht  opbreogw.  Ae  aer«tgeao««iit  con- 
iribaiM)  ii  die,  welke  mab  eem  nieuw  MogetteU  ke- 
«mbte  op  da  a^goro  is  ep^de^d ;  door  TcêménggBéngU 
en  KiiwanH  aan  den  SoeeeelMiennan »  oa  deer  le^^e 
beambten  aan  bei  boe£d,  waaronder  %%  ■taan*  bfiliaM 
wordt.  9e  paioemttfêêing  *  êekar  ia  aene  soaiy  dia 
bij  dezelfde  gelegenbeid  deer  een'  beambAe  ia  hei  dbem- 
bestnor  aan  sgn'  Loerah  "  tabon  moei  opgebragt  wordm. 
Zgn  DQ  de  kinderen  te  onbemiddeld  om  dese  betaliogeB 
aftedoen ,  dan  wordt  de  betrekking  en  doaraaa  Terboadoi» 
jpaloêngg^hha»  wu  bannen  vader  opgeraüd  »  en  aan  den. 
meeitbiedendè ,  die  er  ^«ifcli -geld  Toor  geelt»  getc^ienkeB* 
Ook  laat  een  Wêikano  sieh.  aamwglen  orerbalei^  oai  ooa' 
vgner  ondergeachikteA  ie  etniaetten»  en  dient  poai  aan  ae»* 
ander  ie  gerea»  die  er  hem  veel  &eirla-geld  moor  biedt. 
Heao  gewooAle  van  emkoopen  heet  ngé90ér*  Op  deie  w^tm 
kan  de  wettige  opvolger  makkelyk  yerdrengen  wordea  ^  ea 
hei  besit  van  sijn'i  vaders  landen  in  nreemde  bandea 
overgaan.    Zie  C.  F.  WiiT«a^  InsieHi^g^m  tnz*  Art^M^ 

Het  cyn  alleen  de  Pimgeran^ë  of  prinaep ,  die  ook  oiei 
paloengg09hhan*ë  bedeeld  worden»  in  wier  nagsplachi  hei 
beait  dier  landen  erlel^  is ,  en  op  den  oiüd«ten  aoon  over* 
gaat ,  die  daarbij  verpligi  is  uit  de  opbrengst  van  deaelvett 
in  het  onderhoud  z^ner  jongere  broeders  te  voorsjen*  Oeeh 
deie  erfenis  gaat  niet  verder  dan  tot  in  het  derde  geHd , 
en  kan  alsdan  naar  het  goedvinden  van  den  Soesoekeeanan 
weder  ingetrokken  worden. 

Alle  beambte  en  dus  mei  sawah's  gedonaieerde  perso»eti 
onderseheiden  sieh  door  het  regt'  dat  ig  hebhen »  van  ia 
plaats  der  hoofddoek »  die  hei  gewone  hoofddeksel  der  J»* 
vanen  is»  eeae  iópfah  ie  dragen,  waaneer  sijin  H  gewaad 
hunner  funeüe  zgn.     Pese  kopjah  heeft  de  gedaante  van 


Digitized  by  VjOOQIC 


345 


«Bsaa  gewonen  hotd »  dodi  ii  iets  kleiner  eo  xonder  imndr 
BehalTe  boreBgenoemde  betaling  in  landen  beefl  er  ook 
eeiie  kkine  betaling  in  geld  plm^i . 

De  Soesojehoennnn  nelf  geoiei  roer  den  «ftiand  dm*  Mm^ 
tJ^nêgoTQ  WKH  hei IfederlABdieli  GonvernemeDt,  een 'flunui*< 
delijkeek  inkoaen  ¥an  eirea  47,000  gld.  en  de  regenten » 
die  bij  gelegenheid  Tan  desea  afiitand  uit  hmuie  betrekking 
onielagen  werden  9  trekken  van  itet  l<fed«  Goor.  een  maan- 
deligkieh  pensioen*— Tan  H  gesegde  inkenen »  't  welk  de 
Kemer  beeft  9  achenkt  by  een  «daria  ran  1000  gld.  'amaand» 
aan  sijnen  Rijksbestierder.  Buitendien  stelt  bij  bem  iedere 
jnasnd  eene  som  van  10,000  gld.  in  ba^en ,  die  onder  idlo 
de  ambtenaren  der  negoro  naar  erénredigbeid  ran  bonnen 
rang  yerdeeld  wordt.  Ook  de  Pang€rang*9  bebben  maui^ 
deUjks  toelagen  in  geld  ;  en  diegenen  ,  irelke  in  vroegeren 
tijd  eene  paloenggoehhan  in  de  Afifntf<HH0goro  besaten , 
on  daarran  door  bet  Ned.  6onr«  gedepossedeerd  sijn »  wor- 
den daarvoor  door  den  Soesoeboennan  met  een  kleih  pen- 
noen schadeloos  gesteld.  Nog  sijn  er  in'  den  kraton  een 
seer  groot  aantal  ran  Pannakmwan*8  >  dat  sijn  paadje»  en 
andere  bedienden ,  die  met  den  titel  van  Mdihên-Pmmé{fi , 
een  maandgeld,  boe  gering  bet  ook  sij ,  gewoon  si|n  ran 
den  Soesoeboennan  te  ontrangen. 

§  8*  Belastingen, 

Be  Soesoeboennan  eischt  geen'  pacht  van  de  paloenggoeh-» 
han^êf  welke  bij  sijnen  dienaren  in  bezit  heeft  gegeven: 
maar  eene  andere  belasting,  welke  de  negoro  somstyd», 
wanneer  de  Keizer  eene  extra  -  uitgaaf  doen  wil  ,  betalen 
moet,  on  die  goegoer ^ goenoeng  beet,  beslaat  daarin, 
dat  de  Madken*'  jidhipati  en  elk  der  Toemenggoeng'^ $ 
abnedo  de  andere  beambten  voor  eene  kleine  som  aange- 


Digitized  by  VjOOQIC 


346 


■la^eii  wordeDy  waike  dk  haaner  dan  alt  x^ite  eigene  ka* 
of  uit  de  opbrengst  zijner  knden  bg  moei  brengen. 

Eene  belasitng  is  er ,  die  eer  den  naam  ran  bijdrage  Ter» 
dienly  en  Merran  beel.  Dese  wordt  <^pgebragi  door  de 
prinsen  en  andere  leden  ran  liet  Yerstemk  gexin  9  die  elk 
naar  vermogen  bijdragen»  om  de  scholden  ran  een  hunner» 
die  insolvent  kwam  te  overlgden »  aftebetalen. 

Eene  andere  soort  van  contributie  is  de  Takerioeroen  ; 
van  dese  zijn  de  Mammnmnon^M  vrijgest^d*  Dezelre 
werd  in  rroegeren  tgd  in  materialen»  zoo  als  hout»  bam- 
boe »  'steenen  enz.  geheren.  Doch  in  de  plaats  hiervan  is 
deze  belasting  den  ambtenaren  later  in  geld  opgdLegd »  moe- 
tende zij  toen  het  vierde  gedeelte  opbrengen  van  het  trac- 
tement,  dat  zy  maandel^ks  in  handen  kregen. 

Ook  moeten  de  Medhi^ê  behalvje  de  gewone  pacht »  nog 
ieder  halfjaar  een  wang^pagoeneengan  of  redJü-géké.  op- 
brengen, bestaande  in  2  rejaLen  per- ^' o  eng.  Deze  be- 
lastingen werden  noodzakelijk  'ffcacht  voor  het  onderhoud 
van  wegen »  bru  ggen  en  magazijnen  in  het  ryk  van  Soérm^ 
karta.  Hierover  waren  beambten  aangesteld  die  ook  den  ' 
titel  van  redhi  hadden  »  dpch  wier  beheer  zich  slechts  over 
windlanden  uitstrekte ,  dat  wil  zeggen  over  landen  »  waar- 
van zij  niet  het  gebroik »  maar  waarin  zg  alleen  de  inspec- 
tie over  den  staat  van  wegen  en  bruggen  hadden. 

Doch »  hoe  het  ook  zij »  het  schijnt  dat  deze  quasi  belas- 
tingen  vrij  nalatig  geheven  werden »  en  den  Soesoehoenoan 
niet  het  noodige  geld  in  handen  bragten  om  zijde  bruggen 
en  wogen ,  die  altijd  in  vrij  slechten  staat  zgn  »  te  laten 
repareeren.  Daarom  houdt  het  Nederlandsch  Gouvernement 
hem  van  zijn  inkomen  maandelijks  ƒ  1000  af»  om  daarvan 
de  rekeningen  te  soldeeren »  die  de  Radken  -  AdhipuH 
inzendt »  wanneer  hij  op  verzoek  of  op  last  van  den  fieai- 


Digitized  by 


Google 


347 


deni  van  Soerakaria,  de  gedelabreerde  wegeo  en  brug- 
gen,  die  binnen  de  residentie  gelegen  zijn»  in  een'  beieren 
Itaal  beeft  laten   brengen. 


§.   9.     Jtanmerking. 

Wanneef  men  hoort  seggen  $  dat  de  Soesoehoennan »  in 
«len  ooiterschen  sin  des  woords  9  eigenaar  van  den  grond 
Tan  s^n  geheel  rijksgebied  is  9  dan  zon  men  ligt  in  de 
verzoeking  komen,  yan  zijne  onderdanen  en  vooral  het 
landvolk  te  beschouwen  als  eene  arme  gemeente  zonder 
hava  noch  goed.  Doch  dit  denkbeeld  wordt  zeer  sterk 
getemperd»  wanneer  men  er  op  let»  welk  een  groot  ge« 
deelte  van  z^n  grondgebied  de  Soesoehoennan  in  grooie  en 
kleine  stukken  onder  eene  massa  van  dienaren  van  allerlei 
rang  versnipperd  he^ft ,  waarvan  elk  loeder  een  gedeelte 
aan  subalterne  dhesa-hoofden  in  gebrnlk  geeft»  terwijl  het 
verders  aan  de  kleine  bevolking  vergund  is'»  om  den 
grond  f  welken  zij  voor  hunnen  Loerah  bobouwen »  ook 
Tan  hem  te  huren  of  te  pachten.  Deze  gewoonte  stelt  dus 
onder  de  Javanen  een  zeer  groot  aantal  van  grondbezit- 
iertf  en  grondgebruikers  daar.  Het  kwade  hunner  toe* 
stand  is  eigenlijk  meer  toeteschi*ijven  aan  de  ongeregelde 
en  vaak  onbiUijke  wijze  van  verpachting.  £lk  nieuw  aan- 
gesteld fF'edhono  elscht  van  de  Bekkels»  die  in  de  pa- 
ioenggoehhan  van  zijnen  voorganger  willen  blijven  die- 
nen f  ^  op  nieuw  den  pachtschat »  dien  zy  reeds  aan  zijnen 
voorgat^ger  betaald  hebben.  Elk  niéuw  aangesteld  Loerah 
of  fiekkel  moet   aan  zijn'  Wedkono  dien  pachlschat  weder 

6.  J.  l^  8.  24. 


Digitized  by  VjOOQIC 


348 


opbrengen  9  welken  de  maiiy  wsaraan  hij  (Loerah)  opge» 
Tolgd  if »  hem  (Wedhono)  reedf  opgebragt  heeft:  en  iie- 
Ter  d«n  zich  eene  T^ordeellge  betrekking  te  sien  ontglip- 
pen f   %b1  een  Javaan  f  hoe  onbemiddeld  hj  ook  sg ,  mllet 
beleren  en  de  onder  hem  staande  boTolking  knevelen ,   ten 
einde  de  scholden ,  waarin  h(j  sich  voor  het  opbrengen  ran 
paUnggah  of  bekti  steken  moet»   weder  goed  te  maken. 
Elke  onderpachter  is  dus  gewoon  van  zijne  ondergesehik» 
ten  veel  meer  afteyorderen  y -ïan  hetgeen  h^  zelf  aan   zijn 
eigen  hoofd  inleveren  moet»   zoodat   de  kleine  bevolking 
gewoonlijk  de  pacht»  welke  de   eerste  grondeigenaar  Taa 
haar    verlangt »   in  meer  dan   in .  duplo  opbrengt.      Doch 
zelfs    deze    drukking  wordt  door  het  patriarchale  hunner 
zeden  een  weinig  verzacht  $  en  schijnt   voor  een  volk ,  dat 
geduldig  en  sober   is  en  welks  grond  niet  spoedig  is  uitge- 
put» ook  minder  gevoelig  te   zijn»  dan  wij  in  'talgemeten 
beschouwende  wel  zonden  denken.     Ook  merkt  men  in  ^t 
algemeen  op ,  dat  in   een  land ,  waar  de  beschaving »  sélfii 
die  der  magthebbers »  nog  onvolkomen  is »  ook  d^  in    de 
handhaving    der  wetten    geene  vastheid    en  in  't  beheer 
geene  waakzaamheid  verondersteld   kunnen  worden  te  be- 
staan;  zoodat  het  aldaar  heerschende  despotisme»  van  desa 
middelen  ontbloot »  den  kleinen  man  somtijds  wel  knere- 
len»  maar   deze  tegen  deszelfs    uitwerkselen  zich   des  te 
gemakkelijker  in  veiligheid  stellen  kan.' 


Het  behoeift  geene  uitlegging»  zoo  in  het  oog  vallend  is 
het»  dat  het  landbeheer  in  het  rijk  van  Soerakaria  een 
getrouwer  leenstelsel  is »  dan  dat  van  de  middeleeuwen  in 
Europa :  want  in  Europa  ontaarde  dit  stelsel  weldra  door 
de  groote  magt  der  leenmannen  >  die  zich  zelven  onaflian- 


Digitized  by  VjOOQIC 


349 


keiijk  eo  hei  henii  hunner  fiefi  erfelijk  ip  hunne  familje 
naakten*  In  het  r^jk  van  Soê^akaria ,  waar  de  grootste 
p0lo$nggo0hhan  nog  seer  klein  is,  en  waar  de  bexitter 
deraelTd  niet  aeer  magtig  is  en  steeds  in  de  nab^heid  van 
des  Torst  wonen  moet»  kan  aoo  iets  niet  ligt  ondernomen 
worden.  Hetgeen  in  eenige  staten  van  Enropa  gezien  is , 
dat  de  Sourerein  alle  in  leen  gegevene  en  onafhankelijk 
gewordeno  fiefs  aHengs  weder  intrekt  en  by  zgn  eigen 
erfgoed  r^egt»  den  grond  aan  desselfs  natuurlijken  be- 
zitter teruggeeft,  de  edelen  gedeeltelyk  ter  zijde  stelt y 
gedeeltelijk  als  een  stoet  van  gesalarieerde  hoyelingen  rond 
sidi  Toreenigt,  en  in  de  rgkdommen  der  natie  het  middel 
heeft  om  in  de  behoeften  van  't  algemeen,  en  in  het 
bestaan  yan  zich  zelreii  en  van  zgne  beambten  te  voor* 
zien ;  —  dit  >  dunkt  mij ,  is  een  ,  toestand  $  waarvan  het 
op  Soerakarta  heerschende  leenstelsel  juist  het  omge- 
keerde is.  Want  hier  is  het  niet  de  natie»  die  haren 
Vorst  en  hare  JSoepatVê  onderhoudt;  maar  zij  zelve 
wordt  onderhouden  met  datgene  wat  hare  beheerschers » 
wien  eigenlijk  alles  toekomt»  er  haar  van  af  willen  staan. 
Kiet  waarschijnlgk  is  het  dat  dit  regeringsbeginsel»  aan 
zich  zelren  overgelaten »  door  eene  langzame  omkeering  van 
zaken  zou  weggenomen  worden.  De  gemeene  Javaan  denkt 
over  eene  principe »  hoe  ongerijmd  het  ook  zij »  niet  veel 
na  f  gewoonte  maakt  er  hem  gemeenzaam  mede  ;  zijn  grond 
is  vruchtbaar »  zijn  karakter  gehoorzaam ,  zijne  behoeften 
weinig»  zoodat  er  onder  hen  weinig  stof  tot  omwenteling 
of  ontwikkeling  voorhanden  is.  De  groeten  onder  hen » 
die  een'  meer  ontwikkelden' geest  hebben»  en  niet  vrij  zyn 
van  eenige  zucht  naar  aanzien  en  magt » » deze  zouden 
slechts  burgeroorlogen  kunnen  stichten»  waarvan  de  uit- 
komst niets  ten  voordeele  van  het  volksbestaan  veranderen 

24». 


Digitized  by  VjOOQIC 


750 


-toru.  De  eerbied»  welke  de  geringe  Jayaan  gewooa  is 
s^joen  gezaghebber  toeiedragen ,  irisehi  alle  denkbeeld  yan 
menscheljjke  gelijkheid  in  hem  uit.  Dit  maakt  hem  lijdel^ 
gehoorzaam*  doch  sonder  verkleefdheid  en  zonder  Teer- 
kracht.  Slechts  een  uiterste  van  ellende »  eene  al  te  iÏBlle 
Terdrukking  of  persoonlgke  beleediging  of  een  sterk  aaoge* 
stookt' fanatisme  kunnen  hem  naar  de  wapens  doen  grqpen; 
doch  hierbij  heeft  hij  geen  ander  oogmerk  dan  wraak*  Kaar 
rerandèring  van  politiktn  toestand  streeft  hij  niet :  «o  indien 
een  hunner  opperhoofden  het  echter  beproeren  wilde ,  om 
zich  Tan  zijn'  eigen  Souver ein  onafhankelijk  te  maken 
en  invloed  op  het  bestaan  des  volks  te  oefenen»  dan 
la  het  lYederlandsch  Gouvernement  in  de  nabijheid  om 
hem  ie  bedwingen. 

'Deze  toestand  brengt  in  het  geheele  Javaansche  staats- 
wezen  wel  eenige  rust »  maar  het  is  de  rust  van  verslap- 
ping en  stilstand.  De  oogeschrevene  Jtadhai  strekt  den 
Javaan  wel  tot  regel  inr  zijn  huisselijk  en  burgerlijk  leven : 
maar  dat  geeft  aan  zgn.  nationaal  bestaan  geen  verband,  en 
aan  zijne  regering  geene  klem.  Ook  de  Koran ,  alhoewd 
voor  alle  Mahomedanen  een  grondslag  van  wetgeving  zijnde* 
strekt  echter  aan  die  der  Javanen,  die  van  dat  boek  maar 
eene  schamele  kennis  hebben ,  tot  geringen  steun:  de 
geestelijke  leden  der  Soeran^hi  zijn  geen  bijzonder  groote 
kenners  van  het  Arabische  regt :  gelyk  de  overheersehing 
der  Arabieren  op  Java  >  zoo  is  ook  de  kracht  hunner  be- 
grippen onder  de  Javanen  schier  geweken :  en  de  energie » 
welke  de  Islam  aan  de  wetten  harer  belijders  zon  kunnen 
bijzetten  9  doet  zich  bij  hen  dus  niet  gevoelen.  — -  De  loom* 
beid  van  den  Soesoehoennan  en  de  onverschiUigheid  zijner 
beambten  bekommeren  zich  niet  meer  om  eene  getrouwe 
toepassing  hunner  eigene  wetten.    Indien  zij  de  zaken  niet 


Digitized  by  VjOOQIC 


3SI 


geheel  laten  varen  »  dan  gedragea  k^  ,  in  hnnne  wiji e  van 
desehre  te  beliandelen  en  aftedoen  9  slek  meestal  meer  naar 
•mstandigheden  dan  naar  de  bepalingen  dei'  wet»  en  de 
kleine  man ,  die  zich  niet  durft  beklagen ,  ondergaat  yela 
wederregtelgkheden.  Zulk  een  staat  Tan  verwaarloiing  ion 
de  natie »  die  er  in  Tèrkeert  9  en  er  *  het  hoofd  geduldig 
^^nder"  nederlegt  9  eer  tot  eene  langzame  uittering  dan  tot 
dene  herscheppende  omwenteling  kunnen  leiden :  en  welligt 
sou  het  eerste  plaats  hebben  9  indien  de  nabijheid  van  het 
I^ederlandsch  CrOHrernement  niet  eenige  orde.  en  billijkheid 
in  de  aangelegenheden  van  den  inlander  staande  hield  «  en 
door  iijne  tusschenkomst  niet  eenigermato  sorg<ïe  voor  de 
belangens  der  Javanen  9  wanneer  het  gebrekkige  en  regel- 
looze  van  hun  eigen  bestuur  er  niet  in  voorsiet. 


Het  is  dus  de  natuurlijke  wensch  van  ieder  menschen* 
vriend  9  dat  een  volk  9  welks  vatbaarheid  voor  het  goede 
onmiskenbaar  is  9  en  welks  eenvoudige  zeden  door  geene 
grove  ondeugden  besmet  worden  9  ook  eenmaal  die  voor- 
deden genieten  moge  9  welke  zijn  goede  aanleg  en  de  geze- 
gende natuur  van  zijn  land  hem  waarborgen.  Z^n  aartsva- 
derlij k  bestaan  schenkt  hem  tot  nog.  toe  alleen  het  negativo 
geluk  der  kindschheid  9  en  de  averi*egtsehe  staathuishoud- 
kunde zijner  eigene  gezagvoerders,  waaronder  hij  zich 
verbeeldt  waarUjk  vrij  te  zijn  9  laat  hem  onbewust  9  tot 
welk  een'  trap  van  meer  degelijke  welvaart  hij  verdient 
opgeleid  te  worden.  Hij  hebbe  daarin  slechts  door  eenen 
anderen  meester  te  worden  geholpen ;  en  alhoewel  h|j  aan 
bet  oude  gewoon,  vaak  een  vooroordeel  hebbe  tegen  het 
nieuwe,  behoeft  de  Javaan  den  heilzamen  invloed  van  het 
l^ederlandsch   Gouvernement   maar  t«  ondervinden  9  om  er 


Digitized  by  VjOOQIC 


352 


zich  mede  ie  Terzoenen*  Daarom  zal  hei  eei  gelukkig» 
tijd  Toor  den  Jayaan  der  YorBienlanden  -weten »  waaneer 
hij  eens  gehragt  is  onder  deselfde  weldadige  en  Teratandige 
regering ,  waaronder  het  grootste  gedeelte  z|jner*landge- 
nooten  iet  Iran  eigen  welzyn  lieh  reeds  bebinden. 

B.  L.  Mouma. 

Z.  JBT.  Dr. 


Digitized  by  VjOOQIC 


lAND-  EN  TOLKENKÜNDE. 


ZCbEllv  SN.  GEWOONTEIf     OP     HET     EILANII 
BOTTIE. 


KIT   ZIEK-    EB    BOOD -BSO»    BN    DB  BBGBiJFBHIS    TAK    BBH* 
MOTTIirmxS* 

(Yenrolg   van   bladi .  Ö8). 

Wij  willen  den  doodto  ons  voorstellen  als  een  gegoed 
Baan ;  en  tevens  als  vader  van  een  talrijk  huisgezin , 
en  uitgebreide  familie. 

Naauweijjks  is  de  adem  des  levens  zijnen  lippen 
ontglipt ,  of  zijne  naburen  vernemen  daarvan  de  droe- 
vige mare  ,  door  den  ont^tuimigen  jammerkreet ,  dien 
des  overledenen  bloedverwanten  aanheffen*  — Mannen, 
vrouwen  en  kindéren  storten  zich  beurtelings ,  bij 
troepen  van  5'  of  6  te  gelijk »  op  het  onizielde  lig- 
ehaam»  hetwelk  zij  omhelsen  en  kussen:  sommigen 
zijne  beenen  en  voeten ,  anderen  de  borst  en  het  aan- 
gezigt.  Naar  mate  van  den  graad  van  bloedverwant- 
schap, roept  elk  den   doode   toe:   » Waarom    ontvlugt 


Digitized  by  VjOOQIC 


354 


ge  mij  ,  awe  vrouw ,  dochter ,  enz.  Hoe  kant  gij  mQ 
200  aan  mijn  lot  overlaten?  Wie  zal  mij  nu  bescher- 
men tegen  hen  die  m(j  leed  doen  ?  "  en  diergelijke 
wanhopige  kreten  meer,  als  van  menschen: die ,  door 
overmaat  van  zielesmart,  zich  nu.  schier  geheel  verlo- 
ren achten. 

Deze  onstuimige  vlaag  van  overdreven  en  bijna  uit- 
zinnig misbaar,  geeft  nu  echter  weldra  plaats  aan 
eene  meer  gematigde  droefheid,  die  wij  den  over^ 
blijvenden  zoo  gaarne  toegeven.  Als  nu  beginnen  sfj 
dan  ook  voorbereidselen  te  maken ,  om  hunnen  ge- 
liefden doode  toeteschikken» 

Het  eerste  werk  daarvan  is ,  een  waschwater  te  be* 
reiden  van  zout,  azijn  en  water.  Hiermede  wascht 
men  bij  voorraad  het  lijk,  en  wanneer  hetzelve^ daar- 
door genoegzaam,  beveiligd  is ,  tegen  een  anders  te 
spoedig  bederf,  en  na  goed  verstijfd  te  zijn,  baadt 
men  hetzelve  in  schoon  water. 

Dadelijk  na  deze  verrigting,  wordt  de  overledene 
in  zijn  doodsgewaad  gekleed.  ÏDit  bestaat  vooreerst 
in  éenen  JVola^hahalik  (van  boomwol  geweven  gor- 
del) (1);  ongeveer  twee  vademen  litng  en  anderhalf 
voet  breed*     Deze*  gordel  wordt  hem  om  het  onderlyf 


(1)  Deze  gordel  >  als  ook  zijne  /a^a-tena  (het  eigenlek 
doodskleed  der  Rottinezen)  ^  en  alle  kleedingsiakken 
die  den  doode  geschonken  worden,  waarvan  later  nog 
.gewag  gemaakt  zal  worden ,  moeten  volstrekt  van  boomi^rol 
(kapas)  geweven  zgn ;  want  die  soort  van  kleederen  dragon 
de  Jüitoéê  in  het  geesteorijk ,  waar  het  koud  ii.         / 


Digitized  by  VjOOQIC 


355 


|i;ewikkeld ,  en  het  eene  einde  er  van  tusschen  de 
beenen  doorgehaald,  om  hetzelve  van  achteren  op  den 
rug ,  door  insteking ,  aldaar  vast  te  hechten.  Alzoo 
toegetakeld ,  legt  men  hem  op  den  vloer ;  tuaschen 
den  hoofdpilaar  en  den  eënigen  ingang  van  het  voorste 
gedeelte  der  woning,  met  de  voeten  derwaarts  gerigt. 
Nu  overdekt  men  het  lijk ,  uitgezonderd  het  aange- 
zigt,  met  de  laffa  iena  (eene  soort  van  Róttineesche 
sprei ,  met  strepen  en  bloemen  geweven,  van  1  vadem 
breedte  en  Ij  lengte).  Vervolgens  besmeert  men  zijne 
loodkleurige  lippen  met  het  roode  sirie-speeksel ,  en 
steekt  hem  een  weinig  gekorven  en  gekaauwde  tabak 
tnsschen  de  lippen ;  terwijl  men  eenige  gouden  Aa- 
bassen  (of  bij  den  gemeenen  man  eenige  strengen 
koralffn),  om  zijnen  hals  hangt,  eenige  gouden  platen 
en  andere  versierselen  van  dat  metaal  op  hem  legt, 
en  boven  hem  ophangt.  Aldus  op  eene  slaapmat  en 
hoofdkussen  uitgestrekt  liggende ,  met  het  binnenste 
der  handen  vlak  tegen  de  zijden  aan,  zegt  men: 
>onze  doode  ligt  te  pronk."  Wij  zouden  zeggen:  op 
Zjgn  praalbed* 

Even  als  de  Timorezen ,  ( en  dus  geheel  anders 
dan  de  Savonezeuj  en  de  bevolkingen  der  Zuid-Wester, 
en  andere  eilanden  ia  dezen  omtrek,  die  hunne 
dooden  zittende  begraven),  leggen  ook  de  Rottinezen 
hunne  overledenen  in  eene  kist.  Doch  zonderling 
is  het ,  dat  zij  die  niet  maken  durven ,  dan  op  den 
dag,  dat  zij  hunne  dooden  ter  aarde  bestellen.  Dit 
bij  hen  gansch  niet  plegtig  toegaande  werk,  heeft 
gewoonlijk  (q»  den  derden  dag  na  het  overlijden  plaats. 


Digitized  by  VjOOQIC 


356 


0eze  dagen 'worden  aan  het  sterf hais  doorgetuagt  met^ 
klaagliederen  zingen,  hetwelk  op*  eenen  buitrage- 
meen  treorigen  toon  geschiedt.  Zij ,  die  zich  daartoe 
aanbieden  ,*  zijn  niet  van  de  ÜEunilié  des  overledene, 
maar  komen  aan  het  sterfhuis  j  zoodra  zij  da  tyding^ 
vernemen ,  dat  iemands  lijk  te  pronk  ligt ;  zQ  fgn 
doorgaans  twee  of  drie  in  getal ,  van  het  mannelijk, 
geslacht.  En ,  daar  meot  met  dat  ambacht  iets  ver- 
dienen kan ,  vindt  men  er  dikwerf  ook  die  van  ettie 
naburige  negorij  daarom  derwaarts  s^n'  gekomen* 

Reeds  op  den  eersten  dag  na  het  overl|}den,  komen 
zij  de  bedroefde  familie  op  die  w^ze  verstroosten». 
Zg  nemen  dadelyk  plaats  in  de  nabijheid  der  rondom 
het  lyk  zittende  vrienden  en  bekenden  (1),  en  b^^ 
ginnen  weldra  hmi  Mahkc'laleeuw  (2)  beortelingij  aan*- 
teheffen.  In  dit  melancoliesch  gezang,,  verheffen  bQ 
den  roon  der  daden,  en  de  uitblinkendate  deugden  van 
deit  overledene,    en  diens   voorvaders,    op   zoo  uit*^ 


(1)  Met  uitzondering  der  weduwe»  die  op  ruim  een'' 
vadem  afstands  van  bet  hoofdeinde  geplaatst  is »  opdat  de- 
doode  hare  ziel  ook  welligt  niet  medevoere.  Daartegen 
wordt  trouwens  gestreng  de  wacht  gehouden  door  hare 
bloedverwanten  ,  die  haar  dadelijk  aangrijpen  en  begeleiden , 
als  zij  noodzakelijk  naar  elders  moet  gaan.  Daarentegen 
zit  hare  zuster  of  zwagerin  digt  bij  het  hoofdeinde»  on 
de  vliegen  van  't  aangezigt  te  weeren. 

(7:)  Treurzang ;  in  tegenoverstelling  van  êodabinx€  r 
vreugdezang ;  hetwelk  bij  deze  gelegenheid  natuurlijk  niei 
te  pas  komt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


337 


bondige  wQie ,  dat  men  zoude  meenen ,  dat  zij  atfen 
engelen  s^n  geweest.  Hi},  die  daarin  bet  beste 
slaagt,  kan  ook  op  de  beste  belooning  rekenen.  Nu 
en  dan  snijdt  eene  van  des  oyerledéne's  zusters  of 
zwagerinnen  een  stukje  van  eenen  gouden  habas^ 
ter  lengte  van  een  duim,  hetwelk  zij ,  met  eoie  halve 
sirieTTUoht ,  hem  tusschen  de  lippen  steekt ;  want  hg 
heeft  immers  gouden  woorden  op  zijne  lippen !  En 
cfpiat  die  zoetvloeijende  woorden  daardoor  echter  niet 
te  spoedig  eindigen ,  bergt  hij  en  goud  en  êirie  on- 
middelijk  in  zijne  Hrie  -  doos* .  Welligt  slaagt  hij  zoo 
goed  in  dit  ambacht ,  dat  hij  mi  drie  dagen  iaet  een* 
gebeelen  Aa^  naar  huis  terugkeert. 

Deze  drie  dagen  lang  blijft  men  ,  nacht  en  dag , 
in  dezelfde  bovengezegde  orde  zitten  (l).  Zdfs  eet 
<m  drinkt  men  rondom  het  li)k  zittende*  Slechts 
eenige  mannen ,  die  gewoonlijk  niet  zeer  na  in  den 
bloede  zijn,  belasten  zich  met  het  lossen  van  het 
geweer ,  bQ  de  aankomst  van  eiken  nieuw  aankomenden 
begrafenisganger,  wien  het  mogelijk  alleen  te  doen 
is ,  om  nu  eens  regt  goed  vleesch  te  eten ,  en  nader- 
hand nog  eenige  ponden  er  van  mede  te  nemen.  (2). 


(1)  Het  spreekt  van  zelfs,  dat  wanneer  iemand  door  den  slaap 
overvallen  wordt*  h^  zich  alsdan  op  zyne  zitplaats  neer  vleit. 

(2)  ladien  de  overledene  een  man  van  aanzien  was»  dan  sla^ 
uien  bij  zijne  begrafenis  eene  schier  ongelooflgke  menigte  van 
▼èe.  KoeQeB»  paarden»  (en  daaronder  volsireki  zgn  rijpaard» 
dat  hij  mede  op  reit  moei  hebben)»  buifels»  varkens»  schapen» 
bokken;  en»  voor  de  liefiiebbers »  soms  ook  nog  wel  honden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


358 


Sreekt  eindelijk  de  dag  aan  ,  bestemd,  voor  de  begm» 
Tenis ,  dan  begeven  eenige  mannen  zich  bosehwaarts  ^ 
om  aldaar  eene  doodkist ,  vooreerst  in  het  mwe  te  maken» 
Dadelijk  wanneer  de  eerste  bijlslag  in  den  aitgekozen 
boom  valt ,  valt  ook  de  knodslag  op  het  hoofd  van  den 
armen  hond ,  die  als  offerdier  was  medegenomen ,  om 
.den  god  des  booms  te  bevredigen ,  wiens  eigendom  zij 
nu  wegnemen  ,  om  er  eene  doodkisi  van  te  malttn  (l). 

Terwijl  de  hond  op  het  vunr  gebraden  j  en  door  de 
liefhebbers  gegeten  wordt,  zonder  zontofzunr»  lieeft 
men  den  boom  reeds  .geveld;  van  welken  men  ver* 
volgens  de  lengte  der  doodkist  afkapt;  en^  na  dat 
stuk  doorgekliefd  ,  en  ten  ruwsten  uitgehold  te  hebben» 
draagt  men  hetzelve  naar  het  sterfhuis ,  waar  de  kist 
nu  verder  wordt  afgewerkt,  en  geschikt  gemaakt  tot 
haar  ^treurig  doeL  Daar  met  een  en  ander  nu  bijna 
de  geheele  derde  dag  is  verloopen  (2) ,  is  't  nu  v^f 


(1)  Indien  de  boom  werd  omgehouwen  met  een  ander 
oogmerk  ^  dan  verloor  de  hond  het  leven  er  niet  b(j ;  maar 
dan  bedekt  men  slechts  (dat  toch  ook  nu  geschiedt)  het 
staande  blijvende  gedeelte  van  den  boom »  met  een^  8teen> 
tegen  het  inwateren»  hetwelk  den  nitoe  zou  vertoornen. 

(2)  Inmiddels  kostte  het  nu  weder  een'  hond  het  leven ; 
want  de  overledene  moet  dien  medenemen »  als  geleider  naar 
het  doodenrij^.  Daar  alles »  bij  de  heidenen  dezer  gewesten, 
als  bezield  beschouwd  wordt ,  zoo  schaadde  Het  eten  van 
deszelfg  vleesch  niets:  z^ne  ziel  toch  bleef  aanwezig. — 
Op  de  zuidwester  eilanden  begraaft.,  men  den  hond  levendig 
met  den  doode ,  in  hetzelfde  graf ;  om  des  te  zekerder  te  zgn  > 
dat  hij  aan  H  gezegde    oogmerk  zal  beantwoorden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


359 


uur  geworden;  juist  het  tijdstip  wanneer  men  gewoon 
is  xijne  dooden  te  begraven  ;*  en  alzoo  brengt  men  de 
kist  nu  naar  binnen ,  terwigi  eenige  mannen  daar  bui- 
ten nog  bezig  zijn  ,  om  den ,  in  de  nabijheid  yan  het 
huis,  vijf  k  zes  voet  diep  gegraven  kuil  nog  wat  te 
besnoeijen,  (1)  hetwelk  na  ook  aldra  verrigt  is.  Doch 
laat  onze  verbeelding  de  mannen  met  de  kist  volgen , 
en  binnen  in  dé  woning  gaan. 

Daar  ziet  en  hoort-  men  na  een  regt  beidensch 
leven*.  Nadat  het  lijk,  op  de,  in  de  zoo  even  aan- 
gehaalde noot,  aangemerkte  wijze ;  gekist  is,  nemen 
eenige  onbesuisde  mannen ,  als  too  vele  wilde  lijk* 
dragers  en  doodgravers ,  het  nu  wel  gekiste  en  inge- 
pakte stoffelQk  overschot  op ;   en ,  geen   wonder    dat 


(1)  Pe  koil  moet  niet  alleen  ddérom  diep  zijn ,  ^ijl  an- 
ders de  doodslacht  schadelijken  lAvloed  zou  kunnen  uitoe- 
fenen op  de  levenden ;  maar  de  doode  krijgt  ook »  zoo  als 
ie  voren  reeds  is  aangemerkt  >  vele  kleedingstukken  ten 
geschenke  y  van  welke  men  er  eenige «  nevens  zijne  eigene 
kleederen »  onder  in  de  kist  legt ;  en  ))oven  op  het  lijk  er 
nog  zoo  vele  worden  ingepakt ,  dat  het  deksel  menigmaal 
niet  behoorlijk  kan  worden  digt  gesjort ,  met  de  touwen 
welke  door  gaten ,  in  den  kant  van  het  ronde  deksel  en 
kist  loepen ;  de  overige  worden  naderhand  op  dezelve ,  m 
den  grafkuil  geworpen.  De  gouden  veraierselen »  die 
hem  aan  den  hals  gebonden  waren ,  en  daarvan  niet 
weder  mogen  worden  losgemaakt ,  geeft  men  den  doode 
mede  ten  prooi  des  verderfs.  Later  zullen  wij  van  een  en 
ander  nog  iets  vernemen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


360 


xij .  er  wat  ruw  mede  te  werk  gaan  9  want  zij  worden 
er  niet  zoo  gemakkelijk  meester  van. 

De  vrienden  en  bekenden  van  den  overledene  laten 
'hun  wel  is  waar  toe  9  om  de  kist  optenemen ;  doch 
zéodra  zij  eenen  voet  er  mede  willen  verzetten,  oni 
haar  uit  te  dragen,  schieten  mannen,  vroawen  en 
kinderen ,  die  in  de  woning  zijn ,  op  de  kist  toe ,  en 
grijpen  haar  met  kracht  aan ,  onder  een  woest  misbaar, 
en  luidruchtig  geschrei,  en  beletten  de-dragers  het  lijk 
naar  buiten  te  brengen.  Aldus  heeft  er  nu  een  &tornt 
van  onderiinge  en  geweldige  tegenkanting  plaats ,  die 
eenige  minuten  aanheudt,  en  welke  den  meest  zwaar* 
moedigen  aanschouwer  schier  noodzaakt  te  lagchen» 
Eenige  minuten  is  de  kist  alzoo  in  eene  her-  en 
derwaartsche  bewegiog;  nu  eens  de  buit  van  deze 
dan  weder  van  gene  party;  en  niet  zelden  gebeurt 
het,  dat  de  dragers  hulp  van  buiten  inroepen,  en  dat, 
wanneer  de  ingang  van  het  huls,  dat  opgepiept  is 
met  menschen,  verstopt  is,  de  van  buiten  toeschietend^ 
hulpbende  genoodzaakt  wordt,  door  het  lossnijden  der 
beschotbindels(l)  naast  de  eenige  deur  die  er  bestaat, 
zich  eenen  anderen  toegang  te  banen.  Langs  dien 
weg  worden  de  dragers  eindeUjk  dan  toch  de  over- 
winnende  partij ;    doch   niet    dan   n^dat    zij   twee  of 


(I)  De  meeste  huizen  der  inlanders ,  in  deze  streken ,  zifii 
van  buiten  beschoten  met  9  van  de  streogeb  van  het  ^«1- 
wangS'hhid »  aan  een  gepende  planken ,  die  met  inlandseh 
touw  f  en  somtijds  ook  nog  met  eenige  houten  pennen ,  aan 
het  gebouw  zijn  verbonden. 


Digitized  by  VjOOQIC 


361 


tirie  van  des  overleden^s  UoedverwanteD ,  op  de  kist 
gestuwd  hebben,  en  alzoo  mede  uitdragen  (!)•  Bui- 
ten komende',  zon  bij^  -die  dit  schouwspel  Toor  de 
eerste  maal  bewoont ,  niet  denken  dat  hij  eene  lijk- 
statle  ontmoet.  Hij  siet  ^dan  eenige  groepen  van 
dragers ,  welke  elkander  als  verdringen ,  en  van 
begrafenisgangers ,  -die  voor,  nevens  en  achter  bet 
lijk  gaan,  en  als  uitgelaten  van  woeste  vreugde 
over  den  behaalden  buit,  hetzelve  al  dansende  en 
schreeuwende  naar  het  graf  brengen;  terwijl  eene 
wolk  van  stof,  dat  door  de  honderden  van  menschen- 
Toeten  in  de  lucht  wordt  opgeheven,  den  aanschouwer 
schier  belet ,  dit  woeste  tooneel  met  behoorlijke  onder-> 
scheiding  te  kunnen  gadeslaan. 

Zoodra  de  kist  op  den  rand  des  grafs  wordt  neer- 
gezet, gaan  de  opzittenden  er  gewillig  af,  opdat  nu 
verder  alles  met  meerdere  orde  moge  geschieden. 

Nadat  de  kist  in  d)en  grafkuil  is  nedergelaten ,  en 
'deze  en  gene  vriend  of  maag  zijn  aan  den  doode  ge- 
schonken kleedingstuk  op  haar  geworpen  heeft,  be- 
dekt men  dezelve  behoorlijk  met  aarde ,  tot  aan  de 
t>ppervlakte  van  den  gi::ond ;  en  maakt  men  rondom  het 
graf  eerst  nog  van  klipsteen  een'  langwerpig  vierkan- 
ten ringmuur ,  ter  hoogte  van  bijna  twee  voeten.  Deze 
wordt  nu  tot  den  rand  toe  gevuld  met  de  nog  overge- 
blevene  aarde,   op   welke   geen    deksel  van  hout  of 


(1)  Deze,  gewoonlijk  kinderen  of  jonge  dochters ,  klem- 
men zich  zoo  vast  aan  de  kist »  dat  de  dragers  genoodzaakt 
zijn  de  zaak  aldus  te  behandelen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


362 


steen  gelegd  wordt;  ten  einde  hét  graf  te  beter  aan 
het  bestemde  oogmerk ,  dat  hier  onder  onmiddel{jk  sal 
worden'  medegedeeld ,  zonde  kannen  beantwoorden. 

Na  dit  alles  behoorlijk  verrigt  te  hebben  ,  gaat  meo 
.  gezamelijk  in  huis,  (want  velen  moeten  er,  door  ge- 
brek aan  ruimte,  buiten  blijven),  waar  de  groote 
menigte  zich  te  goed  doet  aan  den  gereed  gemaaktea 
voorraad  van  gjpijzcn;  en  daarna  houdt  men  de  begra- 
fenis voor' geëindigd. 

Dit  verhaal  zou  dus  ook  hientode  kunnen  eindigen. 
Maar  daar  de  begrafenis  niet  de  laatste  eer  is,  die 
den  overledene  wordt  aangedaan , /en  omdat  de  cere- 
moniën ,  welke  nu  nog  negen  ^b^gen  lang  volgen ,  den 
lezer  van  dit  stukje  niet  geheel  onverschillig  zijn  zol- 
len,  zoo  willen  wij  ook  daarmede  hunne  aandacht  nog 
eenige  oogenblikken  bezig  houden. , 

Wij  hebben  boven  gezien  4  dat  de  weduw  des  overle- 
dene zijn  lijk  niet  alleen  mogt  voorb^gaan ;  omdat 
men  vreesde ,  dat  de  ziel  des  ontzielden  mans  de  hare 
ook  welligt  met  zich  zoude  mede  sleuren  naar  het 
schimmenrijk.  Deze  vrees  duurt  nog  voort  tot  den 
morgen  van  den  negenden  dag.  Al  dien  tijd  bewaren 
hare  bloedverwanten  en  vriendinnen  haar  daar  voor  , 
op  de  te  voren  gezegde  wijze.  Deze  blijven  daarpra  ook 
nog  bij  haar  op  ,  en  spreken  te  zamen  over  de  goede 
hoedanigheden  des  overledene;  over  de  waarschijnlijke 
oorzaak  van  zijnen  dood ,  als  van  een  onvoorzien ,  en  door 
anderen  berokkend  ongeval ,  al  zij  hij  ook  aan  de  ge* 
volgen  van  eenen  hoogen  ouderdom  gestorven ,  en  over 
meer  andere  zaken  hem   en  zijne  familie  betreffende» 


Digitized  by  VjOOQIC 


363 


De  weduwe  liit  nog  alt^d  op  deselCle  plaats  9  waac 
wg.  baar  Terlieten  ,  toen  haar  echtgenoot  begraven 
werd  9  want  zigne  ziel  zweeft  nn  minstens  nog  een 
paar  dagen  over  de  mat,  waarop  zijn  lyk  gel^[en 
heeft,  en  welke  daarom  nog  tot  zoolang  daar  op  den 
▼loer  moet  blijven  liggen.  Zoolang  ook  zitten,  en 
liggen  hare  gezellinnen  nog  getrouw  op  ^n  rondom  die 
dood -mat,  als  af  de  doode  nog  zigtbaat  ware« 

Met  zonnen-opgang  van  den  derden  dag  eerst,  ver-- 
haist  zijne  ziel  naar  het  graf,  waarop  men  daarom 
dan  ook  diezelfde  mat  plaatst.  By  die  gelegenheid 
wordt  er  weder  vee  geslagt  voor  een*  maaltijd.  Daar- 
van moet  ook  die  ziel  nn  reeds  haar  aandeel  komen 
ontvangen ,  waarvan  een  oud  familiehoofd ,  (nn  de 
Mane  -  twigo  -  Nitoe)  haar  des  avonds  te  voren  berigt 
geeft,  door  wat  ioppe-Bitoojf  en  rijst  op  den  vloer  te 
werpen. 

Het  is  natnnrlijk  dat  de  doode  nu  nog  geene  klee- 
deren  behoeft.  (1)  Ook  geene  gouden  versierselen  (2) 


(1)  Men  herinnere  zich ,  dat  hem   er  vele  werden  mede 
'  gegeven  in  de  doodkist  en  in  het  graf.     Was  lig  een  ver- 

mogend  man ,  dan  heeft  hg  allee  medegekregen ;  anders  kan 
de  familie  er  eenige  van  honden »  om  er  slagivee  voor  zgn 
uitTsartsfeest  Toor  te  koopen. 

(2)  Ben  schat  van  gouden  platen  en  andere  gouden  ver* 
sierselen  hangt  men  boveh  den  rijken  Roiünesehen  doode* 
Bij  dergelgke  gelegenheid  zag  de  schriJFOr  eens  op  het  ei- 
land Lêiijff  eene  kist  met  gouden  versierselen  uitpakken » 
die  ie  zamen  zeker  eenige  ponden  zwaar  wogen* 

6.  j.  !••  s.  25. 


Digitized  by  VjOOQIC 


364 


of  koral^i  van  waar(b ;  want  ook  dese  acht  Hien  niet 
te  dierbaar  om  hen  op  rtis  naar  het  achinBieniQk 
mede  ie  goieii.  Daarom  heeft  er  nu  bij  het  Stmgü*. 
ntiö9  niets  anders  plaats  y  dan  het  »3oeven  genoemde 
werpen  der  Aoppe  enz« 

Zoolang  de  zidi  des  ovededene  nog  in  Irais  was  f 
at  en  dronk,  ilj  déér  met  de  familie  mede,  dech 
zoodra  al)  zich  op  het  gnf  plaatst^  venoi^  men  liaav 
*  aldaar  tot  den  negenden  dag  toe»  Daanm  keokt  men 
iedeven  dag  een'  kleinen  pot  rQst  bij  het  graf,  Tan 
W^be  elk  der  TootnaamteUoedterwnntenTan  den  doe* 
de,  éen  weinig  nuttigt ,  tot  dat  de  pot  ledig  ia.  Dem 
ledige  pot  hangt  men  aan  een  ,  op  het  graf  rastge* 
sioken  lang  stokje  v  benevens  eene  kalabas  met  ktppe^ 
siroop  ,  en  een'  ^os  met  Hrie  en  pinang;  eb  daarh^' 
neg  eene  fifiehek  met  gekodkte  r^st ,  voor  ifn  aan* 
deel  (1). 

Van  nn  af  tot  den  n^enden  dag  toe ,  valt  er  niets 
aaders  voor ,  dan .  dagelijks  de  rijst  bQ  het  graf  té 
eten ,  alwaar  de  doode  zich  te  vrede,  moet  honden  met 
den  voorraad  van  den  derden  dag*  Deze  wordt  op 
den  negenden  dag  verdubbeld ;  want  alsdan  verwij- 
dert z|jne  ziel  zich  Van  het  graf.  Des  avonds  te 
voren   wordt   haar   berigt  gegeven ,    dat   men  morgen 


'  (I)  9eze  Tras  reeds  ia  buis  gekeekt;  en  de  ledige  pot 
wordt  beren  het  graf  gebangen  »  aleen  óéAmm ,  «Ijl  h^  be 
Asgei^ks  fiar  moet  gelM*«iki  wenden ;  en  de  Mjfne  gAeet 
wM^dt.  Beor  de  lengte  ven  het  «iokje  belel  men  de  ]iMb> 
den  den  geeegdeU'  veenraad  ie  reovan. 


Digitized  by  VjOOQIC 


36S 


Toor  'goed  a&cheid  van  haar  nemen  lal.  BIJ  deze 
waturtehttwing  heeft  wederom  niets  ander»  plaati  dan 
eene  eemvöudige  Sënff9  -  niioe ,  zoo  als  de  vorige  f 
vd6r  den  derden  dag  Terrigt  werd.  Dadel^  na  zons- 
opgang, begeeft  de  ÜEunilie  zich  weder  naar  het  graf» 
Daar  komende  hangt  men  na  j  bij  de  vorige ,  eane 
nieuwe  fifieleek  met  rijst ,  en  wat  vleesck  of  droogt 
visch.  y^der  vult  men  de  Hrie  -  doos  hn  wat  beter 
dan  te  voren ,  en  de  kalabas  mat  hoppe  -  sitoep ;  en 
eindelijk  den  pot  tol  rijst ,  waarvan  thans  niemand 
he^t  gegeten ;  omdat  de  op  reis  -  gaande  ziel  nu  wat 
meer  noodig  heeft  dan  te  voren  (!)• 


(1)  Tela  Rottiaezen  zeggen  9  dat  Aa  sielea  der  algest«r* 
venen  oversteken  naar  H  eiland  «SSst^  /  omikt  dit  eiAuid 
TÓór  liefe  hanne  bevolkt  werd.  Sosnaigea  bnnner  aebf  nen 
ook  verkeljik  van  dat  volk  aftestammen  9  ofschoon  batine 
taal  dil  niet  hew^st. 

(Ij  BAea  lierinnere  zich  de  te  vorea  daarvan  g^evene 
beschr^viag ;  en  men  zal  begrijpen »  di|t  ook  dezB  afgestor- 
ven mao  eeae  zoodanige  maik  moet  hebben;  en  tevens^ 
dat  men,  een  gat  stekende  in  het  oor  van  een  geslagt  dier, 
hetzelve  gemakkelijk  aan  dat  lang  puntige  blad  kan  vast- 
binden. Het  regier  oor,  (het  zinnebeeld  [der  verhooring), 
wordt   ondersteld  het  best  te  hoeren ,  en  daarom  gekozen. 

Toorts  merk  ik  hier  bij  nog  aan  dat  men  de  eindelijk  ver- 
molmde en  dus ,  geheel  Versletene  tnaikt ,  niet  door  nieuwe 
doet  vervangen  ;  en  dat  de  ut loét ,  welker  nanrea  daardoor 
naderhand  slechts  alleen  bij  everlevering  in  hei  fshengen 
i>ewaard  blijven ,  buUén^niteeê ,  en  daarentegen  zij  welker 
maikê  nog  aanwezig  zijn ,  de niten-nt f oes  gebeeien  w<N^den» 

25\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


366 


Zoodra  zij  Tan  't  graf  ia  haia  terog  komen  ^  begint 
men  nn  ook  x^'ue  maih  te  maken ,  en  a)8  men  den 
maaltifd  gereed  heeft ,  hangt  men  dezelve  bIJ  de  maikê 
der  voorvaderen  op ;  waarop  men  haar  met  bloed  be« 
sprengt  van  het  beeat  ^  dat  nu  d&èrvoor  ook  bijzonder 
gealagt  werd ,  en  van  hetwelk  z^  het  regteroor  aan 
eene  der  lange  ringen  van  de  jna»^  vastknoopen  (1). 
Daarb^  wordt  hst  volgend  formulier  nitgesproken : 
3  Nu  hebben  wij  n  vrigheid  gegeven  om  te  gaan ;  stoor 
óok  ons  dan  voortaan  nimmer  meer.  Wg  zullen  ons 
levensonderhoud  nu  weder  rustig  gaan  zoeken,  en, 
wanneer  wij  daarin  goed  slagen,  dan  ki^gt  gi|  er 
ook  uw  aandeel  van."  De  weduw  heeft  nu  ook  vrij- 
heid om  alleen ,  overal  waar  zij  verkiest,  te  gaan ,  als 
daar  gewoonte;  en  uithoofde  daarvan  is  't,  dat  zij  thaas 
voor  't  eerst  weder  naar  de  'rivier  gaat  om  zich  to  baden. 

Na  den  maaltijd,  die  gewoonlijk  tot  12  uur  aanhoudt, 
scheiden  de  familie  en  goede  vrienden  einddijk  voor 
goed  van  eikanderen;  en  daarmede  is  die  zoo  omslagtige 
zaak  geëindigd.  Ik  eindig  nu  ook  dit  stuk  met  de 
Volgende  aanmerking.  Dat,  namel^k,  uit  hetzelve  ons 
andermaal  gebleken  is,  dat  deze  nog  verblinde  heidenen 
inderdaad  te  beklagen  z^n.  Hetis  wÓEir,  liunne  ons  na 
bdcende  zeden  en  gewoonten  verdienen  mogelijt  meer 
den  naam  van  btfgeloovige  dan  wel  volstreict  afgodi* 


De  Isatsten  ontvangen  het  bdvengezegde  offel*,  altgd  hin- 
nen's  Iwis,  en  de  eerstgenoemden ,  met  uitzondering  vas 
Jiane  -  9o$lak  -  lai  en  andere  te  voren  genoemde  êêrêi- 
gêéêien ,  buiten  lietselve. 


Digitized  by 


Google 


367 

feie.  Althans  zp,  en  de  Timorezen  in  deze  Residentie, 
komen,  in  dit  laaUte  opzigt,  de  bevolking  der  Zaid- 
wester-eilanden  op  verre  na  niet  op  zijde.  De  laatsten 
hebben  troawens  ,  in  plaats  vaii  maiis ,  van  hout  ge- 
sneden beeldjes,  in  de  gedaante  van  eenen  doode 
zooals  ziy  dien ,  met  de  handen  op  de  schoudecbladecen 
en  met  de  knieën  'tegen  de  borst  aan  vastgebonden , 
zittende  begraven;  en  welke  afbeeldingen  men  bij 
dozijnen  op  hanne  zolders  kan  vinden.  Daar  en  bo- 
ven staan  bij  hen  afgodsbeelden  aan  de  openbare  we- 
gen hanner  negorijen;  waar,  bij  volksrampen,  en  al- 
daar dikwerf  plaats  hebbende  misgewassen  ,.  met  zeer 
veel  omslagtigheid  en  woeste  vreugde ,  het  verzoe- 
ningsoffer  openlijk  verrigt  wordt.  £n  nogtans  moet 
men ,  gelijk  ik  *  zoo  even  aanmerkte ,  diep  medelijden 
gevoelen ,  met  den  angstigen  Rottinees  en  Timorees , 
wanneer  hij  of  een  der  zijnen  ziek  wordt ,  of  als  hem 
eenig  ander  onheil  overkomt^  enkel  d&arom  dat  bij  in 
zgne  onwetendheid ,  zulks  toeschrijft  aan  den  nadeeltgen 
invloed  van  ingebeelde  booze  geesten» 

Moge  de  t^d  -  dus  spoedig  komen ,  dat  ook  deze 
volkeren  daarvan  ontheven  zullen  vfotien  ,  door  't  een- 
voudig geloof  eens  waren  Christens :  wanneer  zij , 
den  vmaren  God  alleen  zullen  dienen ,  tet  hun  eigen 
troost  in  leven  en  in  sterven. 

Timor  Koepang  J6  Aug*  J84S. 

G.  Heijmering. 


Digitized  by  VjOOQIC 


neCTSPLEGING 

OTER    DK    OKDeRDANEir    T41f    Z.   H.     DEN    80ESOEHOBKKJLK 

(Vervolg   van   bladz.   129)t 

Art.  16.     Over  het   vlugten   of  wegblijven   van 
zaakhebbende   personen. 

Wanneer  de  gedaagde»  na  gedane  dagvaarding,  vlngt, 
is  het  hoofd ,  onder  wien  hij  staat,  verpligt  hem  op  Ie 
sporen.  Wordt  hy  niet  gevonden,  dan  krijgt  sijn 
Djekio  Van  Hameng  Prodjo  een  bew^s ,  genaamd 
Serai  Boeran  (1),  voorzien  van  het  zegel  van  den 
Radhen  Hadhipati ,  om  hem ,  vraar  hij  ook  mogt  ge- 
vonden worden ,  ten  allen  tijde  te  mogen  opvatten , 
waartoe  hem  de  noodige  hulp,  zoo  wel  door  do  M^n- 
IJopat "»  Mènfjolimo  9  als  door  andere  hoofden  moet 
worden  verleend.  Indien  zijne  ontvlugting  "plaats  heeft 
na  de  opteekening  van  zijne  zaak,  zooals  in  art*  14  is 


(l)  Woordelijk  beleekent  het  vervolghriéfoï  brief  tot 
vervolging.  Hierdoor  verstaat  men  een  decreel  van  appr«- 
hende.  Be  persoon  tegen  wien  zalk  een  decreet  is  ver- 
leend, heet  Boeron,  een  vervolgde. 


Digitized  by  VjOOQIC 


36^ 


gtxegd,  wordt  zijn  hoofd  naar  gelang  der  saak  beboet 
en  aan  den  eiseher  een  Seraf  Boeran  verieend. 

Zoo  de  eiseher,  na  de opteekening zignor  zaak,  weg- 
Uijft,  of  zich  afwezig  maakt,  krijgt  de  gedaagde  Tan- 
Hamong  Prodjo  een  bewijs  ,  genaamd  Serat  Beira 
(1),  om  naderhand  wegens  dezelfde  zaak»  niet  weder 
in  r^;len  vervolgd  ta  kannen  worden.  Maakt  Uj  zich 
afwezig,  nadat  zijne  tegenparüg  gedagvaard  is ,  dan  wordt 
de  zaak  als  niet  gebeurd  aangemerkt.  Even  ^oo  wordt 
eene  zaak  beschouwd ,  warneer  iemand  eenen  ander 
in  regten  vervolgt,  maar  na  de  indiening  zQner  papieren^ 
van  z^na  vordering  afziet,  of,  zoo  zigne  tegenpartij 
voor  de  dagvaarding  vlugt;  kunnende  eehter  in  beide 
gevallen  de  zaak  voortgezet  worden^  wanneer  hy  daar^ 
toe  mogt  vrilkn  overgaan,  of  de  gevlngCe  peiaoon  na<- 
derhand  terugkomt* 

Art.   17.     Over  iet   aanleggen  vqn  zaken  van 

pereenen  s  in  de  ho^dplaate  w&onaeAiigj 

tegen  dorpelingen* 

Iemand,  in  de  hoofdplaats  woonachtig,  eenen  doq^e* 
Iing  in  regten  willende  vervolgen  ^  wendt  zich  tot  dat 
einde  tot  bet  hoofd  van  de  wigk ,  waarin  hQ  woont. 
Dit  hoofd  brengt  hem  bij  den  Djeiee ,  dia  z:yn  Id^gt^ 
schrift  opmaakt ,  of  zoo  hg  het  reeds  beeft ,  hetzelve 
met  hem  aan  Hamong  Prodjo  indient.  Deze  zendt 
vervolgens  eene  dagvaarding  aan  den  Djekio^'ioi  wien»^ 


(1)  Acte  waarbij  eene  zaïkk  veraietigd  wordl. 


Digitized  by  VjOOQIC 


370 


afdeding  '(1)  ^^  gedaagde  behoort  9  en  die  de  dag- 
vaarding verder  overhandigt  aan  aujn  hoofd.  Zoo  de  ge- 
daagde een  ondergeschikte  is  van  eenen  ambtenaar, 
die  onmiddeljjk  onder  gemeld  hoofd  staat ,  wordt  dexe 
gelast ,  om  dien  persoon  opteroepen ,  ten  einde  hij  aan 
gemelden  Djekto  overgegeven  en  door  dezen  voor  de 
regtbank  gebragt  worde.  Indien  ^ulks  het  geval  niet 
is 9  wordt  de  dagvaarding  gezonden  aan  het  hoofd, 
dat  tot  gemelde  af  deeling  behoort,  en  aan  hetwelk 
de  gedaagde  ondergeschikt  is.  Dit  hoofd  geeft  vervol- 
gens last  aan  zijnen  ondergescliikten  ambtenaar ,  onder 
wien  de   gedaagde   staat,   om  denzelven   opteroepen. 


(1)  Het  Javaansch  woord  voor  afdeeling  is  Gêgêiéng^ 
ngan  hetwdik  ook  omtrek ,  werkkring  y  beieekent.  Mea 
heeft  te  Soerakartfl  vgf  groote  afdeelingen  te  weten:  JEis^ 
dhipaten  (gebied  van  den  Kroonprins) ;  Pangeran  Kam-» 
êepoeh  (gebied  van  den  jongeren  echten  broeder  van  de^ 
Keizer) ;  Kapatijan  (gebied  van  den  Radhen  hadhipati); 
Pangoelon  (gebied  van  den  Jlfa»  Pangoeioe') ;  en  Pra-^ 
djoerit  (gebied  van  den  bevelhebber  der  troepen  van  dea 
Keizer).  Pe  zonen  van  den  Torst »  uitgezonderd  de  Kroon- 
prinsy  behooren  tot  de  afdeeling  van  den  Pangeran  Kami* 
êepoeh ;  deze  en  alle  overige  Prinsen  tot  die  van  den 
Kroonprins;  de  Toemenggoengê  tot  die  van  den  Madken. 
hadhipati ;  de  priesters  en  andere  geestelijke  personen  tot 
die  van  den  Mae  Pangoeioe  ;  en  zg ,  welke  tot  den  krijgs- 
stand  behooren  >  tot  die  van  den  bevelhebber  der  troepeo , 
terwyl  behalve  het  reeds  genoemde ,  elk  voornaam  Ja* 
vaansch  ambtenaar ,  die  eenen  JJJekeo  in  zijne  dienst  heeft» 
ook  eene  kUina  afdeeling  heeft. 


Digitized  by  VjOOQIC 


321 


Zoodta  hij  gekomen  is»  woedt  hij  door  eenen  Kami* 
êepoeh  (1)  naar  het  hoofd  gebragt,  aan  hetwelk  meer* 
genoemde  DJekso  ondergeschikt  is*  Deze  brengt  den 
gedaagde  verToIgens  naar  de  Pradhoto  gezamenliyk 
met  eenen  vertrouweling  van  gameiden  KamUepoeh. 
Voor  de  regtbank  yerschenen  zignde,  wordt  de  saak 
verder  behandeld  op  de  wj(jze  zooals  in  art.  14  is. 
gezegd. 

Indien  de  gedaagde  niet  verschignt,  wordt  i^  zijnen 
Djekio  last  gegeven ,  om  hem  op  eenen  te  bepalen 
dag  voor  de  regtbank  te  brengen :  voldoet  liij  hieraan 
niet,  dan  moet  hij  zooals  in  art.  15  is  gezegd,  eenie- 
rat  hoebojo  dendo  afgeVen.  Wanneer  nn,  na  verloop 
van  nog  drie  zittingdagen,  de  gedaagde  niet  verscfiijnt» 
wordt  de  Djekêo  metv|}f  realen  beboet:  zoo,  na  omme- 
komst van  nog  drie  zittingdagen ,  de  gedaagde  niet 
Terschijnty  '  wordt  de  Djekso  in  zijn  ambt  gescliorst. 
Mogt  hij  daartegen  iets  inbrengen,  namelijk  dat  het 
niet  verschijnen  van  den  gedaagde  toe  te'  schrijven  is 
aan  onwilligheid  dan  wel  aan  tegenwerking  van   deze 


CO  Hei  woord  Kamtiepoeh  is  op  bladz.  101  noot  3  be- 
reids verklaard;  doch  het  zal  niet  ondienstig  zijn,  hierover 
nog  meer  te  zeggen.  £lk  voornaam  Javaansch  ambtenaar 
heeft  eenen  in  z\jne  dienst ,  die  Paiih  gefiaamd  wordt ,  of 
houdt  een  aantal  bedienden,  over  welke  bij  een  hoofd  aan- 
atelt*  Zoo  een  Patik  of  hoofd  der  bedienden  voert  ook 
den  naam  van  Eamiêepoeh,  Ook  de  dorpshoofden  hebben 
Kamiiêpoeh'^8 9  die,  bg  hunne  afwezigheid,  hunne  fnnctien 
waarnemen. 


Digitized  by  VjOOQIC 


3T2 


vef.  gene  Prinsen ,  ëan  doet  Hamêüg  Prodjé  daamui 
verslag  aan  den  Radhen  hadhipaii^  of  aaii  den 
Kreonprini,  naarmate  de  Redhi  onder  deien  of 
genen  ataat. 

De  Redhi  krijgt  vervolgens  last,  om  den  gedaagde 
uitteleveren^^en  hein  de  verzekering  te  geven,  dat  hem 
geen  het  nunste  leed  zal  geschied^i  (1).  BlQft  hQ  in 
zyne  onwilligheid  volharden,  dan  geeft  de  Bedki 
daarvan  verslag  aan  de  overheid.  Behoort  de  gedaagde 
onder  de  Kadhipaten ,  dan  geefifc  deze ,  na  ontvangea 
berigt  van  den  Redhi^  daarvan  kennis  aan  den  Radhem 
Hadiipati ,  die  de  zaak  laat  waarmaken.  Zoo  de  on* 
willigheid  van  den  gedaagde  ten  vollen  gebleken  is,  en 
de  Monijppai  en  MonijoÜmo  daarvan  overtuigd  zfjn  , 
wordt  van  den  hoofd  -  Redhi  en  a^ne  unbtg^iootflB  in 
de  nabuorschap  zyns  gebieds,  een  bew^s  voorzien  vm 
hunne  zegels  gevorderd ,  waatbfj  zi{  verklaren ,  dat 
de  gedaagde  wezenlijk  onwillig  is.  Dit  bewijs  wordt 
den  Radhen  Hadhipati  aangeboden ,  die  daarna  zen- 
delingen afvaardigt,  met  eenen  magtbrief,  genaamd 
Seraf  Pangoewoso  Kethok  (2).     Heeft   de   gedaagde 


Cl)  De  spreekmanier  bij  hei  geven  van  zoodanige  verze^ 
kering  is :  Hannanggel  bedahhing  hebeih  ,  gempmïïi»^ 
itarongkot  dat  is:  waarborgen  voor  het  scheuren  vmn 
%ffn  kleed  en  het  breken  van  %^ne  krieechedem 

(9)  Kethok  beteekent  hakken;  dos  Serat  Pangoewosm 
JC^hok,  een  magtbrief,  waarbij  den  houdermagt  verieead 
wordt ,  om  den  persoon ,  tegen  wien  zoodanig  een  magt- 
brief ia   verleend»    des   noods   te  mogen  afmaken. 


Digitized  by  VjOOQIC 


373 


ved  aanhang,  dan  wordt  de  magtbrief  overgebtagi 
deor  eenen  Klitoon  tbd  den  Wadhono  djmci  óf  Wm^ 
diono  lebet  ^  met  eenige  Pcmnewoe^s  en  Manirfê, 
benevens  den  JMhniri  Sadhoso  en  Djekto.  Deie  aen« 
delingen  begeven  zich  regtstredkg  tot  den  hoofd- 
Redhi ,  die  gewapende  mansohappen  op^  de  been  moet 
brengen* 

Wanneer  de  gedaagde  zich  gewillig  overgeeft,  dan 
wordt  hij  naar  de  hoofdplaats  gevoerd.  Blijft  hij  in 
zijne  onwilligheid  volharden ,  dan  wordt  hij  opgevat , 
gebonden  en  in  dien  staat  aan  de  overheid  overgele- 
verd. Neemt  hij  eene  vijandelijke  bonding  aan,  dan 
brengt  men  hem  om,  en  snijdt  zijne  ooren  af,  welke 
der  overheid  worden  aangeboden ,  in  welk  geval  zijne 
zaak  als  afgedaan  beschouwd  wordt* 

Indien  de  gedaagde  weinig  aanhang  beeft,  bestaat 
het  ïendelingschap  slechts  nit  eenen  Mantri  Sadkoso 
en  eenen  Djekso,  en  men  gaat  te  werk,  eveil  als  hier- 
boven is  gezegd. 

Wanneer  de  eischer  of  gedaagde  zioh  afwezig  maakt, 
nadat  de  laatstgenoemde  gedagvaard  is ,  dan  wd  na  de 
opteekening  der  zaak ,  zoo  wordt  hierin  gehandeld , 
als  in  art  16  is  voorgeschreven. 

Art.  18.     Over   "het  aanleggen   tan   zaken    van 

dorpelingen  tegen  personen  op  de   hoofd- 

plaaU  woonachtig* 

In  zelver  yoege ,  als  in  art.  14  is  gezegd ,  worden 
de  zaken  aangelegd  van  eenen  dorpeling  'tegen  eenen , 
die  op  de  hoofdplaats  woont,  met  dat  onderscheid  al- 


Digitized  by 


Google 


374 


leen ,  dat  de  aanlegger  van  de  zaak  zich  eerst  ver^ 
▼oegt  bij  den  hoerah  Tabon,  die  hem  verder  over- 
geeft aan  zijnen  Djekso. 

Art.  19.     Over  zaken  ,  tmschen  personen  op  dè 

hoofdplaats  woonachtig  j  die  door  middel 

van  de  Pradhoto  voor  de  Soerambi 

gehragt  worden. 

Eene  zaak  voor  de  regtbank  Pradhoto  gebragt ,  en 
bij  onderzoek  gebleken  zijnde,  te  behqoren  lot' de 
regtscompetentie  van  de  Soerambi^  \yordt  met  het 
daarvan  opgemaakte  verbaal  door  Hamong  Prodjo 
aan  den  Djekso  van  den  Mas  pangoeloe  overgege- 
ven, om  voor  laatstgenoemde  regtbank  gebragt  te 
worden ,  met  of  zonder  de  Djeksó*s  van  den  eischer 
en  gedaagde. 

De  Mas  pangoeloe  geeft  vervolgens  last  a^n  den 
Ketib  of  Kabajan  om  de  zaak  op  te  teekenen.  Wan- 
neer, bij  vergelijking  van  het  verbaal  der  Soerambi  ^ 
met  dat  van  Hamong  Prodjo^  de  zaak  strydigheden  in 
zich  heeft  of  niet  klaar  is  (1),  worden  de  zaakheb- 
bende personen ,  zonder  verder  onderzoek ,  afgewezen. 
Is  de  zaak  klaar  (2),  dan  wordt  het  onderzoek  daar* 


(1)  Eene  zaak  die  niet  klaar,  of  onvolkomen  is,irordtiii 
de  regtstenn  genaamd  Hatoer  gempal.  Hatoer  beteekeni 
verklaring ;  en  Gempal ^  spatten;  dus  woordelijk  een» 
gespatte  verklaring. 

,  (2)  Eene  zaak  die  klaar  is  heet  in  de  registerm :  .llalo«r 
dhadhos.  —  Hatoer  beteekeni  verklaring  ;  en.  dkadhoM  » 
worden  ^  doorgaan» 


Digitized  by  VjOOQIC 


375 


of  owaUdeligk  gedaan  of  tot  èeiiM  te  bepalien  dag 
aitgesteld. 

Nadat  de  xaak  wederzijds  yergeleken  is ,  gaat  men 
•ver  tot  het  opmaken  van  het  vonnis,  en  eischt  van 
den  eiseher  en  gedaagde  de  ganioemgan^  zoo  als  in 
art.  14  is  gezegd ,  na  het  deponeren  van  welke  .het 
vonnis  (1)  eerst  uitgesproken  wordt.  Aan  den  eischec 
en  gedaagde  wordt  vervolgens  een  geschrift  nitge^ 
reikt,  hetwelk  men  Pikoedoetig  Aarampoengan  (2) 
noemt. 

De  behandeling  van  zaken  bij  de  Soerambi  geschiedt 
op  deze  wijze.  Wanneer  de  gedaagde  erkent,  moet  hij 
bettdeh  of  terug  geven  j  wat  hij  schuldig  is.  Ontkent 
hij  en  heeft  de  eischer  getuigen»  dan  worden  deze 
beëedigd.  Zoo  de  verklaringen  der  getuigen  niet  tegen 
elkander  strijden ,  dan  wordt  het  vonnis  ten  voordeele 
van  den  eischer  uitgesproken ,  in  het  tegendeel  is  de 
zaak  voorgeene  afdoening  vatbaar.  Mogt  de  gedaagde, 
uit  gebrek  aan  bewijzen  tegen  hem,  eenen  eed  willen 
doen ,  dan  is  de  zaak  afgedaan.  Vergt  hij  echter  dien 
eed  van  den  eischer,  dan  moet  hij  in  dat  geval  als 
ganioengan  geven ,  zoo]  veel  als  de  eisch  bedraagt. 
De  eischer  wint,  zoodra  hij  den  eed  wil  doen; 
doch  zijne   zaak   wordt  .vernietigd  of  beschouwd  als 


(I)    Het  vonnis»  dat  bij   den  regier  gedeponeerd  blijft» 
heet  Karampoêngan. 

"  (2)    Pêkoedoeng  Karampoêngun    is  een    vonnis,   aan 
partgen  nitgereilit. 


Digitized  by  VjOOQIC 


376 


Biet  ta  ayn  gebeurd ,   wanneer  hig  daartoe 
is ,  of  geene  getuigen  heeft. 

•  Klagten  over  verwonding  of  moord  Bi|n  yoor  geene 
afdoening  vatbaar ,  wanneer  dezelve  niet  klaar  noch 
volkomen  zijn.  Li  de  zaak  klaar,  en  voorzien  vaa 
goede  get«igen,  of  bewijsitukken ,  Njino  bahinmat  (1) 
genaamd  9  dan  wordt  dezelve  volgens  de  wet  iut« 
geweseUé  BiQ  gebrek  aan  voldoende  getnigeiiof  bewi}8- 
gtnkkea,  wordt  sleóhts  een  eed  van  den  gedaagde 
gevorderd,  waarmede  de  zaak  afgedaan  is. 

Wanneer  de  gedaagde  op  den  bepaalden  dag  niet 
verschijnt,  geeft  de  Ma$  pangoeloe  door  zijnen  DJeito 
daarvan  kcAnis  aan  Hamong  Prodjo^  die  aan  den  Djékso 
van  den  gedaagde  last  geeft,  zooals  in  art.  15  veorge- 
■clireven  is.  Verschynt  de  eilcher  niet,  dacn  gc»t  mea 
ook  volgens  gemeld  artikel  15  te  weric. 

Taikea ,  welke  door  den  Priester  van  de  hehm^b^ 
benden  voor  de  Soerambi  moeten  gebragt  worden ,  zijn 
gehed  buiten  de  bemoeij^is  van  de  PradAota. 

Art.  20.     Offer  het  aanleggen  van  zaken   iy    de 

Soerambi ,  van  eenen  op  de  hocijdplaats  woon- 

aehiigy  tegen  eenen   dorpeling  y  zonder 

bemoeijenis    van  de   Pradhoto. 

Iemand  inde  hoofdplaats  woonachtig,  eene  zaak  v^il- 


(I)  'Sjino  is  het  zigtbare  voorwerp  eener  nisdead  (cor- 
pus dellcti) ;  Bahinnat  do  getuigenis  der  burëa ,  of  der 
Montjo'pat  en  Montjo-limo, 


Digitized  by  VjOOQIC 


377 


kilde  voeraii  lagen  ee&eii  dorpeling,  vervoegt  zich  bl} 
den  Priester ,  in  viiena  wQk  hij  woont*  Deze  brengt 
hem  bQ  den  Priester,  onder  wiens  nfdeeling  de  eisoher 
behoort,  om  door  hem  hy  den  Mas  pangoehe  ie  wor- 
den gebragt.  Nadat  laatstgenoemde  bet  berigt  van  de 
geheela  zaak  ontvangen  heeft,  geeft  big  door  zynen 
f[abajan^  of  den  Priester,  die  den  eischer  aangediend 
heelt,  last  aan  den  Priester,  onder  wien  de  gedaagde 
staat,  oin  dezen  voor  AeSoeramli  te  brengen.  Laatst-* 
genoemde  Priester  wendt  zich  deswege  tot  zijn  hoofd, 
opdat  hetzelve  de  noodige  bevelen  tot  verschijning 
van  den  gedaagde  geve*   - 

Verschijnen  de  eischer  en  de  gedaagde  voor  dq  Soe^ 
rambi,  dan  gaat  men  dadelijk  tot  het  onderzoek  over. 
Ingeval ,  door  tusschenkomende  moèyelijkheden ,  de 
gedaagde  niet  verschijnt ,  en  het  eene  zaak  van  a»n- 
gefegeniieid  is ,  dan  zendt  de  Mas  pangoehe  eenen 
Djeki^  naar  Hamong  Prodjo'j  met  uitnoodiging  om 
voor  de  viM»ebi[|ning  van  den  gedaagde  te  zorgen,  fla- 
mong  Prodjo  geeft  vervolgens  last  aan  den  Djeifo, 
ander  wiens  afdeding  de  gedaagde  behoort  9  om  zich 
te  vervoegen  bij  het  hoofd  van  den  laatstgenoemde , 
en  hetzelve  tot  uitlevering  van  zijnen  ondergeschikte 
uit  te  noodigen.  Kan  dit  hoofd,  wegens  tusschenko- 
mende moeyelijkheden  de  uitlevering  niet  doen,  dan 
geeft  hij  daartoe  last  aan  den  Rediij  die  den  gedaag- 
de tot  verschijning  moet  noodzaken.  Is  de  zaak  van 
minder  bdang  dan  laat  de  Mas  pangoeloe  den  eischer 
door  den  Priesier ,  vergezeld  van  z^nen  Kabajan  of 
eenen  anderen   beambte,   brengen  bij  den    Pangoelê^ 


Digitized  by 


Qpogle 


37« 


JVahib ,  die  tevens  Chakim  is  (1) ,  in  wiens  dhesa  de 
gedaagde  tvoont ,  ten  einde  de  xaak ,  zoo  mogelgk  , 
door  hem  in  den  minne  geschikt  worde*  liuBk  dexelFe 
niet  door  minnelijke  schikking  afgedaan  worden,  daa 
brengt  men  den  gedaagde  voor  den  Moi  pangoeléem 
Mogt  hlJ  onwillig  zijn,  om  voor  dezen  te  verschenen ^ 
dan  wordt  alleen  een  verbaal  van  de  zaak  opgemaakt  ^ 
volgèkis  hetwelk  de  Mag  pangoeloe  het  vonnis  slaat, 
welk  vonnis  aan  den  Priester  of  Wali  van  den  ge- 
daagde wordt  gezonden,  om  door  hem  te  worden  vol- 
trokken. 

Art.   21.     Over   het  aanleggen  van  zaken   van 

eenen  dorpeling  tegen  eenen  op  de  hoofd- 

plaaats  woondchtig. 

Een  dorpeling,  die  iemand  op  de  hoofdplaats  woon- 
achtig bQ  de  Soerambi  in  regten  wil  vervolgen ,  wendt 
zich  tot  dat  einde  tot  dén  Loerah  Tabon,  die  hem  bQ 
zijnen  Priester  brengt.  Deze  dient  hem  vervolgens  aan 
bij  den  Priester,  onder  wiens  afdeelingde  eischer be- 
hoort, om  door  hem  bij  den  Mas  pangoeloe  te  worden 


(1)  Nahiöf  ie  gelijk  Chakim  zijnde»  iê  een  priester»  die 
bevoegd  is »  om  meisjes  of  rroawen  die  geen  Jfali  hebben 
of  wier  Wali  afwezig  is  y  in  den  echten  staat  te  verbin- 
den. Wali  is  de  persoon »  wiens  toestemming  tot  een  1ni« 
weiyk  noodzakelijk  vereisoht  wordt»  zoo  ab  grootvader» 
vader,  broeder»  oom»  neef,  eni^  van  hei  mannelgke  ge« 
sfaicht.  Een  manspersoon »  die  zich  in  den  eehi  wü  bega- 
ven, heeft  geen  Wali  noodig. 


Digitized  by  VjOO^IC 


379 


gebnigt.  Nftfbt  laatstgenoemde  het  klagtschrift  oot- 
vangen  heeft,  zendt  hQ  z^nen  Kabajan  naar  den 
Priester  van  den  gedaagde ,  om  dezen  voor  de  regt- 
bank  te  doen  yerschijnen*  Laatstgenoemde  Priester 
geefit  daarvan  verslag  aan  zQn  hoofd.  Zoo  er  geene 
iMi^eigldieden  bestaan ,  wordt  de  gedaagde  door  zQ- 
nen  Priester  voor  de  regtbank  gebragt,  waar  de  zaak 
naar  regten  beslist  wordt* 

Wanneer  gemeld  hoofd,  in  de  uitlevering  van  den 
gedaagde ,  moeijelijkheden  maakt ,  geeft  de  Moi  pa* 
ngoeloe  door  zynen  Djekso  daarvan  kennis  aan  JTn- 
mong  ProdiOf  met  nitnoodiging,  om  voor  de  verschij- 
ning van  den  gedaagde  te  zorgen.  Hamong  Prodjo 
zendt  vervolgens  den  Djekso ,  onder  wiens  afdeeling 
de  gedaagde  staat ,  naar  deszelfs  hoofd ,  om  de  uitle- 
vering van  den  gedaagde  te  verzoeken.  Maakt  dit 
hoofd  daartoe  nog  zwarigheid,  dan  doet  gemelde  Djek" 
soj  namens  Hamong  Prodjo,  daarvan  verslag  aan 
den  Djekio  negari ,  die  zulks  verder  mededeelt  aan 
den  Radhen  BadAipafu  Deze  moet  den  gedaagde  tot 
verschijning  verpligten. 

Art.  22.    Over  geschillen  iusscien  dorpelingen. 

De  priester  van  hei  dorp  is  degene ,  tot  wien  ide 
personen,  onder  zQn  district  behoorende,  zich  het 
eerst  wenden ,  wanneer  zij  een  geschil  met  elkander 
hebben.  Gemelde  priester  brengt  den  'belanghebbende 
bi}  den^Pangoeloe  NaAib,  met  bekendmaking  van  het 
bestaande  geschil.  Deze  tracht  vervolgens  de  zaak 
door  minnelijke  schikking  bff  te  leggen.  Mogt  een  der 

6.  1.  IK  s.  26* 


Digitized  by  VjOOQIC 


380 

partijen  daarin  geen  genoegen  nemen,  dan  kan  de  min- 
nelijke schikking  niet  gelden ,  in  welk  geval  de  Pa- 
ngoeloê  NaUb  aan  den  bdanghebbende  rrigheid  ver- 
leent,  om  ziek  tot  s^nen  bevoegden  regter  op  de 
lloofdplaata  te  wendenl 

Wanneor  de  zaak  tegen  eene  vrouw  is,  dannnietsQ 
door  haren  ITaA',  of  bij  ontstmtenia  van  dezen,  deer 
haar  hoofd  bij  den  Pangaeloe  NahÜ  gebragt  werden. 

Art«  23*     Over  eene  vrouw  ^  die^  nog  niet  wet- 
tig van  haren  man  gescheiden  zynde^ 
een  tweede  huwelyk  aangaat. 

Wanneer  eene  vrouw ,  wier  huwelijk  nqg  niet  wet* 
üg  iB  ontbondm ,  zich  met  eenen  ander  in  den  écht 
laat  verbinden,  en  zij  hierover  door  haren  man  hy 
den  Maepangoehe  wordt  aangeklaagd,  dan  laat  deze 
tot  zich  ontbieden  den  priester',  die  de  vronw  ge- 
trouwd heeft ,  haren  Wali ,  benevens  de  aanklaagde 
vrouw*  De  priester  van  den  man ,  door  wien  deszeÜb 
.aanklagt  aan  den  Mas  pangoeloe  is  ingediend,  moet 
daar  ook  tegenwoordig  zijn.  Indien  uit  het  Miderzoek 
by  gemelde  personen  mogt  blijken ,  dat  het  huwel^k 
wettig  ontbonden  is,  dan  wordt  de  aanklagt  van  de 
band  gewezen*  In  het  tegenovergestelde  gevd,  wdrdt 
de  priester ,  die  de  vrouw  getrouwd  heeft ,  mn  ^3^ 
ambt  ontzet ,  het  tweede  huwelijk  Terbroken ,  en  de 
WaU  tot  eene  evenredige  gddboete  veroordeeld. 

Art.  24.     Over  eene  vrouw,  die  haren  man  verlaat. 

Wanneereene  vrouw  wegens  hnissel^k  ongenoegea. 


Digitized  by  VjOOQIC 


3»! 


sonfler  voorkeimis  vim  bar^n  ma^^  het  hms  veijaat 
<in  fdQh  ergens  ophoudt ,  aumder  dat  adj  sich  la|it  over* 
fedeny  om  bjQ  hfur^n  man  terug  te  keerenj  en  deze 
daarover  niet  te  ^eden  is  9  dan  wendt  hy  zich ,  ver* 
gesold  van  zijnen  priester,  tot  den  Mti9  pafègoele^m 
Deze  verlating  noemt  men  JSToedJgeê. 

De  Moi  pangoeloe  laat  vervolgens  de  vrouw  en  ha- 
ren Wali  ontbieden'^  en  geeft  aan  de  eerstgedoemde 
last  9  om  tot  haren  man  terug  te  keeren ,  en  hem  om 
vergiffenis  voor  den  beganen  misstap  te  vragen.  Wil 
zQ  daartoe  overgtan ,  en  is  de  man  genegen,  haar  te- 
rag  te  nemen ,  datt  is  de  zaak  dtiarmede  afgedaan. 
Mogt  hij^  'om  deze  of  gene  redenen  ^  niet  geMgen 
jBga ,  om  haar  terug  te  nem^  >  niettegenstaande  zQ 
gewillig  isyfa^A  om  veigiffenif  te  vragen,,  dan  kan 
de  vedating  haar  niet  als  een  misdfgf  worden  apn- 
gerekend,  in  wdk  gevalzij.de  editseheiding  mag 
•tSdira  en  aanspraak  maken  op  onderhoud »  en  de 
VMrmJllaf  des  haweI(}ksvoerwaarden  van  deii  kant 
van  haren  min; 

Ie  z§  .echter  o^genegea,  haren  man  om  vergüBfe^ 
liis  te  vragen,  dan  ^kent  de  regter  bayr  niisdr|}f  van 
verlating,  in  welk  geval  zy  geene  aanspraak  heeft  op 
onderhoud)  of  op  eenige  goederen ^  door  haar  ra  den 
pnan  gemeenschappeiyk  bezeten ;  terw^I  zQ  verstokjon 
\A^U  van  het  regji;,  om  een  tweede  huweligk  aantegaan  (1)« 


(1)  Ia  dH  geval  is  bet  bawel$k  nog  niet  ontbonden.  Daar 
de  wet  vier  vrovwea  aan  den  maa  toestaat  9  zoo  is  bet  hem  ook 
gfoorlo^fdiOttizich  met  eeae  andere  vrouw  ie  laten  (ronwen. 

26» 


Digitized  by  VjOOQIC 


383 


Laat  ZjQ  xidi  in  wemrwil  deaser  mitspiaak »  met  eenen 
ander*  trouwen,  dan  wordt,  op  aanklagt  van  émt 
man,  hierin  gehandeld  zoo  ala  in  art.  23  ia  geB^« 
Mogt  xQ  echter 9  na  varloop  Tan  tijd,  tot  ihkeer  ko- 
men, on  haren  nuan  om  yergiffenia  vragen,  dan  wordt 
haar  misdrgf  van  verlating  nitgevriidit. . 

Art.  25.    Over  het  aangaan  van  een  huwelyk , 

itaarin  de  Walij  zonder  wettige  reienen 

miskend  wordt. 


\¥anneer  eene  vroaw ,  zonden  wettige  redenen , 
voorbQgang  van  den  Wali ,  lieh  in  het  Imwdgk  |e* 
geeft,  en  deze  daarover  niet  te  vreden  ia,  vervoegt 
hg  zich  hg  zijnen  priester,  die  hem  bij  den  Ma$  pm^ 
ngoeloe  brengt.  Deze  laat  de  zaak  onderzoekm ,  zoo 
wel  faQ  dengene ,  die  de  vrouw  getlrouwd  heeft ,  ala 
bg  de  laatstgenoemde.  Blijkt  uit  het  onderzoek  dat 
de  toestemming  van  den  Jfnli ,  zonder  wettige  rede- 
nen ,  niet  is  gevraagd ,  dan  wordt  het  huweiyk  ond^* 
den ,  en  degene ,  die  haar  getrou]frd  heeft ,  of  met 
eene  geldboete  of  met  ontslag  uit  zijn  loiibt ,  gestraft. 
Na  do  ontbinding  van  zulk  een  huwelijk ,  gebeurt  het 
zeer  dikwijls  ,  dat  de  3tat  pangoeloe  de  zaak  tusschen 
de  vrouw  en  miskenden  Wali  bijlegt.  Zijn  zg  tot 
minnelijke  schikking  te  brengen  ,  dan  kan  het  ontbonden 
huwelijk  weder  bevestigd  worden.  In  het  tegended 
blyft  de  ontbinding,  van  kracht. 

Is  het  echter  na  onderzoek  bewezen ,  dat  de  vronw 
wettige  redens  heeft ,  om  ^ich ,  zonder  toestrauning 
van  den  Wali ,  in  het  huwelijk  te  begeven,  dan  wordt 


Digitized  by  VjOOQIC 


383 


hetxdve  niet  onlbMiden ,  en  degene  die  haar  getrouwd 
heeft,  van  alle  yerantwoordelijkheid  ontheTen.  De 
wettige  redenen ,  om  welke  men  zonder  verkregene 
toestemming  Tan  den  Waii  een  hawebjk  mag  aangaan, 
sjgn:  l^  wanneer  dé  Wali  ver  woont  (1),  2®  wan- 
neer hg  zgne  toestemming  niet  wil  geren  (2) ,  'en  Z9 
wanneer  hij  de  Trouw,  in  het  aantegane  hnwelgk, 
tegenwerkt* 

Art.  26^    Offer  CAakim  (3). 

Ingeval  eene  Tionw ,  tot  het  aangaan  Tan  een  ha- 
weligk ,  ^  noodzakel^k  de  toestemming  Tan  een'  Ciaiim 
moet  hebben ,  «a  zij  desniettegenstaande  zonder  dezen 
zieh  in  het  hawelijk  begeeft ,  dan  wordt  het  huwelijk 
ondbonden ,  en   degene ,  die  haar  getrouwd*  heeft,  door 


(1)  Wanneer  een  Wali  ver  woont  >  of  afiresig  is ,  en 
zich  bevindt  op  eene  plaats,  twee  dagen  gaans  ran  het 
woonhuis  dergene»  die  zgne  toestemming  tot  het  huwelijk 
noodig  heeft»  mag  deze  zonder  zgne  toestemmig  een  hnw«* 
lijk  aangaan.  Deze 'afstand  is  bekend  onder  de  term  ran 
JCaHh  hademman ,  dat  is  twee  koelien  of  éwee  morgen^ 
etonden. 

(2)  Een  Waii ,  die  zijne  toestemming  tot  een  hawelijk 
niet  wil  geven,  heet  Waii  maiang,  hetwelk  woordelgk 
beteekent  een  dwarêBooMend  Waii. 

(3)  Bit  arabiesch  woord  beteekent  eigenlgk  regter »  wd« 
ken  titel  men  aan  den  Opper-priester  toekent.  Dese  heeft 
de  bevoegdheid  om. meisjes  of  vronwen»  die  geen  Waii 
hebben »  of  wier  Waii  afwezig  is ,  in  den  echten  staat  te 
verbinden,  of  daartoe  zgnè  toestemming  ie-.verleenen. 


Digitized  by 


Google 


384 


den  Sïoi  pangoeloe  of  met  eene  geldboete  ^  of  ontslag 
uk  zijn  ambt ,  gestraft.  Mogt  2t| ,  na  de  ontbinding 
des  huwelijks  genegen  2ijn,  de  toestemming  van  den 
Chakim  te  Tragen ,  om  met  denzelfden  man ,  dan  wél 
met  eenéki  ander*  te  trouwen,  kioi  zulks  toegestaan 
^^iden* 

Art.  73.     OiÊer  aanklagt  van  eene  vrouta 
tegen  haren  man  (l). 

Eene  vrouw  ontevreden  zijnde  over  haren  man ,  we- 
gens het  niet  vervullen  der  hnwelijkspligten  (2),  wendt 
zich  tot  den  priester t  die  haar  getrouwd  heeft,  of 
tot  den  Maf  pangoeloe ,  om  de  echtscheiding  te  vor- 
deren (3).  Nadat  zQ  drie  herhaalde  malen  hare  aan- 
klagt heeft  ingebragt,  laat  Ae  Mas  pangoeloe  hareft 
man  ontbieden,   bij  wien  Iiij  omtrent  de  gegrondheid 


(1)  Dese  aanklagt  heet  Rqfak^  hetwelk  eea  Arabieseh 
woord  !■• 

(2) 'Be  hawd^kspügteu  van  den  man  zijn:  I'.  zjjnt 
vreuw  niet  te  verlaten ;  2^*  haar  huisvesting  te  verleeaen» 
3<^.  haar  te  onderhouden »  en  4o.  liaar  te  bekennen» 

(3)  Eene  vrouw  moet  ^  drie  herhaalde  malen  hare  aan- 
kh^  bg  den  Opper-priester  ef  anderen  Priester  van  lager  en 
rang 9  inbrengen»  alvorens  daaromtrent  onderzoek  worde 
gedaan.  De  aanklagt  gesobtedt  bg  tosschenpozing  van  8 
tot  16  dagen  en  wordt  steeds  voor  notificatie  aangenomen  ; 
omdat  man  en  vrouw»  in  dien  tussdientgd,  zieh  wèüigt 
met  elkander  kunnen  verzoenen »  in  welk  geval  nieta  vaU 
de  aanklagt  komt.  Elke  aanklagt  kost  haar  20  tot  40  centat 


Digitized  by  VjOOQIC 


385 


4er  kli^^  onderzoek  doet.  Zoo  bQ  weseDlgk  niet 
Tpldaaii  heeft  aan  zijne  pligten  jegens  zigne  ttouw, 
dan  wordt  aan  hem  de  vraag  gedaan^  of  hig  al  dan 
niet  genegen  is ,  om  daaraan  alsnog  te  Voldoen.  In 
het  eerste  geval ,  wordt  zulks  door  den  Mas  pangoeloe 
opgeteekend  (1).  Voldoet  hij  na  verloop  van  tgd  aan 
zyne  belofte  niet,  en  wordt  hij  andermaal  daarov^hig 
den  Mas  pamgQeloe  aangeklaagd,  dun  kan  het  howelyk, 
200  man  en  vrouw  niet  tot  eene  minnelgke  sehikking 
te  brengen  zijn ,  verbroken  worden. 

Ingeval  by  onderzoek  de  man ,  hóezeer  bevonden 
wordende  zijne  hnwelijkspligten  niet  te  hebben  vervuld , 
evenwel  ongenegen  is ,  daaraan  alsnog  te  voldoen ,  ea 
niet  tot  eene  echtscheiding  wil  overgaan ,  dan  betaah  de 
vrouw  op  last  van  den  Mas  pangoeloe  zekere  hoeved- 
heid  geld,  hetwelk  den  naam  van  Jotro  pamiwal{2) 
4f aagt »  om  daarmede  de  echtscheiding  af  te  koopen. 
Blijft  de  man  in  zg&e  onwilligheid  volharden ,  Mmeligk 


(1)  Wanneer  eene  vrouw  drie  herhaalde  malen  hare  aan- 
klagt  tegen  haren  man  >  wegens  verzuim  van  huweli^ks- 
pligien,  inbrengt  bij  den  Opper-prietter»  laat  deze*  hem  ont- 
bieden. Zoo  hij  Cde  man)  na  onderzoek  beloofd  om  zijne 
pligten  ala  man  jegens  zgne  vrouw  te  vervullen »  wordt 
deze  belofte  in  geschrift  gesteld.  Sit  draagt  den  naam  van 
Talak  SipaU  Wanneer  hg  desniettegenstaande  zgaen. 
pligt  niet  vervult,  wordt  het  huwelgk  ontbonden. 

(2)  Jotra  beteêkent  ^êld ;  en  Pamiwal  eigenlgk  afwe^ 
xtg:;  doch  hier  beeft  het  de  beteekenia  van  qfkoop,  dua 
afkoopsom. 


Digitized  by  VjOOQIC 


38« 

om  de  echtscheiding  niet  te  geren  (l),  dan  worde 
hiBt  hawelijk  door  den  Ma»  pangoel^e  Temietigd.  Dese 
vemietiging  neemt  men  Masak. 

Art.  28.    Over  Auwelyhspamd. 

Indien  b^  het  ontbinden,  van  een  huwelijk^  de  maa 
vroeger  het  huwel^kspand  (sie  aanteekening  32)  nog 
niet  heeft  gegeven ,  is  hij  verpligt ,  hemlve  alsnog 
nittekeereh ,  ten  zQ  de  vrouw  hem  dit  wil  kwiQ tsefadUm. 

Art«  29.     Over   iet  aanleggen  van  zaken  hy  de 

Balemangoe  tu99chen  personen  op  de 

hoofdplaats  woonachtig. 

Alle  zaken ,  bg  de  Balemangoe  bdioorendey  wdke 
geen  bewijs  van  aangifte  van  de  Pradhoto  behoeven , 
mógen  regtstreeks  voor  eerstgenoemde  regtbank  ge- 
bragt  worden*  De  aanlegger  vervoegt  zich  eerst  ^3 
hi^t  hoofd  van  de  wijk.  Hetzelve* brengt  bem  bi|  den 
Mantri  sadhoso ,  en  deze  bij  den  Djekso  negari ,  om 
verder  ingediend  te  worden  aan  iea  Badhen  Hadhipali^ 
dia  9  na  ontvangene  kennisgave ,  last  geeft  om  de  zaak 
te  onderzoeken. 

De  eischer  mag  zijne  klagten  schriftel|ik  of  monde- 
ling indienen.  In  het  laatste  gevd  worden  dezelve 
door  den  Bfantri  sadhoso  onder  de  Balemangoe  opge- 
schreven. Znik  eene  schriftelijke  aanklagt  draagt  den 
naam  van  Serat  hatoerran  goegat. 


(I)  De  man  bezit  het  voorregt,  om  het  hawelijk  ie  doen 
ontbinden ,  wanneer  hjj  zulks  verkiest* 


Digitized  by  VjOOQIC 


387 


De  Bifekio  negmri^  na  de  schrifteligke  aanklagt  te 
lebben  omvangen ,  geeft  of  namens  den  Radken  Ua* 
düpatif  of  namens  den  raad  der  Balemangoe  last  aan 
den  Mamtri  sadkoso  van  den  gedraagde ,  om  desielfs 
WadAono  tot  uitlevering  van  den  gedraagde,  uittenoo- 
éigen.  De  Wmdkono  geeft  yervolgens  de  noodige  be« 
velen  tot  deie  nidevering,  waartoe  bij  ^of  zijnen  ei- 
gen zendeling  of  gemelden  Mantri  sadioso  bezigt. 

Zöodra  nu  de  eiseber  en  de  gedaagde  versebenen 
zQn,  vrordt  aan  den  laatstgenoemde  de  aanklagt  voor- 
gelezen door  den  Maniri  sadkoso  ^  019  daarop  te  ant- 
woorden* Het  antwoord  gescbiedt  of  staande  de  zit- 
ting of  aebt ,  dan  wel  zestien  dagen  daarna*  In  bet 
eerste  geval  wordt  betzelve  door  den  Mantri  sadhoso 
opgescbreven ,  anders  stelt  men  de  aanklagt  in  banden 
van  den  gedaagde. 

Nadat  de  gedaagde  zijn  antwoord  lieeft  ingediend, 
w^t  betzelve  door  den  Djekso  negari  aan  den 
Badken  HadAipati  aangeboden ,  die ,  na  inzage ,  bem 
gelast ,  onH  met  overleg  der  Mantri^ s  sadhoso ,  bet 
vonnis  op  te  maken*  Handelt  dé  zaak  over  goederen, 
en  is  dezelve  klaar,  dan  eischt  de  Djekso  negari 
de  gantoengan,  zooveel  als  in  art.  14  is  gezegd, 
zoowel  van  den  eiseber  als  van  den  gedaagde-,  na 
de  ontvangst  van  welke ,  bet  vonnis  aan  den  Radken 
HadkipaÜ  wordt  aangeboden ,  die  betzelve  mededeelt 
aan  de  acbt  Wadhono*s ,  om  daaromtrent  bun  gevoelen 
te  vernemen.  Stemmen  zij  daarin  overeen ,  dan  wordt 
bet  vonnis  uitgesproken  ,  waarvan  afscbrifben  worden 
verleend.,   zoowel  aan  den  eiscbet   1^   aan  den   ge- 


Digitized  by  VjOOQIC 


388 


daagde.  Dit  geschrift  noemt  men  Pikoedoeng  hturmm' 
poengan. 

Indien  de  verklaring  van  den  eigeher  en  den  ge- 
daagde tegen  elkander  strijden ,  en  er  geene  getuigett 
of  andere  voldoende  bewijsstukken  voorhanden  xgn , 
dan  moet  de  gedaagde  zieh  van  de  aanklagtdooreeoeii 
eed  soiveren ,  waarmede  de  zaak  ^ffpAMl  is. 

Art.  30.    Over  het  aanleggen -van  zaken  ^  van 
eenen  op  de  hoqfdplaaU  woonacAtigj  tegen 
eenen  dorpeling. 

Op  dezelfde  wigze ,  als  in  ait«  29  is  gezegd ,  weicdt 
eene  zaak  behandeld  van  eenen  op  de  hoofdplaats 
woonachtig  tegen  eene  dorpeling  f  met  dat  onderscheid 
alleen,  dat  de  IFo^M^n^,  onder  wiens,  af  deeling  de  ge- 
daagde behoort,  aan  den  Loerah  Tahon  last  geeft 
om  denzef ven  aan  de  regtbank  uitteleveren. 

Ingeval  echter  de  verklaring  van  den  eischer  en  den 
gedaagde  tegen  elkander  strijden ,  en  men  het  noodig 
acht ,  dat  er  een  plaatselijk  onderzoek,  worde  gedaan  , 
zoo  doet  men  daarvah  verslag  aan  den  Badhen  HadM^ 
paii , ,  die  vervolgens  last  geeft  om  het  onderzode  te 
bewerkstelligen*  Daartoe  worden  gewoonlijk  afgezop- 
den  de  M^tri  sadhoso  en  de  DJeiio ,  die  zich  regt- 
streeks  begeven  naar  den  Redhi*  Deze  brengt  hen 
ter  plaatse  waar  de  zaak  is  voorgevallen,  en  do^  de^ 
Montjo  "pat  en  Montjo  -  lima  bQ  elkander  komen  , 
waarna  het  vonnis ,  naar  bevinding  van  zaken  3 
mtgesprdken ,  en  een  afschrift  daarvan  aan  den  eizcbn 
en  gedaagde  nitgereikt  wordt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


389 

Art.  31.    Owr  het  aanleggen  wnn  zaiên  ean 

eenen  dorpeling^  tegen  eenen  op  de  koqfi^ 

plaatt  woonaoAtig. 

Een  dorpiBling ,  eene  zaak  tegen  Eijneo  LoermiTaion 
iMTÜlende  voeren ,  geeft  daanran  kennis  aan  de  Mm^ 
tjopat  en  Montjêlimo  en  vervolgens  aan  den  Redhi, 
welke  laatste  4ieni  |  of  naar  de  hoofdplaats  brengt ,  of 
hem  vergunning  verleent  ^  om  zich  in  persoon  te 
wenden  tot  het  hoofd  van  den  Loerah  Taion.  Dit 
hoofd  tracht,  zoo  mogel^k,  de  zaak  bij  te  l^gen, 
of  door  minnelgke  schikking  af  te  doen.  Nemen  par- 
tijen in  zijne  afdoening  geen  genoegen,  dan  geeft  hij 
den  eischer  over  aan  den  Mantri  »adho90^  onder  wien 
hiQ  behoort  9  die  hem  voor  de  Balemangoe  brengt»  Is 
de  zaak  küaar ,  dan  wordt  dezelve  naar  régt  en  biliyk- 
faeid  afgedaan ,  waarna  een  geschrift  van...het  vonnis 
aan  den  eischer  en  gedaagde  wordt  uitgereikte  5om- 
wQlen  wordt,  zulks  ook  niet  gedaans.  Verschilt  de 
zaak  van  elkander ,  dan  wordt  invoege  als  in  art»  30 
18  gezegd ,  daamdar  een  plaatselgk  ondertoek  gedaan» 

Zoo  hy  het  niet  tegen  den  Loerai  Tabon  heeft,  dan 
wendt  de  aanlegger  zich  tot  den  Bedii ,  die  zoo  veel 
mogelyk,  het  geschil  'in  der  minne  schi|f:t«  Nemen 
partijen  in  z^ne  minnelijke  afdoening  geen  genoegen  ^ 
dan  brengt  hi]  den  eischer  naar  de  hoofdplaats  9  of 
vergunt  hem ,  om  zich  tot  den  Loerah  Tabon  te 
wenden.  Deze  geeft  hem  over  aan  den  Djekio ,  of 
aan  den  Mantri  sadhoso^  om  zijne  zaak  voor  de 
Balemangoe  te  brengen.    Is  de  zaaJc  klaar,  dan  wordt 


Digitized  by  VjOOQ-IC 


390 


dezelve  naar  regt  en  billijkheid  afgedaan ,  WBana  een 
afschrift  van  het  vonnia  j  200  wel  aan  den  eiaefaer  als 
aan  den  gedaagde  wordt  uitgereikt*  Somw^len  wordt 
zulks  ook  niet  gedaan.  Verschilt  de  zaak  van  elluui- 
der,  d«i  wordt,  even  als  in  art.  30  is  gezegd,  daar- 
naar een  plaatselijk  onderzoek  gedaan. 

Art.  32.     Over   het  aanleggen  mn  zaken 
iusêchen  dorpelingen* 

De  geschillen  tusschen  dorpelingen  worden  zooveel 
mogelipk  doenr  het  dorpshoofd  bijgelegd.  Kan  het  geschil 
niet  door  minnelijke  schikking  afgedaèn  worden,  dan 
brengt  dat  hoofd  beiden  bij  den  Redhi ,  of  des  noods 
bij  den  hooti,^  Redhi •  Wanneer  noch  deze  noch  gene 
de  zaak  kan  bijleggen ,  dan  wordt  de  eischernaar  den 
Loerah  Tabon  opgezonden.  Deze  brengt  hêm  bQ  zQn 
hoofcl ,  om  door  hetzelve  verder  aan  den  Djekso  of 
Mantri  mdhoso  te  worden  overgegeven.  Men  behan* 
délt  de  zaak  verder,  als  in  art.  30  is  gezegd. 

Heeft  zulk  een  dorpeling  eéne  zaak  tegen  zijn  dorps- 
hoofd ,  dan  vervoegt  liij  zich  bij  den  •Redhi.  Heeft 
liff  tegen  laatstgenoemde,  dan  wendt  bij  zich  tot  den 
Loerah  Tabon ,  die  hem  verder  hSj  deszdfs  hoofd 
brengt ,  om  door  hetzelve  aan  den  Djekfo  of  Mamiri 
sadhoso  it  worden  overgegeven.  Verder 'wordt  de  zaak 
behandeld  j  als  in  art •  W  is  gezegd. 

Art.  33.    O  ter  hei  aanleggen  van  zaken,  van 

eenen  op  de  hoofdplaats  woonachtig j  te^ 

gen  zynen  meerdere. 


Digitized  by  GOOglC 


»1 


fie  attiUagt  fan  ee&M  mimlere  tegen  iQnen  meer* 
dere  wordt  door  hem  lelf  aan  den  Djekso  of  Maniri  m^ 
dh0$^j  onder  wiens  afdeeling  hH  behoort,  ingediend» 
Deie  stdt  het  klagtschrift  in  handen  Tan  doi  gedaagde. 
Zeo  hij  de  saak  niet  bQlegt ,  dan  doet  de  eiacher , 
door  middel  Tan  gemelden  Djekio  of  Mantri  saii^io 
Terzoek  aan  den  gedaagde ,  oih  de  zaak  Topr  de  regt- 
iNink  te  brengen.  Poet  hg  zulks  niet,  en  blijft  de 
zadc  ona^edaan ,  dan  heeft  de  eischer  de  beToegdheid 
em  zich  in  persoon  tot  de  regtbank  te  wenden.  Ver- 
der wcvdt  de  zaak  Tolgens  art*  29  bdiandeld* 

Art.  34.     Ower   iet  aanleggen  van   zaken  3 

tuiichen  Europeanen  af  andere  Gouver» 

nemenfe   onderdanen ,  en  Javanet^, 

Wanneer  een  Europeaan  of  andere  GouTernemenfts 
onderdaan  zaak  heeft  tegen  eenen  Javaan ,  onderdaan 
Tan  den  Keizer ,  dan  wordt  zijn  kjagtschrift  door  tus^ 
gehenkomst  Tan  den  Resident  aan  den  Rudien  Hadhy- 
paii  opgezonden.  Zoo  de  zaak  bQ  de  Pradioio  be- 
hoort, wordt  dezelve  tei^  afdoening  aan  JBbffioii^  Proé^B 
oTergegeven.  Behoort  zy  bij  de<  Balemeengoe^  dan 
doet  de  Radhen  HadAipaii  dezelve  af.  In  beide  ge- 
Tallen  echter,  wordt  het  Tonnis  ter  goedkeuring  aan 
den  Resident  aangeboden.  • 

De  klagtschriften  van  JaTanen ,  onderdanen  Tan  den 
Keizer ,  tegen  Europeanen  ,  of  andere  GrouTemementa 
onderdanen  worden  door  den  lla«fA^i>  HadlUpati  aan  den 
Resident  ingediend.  Zijn  er  Toldoende  bewezen  tegen 
den   gedaagde,   dan  doet    de   Resident  de  zaak  naar 


Digitized  by  VjOOQIC 


302 


f^  m  biUiikheid  bL  OlHbrekea  4Me  bewtfim  t  tei 
wmii  de  nak  geschikt ,  xoo  ale  de  Resident  begi^pt 
dat  kat  behport«  Ia  de  gedaagde  geen  Eucopeaaii  9  dao 
woixlt  Tan  een  van  beiden,  ibgeval  alij  niet  tet  bi^ 
Ujke  achikkingen  te  brengen  zQn »  een  eed  gevoedcvid» 
waarmede  de  xaak  a^edaan  is* 

Handelt  de  zaak  orer  verwending  of  moerd»  ivaarin 
e«D  Eniopeaan,  of  geigkstandige  natiën^  ala  eiscber  vooi^ 
komt,  dan  geeft  de  Resident  de  zaak  ter  beaUsaiBg 
eyer  aan  den  Ruiken  HadUpaii  ^  die  daaina  het  vonnie 
aan  den  Resident  indient.  Indien  een  Javaan  de  an- 
klager is ,  Iaat  de  Badien  Hadkipaii  de  zaak  ter  be- 
slissing aan  den  Resident  over. 

Art.^35*     Oi^r  zahen^  tuiselen  Europeanen^ 

Chinezen^  qf  andere  gelykstandige  na^ 

tien ,  en  onderdanen  van  den  Print 

Prang  -  Wadhono» 

•  Wanneer  een  EnM^peaan ,  ChineeSi  of  andere  g^k- 
atandige  natie  iets  te  vorderen  heeft  .van  eenoi  onder- 
daan van  den  Prins  Prang^Wadkeno^  zendt  de  ReaideM 
het  kkgtsehrift  aan  den  laatstgeno^nde.  .  Deze  zendt 
vervolgens  den  gedaagde  of  het  antwoord  van  dencelven 
aan  den  Resident ,  om  door  hem  ta  worden  onderzocht* 
Heeft  de  gedaagde  ongeluk ,  dan  verzoekt  de  Reridopt 
den  Prins,  c»n  te  a(Hrgen  dat  door  hem  betaald  of 
teraggegeven.  worde,  hetgeen  hg  ontvangen  heefit  of 
Bchnldig  is*  Zoo  echter  bij  onderzoek  de  gedaag4^ 
ontkent,  en  de  éanklagt  van  aUe  bewQzen  ontboot  is, 
dan  wordt  de  zaak  besdioawd  alf  nimmer   gebeocd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


3ia 


ladim  het  tegended  plaats  Iweft,  namdi|ky  dat 
ecfli  cnd«rdaaB  van  den  Prins  ietste  Torderen  heeft 
vm  «enen  Eoropeaao,  Chinees ,  of  gelijkstandige  nSntie, 
dan  wordt  z^n  Uagtscbrift ,  door  tuschenkomst  van 
den  Prins  aan  den  Resident  aangeboden.  ■  Dene  stelt 
vervelg«is  bet  klagtschrift  in  htaden  van  den  gedaagde 
om  daariq^  te  dienen  van  antwoord ,  of  laat  hem  som*- 
w^l^n  onthteden-  en  vergcd^lct  hem  met  den  eischer. 
Heeft  hg  ongeluk ,  dan  xorgt  de  Resideiit  voor  de 
befidiog  of  temggove  van  hetgeen  h^  ontvangen  heefi^ 
of  verschnldigd  is.  Is  de  zaak  voor  geene  afdoening 
vatbaar,   wordt  snlks  aan  den  Prins  medegedeeld. 

Art.  36.     Over   zaken   iusschen   onderdanen 

van   den   Keizer  en  die  van  den  Prim 

Prang  -  Wadhono. 

Wanneer  er  Uagten  werden  ingebn^  door  eenea 
onderdaan  van  den  Keizer  tegen  dien  van  den  Prins 
Prang'Wadkona ,  wordt  het  Uagtsohrifi;  door  den  Ba^ 
dien  Hadkipati  aan  den  Resident  aangei>oden  f  die  het- 
zelve verder  in  handen  stelt  van  den  Prins.  DeDjekêo 
van  den  laatstgenoemde  onderzoekt  de  zaak  met  den 
Djekio  negari  in  de  Balemangoe,  waarna  Hamo$»g 
Proija  het  vonnis ,  naar  bevinding  van  zaken.,  slaat, 
noo  namelijk  de  zaak  tot  rijne  regtseompetehtie  be- 
hoort. Is  het  eene  zaak,  die  bij  de  Bakmangoe 
behoort ,  dan  wordt  het  vmmis  door  den  Baiken  Ra- 
dkipaii  geslagen. 

Komt  de  onderdaan  van  den  Prins  ab  eiseher  voor, 
dan  wordt  sdjn  klagtschrift  door  den  Djekeo  van  dien 


Digitized  by  VjOOQIC 


3M 


Prins  namens  hem  >  aan  den  Reeident  nangeboden  9  die 
heteelTe  verder  in  handoi  stelt  van  den  Badiem  JSb- 
dhipati.  De  Djekso  negari  onderaoekt  vervolgeBS  de 
xaak  b(j  den  gedaagde  in  de  Pradioto ,  en  Hmm^ng 
Prodjo  velt  5  naar  bevinding  van  xaken,  het  vonnis  9 
f 00  namelijk  de  saak  by  hem  behoort :  anders  wordt 
hetzelve  door  den  Badien  HadJUpati  geslagen. 

Even  als  hierboven  is  omschreven  >  worden  de  sa- 
ken  behandeld ,  welke  tot  de  regtscompetentie  van  de 
Seerambi  bdiooren ,  en  de  Mm  pangoeloe  is  degene , 
die  uitspraak  doet. 

Dé  zaken »  wegens  misdaden  ^  worden  op  dezdfde 
wijze,  ais  hierboven  is  gezegd,  behandeld;  en  de 
misdadiger  staat  in  alle  gevallen  teregt  voor  de  regt- 
bank  van  den  Keizer. 

Sedert  het  bestuur  van  Pakoe  Èoewêno  VI,  dié 
in  het  javauscKe  jaar  1751  (1823)  op  den  troon  kwam, 
zgn  er  veranderingen  gekomen  in  de  behandeling  van 
zaken ,  tusschen  onderdanen  van  den  Keizer  ,  en  die 
van  den  Prins  Prang^WadAono ,  zoowel  civile  als  cri- 
minele, namelijk,  dat  dezelve  ieregt  staan  voor  de 
regtbank  van  dengene,  wiens  onderdaan  de  gedaagde 
of  de  misdadiger  is ,  zoodat  de  Djekêo  van  den  Prins 
PrangAVadhona  vonnissen  slaat  in  zaken ,  waarin  de 
onderdanen  van  dien  Prins  als  gedaagden  ctf  nusda- 
digers  voorkomen ,  echter  niet  over  misdaden,  waarop 
de  doodstraf  staat,  behoorende  dezelve  nog  tot  de 
regtscompetentie  yan  de  Saerambi  des  Keizers ,  even 
als  het  ontbinden  'van  huwelijken ,  tusschen  onderda- 
nen van  genoemden  Prins. 


Digitized  by  VjOOQIC 


395 


Op  dezelfde  wijze  worden  behandeld  de  zaken,  vjoor- 
gevallen  in  landen ,  welke  door  een  bestaand  huwelijk 
tosschen  de  bloedverwanten  van  den  Keizer,  en  die 
van  den  Prins  Prang  -  Wadkono ,  door  deze  of  gene 
aan  hen  zQn  afgestaan ,  die  vroeger  tot  de  rcgtscom- 
petentie  der  regtbank  van  den  Keizer  behoorden,  doch 
sedert  1823  voor  de  regtbank  van  dengene  teregt 
staan  ,  in  wiens  geb|ed  de  afgestane  landen  zijn  gelegen. 

Art.  37.    Wegens  regiscompeieniie  over  Gouver- 

nements  onderdanen ,  die  van  den  Keiz^ 

en  van  den  Prins  Prang-Wadhono^ 

Wanneer  een  onderdaan  van  den  Keizer  en  die 
van  den  Prinis  Prang  -  Wadikono  misdaden  plegen,  op 
tionvemements  grondgebied ,  zullen  zl)  voor  de  regt- 
banken  word^  teregtgesteld  der  respectieve  residen- 
tien ,  w&a&*  de  misdaad  bedreven  is ;  terw^l  in  het 
tegendeel  Javanen ,  Gbuvemements  onderdanen  zijnde, 
op  het  grondgebied  van  Soerahafta  misdaden  plegende, . 
voor  de  Javaanscfae  fegtbaak  te  Soerakarta  zullen  te- 
regt staan. 

Indien  de  misdadigers  niet  op  heeterdaad  kunnen 
worden  opgevat,  zullen  zij  op  geen  vreemd  groiidgebied 
mogen  vervolgd  of  opgevat  worden ;  doch  de  Resident, 
op  wiens  gebied  .de  misdaad  gepleegd  is ,  zal  als 
dan  de  opvatting  en  uitl^ering  vorderen  van  den  Re- 
sident ,  ohder  wien  de  misdadigers  woonachtig  of  te 
vinden  zijn. 

Ingeval  onderdanen  van  den  Keizer  of  van  den 
Prins  Prang'Wadhono  in  gemeenschap  met  Gouverne- 

2r. 


Digitized  by  VjOOQIC  , 


396 


ments  oniiU^aBen  eenig  misdrijf  plefi^eD,  znllen  zij 
voor  den  Resi^entieraad  te  Soerakarta^  dan  wel  waa- 
neer zolka  in  gemeenschap  met  Europeanen  mogt  sgn 
gestbied,  voor  den  Raad  van  Jastitie  té  Samarmmg 
teregt  staan* 

Wegens  overtredingen  van  de  pachtvoorwaarden  van 
's  Gouvemements  middelen ,  zullen  de  onderdSEUien  van 
den  Keizer  of  van  den  Prins  Prang-WadiMO^  voor 
den  Residentieraad  te  iSo^ra^ar/a  worden  teregt  gesteld. 

Art*  38.     Over  zaken  tusichen  de  onderdmhén 

win  den  Keizer^  en  die  vandenSu/ian 

ie  Djokjokarta. 

Een  onderdaan  van  den  Keizer ,  eene  zaak  hebbende 
tegen  dien  van  den  Snitan  te  Djekjekarta^  welke  tot 
de  regtscompetentie  van  de  Pradhoto  beheort,  wordt 
met  het  bewijs  van  aangifte,  door  Hameng  Predje  ^ 
onder  geleide  van  eenen  Djekso  prad/keto ,  opgezonden 
aan  den  voorzitter  Atv  Pradhoto  te  Djokjokaria^  door 
wien  de  zaak  beslist  wordt*  In  zelver  voege  wordt 
door  den  voorzitter  der  Pradhoto  van  laatstgenoemde 
plaats  aan  Hamong  Prodjo  opgezonden  een  onderdaan 
van  den  Sultan.,  die  eenige  vordering  heeft  op  dien 
vaneden  Keizer,  terwJQl  de  zaak  door  ttamong  Pnu^o 
wordt  uitgewezen. 

Is  het  eene  zaak,  die  tot.de  regtscompetentie  van 
de  Balemangoe  behoort,  dan  wordt  de  eischef  net 
de  stukken,  tot  zijne  zaak  betrekking  hebbende,  ab- 
mede  de  getuigen ,  door  den  Radken  Hadhipati ,  on- 
der geleide  van  eenen  Mantri  Sadios^j  opgezonden 


Digitized  by  VjOOQIC 


397 


aan  den  BuHien  Hadhipaii  te  DjökjoAartay  die  4e 
Éaak  aldoet;  In  zelver  voege  wordt  van  Djokjokartu 
rlierwaaitg ,  onder  geleide  van  eenen  Ujeksü ,  aan  den 
MadAen^  Hudhiputi  opgezonden  een  onderdaan  van 
den  Snltan ,  die  eenige  vordering  heeft  óp  dien  van 
4en  Keiaer,  wiens  zaak  alsdan  door  den  RadAen 
Mcjihipaii  te  SoeruAarta  wordt  beslist. 

Behoort  de  zaak  tot  de  regtscompetentie  van  de 
S^ermmÜ^  dan  wordt  de  eischer,  met  zijne  getnigen 
en  andere  bewijsstukken ,  door  den  Mas  patigoeloe  te 
Sèerukartu ,  onder  geleide  van  eenen  hetib  of  JStgoe^ 
iümo  opgezQnitn  BBin  ien  Mas  pangoeloè  te  Djokjokar' 
tm^  waar  de  zaak  afgedaan  wordt.  In  zelver  voege 
zendt  de  Mas  pangéèloe  te  Djokjokaria  aan  dien  van 
Sotrakarta  een  onderdaan  van  den  Sultan  op ,  die 
eenige  vordering  op  dien  van  den  Keizer  heeft ;  wor- 
dlende de  zirak  alsdan  door  den  Mas  pangoeloe  te 
Stperakfirfa  afgedaan. 

Art.  39.  Wegens  de  regiscompetentie  over  de  on- 
derdanen van  den  Keizer  en  die  van  den 
Sultan  te  Djokjokarta. 

£en  onderdaan  van  den  Keizer  eenig  misdrijf  ple- 
gende op  het  grondgebied  ^  van  Djokjokaria  ^  en  op 
heeter  daad  opgevat  wordende,  zal  met  het  verbaal 
van  de  gepleegde  misdaad  naar  Soerakarta  opgezon- 
den en  aldaar  teregt  gesteld  worden. 
'  Ingeval  de  misdadiger,  hoezeer  bekend,  echter  niet 
op  heeter  daad  gevat  wordt,  en  zich  weder  schuil 
hoadt  in   het  gebied  van    Soerakarta ,    dan   zendt  de 


27 


* 


Digitized  by  VjOOQIC 


398 


Radken  Hadhipati  te  Djohjolartaf  door  lusscheft- 
komst  van  den  Resident »  den  persoon  aan  wien  de 
misdaad  is  gepleegd ,  benevens  het  opgemaakte  verhad, 
aan  den  Radhen  Hadhipati  te  Soerakarta.  Deze 
geeft  vervolgens  last  aan  den  hoofd  -  Redti  om  den 
beschnldigde  opteroepen ,  in  cas  van  veneuing  opt«- 
vatten ,  en  gebonden  aan  het  geregt  ulttdeveren.  Y«- 
volgens  wordt  hij  te  Soerakarta  teregtgesteld ,  wor- 
dende aan  den  Radken  Hadhipati  te  Djokjokarta  slechts 
de  afloop  der  zaak  medegedeeld* 

Ingeval  de  misdadigers  onbekend  zijn ,  en  men ,  \S^ 
het  vervolgen  van  dezelven ,  eenige  bewijzen  van^  het 
gepleegde  feit»  bij  deze  of  gene,  in  het  gebied  van 
Soerakarta  vindt ,  zoUen  de  vervolgers  zich  vervoe- 
gen bij  het  hoofd  van  den  persoon ,  bi|  wien  het 
bewijs  gevohden  is »  en  de  uitlevering  van  dMzelve 
van  hem  vorderen.  Indien  hij  tot  de  uitlevering  niet 
*  wil  overgaan ,  doch  zich  verantwoordelijk  ste^  vooi 
de  ontvlugting  van  den  vermoedelyken  dader,  zdlen 
de  vervolgers  daarvan  kennis  geven  aan  hun  hoofd* 
Dit  hoofd  vervoegt  zich  daarna  bij  dengene,  die  zich 
ds  borg  vaan  den  beschnldigde  heeft  gesteld*  Wil 
hy  hem  uitleveren ,  dan  wordt  liij  naar  Djokjokarta 
gevoerd ,  en  van  daar  naar  Soerakarta  opgezonden , 
alwaar  hij  teregtgesteld  wordt*  Is  hij  tot  de  uitleve- 
ring niet  genegen ,  dan  doet  het  hoofd  der  vervolgov 
daarvan  verslag  aan  den  Radhen  Hadhipati  te  Djok" 
Jakarta ,  die  den  persoon ,  aan  wien  de  misdaad  ia 
gepleegd,  met  het  opgemaakte  verbaal,  <^endt  aan 
den  Radken    Hadkipati   te   Soerakarta.    Deze   geeft 


Digitized  by 


Google 


399 


vervolgens  do  noodlge  bevelen  aan  den  hoofd  •  Redii , 
tot  uitlevering  van  den  beschuldigdei  zooals  hierboven 
gexegd  is. 

In  zelver  voege  wordt  van  de  sijde  van  Soerakaria 
gehandeld ,  wanneer  een  onderdaan  van  den  Sultan 
eenige  misdaad  pleegt  op  het  gebied  van  Soerakaria ; 
terwQl  de  misdadiger  teregtgest^d  wordt  voor  de 
regtbank  te  Djohjokarta. 

Art.  40.    Wegens   de    règtscompeieniie  over  de 

onderdanen  van  den  Sultan  te  Djokjokartaj 

en  die  van  den  Pritis  Prang-WadAono. 

Even  als  in  art.  29  is  vermeld ,  worden  de  zaken , 
wegens  gepleegde  misdaiid,  tussehen  onderdanen  van 
den  Sultan  en  die  van  den  Prins  Prang  -  Wadhono , 
bdiandeld ,  wordende  het  klagtschrift  van  dengene , 
aan  wien  de  misdaad  is  gepleegd,  insgelijks  do(Mr 
tnsschenkomst  van  de  beide  Residenten ,  of  aan  den 
Prins  Prang-Wadiono  of  aan  den  Radhen  Hadhipati 
te  Djokjokarta  overhandigd;  terwjjl  de  misdadigers 
zullen  teregt  staan  voor  de  regtbank  van  dengene, 
wien{(  onderdanen  zij  zijn.  Dit  is  ook  van  toepassing 
op  civile  zaken.  Indien  echter  op  de  misdaad ,  waar* 
aan  de  onderdaan  van  den  Prins  Prang  •Wadkono 
zich  schuldig  gemaakt  heeft ,  de  doodstraf  staat ,  dan 
wordt  hij  voorde  Soeramii  van  den  Keizer  teregtgesteld. 

C.  F.  WiNTEn. 
{Hel  vervoeg  Mrrnn). 


Digitized  by  VjOOQIC 


MENGELINGEN. 


S  AMPEL  A. 

EEir  TAFBREEL  TAN  BIHA9EES0HE  ZBDElf  9  GEWOOETCH 
EK  KARAKTERS, 

Hel  h  nu  jnist  honderd  jaren  geleden ,  dat  d»  Mliê  der 
E^anetiralen  den  veldarbeid  bijna  ondraagljjk  maakte  roor 
de  beweners  en  beweneressen  van  de  negerg  Boh,  op  bet 
eiknd  Sumbawa ,  aan  de  westsöde  der  baai  van  Btwtè  ^ 
een  goed  eind  landwaarts  ia »  gelegen.  Aan  de  no^rdsydo 
der  genoemde  negorij  verheft  sich  eene  rel  van  lage  hauve * 
lea,  in  vroeger  tijden  rijk  bebouwd;  maar  thans ^  ien  ge- 
volge van  den  hongersnood»  die»  na  de  uitbarsting  van 
den  Tamhor a  i  in  ISliG»  bijna  geheel  Bima  ontvolkte» 
meestal  woest  en  onbewoond.  Deze  heuvelen  worden  al- 
lengs hooger  en  steiler»  en  maken  eindelyk  den  overgang  uit 
tot  het  indrukwekkende  Dongonetche  gebergte»  dat,  door 
de  zonderlinge  vormen  zijner  kruinen»  van  verre  naareeae 
on  winbare  reuzenburgt  of  de  wel  bevestigde  wolkenstad  der 
Dewa-Dewa  gelijkt.  Aan  de  westzijde  van  Bolo  loepen  de' 
eersigenoemde  lage  heuvelen  voort  tot  aan  het  niet  zeer 
hooge»  met  digte  wouden  bedekte»  gebergte»  dat  hei  land 
van  Bima  van  Dompo  afscheidt ,  eerst  in  eene  znidelijka 
rigting  zich  uitstrekt»  daarna  wederom    oostwaarts    terug- 


Digitized  by  VjOOQIC 


401 


gebogen  9  mei  den  beq^keien »  waartoe  ook  de  hemelhoogo 
Prado  belioorty^in  rerbindiag  treedt  en  door  een  si)  tak 
Tan  lage  roUen  bet  ylakke  land  tnuoben  £olo  en  Gimhe^ 
aan  de  znidwestzijde  der  baai  yan  Bima  doorsnijdt.  Be » 
binnen  den  omtrek  dezer  benvelen  en  gebergten  gd^ien, 
meestal  ten  zuiden  Tan  ^o/a  zicb  uitstrekkende  Tallei  Ter« 
scbaft  aan  den  Terr asten  bUk  des  r^zigers  bet  beerlijksl 
uitzigt.  Gelijk  by na  al  de  dalen  Tan  Bima  en  Dampoy  door 
de  menigTuldige  riTieren  en  beken ,  die  in  bet  gebergte  ont- 
spriagen »  en  d^  hieraan  ontleende  waterleidingen ,  oTerTloe- 
dig  Tan  water  Toorzien  9  bezit  de  door  ons  bedoelde  Tallel 
Tan  Boio  de  grootste  Trucbtbaarheid.  Oyeral  aansebouwi 
men  wel  toebereide  r  eenen  mimen  oogst  beloTende »  rijst- 
Telden;  koele  bosobaadjea  bieden  daarneTons  eene  koor  Tan 
Toortreffelrjk  ooft  aan ;  scbilderaebtig  gelegen  woningen  kó"» 
men  bier  en  daar  Tan  tusseben  den  lommer  te  Toorscbijn » 
gelgk  eêne  bruid  y  die  met  maagdelgke  scbuebterbeid  naar 
de  terugkomst  Tan  baren  geliefde  uitziet ;  talrijke^  kudden 
eindelijk  Van  Tlugge  en  fijngeTormde  paarden»  zware  buffelt 
en  dartele  geiten  grazen  tegen  den  opgang^  Tan  het  gebergte 
en  wijzen  hier  gelijk  elders  aan»  dat  de  rijkdota  yan  het 
mildbegaafde  Bima  niei  sleets  bepaald  is  tot  hetgeen  door 
Teel  arbeids  en  moeite  moet  ontwoekerd  worden  aan  den. 
grond. 

In  deze  bekoorlijke  Tallei  nu ,  maakte  Toor  juist  honderct 
jaren  eene  buitengewone  hitte  den  Teldarbeid  der  bewoners 
hoogst  bezwaarlijk.  Yraagt  ge  naar  de  reden  bierTan ,  ik 
Termoed  dat  deze. gelegen  walvin  een  staanden  zuidwesten- 
wind» die»  nederdalende  Tan  den  top  des  Domponeeêchen 
zwaTelbergs »  hart  en  ademtogt  benaauwende  dampen  in  de 
naburige  dalen  Terspreidde  en  door  de  kloTen  Tan  het 
grensgebergte  ook  in  het  dal  Tan  Bolo  uitstortte^    Intns^ 


Digitized  by 


Google 


402 


sclicu  mag  ik  niet  onlkonnen»  dat  to  dozen  aajoieii  verieUI^ 
lende  lezingen  myuor  chronijk  gevolgd  kunnen  wordcir, 
wier  juiste  zifting  en  toetsing  my  niet  sleehts  niind«r  aaa- 
genaaniy  maar  ook  yrij  overbodig  toescheen.  Do  geschied- 
kundige waarheid  toch  yan  geheel  Jiet  volgend  verhaal ,  of- 
schoon hier  en  daar  aan  bekende  gebeurtenissen  zich  aaa« 
sluitende»  wordt  geenszins  door  een  onloochenbaar  gezag 
-  gewaarborgd «  noch  ook  door  ray  ala  zoodanig  beweerd. 
Maar»  gelijk  in  een  kabinet  van  natnurlyke  historie»  ied#r 
voorwerp ,  ofschoon  naai'  den  smaak  of  de  bloote  wiUekeiM* 
der  opzieners  gerangschikt»  en  misschien  naast  andere  ge* 
plaatst»  met  welke  het  te  voren  nooit  in  eenige  verbind- 
tenis  stond»  echter  op  zich  zelf  waarheid  voorstdt ;  zoo  ié 
het  ook  genoeg»  dat  myno  volgende  zamonvoegingen  e» 
schakeringen »  bij  gebrek  aan  een'  bewezen  geschiedkHndi- 
gen  grond »  in  een'  lossen  vorm  eeno  nogtans  ware  voorsteL* 
iing  opleveren  der  zeden  en  gewoonten  van  het  koning* 
ryk  BimUf  hei  oostelylute  deel  van  het  graate  eiiand 
Sumhawa. 

Keerea  wjj  ons  dus  weder  tot  den  aanvang»  vamcaarwif- 
nu  reeds  tweemaal  (afzwierven ,  om  thans  werkelgk  voeri 
te  gaan.  Met  feilen  gloed  blakerden  Je  zonnestraleB  hei 
dal  van  Bola ;  maar  wio  deswege  voor  het  eerst  ook  tegen 
den  arbeid  mogt  woeden  ingenomen»  niemand  zette  den* 
zelven  ijveriger  voort  dan  de  vlytige  Aiuusai.  (1)»  di» 
in  den  omtrek  van  Bolo  een  stuk  gronds  van  matige  nü^e* 
strektheid  bezat.  Dit  was  een  deel  van  hot  erfgoed  zyaa. 
vaders»  vroeger  eersten  Boemvaritic  of  opper  tolk  en  cere^ 


(i)    Een,  gelijk  de  ^lccstc   volgende»    verdichte   Dimwccschc 
naam ,  bctcckencndc  sfcMr/g  of  kln^i  der  virgorij. 


Digitized  by  VjOOQIC 


403 


miHueiaoealer  aan  het  hof  des  SuHans  (1)  >  die  zijne  bewe- 
zen diensten  9  in  zijnen  ouderdom  y  door  een  geschenk  van 
landerijen  beloond  zag  en  daarenboven  zijnen  zoon  meni- 
gen  vriend  of  beschermer  aan  het  hof  had  nagelaten.  Het 
zonde  nit  dien  hoofde  Azarassx  weinig  moeiie  gekost  heb- 
ben eene  voordeelige  plaatsing  onder  de  hofbeambten  des 
Sultans  te  erlangen ;  maar  eene  teedere  en  tevens  krachtig 
op  'smenschen  gemoed  wakende  aandoening «  die  ook  in 
Bima^s  vaUeijen  haren  invloed  laat  gelden »  de  liefde  name- 
Igky  hield  hem  aan  zijne  nederige  woning  en  daartoe  behoo- 
renden  akker  in  den  omtrek  Van  ÜTo/o  geboeid.  H$  bemin- 
de de  schoone  Samfzli(2),  en  welkejonge  maagd  was  waar- 
diger, om  de  geheele  li^Mo  eens  jongeiings  tot  zich  te  tarek- 
ken?  Geboren  van  eene  Macassaarsche  moeder,  had  zg  van 
deze  in  volkomene  mate  die  rankheid  van  leest,  die  beval- 
ligheid van  ledematen ,  die  fijnheid  van  gelaatstrekken ,  die 
bijna  Enropeesche  blankheid  van  klenr  en  dien  heldereii, 
Tan  enkel  liefde  en  gloed  getnigenden  blik  ontvangen ,  waar- 
door de  schoenen  van  Celtbeê  hare  znsters  onder  de  meeste 
andere  volkstammen  van  d^n  Indischen  Archipel  verre  over- 
ireffiin.  Met  een'  edelen  en  iioren  geest  begaafd,  kon  zij 
niet  anders  dan  een^  echtgenoot  hoogst  gelukkig  maken , 
mits  hij  hare  waarde  gevoelde  en  zich  ten  minste  eenigzins 
wist  te  verheffen  boven  de  onedele  gewoonte  der  Bimanczen , 
die  de  vrouwen  van  minderen  stand  veroordeelt  tot  deelne- 
ming aan  den  veldarbeid ,  het  dragen  van  lasten ,  het  han- 
deldrgven  op  de  bazaars  en  menig  ander  harer  onwaardig 
werk ,  de  echtgenooten  en  dochters  der  aanzienlijken  daaren- 


CO  Niemand  kan,  zonder  de  tiisschcnkomst  van  dezen  beambte, 
toegang  tot  den  vorst  verkrijgen. 
(2)    Bimanecscbc  naam  bcteekcncndc  Joft^e  dochter. 


Digitized  by 


Google 


401 


.Ugen  tot  eane  yrij  gestrenge  opiluiting ,.  watrdoor  sgatn  di» 
bHk  des  Treemdelings  meestal  onttrekken  zijn.  Tan  daar  das 
ook  dat  Jlïaeis^a  de  jonge  Saxfela  dechts  enkde  reixeii 
en  als  bij  toeval  gezien  had,  doch  dit 'was  geno^  geweeil 
om  eenen  onnitbluschbaren  liefderlam  in  z^n  binnensio  l« 
ontsteken.  £n  welke  hinderpalen  ook  de  verimlling  Faa 
zijnen  faartewensch  mogten  in  den  weg  staan ,  hij  aehtie  deztt 
niet.  Desniettegenstaande  was  er  onder  deze  een  vanzoo^ 
danigen  aard»  dat  hij  eiken  onpartijdigen  besckouwer  on* 
OTerkoomlgk  zon  hebben  toegeschenen.  De  yader  van  Sav* 
rwLk  tooh  was  de  aanzienlijke »  uit  een  ond  geslacht  af* 
komstige  Tnnx  ni  taido  aoxxa  (1)  Toreiz  van  Bola^  die  ^ 
gelijk  de  inrigting  des  rijks  nog  lieden  ten  dage  rordert» 
over  |d  het  land  aan  de  westzijde  der  baai  van  Bmli  §êiegen » 
IA  naam  des  Sultans »  het  gezag  roerde  en  met  de  oYttif^ 
ToreWê  of  rijksgraven  (2),  die  elk»  op  gelyke  wijze»  eea 
gedeelte  des  koninglrljks  aan  huane  zorg  zien  tooTertrouwd , 
met  de  eenigszlns  lager  in  rang  staande  JeneWs  en  de  nog 
lager  ge^klaatste  BoemVê  ,  zitting  had  in  den  raad  mn  state^ 
welke ,  met  den  Madfa  litjara  of  rijksbestierder  aan  bei 
hoofd 9  door  den  Sultan  somtijds  wordt  b^een  geroepen» 
om  in  gewigtige  staatsaangelegenbeden»  aan  de  ToorsleUeit 
Tan  den  o^ermagtigen  gebieder  eene  nederige  toestemming 
te  schenken  y  of  hem  een'  anderen  weg  aan  te  wijzen  «.lang» 
welken  hij  zjjae  heersch-  of  schraapzueht  nog  oyonrloedi- 
ger  kan  voldoen.    Geren  wonder  derhalve  dat  Torêii  Béiê^ 


(i)  Verdichte  Bimaneescbe  naam  beteekenende  dU  voor  het  aan- 
gezicht  des  konings  staat.  >  \ 

(%)  Zoodanige  zijn  ook  de  X^rcWs  van  ^ocha »  Sakoeroi »  Boh^ 
Monta  en  Hoe-oe»  Andere  distncten  staan  alleen  onder  een  JesuMf 
b.  V.  Sop^'  aan  de  baai  van  dien  naam. 


Digitized  by  VjOOQIC 


405 


d#  tekraapzaohè  ïijos  kottings  Mkeeêk  roer  oogan  beM>eii4é 
en  baar  Aicneo^»  «ok  ieJf  door  gelAdorst  meer  en  meer 
goprikkeli  werd.  Wel  durfde  ki}  ten  behoere  T%n  sieh^^ 
xehrengeene  bepaling' maken  ^  evenredig  aan  de  vtaalavei» 
w«lke  den  koning  van  Bima  algemeen  erfgenaam  *maakt 
Tan  ieder  zijner  onderdanen ,  iKe  zonder  wettige  kindereir 
aterft  en  hem  daarenboven  een  aanzienlijk  deel  toekent  van 
de  nalatensoliap  oek  dèr  toedanigen »  die  een  talr^k  gezin' 
bezitten ;  wel  dnr^e  en  mogt  Toreli  Bolo  zich  bet  konink- 
rgk  of  éek  door  den  Rjyksbettler^  uitgeoefend  veerregl 
niet  aanmatigen ,  akkers  of  kaMen  of  praaiuren  of  ander 
eigendom  9  den  wettigen  bezitters  ie  oatweld[gen  en  aan 
zicb  te  trekken;  maar  er  bleven-  b^m,  ook  buiten  deze* 
regidia,  nog  genoeg  mlddolcfn  ter  voldoeiiing 'ifgaer  begeer- 
te overig.  Credorig  doörréiade  fi$  het  aan  zgne  zorgen  toe*' 
betrouwde  grondgebied,  niet  zoo  zeer  om  bet  regt' eii  de 
gaede  önde  te  bandhaven»  als^n^i  ooi  zreb  overal  in  Vlekken^ 
en  dorpen  wel  te  doen  onthalen»  met  de  bovent  den  tiacb  der 
b^oafte  tot  hem  gebragte  bnfiels  en  geiten  iijne  kalden  té 
▼enbeerderffli  (I) »  en  daarenboven  allerlei  geabhenken  vaiï^ 
de  voortbrengselen  des  lands^^ak  bewijien  van  ludde»  te* 
ontvangen.  Tot  hetzelfde  oogmerk  kwamen  bem  de  BinM^* 
aeesebe  wetten »  die  den  diefstal,  in  hem»  die  aafts  bèta<*^ 


.(i")  Zoodra  een  aanzienlijk  reiziger  in.  eene  fiimaneesche  ne- 
gory  komt  vernachten,  worden  hem,  benevens  eenige  kleinigheden, 
twee  buffel^  gebragt  en  daarvan  slacht  men  er  terstond  ééncn.  Dit 
moet  worden  herhaald  voor  eiken  nacht»  dietf  hQ  op  de  genoem- 
de plaats  vertoeft.  Ook  omtrent  Europesche  reizigers  geldt  dit 
gebruik.  Gaat  de  Sultan  op  reis,  dan  ontvangt  hij  overal  r^ke  ge- 
schenken :  de  tegenwoordige  vorst  echter  doet  dit  zeer  zelden ,  om»' 
naar  bV  2/tf!ü,  de  bevolking  niet  te  zeer  te  drukken. 


Digitized  by  VjOOQIC 


406 


kn  kAn>  door  eene  geldboete  straffen  en  dexe  evenieer  op« 
leggen  aan. dengene,  die  het  paard  &eeft  gelererdy  waar- 
mede een  aaasienl^k  reisiger  ter  aarde  gestort  [is»  uitae- 
mend  ie  stade»  Hij  verkreeg  te  desen  aaniien  zelfs  een^ 
niet  geringea  schijn  van  menschlievendhaid  9  want  hoogst 
lelden»  legde  hij  den  achterhaalden  diefoitdelag^erolka- 
lüasse  de  anders  vastgestelde  straf  op  der  openljke  ten  toon 
stelling ,  waarby  het  naakte  ligchaam ,  aan  een  paal  gebonden , 
aan  den  gloed  der  lonnestralen  wordt  blootgesidid,  tot  dat 
dese  marteling  den  dood|^en  gevolge  heeft:  meestal  Hethy 
dit  vonnis  ook  door  armen  en  geringen  afkoopen ,  indien » of 
xy  lelvèn,  pf^hnnne  nabestaanden »  daartoe  slechts  iets  ver- 
mogten  in  betaling  tf  geven. 

Wat  nn  echter  Aiaussa  en  sgne  liefde  tot  Seakpbla  be- 
treft,  voor  hem  was  die  schraapiucht  van  TêreK  Boh  de 
«rgste  hinderpaaL  De  hooge  betrekking  van  den  TerM  be- 
hoefde den  jongeling  niet  af  te  sdhrikken»  die»  100  hij  ge- 
wild had»  ligt  een  eervol  ambt  in  de  onmiddd^ke nabyheid 
des  Soltans  had  knnnen  verkregen.  Maar  juist  aan  ndke 
diensten»  onder  het  oog  des  gebieders»  die  alles  voor  sieh- 
x^ven  trachtte  in  te  awolg^n»  achtte  hij  een  te  v^rwfderd 
uitsigt  ter  verrijking  verbonden.  En  groote  qjkdom  was 
nogians  hst  eerste»  dat  TortH  Boh  in  eenen  schoonioon 
begeerde.  Liever  dos  dan  door  het  aanvaarden  van  eenig 
hofambt  poogde  Aiarassa»  door  de  beoefening  van  den 
landbouw »  xijne  bezittingen  ie  vermeerderen  en »  met  de 
lydzaamheid  en  bedaarde  arbeidzaamheid»  eenen  Bima- 
noes  eigen»  zette  hy  dagelyks  zyn  werk  voort»  onbekom- 
merd om  do  verdrukking ,  die  hem  te  ieder  uur  oen  deel 
zijner  reglmaiig  en  zuur  verworven  goederen  dreigde  te 
ontvreemden.  De  hitte  des  daags ,  waarvan  wij  zoo  etün 
spraken»  schrikfc  hem  dus   in  het  minst  niet  af  en   toen 


Digitized  by  VjOOQIC 


407 


«indeliH^  de  schadaweR  yau  bei  wond  het  naderend  aur  der 
raste  aaokondigden  •  beadiouwde  hij  met  welgerallen  s^nen 
akker 9  die»  kort  te  Voren,  hem  een'  overrloediffen  padi- 
oogst  ▼erachaft  had  en  nu  reeds  weder  een  nlel  minder  voor- 
deeUge  Terssameling  Tan  kaijumgf  kaseemba  en  nifen  tegeA 
het  einde  des  jaars  beloofde.  «Ons  Bimaneesch Taderland » 
dus  sprak  hij  tot  siehxelTeny  «is  toeh  het  gesegendst  oord 
der  aarde:  waar  Tindt  men  elders»  gel|jk  b^  ons^aulkeen 
aantal  gronden»  die  soo  aanhoudend  eenen  orervloedigen 
oogst  yersehafien !  (1)  Waarom  dan  sou  ik  wanhopen ,  spoe- 
dig sulk  een  vermogen  te  verwerven  als  er  noodig  is  om  de 
hand  van  Sampila  te  erlangen?"  Met  dese  gedachte  ver- 
vuld keerde  hi)  paar  sijne  woning  temg ,  die  eenigsins  ran 
de  negorijj  verwijderd  lag»  in  een  lommerrgk  bossdiaadje  van 
tamarinde-»  manga-  en  palmboomen.  Tooraf  eohter  nam 
ïu%  Toor»  nog  eenmaal  het  vlek  self  binnen  te  sluipen»  om 
te  beproeven  of  fi$  ook,'  onder  begunstiging  der  avond- 
schemering» do  woning  van  den  Toreli  zou  kunnen  naderen 
en  sijner  geliefde»  wier  gezindheid  jegens  hem  hjjzidi»  of- 
schoon zonder  eenigen  grond»  ten  gunstigste  voorstelde» 
een'  teederen »  veel  beteekenende  bHk  toe  te  werpen.  Boch 
eer  hg  genaderd  was  tot  den  digt  ineen  geylochten  pag- 
ger»  die  ^o/o»  hg  wijze  van  ringmuur»  naar  Bimaneesch 
gebruik»  omgeeft»  gevoMehij  «ieh  uit  zijne  mijmering  op- 
gewekt door  deze  onverwachte  toespraak : 
—Altijd  even  mijmerend »  Aiirassa  »  waarom  toch  besten- 
dig naar  de  granaat-appelen  gezien»  die  boven  uw  bereik 
hangen  ? 
Het  was  de  Imam  van  J?o/o»  die  dus  sprak»  een  man  in 


(a)    De  meeste  akkers  in  het  rïjlc  van  Bima  leveren  tweemaal 
"s  jsars  een'  goeden  oogst  op. 


Digitized  by  VjOO^IC 


408 


de  vMe  kracht  van  den  middelbaren  leeüijd  en  meerawleu 
*op  een'  gemeensamen  yoei  mei  lirjuiAstA  verkeereiide. 
.«Ach»  Toreti*  antwoordde  de  Jongeling»  «apreek  toeëinet 
-meer  Terackooning  van  mijne  u  niet  onbekende  ge^oedage- 
•atddheid.    Spet  niet  net  m^'ne  wenaehen»  en  onCreof  m^ 
de  koop  niet »  die  idleen  mg  staande  houdt. 
-—Neen,  JbrABAssA/ik  beapot  uwe  liefde  niet»  maarikkefvr 
de  MuddeWn  af»  die  gij  beiigt  om  uw  oogmerk  te  bereiken. 
Wie  op  lee  wil  kandeldryrea  moet  teeaien  dat  de  barea-kem 
dragen»  niet  rerswelgent  moet  Terkoeden  dat  sijne  waren 
door  ket  zeewater  beschadigd  worden  (1). 
— Gy  neemt  altijd  aw  toerlogt  tot  algemeene  spreuken  en 
4exe  doen  bij  de  teepassing  dikwijls  nietji  af.     Tegen  dit 
wapentuig  ben  ik  wel  niet  bestand»  maar  uwe  reibnerMigea 
met  anderen  toonen  wel  eens  aan »  hoe  weinig  nwe  woerden 
•teek  konden.    Denk  slechte  aan  uw  jongst  gesprek  mtt 
den  deortrekkenden  Arabier. 
--Met  wienH 

—Met  den  Arabier»  die  u  als  priester  en  aoegeuamnden 
h^ji  verweet»  dat  gij  den  koran  volstrekt  niet  veralendi 
en  nooit  te  Mekka  geweest  waart. 

^-^  Dat  is  eene  gekeel  andere  aéak ,  4ie  kier  voistrekit  niets 
afdoet ;  het  is  waar »  ik  ben  op  mijne  bedevaart  niet  Terder 
dan  Poeloê'Pinang  geweest»  maar  dit  is  immers  gpnesg 
en ,  onder  ons  gezegd »  het  geval  met  alle  Bimaaeesebe  Atf- 
djV».  Ook  kan  ik  wel  den  koran  niet  verstaan  »  maar  dit 
kan  geen  inlandsch  priester  in  ket  ganaekë  iand«  Ik  kan 
denzelven  echter  behoorlgk  zingen ,  en  neem  de 


(O  I^ic  is  eigeniyk  eene  Macassatrsche-^reok »  maar  wdUgc 
had  ISMAEL  htap  op  Poekê-Ptfiëni^  vsn  iemand,  die  op  CeMn 
te  hilis  behoorde ,  geleerd. 


Digitized  by 


Google 


409 


4ta  gtodsdieasiplelgftigiieclen  ^vitAtr :  reirder .  behoeft  men  liei 
zoo  naaaw  niet  te  nemen..  Maar»  wat  meer  ztgft  dan  dit 
«lies»  .ik  beadt  eene  rijpe  ondertinding»  ik  leerde  daardoor 
hei  mentelüijk  hart  kennen,  en  rermag  diu  aan  u  veel  juister 
4«ad  tongeren,  dan  de  geleerdste  Ar^ier^  wat  diep    ont- 
xag  ook  het  domme  volk  roor  hem  hehbe. 
<*^Eu  wat  raad  wildet  gy  mij  dan  na  geven  ? 
—Bat  grj  9  of  uwe  liefde  tot  Sjjasik »  of  uwen  veldarbeid 
laai  varen*   Ihzt  laatste  is  een  veel  te  langzaam  werkend 
wuiddéï  f  tala  de  on verzadelijke  gierigheid  Yhtk  Tortli  Bolo  ib 
voldoen.    Denk  de  eene  of  andere  lisi  uit ;  wel  aangewen- 
de list  overwint  alles. 
^Gg  meent  dns  dat  ik  een  ambt  ten  hove   moet  zoeken» 

^e  gmtot  des  Salténs  trachten  te  winnen  en  door  hem 

«—Ja  door  hem;  maar  tot  hem»  den  vuigen  weUHsteliag.(l)» 
moet  g^  mmmer  van  uwe  liefde  tot  SAttPUiu  spreken*  G§ 
rondt  door  middel  vah  de  oude  trienden  uws  vaders 
eenige  bedekte  kuiperijen  tegen  Torêli  Boio  kunnen  in  het 
werk  stellea»  waardoor  hij  zich  in  zware  ongelegenheid  ge- 
bragt  zag»  zoodat  hij »  niets  van  uw  aandeel  in  dit  alles  we- 
tende» maar  uwe  liefde  tot  Sahfjojl  «ch  herinnerende» 
ligt  door  de'  hand  zijner  dochter  uw  hulp  zou  zoeken  te 
rerwerven»  om  door  de  voorspraak  van  hen»  die  buiten 
zgn  vermoeden  hem  belaagd  hebben»  het  dreigend  onweder 
te  zien  afgewend. 

— Inderdaad»  Ismasl»  ik  moet  toestemmen»  dat  gy  veel 
schranderder  zy  t  dan  ik »  maar  waarom  mij  dezen  raad  niet 


(i>  De  Sultan »  die  toenmaals  regeerde »  wordt »  in  de  gedenk- 
sdffiftes  van  den  Gouverneur  van  ifacasur  A.  Smout»  niet  anders 
a^eschilderd  dan  als  een  onbeschaaoSde  wtllttsteliog »  dien  de  Ad- 
miraal zegt  den  naam  van  mensch  naauwelijks  waardig  te  z^o. 


Digitized  by  VjOOQIC 


410 


vroeger  gegeven.  Geef  mij  echter  nu  ook  te  kennen ,  kee  ik 
het  tegen  Toreli  Bolo  zal -aanvangen. 
-~Zorg  maar  in  allen  gevalU ,  dat  de  Sultan  niets  van  mme 
liefde  verneemt.  En  laat  ook  het  overige  soo  ved  mege- 
Igk  buiten  hem  omgaan.  Het  groot  aantal  hofbeaoibtaB » 
het  uitvoerig  ceremonieel »  dat*  in  elke  kleinigheid  ten  hvre 
wordt  waargenomen ,  de  ontoegankelf  klieid  des  Snltans,4ie 
slechts  voor  weinigen  en  op  vaslgesette  t^dea  genaaktoar  is 
en  hoogstzelden  zyn  paleis  verlaat»  (I)  kortom»  alles  maakt 
het  u  gemakkelijk  eene  kuiperij  tegen  Torêli  Boioy  baitan 
den  Sultan  em^  en  echter  door  hem»  te  dqjven*.  Maar  rolg 
roj  naar  myne  woning,  waar,  w$  zonder  schroom  alles  tiii^ 
voeriger  kunnen  bespreken ,  dan  op  het  open  veld. 

Zonder  het  begonnen  gesprek  das  verder  voort  ie  zet- 
ten »  vervolgden  zg  met  rasser  schreden  hunnen  weg.  £9 
bereikten  weldra  den  slagboom  van  het  vfok  en  begaven 
zich^  midden  door  de  ordeloos  door  elkander  gestrooide 
huizcQ»  naar  de  woning  des  Imams.  Maar  ziet»  ep  korten 
afstand  van  het  huis  des  ToreWê  gekomen »  werden  v%  ge- 
troffen door  een  hevig  rumoer »  waaruit  nu  en  dan  kreteu 
van  luide  droefheid  opstegen.  De  beide  wandelaars  keer- 
den zich  nieuwsgierig  naar  de  plaats »  waar  de  verzameide 
volksmenigte  van  oogenblik  tot  oogenblik  in  sterker  ge* 


(i)  De  Sultan  van  Bïma  zelf  is  een  slaaf  van  det  ten  züocn 
hove  heerscbend  ceremonieel;  zclfis  als  hQ  zQn  op  de  reede  lig* 
gend  vaartuig  gaat  bezoeken ,  worden  er  voor  zQn  behouden  we- 
derkomst een  aantal  piegtlghedcn  verrigt :  rQdt  hij  te  paard ,  dan 
gaat  héï  alctfd  stapvoets  y  terw^'l  faQ  digt  omstuwd  is  door  zQn 
gevolg*  waarvan  sommigen  het  paard  biJ  den  teugel  kides"»  q^dat 
het  toch  niet  struikelc  en  Zyne  Hoogheid  cenig  oogeluk  kri}ge. 
Ook  weigert  hö  soms  het  verzochte  gehoor. 


Digitized  by 


Google 


411 


woaAibawegiiig  geraakte»  en  koorden  tiraki  mei  even groo-  ' 
Ie  ontaeHiag»  wéUi^:  de  reden  van  deien  oploop  was. .  ^Er 
warea»  korie  oogelÉblildLen  ie  roren,  twee  roltersy.  in  i}- 
lande  ,Ta|u^>  van  kei  gdl>ergte  aan  de^ayde>vanI>offij9oaan-. 
gekoMea ;  ■$  kadden  de  aekrikTerwekkende  tjj^g  gebragt » ^ 
dal  dei  reedt  ledert  eenigen  tgd  yerspreidl  gehiekten>'oni- 
lüotti  eene  roovertbende»  die  de  xnidel^ke  gedeelten  der 
koningrfken.  Swnbawa  en  3émpo  roronlrastte»  bewaarkeid 
vaeen:  dat  dezo  roeven  dienselfden  morgen»  van  uit  de 
ben^gkloveo » .  ook  bet  grondgebied  van  Mima  aangetast  # 
vnracbeidend  dprpen  gef^nnderd  en  grootendeeb  in  de .  aaek 
galegd  r  de  wederstond  biedeqiie  bevolking  gedood  of  ver- 
jaagd en  een' aantal '^eyaag'eaeny  inxonderkeld  vrouwen  en 
XOBga  dochters»  me^egesjeept  kadden.  Onder  de  gesnenyel- 
dun  bevonden  aick .  mede  eenige'  bewoners  van  B0I09  die 
voor  ;W«in4g  dagen  naar  de  grenxen  -waren  yertroJLken* 

SiU^k  kad  dese  mare  verbaaing  en  sekrik  door  g^keel 
M^o  wenpreid:  docbdeseeemte  gewaarwording^  ging  daar-, 
na  meer  in  Jafbacti^  angst vaU^keid  en  vreese,  dan  in  een 
liloek  be^nit  l<yt  vfa*affe  der  sckenders  aHer  mensckenregten 
^over.  AirüUMi  .gedoelde  aiek  eckter  meer  tot  verent-, 
waardiging  gestemd;  ja«  de  liem  kort  te  roren  nog  zoo  be<^ 
koorlgk  toesokjnende  Ijst  weM  nu  gekeel  verworpen »  om 
voor  edeler  middel  tot  bereiking  va^  %'%a  Jtoogste  doelwit 
plaftts  te  maken.  Doek  vmckteloos  poogde  kij  nog  dlen- 
zi)lfdiQ|i  avond,  tot  den  Toreli  door  te. dringen»  ,om  kern 
de  krSgssackiige  voornem^s»  die  in  z§n' boezem  waren 
ontgleed j  medétedeelen*  *  Den  volgenden  morgen  nogtons 
vernam  kg  .met  b|jidscbap»odat  ook  4e  Toreli  een'  kr$gz- 
tegt  tegen  <  de  roevers  begeerde.  Hu  boopte.bg»  op  eene 
sokitterende  WQse»  te  kunnen  toonen»  dekandyan  Sampeia 
waardig  te  sQn.  Beeds  droomde  kij,  van  zegeteekfinen » 
6.  I.  I*.  s.  28. 


Digitized  by  VjOOQIC 


412 


d»  memwèwét^i  ^ko#r  aUeiM  éxww  ltiüirm«i  T»rtiiré\' 
Tfm  üdi opgdrigl  te  zie»,  ei  sijM  bridd  pkgMüSg  dWttte 
bülfttn  1»  kideA»  jaatr  k«k«ii  nof  i^rMiheiién  dajfMi* 
laig  i|l«it«  dé  BuMm«M<te  lra«gk«id  tt»i  sijtt  okifMhrii  «- 
tol  dal  v^n  drff1^<>ii  Ie  ftr^e»  Mtnmerk^$1c  MteelA^rée. 
Ivnerc  aerél  moefl  de  Ifdiltg  tttn  kei  gebearde  eao  den  tfari^ 
Uta  werden  gevonden  ea  desèii  in  eea  geeditkl  oogenkittt 
medfgedeeM:  tery<e]gein  neeity  na  eau  rfp  beiiniè  i^ear 
'i  Torsten  wege ,  x^ne  goedkearïng  ep  kèl  yeertlel  nar 
TórtU  Séhf  door  tttseekeBkoniel  van  eene  rei  vtin  a«Me« 
naren  ontrangen ,  ked  benoedigde  geiebut  'Van  h^twiSmP^ 
tu  Bé4t  i  Wkn  iietk  iegang  der  baa£  Tan  INMr  geieger^ 
onlbedetty  een  aatitdl  ToorTeêhtere»  in  roede  kkederdift^^». 
Terzameld »  en  al  kei  oTerige  gereed  gemaakt  werden  Téet- 
een^  ToerxigtlgeA  kr^gtiogt.  Zeo  Terüepen  er  eek  ntt  neg 
Tele  dagen»  gednreiide  welke  de  roeTere  hnnne  eirooperyea 
fteede  TÓortaetten,  tot  selfii  in  de  nabijbêid  Tan  Silèf  êe^ 
nlge  mglen  ten  anideesten  Tan  2?«/e  geiegeè:  Sinde^irA 
de  kr^gsmagl  ep.  Anxnjissx  had  w^  niet  bel  epperberel, 
eèbter  eene  zeer  enderieheideh  plaati  In  bel  léger  mégett 
TerwerTen.  Men  trok  t^  meed  naar  de  wettbrgrensen. 
lel  plan  waa»  de  reoTera  hier  ef  daar  beimelijk  inteÉfaüteii 
at  onTerboèda  te  OTer vallen.  lle«ir  'deze,  gèoefetfd ten eer<* 
loge  en  baiten  anderan  tooTliigl  dan  faun  b^eid  en  bwa 
iWaard,  lieten  zieh  deer  geene  BiMaaexin  TenKbidke&. 
idnners  b^  waicen  aUe  kloek»  en  enderrindingr^ice  UMUinett 
Taa  allerlei  landaard»  aangevoerd  doetT  eenfge  auaneegde 
BWaeke  groeten,  gei^ngte  medeilandera  Tan  den  W«iiiig« 
Jaren  te  T<mni  by  iif«ea«e«r,  Teralagen  KaNmug  BesitM 
tiJitAê,  die,  eTeral  Torjaagd,  eeral  banbeil  in-de^nbèr^o* 
Teiit  kadden  geaocht  en  daarna»  teen  deze  ban  te  wvinig 


Digitized  by  VjOOQIC 


4¥3 


«Birliysyf  len  aard  dar  bainalkittf  kasneiide»  èat  «Qaad 
atmkstwm  aa  ▼o«cia  deaulft  aastiiy^ar  deal  iai  kaafidtaa»^ 
«étl-jtonaar  andarBaadag^'  kaaea  (I)»  Oakau  onlaittr 
^Uj^dan  ban  da  krii§rtaaraiUii{^  vaa  jr<»ra/s  ^^^  matt  af 
Mfrar  «ti  '▼*i'"<*^>^^^>  "^^  hmme  xifdat  dangaaay  dia  Im^ 
4ad^  la  övarrkvgalan.  PlataaKng  braken  «9 ,  blf  da  lial- 
Hmf  i«tt<hali  jj^a^rftay  ala  aan  sdirikTsrwèkkand  oinredar* 
Saa  Of  ar  da*  iagan  ban  aanmkkanda  krQgsmafft^e  readi  da 
«ierale  aehak  bragl  da  Bimanasan  in  Terwarrinfc  «aM^a 
^fikbara-  v^aarraditan  ?ielan  ^fM§  anUiald  jtar  nedar; 
aana  lniTarii%  ^«rakkaoda  ala^bif  ward  daarna  ander  da 
d%i  4f  aa»  yadronganr  «n  tra^arda  wakende  *  reffea.  aa»» 
garigi;  wat  Tlngtan  kon»  vlood»  onyarichiUig  in  iralka 
rigiing;  en  met  sléebta  weinigen  snelde  Toreïi  Bolo  adem* 
loóa  naar  stine  li<egori}  'tet*ng.  Ook  Asasissa»  ofschoon 
aanva^kaJjjfiL  niet'/voed.jwcb  te  weerstellende,  keerde,  wel 
niet  het  eerst,  s$n'  mg  naar  den  vijand»  maar  kwam  ecb- 
iar»  door  da  ylngheid  van  s$n  paard,  nog  voor  iemaod  der 
overigen  te  JBolo  aan.  ^,  welligt  ware  hij  nog  verder 
doorgerend,  had  men  ham  daar  niet  tegengehouden,  om  te 
baoren,  wat  iljdiog  hq»  zoo  als  men  vermoedde,  den  Sul- 
tan bragt. 

Wie  beschr^ft  de  verslagenheid ,  die  geheel   Bolo  en   al 


(i)  Karaeng  Bontolancas,  een  oveiweldiger  van  den  Mscsssauro 
schen  troon »  voerde  in  1739  de  vereenigde  Madissaren  en  Wa^ 
liezen  tegen  de  Nederhnders'aan;  ook  werd  hQ  dooreene,  ofiicboon 
minder  aanzieniyke  panQ  VMk  Bonieia  onderstenod,  zoodat  hy  io 
>  den  nsam  der  drie  staten»  Miacassar^  Boni  en  Ifadjo  bet  fort  Rof- 
/^ritoivppeischte.  Zoo  wel  na  als  vódr  bem.was  Sumhawa  het 
tooneel  der  rooyer^ea  van  uitgewekenen  van  CeleHs. 

28% 


Digitized  by  VjOOQIC 


414 


fle  omliggende  vlekken  rervuldd»  toen  de  geleden  neder- 
laag In  Inre  roUe  wnarkeid  bekend  werd  ?  Wie  besdvf  A 
de  Bchaamle  en  sp^ t  yan  Aitjuulma  »  ▼oornl'  toen  I19  T«r- 
nani>  d«t  Sumu.»  mei  de  keldenverhalen  ran  CeMeê 
bekend»  schamper  kgchend  orer  hem  had  gespreken?  Inios- 
tchen  moeelen  er  nieuwe  maatregelen  van  verdediging  ge- 
nomen worden »  wilde  men ,  seUt  in  de  omheinde  negori}» 
en»  veilig  «jn«  Sn  siet,  daar  ToreliB^a^  voor  ifno 
«Djgene  schatten  wel  het  meeste  bedacht,  beiergd  omsag 
naar  iemand»  dien  hjj  de  leiding  van  een  nienwen  1^» 
met  meer  gernstlieid  dan  sidi  lelven,  kon  toevertromwaa » 
verschoen  ar  plotseling  oen  vroemdeling  te  Boh^  £a  aan 
des  stadhondera  wonsch»  op  volmaakte  w^aOf  te  gen^aei 
kwam. 

Dr.  W.  C.  ü.  TOB  Watu. 
(£Po#  vtrvolg  kkm^). 


Digitized  by  VjOOQIC 


T  £  R  H  A  A  L   TAN  EEN'   KRUIST  Ö  G  T 

TfiOER     BK     ZEBROOTEIIS. 


Zonddrilog  klonk  roorwaar  iMt  gerucht  io  ket  baisi  der 
maand  Oetober  1843  te  Batavia,  dhi  er  ziek  sèeroovert  kad>- 
den  vertoond  nab^  Sumanap  tot  sélfii  in  straat  Maiura  ;  — 
dewijl  gedurende  vff  maanden  ran  dit  jaar ,  Zr.  Ms.  oorlog- 
yaartttigen ,  onder  kevel  van  den  overste  Coutsby  ,  eene 
soowel  gesUagde  expeditie  volbri^^n  in  den  Arekipel  ge- 
legen besuiden  Ceieieê  en  beoosten  Java.    De  les » welke 
de  seeroovers  toen  in  genoemde  streken  ondervonden»  was, 
daekt  men»  te  voorbeeldig »  dan  dat  sij   sieh  soo   spoedig 
daarna»  soo  nabg  Java  souden  vertoonen.    Waarschijnlfjk 
waren  deso  kalsten  dan  ook  uit  eene  geheel  andere  streek» 
s^odat  sg  niets  van  deso  expeditie  wisten »   die  pas  sedert 
twee  maanden  was  terug  gekeerd.    Maar  bovendien  was  het 
nabji  Java  komen  deser  seeroovers  een  groot  waagsluk,  om 
de  meestal  gereed  liggende  oorlogsehepen »  die  sg  daar  soo- 
veel  meer  dan  in  afgelegene  streken  in   den  mond  kunnen 
loepen.    Opmerking  verdient  het  ook»  dat»  zoolang  de  bei- 
de jseren  stoomvaartuigen  bestonden ,  ofschoon  se  dan  ook 
te  ongeschikt  sgn ,  om  ze  met  zekerheid  de  schrik  der  zeo- 
roovers  te  noemen ,  deze  zich  echter  nooit  nabg  Java  durf- 
den vertoonen ;  althanis  men  hoorde  er  niet  van  in  deze  streken. 
Reeds  in  den  avond  van  den  27en  October ,  zond  de  Schout 
bij  Nacht  J.  'P.  Machhuxx  »  Kommandant  van  Zr«  Ms.  Zee- 


Digitized  by  VjOOQIC 


416 


magi  iii  Oott-Indié  en  Inspeciettr  dêr  Mariliev  de  order  eau 
boord  van  Zr.  Me.  Stoomscbip  Phpenix  f  ondier  berd  Tsa 
den  Li.  ter  see  Ie  kl«  J.  W.  Siojcl,  om  den  Wén  naar 
Soerabaifa  ie  sioomen  en  sich  aldaar  te  Tereenigen  mal 
Zr.  Hb.  «doener*  J^ïphiréti  JEgmoHdf  onder  de  berden 
Tan  de  Lts.  ter  zee  Ie  kl.  F.  J.  GiijyiE  en  '!•  Wauivc- 
xov»,  en  verder  door»  naar  de  wateren  Tan  Sumanup  oa 
oostwaarts  op,  de  zeeroorers  op  te  sporen,  ie  Temialaaea 
alzoo  die  zeeën  yan  hen  te  sniveren. 

ITa  eenige  Jaren  in  Indié  gestoomd  tebebbeui  is  da  «r* 
d^»  om  bepaald  op  seeroorora  uit  te  gaaaenhM  op.  la 
sporen»  aafcer  aeue  van  de  eerrolste ;  gelukkig  geyoeUUawf 
aas  daa  ook  met  deze  beatemining» 

Ben  31ea  arriveerde  de  PAoemVte  Sofraha^9f  maakia 
vol  steenkolen  9  da(  is  voor  tien  4agen  voorrtod»  en  stoom- 
de den  2djen  Ifovember  naar  Stmanfip  >'op  sleeptomr  babbwi-» 
de  Zr.  Sla*  schoener  Èiphir^  terw^l  Zr.  Ms.  aoboener  Xft 
m^mdf  door  ziekte  van  den  Koqimandant»  acbterUaaf.  ÜW 
3en  Ifovember  te  Sumanap  aankomende»  won  de  KommaadaBi 
4er  beide  Taartuigen»  d^Ift.  ter  zee  la  kl.  J.  IT.  S^fiO»^ 
iuulere  berigten  in  van  deiiverheid»  die  de  ladingen  naar 
Batavia  bad  gezonden»  4^  er  roovers  gezien  waren 9  an 
nam  den  Somanapper  MüspAJ  -  AnaaAvo  nmde  ^  dia  ala  |^ 
zagvoerder  van  een  der  vaartaigan  van  den  SolUn  van 
Sumanap  9  als  zeeman  #n  bS;ionder  als  tolk »  van  vaal  diaaal 
was.  Hj  heette  MussAi-AiiBaAvo»  dat  is:  tZêa-^lsariauml^* 
of  cJZee-e/ter^' »  ut  tegenoverstelling  van  den  q>  hem  veA- 
genden  gezagvoerder»  dien  men  azee-tyger"  noemt;  batda 
namen  of  titels » die  zg  zieh  door  lange  en  trouwe  dianal  in 
versehillende  ezpeditieên  onder  onze  vlag#  van  don  Snlla^ 
verwierven. 

DenéenKovember  begon  da  togt»  an  sfioonulonwilfaai^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


417 


MftimMrtft  üf.-— Soberp  ttoeil  d#  niikyk  w«wii«  want  att 
groote  m  kbuie  TaarinigtB  ifftren  4j0  ro«Teni  feuMi.  Ai 
tpoMBg.  Mteoeito  Men  Terfcheidtiit  praftawen*  •  Onder* 
Trtuigd  «fade  wiil  geon  rao  hen  ieti  OMdetedeélen.  Hnnna- 
pusen»  die  in  orde  iferen«  gaf  Imn  eenea  rr^en  deeriegl» 

Jniaaiehea  lieten  wj  $n  den  aekiermiddag »  aabf  bel  ei* 
kad  &9po4d%9f  'Zr.  Bfa,  tchoener  Ziphir  slippen»  dia  Taa 
liier  aanr  de  JKaf^eiaa^eilnnden  sonde  kruisen ,  terwyl  wjf 
noordaraarts  naar  de  iSe/oerjo-eilanden  eenden  stevenen.  Al* 
B00;Ueef  er  voor  de  roevers  aDaen  een  soidwaardselie  rig« 
iiag  over,  welke  w)  spoedig  ookaonden  onden^eek^^  Teel 
scb$n  bestond  er  reeds ,  dat  s$  van  om  de  noord  of  va» 
Bomfl!%  knsteè  waren  gekomen. 

Dan  5dett,Novenri>er»  xondagsy  stoomden  w$  de  SoltmS»* 
«ilanden »  elk  in  bet  b$zonder^  in  ,bet  rond ,  en  ondersoeb* 
tea  desehre ;  dan  6den  evenseo  de  X«i*/-£tf;t7-ei]anden , 
aander  iet»  te  ontdekken»  en  xeilden  'snaebtsy  om  weiaig 
va»  pkab'te  veranderen.  Beide  waren  dit  belangr$ke  groa» 
pen  i  omdat  de  roevers  er  zieb  van  water  en  bent  konde» 
voormen.  ^  Ben  Tden  «teoindeii  IriJ  weder  meer  terag  naar 
4e  SbmMe^foAe^wateren  en  alsoo  aoldwaarte  aan,  tmi^- 
sofaen  Poêha  Panjangmn  en  Poêio^  Maoê  door :  en  ankerden 
's  avonds  op  den  oosthoek  van  laatatgenoemd  eüand,  om  vai^ 
het  hoofd  der  aldaar  gelegene  kampong  iets  to  vernemen. 
Zjfn  antwoord  was , 'dat  er ,  2<^3  maanden  geleden^  door 
bem  >roovers  waren  geaimi  aan  de  sitids|jde  van  xija  eOand.  — « 
Af  en  aan  hadden  wQ  allerlei  vaartuigen  ontmoet,,  onder* 
aoebi  en  immar  niets  vernomen ,  wat  ons  op  hei  spoor  kondè' 
Mengen. 

Den  8sten  oostwaarts  aan  stoomende  ontmoetten  w^ ,  1»9^ 
Crêoi  KamgeUngrZr.  Hs.  acboener  Zépkir,  die  ook  op  bel. 
ailaad  was  aafi  geweest  en  medo  nieta^bad   ontdekt.     W% 


Digitized  by  VjOOQIC 


418 


naoieii  haar    op  sleepUmw  tot  by  Poêlae  Kmnirimmt  dn 
wanneer  ig  wetiwaarie  en  iqj  ooeiwaarts  aterendes. 

Den  9den  stoeaiden  wq»  tnssdien  PoêloêSHomw^aPêeJom 
Pat^ang  door»  oaar  Poe/o  Sipotkam^  ankerden  even»  de- 
den eenige  schoten »  om  het  kampongahoefd  saH'  boord  im 
hebben»  09  haalden  hem  met  een  gewapende  sloep  aL  Vg 
seheen  niet  seer  op  sgn  gemak  te  zyn »'  wdligt  dewfl» '  ee- 
nige maanden  geleden»  zijo  kampong  verbrand  waa»  door 
Zr.  Ms.  oorlogsehepen »  omdat  zjj  een  Nederlandse  s^dup  al- 
daar gQstrand  had  uitgeplonderd »  en  hi}  hu  misaohien  meer 
.  W|st  daii  hy  seggen  wilde  of  durfde.  Met  eene  goede  rer- 
maning  werd  hg  weder  aan  wal  geset. 

Wij  sagen  drie  grooie  praauwen  bij  Pceioê  ^^7»  onder* 
sochten  ie »  hetgeen  altjjd  met  een  gewapende  i^oep  onder 
de  leiding  van  eenen  officier  geschiedde»  en  berenden  se» 
even  als  reeds  vroeger. soo  vele  anderen»  handels -vaartai- 
gen  te  zgn.  'sjlvonds  stoomden  wg  ^it  dit  sóo  slecht  be- 
kende '  vaarwater »  waar  de  menigvuldige  eilanden  vde 
.schuilhoekenlvooi^  roovers  aanbieden. 

Wij  onderzochten  den  lOden  straat  Zwaèok »  en  hielde» 
alle  mogelijke  praauwen  aan:  den  Uden  .onderzoefaten  wf 
straat  Baite',  en  liepen  laags  Java*^  kust  bij  kaap  Sen- 
iwfh  tot  aan  TJoiUk  nabg  Tanjong  Tjangtêr.  Ook  hier 
vernaaien  wij »  dat  er»  14  dagen  geleden » rooverpraanwen  i« 
den  omtrek  gezien  waren.  Alzoo.  begonnen  w'4  weder  ui 
de  buurt  te  komen  i  maar  moesten  steenkolen  aanvullen  eo 
stoomden  daarom  zondags  I2den  JforemhernM^fSumammp» 
stadig  noordwaarts  op»  niet  denkende  dat  juist  étMê  dag, 
de  laatste  van  de  tien  dagen »  dat  wij  Soera^ajfa  verlate» 
hadden»  nog  iets  zoude  opleveren. 

*  Dag  yoor  dag  was  door  ons  met  zoo  veel  inspanidng  nit- 
gesien  .en  naar  het  minste  vaartuig  aan   de  horizon   afge- 


Digitized  by 


Google 


4t9 


iMadttt.*^  Maar  ie  rergieefs.  'ShiM^k  op  den  laatHén  tai 
10  nréin  imt  Toormidilag  k^onk  het  geroep:  «set  praan- 
ipen  aiaurbeerd  uit  f  en  kort  daarop  geift>%d  door:  cbard 
roeijjende  om  de  ooet  I  ^'  Inderdaad  dlit  wat  het  gelukkige 
Bieiiir»y  waarnaar  loo^aag  wat  nitgesien. 

Bedaard  bieren  w^  koert  ttaren  en  Uelden  ont  altof  wif 
hen  niét  sagen V  want  wij  wmren  digt  hg  de  eilanden  rond 
Suwianap.  In  de  mimte»  waar  ^  hard  doorroeijen^de  wa* 
reè »  nioetten  tg  aangeridlen  worden »  on  er  geen  één  ie 
laten  onttaappen.  Doeh  heter  it  het,  dat  ik  hier  het  'rap* 
p«rt  Tan  onsea  Ronbnandant  aan  den  Schont  hij  Nècht,  'orer 
al  het  gebeurde  kat  rolgen. 

u^i$n  èaoré  Zr.  Jf««  Mtoomêphip  Pnoairix 
ter  reedti  Soêrahapm  itn  Weien  Jl^ovembér  d843. 

Tén  vervolge  van  mf  n  Rapport  >  ter  reede  Sumanap  dd* 
4  deser  Ifo.  63,  heb  ik  de  eer  CJÏfEd.  Gettr.  te  rapporto» 
ren ,  dat ,  na  van  af  dien  datiim »  de  eilanden  Solombo  en 
klein  Poeloe  Laut  onderioeht»  de  wateren  tnitchen  de  JTah* 
gelang^Mhnden  tot  Ps^he  Panjangf  en.  al  verder  die  van 
ttraat  Lemhak^  tot  de  oottknst  van  Java  9  te  .hebben 
doorkmitty  zonder  eenig  roo  vers  vaartuig  oi^idekt»  of  eenige 
inlichtingen  daaromtrent  te  hebben  bekomen »  ik  eindelgk 
echter»  aondag  den  12den  deser,  van  Taujong  Tj  anker  f 
waaronder  wij  dien  naeht  ten  anker  hadden  gelegen»  naar 
Sumamap  ^vertiekende »  des  morg[ena  onttreektf  10  uren» 
in  de  nabijheid  van  Gili  G^enf/i^  gekomen  sijnde»  hg  Poeloe 
Zawak  O  praauwen  in  het  sigt  heb  gekregen»  welke  wg  tpoedig 
daarop  voor  rooversvaartuigen  verkenden»  welke»  hunne  sei- 
ling  geborgen»  met  kracht  roeijende»^  oostwaaris  op  uit  het 
sigt  poogdeir te geraketf.— Ziende  dat» hoe  snel  ook roeijen- 


Digitized  by 


Google 


490 


Mf  dêsilfe  9f%tèi%  mmim  iagftlMUkld  SfO,  hlnf  ik  M« 
#ftM9tB  ^A  om  4a  N^ord  óp  dt  Ootthoak  Tan  jCt/t  fi^fUAy 
«•B  ftoran  »  M  omtradui  IQi  imr #  alt  waiuiear  ik».Wa.«ir 
gtnaag  Ttn  gaaoamd  P^êl^ê  Lrnmak  ranqjdard  rekaaaadt^ 
am  alei  naar  achtar  liaiadTa«  au  di^daarby  l%§aada  ravaa 
U  kvanen  0Qtaiiq>paii»  op  kaa  üat  kaart  aMIaa. 

'Daaaira  tagea  dan  middag  iai  goad  oaidar  kat  aékai  ga» 
■tdord»  aa  aaw  dèr  daar  kan  Ttrlataoa  praatwmi»  waaraf 
aiek  aaidga  gabaadaiit  au  oai  kalp  rpapanda  aiciaacihtn  ka*- 
Tandaa,  Toarbf  galoopaa  a^jnda,  fiat  ik  aaa  wduug 
bakboord  afkoudaa»  aa  mal  ttnorboarda  battarg^ 
de  tlokkanin  da  rigting  kwaman»  aoaaMda  aak  BMi  kai 
60  pondt  kanon »  een  tahofr  iaat  tohroot  op  do  5  OToriga  ataadt 
▼oorlroe^ende  praaavan  lotsea;  aa  sèlktt  aa  gowead  la  sjfa» 
arar  Ikkboord  harhaald  kabbanda »  blaef  ik  Y'^rvolgant  «I 
rond  ttoomendo»  aan  gattadig  nuir  op  kan  kondan»  ai^i 
dal  gérolg»  dal  weldra  twee  dier  Tairt'aige&  ia  aaoaa^aia* 
kendea  tiaal  rerlaten  werden » alt  wanneer  ik  >  ter  <^Ttiaeli8i^ 
Tan  eanigeain  kei  walar  om  bnlproepaiidem»  kat  raar  daad 
aiakan. 

Hoe  teer  nn  de  overige  drie  praanwen  mtiat  aoar  gala* 
den  hadden,  Mijkent  de  rele  dooden,  die,befieTaM  eaniga 
aadere  goederen»  ter  terllgting  banner  Taartidgen  wardaa 
avar  boord  gezet»  bloTen  s$  echter  niet  te  aua  alla-  po* 
gingen »  ter  verdedigiag »  en  inaonderhaid  ter  antkaail^g 
aanwenden »  en  een  en  ander  met  talk  eeaa  hardaekft%« 
Md;  ea  bnitengewolia  behendighaid »  dal  het  a^f  oaMaa 
mm  gereehl  van  genoegaaam  irgf  «ren»  waarbg  nog  iria 
d^  ofuipagie  door  bamboesen  Warptpietea  of  üêÈingnm^n 
BWaa^  gewaad  vgn  geworden »  keeft  mogea  galakk^i^  aa 
allaa  te  oranaeettaran. 

Twiat^  der  aeérooTora »  waaronder  #wai  kltfao  Jangtaa 


Digitized  by 


Google 


4n 


êm  mtdgèmwmt$êkmMUmi  w^a  m|,  b«MT#ai  mi  Mg  kir*» 
Mioyi  ik«r  ioMlre  Tttt  Smyuiapaoli*  TiAiittigea  gtr4MiSto 
«Mielit»»  lb$  dW  gel«gaaliMd  ia  kuiden  ftTalko»  torwil 
•1  T«nkr  «Ba  4#  OT«rig«  aiek  op  dit  Yaftriugtn  b«T^»i«j| 
iMibbeiide  sedro^ari  t  wmt  geUl  ik  op  num  sovoBlig  bigrooi» 
^dft«rb$  sQtt  MigdLOiBeift« 

'  Torhinderd  geworden  UWEd^ijMtr.  roor  ktt  yerlrolci  dor 
poit  Iran  hodoa»  oalroiii  h^m  rerdoro  rerrigtiiigwi  -tm^ 
•iMidiglo  mpportorott#  m1  ik  alleoA  kier  n^  k$.;To$geii» 
dal^  Tin-  'do  koYoiigeBiildo  twee  rooTon^oBgeiMi  m  réi»  on* 
dfermigikigoii  rariioiiieii  kokboAdo»  dal  sQ  mol  mrèa  yaartvigoii 
Hk  dio.irat«reii  wiren  kr«i«oiido  gowoott#  ik  kot  golnk  go* 
kid  kob«  in  dén  morgea  Tan  don  I5dea  desor »  do  roodo  raa 
Sfimammp  ter  opaporiag  van  dal  Taarlaig  i^laUn  kobbon-» 
doy  oMBtrooka  10  uwt,  kotMlto  oTonab  doTorigoa.bif  IW» 
ISao  Luwëi  lo'oataiooton»  en,  na  oonigo  wolgonglo  adioloa 
■al  iflliro«4  gdosi  to  kebbon ,  kotxoiro  in  ooaoa  ainkondon 
fla#l  io  otmmaoiteron.  Zea  der  roorora»  ivolko  aog  awom* 
awttdo  poogden  lo  on^omon  on  waaronder  oen  aoer  swaar 
gebleiaeerde,  agn  mg  daarb^ »  bonoTeni  drie  knnner  geran^ 
genen,  een  iiilm  en  één  geweer,  in  banden  gevallen. 

Senige  aekade  aan  itaorboords  wiel  bekomen  bobbende» 
keb  ik,  na'gednrende  dien  dag  nog  in  denabgbeid  derYoor 
AUkaéi^  liggende  eilanden  gebleven  te  aijn,  aonder  vorder 
Ma  ontoMoi  Ie  kobboa,  on  gedurende  don naebl  ondar  (fiiS 
tfiiitmg  ton  anker  gelegen  kebbondo ,  den  volgenden  omnt* 
gén  kaar  Soérêbw§a  koere  goiteld ,  alwaar  ik^  in  dan  Treokler 
op  dftt  droogo  In  do  modder  vnal  geraakt  s^ndo»  niol  voor 
i&ii  avottda  bén  aangekomen. 

Wydera  keb  ik  do  eer  UWBd:  Oeatr*  b^deao  nog  «o  rep^ 
portorènt  dat  op  don  17dek  deaer ,  da  a^|  in  handen  gi^* 
Ion  aeero^i^efa,'  aml  nilaaadariag  van  oen  door  ampatatio 


Digitized  by  VjOOQIC 


422 


van  een  arm  en  been  onrervoerbaref  en  4e  Hier  hcrmtg^ 
melde  twee  kleine  Jongens»  aan  de  pc^icie  heb  afgegeven»  #» 
w^'ders  dat  ik  op  heden  aron^ ,  met  de  reparatie  aas  bak* 
boordswiel  alimede  met  het  innemen  der  beaoodigde  ataea» 
kolen  sal  gereed  komen,  en  op  morgen  ocl^^d  naar  de  wa-^ 
teren  yan  Sumanap  lal  stevenen ,  ten  mnde  hij  anyne  aaa- 
komst  te  Batavia  $  welke  sonder  buitengewpne  ToonraBea 
Toor  of  op  den.308ten  dexer  sal  plaata  vinden,  UMlUb 
Gestr.  het  stellige  berigt  te  kannen  geven ,  die  vaanraterea 
voor  het  tegenwoordige  van  zeeroovers  gezoiverd  te  hebbeo. 
•  Ite  bijzondere  activiteit  en  beradeoheid »  bg  de  hepagti- 
ging  der  hierboven  vermelde  zeeroovers  »  door  de  officieren 
en  het  verde^re  Etat  mi^or  in  het  bijzonder,  en  de  ge- 
heele  bemanning  dezes  bodems  in  het  algemeen,  aan  den 
dag  gelegd»  maken  het  mg  tot  eene  hoogst  aangename  pUgi 
üWSd:  Gestr.  daarmede  bg  deze  bekend  te. maken,  terwfl 
het  mij  tevens  zeer  grievend  is,  dWEd: Gestr.  hierbg  nog 
te  moeten  beHgten,  dat  de  Matroos  2de  klasse  J.  i..,mm 
gizoea,  aan  deszelfs  bg  deze  gelegenheid  bekomen  woodeiu 
op  den  I4den  dezer  overledeh  is. 

Jle  Li.  Ur  xee  ^ste  kl.  Jtónimandant , 
(W.Get.)  J:  W.  Stoil. 

'  De  even  goed  uitgevallen  als  schoone  manoeavre  in  deze 
is  geweest»  het  doorsturen  om  de  Nooi^»  om  de  roerers 
den  temgtogt  af  te  sngden  naar  de  kleine  eilanden  en  ro- 
even »  die  door  hen  bereikt  wordende »  velen  tot  een  aehail- 
plaatshadden  kannen  dienen;  en  hét  daarop  gevolgd geata* 
dig  rondstoomen»  hetwelk  hen  in  een  middelpaat  hield» 
waarom  wij  ons  bewogen. 

Op  bevel  van  den  Komroandant»  opende  de   LL  ter  zee 
2de  kl.  Ie  officier  H.  P.  vaz  Arkehzoüt  ScoMZza»  het  schroot- 


Digitized  by  VjOOQIC 


vattrineide  ji^i^n»  waarop  de  cannonades  oader  den  Li.  ter 
aee  3e  kl.  J.  fi*  Bvvs  Tolgden»  al  naar  mate  de  in  een 
drialMMik  snel  op  roeijende  roorers  in  het  yisier '  kwamen» 
eiad%ende  sekr^er  deiet  elke  laag  met  de  zestig  ponder » 
die  41  kogek  k  3  pond  ieder  per  schrootkoi'  bedroeg »  wel 
lorg  dragende  om  altoos  3  9f  meer  praanwen  onder  schot  te 
hebben  f  ten  einde  alle  sneees  van  desen  kogelregen  te  ge-* 
nieten  f  waarran  hunne  vaartoigen  als  trilden. 

Vlet  minder  fdioon  was  ook  de  manoeuvre  der  roevers  f 
om  een  praanw  te  laten  slippen  en  wet  diegene»  die  bg 
het  eerste  vnur  het  meest  sonde  geleden  hebben ,  swemmen*» 
de  de  roevers  op  een  andere  praanw  over »  terwiil.er  sich  nog 
slechts  geknielde  en  gebonden  geroofde  inlanders  op  be- 
vonden f  die  in  doodsangst  ons  toeschreeuwden»  dat  zg  een 
litar  geleden  nog  gevangenen  en  nu  verlosten  waren»  om  ons 
t|jd  te  doe^  verspiUen»  met  hen  op  te  visschen»  roeiende 
de  roevers  onder  gejuich»  met  hunne  geteisterde  praauwen 
naar  alle  streken  van  het  kompa».  Ook  ditwaseene  schoone 
maooeuvret  want  s|^  lieten  op.4i6  wgze  geheel  aan  het  lot 
over»  wie  door  ons.  het  eerst  achiervolg^  zoude  worden  f 
tén  einde  aan  de  andere  een  middel  tot  ontsnappen  aan  te 
bieden.  IbaTiVü  lieten  de  praanw  met  geroofden  varen  ^  en 
joegen  de  verst  verw^derde  praauw  weder  bj  de,  vijf  an- 
deren terug»  terwyi  1$  die  de  meeste  riemen  voerden»  al-: 
ioas  het  eerste  schot  ontvingen. 

Be  nu  opeen  gedrongen  groep  roeide  kort  hierna  niet 
meer:  de  rieAen  vielen  stuk  en,  hingen  werkeloos  aan^  de 
boorden »  terwijl  hier  en  daar  masten  gebroken  ware»,  en 
de  seikn  achterom  sleepten.  Gely k  een  stervend  Ugcbaam » 
dat  zich  nog  even  beweegt»  viel  er  nu  en  dan  een  schot 
ttlt  hunne  iilla?9  niet  schroolbossen  van  steen ;  gesneuvel- 
den schenen  zij  over  boord  te  zetten* 


Digitized  by  VjOOQIC 


401 


*  T<iaii  m%  ft«  MoTo«r  ëéa  de  |jf  aauircu '  «mdetai » 
w$  o«k  >  boe  ^  nog'  lerende  ongelukkige  geifolen 
ddre»  Aiet  gebonden  benden  ^  ovw  koord  werdewgewwpen» 
oA  knnkie'  praenwen  te  verfigten  en»  hoe  rerÉwnkioek, kei 
knsen]ied  ie  kietêb  r  nle  ir$  mei  een  ender  kenig  im«n.  -«• 
Belreiirettevanfdig  k^*  Me  siok»  nlelnntite  redniddil,  inn 
hét  roer  of  een  riem  Tast  Iroeklte  Ie  konden »  vnnl  mei  Me* 
wang''  houwen  werd  kQ  afgeslagen »  om  Tier  knmer  i»  de 
diepte  treg  te  i^kétt.  Ten  einde  de  praanwen'  kQ'ike^nan 
koord  leggen  op  zij  té  kouden»  kadden  wi|  sloepidreggen  ^ 
de  radérkisMrien  »  die»  randear  geworpen »  in  der  nwaigfuk* 
dfge  kokken  en  sparren  een  •  yoorlreffellke  lio«dvaiil''iN>»' 
d^n;  wanè  de  roArtnigen  waren  te  groei»  oïn  onder  deer 
te  loepen  en  de  wielen  kadden  te  v^  Ie  l|}den  geli«d4«— 

Imkier'doèr  werpende  met  kunne  at^i'ngUtt^^li  ^)i  iMs 
oiks  geweer-Tuur  echter  te  wel  onderkendeti » '  cM  ^ken^  i^ 
spoedig  orer  boord  te  jagen»  *  Telen  kingen  dan  «nn  bel 
builenboord  der  praauw»  waardoor  geen  gewiMriiegetfnai'^ 
sommigen  stikken  moedig  Ae  borslonkitog»  omden  éoed 
ontersckr<ykken  te  ontvangen »  dlkw^bimt-  een  #f  ander 
smaakvol  Jkgtgeweer  of^  pkitoel  tan  bel  elnl^nis|^.  Be 
eersten»  de  kans  gunstig Éiende»  dekenen  nwowntü  ètirnn 
weg.  Zjj  redden  dan  ook  ged^Ifelifk  kei  le^en » -  wntfl 
moeijelijk  wns  bet  keti  te  raken »  deer  hnn  gestedig'  mtè» 
water  iwemmen.  Nu  werden  dé*  gewèpende  sloepen  spbedig 
gereed  gemaakt  en»  benrteUnga  door  den  Ltk  ter  nee  Bntia 
of  door  ibi;  geoommandeerd »  gèrelgd  vltn  de  ndelborslw 
I.  A.  Mv5Tsirnin »  H.  D.  Sumv  en  een%e  rappe  gunCen « 
afgezonden »  om  ken  allen  op  te  Tfsseken  en  geiaugnn  In 


(t)  Jiüng(üii'énz\iTïy  gel^k  bekend  i^,  dnsBè  battiboeien- lansen  v 
lo  k  12  voet  Itng»  met  (n  her  vnur  giriunde  pnoiSQ. 


Digitized  by  VjOOQIC 


4Bt 


I  •  liekweik  ffvw—fÜllk  mei  é»  nMÜgé  wedeftpuiing- 
WM  'nm  tenue  i^  gepaard  gkif .  Wae  de  mg^  iu 
een  fisg  wai  groet  9-  dan  werden  sg  aaa  de  defUii  {|ebMi<^ 
dea  t  les  einde  de  ineerdirheid  te  bewaren*  fieiienrde  liei, 
dnl  il^eAi  genonken  piaanw  ef  ataiktfan  deselTe  bereikien* 
dan  alelden  sg  tick  meedig'  «rereind»  alloes  gereed  wêêA 
tenne  aêÊiMgëajfên^  die  ag  bdaaal  nnar  al  ie  jnial  en  be« 
handig  *  eHie  «eeénde  «wierpen.. 

'Vel  epreekt  tmi  nelf,  dnl  er  een  gemfane  iild  neodig 
waf  f  em-drie^o^  geed  Toorsiene  |»raanwen  tol  ^een  ttnin 
lee,  a£k  ef  gerangen  te  «janken;  Tan  deze  gelflgenteid 
■aaktin  at  w^der  de  twee. nee  Yeraaakien,  die  neg  4tvw^ 
kle«ren »  gekrnik »  deer  de  een  cna  de*  snid  en  de.  andere  em 
de  eeet»  eb  een  kinkend  paard 9  siek  weg  temaken;  maar 
de  nitk^k  4üeld  henin  kei  éey,  en  bei^.  dr^kmtalen  en- 
dert  inden  emlrenk  «eae-»ondevganf^  ket  lel  Tan  de  yerigen* 
Tnnde  wegdfaakiènte  ptnaowen ,  kwamen  weinige  kaind^ 
wqpene^  é*^^^  boieeny  oMtingaa^ên^  eenige  liilm^ê  r 
knddy  le^d»  eteenenen  eenige roofwegereedaokappeniiieii 
nn»  beerd ;  kèl  maeale  -werd  ddOT'  de.  reovera  adtve  ^fter 
bebrd '  gewerpen..  CUwnenl^ik  waren  de  praanwen  io(  mei 
éeedeny  e?erdebl  «Mt  reodgekienrd  aeewnter  tn*  aieftende) 
e9>deer  dit  dklee  inderdaad  oMngéiyk  .om  ken  beke^lijk  Ier 
ondenoeken. 

'  S»  IL  Bcbeener  2^AtV^«el  09eitptèk  iierg 'kruiiendet 
wnegMnnMdè  kei  gerecht  S  k  4  mijlen  Oeet^gker,  maar 
ken  d6#r  dé  alleïbga  -flaanwer  wordende  koelte,  heewel  n^  m» 
de%ewe(|^  van  den  kelendamp  lange  den  korison  begraep^ 
dfl*^  «èene  «niHioeting  ptahta  had>  niel  ten  nnnenl  kmnenr 
lett  «dnie  de  teHrfêUng  neg  te  beepledigen.  He  dag  werd 
akien  w«i  beeieed.  Onder  eenen  keerl^ken  ImaneaehSa» 
eteomden  w9  dee  a^nda  deer  de  tyverblyfiela  der  remie- 


Digitized  by  VjOOQIC 


42$ 


liog»  die  ovieral  road  dreven»  naar  de  eeasane'.reede  Tan 
Suwummp  ierng^:  18  roevers. si^ninr de  koleahekkeay  tie« 
daar  sg  bgna  ledig  varen  ^  de^noodige  rauata ,  en  door  10 
dagen  itoomens  een: oYeórftreffeigke' graad  ranlnlie  bevafr* 
teden.  Zeer  beftrenrden  n^  de  soo. deerlik  getreienè  m»- 
trosen,  die  wij,  bg  .onxe  gjMinge  eqnipoge  van  73  Ettropaaaea 
en  22  Javanen»  met  regi  onder  de  beeteh  tolden.  Nada4 
wg  ont  van  iteenkolen  ie  jfaatomq»  .  liaddaa  ivoorslen, 
had  daniook'den  ISden  November,  de  aanval  van  luuuio 
makkers »  op  de  door  ons  aoo  gelukkig  gevonden  Tdo  es 
feaiste  praauur  plaats ;  want  de  roevers  kadden  ons  medaga-» 
deeU»  daier  nog  eeaaevende  bestond.  Immers^beaig  mei  twaa 
baaddsvaarittigen  uit:  te  plunderen  »  wai  ag »  aas  siaada  » 
bedaard  ofader  seil  gegaan  en  liep  ona  voor  over* 

£lf  wel  gerigte  sehoten  «et  «ehroot»  uH  de  12  en  14 
ponders,  wared  volddende»  om  baar.  tot  i  een  neef  te  mikea; 
koet  bleven  eenlge  roevers  op  bet  van  tiug  onibkotadek 
staan ». ro^nde  »mter/  ao^  meer/",  gereed»  om  mei 
bunne  aefuii^iie^it.een  guniriage  .inorp  te  doen. 

Ook  op  dese  praau^  was  de.  aanvoerder  of  aooganaamda 
Pa0g  Lima,  een  belangröke-rèovar;  15  geredUen  wierp  hy 
over  boord;  3  sleehts  kwamen,^ ten :onaant;  de  evmri^aik 
verdronken»'  daar.'ag  gd>onden.  waren,  en  met  klewém^ 
bouwen  a%eslagen  werden. 

.  De  praauw  op  a«de  bobbende »  visdiien  .w^  9  reenm 
met  d^  sloepen  .op »  en  ook  den  beruobtoa  Ptmg 
dié  aieb  awemmende  traebtie  te  redden;. de  overigen  wa 
gesneuveld.  Intusseben  stoomden  wj  naar.de  nitjj^aefda 
banddsvaartnigen»  waarin  nog  een  deode.en  eea  stervaada 
Saman^Mcbe  eilander  gevonden  werd ;  de  laatste  verseiM  eaa 
bem  voor  syn  einde  naar  «gne  betrekkingen  te -voeren»  maar 
bij  stierf  te  .vroeg  aaa  eene  wond  vankitU^teenealo  de:  bimk> 


Digitized  by 


Google 


42r 


JLjUeraMAl  te  Summnof  wedergakeerd » kwamen  Tde  Inl^* 
ders  der  omstraken»  M^  one  gereeht  ran  de  Jioegien  geiiea 
tedden»  aan  boord»  em  ieTeniemeniiaar  rermiate bloedyer* 
waalen  en  raartnigen »  vaarliee  ag  sich  bg  de  rerloiien  Tér- 
Toefden.  VreeuelSk  waa  de  buk  ran  bitteren  apgt,  dien  a^  op 
de  hier  en  daar  geboeid  liggende  rooyera  wierpen ,  ala  ig  het 
noodlottige  nieuwe  rernomen  hadden.  ZQ  rroegen  er  eleefatp 
Ha»  om  er  wraak  op  te  nemen,  en  voerden  den  aoo  eren 
«Terledene  in  een  atnk  rooreiteeil  gewikkeld  mei  sielu 

Het  alagrerband  waa  gedeelteiyk  in  de  longroom  gedeel- 
UlSik  tnaeehendeka  gereed  gttomakt.  Onophoudelgk  beateedde 
daar  onae  geachte  officier  van  geaondheid  2de  kl.  G.  F.  Por» 
liUeagneaorgenaan  de  aoo  bitter  gewonden  onaér  equipage^ 
te  meer  daar  hg  alleen  waa.  Vele  geroofden  en  vele  roorera 
waren  door  hem  Terbonden  en  geamputeerd.  Beaen  dag* 
den  lUeuy  jMtte  hij  aan  danaïden  rooTer»  nahe(  gerecht^ 
dea  aronda  de  linker^arm  en  den  rolgenden  morgen  hei 
linkerbeen  af;  drie  weken  later  vertrok  de  vemonkte  her- 
atdd  naar  de  gerangenia  agner  mederoorenT. 

Onder  de  gekwetaten  door  de  oê^ingaaffên  waa  ook  de 
Javaanadie  bediende  van  den  Lt.  Bvm  f  die  >  hoewel  daartoe 
•iet  bevolen  »  zidi  immer  moedig  aan  de  agde  van  aynen 
heer  bevonden  had.  Ter  reede  van  Sumanmpf  bragten  w^ 
met  aona-ondergang ,  in  stille  plM^tigheid,  naar  agne  laatate 
matplaata,  den  aan  agne  wonoen  overleden  matrooa  na 
SiMBu.  Een  plekje  op  Padikief  nabg  de  ruïne  van  een 
fort»  onder  den  vorige Snltani»  met  veel  lommer»  waa  daar- 
voor uitgeaochté  Niemand  aan  boord  p  die  niet  innig  be- 
wogen was  f  met  a^n  reeda  driedaagsch  lj)den »  door  een 
arend  in  de  milt :  allen  beweaen ,  met  opregte  en  hertelde 
deelneming  in  aiga  vroege  einde » deae  laatste  dienst  aan 
iinnnen  braven  makker. 

6.  j.  !•.  a.  29. 


Digitized  by  VjOOQIC 


428 


IntosMliéii  nmftkten  Mce  m«iiet«ciir9ror  én  Tiefnalie- 
«leestor  A.  1.  La«aaij  en  de  f<AMpttkl«ric  L.  J.  A.  tut 
nsft  MnA  TüT  KtfnuA,  oftd«r  prealdiani  Tan  ien  Irilift 
officier,  procesverbial  op  van  4e  ▼erhoerea,  A%#iiMMft 
ten  de  gereo^Aen  en  reovsert.  Hierat  Ueek  èêi  de  geroeid* 
den  meest  inwoners  varen  ^vaa  de  Stmanapsclia  eUaadettv 
«Den  in  de  a^eloepene  dagea  van  Teraolifillende  htaéeb- 
Taartnigea  door  de  zeereevers  geaoMen,  die  bg  eemgem 
tegenstand  9  Tele  moorden  aaangtten.  Ket  ki  deaer  ai^e* 
lokkigen  was  beklagenswaardig ,  en  drfeaMial  noeÉtea  sij  » 
^vorens  bij  ons  aan  boord  te  komen ,  den  dood  «atgaui* 
Eerst  bg  den  aanral  ^p  banne  traarticrgen,  rerv^lgena  b| 
dien  der  ónae»  op  de  roorers  en  gednreade  bet  geraeht , 
^n  mnd^k  gebonden  in  see  geworpen. 

Be  getuigenis  der  roevers  kwam  over  H  dgnaeea  Uer  * 
«p  neder ,  dat*s«j »  sints  drie  weken  aan  het  roeven »  i'kais 
behoorden  op  de  Znid « Oostkust  van  Bomea  en  wél  te 
Tanna^Pssêier  beeldden  Troe$$an :  dat  banna  kanqNuig 
lag  aan  eene  breede  diepe  rivier  en  24  uren  rcia  «ywttrta* 
Alle  rivieren  op  Bortteo  zijn  breed  en  diep»  naar  bebben 
een  bank  van  li  vadem  en  minder  Toor  de  mendiEagy  .bat- 
geen  ook  bier  wel  bet  geval  zal  zijn »  anders  was  bet 
achoone  gelegenheid  geweest,  om»  per  PkoeniXf  iê 
van  hunne  nederlaag  aldur  te  gaan  mdden ,  daar  er  na 
niemand  was,  om  de%e  treurmare  bij  hea  t'hnia  te  brtafan. 
Zoo  waren  zij  dan  uit  eene  geheel  andere  streek  daa  éie» 
weUce  de  vroegere  les  ontvingen ;  hetgeen  wg  eek  reeda 
rerohdersteld  hadden. 

De  vorst  van  hiin  land  heette  naar  hun  z(^|gea  Rm4f^ 
Putti  Püngawa  Tiop  Tjtngal.  Tooral  aasden  ^  op  man- 
tehen ,  ten  einde  die  etp  himiie  landen  la  laten  werken  of 
aan  naburen  te  verkoopen.  Allen  waren  bet  stevig  geboawda 


Digitized  by  VjOOQIC 


i 


429 


knaptB »  enkele  daüttkiêrê  er  oader  met  fraai  getai«earde 
huid ,  somniigeB  met  een  taUtmaii  in  een  lintje  genaaid  ea 
em  den  boyenarm  gebenden.  Ze  hadden  eene  goede  jAy* 
aLeke  geeteldbeid  ,  getuige  hun  onbegr^pelijk  ver  swemmen» 
en  h^i  s  juiat  elke  seconde »  werpen  hunner  aêiingaa^^n  / 
taai»  om  te  bewonderen ,  en  zich  niet  overgevende»  dal  altjA 
edel  is*  Als  een  voorbeeld  daarvan  diene  onder  anderen  het 
Tclgende.  Een  gemimen  t^jdwas  ik  den  ISdenbexig  om  den 
laallUn  roever  te  vangen,  die,  door  zijn  knaphandig  zwem- 
men,  de  sloep  telkens  mis  deed  varen.  Onnoodig  was  het  hem 
deed  te  schieten ;  ten  laatste  greep  hij  een  riem ;  maar  hoe 
verwonderd  waren  wij  te  zien,  dat  zgn  linkerarm  verbrijzeld 
was  én  hüjï  den  linkervoet  miste.  De  mensohelijkheid  verbood 
em  hem  weder  buiten  boord  te  werpen  ,  daar  hij  anders 
zeker  geen  half  uur  langer  gezwommen  z.ou  hebben.  Aan 
den  doctor  overgegeven,  onderging  hy  deüubbele  amputa-  • 
üe,  9nder  bet  roeken  van  een  sigaar,  alt^d  met  *eene. 
heesche  stem  zijne  diensten  aanbiedende ,  'em  ons  te  loodsen 
naar  rooversnesten «  als  wy,  hem  voor  het  leven  borg  ston-' 
den;  daar  toch  sgn  verniinkt  zes  voet  lang  Ugchaam  tot 
luets  anders  meer  dienstig  konde  zijn.  —  Bij  gelegenheid 
zouden  wij  van  dit  aanbod  kunnen  profiteren.  — 

Onder  de  26  roevers ,  die  met  de  sloepen  allen  gevangen 
waren ,,  bevonden  zich  twee  kleine  jongens ,  die  op  den  rug 
van  hunne  wegzwenmiende  vaders  zaten.  £en  dezer  kna- 
pen, roet  een  pak  kleederen  onder  den  arm,  kwam  aan 
boord ,  alsof  hy  passagier  was.  Zeer  bedaard  zag  hij  alles 
na  f  .en  gaf  hier  en  daar  zgne  verwondering  te  kennen , 
vooral  bjj  de  zestigponders,  waarbij  eene  opengeraakte 
schrootbos  stond.  Toevallig  ontdekt  een  'der  geroofden  in 
het  genoemde  pak  kleederen  het  ^yne.  Zonder  vorm  van 
proces»  nam   de  eigenaar    alles  terug,   er  bij   voegende: 

29* 


Digitized  by  VjOOQIC 


430 


»  eergisteren  Tan  m^  gestolen  en  iieden  teruggenomen  > '.' 
waarover  de  roorersjongen  maar  half  te  Treden  was. 

Bó  smid  inmiddels  gereed  xynde  met  het  aanmaken  Taar 
boe|jen>  kwamen  de  roevers  allengs  nit  de  stikkende  ko-« 
bnhokken »  en  werden  vier  aan  vier  langs  het  boord  g^lo«* 
ten.  Woest  sag  dese  bende  er  uit.  Door  hnn  lang  iwem- 
men »  waren  sg  xonder  kleederen  overgekomen ,  en  werden 
daarom  met  een  lap  hunner  xeilen  omhangen.  Hun  altoos 
loshangend  lang  swart  haar ,  hing  veelal  over  hun  aaogft%i 
heen. 

MiissiJi  Ambroio  f  die  als  t.olk  sooveel  dienst  bewees  # 
had'  het  't  minst  op  hen  begrepen.  Tan  tgd  tot  tgd, 
overtuigde  hg  aich  of  de  klinksels  wel  goed  hielden »  en 
sprak  hen  dan  vooral  bars  aan.  Gedurende  het  geveehi 
w;as  hg  overal  geweest ,  in  zich  zelf  brommende  en  sdid- 
dende  op  de  roevers  $  en  •  gewapend ,  behalve  sijn  kris  p 
met  een  enterbyi ,  om  daar  $  waar  het  meest  té  doen  viel , 
een  handje  te  helpen. 

In  de  machinekamer  9  onder  opzigt  van  den  Isten  ma* 
chinist  A.  Sol  ,  had  men  mét  geen  mogelgkheid  meer 
attentie  kunnen  wenschen»  op  het  onophoudelijk  commando, 
van  stoppen»  aanzetten  en  achteruitslaan  der  madiine^  van 
den  kommandant ,  waar  inderdaad  veel  aan  afhangt.  Bg 
beurten  kwamen  de  machinisten  eens  boven  f  om  ie  zien 
hoe  ver  de  verschrikkelgke  ^vernieling  al  gevorderd  was. 

Nadat  de  kommandant  onder  de  vleijendste  woorden  door 
Z.  H.  den  Sultan  van  Sumanap  bedankt  was  geworden. 
Voor  het  gelukkig  bevrgden  van  24  zijner  landslieden  , 
zijnde  er  15  geroofde  Inlanders  op  de  eerste  of  aehtergeh'* 
•  tene  praauw  behouden  te  Sumanap  aangekomen ,  étoomden 
wi]  naar  Sóerahaffa  terug »  om  de  roevers  aan  de  Justitia 
aftegeven ,  waarvan  er  wel  eenlge  opgehangen  suUen  wor^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


43< 


cUn  9  ianrijl  ie  rait  ali  GouTernemenii  kettinggangen  lal 
te  Toorfchijn  komen. 

Ifa  op  Soeraha^a  *iiienwen  yoorraad  yan  steeokolen  en 
iebroot  opgedaan  te  hebben »  stoopaden  wij  andermaal  orer 
Summnap  en  om  de  nabij  liggende  eilanden»  opdat  deie 
ronde  om  de  orertuiging  zonde  geven »  dat  de  Sumanapsehe 
wateren  gexuiyerd  waren,  koerende  langt  Jaw^ê  noord-i^ 
kust  naar  Soeraha^a  teni{( ,  jconder  iets  te  ontdekken. 

Den  29Bten  Tforember ,  joist  een  maand  na  ons  vertrek , 
ie  Batavia  temgkomende ,  wenschte  de  Schout  brj-  ITaeht 
ons  hartelgk  geluk  met  den  soowel  geslaagden  togt»  ach- 
tende het  zich  een  aangename  pligt »  ook  dit  naar  Neder- 
land  te  kunnen  melden.  Uit  den  mond  yan  oudere  officieren 
der  Toormalige  koloniale  marine  hadden  wij  het  genoegen  te 
Tornemen »  dat  zij  nog  nimmer  zulk  eene  totale  yernieling 
van  al  wat  er  was  gehoord  hadden. 

Ten  slotte  hadden  wij  de  eer  de  volgende  dagorder  te 
ontvangen »  als  een  blijk  van  de  gunstige  wjjze »  waarop 
een  en  ander  door  de  hooge  Indische  regering  beschouwd 
IS  geworden: 

Batavia  den  SO  Becember  J8^S. 

De  Schout  bjj  Nacht »  Sonunandant  van  Z.  M.  Zeemagt 
in  Oost-Indié  en  Inspecteur  der  Marine  9  ontvangen  heb- 
bende een  besluit  van  Zgne  Exellentie  den  Gouverneur 
Generaal  van  Neérlands  Indie ,  dato  22  December  jongstle- 
den M^.  9  9  op  de  dezerzgdsche  rapporten,  houdende  in  sub- 
•tantlet  dat  het  den  Luitenant  ter  zee  1ste  klasse  J.  W. 
Stoix  i^elukt  Is,  om  met  het  onder  z^n  bevel  staande 
«toemsohip  Pkoenix ,  in  de  wateren  van  SuwMnfip^  nab| 
de  eilanden  Cili^Gentingf  en  Lawakf  na  een  scherp 
gevecht  van  6  uren,  6  rooverspnurawen  in  d^n  grond  te 


Digitized  by  VjOOQIC 


432 


boren  9  en  daarna  npg  1  praauw  te  vermeetiaren  f  hq  weSkm 
gelegenheid  ruim  70  roeren  iijn  omgekomen  9  en  in  handea 
geyallen  26  roorers  en  9  slayen,  waartegen  ia  te  betreuran 
bet  verlies  van  den  jlfairoof  2de  Idasie  J.  R.  ni  Sur«sn » 
die  aan  zgne  wonde  is  overleden ,  en  het  zwaar  gef^ond 
worden  van  nog  2  schepelingen »  terwjl  voorts  onder  de 
aandacht  van  het  Gouvernement  is  gebragt»  dat  het  volko- 
men goed  gelukken ,  van  het  onderwerpeljjke  wapenfeit , 
voornamelijk  moet  worden  gedankt  aan  het  merkwaardige 
beleid  van  den  Kommandant  van  Z.  M.  Stoomschip  Pkoê^* 
ntx  f  en  de  moedvoUe  wijze  waarop  hy  door  de  Etat- 
iff^or  jan  onderhebbende  Equipagie  is  ondersteund  gewor* 
den: 

Heeft   goedgevonden : 

De  Kommanderende  Officieren  van  Z.  H.  Schepen  en  Yaar- 
tuigen  van  Oorlog  in  Indie »  overeenkomstig  de  op  bem 
Schout  by  Ifacht »  bjj  hooggemeld  besluit  verleende  magti- 
ging,  bij  Dagorder,  's Gouvernements  byzondere  tevreden- 
lieid  aan  de  Officieren  en  Manschappen  van  Z»  M.  Stoom- 
schip Phoenix ,  die  deel  hebben  genomen  aan  de  ontmoe* 
tingen  met  de  zeeroovers  in  de  wateren  van  Suwtanap  op 
den  12  en  15den  November  jongstleden  over  hun  lofielgk 
en  moedig  gedrag  on  de  bij  die  gelegenheid  door  hun  be- 
wezene  diensten  kenbaar  ie  maken:  lullende  dio  verrigtia* 
gen  door  het  Indisch  Gouvernement  ook  onder  de  aandacht 
van  Z.  M.  den  Koning  worden  gebragt» 

Met  last  wijders  op  voorschreven  Konunandarende  Officie** 
ren  9  om  de  tegenwoordige  Bagorder»  b)  het  koudan  van 
Parade,  op  het  plegtigst  ter  kennis  te  brengen  van  hunne 
ondftrhebbende  Eqnipagien  en  daarbij  openlijk  kenbaar  t« 
maken»  dat  het  hem  Schout  bg  Nacht  eene  hoogst  aangena- 
me taak  is  f  thans  ten  tweedemale  zich  in  de  gelegenheid 


Digitized  by  VjÖOQIC 


433 


getleld  te  tien,  deze  soo  yereerende  ondersclieidiiig  ie  kun- 
nen mededeelen  aan  die  ■chópelingen»  welke  het  is  te  beurt 
mogen  vallen  bet  hunne  te  hebben  to^ebragt »  om  in  het 
belang  der  mensehheid  de  yerfoeijeljke  seeroovers  in  deze 
wateren  zoo  bloedig  yoor  hunne  euveldaden  te  straffen^  en 
'•Konings  vlag  yreesselgk  bijj  hen  te  doen  eerbiedigen. 

De  Scheut  h^  Jfaoht  voornoemd, 

(W.  Get.)        J.  P.  MjLCHiEiMur. 


Eere  alzoo  den  Schout  bij  ITaeht »  die  beide  deze  schoone 
togten  in  dit  jaar»  JÊ  de  verschillende  bodems  van  zijn 
onderhebbend  Eskader  gelastte ;  eere '  aan  onzen  hoogge- 
achten  Kommandant ,  en  immer  aangenaam  blijve  de  heri^« 
merinf  aan  dezelve  bij  ons  allen  1 

P.  A.  J.  Bious  VJLï  TmB8&oi«  Pmtxs. 
Zuii,  ter  zee  ide  klaeee. 

jtan  boord  van  Z.  M>  Stoomechip  Phoenix 
Meede  Soerabaija  den  éeten  Feèruarg  éSH. 


Digitized  by  VjOOQIC 


# 

£ERIGT  Toom  Dn  BIHBER« 

Kei  JaraaMtohe  iiak  yan  den  Heer  Hovmm  ta  phatiwi 
iusschen  blad*.  264  en  267. 


Digitized  by  VjOOQIC 


EHDISCUE 
TAAL-  EN  LETTERKUNDE. 


itAltlafc  en  ^uminnh. 


INLEIDING. 

In  de  Maleische  letterkunde  bekleedt  de  geschiede- 
nis van  Kalilah  en  Daminah  of  Dimnah  ,  eene  voor- 
name plaats.  Dit  werk ,  ook  bekend  onder  den  naam 
van :  Fabelen  van  Bidpai  ,  is  wereldberoemd  gewor- 
den en  den  oriëntalist  in  het  algemeen  niet  vreemd, 
doch,  daar  er  onder  de  lezers  van  dit  Tijdschrift  zijn, 
welke  het  nog  niet  kennen,  en  wij  er  nu  en  dan 
eenige  uittreksels  van  wenschen  mede  te  deelen,  ter- 
wijl het  tevens  van  belang  is ,  hetzelve  met  andere 
vertalingen  te  vergelijken ,  iets ,  hetwelk  ook  den  be- 
oefenaar der  Oostersche  talen ,  in  Europa  welkom  zal 
zQn ,  achten  wQ  het  noodig ,  aangaande  deszelfs  oor- 
sprong en  verspreiding  den  lezer  in  te  lichten. 

Zoo  wel  Arabieren  ^)s  Perzen ,  hebben ,  uit  belang-  . 
stelling  voor  dit  werk ,    hetzelve  als  oorspronkelijk  in 
hunne    taal   geschreven  ,    doen   voorkomen ;  doch  de , 
\  6.  J.  !•.  s.  30. 


Digitized  by  VjOOQIC 


436 


eenmaal  zegevierende  waarheid  beeff  hen  eindelQk 
doen  belijden  9  dat  het  viel  door  vroegeren  van  hnnne 
landgenooten  vertaald,  doch  uit  het  ooripronkeligke 
Hindoesqhe  handschrift,  waarin  het  was  vervat,  was 
overgenomen.  * 

In  het  Arabisch  bezitten  wij  dit  werk  in  druk,  uit- 
gegeven te  Par^9  in  1816,  door  den  onsterfel^en 
M.  SiLVESTRE  DE  Sacy  ,  dlo  het  met  eene  Memoire 
hiitorique,  unnotice  deè  ManutèriU  qui  ont  servi  & 
Fèdifion  du  Texte  Armiè ,  et  def  noiei  eritiques 
Hieeft  verrijkt  en  helder  toegelicht. 

Hetgeen  de  Sact  omtrent  den  oorsprong  van  het 
werk  zegt ,  strookt  roet  den  aanvang  van  den  Malei- 
schen  tekst ;  Khosroe  Noesurwan  ,  bijgenaamd  de 
Groote^  ook  de  Regtvaardige  j  die  in  530  der  He- 
dsjirah ,  den  troon  van  Perzik  besteeg,  door  eenBrali-» 
man  op  het  bedoelde  werk  opmerkzaam  gemaakt ,  die 
hem  eerbiediglijk  te  kennen  gaf,  dat  hettelve  in  den 
Hindostanblj  eenen  geestelijken  leeraar  benutte,  dioeg 
Barzoeteh  of  Bazroeteh,  een  Perzisch  geneesheer  op, 
zich  op  reis  te  begeven  ten  einde  het  in  liet  Pheivi 
of  oud  Perzisch  over  te  zetten.  De  Fhlelen  van  Bidpai 
in  den  Hindostan  onder  het  oog  van  gezegden  geestdgke 
vertolkt  z^nde,  keerde  genoemde  geneesheer  naar  Perriè 
terag  en  bood  zijne  vertaling  den  Koning  aan ,  die  hem  ett 
den  gezegden  geestelijke  koninklQk  beloonde.  Hij  opende 
voor  Barzoeteh  al  zijne  schatkameren ,  maar  te  vet* 
geeft  I  daar  deze  'niets  apders  begeerde  dan  dat  egn 
naam  door  Boezordjhihr,  in  eene  voorrede  voor  b9<^ 
vertaling ,  met  lof  zou  vermeld  woiden ;  aan  dit  vei> 


Digitized  by  VjOOQIC 


437 


zoek  wetij  pp  laflft  dei  Konings,  voldaan  j  en  hieraan 
hebben  wij  de  zekerheid  aangaande  den  oorsprong  van 
dk  werk  te  danken. 

Ter  gelegener  tijd  wenschen  wij  den  lezer  zoo  wel 
met  de  verdeeling  als  met  dén  inbond  van  dit  werk 
bekend  te  maken,  en,  zonder  thans  in  eene  beoordee- 
ling ie  treden  of  de  fabel,  die  wij  hier  mededeelen 
en  vertalen,  oorspronkelijk  van  Bidpai  of  van  Abdo'l- 
JLAH  Ben  Axmokaffa  is,  laten  wQ  die  hier  met  Ara- 
bisch karakter ,  onveranderd ,  (daó  ook  met  het  on- 
jniste  der  spelling)  volgen ,  na  alvorens  nog  gemeld 
te  hebben»  dat  Bidpai  een  wijsgeer  was  bij  den 
Koning  Dabsjalim,  die  hem  opdroeg,  parabelen  by  te 
brengen» 

Bet  handschrift,  waaruit  de  volgende  fabel  ontleend 
is,  werd  mij  door  m(jnen  vriend  C.  P.  J.  Elout, 
die  onlangs  ontslapen,  is,  geschonken;  een  man,  die 
door  zyn  uitmuntend  karakter,  in  vele  omstandigheden, 
bij  Vorsten  en  Grpoten  de  achting  voor  de  Nederlan- 
ders aanmerkelijk  verhoogd  heeft;  een  man,  die  door 
kunde  in  den  Raad,  door  moed  en  beleid  op  het  slag- 
veld, door  de  zucht,  voor  Indische  taalkunde,  door 
hartelykheid  voor  zijne  vrienden  en  door  grootmoe- 
digheid jegens  zijne  benijders,  heeft  uitgeblonken. 

Frans  Menikskij,  een  Lotharinger,  die  in  1661 
tolk  bij  'den  Keizer  van  Komtahtinopel  werd ,  heeft 
in  zijnen  Thesaurus  linguarum  occidentalium^  (Wenen 
1680) ,  melding  van  het  hier  bedoelde  werk  gemaakt , 
en  noemt  het  de:  Geschiedenis  van  den  Os  en  den 
Vos.  In  het  Grieksch  en  Latijn  is  het  onder  den  titel 
.      '  30* 


Digitized  by  VjOOQIC 


438 


van :  specimen  sapientia  Indorum ,  door  Seb^tiaav 
Godfried  Stadkius  in  het  licht  gegeven.  In  het  Ne- 
derdaitsch  moet  er  eene  vertaling  van  bestaan,  getiteld: 
Voorbeeldteh  der  oude  wyzen.  Wijders  is  het  be- 
doeMe^werk  in  vele  Europesche  talen  overgebragt. 


^  .^^  p.^l  ^J  ^^^1  i^JoJ  ijlX^  ci^^  jJIjI  ^]fv^ 

^u^^i  cX«  c^^i  iüUd-  4^ijü  «^  ^).  Sjkm  cS^ 

^«^  ^^^.'  c; V  *^  J''  ti  t^^e/^^  c>*^  cl''^  *Aï  J  j^y 
uJI;3  jUJ  cl^jI  j^y  J^  t^)  al^V  ^-^  y^^J^  J^ 
^^  cwj  £>?  jjlji'//i!«*  Jy  *V  <^^  o^W 
CiU  ^1  J4^  J^  JüV  UU  C/ï  uf/uC-  e^)J 
C/^  cujl  ^y  ^\^  ij^\  ^CM  ^^  Jy  lüU 
cJSJJb  ^^)^  Jï  CLiU  idiu*  ^^^U  c:^!  Jb*)  ^;i(;^ 
^V  ^y  •Jl  er^^  ^^  tf^t  ^r4^  j^  3j^./.  ^ 

^^t  Jjuji    CiU   ^^   OUï  CioÜ  JjJub  ci^J  j->jl  JIj^ 
^^^1^  AÜI  ^^li'  Kzjyiji  /I  d/^  C^j^b  c:^)  ^jyiji. 


Digitized  by  VjOOQIC 


439 


uyjU;*"  (iiU   Jy    ^j;^y»"i  CiU  c^l  ill-.  ^yo 

e,b  c:^'  S^v^y  uf^V/  ü'«*  ^j'  u'-^  ^»i;»^j' 
<A^  Y^  J  J^  ^^  J  "-^^  f^  e/'  «ï-^'i 

^^  cwly-  ^*  ^ir  c:^-  ^lybU  ^b  ^j^  ^1^  ^1  JiT 
^Isr*  C^U  ,A^t.>  oUJ  ^IjaS"  C^jIj  ssjjijf  Cju». 

£^  y^l  j^^^  ^jl  t-^U  C^^  <_/^  ^l^fif  ^J 
^^ój^  ^  r  s^jf  ^b  ^^ó  u:j\Sj»  yt\j  il/ï  jjUb  f,\S 

J^  Jy  Mi^/"^  J*  '^^  «/"^  ü^'  c'^  ^^'  'iy" 

jj/o^K   fj.h  ^.vtó  jAi*  tt,U^  •'tt/i'^  e»'/-  "^ 
yjldyi  e/f»^  *lJU«Li'  r  ^U  yyAÓt  (i^^  c:^!  «.«^vsijJ- 


Digitized  by  VjOOQIC 


440 


jjjüb  ^1/  ^t   »lSl   ttö^V  ^  i)^  *»y  ^  »a^ 
«UI   ^U^   «£^l    ^j)    4a^  e/^;'*^  J'  ■'^'^  «A'S 

4jSl^  CX«    V&^t    XJUU*   4— MM   ^  ^^t  ^ImA  ^\um^ 

(j:^;^    u;^   «U^  4^jmLiI   ^^t    d^  y»^^  /^ 
yg^    CX^  jj;iï    «-Jl'lb    »,    JllT  Oil  j*j^    SA-'^ 

V.,.,v<Jb  ,i)y    ^^^\MXiji    i,^„ycA    «^Uj    «.-.^^A   ^iSA^Jit 

ww'  £»j'  ^!^  'f^  C»''«»  o!r  «ö^  ^.r*  *^^ 
te/^-ï  '  e/i^;?  £«^  0^*^  1)5^  ^  «3  <-^  eTJ"^  *^lr 

«^^  é^  vj'  j^-*  J'  «Jw'  •'<>J'^  Vr^J^  J^ 
^1  v-Mk»  «A^j  *Lui  ^ur  v-^i  ^^1  ^j^i  iiuij^  j 

(jjb  c^j(£»y  ^t'^i^^  taf^  T^J^  ^^  *^w'  c/^f 


Digitized  by 


G#ogIe 


441 


vl^iU  '^^^.  ^U  *iJi  ^'Uu  JJim  ^]ysi  ói  u>i1 
^IjiT  ^^^i  oé^ji  ^   ^,1    ^Uf  ^/JU^   ^lo 

«i}i  (^o;»i>  ^  ^iic*  jL  ^/icalójj  c^4  v£.^t  (^M«) 

j<i   S-mA  ^) V  U    ,6,U^  *ij^  «w'  «/»>  ttj^I  i*^ 

«^^  V***  «/'  «;e^  «"!r  tt^c^y  «^>^  s-*^ 

^)  U.^uA    <i>^U  Üj  Ojl   (_^k^l  4)i^«>-  (i,..v«»   «J^ai^ 

^l^  «£^t  ^^1  yr<^  «>j)  V^'  *^  tt»^^  c/i^  *-^ 
V*^"^  (/^'  «Z*^  *^^  **-^  S^*'  ift>}f*«  Lt  AA 
\lJf  cIJj*   «^..MAik  ^UUw  yW  J^d  ,^i3  «LuU 

i/^  u^  s-*^  </^  è'  ^'^y^j'-  6^'  «aW^ 

v^l   tt^U  ^  ^^   y\  AiS  ^]  t}Jj  CS^^  ^ 

pf^]    ^    S-»hV    k     «^^    *^^    ^^W'  >^    wA^id 

*//^  «i;^  j^  j»l^  t?-»^  »/ƒ"  cl;  ^  *^  c!; 
Jt}^^)  jOtS  U^  A^  )l;jM  c;^  4t;^  Ó^i)  A^  *<^ 


Digitized  by  VjOOSIÊ 


442 


J  ^^  b  ë^  ^''  ^^  ^s-^-'  '^^  <>'''^ 

^^c/i'^rl^'  4X^  idif];^}5^ J  C^  Oil  */l^  ^1  4>i\ 
ul/^  ^\  sS/  J^^  ^^  ^'  ^/>  4J>e*5  er**'  *!^];f 
^^j^l  4^00$  jU.  |a;!jI  ^ji^^  c:^!  ^/i^l  i^*xiJ  «xii' 
^IjUJ^^I  ls^U  C^  yiJ  ^1  ^^lül  cLy^  xs^Jji 

^1  ^Ud-  (waaJU  j  c^  e^iji^  c^ii  (^j^  s-^y 

^^Ul  ol  jUJ  cw'  ''<-^*  ^^^  C<U  Jjl  4^1  jl^j 

dL^  )Cu)  ju;  *iii  ^ds;  i;;CjjiXcjjjUcJ%  ^óJ\ 

CiU  C:^)  ^t;  c>it  K£.Sl^  il^J  JjJüb  ^^sA»  ^tCi» 
^1  i^^  JIOü  4^J  ^1^1  ^j^^  Cl^lJ  uJUii  jUï 
eyjUJ  ^1  «Uil  ^y  JlX^I  ^li'  ^^1 J  CLily-  JI  ^j/3uU 
^rsJw^  S.<vHy  ^jl  UT;*   CiU  ^^1    ur^O    J^^ 

.1^^^      1^1    SiVm     «IjU     ^I     (J»l^     tii     .J    U,>%4>^>y     ^IhAl 

ci^tj  jLü  ^j[^  ^^1m  J^  m  jisstj  ^d  CS^  uLHl' 


Digitized  by  VjOOQIC 


443 


^^l  ^|j  ^ÜJu  ó^    ^)j    xxfS   CS^    c:^)    ^sp   i:)^ 

^  C/H^  ^^'  ^f^  ti*'  CLi*^  y^l  ijT;!?'^  c:^l J 
S?^'  Cr^*^  è^'  ^"^  *^  i:r^'  i:^'*^  c5^  ^^^  IA*' 
4^*1    ^Ullfi^    CJU   C>£I   ^I;    ^^    ia^»    l^U^J    CL^ 

Uf^  CSU   ^\j   e;^'*^    */^f^    u.;AiJ^   ^^^    ^J^ 

y%,     9jyM»     i-^Ii)     d/^     JUJ    ^^^I     ^^!    ^^^^»}^i) 

^ó  J\  i^jy\  ^bj  CC  c5>ljU*  S-'^r  S-^^  J^" 
c:^j  «3a2>  Jjui)  %Sj^p^   é^j    ^jy*»^   L-Co   -.1^  ^J^^ 

^y  ^h  «>*'  ^-^  e;Wi  ^  ^fi-  ^^  ijSxiCm 
óSL  Aftil  ^jj\S  e^u^^w  c:^v«l  4j;j5  ^)j  CiU    ^JI^jum* 


Digitized  by 


Google 


444 


^Ijjtf  yu»  ^\  iL^    e»^    cfJ  ^1  ^\j  ó^'i 
Ojè  J«Ju^'  s?'»  </'  tr!^  ^^'  Vi;*'^  *i^  «:/.«»-^ 

U-VAi}«/>  «;iO'   «-i'  '•'^  è^'  <:/^'  </r^'* 
jCp^i)   CLyM  w:^t    (wJJIjJb  «)i  ^J  V^^>>  t&r«£l 


BEV     TCHmAAft     TAV     FSRtOMH  »      DIfe     1«     aVlTKB 

aiTaouwHBio    tolharduxk* 

Er  wordt  verhaald  door  den  epperregier  bij  den  Ko- 
ning SiNGA,  (1).  Aldus  luidt  het  .verhaal:  De  opper- 
jregter  zeide  eerbiediglijk :  ^Mijn  gebieder!  gezegende, 
verhevene  Vorst !  de  zaak  heeft  overeenkomst  met  iiet 
verhaal  van  den  goudsmid  en  den  jager."  Navroeg  dé 
Koning  SiNOA »  »hoe  luidt  dat  verhaalf  **  De  opperregicr 
zeide:  »Het  gebeurde  eens,  dat  iemand  ter'Jagt  gaan* 
de,  eenen  kuil  maakte  te  midden  van  den  weg,  om 
de  dieren,  welke  langs  denzcj^ven  liepen,  tegen  te  hou- 
den. 'Nq  liep  daar  een  tijger  en  hy  viel  In  dien  knü; 
niet  lang  daarna  viel  er  ook  een  aap  in  dénzelven  «t 
,  een  oogenblik  daarna  viel  er  eene  slang  in ;  w^ders 
viel  er  ook  nog  een  goudsmid  in  dien  kuil.  Inmiddelz 
brak  de  dag  aan  en  er  ging  een  eenloopend  persoon 
voorbij ,  die  ter  jagt  wilde  gaan ,  eenen  hond  bij  zidk 


(1)  De  Koning  der  leeuwea. 


Digitized  by  VjOOQIC 


443 


hebbwide.  Ziende,  dat  er  ieiatfid,  in  di«  kuil  ge- 
vallen, wilde  opklimmen ,  zonder  te  kannen,  dacht 
de  jager:  »het  is  toch  goed,  dat  ik  het  om  Cïodg  wille 
doe,  dat  ik  hem  uit  dien  kuil  helpe ;  welligt  Talt  m^ 
geluk  ten  deel,  wanneer  verdienste  door  God  den  Al- 
lerhoogste beloond  wotdt ,  daar  ik  eene  weldaad  aan 
eènen  ongelnkkige  bewQs/'  Vervolgens  liet  hg  een 
touw  in  dien  kuil  af;  de  aap  vatte  hetsdve  en  werd 
door  hem  opgetrokken;  daarna  kronkelde  zich  de  slang 
om  het  touw  en  werd  door  hem  opgetrokken;  vervol- 
gens Uet  hi)  het  weder  vieren  en  de  tijger  pakte  het 
en  werd  insgelijks  door  hem  opgetrokken.  Toen  zQ  na 
met  hnn  driëen  boven  waren,  zeiden  de  tijger,  de 
slang  en  de  aap:  »Mijnheer!  wees  niet  bevreesd  of 
bedacht  voor  ons  drieè'n ;  w^  snillen  n  niet  verderven, 
h^t  zou  onbetamelijk  zijn,  daar  g^  ons  allen  wel 
gedaan  hebt ,  hoe  zouden  w(j  u  met  kwaad  vergel- 
den? Gij  moet  met  ons  bekend  worden  en  weten, 
dat  onze  verblijfplaats  in  een  woud  is."  De  slang 
zeide :  >Mijn  verbl(jf  is  hier  in  de  stad  in  een  zer 
'ker  huis."  De  aap  zeide:  .»Ik  bewoon  eenen  zekeren 
boom ,  indien  het  zijn  kan  moge  mijn  meester  der- 
waarts tot  m^  gaan,  opdat  ik  het  gunstbewijs  mQns. 
meesters  vergelde;  al  wat  ik  heb,  zal  ik  niet  ontzien; 
wat  nu  dien  persoon  betreft,  gQ  moet  dien  niet  opha-' 
len ;  want  dat  mensch  in  den  kuil  is  niet  volharden- 
de, in  zijne  getrouwheid;  elk,  die  hem  wel  doet, 'be- 
handelt hi^  niet  wel;  gewisselijk  vergeldt  hij  hem 
met  kwaad."  De  jager  antwoordde:  >Daar  g^,  dieren, , 
aldas  weet  te  spreken  en  een  vast  verbond  met  mi}  te 


Digitized  by  VjOOQIC 


446 


sluiten ,  hoe  veel  te  meer  dan  wij ,  medemencchen  ? 
voorwaar  ik  ken  dien  persoon  beter."  Nu  liet  bi}  het 
touw  weder  bot  vieren  en  trok  den  man  op ;  toen  na 
de  goudsmid  boven  was,  bewees  hij  zijne  holde  aan 
den  jager  en  zeide:  jiM(jn  huis  is  in  de  gttaat  N,  mogt 
mi}nheer  zich  derwaarts  gaan  verlustigen ,  ik  zou 
zijne  weldaad  beloonen."  Zi)  keerden  nu ,  een  iegelijk 
/naar  zijne  woning  terug. 

Het  gebeurde  nu  op  eenen  zekeren  dag ,  dat  de  ja- 
ger langs  'sheeren  weg  ging  en  onder  weg  eenen  aap 
ontmoette;  de  aap  zeide:  » Wel  mijnheer!  kent  mijnheer 
mij  niet?"  tevens  betoonde  hy  zijne  hulde  zich  bui- 
gende aan  de  voeten  van  dieA  man  en  zeide:  »Ja 
mijnheer !  thans  heb  ik  niets  om  uwe  toegenegenheid 
te  beloonen;  moge  mijnheer  hier  een  oogenblik  ver- 
toeven en  zich  slechts  zittende  verlustigen."  Daarop 
ging  de  aap  vruchten  halen,  die  zeer  lekker  van  smaak 
waren;  big  bragt  ze  en  bood  ze  dien  man  aan,  zeg« 
gende :  »Zie  hier  het  geschenk  van  uwen  dienaar,  een 
zwak  persoon."  Verrolgens  reisde  die  man  van  die 
plaats  af  en  ontmoette  eenen  tijger;  de  man  vreesde 
en  schrikte  op  het  zien  van  denzelven,  zegg^ide; 
>Ach!  welkeen  onheil  is  dit?"  De  tijger  zeide:  jiWel 
mijn  vriend !  vrees  niet ,  zoo  handelt  men  niet ;  want 
gij  hebt  mij  wel  gedaan  en  mij  doen  leven,  lioe  zoa 
ik  u  verderven?  "  Nu  kwam  de  tijger  zich  nederwer- 
pen  aan  de  voeten  van  dien  man ,  zeggende :  «Er  is 
niets  om  uwe  toegenegenheid  te  vergelden ;  indien  gij 
hier  een  oogenblik  kunt  vertoeven,  om  u,  hier  zittende  te 
vermaken  en  te  wachten  tot  dat  ik  terugkeer."  De  tijger 


Digitized  by  VjOOQIC 


447 


ging  nu  naar  een  dorp  en  zag  daar  een  spelend 
kind  in  kostbare  kleeding;  hij  pakte  het  en  nam  het 
al  de  versierselen  af,  die  hij  naar  huis  bragt  en  aan 
dien  man  gaf,  zeggende:  »Dit  is  mijn  geschenk  aan 
mDnen  meester."  De  man  ontstelde  en  verheugde  zich , 
goud  te  verwervtti ,  en .  de  tijger  keerde  naar  zijne 
plaatse,  en  de  man  ging  in  de  stad,  oordeelende  bij 
zich  zei  ven:  »Daar  de  beesten  zeifs  wel' doen  en  de 
deugd  der  menschen  vergelden ,  die  hun  wel  gedaan 
hebben,  hoe  veel  te  meer  zal  de  mensch  zulks  doen?'' 
Hij  ontmoette  nu  den  goudsmid ,  toonde  hem  al  de 
versierselen ,  die  hem  door  den  tijger  gegeven  waren , 
en  zeide:  »  Ja,  mijn  broeder!  ik  verzoek  u,  mij,  vol- 
gens mijn  verlangen,  van  dit  goud  een  sieraad  te  ma- 
ken; ik  heb  mijne  hoop  op  uwe  welwillenheid  ge- 
vestigd'^  De  goudsmid  antwoordde:  »Dit  werk  is 
voor  mijne  verantwoording  om  het  uit  te  voeren ;  dat 
mgn  broeder  zich.  niet  bekcmimere."  De  versierse- 
len werden  ddor  den  goudsmid  herkend ,  want  hij  was 
het,  die  dezelven  vervaardigd  had. 

De  goudsmid  zeide  »Wacht  hier  nu  eerst  wat ,  in- 
middels zal  ik  iemand  zoeken,  die  houtskolen  ver- 
koopt, opdat  ik  het  sieraad  bewerke."  Nu  ging  hij 
naar  den  edelman ,  wiens  kind  gestorven  was ,  die 
door  den  tijger  was  gegrepen,  en  hij  zeide:  >o  Mijn 
gebieder!  de  man,  die  uw  kind  vermoord  heeft,  is 
thans  te  mijnent,  en  al  de  kleederen  van  uw  kind 
zijn  bij  hem ,  welaan !  dat  mijn  gebieder  hem  spoedig 
gevangen  neme."  Toen  de  edelman,  wiens  kind  het 
was,  dit  hoorde,  beval  hy  dadelijk,  den  jager  gevangen 


Digitized  by  VjOOQIC 


448 


tè  nemen  j  en  al  het  gond  en  de  kleederen  van   tQn 
Jdnd  weiden  door  hem  genomen* 

Die  man  zeide:  »Wat  heb  ik  misdaan^  dat  gij  mij 
gevangen  neeml"f  en  de  edelman  -  antwoordde :  fCBJ 
hebt  de  kleederen  van  mjyn  kind  gestolen  en  mQn 
kind  hebt  gij  daarenboven  vcnnoord."  Nn  w«d  kg 
naar  den  Koning  gebragt^  en  de  Koning  beval :  «Laat 
hem  in  den  kerker  xetten ,  het  is  reeds  naeht  gewor- 
den, op  morgen  sullen  w|j  hem  laten  ombrengen." 
Vervolgens  werd  hQ  in  de  gevangenis  gdbragt. 

Door  de  beschikking  van  God  den  Allerhoogste , 
kwam  de  slang  t  die  door  den  jager  verlost  was »  hou 
opzoeken  en  vroeg  hem :  » Welk  ongeluk  is  dit"  i  en 
de  man  antwoordde:  »Ik  wacht  den  dag  van  morgen 
af  9  om  omgebragt  te  w<»den ;  men  zegt  dat  ik  de 
kleederen  van  het  kind  des  edelmans  gestolen  heb.** 
Nu  verhaalde hy  aan  de  slang»  de  manier»  waarop 
hij  het  goud  verkregm  had,  dat  de  tQg«r  hem  had 
gegeven,  en  hoe  hiy  naar  den  goudsmid  was  g^[aan; 
(zeggende) :  «Zoodanig  is  het  bestaan  van  den  goud- 
nnid ,  die  mij  in  het  verderf  gestort  heeft." 

De  slang  antwoordde :  >  Heb  ik  het  u  niet  vooraf 
gezegd ,  dat  de  menseh  niet  volhardt  in  zQne  gêtroaw- 
heid ,  dat  gQ  hem  niet  moest  bevryden ;  dit  komt  er 
nu  van ;  gij  hebt  hem  wel  gedaan ,  en  het  wordt  door 
hem  met  verraad  beloond ;  wat  schiet  n  nu  over  om 
u  uit  dit  gevaar  te  redden  I "  De  man  antwoordde :  mTk 
bezit  volstrekt  geene  hulpmiddden  meer,  maar  wacht 
het  raadsbesluit  van  God  den  Allerhoogste  over  m^  af/* 
De  slang  antwoordde :    »Ik  bezit  een  middel  on  v  Ie 


Digitized  by  VjOOQIC 


449 


TcrktMQ;  thMfl  ga  ik  het  kind  des  Koning»  byteo^ 
•Q  nicnaad  in  de  atad  kan  het  geneaen ,  er  ia  maar 
•en  kroid ,  neam  het  aan ,  hetzelve  dient  tot  tegen- 
gift, welligt  Tiaagt  men  er  naÉir,  geef  gij  het;  lig- 
tdyk  solt  gij  nit  dit  gevaar  verlaat  worden."  Nadat 
s9  hldos  geaproken  had,  ging  de  slang  het  Konings- 
kind BQten  i  en  het  werd  doodeiyk  ziek ,  door  het 
▼ergift  van  die  slang  getroffen* 

De  Koning  beval  iemand  te  zoektt ,  die  een  tegen* 
{[ift  tegeo  het  vergift  dier  slang  wist  toe  te  dienen;  en 
door  de  beschikking  van  God,  die  verheerl^kt  wordt! 
kon  niemand  znlks  Aoea.  De  Koning  gelastte  na  aan 
allen ,  die  onder  hem  dienden :  »  Gaat  gi)  allen  in  alle 
oorden  zoeken,  of  er  welligt  iemand  is,' die  een  te- 
gengift tegen  het  slangengift  weet  te  geven.". Nu  ver- 
•ehenen  riüie  geneesheeren  en  bekwame  mannen; 
(maar)  door  de  voorzienigheid  van  God ,  dia  verhe- 
ven wordt  I  kon  niemand  de  Prinses  genezen.  De 
Koning  beval  na  aan  de  heranten  en  dienaren :  »  Gaat 
big  bekkenslag  door  de  gansche  stad  bdkend  maken  \ 
dat  ik,  een  iegelijk,  die  m^n  kind  weet- te  genezen, 
indien  hij  een  slaaf  is ,  zal  loskoopen  en  vrijmaken , 
en  indien  h^  een  vrije  is ,  goud  en  zilver  en  juwee- 
len  zal  schenken,  en  indien  hij  een  misdadiger  is, 
zal  ik  hem  zi]ne  misdaad  vergevep."  De  heranten 
gingen  henen  en  lieten  de  bekkens  slaan  en  het  be- 
vel des  Konings  bekend  maken.  Zii)  gingen  naar  alle 
punten  ,  het  bevel  des  KoninPi  omroepen ,  zeggende : 
» Indien  iemand  het  kind  des  Konings  weet  te  gene- 
zen*,  zullen   hem  zelfs    zyne    doodzonden   door   den 


Digitized  by  VjOOQIC 


450 


Koning  vergeven  worden  en  een  slaaf  zal  vrijgeauükt 
worden.'*   Met  dat  al  vonden  zij  niemand ,  (die  znlks 
ondernam)   tot  dat  zg  9an  de   gevangenis  kwamen  eo 
aldaar  het  bevel  des  Konings  bekend  maakten;  de  ja- 
ger antwoordde :  »Blj  God ,  die  verheerlijkt  wordt  I  ik 
zal  beproeven  (het  kind)  te  genezen/'  en  zg  biagten 
hem  in  tegenwoordigheid  des  Konings ,  en  de  Koning 
beval  hem  zyn  kind   te   genezen.   De  man   nam    nu 
een  luiomblad,  bezwoer  hetzelve  en  beval ,  er  de  roe- 
ten van  de   Prinses   mede  te   wrijven.   Op  dat   eigen 
oogenblik   verdween  het  vergift   en  het  Koningskind 
genas.   De  Koning  verheugde  zich  zeer»  dat  zinkind 
genezen  was;   en  begunstigde  di6n   man;  en  de   Ko- 
«ning  riep  hem,  zeggende:    »Kom  gij  bij  mij"  vervol- 
gens gaf  hij  hem  goud  en  zilver  en  juweelen  van  on- 
schatbare waarde;    en  verhief  hem  in  aanzien.   Wat 
Wijders  den  goudsmid  betreft,  hij  joeg  hem  weg  van 
voor  zijn  aangezigt  en  verbande  hem  buiten  het  rijk. 
Dusdanig  is  de  vergelding  voor  hen,   die  braaf,  en 
voor  hen,    die    trouweloos   handelen    jegens    hunne 
lAedemenschen. 

P.   P.    ROORDA   VAN  ElJSlNGA. 


Digitized  by  VjO.O^IC 


LAND-  EN  VOLKENKUNDE. 

BIJDRAOE 

TOT  DE  GENEESKUNDIGE  TOPOGRAPHIE  TAN 

*  II. 

TsOXTi.TlB     JU     DBAZSLTEft    PaODVCTlV. 

B.    Juiihoudel^ke  en    Geneeskrachtige  planten» 

Zoo  schoon  hier  de  plantenwereld  is  en  rijk  aan 
Tormen,  zoo  gewigtig  is  zij  den  mensch  door  haro 
prodacten ,  wier  rijkdom ,  veelsoortigheid  en  aanwend* 
baarheid  tot  technische ,  oeconomische  en  geneeskun- 
dige einden  algemeene  belangstelling  verdienen. 

Hoezeer  het  ons  doel  niet  kan  zijn  ,  Batavia*s  Flora 
in  alle  hare  b^ zonderheden  hier  te  ontvouwen,  reke- 
nen wij  het  ons  toch  tot  pligt,  ons  niet  ^e  bepaald 
binnen  de  grenzen  van  ons  onderwerp  te  houden  en 
hier  en  daar  ook  melding  te  maken,  van  de  hief 
voorkimiende  en  ingevoerde  planten,  wier  vermoedelijk 
nut  of  nadeel  door  de  ondervinding  nog  niet  is  be- 
vestigd. —  Te  meer  achten  wij   ons  verpligt  sulktl  té 

31. 


Digitized  by  VjOOQIC 


452 

doen,  omdat  tot  nog  toe  niets  epeciaals  over  Batamd'f 
Flora  is  bekend  gemaakt  en  de  tot  haar  betrekkd^ke 
aanwijssingen  te  zeer  verspreid   zijn »   in   de  overigens 
talrijke  phijtographische  werken  over  deze  gewesten  (1). 
Bij  de  opsomming  der  meer  daddyk  gebmik^pe  ge- 
wassen ,  zuUen  wi|i  daarom  in  aAnteel^eningen  laten  vol- 
gen >  de  tot  dezelfde  familien  of  geslachten  behoorende 
en   hier   tevens  voorkomende   soorten,   voor  zooverre 
w^  zf  «c|ve  bdbben  waargenomen  of  hy  versebiUende 
schrijvers   vermeld  gevonden,    terwijl  vrij  tevens,  ter 
voorkoming  van  alle  verwarring,  sijstematisch  die  ver- 
wantschappen zullen  doorloopen ,  zooals  Endlicier  se 
opgeeft  in  zijne  Genera  Plantarum. 


(1)  Om  niet  te  spreken  van  de  werl^en  van  ud.  Cotta^ 
Boniiua  f  van-  Jlheede  tot  Drakenêttin  f  Jtumphius ,  y. 
ffurmann^  E.L.  BurmanHf  Noronha ,  lourêira^  jffi^rs* 
fieUp  ITaUachp  Wight  en  Jtrfwtt,  RoxhurgK  enz*, 
wa^rlA  deels  de  Flora  van  Oosi-Indie  in  het  algemeen,  deels 
d)i,e  van  Java^  Amhoina ,  Malacca  ^  Cochin-Chimat  Ma^ 
lahar  9  Coromandel ,  Ceijloh  enz.  in  het  bijzonder ,  wor- 
den. ^eiUustreerd  $  en  waarin  veel  is  aantreffen  wat  voor 
eene  veelheid  van  Batavia* 8  planten  van  toepassing  is ;  ma- 
ken w)  hier  speciaal  gewag  van  de  tah'ijke  werken  van 
BlUme  9  waaronder  vooral  zijne  Bedragen  tot  de  Wora  van 
Nederhindsch  ladiê  Bat.  1825—1826,  en  zijne  Inumeratie 
plantamm  Javae  et  insnlaram  adjaeentium  L.  B.  1827—- IS28, 
dje  de  Flora  Javae  en  Rumphia  zijn  voora%egaaB  »  lalr^e 
of^aven  inhouden  van  bianen  en  om  Bo/atna  groegende 


Digitized  by 


Google 


453 


De  éeimmAigste  planteR ,  wier  gedaehl^a  en  «ooi> 
len  9  voord  die  vin  4e  klasse  der  Wieren  y  Mer  Uj- 
■oDder  bJryk  ifjii  (1)  i  TerrnUen  eené  loo  gewigtige 
fo)  kt  bet  algemeen  natanrlevén ,  ds  xt}  van  vreinig 
bdang  sijfn  i^Mir  den  menscii*  «^  De  moerassen  s^n  be- 
dekt mét  Nostocs  y  Ceoferven ,  Chaniceën  en  eidcde 
Utvaceën ,  en  bevatten  ontelbare  IMatomace^ ,  van 
sonluige  wier  gedachten  het  nog  is  te  betwijfelen,  of 
M%  neer  behooren  tot  die  pbnteo-  dan  tot  <le  dieren- 
vreirdd.  Coëflteienten  van  het  moerasleven  y  brengen  zij 
bij  9  tot  die  ooophoudelgke  metamorphosen  der  stof  ^ 
waarvan  de  noerasefflnvien  het  gevolg  ssgn. 

De  Fnngi  (Zwommen  en  Sdiinunela) ,  de  knagende 
parasieten  der  kw^nende  organismen  en  tevens  debe- 
Werktuigers  dar  doode  organische  stof,  vinden  in  J^- 
fatMê  vochtig  warm  klimaat  gunstige  voorwaarden 
Ier  ontwikkeling  (2).  In  het  praktisch  levcfn   zijn   de 


(1)  Over  de  Javaiche  Algae ,  is  nog  d»er  niemaad  in 
hei  hijBonder  gescbreven.  Wij  vertroawea  dat  siob  spoedig 
een  pfaytoloog  zd  opdoen ,  die  Ideraaa  sgne  krachten  sd 
besteden. 

(2)  Zie  over  de  Javasc^e  Fangi:  Th.  Fr.  L.  tiêêê  a^ 
E^enbeek  én  Biume  in  de  Ifeva  acta  acad.  nat.  oor.  vol. 
XIII.  1826.  p.  d^22 »  waarin  10  soorten  beschreven  wor- 
den, waarvan  5  x^n  gereprodnceerd  ia  JungkuhtCê  l^ae-* 
miésa  in  Fioram  Grjptogamioam  Javae  insalae.  Yerh.  v.  h.. 
Bat.  Gen.  v.  K.  en  W.  vol.  ITil»  in  welk  hoofdwerk  over 
dit  onderwerp 9 128  soorten  worden  opgesomd^  waarvan  on- 

3l\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


454 


hier  voorkomende  soorten  van  geene  aanwending, 
tencij  het  Lycoperdon  posilluni ,  enkele  Agartei  (!){«- 
moer  Kelang  etc.)  die  gekookt  door  de ,  inhhdexs 
worden  genuttigd  en  de  Sjoeng-ko  (Agaricnji  alatace«a 
Pers.),  die  echter  niet  hier  groeit,  maar  gedroogd 
uit  China  wordt  aangebragt  en  door  de  Chinezen  ge- 
geten. Nog  twee  andere  soorten  ,  de  Boeto  Setam  (Hj* 
meaophallas  Dacmonum  Nees  ah  Es.)  en  de  OeU  JRo- 
df'a  of  Koelit  Baioe  (Tuber  Reginm),  evenmin  hier 
aanwezig ,  worden  elders  door  de  MaleQers  als  ge« 
neesmiddelen   gebezigd;    de   eerste  uitwendig  tot  hel 


geveer  |  gedeelte  in  en  om  Batatna  is  aantetreffeBy  n.  1. 
Trichoihecium  routatom  Jgb«  ;  SiUbum  rigidum  P. ;  SÜibam 
iacarDalum  Jgb. ;  Isaria  dendroidea  Jgh. ;  Hjpbdia  roiea 
Fr.;  Spbaeria  herbarnm  P.  Fr.:  Sph.  Golnmnaris  Jgb.; 
Extdia  purpurascens  Jgh. ;  £zidia  pellaclda  Jgh.  (Dfaiaeer 
Koeping);  Peziza  Caljcina  Fr.;  Tjphaht  Uyalina  Jgh.; 
Uimantia  lactea  Fr.  (var.) »  Polyporoui  flavus  Jgh. ;  Pol. 
floccosus  Jgb.  ;  Pol.  indecorus  Jgh. ;  Pol.  sanguineus  L. ; 
Pol.  asper  Jgh.;  Pol.  cervlno-plnmbens  Jgh;  Pol.  ü'opieos 
Jgh. ;  Pol.  zaoihopos  Fr.  ;  Pol.  nmbilieaias ;  Daedalea  in- 
dica  Jgh. ;  Canibarellos  redivivus  Jgh. ;  SohizophijUnm  com- 
mane  Fr. ;  Agaricas  Canarli  Jgb. ;  Ag.  Sajor-Kajoe  Bpb.;  A. 
tenaiuimns  Jgb.  —  Behalve  meerdere  dezer  soorten  vooral 
Agarici »  hebben  wy  verschillende  vormen  van  Pkyiarum , 
in  rottende  plaatendeelen  (vmehtschillen  enz.)  aangetrof- 
fen alsmede,  algemeen  ,  langs  de  wegen  het  Lycoperdon 
pusillnm.  <—  De  hier  T»>orkomende  eigenlijke  SchtmmeU » 
zjjn  greotëndeels  soorten  van  .  Mgcinema  >  Erinenm  >  en 
Bjssos. 


Digitized  by  VjOOQIC 


455 


rijpmaken  van  gezwellen  (1) ,  de  laatste  inwendig  te« 
gen  Diarrhaeên  en  koortsen. 

II.      KORMOPHIJTEN.  —  SteNGELPL  ANTEN* 

A.  Acrobryen. 
Even  gering  als  ons  het  nut  is  der  Thallophijten , 
is  het  ons  ook  van  de  eerste  groote  rei  der  stengel- 
planten  ,  die  hehalve  de  Calamariae ,  Hjjdropterides , 
Selagines ,  Zameae  en  Rhizantheae  f  de  meer  algemeen 
beende  klassen  der  Levermossen  (2) ,  Loofmossen  en 
Yarenkrniden  ,omvat.  In  Batavia's  vlakte  zijn  deze 
planten  bovendien  evenredig  weinig  talr^k  en  meer 
teruggetrokken  naar  de  berghellingen,  waar  zij  in  on. 
eindig  variërende  vormen  tieren.  Hier  vindt  men  slecht^ 
enkele  Hijdropteriden  (Azolla pinnata  R.Br.,  Marsilea 
qnadrifolia  L.)  op  moerassige  plaatsen,  en  Loofmossen 
aan  vochtige  muren  en  boomstammen  ,  terv^ijl  de  weinige 


(1)  Be  Mideiiiehe  geneeskunde  y  zoo  eenvoudig  als  empi* 
riseii»  bezit  echter  eene  onnoemelijke  boeveelheid  genees- 
middelen >  bijkans  uitsluitend  tot  bet  plantenrijk  behoo* 
rende,  waarvan  wij  eene  menigte  in  deie  bydrage  znllen 
moeten  aanstippen.  Wij  behouden  ons  echter  voor,  later 
afzonderlijk  en' uitvoerig  over  de  Maleische  Materies  medica 
Ie  handelen. 

(2)  Be  Javasche  Levermotien  zijn  door  Ifee$  van  £sen' 
èeck  9  Blume  en  Reinwardt  meer  bekend  geworden »  vide 
eor.  Uepatieae  Javanicae;  in  Nov.  act.  acad.  Nat. 
cur.  vol.  XII.  1824.  p.  181—238,  waarin  59  soorten 
beschreven  worden,  aUe  befaoorende  tot  Marchantia  en 
Jungermannia. 


Digitized  by  VjOOQIC 


456 


Vareiikrttidea(l)  wed»  de  moerasteii  en  iM^taafpIaat- 
sen  benünnen.  —  Slechts  het  loef  vaa  de  CefaA^Aecis 
thalictroides  Bcongn.  (Sajor  kodekb)  mrdt ,  van  de 
tot  boventtaande  klasseo  hehoorende  planten  ,  hier  door 
fliommigen  ab  groente  gebruikt  (1).  Wij  antten  er  das 
niet  over  nitwgden  en  meer  in  het  h^zonderhanddea 
ov«  d©  voor  ons  onderwerp  verre  weg  gewigtigerplitt- 
teii ,  die ,  booger  georganiseerd ,  tot  de  twee  hoofd- 
groepen bdiooren,  welke  in  de  weteAschap  gekenmerkt 
staan  als  Kormophijta  Amphibrya  en  AcrampUbid^ 
B.  AmpMbryen.-'ÉndogenÊn. 
Geen  land  ter  wereld  vtrelligt  is  er  >  waar  de  End»* 


(1)  Oe  Füices  vaii  Java  zijp,  luivoeri^  belnndeH  dew 
Blnmi9L  in  aijae  Enumer^tio  plant.  Jav.  en  ia  »yne  Flora 
Javae.  —  Behalve  in  deze  werken  zijn  enkele  bijzonderhe- 
den over  de  Oost-Indische  Filices  reeds  door  Rwmphxut  in 
»gn  Eerbar.  Amhoiaenst  aaagolMkend.  —  Zie>  voorts  oiyer 
d«  J«vesehe  CetensriM  Bium»  Emnau  pknk  Faas.  11.^ 
oawtf  dB  UjdropUridMi ,  Blum»  ibid. ,  over  dfr  &phigi—a  , 
Jfium^  Uud.  {  en  over  de  Bhigantheae ,  Bium»  Flor.  lavae 
en  JTunghuhi^ti  Menogrq>liie  over  fovasohe  Baknophareae  ^ 
im  IC*v.  a^*  acad.  nat.  ear.  voL  XIX^  ^  De  Men  datat 
te  Batavia  op  de  Sanda-  en  Moluksche  eilandea  voarko- 
mende  ¥arena»  vorden  echter  tai  veelvuhU^  eisden  gjB- 
bezigd. 

(3)  dader  de  hier  groeijeude  80<Nrtea  behonren  veorlsi 
Acrostiobnni  inae<|nala  WiUd. »  Aero&i  speciotnm  Wllld.; 
Acrott.  alcicerne  BI. ;  Aspidium  sabpuhesceiis  BL  ;  Aap^ 
venolosum  BI,  enz. 


Digitized  by  VjOOQIC 


457 


ganra  MO  ttet  veelvdldightid  met  nut  en/pracht  vér- 
ewigm  alt  of  Jata.  Het  beiit  denelTer  iierlijktte 
repcesentaateB  »  hetzl)  op  de  bergen  ,  hetzij  in  de  vlak« 
ten.  Balmta.  deelt  daarin  r^kel^k,  ja  rijkelijker  dan 
de- borgniggen  ,  waar  slecbta  enkele  familiën  praedo« 
mineren ,  terwigl  hier  de  meeste  klassen  der  Endogen 
nen  soortenrijk  worden  yertegenwoordigd  en  bijna  son« 
der  uitzondering  den  mensch  tot  weldaad  zijn*  — ^  Hier* 
van  bezitten  wij  al  dadeUjk  de  sprekendste  voorbeei* 
den  in  de  klasse  der 

Glnmaeeën  ;  (l) 
die,  gelgk  zig  in  Europa  hare  onmisbaarheid  doet 
gevoden,  wanneer  de  oogst  der  graanvdden  mislakt, 
zoo  ook  hier ,  in  nog  hooger  mate'  het  individueel  be- 
staan der  bewoners  verzekert  en  »laeta  praebet  peen* 
dibns  pascna  et  hnmano  generi  annonam.'*  •«—/£{;># , 
Bttmboe  en  Suikerriet^  ziedaar  de  gewigtige  plan- 
ten ,  waarmede  dit  heerlijk  eiland  tot  op  de  bergen  , 
alt  is  overd^t  i  waarin  de  inlander  zijn  huisraad  ^ 
woningen  en  Toedtel  vindt,  en  die,  als  artilcelen  van 
kidteur  op  de  ph^sisohe ,  politisobe  en  commercieele 
tubsistentie  van  Kolonie  en  Moederland  van  belangrijken 
invloed,  een'groot  gedeelte  van  Java' 9  rijkdom  uitmaken. 
Van  deze  planten  is  de  Ryst  (Orjza  sativa  L.)  met  hare 
buitengemeen  talrijke  variëteiten  (2)  wel  de  voornaamste. 


(1)  Ook  dez6  klasse  h  voor  Java  no^  onbewerkt** 

(2)  Over  d^  kultunr  eu  de  variëteiten  der  r^st,  zoo  miu 
als  over  die  yaa  meerdere  later  te  noemen  kultiiur-plantea 
mogen  wij  lüer   uitwijden.    In  de    verhandelingen  van  liet 


Digitized  by  VjOOQIC 


458 


De  voordtelen  besittende  van  het  brood  5  fcieiic  de 
R^'st  deszelfs  nadedieii  niet.  -«  Yoedielryk  en  ligt 
verteerbaar,  beantwoordt  sij  ten  volle  man  de  vcr- 
eischten  die  de  voedselstoffen  in  deze  gewesten  behoo- 
ren  te  bezitten.  —  Niettemin  is  zij  in  vroegere  en 
latere  tijden  veroordeeld  als  schadelijk  werkende  op 
de  maag,  oogen  en  hersenen ,  en  hoezeer  dat  voor- 
oordeel reeds  bij  vden  is  opgeheven ,  is  het  niet 
overbodig  bij  te  dragen  tot  deszelfs  volkomen  uitroei- 
jing.  Bqntiui^  die  in  mime  mate  deelde  in  de. 
vooroordeelen  en  bijgeloovigheden  zijns  tijds ,  waarvan 
de  bewijzen  talrijk  zijn  in  zijne  schriften,  beschoawde 
^e  rijst,  warm  genuttigd,  als  nadeelig  werkende  op 
geheel  het  zenuwstelsel ,  en  beweert  dat  sQ  aldss 
blindheid  heeft  veroorzaakt  (!)'•  Men  geloove  volstrekt 
niet  aan  dit  sprookje ,  dat  sedert  door  duisende  tongen 
is  herhaald.  Wel  is  het  waar,  wat  Baniius  lasgelIjkB 
verhaalt ,  dat  de  Javanen  en  Maldjers  slechts  hoogst 
zelden  zich  met  warme  rijst  zullen  spijzigen;  evenseor 
is  het  waar,  dat  zij  aan  het  blindmakend  vermogen 
der  rijst  gelooven ,  maar  de  gezegden  der  zoo  ligt- 
en  zoo  bi{}-geloovige  inlanders,  kunnen  ons  hier  geens- 
zins tot  borg  strekken  voor  de  waarheid  der  zaak; 
en,  aangezien   de  ondervinding    niets   dan  de  onge- 


Batav.   Genootsch.  van  Kunsten  en  Wetenschappen  en  hei 
Tijdscfafift  voor  Keérlandseh  Indié»  Icsn  men    daaromtrent 
belangrijke  en    onbelangrijke    mededeelingen  vinden.     Zoo 
ook  in  de   Nederlandscbe  Hermes.    Vol.   l-^EC. 
(1)  Bontiu8  1.  cii.  Blalog.  lU  psg.  7. 


Digitized  by 


Google 


U9 


ri^mdhtld  VM  dat  TerCelid  bevesiigt ,  uiogen  wfj  het 
geloof  daaraan  .  volstrekt  weigeren.  Hoe  onschuldig 
echter  de  rijst  ten  dezen  opzigte  is ,  is  het  niettemin 
eene  waarheid,  dat  zij  koud,  genuttigd,  Toor  de 
digestie-organen  beter  is,  dan  warm  gebruikt.  Trou- 
wens, dit  is  hier  het  geval  met  de  meeste  voedsel- 
sloffen.    Eene  koude  tafel  is  hier  de  beste* 

Bij  de  Europeanen  te  Batavia ,  is  de  rijst  op  de 
tafels  veelal  niet  of  slechts  pro  forma  aanwezig.  In 
het  algemeen  bemint  men  de  rijst  niet,  en  zelfil 
behoort  het ,  naar  het  schijnt ,  tot  dén  minder  goeden 
toon,  rijst  te  nuttiged.  De  tafels  moetc^  overdekt 
zijn  met  eene  keur  van  Europesche  spijzen ,  die  aan 
de  ondoelmatigheid  van  derzelver  gebruik  slechts  heb- 
ben tegen  te  stellen ,  dat  zij  het  gehemelte  van  den 
gastronoom  aangenamer  prikkelen  en  den  Europeaan 
het  afzijn  uit  zijn  geboorteland  eenigzins  vergoeden. 
Het  ware  te  wenschen  dat  de  Europeanen  in  dit 
opzigt  een  voorbeeld  namen  aan  de  inlanders ,  die 
blUkbaar  het  gezondste  gedeelte  van  Batavia's  bevol- 
king uitmaken  en  aan  de  ger4ns[ste  sterfte  onderhevig 
zijn,  maar  die  ook  de  aanwijzing  der  natuur  meer  hebben 
gevolgd ,  in  eene  voortreffelijke  keuze  hunner  spijzen. 
*  Voor  den  inlander  is  rijst  alles.  Zonder  rijst  zou 
«en  maaltijd  hem  geen  maaltijd  zijn.  Hij  eet  ze 
gewoonlijk  gekookt  (niet  volkomen  gaar)  en  nuttigt  ze 
met  een  weinig  zout,  met  wat  spaansche  peper*  of 
andere  specerijen,  benevens  visch,  kippenvleesch ,  en 
soms  Ook  met  eenige  inlandsche  groenten.  Deze  wijze  . 
van  spijzigen  houdt  zijn  ligchaam  het  best  in  stand ,  voor- 


Digitized  by  VjOOQIC 


460 


komt  de  te  groote  veneasiteü  im  Uoeds»  de  ie  gn>9te  vet- 
heid des  ligchaaflie  en  weeft  tevens  de  hier  loo  digemeea 
heerschende  voOTbeschiktheid  tot  leyer-,  milt-  en  inlesd- 
naalzielcten,  waarvan  zoo  veleo  hier  de  ribgtoffimi  sffn. 

De  rijst  is  ook  een  wezenligk  en  voortrefel|fk 
geneesmiddel.  —  Onder  de  disetetiea ,  die  toeh  evenseer 
geneesmiddelen  E^n  als  de  eigenl^ke  medicamenteB , 
staat  sif  met  de  Arrowroot  bovenaan ,  vooral  in  den 
vorm  van  pap  (boebor)  en  dik  afkooksel  (kandjie)^ 
terwiQl  bij  ontstekingachtige  en  catarrhale  siekten  in 
het  algemeen  en  bij  die  der  spijsbnis  in  het  b|}coii4«c 
het  rgstwater  (ajer  kandjie)^'  van  zoo  voertreffielQk 
als  algemeen  erkend  nnt  is  (1). 

Maar  wig  moeten  korter  zgn. 

Op  verre  na  niet  zoo  algemeen  gecoltiveerd  en  oek 
van  minder  gebraik,  is  de  Mais  (Zea  Mais  L.)  de 
Djagong  der  inlanders.  Slechts  als  bij  nitsmideriog 
wordt  ze  door  sommigen  gekookt  of  geroosterd  genut- 
tigd, en  in  en  om  Batavia  treft  men  ze  sledits  htar 
en  daar  in  particuliere  tuinen  aan.  Het  StdAerriei 
(Saccharum  officinamm  L.)  (2)  daarentegen ,  de  Toeboê 


(1)  Eumphiut  was  in  dwaling ,  toen  hij  van  bet  rijst* 
water  schreef:  »  die  tot  hel  bord  geneigd  zijn  ,  moeten 
zulks  mijden,  of  immers  niet  warm  drinken.'^ — \ièe  ej. 
Herb«  Amboin.  Tol.  Y  pag.  200. 

(2)  Andere  soorten  van  hier  (in  liet  wild)  voorkomende 
Saccharum  -  soorten  sijn  de  Mang  -  Alang  (Sacebamni 
Koenigii  P.)  ;  de  Gla^a  (S.  Glagi  R.) ;  de  Boenio^t'-atifing 
(S.  CaniBttm  W.)- 


Digitized  by  VjOOQIC 


461 


der  Bfakijeni ,  belekt  eren  als  de  viJBi ,  aiigetirelrte 
velden  londott  de  hoofdstad ,  en  wijkt  in  comineffcieale 
bslangf^kkeul  Tedr  de  tgut  niet. 

Als  een  der  fraaiste  gesladitett  van  de  Grassen , 
i»  de  Bamèoe  (Baadbiisa  amndinacea  W.)  (l)  tevens 
een  der  nuttigste*  De  Bamboe  strdct  den  inlander 
tot  voedsel ,  tot  geregten ,  tot  hnis ,  tot  menbeb  f  tot 
gereedschappen  y  tot  wapens*  In  de  r^st  en  bamboe 
beoit  de  inlander  het  noodige  tot  ondeibond  y  bescherm 
ming  en  verdediging  z^ns  levens*  Rijk  aan  soikerstoft 
worden  de  uitspmitsels  deels  raauw  »  deels  gekookt » 
deels  ingelegd  (als  zuur  ,  Atjar)  door  inboorlingen  en 
Chinezen  veelvoldig  gclnuttigd.  Dezelfde  eigenschiq^ 
der  bladeren  9  doet  ze  een  doebnatig  en  gdbmkelgk 
geneesmiddel  agn  voer  ligt  droesige  paarden»  din 
dezelve  zoo  wel  bij  catarrhen  der  reiqiiratie  als  der 
i^^-wegen  gaarne  en  met  goed  gevolg  nuttigen*  Men 
heeft  geleefd ,,  dat  de  wonden ,  door  bamboe  teweeg 
gehragt ,  vergiftig  zijn ,  om  dat , ze  raoeijelQk  heeten 
en  dikwerf  hardnekkige  nlceraties  veroorzaken.  Wlf 
moeten  tulks  echter  ontkennen  en  schrijven  het  ernstig 
karakter  van  zoodanige  zweeren  toe,  eensdeels  dat 
bedoelde  wonden  gewoonlijk  gegtohen  wonden  zijn 
en  ten  andere  en  wel  voornamelijk ,  aan  de  kleine , 
dikwerf  onzigtbare  splinters,  die  in  de  wond  terug 
blyven  en  door  aanhoudende   irritatie  langen    tijd  ab 


(I)  Behalve  de  Arundinaeea  pr^kt  bier  ia  de  taine» 
eek  de  B.  glauca  W.  (Bambee  Tjüia)»  waarschijnl^k  uit 
China  herwaarts  overgebra^l. 


Digitized  by  VjOOQIC 


J 


462 


blijvende  secretie-prikkel  werken,  totdat  ze  eindelifk 
bg  rijkelijke  sappuratie  worden  verw^derd  (1). 

Behalve  de  genoemde  grassen  ziet  men  hier  nog 
de  Bompoet  Kassang  (Anthesteria  argaens  WilU.) , 
de  Akar  Wangie  (Andropogon  muricatus  Btz«)  welke 
om  derzelver  geurige ,  aan  setherische  olie  ryke  wor« 
tek  9  wordt  aangekweekt  en  nog  talrijke  andere  soor- 
ten ,  meestal  van  meerder  of  minder  iint  als  voedsel 
voor  paarden  en  runderen ,  doch  voor  den  mensch 
zeer  ondergeschikte  waarde  (2). 


(1)  Wij  hebben  talrijke  dergelijice  wottden  in  ^elte^ 
vrêde'8  Hospitaal  onder  behandeling  gehad ,  en  ons  Tan 
ket  aanwezen  dier  kleine  splinters  overtuigd ,  ,  nieitegen* 
staande  sommige  .der «patiënten  dese  sweeren  van  Suwêatru^s 
Westkust  hadden  medegebragt. 

(2)  Rumpktuê  in  zijn  Herb.-  Amb.  besehrQfi  neerdare 
Gramineên  en  Cjperaceén »  die  ook  hier  voorkomen »  waar- 
onder soorten  van  Póa  (Poa  Amboinensis  L.) ,  van  Ca)a- 
magrostis»  het  Andropogon  Schoen  anthns  (Rompoei  Siree}» 
vootis  het  Rompoet  Majara »  Kodokh ,  Karbouw ,  Soebat , 
Koesoe  -  koesoe »  Asap  ,  Anjing  ,  Koeda  ,  Bebek  enz. ,  wier 
sjsiematische  namen  wij  voor  het  tegenwoordige  niet  in  de 
gelegenheid  zijn  optegeven ;  voorts  eenige  Cjperus-soorten, 
de  Teker ,  Teckee  (pjp.  rolundus  L.  en  Gjp.  tuberosus 
Rttb.),  Teckee  Lawut  (Cjp.  longasL.)  en  Tabulissa  (K^l- 
lingia  in  onöcephala  L.).  Rumphxus  weidt  ook  uit  over 
derzelver  praciisch  nut  y  waarom  wij  onze  lezers  naar  hem 
verwijzen. —Boek  X.  —  Van  de  Cjperaceae  heeft  men  hier 
verder  nog  de  Scleria  approximata  Hassk. »  het  Pandano^ 
phjllum  palustre  Hassk.  (Harrassas  Pjahi  enz*) 


Digitized  by  VjOOQIC 


46!3 


EhanliSblastaer 
Wf$  bezitten  er  hier  slecbts  enkele  «oortien  vatt» 
behoorende  tot  de  geslachten  *  Comm^lina  eil  Tnides- 
cantia(l)  op  grasrijke  en  vochtige  plaatsen  groeijende 
en  ons  van*  even  weinig  nnt,  als  de  spaÉrzaam  hier 
Tooricomende 

Helobiae , 
die'  voornamelijk  door  de  geslachten  Sagittaria  (2)  en 
Damasoninm  gerepresenteerd  worden,   terwijl  de 

Coronariae , 
eene  Idasse ,  waaraan  de  geneeskunde  reeds  zoo  vele 
voortreffelijke  artsenijen  heeft  te  danken  (3) ,  hier 
meerdere  i(oorten  bezit,  die  deels  vrijwillig,  deds  ge* 
cultiveerd  hier  groeJJen ,  doch  wier  vermoedelijke  ge-^ 
neeskrachtige  eigenschappen  voor  de*  meesten  nog  naar 
bevestiging  znchten.  De  Aspergie  (Asparagos  offici- 
nalis  L.) ,  wier  jonge  scheuten  een  zoo  gezond  en 
ligt   verteerbaar   geregt    als    voortreffelijk    diaretisch 


(1)  Coqsmelina  SalicifoUa  Roxb;  Tradescantia  crlstaU 
T*  f  Trad,  axülaris  L.  (Rompoet  Tali  sait)  enz. 

(2)  Sagittaria  himndinacea  (Bea  -  bea)  en  Sag.  pusilla , 
in  rijstvelden  en  moerassen  groeijende.  Damasonium  Indi- 
cmn  WiUd »  in  moerassen* 

(3)  Wi}  lierinneren  ileehis  aan  het  Veratmm  Sabadilla 
Reiz»  Colchieum  autumnale  L. ,  aan  de  Aloë-sooi^n, 
aan  de  Urginea  raaritima  Steinh.  (Sciüa  mariiima  L.)  > 
aan  de  Smilax  *  soorten  enz. ,  waaruit  deze  eeuw  in  de 
Yeratrine ,  Golchicine »  Aloine »  SoiUitine  en  Farilline  sdhat- 
bare  geneesmiddelen  heeft  weten  te  trekken. 


Digitized  by  VjOOQIC 


464 


geneesmiddel  2^11  ^  de  Ajau  (AUirnn  cepa  L.)  en 
bet  Kaoflodk  (Alliam  saftivam  L.) ,  1^  de  inlandera 
gewiMe  condiiaenten  ^  DVierden  in  de  moestaiaeii  ge* 
kweekt ,  terw^l  de  Dracaem  lenninidiB  »  de  SaBseiieni 
fleXtiQiai  widr  wortels  tegen  dfelhraalUeuiefrhaeéA 
met  succes  worden  aangewend ,  en  de  DiMieUa  odo« 
rata  BL ,  wier  gestampte  wortels  met  andere  specerijen 
let  renk- koekjes  worden  bereid  ei^  in  den  vorm  'van 
afkookael  tégen  slymvloeijingen  der  genitalia  ea  df« 
snrie  aangewend ,  veler  Insttninen  versieren.  Voorts 
v«eden  hier  de  moerassen  de  Pontederia  vagiadls  !••, 
van  welke  de  Maleyers  de  wortels  tegen  maag*  en 
leversSckten  9  tegen  aamborstigheid  en  tandp^en  9  de 
Uaderen  tegen  koortsen  bezigen ,  alsmede  de  Ponte- 
deria haslata  L^^en  Roxbnrgia  gloriosipidee  Jon«  (1)« 
Minder  talcgk  in  soorten  zQn  hier  de 
Artorhizaey 
die  men  te  Batavia  in  de  geslachten  Tacca  (2)  «11 
Dióscorea  terug  vindt.  Rijk  aan  zet  -  meel ,  zijn  de 
wortelknollen  der  Dioscoreae,  als  voedselmiddel  van 
hoog  belang ,  en  in  de  tropen-landen ,  waar  de  rijst- 
kultuur  niet   plaats  heeft,   (vooral    de   eilandgroepen 


(1)  Andere » tot  deze  klasse  behoorenda ,  hier  groegeade 
plasten  sija  de  Roxbnrgia  Japealea,  Dianella  Maaritiaiia 
(beide  Uer  ingevoerd) ,  Citrcoligo  reenrvata  fXryand.  CTjen-* 
Kok)  ,  Pentederi»  panoiflora ,  Smilsx  Zejhinioa  L.  OQaa«* 
aar)  en  Sttiyax  Leaeopli3dla. 

(2)  Tdtka  I^airai  (Tacca  pinnatifida  Forst) ,  Takka 
Goenoeng  T, 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 


vAtt  Paljftmêié)  dikwerf  hit  v^onaaniBlie  vödbel  {!)% 
Hier  mckut  sQa  sa  van  miadtr  anDweiidiag,  beeieev 
wQ  in  de  Oebi  Tangaii  (DioBoorBa  alala  L«)  en  Hoei* 
oepM  (DioseoreabiilbiftraL.),  de  «oorlen  bezitten  (2)» 
die  eMen  mit  de  DioeeeÉea  uAvm  L»,  de  aeett 
giri>mikel(|lce  z|}ii. 
Aan  de 

hebbea  wy  hier  almede  eenige  belangrgke  planten  té 
danken*  De  Natuu  (Ananasea  sativa  LindI*)  is  er  wel 
de  ▼oomaamate  van  en  lieeft  haren  roem  erlangd  door 
hare  prait^iige  en  emakelQke  vrachten  ^  die »  hoesieet 
net  voorngtigheid  en  bQ  gesonde  digeetie  organen 
gebcttikt  oaechadelyk  9  echter  det  onvoorsigtigen  «laar 
al  te  dtlcwerf  Djsentenen  of  kolieken  hebben  berok* 
kead.  -«*  B^  het  gebruik  dever  vrachten  lette  men  er 
op  y  dat  men  niet  te  seer  in  transpiratie  s^  en  aan 
geene  indigestie  (dyspepsie)  of  neigiog  tot  intestiaaat* 
vloeyingen  iaborere,  dat  voorts  dè  vrachten  zelve  goed 
r^p  en  met  water  gewassohen  zijn  ,  waardoor  veel  van 
het  echerpe  zoor  wordt  weggenomen.  *»  In  geen  geval 
werkt  de  Ananas  ganstig  op  de  maag  en  intestinaal^ 
vliezen ,  maar  zij  bevordert  de  galsecretie  en  excretie 


(1)  Hei  goberpe  en  bittere»  dat  desse  wortelknellen # 
exen  els  die  der  Tacoe  bezitten »  kso  er  deor  eens  i)a%%ê 
kekiog  aaa  ontafmea  worden. 

(2)  Befaelve  deae  eek  no(|  de  Dioecerea  peatepliylla  L# 
(Oebi  oeiea)  %  S.  birtata »  B;  noarnialaria  Laai ,  B.  fpie«- 
lata,  D.   acnleata  L. 


Digitized  by 


Google 


466 


en  Tdofal  de  i^eeeniereiide  werking  der  nieren;  dgw- 
sehnppen ,  in  hooger  mate  nog  haar  deel ,  wanneer  éQ 
onryp  ift  9  ^n  die  er  to€  hebben  geleid ,  haar  in  aom* 
mige  ziekten  &ï  toestanden  van  het  Uro-g^itaaby- 
steem  toètedimen*  En  inderdaad ,  de  uitwerkselen  der 
onrijpe  ananas  zijn  in  die  gevallen  niet  twQfdachtig* 
Als  geneesmiddel  tegen  urethrablennorrhaeën ,  als  «n- 
menagQgum  en  aiortimum ,  is  dé  ananas  dan  ook  el- 
ken  inlander  bekend  (1).  —  Helaas  y  ook  in  hare  haOtB 
hoedanigheid ! 

Minder  algemeen  bekend  dan  de  Ananas,  dedivoor 
den  geneesheer  van  meer  belang,  is  de  wortel  van  den 
Bakoen  (Crinum  Asiaticom  L),  wiens  braakwekkende 
eigenschappen  ,  almede  reeds  door  BwnpAims  vermeld, 
door  Horsfteld. héreniigd  zijn  en  dit  middel  onze  te* 
genwoordige  geneesheeren  ter  verdere  beproeving  adn- 
bevelen  (2).  Hét  stond  in  goeden  naam  als  tegengift 
tegen  vergiftige  pijhvonden.  —  Ook  ie  Kekpoi  (Par- 
danthns  Chinensis  Ker.)  is  den  inlander  als  een  ope- 
nend en  resolverend  middel  bekend ,  terw^l  de  bier 
ing;evoerde  Saffraan  (stigmata  Croci  sativi  L.)  een  der 
geliefkoosde  emmenagoga  is,  die  Europeesche  en  niet 


(1)  Yergel.  JF'aitx.  Praktische  WaarnemingeB  over 
eenige  Javaansche  geneesmiddelen    1B29  —  pag.  8. 

(2)  Zie  hierover:  JÊumphiuê  1.  c.  Dl.  Yi  pa$.  165. «^ 
Morsfield,  Beknopte  beschrijving  van  het  Crinom  Isiati* 
o«m  in  Yerh.  v.  h.  Bat;  Gen.  v«  K.  en  W.  vol.  YII  en  sgn 
Short  Aecouat  of  the  Medicinal  plaats  of  Javm ,  ib.  veL 
Yin.  p.  116. 


Digitized  by  VjOOQIC 


4er 


Euapeefche  dames,  sonder  den  raad  eens  geneesheenr, 
maar  al  te  dikwerf  aanwenden  (1). 
De 

G'ffnandrae , 
a|}n  soo  spaarzaam  in  Batatia*ê  vlakte  als  zij  talrijk 
s^n  in  de  bergwonden  (2).  Slechts  de  genera  Den- 
drobinra ,  Dermotrichnm ,  Araohnis  en  Limodorum  (3), 
met  nog  welligt  enkele  andere  Orchideën  doen  zich 
ons  hier  voor.  Daar  z^  ons  echter  van  geen  nnt  zijn , 
kunnen  wij  dadelijk  overgaan  tot  de  ons  hier  veel  ge- 
wigtiger  klasse  der 

Sciiamineae  (4) , 
waaraan  wij  schatbare  specerijen  hebben  te  danken, 
in  den  Gember,  Galanga,  Cardamom,  Cnrcnma  enz., 
uit  de  orde  der  Gemberplanten ,  en  niet  minder  nut- 
tige gewassen  in  de  reeds  genoemde  pisangplanten , 
uit  de  orde  der  Musaceên.  De  laatste  ziet  men  nage- 
noeg elk  erf ,  eiken  tuin  versieren  ,'  waar  zij  deels 
om  hare  sierlijkheid,  deels  om  hare  voedzame  en  sma- 
kelQke   vruchten   zijn    geplant.   Behalve  de  eigenlijke 


(1)  Toorts  vindt  men  hier  nog  in  het  wild :  Burmannia 
Javanica ;  Pancratium  Zejlanlcom  L.  en  Amboinense  L. 
(Brambang  Oetan)  enz.  en  in  de  tuinen  de  sierlgke  Ama- 
ryllis  Zejlaniea  L. 

(2)  Be  Javasche  Orcbideén  zijn  uitvoerig  bdutndeld  in 
JBiume*ê  Bijdragen  tot  de  Flora  v.  li.  I. « 

(3)  Bendrobinm  oramenatum  en  subnlatnm;  Bermotri- 
ehnm  fimbriatum;  Araehais  Moschifera»  Limodorum  incarvillei. 

(4)  Uitvoerig  beschreven  door  AumpAtusl.  e^  Boek  VUL 
6.  1.  Ie.    8.  32. 


Digitized  by  VjOOQIC 


4Gi 


PÜMmg  (Mosa  PaDadisiaoa)  <1)  ziH  mm  ia  V^  i 
odk  de  haar  verw^ntt  Uraaia  speciosa  W.  9  diie  èair 
haren  meer  ciflindenrormigen ,  vasteren  stam  (S)  ea 
vooral  door  hare  w^ayersgew^aie  bladverdeeling,  de 
ülma  in  CraailWd  nog  oyfM^cixeü  ^  ahuaede  de  aadeffjua 
Heticonia  Bihai  Sw.,  welker  Uadverdeeling  mmim^ 
etamvoooiDg  pnmiddelyk  faovf n  4ea  bode»  h^kA* 

Het  not  der  Pis^ngg^ianten  ia  ¥eelxij)d^»  De  Helir 
conia  en  Uraoia  hebben  het  met  deselre  geneen  5  dat 
de  i:ea«aohtige  bladen  geJbeaigd  worden  lot  ver^raardi* 
ging  Tan  verachiUende  huiahoudelijJke  ittükeijen,  tat 
bereiding  van  Potasoh  $  ^aaimede  se  ateric  zy n  bedeeld ; 
tot  laxerend  geneesmiddel  voor  paarden ;  tot  verkoe- 
lend bedekael  by  sommige  ziekten  ei»  zweeren,i  Maar 
de  grootste  waarde  van  de  Pisangf  (Mnsa  paradisif^B» 
en  AL  Sapientum  Lu)  bezitten  zy  in  hare  driebdduget 
vleezige  vrachten ,  die ,  voor  velen  eea  aaogeoam 
nageregt,  tevens  als  essei^tieel  voedsehni^dal  «ea* 
voornamen  rang  beUeeden  (3).  De  voedenda  eagenr 
aohappen  bezitten  zy  door  xyke  gehalte  aan  f  nikantof 
en  zetmeel »  terwyl  deze  zoowel  als  hare  gehalte  aan 
Ipoistof  derzjjver  gebruik   heeft   doen   aanraden  (als 


(1)  Over  de  talrake  variëteiten  der  Pisaag  lie  fiuaipiimM 
1.  c.  Boek  Ylli.  ^  VaUni.  Op  cit.  vol.  Ui.  p.  242*  enz. 

(2)  Be  stam  soewel  der  Urania  als  der  Hoaa  is  niei  an- 
ders dan  een  bovenaardiche  verlengde  bol  (fialbBe)-^zia 
i.  o.JUeAaror.DeMosaceuicommenta^boian.  188i.p.3*-4. 

(3)  Yooral  in  sonraiige  tropen-laadea ,  wasr  geen  rfsl 
gecolUveerd  wordt. 


Digitized  by  VjOOQIC 


4m 


4iMlQiiMK)  Mi  Bonuiiige  Diarrfaaeea  en  ChroDiiche 

Wat  de  Gember  -  planten  (ZingiberaceSn)  betreft,,' 
M^tmffia  besit  eriueer  dan  eeq  twintigtal  soerte^  Tan, 
^e  groDtendeeli  door  Inlander^  zoowel  ak  Europeanen 
in  de  bnivhoud-  en  geneeskunde  worden  aangewend. 
"W^  li^rUme^^n  hier  de  Djaii ,  de  eigenlijke  Gfrober- 
(ian^  (9ipgU)M^  offici^ale  Boxb)  wier  i^cerQige 
wortelc  (1)  niemand  onbekend  sijn ;  de  Bangle  (Z^ngi* 
ber  Casanmnnar  Roxb.)  met  hare  vlngtig  specerijige 
wnrt^ ,  bij  de  inlander»  een  geliefd  middel  tegen 
adynvnilQhe  koorteen,  kolieken  en  flatolentia;  de 
hoemitig  of  Kofnffit  (Cnrciima  longa  L.) ,  de  eigen^ 
l|)ke  Kurkom^,  een  veel  geprezen  middel  'tegen  ob- 
atmctMp  in  het  poort^deratelsel  en  liiihogeneaia  in 
blaas  en  .nieren ,  door.  de  Chinezen  ala  een  specificom 
tegen  geelzucht  geroemd  en  als  condiment  bet  alge- 
n^ean  lileucmiddel  der  kerrQ  (2) ;  de  Koen^^  pfeUe 
(Cnr^nma  Zedoaria  Bosooë)  met  hare  specerijige,  maag- 
versterkende  wortels;  den  Kontjor  (Kaempferia  €b« 
langtt  L);  voorts  de  Ladja  betoel  (Alpinia  Chlanga 
8w.);  den  Kappol  (Amomnm  Cardamomum  L.),  de* 
romantische   Oandasoelie  (3)  (Hedigchium  Coronarium 


.  (1)  Voze  wortels  komen  in  overvloed ,  even  als  vele  der 
ajodere  hier  genoc^mde  S^iagiberacen  op  4e  markten  ie 
Jatavia  voor, 

(2)  Verlet.  Jfontiut  Op.  cit.  p«  117. 

(3)  lo  de  Maleische  poêxg  het  beeld  van    onsiandyasiig- 
heid  in  liefde. 

32* 


Digitizepl 


by  Google 


470 


Koen);  alle  planten,  die  de  natuur  hier  gedwongen 
geeft;  of  die  in  tuinen  en  rondom  de  woningen  der 
inlanders  worden  a^gekweekt  (1). 

UiUeene  andere  orde  der  Scitamincae ,  deCannaoene 
hebben  wij  hier  voorts  nog  die  gewigtige  planten , 
welke  t>ns  het  Arrowroot  geren,  welk  voortreffelijk' 
diaeteticom  het  wortelmeel  is  van  de  Maranta  indica 
Jass.,  en  hier  van  weinig  minder  algemeeiie  aanwending 
dan  in  Europa. 

Ftuviales. 

Slechts  eenige  Weinige  Najaden,  die  de  slooten  en 
moerassen  bedekken ,  en  misschien  eenige  Lemnaee- 
ën ,  wier  ontwikkeling  echter  in  de  buitenkeericringge- 
westen  algemeener  is,  representeren  ons  deze  Uasse. 
Gewigtig  voor  het  algemeen  natuurleven,  ii)n  zi)  den 
mensch  echter  van  weinig  of  geen  nut. 


(I)  Yoeg  hierb]  nog  da  Beiakatoa  (Zingibar  Aqmosmn) 
de  Lampoejjang  pahit  (Zingiber  Harginatnm) ;  de  I^tfapeei* 
jang  waogie  (Ziogiber  gramlneom)»  het  Zingiber  elataun 
Bozb;  -  voertn  komen  bier  nog  voor:  de  Xoemng  iingi^ng 
(Curouma  viridiflora  Roxb) ,  de  JCoéntfie  (Kaempferia  ro* 
tunda  L.);*  de  Tommon  KoeHtjie  (Kaempferia  pandnrata 
Roxb)  ;  de  Globba  maculata ;  de  Hang-kassar  (AmoDram 
maximum  Roxb);  de  PraAi^/a  (AmomamaculeatumRoxb); 
de  JToentJa  mejrah  (Donaeodes  rubra) ;  de  Tapoeê  (Ellei- 
iaria  coccinea) ;  de  Elettaria  cardamomum  White ;  de  Laélfa 
(Alpinia  pijramidata) ;  de  Lan^kwaa  (Hellenla  scabra) ;  de 
Patjing  (Cosius  speciosus) ;  de  Costus  Serieeus  eaz.  Verdere 
bijzonderheden  over  de  genoemde  Ziogiberaceae  lese  men  b) 
JRumphiuê  en  Valenten, 


Digitized  by  VjOOQIC 


471 


Spadieiflorae^ 

Hoeieer  weinig  iQk  in  sooirten  is  hier  deze  klasse 
onnoemelijk  rijk  in  individa's,  die  oferal  in  vochtige' 
gronden  en  moerasten ,  hunne  eigenaaipdige  vormen  ten 
toon  spreiden. 

Het  xfjn  vooral  de  Aroideae  (1),  de  Aronskelken^ 
die  wij  liier  bedoelen,  planten,  hoogst  merkwaardig 
doctf  haren  bonw;  die  in  de  Phfjtologie  vermaard  s^a 
geworden,  niet  alleen  door  hare  dubbelxinnige  ver* 
houding,  waarin  zij  staan  met  de  haar  in  samenstel- 
ling nabi^^i^^^  planten ,  maar  ook  door  de  physio- 
logische  verschijnselen ,  bij  sommige  Spadices  gedorenr 
de  den  bloeil^d  zich  vertoonende.  De  Kiamhan  (Pis- 
tia  stratiotes  L.)  bedekt  de  stilstaande  wateren  zoo 
digt,  dat  men,  des  onbewust,  ze  voor  land  xan  hou* 
den.  Zij  leveren  een  gewild  voedsel  aan  vele  moe- 
ras-visschen ,  vooral  aan  de  Gorami's  (Osphionenius 
Javanicus  en  Vittatus),  die  ook  in  den  toestand  van 
gevangenschap  (in  vyvers)  voornamelijk  daarmede 
worden  gevoed.  —  Men  zegt  dat  de  Kiamban  we- 
gens zijne  demnlcerende  en  verkoelende  eigenschap- 
pen een  goed  geneesmiddel  is,  tegen  Dysenterie  eti 
Haematurie. 

Maar  het  zijn  niet  de  Pistiae ,  die  de  Aronskelken 
in  deze  gewesten  zoo  gewigtig  maken.  Even  als  de 
Dioscoreae,  zijn  de   Ccdocasia-   en  Typhoyium  -  soor- 


(\y  Zie  Blum&'ê  Colleetaoea  Ikierover  in  zijne  RamphTa 
Tel.  I.  p.  73. 


Digitized  by  VjOOQIC 


472 


ten  (l),hier  van  groot  belang,  wanneer  de  lijatknltinir 
miftlukt,  en  voornamelijk  op  plaatsen  dèxes  Arehipèh, 
VfÈki  de  riJsAndtttur  iMet  ia  ingevoerd  olf  ongenoegMm 
dm  de  bevolking  te  voeden  (i2)*  Voolrri  de  Cotoettria- 
•oorten  (Colocasia  esculenta  Schott.  en  Coloe.  maerorittaÉ 
Sch.)  den  inlandörs  ala  Sinièct  BieroAent.  oveiiiekeiid, 
levwen  dan  iil  hai^  xetmecSr^ke  i^hitoma'i  êen  nut- 
tig voedsel ,  \mhneer  slechts  voonif  diie  SvtMtlè  deot 
drooging  of  kokiog  in  vrater  van  AetzeUkft  schede  be- 
fftanddeelen  fisQn  Üevrljd.  Op  Sumatm  treft  smft  veM 
kampopgs  aan,  vder  bewonemi  nléH  nagenoeg  aUeeik 
met  dit  voedsel  behelpen. 

In  de  geneeskunde  der  Inlandeirs  bekleedëa  de  Co* 
loeasiae  voorts  eene  niet  önbtiangrijke  fiaats ,  "door 
denelver  scherpe  beginselen ,  in  bijkans  de  geheeie  phnt 
bevat.  Deae  veroorxaken  een^  sterke  prikkeling  op  de 
fanid,  Boo  zelfs,  dat  het  sapsommiger  Maden,  uitwon^ 


(1)  Cryptocoqjne  cileata  BL>  Typhoniam  dlvarlcaiuai  BL 
(Bierah  keijil) ;  Tijphoo.  cuspidatiUB  (Tiiikoesan);  Amocpko^ 
phaUus  giganiens  BI.  (Tjeroeboet)  ; ,  Imorphoph.  sfttivu^ 
Bi.  (Takka) ;  Amorphoph.  variabills  BI.  (Kambaag  Bangke)^ 
Colocasia  indica ,  eni. 

(2)  Toen  gedurende  hel  beleg  van  Batavia  f  in  de  eerste 
jaren  van  deszelfs  opkomst  door  het  leger  van  den  Keizer 
van  Matamm,  de  rijst  voor  dit  leger  bestemd,  door  de 
Hollanders  ondersehept  en  verbrand  werd,  moesten  de 
Javanen  door  honger  gedwongen ,  tot  de  wortels  dezer 
planten  hunne  toevlu^t  nemeniy  die  toenmaab  edhter  hervige 
dysenterie  onder  hen  veroorzaakten.  Zie  Bont.  op  cil.  p.  144* 


Digitized  by  VjOOQIC 


473 


dUg  aangéweMl,  niet  aUeea  ak  rubtfacicnt  werkt, 
■MUff  evea  alt  Ooton-olie,  Tartnu  pota*8«^  stibiat^  «be.. 
ontwikkeling  van  puisten  ten  gevolge  heeft.  De  inlan» 
èBn  bebben  van  die  eigenschap  ian  ook  weten  ge- 
braik  te  maken,  door  bet  Bierah-  en  Sintee-sfe^  iir 
nagenoeg  deselfde  pmstandigheden  uitwendig  aantel 
wenden ,  als  waarin  w^  gewoon  s^  q^aan8chevli«tgèn« 
pleisters ,  zalf  van  Tartras  potass»  stib.  enz.  te  bezi- 
gen. Het  bezit  ook  eene  zekere  vennaarAieid  als  uit-' 
muntend  middel  tegen  de  beten  van  giftige  slangen  , 
tegen  welke  de  wortels  gewreven  en  met  zont  ver- 
mengd ,  op  de  wond  geëppliceerd  worden.  In  den 
laatsten  vorm  zon  de  Bierafaook  een  voor^reffe^jk  ge-- 
neesmiddel  2JJn  tegen  kwaadaardige  ulceraties  en  herpes. 
Wy  komen  tot  de 

Palmen  (1), 
den  mensch  bier  hoornen  van  overvloed  »  waarin  hij 
sp^s  en  drank ,  verkwikking  en  versterlring  vindt  ^ 
waaruit  sijn  vernuft  niei  alleen  huishondeldke  artike^ 
len  en  gereedschappen  9  maar  ook  geneesmiddeten  trekt. 
Voord  •  de  kokospalm  is  het ,  die  Batavia  allerwege 
versiert.  Minder  algemeen  zijn  de  overige  palmen; 
de  Oéhang ,  (Corijpha-Gebanga  BI.) ,  de  Sariboe  (Sari- 
bus Rotundifolius  BI.  Corijpha  umbracniifera  L.)b  de 
Lontar  (Borassus  Flabellifórmis  L.)f  de  Gomoeio 
Sagtieer  of  Areeng  (Saguerus  Saccharifer),  do  Pinatig 


(I)  Over  da  OoBi-Iadisohe  palmen  zie:  Mnmpkiuê  Herb. 
Imboin/Dl.  I,  vanfFurmh,  Yerh.  v.  h.  Bat.  Gen.  v.  K. 
en  W.  Dl.  Blume^êy  Rumphia  vol.  II. 


Digitized  by  VjOOQIC 


474 


(ArecA  CatechaL.)f  de  Sagoe{8BgQB  Rnmphii  WilM.) 
ens.  en  van  deze  soorten  ziet  men  hier  en  daar  alecbta 
enkele  individa*8. 

•  Men  was  er  hier  ook  meer  op  bedacht ,  die  palmen 
Tooial  aaatepjanten,  waarvan  men  het  meeste  voor- 
deel kan  trekken ,  en  in  dit  opzigt  moeten  wel  de 
Kalappa ,  Pinang  en  Areeng  bovenaan  staan.. 

Het  zal  onnoodig  zijn ,  breed  te  spreken  over  hel 
veelzijdig  nut  der  Palmen*  Rumphiui  reeds,  heeft 
dat  uitvoerig  geschilderd;  in  de  Rumpküt  ia  die  schil- 
derij voltooid ,  én  wij  verwijzen  daarom  naat  deze 
overbekende  bronnen.  Slechts  mag  hier  niet  onop- 
gemerkt gdaten  word^ ,  dat  vele  Palmen  wik  in  een 
geneeskundig  opzigt  onze  belangstelling  mim  verdienen. 

De  Pinang- vruchten  zijn  overbekend.  Een  der  vier 
bestanddeelen  van  de  sirih  •  pruimpjes ,  zi}n  zij  den 
inlander  van  hooge  waarde.  Aangezien  echter  later 
over  het  sirih  -  kaauwen  meer  in  het  bijsonder  zal 
moeten  f^sproken  worden,  zullen  wij  er  hier  niet 
over  uitwijden  en  slechts  aanstippen  dat  de  bijgeloo- 
vigheid  der  inlanders,  ze  het  sirih-sap  in  vele  ziekten 
eene  buitengewone  geneeskrachtige  werking  doeTtoer 
schrijven  (1)  en    dat   inlanders    zoowel   als    Chinezen 


(1)  Wij  hebben  hiervan  voorbeelden  bijgewoond.  loland- 
Bche  bedienden  y  door  intermitterende  koortsen  aangetast 
lieten  oude  vrouwen  uit  de  kampongB  (zoogenaamde  doê' 
koens)  tot  sieh  komen.  De  eenige  hulp  die  de%e  vrouwen 
den  lijders  bewesen»  was  het  maken  vau  vele  geheiamn- 
nige  gebaarden  en  het  besmeren   of  louter  bespuwen  van 


Digitized  by  VjOOQIC 


475 


van  het  met  r^twater  gemengd  afkooksel  dor  zameii' 
trekkende,  looistof  bon  tolde  piBangmichten  dikwerf 
gebruik  maken  bij  chronische  diarrbaeen  ea  dygenteriëa, 
waarin  inderdaad  deszelfs   aanwending  nm   nut    kan 

•  De  yrucbten  der  Terscbillende  Pinang-soorten  hebben 
bovengenoemde  eigenschappen  met  elkander  gemeen, 
doch  sommige  zign  van  eene  mindere  hoedanigheid  en 
daarom  door  de  inlanders  minder  gowild.  ZQn  echter 
de  vmchten  ,der  gemeene  Pinang  (Areea  Catechn  Ïm) 
schaarsch  of  dunr,  dan  worden  tot  het  sirlh-Icaanwen 
ook  wel  die  gebruikt  der  Pinang  of  Rendoe  (Pi- 
nanga  Kuhlii  BI.)  die  der  Pinanga  JaTMia  BL ,  ala 
mede  zeldzaam  die  der  Pinang  Lansa  (Areca  glandi- 
formis  Willd.),  welke  echter  tot  bovengemeld  einde  te 
hard  zyn  en  te. bitter  (1). 

Het  nut,  wat  de  Gebang  (Corypha  Gebanga)  den  mensch 
aanbrengt  door  zijn  prachtig  waaiervormig  loof,  ligt 
minder  in  ons  onderwerp,  daar  het  slechts  techniscl^e' 


sommige  ligchaamsdeelen  (b.  v.  de  teenen»  rug,  enz.)  met 
het  roode  sirih  -  sap  »  dat  versch  was  gekaauwd.  De  lijders 
stelden  in  deze  wijze  van  behandeling  een  onbepaald  ver- 
trouwen»  en,  bij  het  intreden  der  intermissie,  koesterden 
zij  geen^  den  minsten  tw^fel,  dat  z^  hunne  herstelling 
daaraan  hadden  te  danken.  Kwamen  de  parozysmen  temg» 
dan  werd  weder  hetzelfde  middel  en  natuurlek  met  hetzelfde 
gevolg  aangewend.  Trouwens,  in. ons  verlicht  Holknd»  is 
het  bggeloof  hier  en  daar  van  geen  minderen  stem^l. 
(1)  Yergel.  Blume^ê  Mumfkia,  voL  II. 


Digitized  by 


Google 


476 


cononisch  iui  miraciAecfrvanbelaiig.Jj  4^6  püm  door 
ilgmeii  50-*  60  Toeten  hóogeaatm,  die  evea  abde  8a-. 
gee^paha  (Sfi^as  Ramphii  WlUd*)dèoverbekOTde  saga 
in  «ieh  bevat ,  wdka  ec  in  overvloed  wordt  ai^(etrok<p 
ken ,  doch  in  qnaliteit  voor  de  Sagoe-sago  onderdoet*  . 
In  da  Malei«che  geneekkonde  ia  desielia  veadhont- 
achttge  in  het  •  centrum  spongianse»  wilaehtiga  war- 
td  in  .  gébraik  tegeA  diarrhaeên  en  daar  deze  wortd 
imollterende  taièt«ligt  isaiiientrekkende  aigeaschappaQ 
vereenigt,  kan  men  denzelvea  inderdaad  met  auccea 
aanwenden ,  'tegeii  ligte,  VoomamelQk  tegen  de  pecio- 
diadie  diarrhaeën,  waardoor  zwakke  petaanen  hier 
meermalen  worden  aangetaat. 

Beroemder  daa  de  Gebang  i$  de  Gowkoeto  of  Sagaear. 
palm  (Sagoerna  Saccharifar).  Dexe  ia  de  palm»  dia  by 
nitnemenheid  wijn  geeft  en  «niker,  ea  daarom  talrQk 
in  Batavia's  omatreken  wordt  aangeplant  en  in  b^- 
kana  geen  kampong  niet  wordt  aangetroffen.  Eea* 
ieder  ia  da  Sagoweer  bekend,  met  aijna  verfriaacheade 
en  bedwelmende  eigenacbappen ,  hen,  die  denselven 
matig  gebruiken  een  gezonde ,  opwekkende  en  ver- 
aterkende  drank ,  voor  wie  er  miabruik  van  maken , 
een  onmisbaar  werkend  gif,  dat  vooral  het  apiji-. 
verteringa-  en  zenuwstelsel  aantast  en  vooral  in  den 
vegetatieven  spheer  van  den  organismus  groote  en  on- 
herstelbare verwoestingen  aanrigt.  —  De  suiker ,  welke 
uit  deze  palm  gewonnen  wordt  y  is  bruin ,  geurig  en 
aeer  amakelQk*  Zij  is  bij  de  Inlandera  en  Chinezen 
van  dagalijksch  gebruik,  doch  hare  onoogel^jkheid  en 
mindere  oplosbaarheid   weren  dezelve  van  onze    tafels. 


Digitized  by  VjOOQIC 


4rr 


Mxaot  gêên  iet  ^Ittnoolrten ,  ée  Sagee-pelm  Wettigt 
«Itgezflmdedl,  befeit  liet  nttt  t^  ét  Kalappa  (Ceool 
aüêlfcm  L.)*  Geen  ook  is  er  onder  dezelve ,  die  soo 
èé  Mevellng  is  der  inlandsehe  bevolking ,  df e  de  ge- 
bonten  met  bet  planken  eenef  Kklappa  viert  en  de  jarell 
tan  haar  ioroost  naar  de  ringen  derselve  afielt*^6een 
deel  vaè  dezen  palm  of  de  inlander  heeft  het  een^ 
naam  gegeven.  Daarin  reeds  liggen  dieit  nat  en  die 
gefaeolitheid  opgestoten ,  omdat  de  namen  der  voonver- 
per  de  nitdmlcking  zijn ,  èn  van  de  geabstniimerde 
waarde  derzelv« ,  èft  der  opgevolgdo  behoeto  vM  den 
menscheiyken  geest.  Het  veelzijdig  nat  dat  z^  aan- 
brengen in  het  uitwendig  leven  ,  gedenken  wij  hier 
niet,  maar  herinneren  slechts  de  disetetisclie  en  ge- 
neeskundige toepassingen,  van  derzelver  verschil- 
lende deelen  gemaakt.  Door  hunne  zamentrekkende 
beginsden  zijn  de  wortels  een  geneesmiddel  tegen 
Diarrhaeën.  Vooral  de  vracht  echter  is  het,  wier 
veelzijdig  nut  de  Kalappazw  gewigtig  maakt.'  Jong, 
is  zij ,  onder  den  naam  van  ioengiil  een  bij  de  inlan* 
ders  geprezen  geneesmiddel  tegen  Dysenterie  en  ulce- 
raties  met  dyscrasie ;  —  nog  niet  geheel-  rijp ,  wie 
kent  dan  niet  hs^ir  zoet ,  verkwikkend  sap ,  op  zich 
zelf  een  verCrisschende  drank ,  met  andere  spijzen  en 
dranken  gemengd  een  smakelijk  condiment; —  rijp,  wie 
kent  dan  niet  hare  in  bevatte  olie,  den  inlander  eene 
boter,  een  gebruikelijk  middel  ter  zacht  houding  der 
huid  en  haren,  een  voedsel  voor  zijne  lampen;  —  wien  is 
dan  onbekend  hare  ieiie  en  kelambir,  hare  santan  en  on- 
rast, alle  zoosmakdijk  als  voedselrijk?— Het  is  waar. 


Digitized  by  VjOOQIC 


478 


men  heeft  de  kokoi-vrucht  beschuldigd ,  dat  haar  sap 
te  verkoelend  is  en  desaelfs  gebruik  nadeelig.  Maar 
het  is  al  wéér  het  misbraik ,  dat  het  die  besekoldi- 
ging  heeft  berokkend ;— nadeelig  is  deszelfs  gebroik 
niet  f  wanneer  men  het,  b^  gezonde  digestie  -  ofganan 
en  niet  te  overvloedig  of  bQ  sterke  transpiratie  nut- 
tigt 9  en  het  is  bovendien  iiog  een  seer  goed  genees- 
middel tegen  sommige  ziekten  der  nrienwegen,  big 
blaascatarrhen  en  urethra-hlennorrhaeën,  waartegen 
het  door  deszelfs  emoUierende  en  uriensecemerende 
eigenschappen  dikwerf  kan  aangewezen  zy  a. 

Bleeker* 


{Het  vervêlg  iiermiy 


Digitized  by  VjOOQIC 


BEGTSPIBGING 

TJUr     MOMMAKjiRrA. 

(Vervdg   van  bladx.  399). 


Art.  41.  Over  zaken  iusteien  onderdanen  van  den 

Keizer ,  die  van  den  Prins  Prang^Wadhono 

en  van  den  Prins  Pakoe  Halam  (1). 

Wanneer  een  onderdaan  van  den  Keizer  iets  te  vor- 
deren heeft  van  dien  van  den  Prios  Pakoe  Halam  ^ 
wordt  het  klagtschrift  door  den  Radhen  Badhipaii , 
aan  den  Resident  aangeboden ,  v^aama  hetzelve,  met 
of  zonder  den  eischer ,  opgezonden  wordf,  aan  den  Re- 
sident te  Djocjokajria  j  die  de  zaak  ter  afdoening 
overgeeft  aaH  den  Prins  Pakoe  Halam*  Op  dezelfde 
w{)ze  vrordt  van  den  kant  van  den  Prins  Pakoe  Ha-- 
lam  en  verder  te  Soerakarta  gehandeld ,  wanneer  zijn 
onderdaan  als  eischer  tegen  dien  van  den  Keizer  voor- 
komt. Zulks  is  ook  van  toepassing  op  zaken  wegens 
verwonding  of  moord ;  doch  wanneer  partijen  niet  tot 


CO  Be  Prins   Pakoe  JTalam  te  Djokjokarta    is    eren. 
onafhankelijk  als  de  Prins  Prang  JTadhono. 


Digitized  by  VjOOQIC 


480 


niintielijke  schikking  te  brèDgen  1^0  (1)»  dan  wof4en 
Bij  ter  afdoening  aan  den  Jlfei  pangoeloe  OTergege- 
yen ,  waarna  het  vonnis  aan  den  Resident  wordt  aan- 
geboden. 

De  zaken  tusscben  onderdanen  van  den  Prins  Pramg^ 
W^i0%0%  ep  die  van  den  Prins  Paioe  Halamj  wor* 
den  in  voege  als  hierboven  is  gemeld,  door  tassehen- 
komst  der  beide  Residenten  behandeld.  Is  het  echter 
eene  zaak  van  verwonding  of  moordt  die,  of  door  den 
Prins  Prang-Wadhono  of  door  den  Prins  Pak0e  Ha- 
lam  f  niet  op  eene  minnelijke  wQze  kan  afgedaan 
worden,  dan  wordt  iQ  door  tQSScheakomst  der  beide 
Residenten  aan  den  Badhen  Badkipaii  ov^eg^en, 
die  dezelve  door  den  Ma$  pangoeioe  laat  afdoen* 

Art.  42*    Regthank  van  den  Pangeran  HadkifoH 
Harjo  Praboe  PrangAVadhêne. 

De  Prins  Prang-Wadhono  beeft  zQne  eigene  regt- 
bank.  Dezelve  staat  in  z|]nen  ringmaor  teq  westen 
van  z^ne  boitenpoort.  AUe  zaken  tosschen  z|{Qe  ei^re- 
ne  onderdanen  worden  daar  afgedaan  door  v^nenDjekr 
s9 ,  volgens  de  wetboeken  Hwgg^r  BU^eng  Lientoef 
Poiro  Tondanomo  en  de  Nüwola  Pradhütê. 


(I)  Aaa  dan  reg(er  is  het  {geoorloofd ,  om  sakeo.  wegens 
verwonding  of  moord »  door  mianelijke  sohikking  af  ie  doen , 
in  soo  verre  alleen ,  wanneer  de  persoon,  aan  wiiü  dv 
misdaad  is  gepleegd ,  «f  sijee  Mv^df^miBtffli  4«W^  Q0* 
noegen  nemen. 


Digitized  by 


Google 


481 


Zaken  wegens  veniroajiuig  of  Bioord  tusacben  z|jne 
eigene  onderdanen  worden  zoo  yeel  mogelijk  door 
minnelijke  schikkingen  afgedaan*  Nemen  partijen 
daarin  geen  genoegen ,  dan  wordt  de  zaak,  door  tus- 
sehenkomst  yan  den  Resident,  aan  den  Badiek  Badki- 
pati  overgegeven ,  die  dezelve  verder  door  den  Mm 
pangoeloe  laat  afdoen. 

Wanneer  de  verwonding  of  moord  gepleegd  ig  door 
•enen  onderdaan  van  den  Sultan  te  Djocjoiaria^  wordt 
het  klagtschrift,  door  tnsschenkomst  van  den  Resi- 
dent te  Soerakarfa ,  aan  dien  van  DjoeJoAarfa  toege- 
zonden, vergezelt  van  den  DJekio  van  den  Prins  Priu^- 
JFad^onOf  den  belanghebbende  en  het  van  de  tpe- 
dragt  der  zaak  opgemaakte  verbaal.  Laatstgenoemdo 
Resident  geeft  de  zaak  vervolgens  over  aan  ienRadien 
Hadhipati  9  en  deze  ter  afdoening  aan  den  Mas  pan^ 
goeloe  te  Djocjokaria* 

Is  de  verwonding  of  moord  door  eenen  onderdaan 
van  den  Prins  Prang  •  WadAono  gepleegd  aan  dien 
yan  DJocjoiartQ ,  dan  wordt  de  belanghebbende  door 
tusschenkomst  van  den  Resident  van  laatstgenoemde 
plaats,  benevens  zijn  klagtschrift  en  het  verbaal  der 
zaak,  aan  den  Resident  te  Soerakarfa  opgezonden ,  die 
dezelve  verder  ter  afdoening  aan  den  Prins  Prangt 
Wadhono  overgeeft.  Kan  de  zaak  niet  op  ecne  min- 
nelyke  wgze  afgedaan  worden  ,  dan  wordt  dezelve , 
door  tussehenkomst  van  den  Resident ,  met  al  de  be- 
trekkelijke stnkken  aan  den  Radhen  HadUpati  over- 
gegeven ,  di^  is  zaak  voor  de  Soeramü  kat  brengen  % 
om  door  den  Moi  pangoeloe  te  worden  beslist. 


Digitized  by  VjOOQIC 


4S2 


Art*  43.     Over  minnelyke  schikkingen. 

De  tegtbanken  Soerambi ,  Batemangoe  ,  Pradioto  , 
en  die  van  den  Prins  Prang  -  Wadkono  hebben  de 
bevoegdheid ,  om  alle  zaken  ,  van  welken  aard  ook  "^ 
dooï  minneLjke  schikking  af  te  doen ,  in  zoo  verre 
partijen  daarin  berusten;  wordende  in  het  tegenover- 
gestelde geval  de'  zaak  volgens  de  wet  afgedaan. 

Ook  voorname  ambtenaren  in  de  hoofdplaats ,  die 
eenig  gebied  hebben,  dan  wel  voorname  dorpshoof- 
den ,  alsmede  de  pangoeloet  Nahib ,  die  tevens  Cka^ 
kina  zijn ,  hebben  de  bevoegdheid ,  om  zaken  in  der 
minne  te  schikken.  Willen  partijen  echter  in  hunne 
afdoening  niet  berusten  ^  dan  worden  zij  aan  hunnen 
bevoegden  regter  overgegeven.  Ingeval  zij  evenwel 
daartoe  niet  niogten  willen  overgaan,  zullen  de  hoof- 
den hen  ongemoeid  laten* 

Alleen  op  Sri  Sakit  Rodje  Pedjak  ,  (zie  biz.  IIO  in  de 
noot)  van  Europeanen  en  gelijkstandige  natieën,  dan  wel 
van  vreemdelingen  met  uitzondering  der  onderdanen  van 
den  Sultan,  en  die  van  de  Prinsen  Pakoe  Halam  en 
Prang'Wadhono ,  is  geene  minnelijke  schildking  van 
toepassing. 

Art.  44.     Over  penenen^  welke  in  den  voortgang 
hunner  regtzaken  tegengewerkt  worden. 

Wanneer  een  Javaan  eene  zaak  heeft  tegen  eenen 
Europeaan  of  andere  gelijkstandige  natie ,  dan  wel  te- 
gen eenen  Javaan,  mitsgaders  tegen  zijn  eigen  hoofd, 
•n  hem  door  laatstgenoemde  de  toegang  tot  de  ge- 
wone wegen  van  regten  gesloten  of  moeljelijk  gonaakt 


Digitized  by  VjOOQIC 


483 


wordt,  dan  wel  indien  de  regters  hem'  tegenwerken» 
of  bij  in  hunne  afdoening  niet  wil  berusten  y  dan  kan 
hi|  zich  tot  den  Resident  wenden ,  die  zijne  zaak  ter 
onderzoek  en  afdoening  in  handen  stelt  of  van  den 
Radhen  Hadhipati  of  van  het  hoofd  der  Kaihipaten , 
naar  mate  Uj  onder  deze  of  gene  behoort. 

Art.  45.     Over  het  aantiellen  van  gemagtigden , 
om  eene  regtzaak  te  besturen^ 

'  AUeen  aan  den  Poetro  Santono(l)  van  den  Keizer, 
den  Wadhono  en  Kliwon ,  hetzij  als  eischers  of  ge* 
daagden ,  is  toegestaan  hunne  regtzaken  door  gemag- 
tigden te  doen  besturen. 

Tot  gemagtigde  mag  alleenlijk  aangesteld  worden 
een  ambtenaar,  aan  wien  tot  teekens  van  onderschei- 
ding eene  pajoeng  en  lampit  (2)  zijn  toegestaan.  Aan 


(1)  Door  Poetro  Santono  verstaat  men  in  het  algemeen 
bloedverwanten  van  den  Vortt ;  doch  bepaalder  bedoelt 
men  hier  Prinsen  en  Kindskinderen  van  dén  Torst »  den 
titel  van  Rijo  voerende ,  die  niet  voor  eene  regtbank  be- 
hoeven te  verschijnen ,  en  met  gemagtigden  kunnen  volstaan. 

(2)  Pajoeng  is  een  regenêcherm  en  Lampit  een  rotting- 
mat,  Dese  dienen  tot  teekens  van  onderscheiding  der  Ja- 
vaansche  ambtenaren ,  van  eenen  Pannehet  (een  ambtenaar ,. 
beneden  den  rang  van  eenen  ^ait/ri)  af»  tot  den  Madhen 
hadhipati  toe ;  terwgl  die »  welke  geenen  rang  van  Pannehet 
hebben ,  die  teekens  niet  mogen  voeren.  De  Pajoengs  zijn 
van  verschillende  kleuren  en  daaraan  worden  de  ambtena- 
ren in  hunnen  rang  herkend.  De  Zam;?tl  dient,  om  daarop  te 
zitten. 

6.  I.  Ie.  s.  33. 


Digitized  by  VjOOQIC 


484 


denzelven  geeft  men  mede  het  klagtschrift  of  het  aol- 
Woord  daarop ,  Vooriien  van  het  zegel  van  dengeoe , 
wiens  regtzaak  hij  bestnurt.  Wijders  geeft  men  van 
deze  aanstelling  kennis  aan  de  voorzitters  der  regC* 
banken,  waar  de  zaak  behoort;  waarna  van  den'  go- 
magtigde  door  den  voorzitter  een  bewijs  wordt  gevor* 
derd,  ten  blijke,  dat  hij  wezenlijk  als  gemagtigde 
benoemd  is  ;  zijnde  de  behandeling  van  de  zaak  dezelfde, 
als  in  artikel  29,  30,  34,  36,  38  en  40  is  vervat. 
Zóo  de  elscher  wiot ,  en  de  gedaagde  moet  betalen, 
of  eenen  eed  afleggen,  kan  de  betaling  door  den  ge- 
magtigde ontvangen ,  of  de  eed  in  z^ne  tegenwoordig- 
heid afgenomen  worden ;  doch  hij  mag  in  g6en  geval 
Aén  eed  doen  voor 'dengene,  wiens  regtzaak  hy  waar- 
neemt ;  moetende  dezelve  door  den  laatstgenoemde 
zelven  in  zijne  woning  gedaan  worden. 
^  Wanneer  eea  Poeiro  Santonoj  Wadheno  of  Kliw^m 
in  regten  vervolgd  wordt,  laat'de  voorzitter  door  den 
Djekso  of  Mantri  Sadho90  van  den  gedaagde  daarvan 
aan  laatstgenoemde  kennis  geven ,  opdat  *  hij  eenen 
gemagtigde  zende.  Som(ijds)aat  de  voorzitter  hetklagt- 
schrift  door  den  Djekso  of  Mantri  Sadhosó  aan  den 
gedaagde  bezorgen ,  ten  einde  hij  spoedig  eenen  ge* 
magtigde  benoetoie*  Zoodra  deze  voor  de  regtbaok 
verschenen  is  ,  wordt  het  klagtschrift ,  door  middel  van 
den  Djekso  of  Mantri  Sadhoso,  aaq  hem  overhandigd, 
om  door  den  gedaagde  zelven,  binnen  een'  te  bepa- 
len t)jd,  te  worden  beantwoord.  Het '  antwoord  ,  Toor- 
zien  van  zijn  zegel,  wordt  door  zijnen  gemagtigde  aao 
den  voorzitter  ter  hand  gesteld.   Verliest  de  gedaagde 


Digitized  by  VjOOQIC 


485 


^n%  Baak ,  tu  laoet  hQ  betalen ,  dan  kragen  de  Djekio 
en  de  gemagtigde  last,  om  voor  de  betaling  te  zorgen. 

Ingeval  de.  gemagtigde,  voor  de  afdoening  der  zaak, 
door  ziekte  of  anderzins  verhinderd  wordt,  om  voor 
de  regtbank  te  verschijnen ,  neemt  de  Djekso  of  Man^ 
tri  Sadhoso  zijne  bezigheden  waar. 

De  vonnissen,  tegen  eenen  Poetro  Santono  gewezen, 
worden,  voor .  derzelver  voltrekking,  door  den  Badhen 
Badhipati  aan  den  Keizer  ter  inzage  aangeboden. 

Zaken  tusscben  de  Poetro  Saniono'ê  worden  door 
d«i^  Radken  Hadhipaii  ter  kennis  gebragt  van  den 
Keizer,  alvorens  een  vonnis  daarvan  wordt  opgemaakt, 
wordende  aan  hem  overgelaten,  wat  hij  daarin  wenschl 
gedaan  te  hebben ;  doch  de  zaken  van  de  Poetr& 
Santono's ,  die  het  ambt  van  Wadhono  of  Kliwon  be- 
Ideeden ,  worden,  zonder  voorkennis  van  den  Kei- 
zer ,  door  den  Radken  Badhipati  afgedaan ,  uitgezon- 
derd alleen  verwonding  of  moord. 
,  Echter  sedert. het  Javaansche  jaar  1762  (1835)  wor* 
den  de  zaken  tusscben  de  Pvetro  Santono's  ,  door  den 
Keizer,  met  overleg  van  den  Pangeran  Badhipati 
Ngabehie ,  en  eenige  andere  Prinsen  van  ^  het  Hof  f 
behandeld  en  afgedaan. 

Art.  46.    Wegens   de  voorziening  en  de  uitoife^ 

nipg  van  regtj  ingeval  vani  verhindering 

van  een  der  voorzitten. 

Ingeval  de  Radhen  Toemenggoong  Bamongprodjo  , 
door  ziekte  of  anderzins,  verhinderd  wordt ,  om  hetregC 
uit  te  oefenen ,  wordt  zijne  functie  door  zijnen  Kliwon^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


486 


en  den  Djekso  negari  waargenomen.  In  zaken  van  aan- 
gelegenheid worden  de  stukken  van  zijn  zegel  voorzieft* 

De  fnnctien  van  den  Radhen  Hadhipaii^  ah  voor- 
zitter van  de  Balemangoe^  worden,  in  vooraclirêven  ge« 
val ,  door  het  Hoofd  van  den  Wadhono  djawi  of  Wa^* 
dhono  lebetf  dan  wel  door  zoodanig  anderen  WadAonê , 
als  den  Keizer  mogt  behagen ,  waargenomen.  Zij  mo- 
gen alle  stukken ,  tot  eene  regtzaak  behooren^e ,  van 
hunne  eigene  zegels  voorzien. 

Do  oudste  Ketib,  met  eenen  JVgoelomo^  neemt  de 
functie  waar  van  den  Mai  pangoeloe^  ingeval  deze 
ziek  is ,  of  eenige  verhindering  heeft.  De  vonnissen 
over  alle  zaken  van  miqder  belang  gewezen  ,  worden 
echter,  voor  derzelver  voltrekking,  aan  den  Moi  pa- 
ngoeloe  aangeboden  ^  en  van  zijn  zegel  voorzien,  doch 
die,  welke  over  verwonding  of  moord  geslagen  zijn, 
worden  aangehouden  ,  tot  dat  de  McLê  pangoeloe  in 
staat  is ,  om  dezelve  ter  goedkeuring  aan  den  Keizer 
aan  te  bieden. 

Art.  47.    Over  het  uiUpreken  van  een  vonnis. 

'  De  vonnissen ,  door  Hamong  prodjo  geslagen  ,  en 
door  tusschenkomst  van  den  Radhen  Hadhipaii  aan 
den  Resident  aangeboden,  worden  niet  van  zijn* zegel 
voorzien ,  noch  door  hem  onderteekend ,  alleenl(jk  de 
afschriften  daarvan  aan  belanghebbenden  uitgereikt , 
worden  door  hem  be2^egeld. 

Bij  het  uitepreken  van  een  vonnis  moeten  de  eischer 
en  gedaagde  voor  de  Pradhoto  verschijnen ;  hetzdve 
wordt  hun    door  den  hooU' Djekso  of  Djekso   negari 


Digitized  by 


Google 


4gr 


voorgelezen ,  waarna  aan  ieder  eéh  Tekoedoeng  Ka-- 
ramp00Pgngan ,  (zie  bladz.  375  in  de  noot)  wordt 
uitgereikt. 

In  regtzaken ,  waarvoor  volgens  art.  45 ,  een  ge- 
magtigde  is  aangesteld,  wordt  het  vonnis  aan  den 
Djekio  en  den  gemagtigde  voorgelezen. 

De  vonnissen ,  door  den  Badien  Hadhipaii  gesla- 
gen 9  en  van  z^n  zegel  voorzien  ,  worden  op  dezelfde 
wijze,  als  hierboven  is  gezegd,  in  de  Balemangoe 
uitgesproken ;  doch  die ,  waarin  Europeanen  of  andere 
gellfkètandige  natleëft  als  eischers  voorkomen,  worden 
niet  eerd^  voltrokken ,  dan  nadat  de  Resident  daarop 
B^ne  goedkeuring  heeft  gegeven. 

Op  dezelfde  wijze  als  hiervoren  is  gezegd,  worden 
de  vonnhsei  bij  de  Seerambi  uitgesproken.  Wanneer 
echter  Javanen ,  in  dienst  van  Europeanen  of  andere 
gelQkstandige  natieën,  dan  wel  vreemdelingen,  daarin 
betrokken  zijn ,  worden  de  vonnissen  eerst ,  door 
tusschenkomst  van  den  Radke»  Hadkipati ,  ter  goed- 
keuring aan  den  Resident  aangeboden. 

De  vonnissen ,  over  verwonding  of  moord  geslagen , 
worden,  door  tusschenkomst  van  den  Radhen  Hadki^ 
patij  tór  goedkeuring  aan  den  Keizer  aangeboden. 

Doodstraffen  worden  niet  eerder  voltrokken ,  dan 
nadat  daarvan ,  door  middel  van  den  Resident ,  aan 
dea  Gouverneur  Generaal  is  kennis  gegeven.^  Nadat 
de  goedkeuring  van  laatstgenoemde  daarop  is  ontvangt, 
gen ,  doet  do  Radhen  Hadkipati  daarvan  verslag  aaii 
den  Keizer,  die  vervolgens  last  geeft,  om  de  dood- 
straf te  voltrekken. 


Digitized  by  VjOOQIC 


488 


Alle  lijfstraffen  worden  eerst  na  bdcomene  goedkea- 
ffing  van  den  Resident  voltrokken.  De  vonnieeea , 
waarbij  de  sclialdigen  tot  verbanning  bniten  JafMi  ver- 
oordeeld zijn ,  worden  door  |n|ddel  van  den  Resident 
ter  goedkeuring.  aangelM>den  aan  den  Gouverneur  Ge- 
nieraat ,  die  de  plaats  bepaalt ,  werwaarts  de  tot  bannis- 
seraent  veroordeelde  personen  gezonden  zuUen  worden* 

Art«  48«     Over  de  wijze  ^  waarop  een  on- 

dèrzoek  wordt  bewerkstelligd* 

• 

Het  onderzoek  omtrent  zaken  naar  deze  of  g^e 
dhesa  9  wordt  bewerkstelligd  door  den  Djekso  preh 
dkoto  en  Mantri  SadhoiOj  aan  wien  fot  dat  einde  een 
bevelschrift  van  den  Radhen  Hadhipali  wordt  gegeven* 

De  zendelingen  begeven  zich  regtstreebs  naar  dea 
hoofd  -  Redhi ,  die  hen  naar  de  plaats ,  waar  het  on- 
derzoek moet  worden  gedaan ,  vergezelt ,  of  hun  eenen 
vertrouweling,  voorzien  van  een  bevelschrift,  toevoegt. 
b  het  eene  zaak  over  verwonding  ef  moord  i  dan 
slaat  men  eene  soort  van  tent  9  Taroeb  genaamd ,  op« 
ter  plaatse ,  waar  het  feit  is  gepleegd ,  of  waar  het 
vermoorde  lijk  ligt.  Aldaar  doet  men  door  het  slaan 
van    Titir  (1)  ,    de  Montjopat  en  Monijolimê  ;bi)eeB 


'  (1)  Tiiir  is  )i6(zelfde  als  Gintang-ngan.  Geiroonl^k 
slaan  drie  personen  met  dikke  stokken  of  houten  hamers 
op  eenJangwerpig  uitgehold  houten  blok,  Lêioong  geaasmd, 
waarin  de  padi  gestampt  wordt ,  om  dezelve  uit  de  bolstém 
te  kragen.  Het  geluid  door  het  slaan  veroorzsaki  wordt 
Titir  of  Gentang^ngan  genaamd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


489 


verzamelen ,  van  wie  men  beledigde  verklaringen  af- 
neemt. '  Handelt  de  zaak  over  geschillen  van  wei- 
nig belang ,  dan  wordt  de  komst  der  zendelingen 
vooraf  aan  den  EedAi  verwittigd,  met  bekendmaking 
van  den  dag  en  het  uur.  Deze  laat  vervolgens  de 
Montjopai  én  Monfjolimo  op  den  bestemden  dag  bij- 
een komen;  wordende  alsdan  het  onderzoek  binnen 
de  dhesa  gedaan ,  en  van  de  bijeenvergaarde  personen 
beéedigde  verklaringen  afgenomen.  Op  dezelfde  wij- 
ze geschiedt  het  onderzoek  wegens  roof  en  straatroo- 
very  ,  niet  met  verwonding  of  moord  gepaard.  Is  de 
zaric »  waaromtrent  onderzoek  wordt  gedaan ,  tasschen 
•enen  onderdaan  van  den  Keizer  en  dien  van  den  Prins 
Prang-WadAono  f  dan  gaat  er  een  zendeling  van  de- 
zen mede. 

Art.  49.     Van  getuigen. 

Tot  getuigen  zijn  in  regten  aannemelijk : 

1.  Twee  manspersonen ,  den  ouderdom  van  vijftien 
jaren  bereikt  hebbende,  en  van  bekende  eerlijk- 
heid ;  ook  beneden  die  jaren ,  wanneer  hun  ver- 
stand volkomen  is  tot  kennis  van  zaken. 

2.  Twee  vrquwen ,  na  vooraf  den  eed  te  hebben 
afgelegd  ,  doch  in  geen  geval  mogen  zy  getuigenis 
geven  in  zaken  over   verwonding^  of  moord. 

3.  Eén   manspersoon,   moetende   hij    echter  beëedigd' 
worden. 

4*  Bloedverwanten ,  huisgenooten  en  bedienden  van 
dengene,  tegen  wien  zij  getuigen.  Van  twee  mans- 
personen als  getuigen  wordt  geen  e.ed  gevergd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


490 


Id  regten  mogen  geen  geCtiigenis  geven : 

1  Ééne  vrouw. 

2  Kinderen. 

3  Zinneloosen. 

4  Eerl6oze  lieden. 

5  .Personen »  die  een  laag  of  gemeen  beroep  uitoefenen* 

6  De  Pinggirs  (1). 

Art.  50.     Over  de  wijze  waarop  een  eed 
q/^enomen  wordi. 

De  eed  vrordt  afgenomen  door  een^  priester.  De- 
ze zit  roet  het  aangezigt  naar  het  oosten,  en  degene , 
die  den  eed  moet  doen ,  tegen  over  hem.  Achter  den 
beëedigden  persoon  staat  iemand  nïet  een  Aoran  in  de 
hand ,  welken  hg  over  het  hoofd  van  den  eerste  boadt. 
De  priester  leest  het  formulier  van  den  eed ,  hetwelk 
door  deh  beëedigden  persoon  wordt  nagesproken  :  dit 
formulier  luid  aldus  r 

»Bi]  God!  buiten  wien  geen  ander  Heer  is,  die  al- 
»le  verborgenheden  kent ,  en  alles ,  wat  zigthaar  is , 
»ziet ,  die  milddadig  in  de  werdd  en  liefderijk  in  den 


(1)  Be  Pinggirê  waren  bewoners  ytok  Balómèang-ngan , 
een  landschap  gelegen  ten  oosten  van  Soerakarta.  Bg  de 
overmeesteriog  van  dat  landschap  door  Sultan  Uagoemg 
werden  zij  naar  het  rijk  Maiaram  overgevoerd  en  als  sla- 
ven aangemerkt;  synde  sg  tot  heden  ten  dage  nog  van  den 
regerenden  Torst  afhankelgk.  De  vrouwen  van  dit  soort 
van  volk  worden  gewooalgk  tot  minnen  der  vorstel^ke 
kinderen  gebezigd. 


Digitized  by  VjOOQIC 


49i 


yflemel  is,  die  alle  geheimen  en  waarheden  kent; 
»bij  Hem  en  bij  Ra$oellolah  (1)^  zweer  ik  dat  ik  we- 
»zenlijk  niet  schuldig  ben. 

»Bij  God  en  bij  Rasoellolah ,  zweer  ik  dat  de  toorn 
»God8  mij  moge  treffen,  indien  ik  onwaarheid  spredc, 
^namelijk  wanneer  ik  eenig  geld  van  N  genoten  heb, 
»en  zulks  ontken ,  dat  alsdan  de  toorn  Gods  mij 
»moge  treffen;  Dat  ik  niet  moge  genieten  den  zegen 
»van  RasoeiiolaA^  en  dien  van  zgne  vier  Apostelen 
itAóoebaAar,  Moemar  ^  Ngoesman'ea  JVgali.  Dat  ik 
»ook  niet  moge  genieten  den  zegen  van  al  de  Échrift- 
»geleerden,  die  op  Java  begraven  zijn,  alsmede  dien 
»van  den  Soesoehoenan  te  SoeraAarta.  Dat  eer  de  ver- 
»zadigtng  van  het  voedsel,  hetwelk  ik  eet ,  verdwQnt , 
»en ,  eer  de  kleederen,  welke  ik  draag,  verslijten,  de 
»toorn  Gods  mij  moge  treffen ,  indien  ik  onwaariieid 
»spreek." 

In  vroegere  tijden  werd  de  eed  afgenomen ,  nadat 
men  z^ne  Terklariag  had  afgd^ ,  -doch  thans  heeft 
het  tegendeel  daarvan  plaats.  De  eed  moet  eigenlek 
in  den  tempel  afgelegd  worden,  doch  zalks  wordt 
thans  niet  in  acht  genomen. 

Art.  51.     Over  hei  voltrekken  van  dooditrtrffen. 

De  doodstraSien,  te  Soerakarta  gebmikelijk ,  bestaan 
in  het  steken  met  een  kris ,  piek  of  degen ;  dezelve 
worden  op  een  der  navolgende  plaauen  uitgevoerd,  te 


(I)  Beteekenende  Godêzendeiing.  £ea  titel  van  4f<>A««i- 
madh. 


Digitized  by  VjOOQl(fc 


492 


waten:  1^.  ten  noorclen  van  de  Waringinkoeroong  (1) 
op  de  kaloen^haleeni  2^.  voorde  westelijke  Patowan 
Oaladak  (2)  en  3<>.  op  den  kraiiweg  buiten 4le  ^a/a4ieiJI. 

De  veroordeelde  persoon  wordt  gelieel   in  het   wit 
gekleed   en  geblinddoekt.  Men  bindt  hem  met  attge-. 
strekte  handen  aan  eene  daartoe   bestemde    bamboe , 
gawang  genaamd ,   waarftan    sijn  voeten   ook  worden 
gebonden  ,  met  het  aangezigt  naar  het  sniden  gekeerd. 

De  doodstraf  wordt  uitgevoerd  door  den  Singone* 
gêro  of  Mondhoröko  (3).  De  kris  ^  piek  of  degen 
wordt  door  eenen  gandei  (4)  uit  den  Eadatên  gebragl^ 
en  aan  den  uitvoerder  overhandigd.  Is  het  eene  kris, 
waarmede  de  veroordeelde  gestoken  moet  worden,  daa 
wordt  dezelve  op  een  schenkblad ,  met  wit  linnen  over* 
dekt ,  gelegd.  Eene  piek  z^nde ,  wordt  dezelve  regt 
op  en  neder,  en  een  degen,  omhoog  in  de  hand  ge- 
dragen. Schuins  tegenover  den  veroordeelden  persoen 
staat  e^n  aarden  pot  met  water,  en  een  mandje  met 
zwam ,  het  eerste  om  het  wapen  ,  na  gemaakt  gebruik, 
te  wasschen,  en  de  laatste  om  hetzelve  af  te  droegen  • 


(1)  De  iwee  met  muren  omheinde  fF^aringintoomêu  op 
de  Hdio^n  HalBen. 

(2)  Pa^üwanh^ieékBnivêrêehijnplaatê.'  Hei  is  een  liais» 
dat,  op  pilaren  rosiende»  rondom  open  is.  Hetzelve  dieot 
tevens  tot  wachihals  van  de  Jamansehe  ambtenarea. 
Galadak  i%  de  naam  van  eene  plaats  op  dê  Haiéen  Halo^Mp 
waar  de  gevangenhuisen  staan. 

C3)  Seherpregiei;. 

(4)  Yorstelïjke  zendeling. 


Digitized  by 


Google 


498 


De  Sing0negor9  of  Mondkoroko  maakt  aan  den  ver* 
oordeelde  bekend,  dat  de  Keiier  van  hem  zijnen  dood 
eiacht ,  uithoofde  van  deze  of  gene  misdaad ,  waaraan 
hjy  zich  achaldig  heeft  gemaakt.  Men  brengt  hem 
daarna  eenen  steek  onder  de  linker  borst  toe. 

De  ter  dood  gebragte  persoon  wordt  somwQlen , 
naar  gelang  der  begane  misdaad ,  onthoofd ,  en  z^n 
hoofd  op  eenen  langen  bamboeseh  staak  gestoken ,  op 
de  oostkant  van  den  kruisweg ,  buiten  de  galadakj  ten 
toon  gesteld.  De  onthoofding  geschiedt  met  een  t^e- 
deóng  (l) ,  welke  almede  uit  dën  kadaton  wordt  bè- 
Mrgd  en  den  naam  heeft  van  Kyahi,  Pangarab  harab. 

Het  l(jk  van  den  veroordeelde  legt  men  op  dé  oos(«» 
kant  van  den  kruisweg ,  buiten  de  galadak ;  èa  het 
wordt  aan  de  familie  toegestaan ,  .om  hetzelve  weg  te 
nemen  en  te  begraven. 

De  voltrekking  van  doodstraffen  geschiedt  meestal 
op  Maandag  en  Donderdag  des  voormiddags  ten  tien 
of  half  elf  u^e. 

Aan  vrouwen  Wordt  op  dezelfde  wijze ,  ah  hier* 
boven  is  gezegd ,  de  doodstraf  uitgeoefend ;  doch  jo 
geen  geval  worden  zij  onthoofd. 

Art.  52.     Over  iet  uUstelien  en  ophouden    van 
straffen. 

De  uitvoering  dw  etraffea  wordt  uitgesteld: 


Cl)  Een  hakmes  met  houten  sebede,  hetwelk  de  Javaan- 
sdie  ambtenaren  y  ia  hua  hef  kleed  f  aan  de  liakersifde  dra- 
gen. 


'  Digitized  by 


Googl^e 


é9é 


1^*  Wïanneer  de   veroordeelde   bèirraeht   it»    in  welk 

geval   met  de  uitvoering  der  atraf  geWacht  moet 

worden  tot  na  hare  verlossing ; 
2^.  Wanneer  de   veroordeelde  om  gewigtige   redtfien 

eenig  billijk  uitstel  mögt  vragen ; 
3^.  Wanneer  de  veroordeelde  ziek  is,    zoodanig ,' dat 

zijne  ligchamelijke   gesteldheid  de  uitvoenng  van 

de  straf  niet  gedoogt; 
4^.  B|j  opgekomene  zinneloosheid  van  den  misdadiger, 

na  het  uitspreken  van  het  vonnis. 
Zinneloosheid,  den  veroordedde,  na  het  uitspreken 
van  het  vonnis,  aangekomeut  en  vervolgens  bQg^leven^ 
doet  de  uitvoering  der  straffen  vervallen ,  in  wdlk  ge- 
val bij  echter  van  de  lioofdplaats  verwijderd  wordt. 

Van  het  uitstellen  der  straflTen  moet  aan  den  Ra- 
dhen  Hadhipati  kennis  gegeven  worden,  die  daarvan 
verder  vérslag  doet  aan  den  Keizer. 

Ingevtd  tegen  het  begin  van  de  vastenmaand  iemand 
tot  eenige  straf  verwezen  wordt ,  moet  de  voltrekking 
daarvan  uitgesteld  worden,  tot  na  den  afloop  vm  het 
vasten  in  de  daarop  vdgende  maand  Sawul  (1). 

Art.  53^    Van   hen^   tegen  wie   geene   regfzaoA 
Aan  worden   aangevoerd. 

In  regten  kunnen  niet  vervolgd  worden :  zioneloozen , 
en  personen,  den  voUen  ouderdom  van    vffftien  jaren 


(1)  Hei  vasten  in  de  maand  Sawai  daari  dechts  7  dageo 
beginnende  van  de  eertie  dag  dier  maand. 


Digitized  by 


Google 


495 


nog  niet  bereikt  hebbende ,  of  wier  verstand  onvoUco- 
men  ig  tot  kennis  van  zaken »  sijnde  ook  hunne  bloed- 
verwanten in  geen  geval  voor  hen  verantwoordelijk. 

Art.  S^i.     Over  iet  geven  van  pandelingen. 

De  bevoegdheid ,  tot  het  slaan  van  vonnissen ,  waar- 
bij personen  voor  eenige  geldelijke  schnld  als  pande- 
lingen  aan  hunne  schuldeischers  overgegeven  worden , 
hebben  alleen  de  regtbankten  Soerambi  en  Pradhoto» 
Hy  ,  die  den  pan  deling  ontvangt ,  krijgt  een  bewlgs , 
Serrai  pamoedjangngan  genaamd,  voorzien  van  het 
zegel  van  den  voorzitter,  waarin  de  voorwaarden,  om- 
trent de  verevening  der  schnld,  zijn  uitgedmkt.  Na 
eindiging  van  den  tijd  der  pandelingscbap ,  wordt  ge- 
meld, bewgs  aan  den  voorzitter  terug  gegeven;  en  de 
zaak  is  alsdan  geëindigd. 

Art.  55.     Over  Titir. 

De  Titir  moet  noodzakelijk   geslagen  worden  in  de 

ondervolgende   gevdlen: 

1^.  Bg  straatrooverig ,  hetzij  deroovers  al  dan  niet  op- 
gevat zijn  of  zulks  al  dari  niet.  met  verwonding  of 
moord  gepaard  is; 

2^.  Bij  roof,  hetzij  de  roevers  al  daii  niet  opgevat  zijn  , 
of  zulks  al  dan  niet  iitet  verwonding  of  moord  ge- 
paard gaat; 

3^.  B(j  verraad,  wanneer  degene,  op  wiens  leven  men 
toelegt ,  gewond  of  gedood  of  ingeval  .  de  dader 
opgevat  is; 

1^.  Bij  diefstal,  ingeval  de  dief  gevat  of  gedood  is; 


Digitized  by  VjOOQIC 


4^6 


5^.  Bij  tweegeTechten ,  wanneer  een  van  beidett  ge- 
wond of  gedood  ia ; 
6^*  By  ongeregeldheden,  uit  rasemij  geleegd ,  waarUf 
iemand  gewond  is  of  daarby  het  leven  verioren 
heeft,  dan  wel  ingeval  de  stichter  der  opgeregeld- 
heden  gevat ,  gewond  of  gedoo4  ia ; 
7^.  Bij  aselfittoord ,  heizij  al  dan  niet  reeds  uitgevoerd. 

De  TUir  dient  om  de  buren  en  overburen  almede 
andere  personen  tèr  plaatse  te  doen  komen ,  waar  de 
zaak  is. voorgevallen,  ten  einde  zij  daarvan  kennissen- 
men  ,  en  opdat  ook  de  gandehs  dezelve  onderzoeken. 
Deze  doen  van  het .  voorgevallene  verslag  aan  den  Ba* 
dhen  Eadhipati  en  aan  den  wachthebbenden  WadJkêm^ , 
om  verder  ter  kennis  van  den  Keizer  te  worden  gebragt* 

De  persoon ,  bij  wien  de  zaak  is  voorgevallen ,  in , 
niettegenstaande  de  Gandeks  de  zaak  onderzocht  hd>- 
ben,  gehouden ,  om  daarvan  aangifte  aan  de  Pradhoio 
te  doen. 

Binnen  den  ringmtiur  van  den  KadatBn  mag  in  geen 
geval  Ttïir  geslagen  worden.  Wanneer  er  eea  dief  ge* 
vangen  wordt,  geeft  men  hem  den  velgenden  dag  aan 
de  Pradhoio  over.  Is  hjj  gedood ,  dan  br^gt  men 
zijn  lijk  naar  de  galadak  ^  en  doet  men  vervolgent 
aangifte  aan  de  Pradhoio*  Van  verwonding  of  moord 
binnen  den  ringmuur  van  dén  Kadaton  gepleegd ,  wordt 
door  het  hoofd  van  de  wijk  kennis  gegeven  wb  de 
Pradhoio. 

De  TUir  in  de  dorpen  dient ,  om  de  Monifopat  en 
Monijolimo  te  doen  komen  ter  plaatse ,  waar  de  voor- 
schrevene  misdaden   gepleegd  werden ,    ten  einde   zQ 


Digitized  by  VjOOQIC 


497 


^MTfan  kenaii  Moten»  Dieven,  rooTe»  en  andere 
InxMwichten  gedool  lijnde,  worden  bon  de  beide  ooren 
afgesneden  en  aan  i»Pradiot^  opgesonden.  Hunne  IQ^ 
ken  mogen  aan  bnnne  bloedverwanten  ter  begraving 
afgegeven  worden.  Het  afsnijden  van  de  ooren  is  ech« 
ter  niet  van  toepassing  op  personen,  die  het  ongeluk 
hebben  van  ergens  vermoord  te  worden.  Daarvaa  wordt 
sleisbts  kennis  gegeven  van  de  Pradhoto^  terwijl  men 
bet  ]i}k  dadelijk  mag  begraven  of  tot  dat  einde  aan 
de  bloedverwanten  afgeven» 

Ingeval  echter  niet  voldoende  kan  worden  l^ewezen, 
dat  het  vermoorde  lijk  of  van  eenen  booswicht  of  van 
eenen  mishandelden  persoon  is,  en  de  Monfjopat 
en  Monijolimo  daaromtrent  niet  eens  zijn,  kan  de 
Pradhoto  de  aangifte  niet  aannemen,  in  welk  geval 
het  lijk  niet  van  de  plaats  mag  gebragt  worden ,  tenz^ 
de  bloedverwanten  in  den  gepleegden  moord  berusten. 

Art.  56.     Over  het  lijden  van  eenig  verliet. 

T^anneer  iemand  in  het  dorp  ^  over  dag  of  des  nachts, 
buffels*,  koffen  of  paarden ,  hetzij  op  de  weide  of  in 
'hniS',  verliest,  zonder  te  weten  door  welk  toeval,  ia 
bij  gehouden  de  gendong  (1)  te  slaan,  opdat  men  wete, 
dat  hy  iets  verloren  heeft,  en  hQ ,  het  verlorene  vee 
ergens  bij  iemand  vindende ,  tegen  betaling  van  eenig 


(I)  Het  slaan  van  de  Gendong  gescliiedt ,  even  als  de 
Titiry  op  een  Ztêoeng,  doch  met  eenen  houten  hamer» 
en  ep  eene  andere  wijie ,  welke  van  de  Titir  ligtelijk  ie 
•nderseheiden  U . 


Digitized  by  VjOOQIC 


498 


geld  voor  onderhoud   en  oppasMog,  mag  terug  krijgen. . 
Indien  de  vinder  ^  door  koop  of  andersmui  ia  het    be- 
sit  Tan  het  verlorene  vee  it  gekomen ,  en  h§  weigert 
betaelve  temg  te  geven ,  kan  de  amak  tot  verhaal  ge- 
bragt  worden. 

iemand,  buffels ,  koeien  of  paarden  gevonden  heb- 
bende, is  gehoudeit  de  gendeng  te  slaan,  ten  einde 
naderhand  niet  van  diefttal  beschuldigd  te  kunnen 
worden.  Wanneer  na  verloop  van  veertig  dagen  de  ei- 
genaar daarvan  niet  opdaagt,  kan  hij  het  gevondene 
vee  als  zijn  eigendom  behouden.  Zoo  echter,  binnen 
de  veertig  dagen ,  iemand  zich  opdoet ,  die  bewijaMa 
kan ,  dat  bij  de  eigenaar  daarvan  is ,  kan  hg ,  even 
als  hierboven  is  gezegd,  tegen  betaling'  vaa  eenig 
geld ,  het  vee  terug  kragen. 

In  de  hoofdplaats  is  het  slaan  v^n  de  gendong '^  in 
voorschreven  gevallen,  niet  gebruikelijk.  Men  maakt 
het  geleden  verlies  slechts '  bekend  aan  de  buren , 
overburen  en  aan  zyn  hoofd  :  vijf  of  acht  dagen  daarna 
doet  men  aangifte  aan  de  Pradhoio  :  vindt  men  het 
verlorene  na  verloop  van  tijd  terug,  dan  kan*  men  , 
volgens  art.  13 ,  de   zaak   voor  de  regtbank    brengen. 

Insgelgks  is  men  gehouden  de  buren  en  overburen , 
als  mede  zijn  hoofd  bekend  te  maken  ,  wanneer  men 
eenig  vee  of  andere  goederen  van  waarde  gevonden 
heeft,  om  naderhand  alle  beschuldiging  van  diefstal 
voor  te  komen.  Komt  de  eigenaar  na  veertig  dagen 
niet  opdagen ,  dan  is  het  gevonden  goed  voor  den  vin- 
der; doch  doet  zich  iemand  binnen  dien  tijd  op,  dan 
kan  hy- tegen  betaling  van  eenig  gold,  zooals  hi«bo- 


Digitized  by  VjOOQIC 


499 


va  k  geiegd.5  het  vee  te^«g  kingen.  Z||n,liet  goft* 
deren  vwn  ^moütie  welke  men  verioren  heeft,  dan 
moet  men  dezelve  naar  evenredigheid  uitlossen.  Bij 
iveigering  van  den  vinder  tot  teruggave  van,  het  ge* 
vonden  goed ,  zoo  als  hierheen  is  gezegfd »  kam  .M 
zaak  voor  df  regtbank  gébra|;t  worden;  *  '  ^ 

'  Gewoonlijk  ecl^ter  maakt  men  aan  niemand  bekend 
of  geeft  mei|  niet^  aan  ,  wanneer  men  eenige  goederen 
Vfn  waarde  verloren  heeft :  alleen  met  het  doel ,  om 
getfiakkeli^fcer  do^.navorsohing  te  kppnen.  doen^ 

'  Art.  57.     Over  iet  opsciorien  der  behandeling 
'    van  re  ff  t  zaken* 

Gedurende  de  vastenmaand  worden  geene  regtzaken 
behandeld.  '  Dezelve  hebben  weder  haren  gewonen 
voortgang ,  da  Hen  affoop  van  het  vasten  in  'de-  dtorop 
volgende  maand  5toaf.  Aangiften  echter  worden  ge- 
durende de  vastenmaand  aangenomen ,  maar  dan  W^rdf 
het  bewijs  «aa^van  eerst  na  den  afloop  van  het  vasten 
m  gemelde  i  laand  Sawal  oiitgereikt.   . 

Alle  misdsden  gepleegd  op  eene  plaats,  waar  oor- 
log of  onlustWt^beerschen ,  linnen  niet  tot  verhaal  bjjp 
de  regtbank  gebragt  worden. 

-Aft.  58.    Proceskosten*  . 

De  gewinAer  betaalt  tieii  ten  honderd  over  ket  ge- 
heele  bedragen  van  zi^e  vorderijDg ,  hetzij  in  geld  of 
in.  goederen  bcstas^ide ,  in  welk  laatste  geval  hem  de 
kosten  yolgena  derzelver  geldswaarde  worden  aangere- 
kend: zvi^u  draagt  djBn  naam  van  Jotro  pangloeiar^ 
iji'Jqtro  pa/è0€4oerc 

6.  I.  l^  8.  34. 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 

#  ,  SP»    iferfét  HMdk  wcro  ^.     .     »    , 
»    '  »    itaUdh  ever  moord  aan  de  Jlf^W' 

'  ij  opat  en  Êtonijolimo  *•     .     , 

lémr^bn  den  AeiMf >^ 

Mem  abn  ét  Mén^pat  eb  MehijêUmo  \  ^. 

over  andere  zaken    ••«••»• 

Voet  een  mhiÜh  over  aiidcre  caken  aan 

*ètt  jRf<?(f*<   ........ 

1^06^  b«t  iretteh   In  de  KentReng ,   Pameéhi 

KéniAèfiii^  g;»naanid  (tid  art.  14)  . 

>    eett  Séirfitt  Aéèget  ^  PdSoeg^èr  getiaÉhiJ 

(tó»art.  14) 

*  Jotro  Pekoedeenf  voor  ee^  Sêrrat  hehro 

(zie  art.  16)  . 

idem  id.  Ser rat  boer ran. 

»    «en  PekêedoemgSarampoeng^-ngan  (zie 

art.  19) 

Voor  reisgeld  aan  zendelingen  tot  het  doen  \ 
Tan  een  plaatgelijk  onderzoek  door  i 
den  eiechèr  en  gedaagde  te  betalen  | 

elk L 

daaronder  begrepen  de  Faweling  '^ 
dat  ia  voor  den  achrUver. 

liAém  wegens  roof  door  den  belangkeln 

bende  te  betalen     • 

daaronder  begrepen  de  Paweling. 

Idem  door  de  bevolking  der  dessa ,  waar 
devoef  isvooi|(evaUen»tebcialea  • 


fe 

'  trf 


— m 

-  -96 

-  1  60 
40 

-  —  80 


40 

-  3  — 

-  3  — 

-  3  — 


-    8  — 


2-8- 


6ph$lè$r%ngen, 

tfen  zal  nit  art.  2  der  regtipleging  ontlTtord  hebben » 
dat  dir  misdaad  van  verwonding'  en  moord  zoo  wel  tei  da 
régts-edmpeieatie  Van  de  Pruüoiü ,  als  die  vin  de  So#* 
TMmèi  behoort. —Tot  beter   verstand  hiervan  dièHtt  dai 


Digitized  by 


Google 


501 


deie  mbdaiieii »  door  dieron  9  rooretn  en  ander  tlecht  Tolk 
gopleogd  wordende ,  roor  de  Soerambt  ieregt  itaan ,  ter- 
wijl,  wanneer  het  tegendeel  plaatè  heeft »  namelijk  9  dat  een 
dief  9  roorer,  ens.  gewond  of  gedood ,  en  de  mlidaad  ran 
dieffial  of  roof  ten  yeUen  gebleken  is »  de  raak  toor  de 
Pradhoio  komt:  soo'  dat  de  imadaad  van  rerwondlng  of 
moord  in  het  algemeen  gepleegd  wordende  aan  iemand» 
die  ongelijk  of  daartoe  aanleiding  gegeven  heeft ,  dan  wel 
ten  gevolge  van  een  bedrjjf ,  hetwelk  de  wet»  onder  be- 
dreiging van  êtraf  verbiedt,  voor  de  Pradhoto »  en  in  hei 
tegendeel  daarvan  voor  de  Sotrambi  teregt  «taat :  I».  V« » 
wAnneer  bij  het  aanhouden  of  in  Jl>e9it  nemen  van  iemanda 
eigendom ,  hetxfj  voor  eenige  geldelijke  ichold  of  ieti  an* 
dert»  twiAt  ontstaat»  met  dat  gevolg  dat  de  aanhouder 
gewond  of  gedood  wordt »  soo  komt  de  xaak  voor  de 
Prtfdhotó^  want  de  aanhouder  heeft  ongelijk »  omdat  zgnè 
daad  door  de  wet  verboden  was. 

C.  F,  Winter. 


34\ 


Digitized  by  VjOOQIC 


OTER  OE  HOOGTE  DER  BERGEN   Ilf    DEN 
OOST  -  INDISCHEN^  ARCHIPEt. 


De  kennis  der  hoogte  Tan.  bergen  ,  is  in  vele  op- 
sigteh  van  zolk  een  uitgestrekt  nut ,  dat  elke  bijdra- 
ge ,  die  daaromtrent  eenig  licht  verspreidt ,  als  belang- 
rijk mag  aüangemerkt  worden.  Vooral ,  is  zulks  Het 
geval,  in  eenen  archipel,  waarvan  het  grootst^  ge« 
deelte  uit  ecne  aaneenschakeling  van  bergketenen^ 
en  als  het  ware,  uit  eene  opvolging  van  booge  berg^ 
toppen  is  zamengesteld. 

Java  alleea ,  bevat  meer  dan  vijftig  bergtoppen  bo- 
ven 5000  voeten  hoogte ,  waarvan  er  zes-en-deriig 
boven  6000 ,  drie-en-twintig  boven  7000 ,  Stevenden 
boven  8000 ,  twaalf  boven  9000 ,  zies  boven  10000  en 
drie  boven  11000  voeten  hoogte,  verheven  zijn.  Sn- 
mair»j  ofschoon  minder  dan  Java,  telt  verscheidene 
hooge  bergkruinen ;  hiervan  zijn  er  minstens  elf  bo- 
ven 7000 ,  negen  boven  8000 ,  zeven  boven  9000  en 
waarschijnlijk  ook  eenigen  boven  10000  voeten  hoog. 
De  grootste  gedeelten  van  Borneo  en  Celebes  zijn  nog 
te  weinig  bekend ,  dan  dat  van  dezelve  iets  met  ze- 
kerheid zoude  zijn  optegeven  ;  echter  schijnt  het,  dat 
eerstgenoemd  eiland ,  behalve  eencn  kegelvormlgen 
bergspits  nabij  het  Noord-einde,    van   ongeveer    11000 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 


ike^nhöógté ,'  |èëfiè  lefg'këténen  boTen^SOOO  Of  6000 
t^oeten  h60gt^  bevat ,  cM  dat  op  Ceiebeê ,  gèene  -  be^gien 
lioogèr  dan  7000  veeiten  worden  aangetroffen.  In'  den 
schakel  van  eilanden  ,  -  die  zich  van  Jam  Oostx^aarté 
tot  Timor  uitgtrekt,  vindt  men  weder  versclieidene 
berg[to]ppen  van  6000^ en  7000  yo^len  .hoogte,  vari 
weïke  ^e  hoojfdkruineq ,  op  Balt  jen  Loinbocky  zelfs 
^1^4)  IIOOQ  voeten  verheven  zijn.  ^  De  ^Molukfqhe 
^chipe} ,  hoewel  vel^^  eilanden  met  k^lv^rmige.W 
byzpmder  in  het  oog  valleade^  ^werkende  .en^  nitge* 
|M»ode  vulkane^teUen4ei^hAefit,  overJiet;  ajlgeni^en,  «f 
weinigen  9  van  mper  dan  fiOOO  of  5S00  voetea.lio(%tei 
hietiran  echter  üifgeBo&detd , .  een  bei^ggpits  T  op '  bet 
eiland  Boero ,  die  op^ongfve^  10000 ,  en  eenen  iop 
in  het  midden-gebergte  van  Ceram^  die  op  ongeveer 
8600/ voeten  hodgte  berekend  zijn.  JVienw-Ö^tCfiea 
^hidelijk ,  bevat  het  mee9t  verheven  gèVér^e  vhn^  Am 
Üost-tndlschen  archipel,  want  alleen  daar  zijn  ér 
kruinen,  dié  met  altoosdurende  sneeuw  bedekt,  en  dus 
omstreeks  16000  voeten ,  boven  de  oppervlakte  ^  des 
Öceaans  ,  hoog.  zijn. 

,  ^  tiet  is  nog  niet,  zoo,  laqg  geleden^  dat  .gee(ic(^  der 
j>erg-hoogten ,  voor  den,  arc|iipel,  mef  eenige  zekei'heid 
ibflcend  waren..,  Eerst  sedert  versehejldeo^  i)9tliW'* 
fcivi4igen9  'de  kolonie  in, verschillende  rigtingion  dM*» 
{cruist,  en  de  weteHSchappen  met  hunne  bci(Én|pr^ke 
"Waaniémiiig^en.  vendjkt  Jiebbèn ,  is  dfMBWege  QMen  be^ 
kwd'>gewordea.  Vow^ zdo  vierre  nrtj  bewust  isy «bestaat 
tt  niet  één  geographiscb  weik,- waarin  eeiifei'éèViigftins 
voHédilfÊ'  opgave  Tan-  de  "hoogte*  der-  hèf^  in^Vlez# 


Digitized  by  VjOOQIC 


W4 


pMke(9 ,  te  vindw  1»$  fp  de  Weinige  qpgevw ,.  Wil« 
!(#  neu  dan  nog ,  aLr  hg  uitfoaderiog ,  ^antr^ft^  pgn 
MO  v^f  bezQdefi  de  weartieid ,  dait  mm  er  xich  «iet 
fegt  ever  yecwepder;^  kan  (l). 


^1^  Tot  opheldering  hierrmn;  ml  ik  ^nige  To^rheal^ee 
nii  nioaw  niigekoroea  werken  unhaleo. 

In  de  jÊatdrtjkêbeêehr^ving  van  JfêéUrUniêtk  InÜt 
iéor  P.  P.  Roorêm  tan  Xijêinga  éSSS ,  Tindi  men  onder 
anieren ,  Toor  de  boogie  der  bergen  TJerimei »  Gedeh  ojf 
T^Iberg  en  Soembing  opgegeiren  8^00,  8000  en  fOOO 
Teel0n  hoogte»  beiwelic  met  de  beeie  opgaren  1731,  3008 
en  3907  ro^iten  TerielBlt.  Be  rtad  Buiunz^rg^  wordt  in 
daU^die  wetk  nota  lenê  op  2600»  in  plaati  Tan  dp  BOS 
¥i>eten  boren  de  aee  gefield. 

In  de  Jfatmnr^  en  j^ai^dr^ksknndige  t^ê'ektifMing  e#» 
t^êi  êUand  Javt^n  door  jB.  J.  L,  Xnjfoendrngor  9  ^94^  ^ 
wordt  4e  hoogte  der  bergen  ran  dat  eiland  Teel  naanv^ 
kenriger  opgegeren.  Er^wel  vind  ik  daer ,  de  hoogif 
Tap  den  Pangerango »  (rolgeni  JtexnwmrdO »  op  omstreeks 
8000  Toeten  Termeld.  Genoemde  hoogleeraair  bepaalde 
den  sttidelijketen  top  Sedaratoe,  ran  het  Gedeh-gebergte 
op  0075  Sog. ,  dat  is  0810  Rgnl.  roeten »  en  daar  de 
Pangerango ,  ah  hoogste  top  ran  dat  gebergte »  nog  eenige 
honderd  roeten  hooger  is»  soo  is  de  opgare  in  genoemd 
leerk  ten  ndnste  1000  roeten  te  gering.  9e  hoogte  ^ 
den  Ardjoetio »  pag.  S06  ran  hetxdilde  werk  ^  U  seker  h) 
reqgiBsiag  font  gesteld,  daar  met  de  rermelde  1000  ef 
1900  Toiifeii»  wel  U900  of  120QO  roeten  «al  hede^d  m%q^ 

Ie  Tre^mde  Geogrefhiephe  werkitn  «qn  de  rere^hifi^  neg 
gK^fter:  /enifea  Bo4ff  kk  eqiie  3  Sffle»  ^  Q^o^whg . 


Digitized  by  VjOOQIC 


ftK 


De  iiMü  epgaiQBi^  z^  ianüeniokilMide  ^geleerd»  jf^ 
riodieke  werken  en  andere  j^jdtfitiriftipi»^  iékook  :in 
JUikmg*  en  aeev^aftkndig»  wetken^  rertpmdyjen  rele 
4rwè#»gt«n  «yo  Mm  KHifauigs,  4oov  wèameKiiigeh 
l^ifaaM^  md^t  door  oficier»  iM  Z.  M.  Zeenngt, 
i^  »|}n  rermk  «  Jiekben  fèaats  igehad. 

Het  doel  Tan  deza  ^serkesdeiiBg  k  idos  ^  /ont»  jn  en 
JcoiA  I>eitek9  al  die  rampeoide  opgaven  bU-aDEander 
Ae  TOtg0n  en  MA  ees  gdbeej  ite  ▼énnen. 

Het  ii#  TMcte  .v^n  avfl^  te  willen  hevenn,  dat  den 
^}«t  ale  Toliedig  en  naam^keKffijg  «mde  moefbm  aa«i> 
g^ncffkt  woeden,  lietwelk  tronwene  mt  den  «ettt 
der  taidc  ^Munog^lyk  ia.  Even  ai«  in  de  meeele 
wetenschappelijke  vakken ,  in  dezen  archipel ,  nog 
een  ruim  veld,  te  beploegen  overig  blijft,  zoo  ont- 
breekt   het  ook   in   dit    opzigt,   nog  aan   eene  ihe* 


iSK**'  «telt  de  hoogte  van  den  Ophir  op  Sumaira  ep 
1384S  Eng.  iroeten  ,  hetwelk  3897  Eng.  voeten  of  STBi 
1^1.  veêtea  ie  veel  is. 

Be  »  MnoMopmditL  of  Geogrmphy^  Van  Èugh  Mur^ 
raéf ,  *^  éSrr  y  geeft  voor  de  hoogte  der  hergen  Faisamah 
fOpUr^  ea  TmmaaAvrt,^  op »  14160  en  IS270  Eng.  voeten. 
Seff%dneeAde  opgave  verieldlt  4216  Eng.  tf  4093  BQnl. 
veeten  mei  de  meeet  te  vertrennen  berekening «  en  laattt- 
genoemde  berg  it  my  gebecA  en  al  onfbekend. 

De  » Mémoirëê  de  la  Sodité  de  Pktfêï'fue  êtc.  êê 
Wmiw ,  /ome  F/ ƒ / »  etelt  den  Paseaman  (Ophir)  op  Ar- 
maïra  op  4SSI2  mè/ne» »  hetwelk  llOf  mitreê  óf  91fMk 
AijnL  voeten  te  veel  is ,   enz. 


Digitized  by 


Google 


S06 


iii^.iwiiameiiii^g[6iiv  .  on',  ioi  eeoe  geweMcbte  foI- 
(OiaalcÜiüd  te  gerakoi  (tU>  • 

^.  .  DeMopginwn  <dcr  bergkoorgteD,  die  yri^  ds-  tiekcttdzH^ 
ilsa  aamnedccn  ,  sijn  zelfs  niet  altMS  gcrkeel  Ie  ¥Wtrav> 
.imiy.'Ca  tetieinle  anlks  «antctoolieD  y  «ftl  Jicit  irf« 
ondoelmatig  sijriy  om  iki  fc^rte  ivobrdcn  op-to  gw^ov 
lop  welkei  wijze  die  veAzÏKgtti  sfjnv 
:  Onder  de  venchiUeDde .  middekn ,  om '  de  hoogte 
van  bergmi  te  beiekeneB  ^  xfjn  die  laer  hehiilp  Tan 
pAbOp  barometer,  en  •  door  boekmeting',  -^faet  meest  ge^ 
bfiiiliw%lr  en  tiaauwlDeHrtget;.  Doch  ook  dese  mt- 
ytefe^:,  levwen  niet 'a]ti)d  eiren  ^dcere  «kiccmuten  op^ 
daiir.menr  meestentijds'  niet  in  dé  gelegenheid  is  ge» 


(l).  De  oi^el^erhei4  »  die  er,  ten  opsigte  yan  ^ei^ghoogtea » 
bestaan  blijft ,  is  niet  alleen  op  deien  archipel  toepasse- 
lyk ,  want ,  onder  de  opgaven  der  hoogte  van  de  belaog- 
riglg^te  bergtoppen ,  in  andere  werelddeelen »  befitaan  dik- 
w.ijls  even  groote  veifschiUen.  Tot  voorbeeld  hiervan  fireic^ 
ke  de  Piek  van  Teneriffe  (Pico  de  Te^de) ,  welke  soe 
dikwplfl»  4oor  .geleerden  bezocht  en  beklonMnen  is.  Ik 
;?ind  veor  .dezdve  de  volgende  uiteenloopender  opgaven : 
(Jaêaini  5134  meiers  >  Mêherdên  4697  meiers  «<jF^imW# 
4311  meters,  S(m8um\  4019  meters,  ffemandez  239& 
meters.  Verdun  f,  de  Borda  i^n  Pingré  Zl  II  mel^n  ^  de 
Lamanon  37Q7  meters ,  u/.  wm^  Mum^oldi  3097  mel^re, 
Jfihnêtone  3700  meiers  en  ^.  Bal^  3021  mHera.  De 
beite  uitl^omsten  schgnea  te  zga,  4ie  van  d&  Bopda^êm 
yB3L  von  ITumMdt,  ,wdke  den  berg  <^  gemiddeld  ^TIH 
meten  of  11798  Rijol.  voelen  hoogte  bepalen.  * 


Digitized  by  VjOOQIC 


s^ 


Wêest ,  ie  <>bflén»deii ,   mtdè)?/  de  'gMttigfMe'onMMi- 
ifghedeii,  te  doeii  plaotrvindeiDr:    *    '  * 

'den  bareioifelér'Tefboiïdeii^'-^s^n-Qiidék'  anderttf  l^'^êRt 
'men  zelden *gelêgeiib«iid  beeft  ^  de  ^senraifê,  dp  éèik 
^tep  dee  bei^,  te-  vergeleken  'nïetr  'eem  tkfSéÉtdltkt^ 
'geï^f^ig  ^  den  reet'  dëizelfden  Wge  '^aaïs 
gehad,  hetsQ  'op  «en  s^CdfiÜftptifat'  lil^ 
dóór.  Yéelvaldtge  vroegere'  waamebingen  1nét*8ett1ltt- 
rometër,  of  belet  w:^4iiat^^Mk^^A 
hetslj  in  de  nabijheid  'van  ^ë  oppetvfÉ&tè  mèAC'üèé. 
'^J  Omdat  mén  zelden  ^  op  eetté 'dttsdanigë 'hoogfé^, 
gelegenheid  heeft ,  lang  genoeg  te  v^ièèvM',"-tèn*éindè, 
•  doOT  het  iv^mèn  'Van  eene  reëlts  ^imn  '^^aaltt^Nntegeb,  tot 
eene  gi^miédelde  mikmafst  te  gerkk^ ,  ^dk»  naar  4e 
kansrekening  nader*  ImQ  dé'Vaariiéid  zal -zQü;  JM  de 
«meeste  'gevallen  hedit  meti  de  hérgheégfëndeorzMr 
•weinige ,  of  soms  zelfs  doof  eenó  eidftle'obseimÉié, 
moeten  bdt^kenen ,  en  daati»}  den  stand ,  welken  «dé- 
ïzelfde^  barometer ,  op  hetzdfde  tgdstip ,  fo§  dé'^oppdp- 
'Vlakte  der  zee  ,1  zoude  ^aangewezen  hebben  ,  door  ]|iii- 
sing  of  door  eene  niet  altijd  zek«re  afleiding^  nit 
vroeger  gedane  waarnemingen ,  moeten  bepalen.  -3^ , 
en  dit  zoude  ik  weUigt  ia  de  .eerste  plaats  hebben 
moeten  noemen,  beg;^  n^.  onwiIle]||mi:ig  .foiiten^, 
in  het  observeren  zelve , .  dat  is ,  men  teekent '  den 
wezenleken  MtmA  van  den*  barometer «^  niet  op.  Hier- 
tee  kmmen  verschillende  oorzaken  aanleiding  gpeven 
aiAz  dat  er  kleine  afwerkingen'  in  dén  aangev^en 
stand  van  den  barometer  bestaan,  waaraan  dit  instrii- 


Digitized  by  VjOOQIC 


MS 


hevig   ifl  ;    of  wel    4*^  er  4m|pii|«tige  yla»^4yili^  9m^ 

gi;beB|eriflc  «WV^  ;i9gWi  s'Oi^^t  W«IMr49or  P«W  4#  irepr- 
4f^lMg  4er  JBchaiU  »i^t  jipjgif;  lipeft  ktwHw  «wp^  of 
epi  |ft0?iif^  wiMf4  9  waiidmv  4^  baitni^ter «  niü  geeil 
J|99^treg»  Ji^gentfe^  #we  t^  giM^  Jiopgte  aevwtt^^ 
of  dat  mnpiff  9p  e^n  |iH^#»lilk  «t^4|iuiitt  het  ia^titt- 
jipmt.PMeti  behaadyk  l^ef^  h|»iie»  Joemfkf»  ^  opium- 
»W> :  *W  V^Hfit  «Wij  io  fe^wita  4e  Wit  UI  4f«L 
hüiomf^r  fw^'  gen^^gs^en  UJ4  heeft  hoimeii  pn- 
nea »  pm   io  iWt  4f  gev^epa   49  zood^eiiflf^  4e  ware 

Sy  het  tfigoaoiiiie^eph  «leteq  wm  4e  heogté  «eiNi 
•  heign»  ip  piep  9IIII  oQoaauwhwrigbed»  Moo(gefttel4» 
WeUie  pntKtam:  1^^  omcUn  anen,  i^  de  meeeU  g»- 
i^eq»  niet  aiet  den  juieten  efetand  hekeii4  Mt  ap 
welkeA  men  van  4en  lop  des  hergs  vejrw$4erd  is»  en 
im  2^9  omdat  de  opregelmatigheden  in  den  toestand 
4ei^  daaifijkriDgs  niet  altfMNi  toelaten.,  em  den  iaTkad 
4ff  mraalhulgipg  <^  den  gometim  \\utk,  juiii^  in 
itikening  te  brengen  (1). 


(Ij  If  men  in  de  gelegenheid,  om  de  waarnemiDgea »  &dtc$ 
mei  èèn  haromeier,  heiig  irig<momeiri8ch ,  onder  de  gona- 
Ugtt  mogdgko  emiUndiglieden  te  doen ,  dan  l$dt  het  geen' 
iip^lely  dat  men  door  beide  manieren  tot  aiikomatea  kan 
fflr^en,  'welke  fleehta  aeer  weinig  (aomi  deefcloenk^ 
veete a>  ren  d0  wazenÜüke .  hoegte  vaa  den  herg« 
vtupfd^lea. 


Digitized  by 


Google 


m 


VKÜ^s  bft  i^fMToIg  iga  geveMt  vm  waaraemiiigeii  nm 

gel^ipd'  epi  al  Toopr  d^mdTtr  jivbiibf»i4  .  t#  .il^rv^  if^ 
«mui)  ^  b«kco4  aaipgMiaiaeiif 

Pe  baq{«n ,  walke  Biel. ;  gebefl  Ipt  op  d^  top  bet- 
klommen,  en  doe  tocnt  het  grootste  gedeelte  ji^j^t  4(19 
]^4«^et^ir  fgm^W^  ¥9^$  tenffll  Inet  overige,  (pen 
Uaip  i^deelte)  bQ  giif»iig  i«  imiteo  bepail4  iwn^f 
^1  4e  soodanigen,  well^  hoogte, '|ran  d^lop.  e^ 
pt/hQ  gelegen  (ea  gemeten)  bei^gs,.  taiiiei^Jk  xc^er 
konde  gegist  worden ,  alsmede  diegene ,  welker  hoQCr 
te,  nit  nee,  door  ^hoekmetuig,  echter  uit  nUnder 
gnofftiige  standpunten  (tpetescbrgven  jaan  de  ,j[paten  in 
4f  gebruikte  kaarten,  of  op  te  groioit»  afstamden ^  ^pa*^ 
l^p^d  ayn  geworden,  ^ijn  met  het  teeken  jp#  % 
(49t  II ^iVet^c^)  y^eMld. 

Sinielyfc,  iiroi^den  de  iKHiCftep  d«r  ke^^ip;^  V^fklf 
l4«9htf  imt  TOltaUigraakiag^  i|i  de  lij^t  opgenoinen 
nyrif  of  deaoodanige,  waarFan  de  metingen  minfliv 
te  T^r^ftwen  waren,  t^  .f^derHhaldlqg^  m^  MR  ? 
(vrMigieeken)  aangeduid. 

Qe  pijnen  deir  iiCaarnemecf  ^  sQu  tetkf«>ff|ale ,  ter 
MpOQdfike  plaaise,(y%rlci^t)   hjigevQ^^d;  .|ioe  |>elï^ 

J^HvV»  *er-f^.,  floii.^  QstA.  ^  ^tsmJt^l^.^  «r 
4m  ümBml  C.  mn^  W^,  IfnOmm  Cit.  (^ 
Reinwardi,  ProfesMnr  C.  l^,  fitümsj  Dr.  &  MiHi^f 
D».   fff  Ofir^r,    Df.   /:  J9fng^^J^,    Pr. /^^r#/fn , 


Digitized  by  VjOOQIC 


51^ 


nfirtW  fier:  zée  #;  »;'  A.  'mUif  en '  A  Mèmn  ^n 
^Gvrnbee.  De  •  op^kvfen'  rstn'Oèïioff^  29D'«ené''ver«' 
«améHflg  Vèui^'''^^aarnemingeti,   óoot  Miltli^f  ''^BSriiei^ 

zameling  van  observatien ,  Aoör  de  LüitènttihiM  ter  se(< 
1;.  J.Ftióis,  ^P.  'F:  ükkMe^^six  P%  '«M^IIyian 
Vèrnbee.  ■•    ■    -  ':•*:.(-        .-.i 

'-' De  '  hoogten ,  iie  (rij^nemeh'Uèh  'behaald  iKgteV 
Wéft&éft';  tèt  inn^etWhMding  van  diegene ,  Welfce  ^iM 
tfaalhieihingên ,  met"  den  baionieter,  -gevonden  «fjn^^ 
tnct  de  letters  ^.  (bet  veifcorte  van  tr^önomètrU^"} 
vergezètd.  •'*•'*•  - '   .  i  . 

^  De  opgaven]  zQn  overal  gesteld  In  *  Rfnlandsebë 
likat;  'en  ,"ter  plaatse  waar  eenef  andere  maat  bedodd 
SD^ordt)  is  er  2ulks  opzettelijk  bQ  nitgedmkt.  Tor 
ffiirlciding  van  *  FranscHe  W-  Engelsehe  maat>  ihi  tdé 
Nederlandsche ,  is  aangenomen :  één  Ned.  EI  {wtètré) 
géfijk  S,lSS2!fe  Rfjnl.  voeten^  'één  Pac^sehe  T<oet 
^d^k  1^47  ilgnl.  voeten,  en  één  Engelsche  voet 
gelijtr^O^WOSS'RiJnl.  voeten.  Dé  afisitanden  wordèa 
idtóos  aitgedrakt-  in  Dnitsche  of  €feogniphi8«he  mglen 
van  15  in  eenen  graad.  ' 

Van'dé  ondervolgende  o^gtfrei}  zQn  die  voór' Jara 
ftet  voHedigst  en  naanwkcforigst  i  aldiantf  v«M"  sm 
veel  de  boogere  bergen  ^nameKjk  'die  boven  4  ét-W&è 
voeten  hoogte)  betreft ,  T^elke ,  3hi  volgorde ,  mnr 
hunne  betreklceD)ke  •  hoogte ,  aan  het  hoolé  der  Uad* 
:dfden**  staan  aangeteekënd.»  .      •      . 

De  weinige  minder  höoge  bergen ,  v^eHtè  van  dat 
eilohd  vermeld  worden  ,<^  zijn    daarom  •opzettel^  ni^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


5U 


Van  4»  «ide«6.  dldoden,  v$3n  dwhUl .-die !bwgMl 
genoemd  ,    welke  het  meest  bekend  zijn.  .A  .  .n^ 

.  O»  io'.iseA.otg^pfdag»  een  ^ov^mgl;  fsmtAe'imr- 
adijllenda  beigen  ¥an  den  arehipel.te  terkeüg^»  'is 
dolMr.mg  de  ne¥^i«|;bMde  sdiets  TiervaaivUgd^  ifMrift 
de  hejcgBUf  met,  Aapifalê  letttors,  preweiMKNüwnyiidt 
iBet;iUe  in  den  Ukal^  «Jn .  toc^g^^leld* ;  llbt'tdeM 
sehet«  ii^  niet  bedoeld ,  een  ,g«rc^[eld  pwqfiil  ima  ^e 
isefeteM^iiUende  eiJanden  te  ipeiren ;  oTenw^  k  daiui^ 
me  i^eel  mogelyk,  d^  betreUMljke  ligging  d0]:.ber«T 
gen 9.  Tan  het  Westen  naar  het  Oosten ».  afukgi^e^ 
ren  ^4>» :  Ik  bebeod.  dig  y^oo^^  om  te  ^egener^t^d^ 
van  TetsohUtendê  gfdeelteii  des  archipeb^  ToUftdigü 
imfielen  te  leyereD.  .  -^     ;  •'   •      ^'» 

Op  de  schetsteekening  wordt  (door  rook)  naiigigeir'i 
ven  of  die  bergen ,  al  dan  niet ,  nog  aan  vulkanische 
weridng  onderhevig  zijn»  wordende  onder  de  eerste 
soort ,  niet  alleen  diegeene  bedoeld ,  van  welke  steeds 


(1)  Op  fommige  plaatsen  daar,  waar  twee  bergkeienen, 
Noord  en  Zuid »  van  elkaèder  gelegen  zyn ,  worden  doide- 
lijkshalve  die  bergketenen  naast  elkander  voorgesteld. 
Zoo  b*  V.  is  in  de  Preanger  Regentschappen»  eerst,  de 
keten  van  bergen  >  aanvangende  met  den  Boerangrang  en 
eindigende  met  den  Tampomas,  en  vervolgens  de  tweede 
keten ,  beginnende  met  den  Tombak  Roejong  en  eindigende 
met  den  Tjikorei  en  Telaga  Bodas ,  geplaatst. 


Digitized  by  VjOOQIC 


SIA 


•«lil4ti'  vUh  ibok  4kWlM>g  i^^gm ,   èëéi  èob  éë  Mèim^ 

zen,  Tan  Toortdorende  (vulAanücAe)  'mtM^^  du: 
kêkdi^e  sWM>«Jlnroliii«n  i  botrdtod»  '  ModdiirpMleQ , 
ens.  bevinden* 

X  -  De  h<M^  boftft  de  «ee^  VM  «ift  attttJ  fümüén, 
ab  «0cée»y  ddrjpèn)  paeitegtahdn» ,  «nx.,  Twnl;  de 
jétinige»  welk»  door  dèrtdKreir  H^giffg  merkwoBtdig 
tt)a  y  «hMMdé^  ¥iin  -  tretÉintge  meren ,  t^^arnft  fmmnêé 
M  hndcfrê  bifriOÉMterhisdim  (ethlelr  idleén  voor  Java  en 
één  gèdeebé  tAn  ftiMatta) ,  is  door  ik/zdftderiijke  ^léa* 
kêMy  obder  blfvoêgitof  vm  UKkaMsf»  of  l^ter»,  ireHco 
bM  dfergel^ken  ^  lü  deil  têlmc  ^  overeenMMAien ,  aan- 
gadtrtd;  terWffl  dertélVet  betrekkel^e  U^gteg  tot  de 
b^tffeif ,  ook  kOèVéel  doëatt)k  bebMéèn  is.  EioM^k 
la ,  tot  ¥ei^«lljbiffg  V  é^  dé  hoogte  twi  4a  TooiaasniH 
«te  bergtoppen, 'in  andere  werelddeeiiettv  ^  de  Schate 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 


Semiroê  (A) ''       . 

t>9k  SÈ^^kroe  genaamd »  is  gelagdQ  dp  de  (j^renb- 
édkèidlig  der  HeAi^enÜèA  PafisroêrOéün  eb  KdXoekié» 
op  80.  8^  Z.  br.  en  IJOtr.  d'  O.  L.  **),  4}  mlft  tun 
kei  maiiibij  gefegéa  «ufder  «eettrand.  IHt  den  ktlt-* 
ter  styi;!  nog  gestadig  f  ook  en  odk  soms  mar  om- 
hoog. 

jir^oeno  (B) 
is  geleden  op  de  greHSsêhelding  der  fe^entieii  Pas«- 
soeroeang  en  Soerabaija»  op  7o  48^  30^  Z.  Br.  ett 
1120  3f  30^  O.  L.»  (  ttiijleh  W.  t.  Z.  |  Z.  tiin  de 
hoofdplaats  Paésoeróeang  (t6j.  Somtr^n  tiet  men 
idi  den  krater  rook  opwaarts  stgged* 

Gêdeh  of  herg  van  Tisgal  (C)  . 
ook  soaatyds  Slamat  ffenoemd,  is 
grensscheiding  der  residentiea  Tegal  in 
op  70  \y  30^  t.  Br.  en  109o  IV  O.  L 
Z.  Z.  O.  Tan  Tegal  (83)  en  4  mjlen  K. 
Banjoemaas.  De  krater  is  boven  p.  m.  600  voeten  wijd 
eap.m.^OO  voeten  diep  (Jungh,)  eri  ttit  den^elven 
stijgt  steeds  rbok  omhoog.  Ben  Hen  en  13en  Augustus 
177*2  had  er  te  gelijk  met  den  Tjerimei  (I)  en  deft 
Papandaijang  (Sj  eene  hevige  uitbarsting  plaats.  Xol» 
iera  uitbarstingen  in  Oct.  182^9  en  Sept.  1835. 

Be  töp  van  den  Gedeh»  is  boven  eene  hoogte  (m*) 
van  7760  voeteil  geheel  kaal  en  de  bosschen  strekken 
Bich  langs  desxéUs  af  helQng »  aan  de  Z.  zijde  tot  op 
p.  m.  1500  (V)f  en  aan  de  N.  zijde  toi  op  p.  m. 
1000  voeten  uit.  (Jungh.) 

De  kampong  Serayoe  (53),  aan  de  O.  Z.  O.  af<* 
l^Uing,  ligt  1086 voeten  hoog  (Jungh.),  en  heeft 
in  deszdfs  nabHheid  eenen  waterval,  (o")  gevormd 
door  de  kalie  Soppo. 

Het  dorp  Moga  (55)  aan  den  N.  voet»  ligt  p.  m. 
.1000  voeten  boven  de  zee  (Jungh.)  en  de  hoofd- 
plaats Banjoemaas  op  p.  m.  40  voeten. 


:en  op  de 

njoemaas 

,  5  mijlen 

§  W.  van 


*)  De  kngte  is  altoos  benekkeiyk  Creenwicb ,  fiacavis 
op  106*  s^  O,  L.  ssnaemendüy  gerekend 


Rflnl. 
voeten. 


115fj^ 

1     A 


rióCM) 


Melv^. 
(tr.) 


Mélr. 


Imtgk. 


Digitized  by  VjOOQIC 


5H 


Ëeu  kfïiiiiertiko  berg  of  i  öts  Gaé{)a  (ü'')  is  gelegen 
3|  mijl  Z.  0.  £<  Z.  vaa  de  hoofdplaaU  Tegal»  en  ii 
oogeveer  tiOO  C^*)  voeten  hoog. 

So^mhing  (D),  de  hoogaie  W.  kratermuur 
valgeni  (Jlfe/i?«)  is  de  hoogte  p.  m.  10848  roeten 
{tr.)  0eze  berg  is  een  uitgebrande  vulkaan^  en 
gelef^eo  op  de  fflrensscheldiTig  der  resideutiea  Kadoe 
en  Bagelen,  ot>  T»  21'  15'  Z.  Br.  en  llOo  y  30^ 
0.  L-,  3j  mijt  N.  W.  k  >V.  van  Magelang  (52), 
velka  sUd  ,  volgens  i?.  tf*  JF'^  1223^  en  volgens 
Jungk,   1221   voeten  hooc;  ligt. 

De  kampong  Katjipit  (i5)f  op  do  0.  17.  O. af- 
helJitigt  ligtop  40LÜ,  CD  do  tempel- bouwval  Selo 
Crio  (3ioj ,  in  Let  Z.  O,  voorgebergte  van  denSoem- 
bliïg,  op  2302  voeten  hoogte,  (l/ungh,  ) 

De  verh^vctiheid  bovcji  de  «ee,  van  den  bergpas 
tusüchen  deti  Soomblng  4?ii  dcszeUs  Z.  Z.  0.  voor- 
gebergte, is  bg  do  rtyïer  Aiigrek,2732  voeten. 
(Jungk^) 

De  ktimpong  Mmoreh  (50)  in  het  Z.  der  resi- 
dentie Kadoe  is  op  907,  en  de  bergpas  van  hier 
ikiar  Bagelen ,  oi'cr  den  bergLcten  Toengangan  of 
Tjüljabang,  op  173B  voeteu  hoogte  gelegde n.  (Jungh.^ 

fle  deisa  Tf^mangoag  (41),  2^  mijl  ten  O.  van 
den  bei^,  ligt  op  JÜU  voeten  hoogte.  {Jumgh.) 

Het  verecnigingspuat  dei'  rivieren.  Progo  en  EUo 
(k'')  i9j782,  en  eenc  warme  bron,  (r)  in  liet  bed 
van  laatstgenoemden,  p,  m^  2000  voeten  boven  do 
oppervlakte  der  zoe-   {Jungh.} 

Laiff0e  (E)  .  .  .  .  .    ^      . 

is  gelegen  op  de  jjretislijii  der  residentie n  Soei*a- 
karla  en  Mndloen ,  op  7o  31^  Z.  Br.  en  11  lo  lO'  0. 
L, ,  3i  mijl  W-  t,  Z.  van  Foerwodadiè  en  5  mijlen 
O.  van  de  hoofd  plant  s  Soerakarta  (70),  waarvan 
het  fort,  290  vo^ey,  hoog  U^^  (JungA>)  -. 

Uit  4ezen  ba*g  stijgen  zwaveldampen  op. 

Het  Ündhuis  Karang  Fandang  (36) ,  ^an  de  ,W. 
afhelllni^  ligt  2069  voeten  hoog,  en  heeft  fn  des- 
zelfs  nfbuurschap  warme  bronnen  (t)  (76o-..d3o^ 
Fahr.  )  if  op  1614  voetrcn  hoogte^  er^  op.  J  mijl  ten 
Z.  W.  n^bij  het  |orp  Djoerang  iljerock,  Pcn  <>ord''(g') 


RjjnL 
voeten. 


10707 


Watr- 
nenfrs. 


Jnnah. 


10414 


Jna^i 


Digitized  by  VjOOQIC 


.515 


alwaar  zich  koolstiofkuar  oBtwikkeli»  op  p.  m*  IMO 
voeten  boven  de  zee.   (Jungh») 

Aan  de  W.  en  N.  W.  af  bellingen  van  den  La- 
voe,  bevindea  steb  de  bouwvallen  der  tempels 
Soekoe  (18)  en  Tje^to  (11)»  op  3647  en  4386  voeten 
hoogte»  terwijl  de  kampong  Goedo  Soelie  (7)  5096 
voeten  boven  de  see  verheven  ligt.  (Jungh.) 

Aan-  de  N.  W.  af  helling  vindt  men  nog  de  kam* 
poBga  Balong  (38)  en  Tarrik  (66) »  op  2069  en 
362  voeten»  en  eene  warme  bron  (q^)  (96o  Fahr.) 
aan  de  Jf.  Jf.  W.  af  heUing,  op  900  voeten  hoogte 
boven, de  zee.  {Jungh,) 

Sinioro  (F) 

volgens  Jlfeiv,^  ia  de  hoogte  p.  m.  10388  voeten. 
(/r.)«  Yolgenat  Honfieid  is  deze  valkaan  nog  in 
gedeeltelijke  werkinff. .De  ligging  is  7»  16'  2&  Z. 
Br.  en  llOo  O'  30^  O.  L. ,  op  de  grenscheidiiM^  der 
reaidentién  Kadoe  en  Bagelen »  Uk  \\  mijl  N.  W. 
van  den  Soembing  (D),  met  welken  hij  door  een  en 
mg  verbonden  is»  die »  bij  de  passangrahan  Kletong» 
(10)  4476  voeten  hoogte  heeft.  (Jungh.) 

De  oorsprong  der  nvier  Progo  (f ) ,  in  de  grot 
Pjombret »  op  de  af  helling  van  den  Sindoro »  is 
4123  voeten,  en  het  fort  Wonosobo  (28)»  U  mijl 
Z.  yf.  van  dien  berg»  2542  voeten  boven  de  zee. 
(Jungh.) 

JWerbaboe  (G)    ...... 

volgens  Jlfe/9.  is  de  hoogte  p.  m.  10338  voeten  (tr.) 

Deze  berg  is  gelegen  op  de  grensscheiding  der 
residentien  Soerakarta ,  Samarang  en  Kadoe »  op  7o 
W  Z.  Br.  en  UOo  Tf  Zif  O.  L. »  3  mijlen  O.  t. 
N.  ran  Magelang  (52)»  en  2}  mijl  W.  t.  N.  van 
hei  fort  BoijolaKe  (51)»  hetwelk  volgens  v.  d.  TT. 
1330»  en  volgens  Jungh.  1262  voeten  boven  de 
zee  ligt. 

De  Merbaboe»  en  de  If  mijl  Z*  Z.  O.  waarts  ge- 
legene Merapi  (M)»  zijn  dooreenen  rug  verbonden, 
welke  bn  het  lancUmis  Selo  (8)  eene  noogte  heeft 
van   5049  voeten.  (Jungh.) 

hoogste   bron   (er)  op  de  Z.  af  helling»  ligt 


De 


5960  voeten  hoog,  en  een  koolveld  *(r^) »  het  hoogstro 
6.  !•  !•• 


Rijm. 
voeten. 


10018 


Jungh. 


9923 


Waar- 
nemers. 


Jnngh. 


35. 


Digitized  by  VjOOQIC 


516 


op  Jara  door  inkadari  bewerkte  wAdf,  827B  voeiea 
boren  de  cee»  (Jungh.) 

Aan  de  O.  afhelUng  beriadi  lich  bei  lanittiiiis 
Pantaran  (13)  op  4035  roeten  boof^te,  en  aan  de 
N.  TX.  W.  en  W.  N.  W-  afhelüngen .  de  paesaag- 
raban  Pakkies  (26)  op  2959 ,  db  kampong  Kada- 
kabg  (5)»  sgnde  de  boogsie  kampong  op  den  Mer- 
baboe» op  6453,  en  de  kampong  iüiponang.(14)  op 
4015  roeten  boren  de  opperrlakte  der  zee.  (J^ungk.) 

De  Ibee-tuinen  Lodoseboe  (u')top  de  lf«  W»  af- 
belling en  Madigondo  {i!)  op  deh  top  des  besrelt 
Djellenggang  liggen  4480  en  4190  roeten  boog, 
terwyi  de  Wgpas  bij  Koppeng ,  op  den  weg  van 
Salaiiga  naar  Jiagelang  •  4552  roeten  boren  de  zee 
Terheren  ia.  (Jungh  ^) 

Hei  fori  Salaiiga  (42)  2f  mijl  2^.  O.  }  ]f .  en  bei 
landbuis  Ampel  (37),  2i  mijl  O.  ran  den  ion  dei 
llerbaboe'i»  liggen  *  eerstgenoemde  rolgeni  v.  a,  ^. 
op  1 828  en  rolgens  Ju  ngk .  op  1 877  roeieji ,  en  laatstge- 
noemde rolgens  Jungh.  op  2041  roeten  boren  deseo. 

Idjeng  (II),  boogste  top  Jferapi.  •  •  p«  m. 
gelegen  in  de  residentie  Bezoekie,  op  8o  &  \5f^  2», 
Br.  ea  ll4o  16^  45^  O.  L.,  3i  mijl  N.  W.  raa 
de  iiad  Banjoewangie  (77). 

Deze  berg  beeft  rersclüllende  toppen»  welke  door 
tnsicben-ruggen  met  elkander  rerbonden  zijn  en 
de  bgzondere  namen  ran  Merapie ,  Rantee  en  Wida 
darie  dragen.  Yan  deze  toppen  is  de  Merapie  de 
oosielgkste  en  meest  rerberene,  en  het  sebijnt^dat 
uit  den  krater  ran  denzelren»  de  berige  uit- 
banting  in  1796  beeft  plaats  gelmd. 

Da  ^ida  darié  (T) ,  bewesten  de  Merapie  ge- 
legen» is  7572  roeten  bodg  [v.  d,  W.),  en  de  kra- 
ter beeft  7  k  800  roeten  middellijn  en  300  k  350 
roeien  diepte.  Waarschijnlijk  beeft  hier  de  zware 
uitbarsting  in  1817  (23  en  24  Jan.)  plaats  gehad* 
In  den  krater  berindt  zieb  een  meer ,  uit  hetwelk 
de  met  aluin  en  cwarelzaur  bezwangerde  ririer»  of 
Kalie  Poetie,  deszelfs  oorsprong  heeft.  Aan  de 
Oostzode  ran  dit  meer  treft  men »  in  dan  krater , 
aena  sterke  dan4>ande  iwarelbron  aan. 


RlinL 
roeten. 


9753 


Waar> 

nemen. 


Melr. 

(Ir.) 


Digitized  by  VjOOQIC 


5ir 


Tjérimei  (I) •,    . 

if  gelegen  in  de  reiidentle  Cheribon »  op  60  £4'  30' 
Z.  Br.  én  IO80  28'  15'  O.  L.,  3  mglea  Z.  W.  vao 
de  hoofdplaaU  (84) ,  ea  13  mijlen  W.  IT.  W.  yan 
4«n  Tegaiberg  (C). 

Be  krater»  die  boven  p.  m«  800  voeten  in  door- 
snede heeft  en.p.  m.  300  voeten  diep  is,  (Jungh.) 
heeft  in  1772 ,  te  gelijk  met  den  Fapandaijang  (S) 
en  den  Tegaiberg  (C)»  eene  hevige  uiibarating  ge- 
had»  terwijl  eene  latere  eruptie  in  1805  plaatshad. 
Het  hoogste  dorp  op  dezen  berg  is  ArgaUnga  (17) 
aan  de  W.  af  helling  9  op  3880  voeten  hoogte.  Yer- 
der  liggen  de  kampongs  Telaga  (39)  ,  Koeningan 
(46)  en  Sankanoerip  (48)  aan  deszelfs  Z.  W.,Z.O. 
en  0.  af  hellingen  op  1983,  1527  en  1330  voeten 
hoogte.  (Jungh,) 

Ifabij  laatstgenoemde  plaats ,  bevinden  zich  war- 
me bronnen  (w),  zoo  ook  niet  ver  van  Falimanan 
(W)  (  1420  Fahr.  )  aan  den  N.  voet ,  op  2^  mjjl 
afstands  van  den  top »  en  op  p.  m.  150  voeten 
hoogte  (Jungh,),  In  eene  grot  ( h')  »  dlgt  bij  laatst- 
bedoelde bronnen ,  op  p.  m.  300  voeten  boven  de 
zee ,  ontwikkelt  zich  koolstofzuur  en  andere  scha- 
delijke dampen.  (Jungh.) 

De  zamenvloeijing  der  rivieren  Tjimanoek  en 
Tjiloentoeng  (1^),  nabij  de  post  Küurang  Sambeng, 
is  72  voeten  boven  de  zee.  (Jungh.) 

Pangerango  (J).       '  • 
Be  beeren  É^uhl  en  van  JTaêêelt  bepalen  de  hoogte 
op  9726  voeten,  Ea%k.  op  9383  voeten  en  Jlfe/o. 
op  9863  voeten  (tr.). 

Deze  berg  ligt  op  de  grensscheiding  der  resi- 
dent ien  .  Bailenzorg  en  Preanger  Regentschappen  9 
op  60  45'  15^  Z.  Br.  en  I07o  1'  45'  0.  L. ,  3i 
mijl  Z.  O.  van  Buitenzorg  (59),  en  8  mijlen  N.  TT. 
t.  W.  van  Tjiandjoer  (49). 

Be  onderste  grenslijn  der  bosschen  (i')  aan  de 
N.  W.  af  helling,  boven  de  passangrahan  Bodjong 
Keton  (22) ,  welke  3325  voeten  boven  de  zee  ver- 
heven ligt,  is  op  4750  voeten  en  de  bovenste  grens- 
lijn der  Freycinêtia  vegetatie  (k')  in  die  bosschen» 


RynL 

voeten. 

9731 


Waar- 
nemcry. 
Jaagh. 


9650 


Jungh. 


35* 


Digitized  by  VjOOQIC 


518 


op  6736  voelen  (Jungk.).  De  koffijtuinen  Ireft  men 
op  den  Pangerango  aan,  Tan  3500  tot  4500  voeten 
hoogte;  op  enkele  plaatsen  verheffen  zij  zich  bo- 
ven (b^)  tot  5000»  en  dalen  zij  neder  (c'')  tot  op 
3000  voeten.  (Jungh.) 

Warme  bronnen  ( h)  ,  kali  Tjipannas  of  Tjiboddas 
genoemd  (124o— 128©  Fahr.),  liggen  volgen» 'iTöm. 
6721  en  volgens  Bmêk.  6641  voeten  hoog»  en  de 
oorsprong  der  Tfikoeripan  (d^)  eene  tak  van  de 
Tjidanie»  en  de  hoogste  bron  op  Java»  is  volgens 
Éaik.  9300  voeten  boven  de  zee  gelegen. 

Een  bergrug  strekt  zich  van  den  Pangerango 
noordwaarts  uit  naar  den  Jüegamendoeng  (C)* 
welks  hoogte  bepaald  is  door  Reinw,  op  4711* 
door  BI.  op  4705,  door  v,  d,  W.  op  4781»  door 
Jufigh,  op  4780  en  door  JlasJe.  op  4690  voeten. 

Een  punt  van  genoemden  verbind ingsmg,  Geger 
Einlang  (R')  genoemd,  heeft  5500  (?)  voeten 
hoogte. 

Het  landhuis  Tjieeroa  (27) »  aan  den  voet  van  het 
gebergte,  op  den  weg  naar  Buiienzorg  gelegen, 
is  op  2649  voeten  volgens  Jungh.y  of  2558  roeten 
volgens  Haêk.  boven  de  zee  rerhéven.  Ifabij  deze 
plaats  bevindt  zich  bij  Sampaij  de  hoogste  suiker» 
plantaadje  (s^)  van  Jara,  op  eene  hoogte  boven 
(ie  zee  van  3104  voeten.  (Jungh.) 

Gedêh  9  (K)  hoogste  punt  des  kratermuurs. 
Be  andere  opgaven  voor  dit  punt  zijn .  EL  0580 , 
MüU.  9526,  Mom.  9412  en  Jlask.  9238  voeten. 

Deze  vulkaan  is  geleden  in  de  residentie  Prean« 
ger  Regentschappen  digt  ten  Z.  van  den  Pange- 
rango (J) ,  met  welken  berg  hg  ,  door  eenen  tus- 
cchen-rug,  (de  hoogste  verbindings-rug  tusschen 
twee  vulkanen  op  Java)  verbonden,  en  welke  Pas- 
sir  Halang  (p^)  genoemd  is,  en  8143  voeten  hoog 
ligt.  (Jungh.) 

De  voornaamste  bekende  uitbarstingen  van  den 
Gedeh »  uit  welks  krater  onafgebroken  rookko^lom- 
men  hemelwaarts  stijgen ,  hebben  plaats  gehad  in 
de  jaren  1747,  1748,  1761  en  1840  (Nov.  en  Dec). 
Het   laagste  punt  van   den  kratermour  is  volgens 


Rijnl. 
voeten 


Watr- 

nemen. 


9550 


Jangh. 


Digitized  by  VjOOQIC 


519 


Jfaik.  665  voeten  lager  dan  ile  tegenorer  lig-- 
gende  hoogste  rand.  Het  punj^  Gomorroh  is  een 
zuldwaarif  gelegen  top  yan  den  Gedeh ,  en  heeft , 
op  de  plaats  alwaar  zich  de  huisjes  (I)  Toor  de 
zijdeteelt  bevinden»  volgens  Jungh,  9200  en  vol- 
gens Jfa8k.  9229  voeten  hoogte.  KendangBadak  (2) 
eene  zandige  vlakte  aan  de  afhelling  des  Gedeh's 
alwaar  zich  een  huisje  bevljidt,  ligt  7606  voeten  volg. 
Höm,  of  7750  voeten  volg.  Jfaêk.  boven  de  zee.  De 
post  Tjipannas  (21)9  aan  de  N.0.  afbelling,  heeft  eene 
warme  bron  (1)  in  derzelver  aabijheidy  en  tigt  3349 
voeten  hoog  (ffa$k.}f  en  de  kampong  Padjed(19)y 
digt  bij  vorenstaande  plaats  9  en  de  hoogste  kam* 
pong  op  den  berg  Gedeh  9  3443  voeten  (Jungh,) 
of  3544  voeten  (Hask.)  boven  de  zee. 

Het  Tenggêr^gebergie  (L)  heeft  bij  deszelfs 
hoogste  gedeelte  eene  hoogte  van .  .  p.  m. 

Het  heeft  eene  If .  W.  en  Z.  O.  waartsche  strekking 
en  is  gelegen  in  de  residentie  Passoeroeang ,  rei- 
kende tot  bij  de  grensscheiding  der  residentie  Be« 
zoekie»  op  ongeveer  3  mijlen  ten  N.  van  den  Se- 
miroe  (A). 

Maêar  (Y)  of  de  zoogenaamde  Zand-zee  9  6829 
voeten  hoog,  volgens  Jungh. 9  is  eene  vlakte 
door  bergtoppen  iosesloten,  met  in  het  midden  dea 
steeds  rookenden  Bromo ,  van  welken  vulkaan  de 
meest  bekende  uitbarstingen  plaats  hadden  in  de 
jaren  1767  9  1775,  1804»  1815  9  1825  en  1829. 

Wonosarie  (4)  •  het  hoogste  dorp  in  het  Tengger- 
gebergte  ligt  6136  voeten  boven  de  zee.  (Jungh,) 

Ifabij  Gratie»  op  eenigen  afstand  ten  O.  van 
Passoeroeang  (78)9  ligt  het  groote  meer  Ranoe  Klin- 
donang  dat  gezeffd  wordt  in  het  midden  p.  m.  70 
voeten  diepte  te  hebben. 

Merapie  (M)  9  hoogste  Z.  kratermunr.     « 
gelegen   op   de   grensscheiding  der  residentien  Ka« 
doe  9  Soerakarta  en  IXjocjokarta  9  op  7o  31'  Z.  Br. 
en   llOo   28"  30'  O.  L. ,  ruim  10  mijlen  bewesten 
den  Lawoe  (E). 

Eene  geweldige  'uitbarsting  van  dezen  steeds 
rookenden  vulkaan,  welke  volgens  Jungh, ^  na  den 


RUnl. 
voeten. 


9000 


8940 


Waar- 
nemers. 


Melr. 
{tr.) 


Jungh. 


Digitized  by  VjOOQIC 


520 


Lftmongan  (Q)  en  den  Goenioer  (£')  »  de  werk- 
saamsie  murberg  op  Java  is^Jieeft  plaats  gehad 
in  hei  jaar  1822»  28-^30  Deo.  Latere  empiien  den 
25  Dec.  1832»  en  10  Aug.  J837. 

De  onderste  grenslijn  der  bosschen  (pQ ,  aan  de 
Z.  af^elling,  is  bij  de  kampons  Andong»  op  3182 
Toeten»  en  de  bovenste  grenslyn  der  Ceitiê  Mon^ 
tana  (o^)  in  deze  bosschen  op  6270  roeien  hoogte. 
Boren  eene  hoogte  ran  7700  roeten  (q')  is  de  top 
geheel  kaal«  (Jungh.) 

Het  fort  Klatten  (04),  dat  ziehrolgens  v.  d.  JT. 
fi74  roeten  en  rolgens  Jungh,  672  roeten  hoog 
berindi,  ligt  2\  mijl  ten  Z.  O.  en  de  hoofdstad 
Djocjokarta  (68, ,  die  306  roeten  boren  de  zee  yw^ 
heren  is,  3}  mijl  Z.  W.  ten  Z.  ran  dezen  berg. 

Op  ongereer  \  mijl  ten  O.  ran  de  monding  der 
Opak-nrier»  drgt  bij  Minijangan »  treft  men  de 
warme  zwarelbron  Parang  nehdang  (c')  aan.  (125 — 
1350  Pahr.) 

^illiê  (N)  de  hoo^fste  top  Dorowadie,  . 
ligt  op  de  grenssoheiding  der  residentlen  Madtoen 
en  Kediri»  31  mijl  W.  t.  N.  ran  de  hoofdstad 
Kediri  (81),  diep.  m.  150  roeten  hoog  ligt,  en  2| 
mijl  Z.  Z.  O.  ran  de  hoofdstad  Madioen  (69),  welke 
rolgens  Jungh.  279  roeten  boren  de  zee  rerhe* 
ren  is. 

Praauw  (0) ,  hoogste  top  des  bergmgs  . 
ffelegen  op  de  grensoheiding  der  residentien  Peka- 
longan,  Kadoe  en   Bagelen,  op   7o   10^  30^  Z.  Br* 
en  lOfo  58"  20^  O.  L. 

Aan  de  N.  O.  af  helling  ran  het  gebergte ,  bn  de 
kalie  Kootoe »  in  het  distrikt  Selokaton ,  berindt 
zich  de  warme  bron  Wono  Kembans  (Z^)  op  eene 
hoogte  ran  2015  roeten,  (v.  d.  J^!)  Alhier  wordt 
thans  ran  Gourerneroents  wege  een  bad-etabb'tse* 
ment  opgerigt.  Be  warmte  der  bron  is  II 5o  Fahr. 
Pe  kampoogs  Badak  Pandang  (3)  en  Djadjar  (9), 
geleffen  in  de  dalen  ran  denzelfden  naam ,  aan 
de  West-  en  Zoid-afhellingen  ran  het  Praauw-ge« 
bergte,  liggen  6254  en  4620  roeten  boren  d^  zee. 
(Jungh.)  . 


RQnL 
roeten« 


8233 


8146 


Wttr 


J^»^ 


Jangh. 


Digitized  by  VjOOQIC 


521 


Be  top  Fehrip  (Y)»  ien  Z.  O.  Tan  daa  Praavw»  sal 
ongereer  7000  yoeten  (?)  hoog  zij n,  en  de  kani- 
poog  Sketangf  nabij  dien  berg,  ligt  5098  roeten 
▼erheren.  (Jungh.) 

Kawie  (P) 

gelegen  op  de  grenaacheidiiig  der  reiidentien  Pat- 
Boeroeang  en  Kediri  ,  ongeveer  Z.  Z.  W.  ran  den  Ar- 
djoeno  (B)  en  2^  mijl  W.  N.  W.  van  hetdorp  Malang. 

In  1825  bad  er  eene  Tulkaniiebe  nitbariting  ran 
deien  berg  plaata.   , 

LamoHgan  (Q)   ... 
is  gelegen  in  de   residentie  Besoekie,  regentfohap 
Probolingo,   op  8o  0^  Z.  Br.  en  113o  23^45^  O.  L. 
3  mgien  Z.  Z.  0.  Tan  de  stad  Probolingo. 

Bexeis  de  werkzaamste  mlkaan  Tan  JaTa«  die  in 
bet  jaar  1843  (5  Oot.)  nog  hoTig  gebrand  beeft; 
eene  rroegere  uitbarsting  greep  plaats  in  1806. 

Het  meer  Raoa  Lamongan  (g)  aan  de  N.  W.  af- 
belling Tan  dezen  berg  Hgt  709  yoeten  boven  de 
zee.  {Jungh.^. 

Patoeha  (R)  hoogste  kraierrand  Tmntanêaat  • 
de  hoogte  wordt  door  £einw,  opgegeren  7199  roeten. 

Deze  berg  is  gelegen  in  de  residentie  Preanger 
Regentsdiappen  op  7o  ff  Z.  Br.  en  107o  19^  O.  jL> 
8i  mijl  ten  Z.  O  ran  den  Fangerango  (J). 

Be  krater  is  aitgebrand » heeft  boren  p.  m.  600 
roeten  in  doorsnede  en  is  p.  m.  600  roeten  diep. 
(,Jungh.') 

Kawa  Patoeha  Ca)  een  zwarelmeer^  on  tevens  het 
hoogste  meer  op  Jara,  heeft  p.  m.  700  voeten  in 
doorsnede  en  ligt  6917  roeten  boren  de  zee.  Het 
meer  Telaga  Patengan  C^) ,  aan  de  W.  af  helling 
ran  den  berg  ligt  4956  roeten  en  de  kampona  Tji- 
sondarie  aan  de  IfT.  W.  afhelUng  3430  roeten  hoog. 
"Warme  bronnen  (o)  in  de  omstreken  ran  genoemd 
dorp  liggen  p.  m.  2800  roeten  boven  de  opperrlakte 
der  zee.  (Jungh,") 

Papandayang CSyhoognielÜ.  W,  kraterrand'p.m 
is  gelegen  in  de  residentie  Preanger  Regentschap- 
pen ,  2  mQlen  If .  W.  ten  W.  ran  den  berg  Tjikorei 
(IK)  f  en  ongeveer  3  mijlen  van  Garoet. 


voeten. 


8000? 


8000? 


Wtsr- 
memecsw 


7677 


Jungb. 


7605 


Jangb. 


Digitized  by 


Google 


522 


De  Z.  O.  hoiém  tul  de  kimterkloof  is  0629  roe-'^ 
ten  boren  de  zee.  («Aii^A«}. 

De  Papaodajtaiig  ia  een  nog  gedealtel^k  irer- 
kende  vulkaan  ^^  welks  voornaamste  en  laatste  uit- 
barsting plèats'  beeft  gehad  in  bet  jaar  1772,  ge- 
lijktijdig met  deii  Tjerimei(l)  en  denTegal-berg(C). 

Malahar  (ü) 

volgens  Meinw.  is  de  boogie  6437  voeten*  Hese 
berg  is  waarscbgnlijk  een  uitgebrulde  vulkaan » 
gelegen  in  de  residentie. Preanger  Begentschappen , 
3|  mijl  ten  W.  'van  den  Goentoer  (£')  en  ongeveer 
3  mijlen  Z.  van  de  atad  Bandoeng  (33). 

De  passangra^n  Malabar  Tjiparei  (20),  aan  de 
O.  afbelling ,  ligt  3429  voeten «  ende  kampong  Ban- 
djaran  aan  de  IC  afbelling  2165  voeten  boog. 

3%ëng  gebergte»  boogste  toppen,  p.  m.  6700  k  . 
is  gelegen  langs  de  Z.  gnensscbeidiog  der  residentie 
Pekalongan  en  ten  W.  van  den  bergrug  Praauw  (O). 

De  berg  Pang^nang  (W)  ten  Z«  W.  van  bet  pla- 
teau Dièng  beeft ,  bij  bet  midden  van  deszelfs  O.  rug, 
7195  veeten  boogte  (Jungh.") 

Het  plateau  Dieng  (B^ten  W.«van  bet  Praauw  ge- 
bergte» ligt  6514  voeten  boog  boven  de  see.. {Jungh.') 
.  Eene  verzameling  warme  bronnen  (i)  Telaga  lerie 
(1340-1780  Fabr.)  naby  dit  plateau  is  5965  voeten 
boven  de  zee  gelegen  («/«it^A.),  en  bet  meer  Tela^pi 
Tjebong  (b) ,  zuidwaarte  van  bet  plateau,  6681  vee- 
ten. Be  kampong  aan  den  oever  van  dit  meer  is 
de  boogste  van  gebeel  Java. 

Be  kampong  Bateer  (6)  ,  ongeveer  1  mijl  bewes- 
ien  bet  plateau » ligt  5200  en  bet  meer  Telaga  Tringe 
(c)  ten  N.  O.  van  Batoer  6454  voeten  boog.  (Jungh.') 

Pakkararoan  of  bet  daldesdoodsCd^)  *^)  is  eene  plaats 
waar  zieb  koolstofsuur  ontwikkelt ,  gelegen  ten  N.  O* 
van  Batoer  en  O.  Z.  O.  van  Telaga  Driogo  op  p.  m* 
5000  voeten  boogte.  (Jungh. y 


*)  Pakkaramtn ,  htd  op  de  schets  links  of  bewesten  de 
bronnen  Telaga  lerie  (i) » i°  ^^  nabijheid  van  de  kampong 
Batoer  ,^  moeten  gesteld  worden. 


R«nL 
voeten. 


Waar- 
nemers. 


I^Iumgfu 


72M 


Digitized  by  VjOOQIC 


S23t 


De  kampong  Karan^  Kobar  (23),  ia  hê€  g#ber|fte 
van  dien  naam»  Itgl  826^9  en  de  theetuin  Pegoondan*- 
gan  CwO»  in  id« »  4294  voeten  boren  ée  opperrlakte 
ran  den  oceaan.  (Jungh,) 

Salak  (X)  hoogste  top 

volgeog  Reinw.  ia  de  hoogte  6963  en'  rolgena  Melp 
7167  Toeten  (/r.) 

Deze  berg  is  gelegen  op  de  grensaeheiding  der 
reaidentien  iBuitensorg  en  rreanger  Regentschappen 
op  60  42' Z.Br.  en  106o47'O.L.,  1| mijlen  Z.Z.  W. 
yan  Bnitenzorg  (59)»  en  3|  mijlen  W.  ten  N.  van 
den  Pangerango  (J)»  De  Salak  en  Pangerango  zgn 
dooreenen  lagen  tusachenrug  verbonden»  welke  bij 
de  kampong  Tjitjoeroek  (44),  volgens  Jungh,  1666 
en  volgens  H<uké    1466  voeten  hoogte  heeft. 

De  Salak  is  een  uitgebrande  vulkaan»  welks 
laatale  uitbarsting  heeft  plaats  gehad ,  den  4den  en 
5den  Jan.  van  het  Jaar  1699. 

De  paasangrahan  Tjikoragoet  (34)  en  Tjitjadas(29)  > 
op  deszelfs  O.  Z.  O.  en  Z.  fifheUingen,  liggen  2153 
en  2398  voeten  boven  de  zee »  volgens  Jungh. 

In  den  omtrek  van  den  Salak  heeft  men:  de  hoofd- 
stad Buitenzorg  (59)»  volgens  Btinw.  846»  volgens 
Jïörn,  802»  volgens  Jungh.  862  en  volgens  Hask, 
835  voeten  boven  de  zee;  het  landhuis  Pondok 
Gedé  (43)  volgens  JTtin^.  op  1759  en  volgent Hat/r. 
op  1675  voeten  hoogte;  de  landhuizen  Tjomas  (61) 
en  Tjampea  (62)  op  791  en  510  voeten  hoogte  vol-* 
gens  Ha$k,  Ifabij  laatstgenoemde  plaats  bevindt  zich 
de  Tjióoddaê  of  Vogelberg  (W)»  welks  top»  volgens 
Haik.    1063  voelen  boven  de  zee  verheven  ligt. 

Het  landhuis  Tjitrap  (65)  ligt  op  447  en  Jassinga 
(67)»  volgens  iToai^.  op  359  en  volgens  fförn,  op 
365  voeten  hoogte.  De  berg  Angsana  bg  Jassinga 
Hgt  636  voeten  boven  de  zee.  (Haêk») 

De  post  Soekaboemie  (40)  ongeveer  2  mglen  Z. 
van  het  Gedeh-gebergte  ligt  volgens  Jungh.  op 
1914  en  volgens  Jfask.  op  1859  voeten  hoogte. 
Nabij  deze  plaats  bevindt  zich  eene  warme  bron 
(S)  op  1655  voeten  hoogte.  (Jungh.) 

Go$ntoér  (£0  de  N.  W.  kraterrand  6312  voe* 


kQnl. 
voeten. 


6995 


Waar- 

nemers. 


Jongh. 


Digitized  by  VjOOQIC 


saA 


ten  hoogte.  (Jungk.)  Be  bodem  ran  den  krater 
ig  p.  m:  570Toeteo  lagere  en  de  bergtop  Jjong  (Z.) 
ten  K.  0.  Tan  den  Goentoer»  en  met  deien  berg  sa- 
menhangende en  een  geheel  uitmakende*  ii  hoog»  pum. 

Pe  Goentoer,  die  op  den  Lamongan  (Q)  na» 
Toor  den  werkzaamstea  Tulkaaa  van  Java  gehou- 
den wordt  9  heeft  deszelfs  Toornaamste  uiibarstin- 
fen  gehad»  in  de  jaren  1803»  3-15  April ;  18lft, 
1-24  Oet. ;  1840  ,  24  Mei;  1841 » 14  ITot.  ;  1842» 
4  Jan.  en  in  1843,  26  ^0T. 

Deze  berg  ig  gelegen  in  de  residentie  Freanger 
Regentschappen  3|  mglen  van  den  Telaga  Bodas  (G') 
en  ruim  1  mgl  ten  N.  W.  ran  Garoet  (31).  De 
kampong  Trogong  (32)  » nog  digter  dan  laatstgenoem- 
de plaats  bg  den  berg  aelegen  » ligt»  Tolgensynfi^A. 
2232»  en  volgens  2fae2»  2370  voeten  boven  de  see. 

Saemdiian  (Af)  .  •         . .  •  •  p.  m. 

gelegen  in  de  residentie  Freanger  Regentschappen» 
ongeveer  !§  mijl  Z.  t.  W.  van  Soemadang  (60). 

Tnsschen  dezen  berg  en  den» ten  Z.  0.  gelegen, 
Mandalawangie »  ligt  de  weg  van  Bandong  naar 
Garoet  en  Limbangan»  welke»  bg  deszelfs  hoogste 
punt » 3165  voeten  boven  de  zeeverheven  is.  {Mu$k,) 

Brêngbreng  gebergte  (C)  »  hoogste  toppen, 
is  gelegen    in  de  residentie  Freanger  Regentschap- 
pen» ten  Z.  van  den  !Plioe  (lï')  en  Fatoeha  (R). 

Tjikorei  (D') 

gelegen  in  de  residentie  Freanger  Regentschappen , 
op  ongeveer  7q  21'  Z.  Br.  en  107o  54'  O.  L. » 
2|  mijl  Z.  Z.  W.  van  Garoet  (31)  en  2mglenZ.  O. 
t.  O.  van  den  Papandaijang  (S).  Op  den  verbin- 
dings-rng  van  den  Tjikorei  en  laatstgenoemden 
berg»  ligt  de  theetuin  Tjikadjaag  (v')  op  3845 
voeten  hoogte  en  het  hoogste  punt  in  dien  tuin  ^ 
4092  voeten  hoogte.  (JTaêk.) 

Tankoeban  Praauw  (F) »  hoogste  punt  van  den 
kratermuur    .  .  .  .  ,  .,  . 

Deze  berg  is  gelegen  in  de  residentie  Freanger 
Regentschappen ,  op  6o  46'30'Z.  Br.  en  107o  46'  30^ 
O.  L. »  nagenoeg  2|  mijl  ten  N.  van  Bandong  (33). 

De   krater    van   den  Tankoeban    Praauw  is   de 


Rynl 
voeten. 


«700 


Wa 


Jugh. 


6700 


6500? 
6500? 


Jnagk 


6230  Inni^. 


Digitized  by  VjOOQIC 


525 


grootgte  Taii*het  eiland  en  heefi  p.  m.  6000  roeten 
m  doorinede.  De  bodem  ran  den  krater  Kawa 
BaioOf  waaniii  bij  roortdaring  dampen  en  toorten 
-van  gai  om  hoog  stijgen  is,  volgens  Jungh.  5411 
roeten  boren  de  opperrlakte  der  zee  rerheren. 

De  Pa88angrabanLembang(16),  aan  de  Z.  af  hel- 
ling ,  bevindt  zich  op  39^3  voeten ,  en  de  warme 
modderpoelen  (p)  (ll2o  Fahr.)  op  2690  voeten 
hoogte.  (Jungh.)  De  waterral  IJimahi  (m'') ,  259 
roeten  hoog  en  10  voeten  breed »  ten  Z.  van  den 
berg,  ligf  op  4097  voeten  hoogte,  volgens  Hask. 

Bet  plateau  van  Bandoeng,  ten  Z.  van  den  Tan* 
koeban  fraaaw,  ligt  bij  de  hoofdplaats  (33)  van 
denzelfden  naam,  volgens  v.  d.  fr.  2264  voeten» 
volgens  Jungh.  2214 ,  en  volgens  Haêk.  2233 
roeten  boven  de  zee.  Be  theetuin  Tjoemboeloeit 
(z') »  i  myi  van  Bandoeng ,  ligt  op  2687 ,  en  het 
soiker-etabiissement  (t')  te  Oedjang  Bron,  op  2267 
▼oeten  hoogte  (Baik.j.  Een  waterval,  Tjika- 
poendoeng,  hoog  68  en  breed  6  voeten  >  bevindt 
zich  op  \  mijl  afstands  van  Bandoeng. 

Be  groote  postweg  tnsschen  Bandoeng  en.  Tjiandr 
joer ,  heeft  deszelüi  hoogste  punt  tusschen  de  pos- 
ten Tjisitoe  en  Tjipadalarang ,  namelijk  2449  voeten 
volgens  Jungh.  of  2393  roeten  volgens  ffa^k. 

De  post  Rsdjamandala,  ligt  volgens  9.  d.  ^^1966 
en  volgens  Mank,  956  voeten  hoog,  en  de  theetuin 
(a'O  bij  die  post,  1 141  voeten  boven  de  zee.  (Haik,y 

De  weg  bij  de  rivier  Tjitaroem  (h*')  is  958  voeten 
hoog ,  en  het  rivierbed  262  voeten  lager ,  en  de- 
zelfde weg  heeft,  bg  de  rivier  Tjisokkan  (i^),  896 
voeten  hoogte,  terwijl  het  bed  van  die  rivier  zich 
155  voeten  lager  bevindt.  (Jungh.") 

Be  hoofdplaats  Vjiandjoer  (49)  is  volgens  v.dff^», 
Jungh.  en  Hask.  1574 ,  1500  en  1456  roeten 
hoven  de  zee  verheven. 

Telaga  Bodas  gebergte  (G^)  ,  hoogste  punt.  p.  m. 
gelegen   in  de  residentie  Preanger  Regentschappen. 

Het  meer  Telaga  Bodas  (d) ,  waaruit  zich  steeds 
zwaveldampen  ontwikkelen ,  en  hetwelk  p.  ,m.  2000 
roeten   in   doorsnede  heeft,    berindt  zich  rolgens 


R4)nl 
voeten. 


6200 


nemcfs. 


Jungh. 


Digitized  by  VjOOQIC 


526 


Jungh.  5400  boren  de  zee^  De  hoogste  wanden 
om  het  meer »  dat  ongeveer  2^  mijl  ten  0.  van  Ga- 
roet  (31)  verwijderd  is »  zyn  7  k  800  voeten  boven 
deszelfs  oppervlakte  verheven.  Fatjak  Gallang  (eO 
een  oord»  alwaar  zeer  schadelijke  dampen  ontwikkelen» 
ligt  aan  de  N.  W.  af  helling  van  den  Telaga  Bodas» 
op  p.  m.  4780  voeten  hoogte  (Jungk.')  en  eenige 
warme  bronnen  (m)  » op  1}  mijl  afstands  van  Garoet» 
op  p.  m.  3100  voeten  hoogte.  De  stad  Garoet  (31) 
zelve  f  ligt  volgens  Jungh.  2247  en  volgens  Haêk^ 
2126  voeten  boven  de  zee  verheven. 

Tomiak  Roejong  (H!) 

is  een  berg »  een  weinig  ten  ü.  van  den  Patoeha  (R) 
in  de  residentie  Freanger  Regentschappen  gelegen. 

GajukCiy  ...... 

gelegen  op  de  grensscheiding  der  residentien  Bui- 
tenzorg »  Preanger  Regentschappen  en  Bantam »  op 
ongeveer  4  mijlen  W.  t.  Z.  van  den  Salak  (X). 
Deze  berg  is  met  den  Salak » als  opk  met  het  Ken- 
dang-gebergte  in.  het  Bantamsche,  door  bergruggen 
verbonden. 

Tang  (J/)  of  Djiang     .  .  .  .  , 

is  gelagen  in  de  residentie  Bezoekie,  tosschen  de 
regentschappen  Bezoekie  en  Probolingo»  2i  mgl 
Z.  Z.  W.  van  de  hoofdplaats  Bezoekie  (76).  Éeoos» 
ten  dezen  berg»  loopt  de  bergketen  Saing  en  Ra- 
noe  f  welke  op  sommige  ponten  welligt  ook  6000 
▼oeten. hoogte  zal  hebben.       t 

MayangCKf) 

is  gelegen  in  de  residentie  Bezoekie»  regentschap 
Bezoekie»  ruim  2  mijlen  van  het  naastbggelegen  ZL 
zeestrand. 

Jlaauw  (U)  *) 

is  gelegen  in  dezelfde  residentie»  tnsschen  de  i;^- 
gent schappen  Bezoekie  en  Banjoewangie. 

J^ayang  (W)    ..     * 


*)  WtarschynlOk  is  de  hoogte  van  den  Rtaaw  te  wei- 
nig gesteld,  dstr  ik  nu  verneem  deszelfs  hoogte »  7  k  8000 
voeten  zal  bedragen. 


R4}nl 
voeten. 


Wasr- 


6106jRauiw. 
6000: 


6000? 


6000? 

6000? 
5970 


Joigh. 


Digitized  by  VjOOQIC 


527 


met  eene  steeds  werfcende  solfamta »  is  geleden  in 
de  residentie  Preanger  Regentschappen ,  ten  N.  W. 
▼an  den  Papandang  (S)  en  Z.  t.  O.  van  den  Mala- 
bar  (ü). 

Tiloe  (NO 

is  gelegen  in  de  residentie  Preanger  Regentscliap- 
pen»  ten  Z.  W.  ran  den  Malabar  ((}).    De  passan- 

grahan  Gamboeng  (12)»  aan  de  N.  W.  af  helling » 
gt  4126  roeten  hoog  (Jungh.)  Het  plateau  of 
hoog  land ,  ingesloten  Insschen  den  Tiloe  en  Mala- 
bar ten  N.  W.  en  N. ,  den  Pontjakjei  en  Warjang 
teo  O.  en  het  Brengbren^-gebergte  ten  Z. ,  is »  bij 
de  samenvloeijing  der  rineren  Tjibenrroem  en  Tji- 
sankoi  (g'}»  4283  roeten  rerheren  boren  de  zee. 
{  Jungh. ^ 

Karang  (Qf),      .  .  .  . 

de  hoogte  is  rolgens  MeintB,  5155  roeten.  Deze 
berg  is  gelegen  in  de  residentie  Bantam»  op  6^  15' 
45^  Z.  Br.  en  I06o  6<  45''  O.  L.  ♦  ongereer  3  mijlen 
ten  Z.  W.  ran  de  hoofdplaats  Serang  (72)»  welke 
rolgens  fförn.  98  roeten  hoog  ligt,  en  l{  mijl 
W.  TC.  W.  ran  het  dorp  Pandeglang  (63)  hetwelk, 
rolgens  denzelfden  natuurkundige,  764  roeten  bo- 
rnn  de  zee  rerheren  lif^-.  Tusschen  Seranf^  en 
Bantam,  eenigzins  bewesten  den  wefc,  ligt  de 
Pinang'hetf^  (T^),  welke  1100  (?)  roeten  hoogte 
heefl.  De  hoogste  toppen  ran  het  meer  W. ,  in  de 
nabijheid  ran  St.  Nikolaas  Punt « gelegen  gebergte , 
zijn  de  Gedeh  (T)  en  Battoor  (S')  welke  rol- 
gens Melv.  2019  en  2040  roeten  boren  de  opper- 
riakte  der  zee  rerheren  zijn. 

Man^la^ang  (P^*        •  •  .  p.  m. 

gelegen  in  de  residentie  Preanger  Regentschappen  , 
ongereer  3  mijlen  «Z.  O.  ran  den  Tankoeban  Praauw 
CF')  en  2|  mijl  W.   t.  Z.  ran  Soemadang  (50). 

Het  hoogste  punt  ran  den  weg,  ran  Bandoeng 
naar  Soemadang,  tusschen  dezen  bergketen  en  den 
Beeldt  Djarian  (1")  gelegen  is,  in  de  nabyheid  der  post 
Saharie,  en  heeft  daar  2820  roeten  hoogte.  (Hat ^.) 

Boerangrang  (Q^).  •  •  .  p.  m. 

is    gelegen    in  de  Preanger    Regentschappen    een 


Rym 

voeten. 


5866 


Waar- 
nemers. 


Reinw*^ 


5839 


5700 


5638 


Melr» 
(tr.) 


Jungh. 


Mll. 


Digitized  by  VjOOQIC 


iis 


weinig  ten  W.  Tan  éust  TankoabaB  Pnuuiw  (SV). 

Jrio04  (S') 

il  gelegen  op  4e  grensseheiding  der  residenliea 
Passoeroean  en  Kediri,  ongeveer  3}  mijl  beweêien 
den  berg  Kawle  (P). 

Penangoengan  (TO*      •  .  .  •  • 

gelegen  in  de  reüdeniie  Soerabaja»  regenUckap 
[odjokerto»  ongeveer  Sti  rogl  If.  t.  0.  van  den 
Ardjoeno  (B),  li  mijl  W.  N.  W.  van  hel  dorp 
Bangil  en  6^  mijl  Z.  t.  W.  van  de  hoofdslad  Soe- 
rabaga  (79 j. 

Galoeng  Goeng  (U').  Hei  hoogiie  punt  van  den 
bodem  des  kraters»  is  3715  voeten  boog»  volgens 
Jungh.  9  en  de  wanden  der  kloof  sijn  p.  m.  1450 
voeten  booger ,  dus  .  .  .    p .  m. 

Bese  berg  is  gelegen  in  de  residentie  Preanger 
Regentschappen ,  ten  Z«  0.  van  den  Telaga  Bodas 
(GjS  met  welke  bij  tezamen  hangt. 

Ëene  zeer.  geweldige  uitbarsting  van  dezen  vul- 
kaan bad  plaats  in  1822»  8—12  October,  en 
thans  nog    stijgen  zwaveldampen  uit  den  krater  op. 

Eenige  warme  bronnen  in  den  ouden  krater 
(195o  Fahr.),  liggen  p.  m.  3100  voeten  boven  de 
oppervlakte  der  zee  (Jungh.'),  en  andere  heete 
bronnen  (u),  II Oo — ]13o  Fahr.,  bevinden  zich  bg 
Tjipannas»  op  den  weg  van  Soemadang  naar  Soeka- 
poera»  ongeveer  ten  N.  0.  van  dit  gebergte»  op 
J505  voeten  hoogte.  (Haak,') 

Insgelijks  treft  men  in  de  omstreken  van  Tassik 
Halaijoe ,  3  mijlen  ten  Z.  0.  van  het  Tegala  Bodas 
gebergte  (G^)  ,  eenige  heete  bronnen  (v)  aan,  op  p.  m. 
1345  voeten  hoogte  boven  zee.  De  stad  Tassik  Ma- 
laijoe  (67),  ligt  volgens  Jungk.  1035,  en  volgens 
Uaakl  961  voeten  boog,  en  de  hoofdplaats  Ma- 
nondjajpi  (60)  ten  Z.  0.  van  laatstgenoemde  plaats 
786  voeten  boven  de  oppervlakte  der  zee ,  volgens 
Haêk. 

Halimoen  (Y') ;  . 

dat  is  de  hoogsten  top  van  het  Kendang-gebergte , 
gelegen  in  de  residentie  Bantam. 

Eenige    andere    bergen    in  dat  zelfde  gebergte 


Rynl 
voeten. 

5500? 


5452 


5150 


5029 


Wstr- 
nemen. 


Melv. 
(tro 


Jongh. 


Hask. 


Digitized  by  VjOOQIC 


920 


19»:  de  Pla8$ari4  (F') 3218  Toeten,  deKendang 
(BiO  3800  voeten,  de  Toembaug  {k*")  2413  voe- 
ten en  de  Beéap  (X")  1034  voeten  hoogte  boven 
de  xee.  (Hask,)  Nabij  Java's  W.  hoek  xal  de 
hoogte  van  het  gebergte  (V)'  1500  (?)  voeten 
bedragen. 

Ten  Z,  van  het  Kendang-gebergte »  bevindt  «ioh 
eene  kokende  bron  (x)»  op  700  voeten  hoogte  en 
de. rivier  Tjisoekarainen ,  door  dexe  bron  verwarnfd  , 
heeft  op  i  mijlafstanda  nog  101  o  Fahr.  warmte  (^Hask.) 
De  8(ad  I^bak  (71)  ligt  volgens  Hask.  146  en 
volgens  Mom.  77  voeten  hoog. 

Tampomas  (W) 

is  geleden  in  de  residentie  Preanger  Regentschap- 
pen op.  6o  46f  30"  Z.  Br.  en  108o  O'  30^  O.  L. , 
nagenoeg  7i  mijl  W.  N.  W.  van  den  Tjerimei  (I) 
en  l|  mijl  N.  O.  t.  N.  van  Soemadang  (50). 

Nabij  Ingiang,  aan  de  O.  afheUing  van  den  berg, 
xijn  warme  mineraal-bronnen  (x)  (I04o  Fahr.),  op 
1000  (?)  voelen  hoogte  CHorsfield^. 

De  groote  postweg,  b'gt  digt  ten  O.  langs  den 
Tampomas,  en  heeft  bij  de,  post  Tjihanda ,  eene 
hoogte  van  1254  voeten,  {v.  d,  WS) 

Pontjakfei  (X'). 
en  Makoetak  (T').  .  .  . 

xijn  beide  gelegen  in  de  residentie  Preanger  Regent- 
schappen ,  niet  verre  ten  O.  Z.  O.  en  Z.  O.  van 
den  Nalabar  ([J). 

Mandalawangie  (Z')  ..... 
is  een  gebergte  gelegen  in  de  residentie  Preanger 
Begentschappen  en  hetwelk  zich  van  den  Goentoer 
CZ)  eerst  N.  en  vervolgens  N.  0.  waarts  uitstrekt. 

Ngehell  (A'0  gebergte.  .  . 

is  gelegen  eenigxins  ten  Z.  van  den  berg  Willis  (N) 
op  de  grensscheiding  der  residentien  Madioen  en 
Kediri. 

Het  meer  Teinga  Ifgebell  (f)  aan  de  Z.  afheUing , 
ligt  volgens  (nfungh.)  2338  voeten  hoog. 

Eenige  warme  zout-bronnen  (q)  (14Óo  Fahr.) , 
op  ongeveer  |  mijl  Z.  O.' van  dit  meer,  in  de  na- 
bijheid der  rivier  Fandoesan ,  bij  het  dorp  Loempag, 


RynL 
voeten. 


5000? 


5000? 
5000? 


5000? 


5000? 


Watr- 
oemers. 


Digitized  by  VjOOQIC 


«30 


liggen  p.  in.  2070  r4^iMf  eu  eenige  kale  plekken » 
(f)  alwaar  zich  kooUtdfsaur  ooiwikkeli,  op  i  jwgl 
ten  Z.  W«  Tan  heiaelfde  meer,  in  het  dal  der  ri- 
vier Bedali »  p .  m.  2000  roeten  boren  de  opper- 
ylakte  der  %e^(Jungh.')y  terwijl  eene  warme  bron 
(dl)  f  91o  Fahr.9  aan  de  W.  af  helling  van  den 
Ngebell »  p.  m.  500  voeten»  volgens  denaelfden  na^ 
tuurkundige»  hooggelegen  zijn. 

Oenarang  (Bf),  top  Soerolo^o      • 
is  een  uitgebrande  vulkaan  ,  gelegen  in  de  Residen- 
tie SAmarang,  op  7o  O'  Z.Br*  en  llOo  23^45''  O.L. 

Be  onderste  grenslijn  van  de  bossohen  (n') »  op 
de  IC.  O.  af  helling  9  bevindt  zich  op  3620  voeten 
hoogte  en  eenige  laauwe  zwavelbronaen  (n)^  aan 
de  Z.  af  helling»  zijn  p.  m.  3100  voeten  boven  de 
zee  verheven  (J'ungh,) 

Ongeveer  I  mijl  ten  Z.  0.  van  den  Oenarang  ligt 
de  vesting  Willem  de  Ista  (47)  op  1497  voeten 
hoogte  9  volgens  v.  d.  W.^  en  op  ongeveer  1|  mijl 
If.  O.  t.  O.  van  den  zelfden  bdrg,  het  fort  Oena- 
rang (54)  op  997  voeten  boven  de  zee,  volgens 
ii^terpassing  van  den  Isten  luitenant  der  Genie 
G.   Uhlênbeck. 

Be  post  Bjamboe  (45)  nabij  Willem  den  Isten 
L'gt  op  1566  voeten  hoogte  volgens  ».  rf.  fF'. «  en 
de  post  Fingit  (35)  >  zgnde  het  hoogste  punt  van 
den  weg  over  het  Bjnmboe  gebergte  naar  Arabara- 
wa,  op  2184  voeten  hoogte»  volgens  v,  d.  ^.9  of 
2090  voeten  hoogte  volgens  J'ungh. 

Eene  warme  bron  (^)f  in  het  bed  der  rivier 
Oelo  9  nabij  het  dorp  Gondorio ,  ligt  p.  m«  900  voe- 
ten boven  de  zee  r(Jungh.) 

Het  residentiehuis  Bodjong  te  Samarang  (75)  is 
12  voeten  boyen  het  vlak  der  zee  verheven,  vol- 
gens waterpassing  van  den  luit.  G.  Vhlenbtck, 

Kawa  Manok  (W) 

is  eene  werkende  Solfatara  in  de  residentie  Frean* 
ger  Regentachappen  y  in  den  bergketen  ten  Z.  O. 
van  den  Goentoer  (Z). 

Bothit  Toengoel  {W) 

en  Tjagak  {V) 


Rgnl. 
voeten. 


Wsar 


4998Jaa«lu 


4500? 


4500? 
4500? 


Digitized  by  VjOOQIC 


531 


sgn  toppen  in  de  residentie  Preanger  R^eotseliftp- 
pen  9  Tan  het  gebergte »  dat  zich  van  den  Tankoeban 
Fraauw  (£')  naar  den  Tampomas  (W)  en  den 
Manig^ang  (P')  uitstrekt. 

Jhndingarié  {fi")         •  •  . 

18  een  gebergte  gelegen  tusschen  de  residentien 
Preangel*  Regentschappen,  Krawang  en  Boitenzorg» 
op  ongeveer  4  mglen  ten  IC.  O.  Tan  den  Pange- 
rango  ( J)  en  door  eenen  tussohenrug  Terbönden  met 
het  gebergte  bij  den  Megamendoeng  (C^). 

Sandano  (W')     .         .  .  .  .  '       . 

ook  Telaga  Waroeng  genoemd»  ia  de  oostelijkste 
berg  op  Java,  en  gekgen  in  de  residentie  Bezoe- 
kie»  op  7o  50^  3(P  Z.  Br.  en  114o  25'  O.  L. ,  op 
1  myi  afstandi  Tan  JaTa's  If.  O.  hoek  en  op  4^ 
myi  If.  If.  O.  i  O.  Tan  den  Idjeng  (H). 

Boekit  Djarian  (Y)    •  .  •  p.  m. 

gelegen  in  de  residentie  Preanger  Regentschappen» 
W.  If.  W.  Tan  den  Soembilan  (A')  en  ongoTcer 
1|  mijl  Z.  W.  Tan  Soemadang  (50)»  welke  laatst- 
genoemde stad  y  Tolgens  v,  d.  W'. »  Jungk.  of 
ffaêk.t  1520,  1407  of  1505  Toeten  »boTen  de  zee 
gelegen  is. 

Poeloe  Sart  e  (J*)         .  .  .  .  . 

is  gelegen  in  de  residentie  Bantam »  omstreleks  1 
mgl  Z.  W.  Tan  den  Karang  {(K).  De  berg  Tan 
Anjer  (R''),  meer  Ifoordwaarts »  digt  bij  de  stad 
Anjer  (73)  gelegen»  is  2500  (?)  Toeten  hoog. 

Jitngii  (K'')         .  .  .  .  .         .. 

is  gelegen  in  de  residentie  Bezoekie,  digt  bij  het 
noorder  zeestrand»  op  7o  42^  30^  Z.  Br.  en  I13o 
51'  15^  0.  L. »  2  mjjlen  O.  Tan  de  hoofdstad  Be- 
zoekie  (70)  en  1  mijl  W.  Tan  Panarookan. 

Deze  berg  is   een  uitgebrande   Tulkaan,    wiens 
laatste  uitbarsting  plaats  had  in  het  jaar  1586. 

Pandan  (JU')      .  •  .  . 

is  gelegen  op  de  grensscheiding  der  residentien  Ma- 
dioen  »  Kediri  en  Rembang »  ongeToer  4  mijlen  O. 
N.  O.  Tan  de  hoofdplaats  Madioen  (69)  en  13  rol- 
len Z.  O.  t.  Z.  Tan  de  hoofdplaats  Rembang  (80). 

Ja/iara- gebergte  (Z'^).  .         .  ,  . 

6.  I.  1*  s« 


R]jnL 
voeten. 


4500? 


4404 


4150 


Wtar- 

nemers. 


MelT. 
(tr.) 


Jungh. 


4061 


4016 


4000? 


4000? 


MelT. 
(tr.) 


Melv. 
(tr.) 


36. 


Digitized  by  VjOOQIC 


332 


x>ok  Jffêrea'gthmrgU  genoemd,  is  gelegen  in  de 
residi^lie  Japara,  ongeveer  2  nglen  beoosien  de 
hoofdstad  Japara. 

ICaraka  (W) 

met  eene  ateeds  werkende  solfaiara,  is  gelegen  ia 
de  reiidentie  Preanger  R^eatichappen »  in  het  Kia- 
mies  gebergte*  ten  Z.  W.  van  den  Croentoer  (Z) 
en  heersten  den  berg  Malabar  (U). 

EILAITD  SUMATRA. 


10080  (A) 

is  gelegen  in  het  rijk  van  Atajin»  O.  3{o  ^.  ran 
Kwalla  Batoe,  N.  61o  O.  4|.mijl  vaiiJiangin  en 
O.  7o  K.  9  5i  mgl  yanSoesoe»op  ongeveer  3»  47' 
N.  Br.  en  Ö7o  2(K  O.  L.  . 

De  opgegeven  Soögte  is  genomen  van  de  kaart 
der  Westkust  van  Sumatra»  van  af  Aaalaboe  tot 
Sinkel,  door  C  M.  Endicoit*  1833.  Genoemde  heer 
bepaalde  de  hoogte  door  hoeknK[ting  op  ongeveer 
11000  Ing.  voeten. 

jihong  A6ong  (B).  .  .  p^  m. 

is  gelden  in  het  rijk  van  Aisjin  op  10  mijlen  af- 
stftad  O.  U  IC.  van  Analaboe  (18)  en  ruim  8  m^len 
IC*  2o  W.  van  Soesoe ,  op  ongeveer  4o  16i'  If .*  Br. 
en  96o  58^  O.  L. 

Bese  opgave  is  genomen  van  deaelfde  kaart. 
(Zie  den  berg  Loese  (A)). 

Talang  (W) 

is  gelegen  in  de  residentie  Fadang  tea  t*  vtin 
het  landschap  XIII  kotia's ,  H  m^l  beoosten  Fa- 
dang ,  «p  ongeveer  lo  Of  Z.  Br.  en  lOOo  52r  30^  O.  L. 

J/empo  (C)  ...... 

Dit  is  de  suidelfkste  van  de  nog  werkende  vul- 
kanen op  Sumatra  ea  gelegen  in  de  residentie  Pa- 
lembang,  landschap  Passoemah-lebar,  ruim  10  mijlen 
van  de  naastbij  gelegen  westkust  nabij  Manna »  on- 
geveer 17  mijlen  a.  è  Z.  van  Benkoelen »  6i  mijlZ. 
0.  t.  Z.  van  Tebieng  Tingie  en  6  mnlen  ten  Z.  W.. 
van  Lahat ,  op  ongeveer  3o  57i'  Z.  Br.  en  103» 
28'  O.  L.  . 


RQnL 
voeten. 


Wur-. 


390eReiBw. 


I0680P 


10000 


lOOOO? 


Cndi- 
eott. 
(IfO 


Endi- 
eelt. 


10000] 


J 


Digitized  by  VjOOQIC 


533 


Bese  berg  it  ut  het  jaar  1818 ,  door  ien  En^ 
gé\achmênPr$8grave8  beklommen.  Bese  heer  bereikte 
echter  niet  den  krater  zelren  doeh  etnen  nab$  ge* 
legen  top.  Hij  tfchatte  de  hooote  op  1 1000  k  12000 
Eng.  voeten ,  doch  waaniehi|nU|k  ii  die  berg  hoog** 
stenB  lOOOO  Toêten  hoog.  Tolgeni  de  kenteekenen, 
door  Preêgravêê  geiien ,  moest  de  Bempo ,  nog  niet 
,  laifg  te  voren ,  hevige  uitbarttingen  ondergaan  heb- 
ben »  en  thans  nog  ( 1839)  stijgen  uit  den  krater» 
die  zich  een  aanmerkeiyk  eind  beneden  den  iop 
bevindt»  dampen  of  rook  omhoog,  en  moet  zien 
in  of  bj]  dien  krater  eene  warme  bron  bevinden» 
welke  in  eene  gedurige  opborrelende  beweging  ver^ 
keert. 

Be  bergen  in  ^e  nabijheid  van  den  Bempo »  heb* 
ben  tot  meest  verheven  toppen:  de  Boekiet  Pa* 
tah  ((y)  en  Boekiet  Besaar  f  eerstgenoemde  w^'gt 
roim  6000  (?)  voeten  en  laatstgenoemde  misschien 
ruim  4000  (?)  Voeten  hoog  boven  de  zee. 

JSingallang  (CO .         . 
de  hoogte  is  volgens  Horn.  9353  voeten. 

Bese  berg  is  gelegen  in  de  residentie  Padang» 
landschap  Igam »  op  O»  25'  40^  Z.  Br.  en  lOOo  21' 
20^'  O.  L. »  op  4i  mijl  afstands  van  het  naastbig 
gelegen  wester  zeestrand. 

£en  meer  (a)  op  de  afheUing  van  den  Singallang, 
ligt  898#  voeten»  en  de  hoogste  fanisen  aan  de  2. 
O.  afheUing  4332  voeten  boven  de  zee  (Osth.) 

Het  meer  Meninjoe  (f)»  ligt  ongeveer  2i  niijl 
W.  N.  W.  van.  den  Singallang»  op  1485  voe- 
ten hoogte»  volgens  MuÜé ;  hetzelve  is  volgens 
trigonometrisehe  meting  van  Oêth.  37600  voeten 
N.  t.  W.  en  Z.  t.  O.  lang  en  20800  voeten  O.  en 
W.  breed.  Be  diepte  van  dit  meer  bedraagt  700 
voeten. 

Be  weg  van  Tiko  (14)  aan  het  W.  seestrandt 
loopt  langs  het  fort  Meagoppo  (13)  492  voeten 
hoog»  verder  langs  Loeboe  Basso  492  voeten  boos, 
volgens  Oêth. ,  en  digt  langs  het  meer  Meninjoe  al- 
waar dezelve  9  nabij  Meninjoe  (d)»  s^ne  grootste 
hoogte  3664  voeten  bereikt  volgens  Mülf.,  naar 


RynL 
voeten. 


Wsar- 
nemers. 


Melv. 
(tr.) 


36* 


DigitizedJDy 


Google 


534 


Maloea   (5)»   heiwelk,  volgens  denzéïUen,   3279 
Voeten  boren  de  see  gelegen  is. 

De  top  Tendiké  (G) »  p.  m.  8070  voeten  hoeg , 
volgens  Osth.*  ligt  ongeveer  |  mijl  Z.  Z.  W.  van 
den  top  des  Singallangs ,  met  welken  berg  deie  te 
samen  hangt  en   een  geheel  tiitnaakt. 

Ophir  (D),  hoogste  O.  top  Telawu»n  • 

de  hoogte  is  volgens  Mom.  9323  voeten. 

De  westelijke  top  Pa%9umafi  is»  volgens  Ham^t 
ruim  3000  voeten  lager  en  dus  p.  m.  6300  voelen 
hoog. 

De  Engelsehman  MohériVairnei  volgens  ^.  Jfirrs- 
dên9  »  Mitiory  of  Suwtaira*^,  bepaalde  de  hoogte 
van  den  Ophir  op  13842  Eng.  voeten ,  dus  om* 
streeks  4000  voeten  te  hoog.  « 

Dese  berg  is  gelegen  in  de  residentie  Ager  Ban- 
gies»  ndm  4i  mg^  van  het  naaste  W.  seestrand^ 
tusschen  Tiko  (14)  en  Aijer  Bangies  (16) ,  op  Oo 
4'  30^  ir.  Br.  en  lOOo  1'  O.  L\ 

Morapi  (E)»  hoogste  punt    . 
de  hoogte  is  volgens  Morn.  9309  voeten. 

De  lËDgelschraan  jS.  Naime  bepaalde  de  hoogte  op 
12465  Eng.  voeten  I  dus  omstreeks  3000  voeten  te 
hoog. 

De  zuidrand  des  werkenden  kraters»  Fakoentan 
>Bongsoe ,  is  volgens  Jlfüii.  p.  m.  8450  voeten  ea 
volgens  Osih.  8437  voeten  boven  de  zee.  J^e^^ 
krater  waaruit  steeds  rookkolommen  opwaarts  sty* 
gen»  is  volgens  MmII.%  p.  m.  1240  voeten  wgd  en 
p.  m.  470  voeten  diep.  Op  de  kratervlakte»  die 
volgens  denselfden  natuurkundige  9000  en  6800 
voeten  in  doorsoede  heeft »  bevinden  zich  nog  twee 
andere  (uitgebrande)  kraters. 

De  hoogste  huizen  (1)  op  den  Merapie»  sjjft  in 
de  kampong  Benbahan  Badjak  t  op  4855»  en  de 
kampong  Soengi  Poea  (4)  aan  de  Jf.-  afhelling  op 
3471  voeten  hoogte»  volgens  Oith.  De  hoogste 
kampong  aan  de  Z.  O.  afhelling  is  ümboatan. 
3245  voeten  boven  de  zee  (Muil.) 

De  Merapi  ligt  in  de  residentie  Padang»  land- 
schap Tanna  Datar»  ongeveer  24  mijl  O.  t.  N.  van 


RQnL 


Wstf. 


voeten,  oemaa. 


MU 


9234 


Mair* 

(tr.) 


Mill. 


Digitized  by  VjOOQIC 


53& 


éen  Siogallang  (C^) ,  welke  berden  ie  samen  door 
eenen  bergrug  yerbonden  sgn»  die  bg  Goegoe  Sigan- 
dang  (3)  3559  yoeten  hoogte  heeft  (0$th.) 

Tan  hier  op  den  weg  naar  Padang  ligt  Padang 
Pandjaog  op  1488  en  Sjyoeianam  op  397  roeten 
hoogte»  volgens  (Oê4h,)  Be  Jtpen^ii  (Y)  bij  Pa- 
dang (15)  11  319  roeten,  rolgena  Ot/A.,  en  de 
berg  Amhatjang  (T),  ten  N.  O.  ran  fajoeianam, 
Tolgens   MülL ,  297i  roeien  hoog  boren  de  tee. 

Tan  Goegoe  Sigandang  naar  de  binnenlanden , 
heeft  nen  langs  den  wég :  het  fort  de  Koek.  (7)  • 
hoog  Tolaens  Muil.  2924  en  rolgena  0»ih.  3091 
roeten;  Bonjol  hoog  713  roeten;  Loeboe  Sikep- 
ping  hoog  1467  r6ei€^;  Loender  hoog  710  roe- 
ten en  Ban  hoog  950  roeten  boren  de  opperrlakte 
rmn  den  Oeeaan  (Oêtïï.) 

Indrapoer  (J)  (berg  ran)  .  .  p.  m* 

gelegen  in  de  residentie  JSenkoeleii>  op  engereer 
lo  48i'  Z.  Br.  en  lOQo  8^  O.  L. ,  in  de  nabpheid 
der  W.  knst  bg  Indrapoer.  Boor  de  zeelieden 
wordt  dese  berg  gewoonlgk  Verktn-hêrg  genoemd. 

Semangk'a  (ri)  .  .  .  •      p.  m. 

gelegen  in  de  Lampongsehe  distrikten  op  ongereer 
5o  2V  Z.  Br.  en  104o  44^  O.  L. 

Beze  berg  wordt  op  soBMnige  kaarten  Jonkamoes 
of  Tangkamoes  en  op  de  zeekaarten  gewoonlijk 
Keizeri-piek  genoemd. 

Lampong'geber^te  (I)   .  p.  »•' 

ia  gelegen  in  de  Lampongsehe  distrikten  in  het 
suiael^kste  gedeelte  ran  Sumatra  ten  O.  en  Z.  O* 
ran  den  berg  Semangka  (H). 

Y'aMoêra(K)f  ookGoudén-öerg^noBmd,  p*m* 
ia  gelegen  in  het  rijk  ran  Ats]in  *  ongereer  7  mij^ 
len  O.  Z.  O.  i  O.  ran  Atsjin  (17)  en  3  miüen  ran 
Samatra's  Noordkustf  op  ongereer  5o  27^  N.  Br. 
en  95o  Af  O.  L. 

JTorêèurgk ,  \in  ,MJjM  %Ea9t  India  Diredoryy'*^ 
zegt  dat  deze  berg  bij  helder  weder »  uit  zee  op 
88  it  92  Eng.  m^len;  aÜBiaads  kan  gezien  worden  en 
bepaalt  diensrolgena  de  boren  opgegeren  hoogte. 

Sidoêa   do9a   (L)  •  •  . 


Rgm 

voeten. 


Waar- 
nemers. 


8160 


72M 


7000 


6700 


66fiOF 


Melt. 
(ir.) 


Melr. 
(tr.) 


Melr. 
(ir.) 

Hors^ 
burgh. 


OséK 


Digitized  by 


Google 


536 


Beie  rulkaan  ii  geltgen  in  de  rendeniiêr  Aijjar- 
baDgief  op  ongereer  -Oo  46^. IT.  Br.  en  99»  Mr  O. 
L.  9  roim  4  mijlen  van  Ifatal  en  even  soo  ver  Tan 
Taboejong. 

Loeboê  Raé{fa  •)  (M)    .  .  .         p.  m- 

is  gelegen  in  de  Battaks  landen  ongeveer  6  ind- 
ien van  het  digtste  W.  zeesirand  en  ongeveer  O 
mijlen  Z.  O.  t.  O.  van  Tappanolie. 

Het  Suikerhrood  (W)  bij  laatstgenoemde  plaats 
is  p.  m.  800  voeten  hoog  {Oêtk.) 

Èerëpi  (N)  .  .  .  .  •  • 

Bese  vulkaan  is  gelegen  in  de  binnenlanden  van 
Indrapoer  op  ongeveer  lo  30f  Z.  Br.  en  101<^  26' 
O.  L.  9  'ongeveer  12  mijlen  ten  Z.  O.  van  den  Ta* 
lang  (B')-  ^ 

Serit  Berajpi  (O)  .  '       .  '        p.  m. 

Beze  viiBcaan  is  gelegen  in  de  residentie  Aijer  Ban- 
gies»  eenige  m^len  O.  t.  Z.  van  den  Sidoea  doea  (L), 
op  ongeveer  O®  43^1^.  Br.  en  99<>  41'  O.  L. 

Be  kampong  Tanna  Batoe  aan  de  af  helling  van 
dezen  b%rg  ligt  1677  voeten  hoog  (Oêth,)^  en  het 
fort  Elent  (11),  ongeveer  2i  mijl  ten  IC.  van  den 
Serit  Berapiy  680  voeten  boven  de  zee»  volgens 
Osth.  Be  redoute  Aijer  ICanali,  op  den  weg  naar 
Natal»  ligt  hoog  1200  roeten  en  het  hoogste  punt 
van  dien  weg  (b)  is  mim  4000  voeten  veiiieven. 
(Oêth.) 

Het  bergje  Bund^lra  (X)  bij  ICatal  is  328  voe- 
ten hoog  (Oêth.) 

Sa^  (P).    .  .  .  .•        p.  m. 

zelegen  in  dé  residentie  Padang »  ruim  2i  mijl 


RjjnL 
voeten. 


6000 


6000? 


O.  K.  ö.  van  den  Merapi  (E) 

Tnssehen  deie  beide  bergen  ligt  een  weg,  welke 
bjj  Tiuüjong  ulam  (6)  de  grocrtste  hoogte  heeft. 


*)  Zoo  ik  verneem  is  de  geleerde  ntttrarkundigie  Dr. 
Junghuhn  van  voornemen  eene  beschrQving  der  Bactak- 
landen  in  het  licht  ce  geven.  Dit  werk  2al  gewis  allerbe- 
langryksce  mededeeUngen  omtrent  deze,  tot  heden  toe 
;ioo  weinig  bekende,  streken  bevatten.         .     ^ 


Wsir- 


MOO 


Osth. 


OsÜh 


Digitized  by  VüOOQIC 


ixr 


3193  ToMen  volgflni  MüU,  of  3321  voelen  vol- 
genn  Oêih, 

Paijm  Kombo»  vao  den  Boecli  en  TeKouMi  liggen 
volgent  Müll.f  1670,  1545  en  1529  voeten  en  vol- 
gens Oêth.  f  1650, 1775  en  J674  voeten  boven  de  xee. 

Hei  fort  Raaif  (9),  de  bergpai  llarapalm(c)^  en 
de  fortjes  Xanjong  Ampalo  (12)  en  v^m  der  Capel- 
len  (10)  zijn  volgens  0$ih.  op  2198,  3755,  604 
en  1360  voeten  hoogte  gelegen. 

Het  meer  Sinkara  (f)  2i  of  3  m^IeB  Z.  Z.  0. 
van  den  Merapi  ligt  1047  voeten  boeg  en  is »  op 
de  diepste  pliaats,  1161  voeten  diep. 

De  berg  £41^00  (T)  in  de  XIU  kotta's  ie  p.  m. 
3500  voeten  boog. 

Boekit  Oetoe  Moeêie  (PO  .... 
is  gelegen  in  de  residentie  Palembang»  landaebap 
Redjang  ongeveer  9  mylen  Nt  0«  t.,N.  van  Ben- 
koelen  (19),  o{>30  20^  Z.  Br.  en  102<>  40"  0«  L. 

In  dit  gebergte  ontspringen  de  voornaamste  tak- 
ken der  j^nsang  of  Falembangsche  rivier. 

XaMoe  ($) 

is  gelesen  in  de  residentie  Aj^ev  Bangies  ongeveer 
4i  mjjl  benoorden  den  Ophir  (B).  Tusscben  deae 
twee  bergen  ligt  de  weg  van  rasaaaaA  naar  Ban. 

Böekit  PaJan^-gebergte  (Q')  .  . 

^  ift  ipelegen  ruim   10  .mijlen,  ten  Nt  0.  vaa  Mocoo 
llecco,  op  ongeveer  2^  Z.  Br. 
'   Dit  gebergte  is  ia  bei  Jaar  1B04  deor  den  E)Bg« 
luit.  jiaté  overgetrokken »  op  eenen  logt  naar  oe 
vlakte  Serampei. 

Het  op  deze  hoogte  f  digter  by  de  W.  kvst»  ge- 
legen gebergte  Boekit  Lintang  is  minder  hoog  en 
misschien  omstreek»  4000  (?)  veeten  boven  de  op- 
pervlakte der  zee« 

Tmmpat  To'tan  (R)  •        .  •  p.  m. 

is  gelegen,  in  het  r^k  van  Atsjln  in  de  nabijheid 
der  W.  kust  bij  Tampat  Toean»  op  ongeveer  3^ 
IW  i  H.  Br.  en  97o,24'  O,  L, 

Kmba  (RO 

gelegen  in  de  residentie  Paleqibang  nabQ  On  oage*  f 
veer  Z.  Z.  0.  van  den  Boekit  Oeloe  Moesie  (P^/     I 


R^nl. 
voeteiv 


6000? 


5000? 


5000? 


Waar- 
nemers. 


(Mk.y 


4850 


4600? 


Endi^ 

o^t. 

(tr.) 


Digitized  by  VjOOQIC 


53i 


Dase  vulkaan  hèêft  in  Nov.  1833  eene  geweldige 
iiiibaritiog  ondergaan,  gel^ktijdig  dat  eene  aardbe- 
Ting  op  vele  plaatsen  Yan  Java  en  Snmatra  geroeid 
ia  geworden* 

Sen  meer»  Telaoa  Ketjily  weleer  tnsieben  de 
twee  Yoornaanwie  kruinen  van  den  berg  gelegen  y- 
wil  men»  dat  sedert  die  uitbarsting  niet  meer  be- 
staat >  en  desigds  den  yerscbrikkelijken  watervloed 
veroorzaakt  beeft,  waardoor  bet  dorp  JUjer  Ling 
21  voeten  onder  water  werd  gezet,  en  ten  gevolge 
van  welken  90  menseben  bet  leven  verloren.' 

Be  Kaba  en  Boekit  Oeloe  Moesie  bebooren  beide 
tot  bet  Baris8an.( of  grens-),  geberte,  betwelk  sicfa 
over  een  groot  gedeelte  van  Somatra,  langs  de 
westkust,  uitstrekt. 

Be  Beeldt  Kaboet  (nevelberg)  is  tusseben  bet 
Barissan  gebergte  en  Benkoelen  gelden  en  zal, 
b)  de  boogste  punten,  omstreeks  4000?  voeten 
boogte  bebben. 

Jlaé{fa  Ba$$a  (S) 

gelegen  in  de  Lampongsobe  dlstrieten ,  nabij  Snma^ 
tra's  Z.  O.  boek  op  è"»  48i' Z.  B.  en  105<'43^O.L. 

Oli/antê  berg  (S') 

legen  in  het  rijk  van  Atsjin  op  ongeveer  5^  Tf. 
en  9e<>  60^  O.  L. 

Boengko  (W)  of  Suikerhrood  .  p.  m. 

is  gelegen  In  de  ads.  residentie  Benkoelen  ongeveer 
4  mijlen  N.  O*  ilf.  van  bet  fort  Marlborough.  (19). 

Ba  berg  Boegoeng  digt  bij  de  W.  kust,  ongeveer 
3i  mgl  ten  JN.  Yf.  van  Kroe,  op  5o  4'  Z.  B. , 
zal  omstreeks  2000  (?)  voeten  verbeven  zijn. 

STBAAT  SDNBA. 

Yerscbeidene  eilanden  in  Straat  Sunda  bebben 
betrekkelijk  zeer  booge  bergspitsen ;  daarvan  zgn 
de  voornaamste: 

Piek  Ytok  het  JTeisserê'êiiand  oiP^  Tahótan  (A). 

Piek  van  bet  eiland  SMenee  (Af)  . 
Piek  van  het  eiland  JCrmkatou  (B)         * 


RlinL 
voeten. 


War- 


: 


4273 
4100» 

aan 


Hdr. 
(Ir.) 


lléh. 


3    k 

400flr 

2738 


(Ir.) 
Mdr. 
Or.) 


Digitized  by  VjOOQIC 


iZ9 


Hooffste  punt  Tan  het  eiland  Sehoeko  (C). 

De  koogite  pnnten  ran  het  Prinsen-eiland  en 
van  Dwara-in-den-Tf  eg  sollen  1600  (?)  en  1000  (?) 
voeten  bedragen. 

ElLAlfD  BANKA. 

De  hoogste  beraen  op  dit  eiland  xijn  : 

tOost  top.  .  .    .     • 

Maraêê*  (A)  { 

(West  top 

Berg   besniden  Koba  (B)      •  •  .  . 

Monop^n  (C) 

ParmoMang  (D)  ...... 

Patong  of  St.   Pauluê  èertf  (E)  • 

De  hoogste  berg  van  het  eiland  BiUiton  sal  onge- 
reer  2000  (?)  voeten  hoog  sijn. 

MOUW-  EN  L1N6A-ARCH1PSL. 

De  voornaamste  toppen   in    dezen  archipel  sijn: 

Piek  op  het  eiland   Linga  (A) 

,  Pïek  op  het  eiland  Bodong  (B) 

Jfefg  (hoogste)  op  bet  eiland  Sinkep  (C) 

Tafelberg   op  het   eiland  Gallat  (D) 

Tafelberg  op  het  eiland  Bintang  (£) 

Piek  op  het  eiland  Boerian  (F> 

Be  hoogste  berg  op  Karimon  sal  ongeveer  1500  (?), 
die  op  Sugee  1000  (?) ,  en  die  op  Tai|a  1500  (?) 
voeten  hoog  sgn. 

CHmESCUE  ZEE. 

Be  hoogste  bergtoppen  op  de  eilanden»  in  het 
snidelgk  gedeelte  der  Chinesche  see »  besniden  5^ 
N.  B.9  tnsschen  Borneo  en  den  Bionw-archijpel»  sijn : 

Op  het  eiland  Gr.    Natuna  of  Boeang  Orang : 

Be  berg  Ranaff »  nabij  de  O.  hoek ,  (A)  • 

»     »     Sintoe ,      »      »  Z.  W.  hoek  (B)   .     . 

»      »     Tetêjatoe  nabij  de  Z.  hoek»  (G)   • 
Piek  op  het  eiland  Karimata  (B)     • 
Hoogste  punt  op  het  eiland  Soeroetoe      • 
ens. 
BILAIfB  BORKEO. 

Jtiniiaboê  (A)    •  •  ...  •  p.  a. 

Bit  is  de  hoogste  berg  van  het  geheele  eiland  en 


R4tDL 
voeten. 
1357 


3617 

2453 
2307 
1566 
1325 
085 


Wttr- 

nemers. 

Melv. 

(tr.) 


Melv. 

Ctr.) 
ld. 
id. 
id. 
id. 


3640  Smits. 
2000? 


1552 
1500? 

1331 
1200? 


3570 

1552 

1415 

300(^ 

1400 


11000 


Smits. 
Smits. 


La- 

plaee. 

id. 

id. 


M<dv. 


Digitized  by  VjOOQIC 


MO 


gelegen  in  deszelfs  Noordelqktte  gedeelte,  op  on- 
gereer  60  &  fi.  fi.  en  116''  40/  0.  L. 

Dese  berg,  uit  see  op  30 k  31  m^len afstands, goed 
te  onderscheiden,  moet»  naar  mijne  berekening ,  om- 
gtreekf  IIOOO  voeten  hoogte  hebben. 

Oebergte  in  het  midden  des  eiland»,  (A') 
^  In  het  midden  ran  Borneo  schijnt  eepe  magtige 
bergmassa  te  bestaan,'  van  welke  verscheidene 
hoofdgebergten  zich  N.,  N.  yf.,  Z.  .W.,  en  Z.  waarts 
uitstrekken  y  en  welke  de  water-gebieden  der  hoofd- 
rivieren tttsschen  zich  insluiten. 

Tolgens  Müll»  zoude,  volgens  zeggen  der  in- 
landers, «in  geheel  Borneo  nergens  bergen  wor- 
den aangetroffen,  welker  hoogte  die  van  het  Z.  0. 
,  gedeelte  des  eilands  ter  helft  te  boven  gaan.  Bit 
aannemende  (echter  met  uitzondering  van  den  bo- 
.vengenoemden  Kinilaboe),  dan  foude  die  hoogte 
1100  +  650  =1660  ellen  of  ruim  5000  voeten  be- 
dragen. 

Xen  bergketen  van  bet  Znideliykste  gedeelte» 
van  de  tot  het  midden  van  Borneo  bdioorende 
bergmassa,  is  volgens  Hom.  G.  Boendan  genaund 
en  uit  een',  der  in  «deze  streken  zich  bevindendea, 
G.  Ajainoe  ,  zouden  drie  hoofdrivieren  ontspringen , 
als :  een  arm  der  Kapoeas  of  rivier  van  Pontianak, 
de  hoofdrivier  van  Kotteh  of  Kotta  en  een  voor- 
name tak  der  Baritto  of  rivier  van  Banjermaising. 

Gebergte  in  het  Z.  O.  dê»  eilmndê  CB)  •  p.  m. 

Het  Ratoes  en  Sakoempang  gebergte,  in  de  faut- 
landen,  is  volgens  Mèm.  het  hoogste  van  allé  de 
^bergketenen  in  het  Z.  O.  gedeelte  van  Borneo,  en 
wel  volgens  Bar.  meting  3168  Par.  veeten  of  3278 
R^nl.  voeten  hoos.  Uit  den  G.  Sak<>empang  ont- 
springe^i  de  Zuidelijkste  hoofdtakken  der  rivier 
Kajoe  tangie  en  de  Tabeniouw,  de  hoofdrivier  der 
Laut-landen  9  welke  zich,  midden  tusschen  Baojer- 
massing  en  de  punt  Selatma ,  in  zee  stort. 

Yolgens  MülL  zal  de  hoogte  der  bergen  in  het 
Z.  O.  gedeelte  van  Borneo,  volgens  Bar.  meting^ 
naauwelijkt  1100  ellen  of  omstreeks  3400  voeten 
bedragen. 


Rijnl. 
voeten. 


5000? 


Waar- 
nemen. 


'3400 


■ 


Digitized  by 


Google 


Ȏt 


Laogf)  ie  TVesiknst  ran^Borneo  treil  iaën  dok 
eenlge  tamelijk  hooge  gebergten  aan »  als ;  het  Séka- 
wai^  of  Slontrado  gebergte  bezuiden  Sarabas  op 
ongeveer  O""  46'  V.  B. ;  den  berg  Miang  op  l""  IV 
Z.  B.  en  109^  37'  O.  L.  en  eenen  hoogen  berg  op 
2o  32' Z.  B.  en  llOo  16i'  O.  L. ,  enz. 

EILANDEN  TEN  O.  VAN  JAVA. 

EILANB  BAdl. 

JToogête  berg  of  Piek  van  £al%  (A)      .  •  p.  m. 

Deze  vulkaan»  gelegen  in  het  rijk  van  Karang  A«- 
sam  9  in  liot  Oostelijkste  gedeelte  des  eilands»  op  8o 
21'  y&'  Z.  B.  en  IW  30'  O.  L,  zou^e,  volgens 
berigten,  in  het  jaar  1808  eene  uitbarsting  gehad  y 
en  ook  in  1815 ,  gelijktijdig  met  den  berg  Tombora 
op  Sumbawa »  gewerkt   hebben. 

Eene  andere  top  in  het  rjk  Karang  Assem  f  onge- 
Toer  N.  N.  W.  van  de  voergaande ,  zal  p.  m.  6400 
voeten  hoog  zijn. 

Op  Bali  vindt  men »  vooral  in  de  rijken  Tabanan 
en  tjembrana*  uoii  tamelijk  hoog  gebergte. 

EILAND  LOMBOGK. 

Piek  van  Lomhoch  (B) .... 

Bit  is  de  hoogste  berg  van  het  eiland  en  gelegen  op 
80  26^  Z.  B.  en  lI6o  25'  O.  L.  Behalve  genoemden 
berg  worden  op  Lombook  nog  veel  hoog  land  en 
verscheidene    bergtoppen  aangetroffen  • 

EILANB  SCTIÜSAWA. 

Tombora  (E)        .  /         .  ,  .  . 

Beze  vulkaan » die  ook  Aron-berg  genoemd  wordt, 
is  gelegen  op  8o  14i'  Z.  B.  en  117o  57i  0.  L. , 
ongeveer  11  mglen  ten  W.van  de  baai  van  Bima. 
'In  het  jaar  1815  (5-17  April) ,  heeft  deze  berg 
eene  verschrikkelijke  uitbarsting  geleden,  welke 
over  een  groot  gedeelte  des  O.  1.  archipels  is  ge- 
voeld gewordei»,  als:  over. geheel  Java»  op  Suroa- 
tra  (volgens  sommige  berigten  zelfs  tot  by  Troe- 
moen»  340  myien  afstands).  op  een  gedeelte  van 
Celebes,  te  Ternate  (196  mijlen  afstands)  énz. 

Op  Sumbawa  worden  nog  andere  hooge  bergen 
aangetroffen ,  onder  anderen :  de  zoogenoeknde  Pa» 
der  Smit  en  een  berg  (H)  op  het  Oosteinde  van 


RUnl. 
voeten. 


Waar- 
nemers. 


IIOOO 


10800? 


7000? 


Melv, 
Or.) 


Melvl 

(tr.> 


Digitized  by 


Google 


MS 


liet  eiland ,  miucliien  hoeg         •  .         •         , 

EILAIfD  GOSNOEirCr  JlPIK. 

Qoenoeng  uipie  (D) 

'Bese  altooi  rookeade  Tulkaan  it  geleg*ea  op  8» 
12  Z.  B.  en  II9o    VW  O.  li. 

Het  hoogite  punt  ran  bet  eüand  Güibanla»  3 
.  m^len  ten  Z.  O.  ran  het  boTengenoemde  gelegen, 
il  ongereer  1000  moeten  boren  de  see  verbeYen. 
CJfe/r.)  (frO 

EILANB  FLORIS. 

Bit  eiland  ii  seer  hoog  en  bergachtig  en  herat 
Tericheidene  mlkanen ,  waarvan  er  eeniffe  nog  in 
beitendige  werking  rerkeeren ,  sooali  onder  ande-^ 
ren : 

ICen  hooge  Vulkaan  (€)  .... 

celegen  op  8*  60'  Z.  B.  en  121  •  13'  O.  L.  in  de  nabg- 
Seid  der  Zmdkuit «  ongeveer  7  mijlen  ten  Tf.  van 
het  dorp  Amboegaga  in  de  Indeh-baai. 

Een  Vulkaan  CF)  .  •  •  •  • 

gelden  op  8<^  54^  Z.  B.  en  I2|o  42^  O.  L.  op  den 
Z.  O.  hoek  der  Indeh-baai 


RQnL 
voeten. 
6000? 

7123 


Lovotivo  of  Lobetobie  (G) 


ap  8<»  33'Z.  B.  en  122*  47^  O.L. ;  ditii  een 


Z. 


•teeds 
O.  hoek  van 


werkende  vulkaan  seer  nabij  den 
hel  eiland  FJoris. 

EILANB  SAICDELBOSGH. 

Bit  eiland  heeft  een  hoogen  Piek  (I)  nabg  des- 
seUi  N.  W.  hoek  op  9^  24'  Z.  B.  en  1I0<»  W  O. 
L. ,  hoog  miBtfehien 

EILÜU)  ABENARA. 

XTokka  (T)  ,  .         .  .  .  . 

dese  berg  ii  nabg  het  O.  einde  dee  eilandi  gelegen 
op  B^  IT  Z.  B.  en  123*   18"  O.  L. 

EILANB  LOMBATTA. 

LohetolU  CL)      •  •  •  •         \ 

deie  berg  is  op  het  Noordel|jkate  gedeelte  van  het 
eiland  Lombatta  of  Lomblen  gelegen  op  8*  9'  Z. 
B.  en  123<>  48i'  0.  L. 

LamaUnoeng    f        > 

(S)  \  beide^  welligt  hoog . 


en 


Lammararap. 


SOOtf 
70êOP 


3000? 


50oaP 


4000? 


Wiir- 


Melv« 


Digitized  by  VjOOQIC 


943 


dexe  twee  bergen  liggen  digi  bg  de  Z,  kuai  Tan 
bei  eiland  Lembatia  op  8»  3V  Z.  B.  en  123<»  UV 
O.  L.  en  8<»  32f  Z.  B.  en  123o  24'  O.   L. 

EILAND  POETARE  OF  PAlfTAB. 

Dii  eiland  beeft  een  berg  CQ)  Tan  welligi 

EILAND  TÏMOR. 

Yolgens  MulL  bevinden  sieb  de  boogsie  bergen 
van  dii  eiland  in  bei  landscbap  Fialarang  •  bebbende 
de  boogste  iop  naai^  giming  oiiitireeka  6000  roeien 
hoogte :  meer  Wetielgk  zgn  drie  der  boogate   ber- 

f  en  -9  naar  scbatiing,  4(00  voeten»  en  een  berg  nabij 
Smor  Koepang  ongeveer  4000  voeien  boog.    Aldus 
heeft  men  de  volgende  bergen: 

Lakaan  (K)       .  •  ^  •  •  . 

en  op  ongeveer  9<^  IA'  Z.  B.  en  125«  kV  0. 
5  mgJen  van  de  digiate  N.  W.  kuai  bg  Baioe 
Oedebt  6}  k  T  mijlen  van  de  digiie  Z.  O*  kaai  by 
WaibaH. 

JUieamaffa  (N)   . 
gelegen  op  ongeveer  9^  2V  Z.    B.  en  124^  v54'  0. 
L.  ongeveer  4  m^lenZ.  Z.  W.  van   den  Lakaan. 

Moeiiê  (0)  .  .  .  .  .  . 

gelegen  op  ongeveer  9^  30^  Z.  B.  en  124<^  43'  0. 
L.  ongeveer  3  mijlen  bewetten  den  Mieomaffii. 

Fetie  (M)  .  .. 

Timoê 

dit  gebergte  ligt  ongeveer  11  m^len  N.  N.  .0.  van 
Timor  Koepang ;  de  hoogste  iop  op  9^  33'  Z.  B. 
en  123»  67'  O.  L. 

Fatae  Zeeoe  (P) 

elegen  op  ongeveer  9<^  62^  Z.  B.  en  I24<'  O'  O.L., 

mjlen  ten  N.  O.  van  de  baai  van  Timer  Koepang. 

Uet  gebergte  Salamo»  digi  langs  de  N.  kusi  van 
de  baai  van  Timor  Koepang  „  aal  misschien  3  i 
4000  voeten  hoogte  hebben. 

EILAND  MOA. 

Dit  eiland  beeft  een'  altoos  rookenden  vulkaan 
(R)  nabg  deszelfs  O.  niteinde  •  op  ongeveer  8®  12' 
Z.  B.  en  127»  50'  O.  L 

BRAND£ND*£ILAND.  | 

Vit  eiland  beeft  een'  bestendig  werkenden  vulkaan  I 


Hijnl- 
voeten. 


4000? 


Wttt- 
nemers* 


6000? 

4500? 
45Ó0? 


4500? 
4500? 


4000? 


4000 


Digitized  by 


Google 


SU 


(U)    gtUgetk    «p   angereet  O*  W  Z.  B«  0a  1226* 
3o    O.   Jj»       ••.'••••♦ 

EOLAKB   CELEBES. 

Orer  het  algemeen  is  dit  eilancl  zeer  Weinig  be* 
kend  9  xoodat  de  hoogte  Tan  dechti  enkele  bergen 
met  sekerheid  kan  opgegeven  worden.  In  de  resi* 
dentie  Menado»  nabif  hei  ]!f.  0.  einde  van  Gelebes» 
Tindt  men  rerseheidene  hooge  bei^rtoppen  e»  rid- 
kanen  9  waarvan  de  volgende  'bekend  aijn : 

ICioBai  (A)  op  1«  »  W.  B.  en  I25*  5'  O,  L 

Sepoetoe   (C)      .  *  «  <  « 

Lokom    (D)  .'         .  *  .  « 

Tiree     Georéêderg    (E)  .  . 

Verder  vindt  men  in  deze  residentie,  langs  de  N 
kntt  van  Celebes^  veel  vrij  boeg  gebergte  in  ^  de  na- 
bijheid van  Amoerang»    en  in   de  rekjes    Bolang 
Banka»     Bolang    Mi^otida,     Ea^dipang,    PaldOy 
Bwool  9  Tontoli  9  Fariegie  finz, 

In  hei  Zolden  van  het  eiland  Celebes  schijnt  de 
hoogste  berg  te  a^n  die  b$      . 

Bonthein ,  op  5<»  23^  30'  %.  B*  eft  IW  i^  O.  L. 
ongeveer  2.  O.  t.  0.  i  O. »  8i  mijl  van  Makas-^ 
ser  en  K.  t.  W.  ruim  2  mjlen  van  Benthein. 

Het  bergje  bij  Boelékenba  1  dikwi}li  Slangenberg 
genoemd  $  Is  in  vergelijkidg  zeer  veel  lager. 

Langs  de  Westkust  van  Celebes  vindt  men  in  het 
Gouvernement  van  Makasser  onder  anderen  nog  den 
berg  Baleangin«  ongeveer  O.  N.  O.  }  O. ,  4  mijlen 
van  Maros ;  het  gebergte  bij  Tanette ;  id.  benoor- 
den Mandhar ;  een  Tafelberg  op  ongeveer  0^  56^  Z. 
B.  >  beoosten  Palos»  en  bet  gebergte  TÏmodjang 
nagenoeg  in  heft  midden  des  eilande. 

De  eiknden  Boelen ,  Weijwongie  enz.  langs  de  Z. 
O.  kust  tan  Celebes  zijn  bergaehtig »  doch  bevatten' 
geene  bizonder  hooge  bergtoppen. 

MOLUKSCHE    EILANDEN. 

EILAND  BOERO. 

Piek  naby  het  N.  W.  einde  des  eUands  (A>  . 
Een  Eng.  kapitein  bevond  de  hoogte  van  dezeit 
berg ,  door  berekening,  10327  Eng.  voeten ,  dat  is 
10026  R.  voeten.    Met  helder  weder  kan  dezelve 


RijnL 
voeten. 

36oor 


Waar- 
nemers. 


643S 
MO0 
4847 


0000? 


Fersi. 
ié. 
id. 
id. 


10000? 


Digitized  by  VjOOQIC 


545 


op  rium  100  Eng.  mifiem  gasien  -  w^rdaa. 
Welligt  b  de  opgagevea  hoogte  ieit  ie  groot* 

eilaKi)   CERAM. 

iToetéi  keli'aehwgie  (D)  •  •  •  • 

Volgas  Vaïenipn  vindt  men  het  hoogste  land 
op  Geram  achter  de  dorpen  Telesen  en  Felin , 
welk  gebergte  Neeia  heli  genoemd  is,  en  op  ld  k 
17  roylen  afsiajuU  i^êd  kan  geiien  worden.  Na 
deie  opgave  zoude  de  hoogte  rmial  8000  voeten 
kunnen 'bedragen.  In  de  Qeographle  van  MaitB' 
brun  wordt  gesefld,  dat  op  Cerws  verscheidene  f 
evenwijdig  loopende,  bergketenen  worden  aangetrof- 
fen, waarvan  er  éëne  meer  dan  8000  Par.  voeten 
hoogte  schijnt  te  hebben. 

In   het  geogrsf^ihiseh  werk  van'   W.  Outthrie  $ 
vindt  men,  dat  op  Ceram  vele  bergketenen  worden 
gevonden  ,  van  omstreeks  1330  toises  hoogte ;  1330 
'  toises  is  gelijk  8267  Rijnl.  voeten. 

Het  Noesa  heli-gebergte  bevindt  sieh  nageno^  in 
het  midden  des  eilands  op  omstreeks  120*  W  O.L. 

Meer  naar  het  O.  eiuue  van  Ceram,  schijn  de 
hoogste  bergen  ie  zijn:  Tobie ,  Waroe  en  een'  Ta- 
felberg nabij  den  Z.  O.  hoek  ;  terwijl  de  bergen 
Ualoepetela,Haroe  en  de  Papenberg  in  het  N*  W.^ 
gedeelte  van  Geram  gelegen  zHn. 

EILAKD   AMBOmA. 

Saihoetoe  (B)  •...*. 
dit  is  'de  hoogste  top  van  het  geheele  eiland, 
gelegen  ongeveer  If.  If.  O.  è  0. ,  2§  mijl  van  het 
fort  yidtoria,dp3<^  S2f  Z.  B.  en  128<' 20^  30^  O.  L. 

De  eilanden  Haroekoe ,  Saparoea  en  If  oesa  laut 
sch&nen  minder  hoog  te  zijn. 

EILANDEN  TERNATE,  TIDORE  enz. 

Piek  van   Tid^re  (B) 

Tolgens    eene   andere   opgave    is  de  hoogte   S435 
voeten  (Meinto.  (?)  ). 

Deze  berg  is  gelegen  op. O»  Wlü.  B.  en  127<>  3V 
O.  L. 

Vuikëan  vuu  Ternatê  (C)    . 
Tolgens  eene  andere  opgave  is  de  hoogte  5404  voe- 
ten (Bmnw.  (?)  ).  • 


Rijnl. 
voeten. 


Waar- 
nemers. 


8600? 


3800 


Forst. 


5876  Porsi. 


5336 


Forst. 


Digitized  by 


Google 


540 


la  het  werk  Tan  VaUntjfn  wordt  deze  ber^  op- 
gegeven hoog  ie  zijn  »  volgens  eene  nette  meting  " 
367  roeden  en  2  voeten ,  hetwelk  4406  voeten  be- 
draagt. Ik  geloof  dat»  de  nette  meting"  een  weinig 
onjuist  is  geweest. 

De  voornaamste  uitbarstingen  van  dezen  altgd 
rookenden  vulkaan  y  die  gelegen  is  op  0^  40^  N.  B. 
en  127®  26'  O.  L. ,  hebben  volgens  VaUntijn  plaats 
gehad  in  de  jaren  1608,  1635,  1653,  1673,  1686 
en  1687.  Eene  geweldige  eruptie  en  aardbeving 
had  er  in  Febr.  1840,  en  eene  latere  onlangs  in  1843 
(11  April  ^27  Mei;)  plaats. 

Het  eiland  Maksian  of  Makjan ,  ruim  5  mglen  ten 
Z..  van  Tidore ,  heeft  een'  uitgebranden  vulkaan , 
welke  in  1646  na  eene  hevige   uitbarsting  gespron- 

fen  is.    Deze   berg  is  minder  hoog  dan  die  van 
'ernate  en  Tidore. 

Op  Gilolo   of  Ualmahera  treft  men  vele  hooge 
gebergten  ,  welligt  van  4000  tot  ruim  6000  voeten 
hoogte ,  aan ;  doch  de  andere  eilanden  in  de  nabij- 
heid  van  Ternate,    als:   fiaisjan ,   Tawallij   enz. 
schijnen   minder  verheven  te  sgn. 

BAOA- EILANDEN. 

Goenoeng  Jlpie  CF)   •  •  •  •     P* » 

De  hoogte  van  het  kratervlak  op  dezen  vulkaan 
werd  door  Mêinw.  bepaald  op  1696  voeten  ^  hierbij 
nog  p.    m.  300    voeten  voegende,   verkrijgt  men 
voor  den  hoogsten  top  p.  m.  2000  voeten. 

In  eene  andere  opgave  vind  ik ,  zonder  bijvoeging 
van  authoriteit ,  voor  de  hoogte  der  bergen  op  de 
Banda-eilanden  opgegeven :  de  Vuurberg  1646  voe* 
ten,  de  berg  Bandera  1549  voeten  en  dePapenberg 
629  voeten. 

De  voornaamste  uitbarstingen  van  dezen  rooken- 
den vulkaan  hadden ,  volgens  Valenten ^  plaats,  in 
de  jaren  1586,1598,1(^09,  1615,  1629,  1632, 
1683  en  van  1690  tot  1699  (6  jaren  achtereen): 
Tolgens  sommige  berigten  zoude  de  Goenoeng '  Apie 
ook  van  1765  - 1775 ,  dus  10  jaren  zonder  ophou- 
den, gebrand  hebben. 

Eene  zware  eruptie  had  plaats  in   1820  (Junij 


Rijnl. 
voeten. 


Waar- 


2000 


Kauw. 


Digitized  by 


Google 


M7 


ioi  Oo(.)«  Latere  .mtharitiiigeii  ia  ile  jaren  1824 
(April)  eo   1828. 

Be  aieevte  andere  .eilaodea  in.  den  Melnkielien 
archipel  agn  niet  bijsonder  hoog. 

NliÉüW  -  GUIIfEA. 

Sneêuw  geöergte  (A)  .  •  •  .  p.  m* 

Op  Niêaw-;Giiinea  bevindt   aich  een  seer  hoog 

gebergte»  dat  alle  toppen  in  den  .0.  I.  archipel  in 
oogte  overtreft». want  alleen  d4ir  worden  kruinen» 
met  beatendige  f  neenw  bedekt »  aangeiroffen*  Yer- 
icheidene  reizigers »  onder  anderen  Muil. » gewagen 
van  de^'op  verren  afstand  sigtbare»  witte  gllnete- 
rende  kleur  dier  bergtoppen»  wdke  niet  anders 
dan  door  sneeuw  ontataan  kan.  Tolgeos  jé.  von 
Eumhotdt  il  da  onderste  ^enslijn  der  altoos  du- 
rende snemw »  op  bergen  in  de  tropische  streken» 
op  47fl  mètres  of  15260  RgnL  voeten;  hieruit 
bUjkt»  dat  het  bedoelde  gebergte  op  omstreeks  16000 
voeten  hoogte  kan  gerekend  worden. 

Be  berg  Lamantêjieri  (B)  .... 
is  gelegen  aan  de  W.  zijde  der  Tritons  -  baai  »*  op 
Z^  39  2.  B.  enl34<»   10'  0.  L. 

Ter  vergelpking. 

Be  ondor  volgende  opgaven  znn  genomen  van  de 
hoogte  kaart :  »  Gêmaeïdê  der  o^deutêndUên  JTd- 
ken  der  Erde^  von  C*  JDeejardinê.  Jfünohen,  ^ÉS;^,^* 

EUROPA, 

Mont  Blane  (A)  hoogste  berg  in  de  Alpen  en 
tevens  van  geheel  Europa  .  •  .  • 

Etna   (C)   vulkaan  op  Sicilië 

Mulhacen  (B)  hoogste  top  in  dePijreneên 
De  grootste  hoogte»  ooit  met  den   luchtballon    be- 
reikt» is  geweest  door   Gm^  Luêêac    te  Pargs  in 
1804  (a)        

Het  klooster  St.  Gothard  (1)  ligt  hoog 

AZIË 

JD^walaghiri  (A)»  hoogste  top  in  het  Uimma- 
kfa   gebergte»  p.  m. 

Petcha  of  Hamar »  hoogste  berg  in  China » 

6.  j.  l0.  8. 


RUnL 
voeten 


16000 


2390 


Watr- 
nemers* 


Man. 

(tr.) 


15319 
10638 
11466 


22220 
6610 


27500 
20388 


37. 


Digitized  by  VjOOQIC 


S4» 


JBou¥hoH ,  de  Iwêaite  berf  (C)  vp  M  «laBd  *)J 
Id^        >  éan  Tiukaaii  (D) 

jldiéM  piek  (E)  «f  Ceiloii    •         •         •  . 

Be  hoogste  lUd  in  Aiié  ii  Deba  (I)       « 

AFRIKA, 

MoogBüÊ  keirg  ia  Abgsunie  en  ieyeng  yan  gekad 
Afrika  (A) 

Piek  rao  VeMrifb   (1)  .  .  ;         • 

jlUHêw^ne  (€)  ,  koomie  tap  «p  Madagaekar,  • 

Tmfêlhêrg  (D)  bij  de  ïaab  de  €^o#de  Ueop » 

^ta*a  jPïeA  <£)  ep  St.  lideiia»      , 

AUBRIKA. 

Soratm  (A)«boefite  berg  van  ket  Aadee  gebergte 
in  Pem  en  teirent  tWi  gekeel  Amerika  f 

ChiMèoroêêo  (B)  .         •         •  . 

Otu^êloupe  (C)  ,  Talkaaa  ep  dit   eüaad. 

Het  hoogite  dorp  in  Z.  Amerika  ii  Taoora  {!)< 
in  hetrjjk  Pera»    .  •  •         .         . 

Be  «tad  Quito  (2)»  ligt  koog 

»      »     laesico(3)9    »       »  •  • 

ZUIBZEE-EaAITBfiN. 

Méhona  Moah  (A) ,  op  de  Sandwich  eilaaden » 

Etpnoni  (B)  »  berg  op  Nieuw  -  Zeeland ,    . 

Berg  (C)   ep  Otaheite, 


mjnL 
voeten. 
10M4 
7M0 


ISUl 


11904 

11176 
3411 

27M 


M4flt 
10815 


137M 
9263 
73011 

17470 
14719 
10554 


Wu 


P.  Warm»  vur  Cu 
Luit.  ter  ssêé. 


*)  Het  eiland  Bourbon  had  by  Afrika  behooren  genoemd  te  wor 


Digitized  by  VjOOQIC 


p- 


re/JjVJL4 


/ 


T^oAejts' 


V    /  I 

J'o  tl  ~J\t jrtnn  eyr-erA n tt  ofZcrft rfAtttf 


7Ko<70 
rsooo 

/óOOO 

rroaro 

Sooo 
aooo 
yooo 
sooo 
sooo 

Jooo 
Siooc 

JOOo 


/lytr/.  f^cA^n 

__    HtTOOtf 
ÜT'Off'f 

*ieooo 

,  i 

U  2aooo 

i-j  9*^000    * 
L    iso'o  o 

|~|  9JW00 

I  \ 

L,  '..f o 00 

i-J    QOOOO 

I 

I  •    . 

n 

i-J  /SOOO 

I 

|_j   f^OOO 

Li   IJCOO 

n 

U  fSooc 
*-'  /rooo 
p-l  ."?ooo 
-j  sooo 

_j   ifOOO 

_j  yooo 

J    rooo 

I 


■^ooo 

0000 

\-\  aooa 

rooo 


,/.   S'yftrtei/    sc£/^^> 


Digitized  by  VjOOQIC 


I 


Digitized  by  VjOOQIC 


ÜENGELINGEPi. 


SBW  TAFMBBL  YAM  BIMAirftBSOHB  Z^BB  *  GBirOpH TEH 
Bir  KA&AK¥BR8. 

(Tarrol^  rêh  bkds.    414). 


Het  wat  eem  MiiMMMir  $  iui  edel  Moed  gesproieiit  Ik4ï- 
iQi«  feiuuuiid  >  eB  algeaMeB  ia  sija  Taderlaod  bekend 
onder  d^  teeBeam  run  Da^ng  PaAkbi  BBsvrsBve  (1) ,  of 


(i)  Het  woord  Daeng  in  het  Macassatrscb  beteekent  niet  slechts 
eea*  beptalden  addyken  titel ,  maar  wordt  ook  gebezigd ,  om  aan 
voorname .  lieden  van  allerlei  nmg  een  bQ-  of  eernaam  te  geven. 
2oo  worden  in  een  Wadjonesche  chron^k  zel£i  twee  koningen  van 
Gm  genoemd  Dacng  Boto  en  Daeng  Patobo.  Daeng  Pa2mbi 
Bbenteeng  beteekent:  de  faalbckUmmer  ^  in  zinspeling  op  de  fe- 
woonte  der  verliefde  Macassaarscfae  jongelii%en«  ^e  *s  nachts 
tegen  de  palen ,  waarop  de  huizen  gebonwd  zQn ,  opklimmen  ,  de 
bindselen  van  denbtmboesen  vloer  doorsBi}dea,en  ilzoo  bif  iMUue 
gdiefde-  komen.  Ook  aan  den  beroemden  held  JCaréung  Madi  » 
wordt  ifi  het  fied »  naar  hem  genoemd ,  die  eemaam  gegeven.  Men 
behoeft  dien  aeam  echter  niet  in  deszelfii  letteriyke  beteekenis  op 
te  vatten ,  nner  liever  in  de  meer  algemeene  van  een  vuHgen  en 
slouimociSgcn  minnaar. 

37% 


Digitized  by  VjOOQIC 


550 


bjj  Terkoriing  Daeng  Piftiui.  Ook  hg  had  sgn  eerties 
krijgsroem  yijf  jaren  te  Toren  f  onder  de  banieren  van  JE»- 
raeng  Boxtolaïcxs  »  behaald*  Met  desen  Vorst ,  na  de  in« 
neming  ran  Goa  door  den  Admiraal  en  YeldoYerite  Swhtt, 
naar  het  gebergte  geylngta.en  yerrolgens»  na  deaseUt 
dood  9  heimeiyk  tot  synen  vader  Kdraeng  Samata  ,  een 
der  negen  kiesheeren  yan  Goa ,  wedergekeerd,  aanschouwde 
hg  met  overkropte  spijt  den  gesonken  toestand  sgns  va- 
derlands»  en  besloot  hij»  buiten  hetselve,  sgne  sueht  naar 
roem  en  heldenavontnur  te  voldoen.  Dit  had  hem  eerst 
naar  Waé{)ó  gedreve^ ,  toen  hetzelve  door  de  wapenen  der 
Compagnie  bestreden  werd»  en  sijn  hart  zwol  van  fierheid , 
daar  hij  den  vijand  van  het  te  vergeeft  bevende  To9orm> 
xag  wijken.  IPfu  was  bij»  door  jgelijke  roemsncht  geprikkeld, 
door  eenige  weinige  getrouwe  aanhangers  verzeld,  met  een 
wel  zeilend  vaartuig  in  de  baai  van  Bima  aangeland »  ea 
verder  landwaarts  in»  naar  Jhmpö  gei<>gen»  onder welka 
rijksgrooten  hij  een'  ouden  vriend  zijns  vaders  hoopte  terag 
te  vinden.  Op  zijne  doorreize  door  Bolo^  vernam  hg  met 
bevreemding  de  verwoestingen,  door  een  handvol  roevers 
aangerigt »  en  met  edelaardige  deernis  beklaagde  hif  het  lot 
ier  weggevoerden.  Zoodra  hij  echter  de  vrees  bemerkte* 
die  allerwege  de  harten  der  mannen  had  aangegrepen  y  kon 
hg  zich  niet  weerhouden »  zgne  verontwaardiging  openlyk 
te  uiten»  en  sichselven  aan  ToreH  Boh  als  een  wreker  van 
het  geleden  onregt  aan  te  bie4en.  Gemakkelijk  viel  het  hem 
ditmaal  dan  stadhouder  te  naderen ,  die  in  groote  versla- 
genheid» aan  de  zgde  zgner  beminl^e  dochter^  nederzai. 
Na  de  eerste  pligtplegingen  ^roeg  Bawny  Piixu  den  7V»« 
Têii  naar  de  oorzaak  der  algemeene  verslagenheid ,  vervol- 
gens naar  een  naauwkeurig  verhaal  van  het  gebeurde.  Te- 
re/t Rolo  antwoordde  in    korte  uitdrukkingen»    die  zgnen 


Digitized  by  VjOOQIC 


55t 


veériin  diiideli|lc;  openbaarden »  en  keerde,  rervdgeni  met 
eanige  lehaamte  tj^a  aangesigi  af.  Nu  liet  JOaeng  Pa&kbi 
ifa  oeg  yaüen.op  de  bekoorlgke  Sakpila,  en  één  we- 
dflrxj)daclie  blik  bealiste  orer  beider  gezindheid  en  Ter-> 
bond  beider  harten  met  onwederstaanbare  toorerkracht  aan 
eaa.  Den  eiech  dei  oogenbliks  eehier  geheel  beseffende , 
wachtte  Daeng  Fa&vbi  sich  voor  elke  uiting  ran  het  bg 
hem  opwellend  gevotel :  doch  lich  tot  den  f todehoader  wen- 
dende,  riep  h$  met  geeatdrifi  uit:  ^ Welaan»  Tortli  Bolo^ 
yreea  niet»  maar  toon  een  man  te  zijn:  geef  mg  het  bevel 
uwer  krjjgimagt  en  weldra  zult  gij  gewroken  zyn  of  my 
nimmer  weder  aanschofuren  I"  Toreli  Bolo  nam  den  Toorslag 
aan,  weldra  zag  men  Maeng  PaSImbi  met  de  zynen  aan  het 
hoofd  eener  nieuwe  magt  naar  het  gebergte  trekken  en  eene 
▼olkomene  overwinning»  die  de  geduehte  rooreribende  ge* 
heel  yernieÜgde»  toonde  aan  B%ma*9  opgetogen  bevolking, 
wai  de  Maol^aar  vermogt« 

•  CMtoel  Bolo  Juichte  den  temgkeerenden  held  te  gemokt : 
mtBzaam  geleidde  hem  Toreli  Bolo  in  zijne  woning  en  naauwe- 
Igki  was  men  aldaar  nedergezeten »  of  de  vraag:  «hoe  kan 
ik  «we. dapperheid  naar  waarde  beloenen?''  wees  Daeng 
Paftan  het  geschikt  tijdstip  aan »  zgne  liefde  tot  Sakpbla 
te  openbaren.  Met  yorwondering  nogtans  vernam  Toreli 
Bolo  de  verklaring  des jongelings :  zijne  geliefkoosde  plan- 
nen om »  door  het  wegschenken  der  hand  zijoer  dochter,  zijne 
schatten  te  vermeerderen»  konden  hier  geene  toestemming 
dolden.  Echter  was  de  Macassaar  te  vreezen  en  eene  wei- 
gering kon  met  regt  als  een  hoon  worden  opgenomen.  Ifa 
eenige  oogenblikken  zwjjgens » (welke  hem  een  juisten  mid- 
delweg deden  opmerken»  sprak  hij  daarom  Daeng  VlImmi^ 
in  dezer  voege»  aan:  «Jongeling  met  regt  vraagt  gij  tot  be- 
looning de  hand  van  haar »  die  gij   geredt  hebt »   daar  nw 


Digitized  by  VjOOQIC 


352 


roeÉi  ftk  de  sdB  «in  d«n  kemel  blinkt:  eTeftwel  r#0gl  kei 
mg  niet  «enen  iehoonsoon  aan  ia  nanen»  He  gaana  an 
dan  rang  van  Sihpkul  geiyenradigda  schaiian  bazil:  mair 
wdaan»  ik  w|ji  n  kei  middel  aan,  dia  %e  ▼erwerTan.  la 
kei  boogite  gédeelia  ran  hei  Song6nté$che  gekergia  9  ih&m 
inwonera  (1)^  ofsokoon  aan  Bima  onderworpen»  nog  mwa 
keidenen  zijn»  liggen 9  rolgeng  oude  arerleraringen  graata 
aekatten  begraren:  dese  worden  door  twee  reradirdLkelQka 
■langan  bewaakt ;  roor  n  echter  is  n:eis  ia  noa^el^k ,  kei 
gebergte  zelf  siddert  voor  uwe  aan  nadering.  6a  dan  heen , 
bestred  en  verdelg  de  genoemde  gedrogten ,  roofkat  gond » 
iraarop  zij  dag  en  nacht  nederltggeifl  en  geniet  daarna,  in 
de  armen  van  Saxpua  ,  eene  niet  alechk  raemvoBe  maar 
ook  rijk  gezegende  rast!'' 

Daeng  PiftHBi  verwonderde  aioh  an  op  zQne  baart  an 
kon  aijn  misnoegen  naauwlijks  oaderdmkken.  Ta  koogkir» 
tig  evenwel,  om  den  schijn  op  zich  ie  laden ,  dat  k^  'eam^ 
gevaar  ontweek»  nam  hg  kei  voorsiel  van  ToréK Bóié  ian 
en  reeds  de  volgende  morgen  zag  kern  den  weg  iialan  vaar 


(i)  O&choon  te  JBima  het  Mahomedsaflickè  gdoof  kiacfatf^ 
Is  ingedrongen  dan  op  CeUbes^  z^n  da  Dongoneaen  nog  goibeil 
heidtnen«  By  de  Bimanezen  xehrea  zQa  ecfaier  ook  nog  gnoeg 
sportn  van  ood  bqgeloof  aanwttig ,  b.  y.  hcc  aafbondn  vaa  koe 
beUige  paard,  dit  door  niemand,  zel&  door  den  Solo»  niet,  -neg 
beitden  worden ,  en  wanneer  het  wordt  uitgeleid  eq  op  de  ba- 
zaar  verschoot  vui.  ieder  der  verkoopers  cene  schatting  vaa  voe^l 
en  kkkerneycn  ontvangt.  Hetzelve  geldt  voor  het  psllsdinm  des 
rijks.  Sterft  het  zQn*  natuurleken  dood,  zoo  begeeft  men  zich 
ntar  Goenoetig  Jpi^  wsar,  zooals  men  zegt,  geene  paarden  voor- 
handen zjjn  ,  nia«r ,  na  het  genoemde  sterfgeval ,  een  ander  uit  den 
hemd  nedergedssld  pasrd  wordt  gevonden.  Van  dtar  den  naam 
van  K^eéla  tMnoeron  hetzelve  gegeven. 


Digitized  by  VjOOQIC 


m 


hêk  JBamgomêÊciê  gdb«rglew  Biar  «iid«rtii««6|id»  ^^  tnh-* 
iroBvea  var  opgewekt»  eo  k^  ia  Ifds  begeerde  Ie  v^fneilieii; 
4^  oolf:  /'Are/»  üo/a  in  kei  geheim  i^ae  iloehter  mh  een  aa-* 
der  kad  leegeaegd,  UêL  kg  eenigeii  ataer  laakkereaeUereik 
•le^la  deer  drie  derailye  en  mo'  Bimaaeeeekea  gide  Ter- 
seléyMaYiardde  kg  agneaiegt.  Hiaderpeal  ep  ktaderpeal 
■ekeea  siek  kier  legea  kern  te  T^i^ffenA  w^wraedk  ileBa 
Uipfoi»  B4Hdi  gapende  a%roa4ei^f  nook  aiet  woeat  gedraieek 
aadefff tarten^  bergatraeanea  »  aodb  de  lagen  4»*  ruwe  kergv 
kewaaerij,  4ia  aiei  tegenaia  den  vre^d^ing  aanataardea» 
▼enaogiten  kern  afteaekrikken.  Meaigaiaka  snorden  de  mn 
Êiugao^m  der  D^rngmmemen  kem»  of  ket  opTerwaAis,  tfoadr 
eai  k^  kaofd,  n^ar  weldra  leardea  deae  kQiia  gekeel  aaak-^ 
te  9  deekta  deor  eea  daaae  deak  om  de  lendeaen  en  eim 
laaiarkkd  mek  opgeatokeo  aitaiade  oi^  de  keaMiiapea  ba>i 
kleeda  aaa:raQevs^  dm  atTemekrokkéa  Maeaieatr  te  eat» 
aifia.  lifidemk »  na  seren  dagen  awanrana,  Ternem  k$  rwa 
agn  geleider»  dat  kg  de  pUata  der  rerborgea  aekaiteii  a^T 
darda.  Den  gida  aekter  ^alaenk  na  da  nwed  om  T^rdar 
ta  gaan.  Mmtng  FAiw  Tordedda  da«^  v^  nakkevi 
aa  hefcield  eea  kaaaer  k$  aiek,  terwfïl  k^aoiet  de  oTeri-^ 
giaa  deae  aftprai^  maakte  >  dat  aü  die  ket  «laagenpaar  kat 
aant  aatdekkea  magtaa»  de  anderan  teratond  door  6#a' 
aeia  daanaa  Terwittigeii  sottd^*  Oe  beide  partgwi  gia-^ 
gao  na  ap^  TereahiUeade  wagaa  veerta  naar  dwaalden  w4-r 
dra  gdkeel  van  elkander  af.  S^ng  Piitaai  drong  .door 
een  digt  in  een  gegroeid  krenpelbosok»  dat  den  opgang  eener 
kleine  hoogte  bedekte»  van  waar  hg  eenig  nitzigt  orer  de 
oniüggende  laadalreek  hoopte  te  rerkrö^n»  ea  naauwltka 
kad  kg  den  top  berttkt  of  bg  koFoad  aiek  aan  den  rand 
Tan  een  onbegroeiden ,  zaekt  nederkelleadea  knil»  waar  hg 
de  belde  aionatere  ia  grui^lijke  ankelaing   in  een  gekrea- 


Digitized  by  VjOOQIC 


iU 


k«U  sig  VfKl^'  ^  ^^  "^^^  ^^  h»eé  kop  iscfatkoM 
oakftog  a&  k«i  wat  de»  MaeanMuneheB keld  ab  af/iwaak*- 
len  vaara  kam  tagen^aeidan.  Zondar  aarselbg  wiarp  kf- 
xiak  iaraiaiid,  aiet  aao  gawiaaan  aprosg»  op  kal  ondiar  am 
TarbrgieMa  keiselTo  dan  kop.  Maar  dai  to  Traaaiei|ktr 
aalwikkelde  nu  kat  andera  aMaaiar  sgoe  kraaki:  éê  roalaa 
daa  fceldkafHyan  jongelingi  garaakloA  ia  dniiand  kranka- 
lingan  T^rward ;  de  lange,  apiraalvonaiga  kringan  ▼arkiê- 
ntn  siek  kooger  en  kooger  an  alaften  aiak  enger  an  angar 
raadom  zQnUgekaani;  een  stroom  van .  ynikiardig  <  awaddar 
spaita  nit  den  apen  mail  raa  kat  gedrogt  orer  Bfn  aan:^ 
gaaigt;  elke  paging  oai  aidi  loa  ta  wriagan  blaak  var* 
gaafaeb  ie  Ejjn;  anheratalbaar  saheen  da  jangdiga  bddvar* 
loreni  plotaeling  eebier,  gt^  ean  bliksematraal  in:  dan 
naakt»  kwam  kei  eenig  oyefgakleiran  knlpmiddel  kern  ▼aar:dan 
geaat  en  eyan  anal  werd  ket  aaagawené.  Hg  gaf  nick  nb» 
lafdiyk  in  aekfa  gakeal  over  aan  de  omklemmingan  mim 
vfanda»  muiar  kidd  de  ontkloota  twaeanidaade  kria  onk^ 
waeglQk  TOOT  da  borst:  de  akng  nn  bamerkeada»  dal  kal 
in  kare  magt  itondt  den  laataten  doodelgkandrok  ia-  ga- 
ren, wrong  siek  mei  verdubbelde  iuraektaittspanBii^  am 
daa  jongdings  Ugokaam  in  aan ;  daar  idooresaed  kat  vi«- 
mend  aiaal  der  met  Soawaeneea  pamor  doorwrackie  kaia 
kei  ecknbbig  val  dea  adders»  en  in  golven  van  swarlgaklaard 
bloed  onIHood  alle  levenskraekt  desaalft  iwaevoiMUg  ver- 
broken Ugokaam  (I).    J^oéng  PAtan  self  gleed  nil  in  kal 


(i)  Op  eoortgelQke  wyce  doeden  de  beidensche  Tberat^^xttt^  in 
bet  htn  vtn  CclOes^  de  groote  skngen»  die  z^j  tot  voedsel  ge- 
broikao:  zjy  plaatsen  zich  met  een*  scherpen  Uewang  voor  ket 
lif cbitm  onder  een  boom,  wtsr  zQ  eene  dergrelQke  sking  bespenren. 


Digitized  by 


Google 


Ui 


avaMiig  YMfal»  «n  sloHta  op  ^  onkitlden  r^ndl  gÉfttel 
mt9«pni  neierr  tarwgl  s9ae.¥oel^Bdgia  de  kroiikdiuigttt 
¥«nr«rd  bterdn.  Zqn  nuikker  eekter»  iliA  ratils  ia  heierg^ 
•te  TMi  den  kwap  wa»  toen^esekoiea ,  laaar  ntucktdbee.^pe- 
tmeki  kad  kern  te  yerloweoy  berrydda  kem  aa  xoftder 
aMwte  nli  de  wrooffeik,  ^ekèm  hog  omgaYea.  ea  ¥ofrda 
keai  op  dea  raad  Taa  den  knil  terags  •  spoedig  keniMide 
aiek  de.  geeitkracki  des  MaoaiMaraokea  kelds^  en  keiden  yvtr 
keagdea  aiek  orer  de  kekaalde  overwinniog»  die  na  eea 
▼ailig  uiédelven  der  terborgea  sokaiten  toelicA. 

laniddels  kad  AiaaAssa  >  kooseer  ook-  aijae  Buaderkeid 
ky  Dmmmg  'Pxftnai  geyoeleade»  niol  a%e<ien  raa  s^ne  oiilr 
werpen.  In  tegendeel»  mei  dnbk^n  grer  aam  kg  tkaas  de 
IMoa  te  baat  ff  kem  dooi'  dea  Iman  hmAih  aaakeyolen» 
Aeode  op  denael£dea  dag»  dat  Jh^ng  Itji&vm  raa  de  ne- 
derlai^der  rooTtra  wederkeerde»  begtf  kö  2iek  naar  da 
koofdatad  ütaia ,  die  aaa  gekeel  ket  komngripi  kftrèn  BMie 
gaeUff  en  aeer  epoedig  gelakte  ket  kem^  bg  eeaige  Yoor* 
üattM  kof  beambten  ff  dea  stq)d  tegea  den  magtigen  ea  rgkea 
TérêU  B^o  op  te  wekken.  laaoaderkeid  ebMigdo  kijkieria, 
daar  kjj  Tan  iijae  Melde  tot  SAMma  toors%iigl|k  sweag, 
hïiToreii  Woeküf  dea  eereten  rgksgroote»  diea  kij  jaiit 
ia»  do  koolipkMito  aantrof»  ea  die  roede  yroeger»  nmar  te 
rergeefs »  SAxraxA  roer  agaea  aoon  ten  kawelijk  kad  ge^ 
rraagd.  Iie  door  AvlmAseA  opgekitste  groeten  kadden  ook 
wéldra  oono  swfkre  beeekoldiging  tegen  Téreif  Solo  nilge- 


Deze  latt  ziek  gedeeltelQk  nederztkken » en  omvat  den  onderstttn- 
den  maOff  om  hem  omhoog  te  trekken  ,  maar  doorsnydt  zich  zelve 
in  de  zamenwringing.  Deze  wQze  van  jagt  kon  Daeng  Paümbi  , 
die  zoo  Umg  had  rondgezworven  ,  niet  onbekend  z^n. 


Digitized  by  VjOOQIC 


556 


iufct»  m  Uardoar  WÊrdmmóevêemg»  noMle  ym»  iem  aéb^ 
tarvlMMgMiSvltMi'aMi  h^rél,  iar  oKtwÉÜJig  m  ia  ImmIi- 
♦<ihwa«i«B  vwi  a^'^  gtadliottiler  mb  de 
rtufitwi.  Deor  tMi'  konakliïkMi  h^êBf  mm  \ 
f%nM  f  wafd  étm  lüi  naar  £oia  aTergibnisi,  #•  aafaaa 
dkmtlrea  TartpreiAda  aioh  l^t  fleriMkl*  dat  da  ganlba 
rfkigraate  aMa  andara  daa  aan  daadronnia  liad  ie  «aak^ 
laa.  Tarali'  Jo/a  kayraadde  dit  aak  self »  aa  diao  iaa  ya* 
▼elge  Tan  de  eeraie  oogenblikkaa  dér  algaaMaaa  naiBai 
ring  gebmik  ttakatode»  ontrlaad  kg  in  aUaryi,  «Mi  afar 
deekler»  Iwae  getranwe  alavea  ea  aaa  Tale  kjaiaadtta»  ala 
k|  bij  den  iFarward«B  ajpaed  k^m  aiag^g  wardea»  nar.  hei 
gebergte.  De  kier  gekosea  aakalipiaata  laegft  rear 
dagen  Tefligfaakl  garen,  dawnaam  bekovd  waa  kier 
niet  te  weekten.  SiiDni.  beweeg  dna  karea  wmém 
dér  akren  af  te  aeiMka  em  Dm0m§  FlIüêm  ap  éa 
daar  Tan  keia  alleen  eenige  betebenaing  ie  kepen 
z(f  ne  neg  In  de  baai  yan  Aiaia  geankerde  praamr  aeaa-  wiÊr 
aniateade  gelegenk^  iet  Tinglen  i^ereekalle.  Aradf  jffaJa 
bewilligde  kieria  eender  tegeaapraak ;  da  be4e  Terirak  eai 
bel  3ongéneéêek^  gebergte  te  deerknoaea»  eik  ama  getakt 
kig  geneeg  den  Maeaaaaeraeken  prtna  apeedig  te  aiadepiv 
daar  kg »  na  de  entdekking  der  Tarbef|fea  aakattaa,  da  af* 
geatreepie  alaagenbnldea  ala  aegeteekenen  mei  aiek  Ta^ 
rende»  temg  keerde  em  ran  den  vader  a^i^ergafieidewark* 
Talk  ter  renreering  Tan  k<i^  gereadeae  te  Teraeekea.  i>a 
BimanetÊche  gids»  die  kern  veer  den  atrijd  yerlaten  kad»^ 
bad  zich  nu  weder  bij  hem  geveegd  en  riep  uit»  seodra  kg 
de'  weerden  yan  den  bede  bad  aangekeord;  aWelk.  eeae  ge- 
sckikie  gelegenheid  tet  wraak  veer  a ,  edele  3aeng,  PiiKut 
g!j  zult  toch,  Tertreuw  ik,  a  niet  aan  den  teern  dea  Sal- 
tans  bleetstellen  y   deer   de  bede  ran  een  nietaaraardlgen  ^ 


Digitized  by  VjOOQIC 


SS7 


«e  «  totiilafMfer  a^r  flluqpBQ  b^rteini  had  >  iD  te  w 

— sIb,  Ae  wratk  "ifsoei  :  WÊtmr  WMt  g)  niet  dat  ik^S^vrasA 

iMMrinf  «liwooHUIe  Dmeng  tjJaasi  op  geetreagen  toen. 

--Ceker^  weet  ik  dit,  nmr  *  •  •  • 

^Jbmr  bedenk  dearb^  ,  dat  li^ ,  die  eene  edele  Maagd  be* 

nrfnt»  B^a  bfal|^  niet  mag  of  kan  wttgerea  aan  den  gene» 

Tan  wien  aif  het  leTeatVebt  oatting,  al  uMgt  deseook  een 

onwaardige  éijb# 

'^Haarde  toom  dea  Soltanel 

-^ftfjaelf  aijt  een  ellendige»  dien  de  eentesweem  Tan  ge- 

Taar  reeda .  siddering  aanjaagt.    Maar  wat  Tirnagt  een  Ma- 

eaiaaar  naar  den  toorn  ook  dea  migligaten  gebiedera»  in  Aa 

Terdediging  derbeai  aanbevalen  taak.    fig   beell  genoeg 

am  sgn  kris  en  s^n  regt. 

*«-€^  wilt  dsa  tegen  aUe  wawaehnwing   aan  eene  reeke* 

leene  ,  welligt  TmehtdkMie  daad  Torrigten  ? 

«««•Ik  aal  doen  wat  dniaend  Btmaneaen  in>4n$aa  ^aata  niet 

TonnegteB.    Weet  dat  mgne  ankkera»  aeboon  weinig  in 

getaly  tot  dat  geahebt  bebeoren»  hetwelk  den  JLdmiraal 

8»onT  HMt  de  ganaebe  krögamagt  der  Cempagnie»  Tan  den 

morgen  iet  den  arend  in  de  TJaktOivan  Oeijaug^Pmm^ang 

tegenhield  en  alleen  Toor  de  meerdere  krigaknnde  des   Tf^ 

nnda»  niet  toot  deaaeUa  awerdere  dapperheid  beaweek. 

Verlegen  s  weeg  de  gids»  en  BMt  ^lenden  apoed  Tolgde  JUi^ng 
FèMmmi  den  bode  naar  de  acfanilplaais  van  Toreii  #e/o» 
waar  Sawêmljl  met  eprakeloone  aandoening  Teer  hem  neder* 
Tiel.  Miaaaaai  rigtte  b^  baar  op  en  iprak:  »  Treba  niete: 
de  kronkelingen  der  alaagen »  die  m^  emklemden»  waren 
swakke  draden  bif  de  kracht  der  liefiÉOy  die  aMJa  hart  aan 
het  nwe  Torbiadt:  gelifk  ik  eehter  de  Doagoneeehe  ge* 
drogten  bedireng ,  aal  ik  ook  de  Tijaaden  Tan  nwen  va* 
'der  afweeren :  reedt  heb   ik   daartoe  diegenen  niyner  mak- 


Digitized  by 


Google 


ssg 


km  Mft#d«i,  die  ik  TiHM«er  ie  Je/e  aeUerliei."  DeM 
Toorsorg  wm  ook  niei  oTerbodig •  Ktenwllke  UA  m§ 
Da€9g  Pa&hu  êI  sjjne  medgesallea .  weder  roadom  lieli 
Tersemeld ,  of  de  Tan  Mimm,  ft^esoadeii  kiügtKedeii »  die 
eiodelgk  de  ielmildpla»U  nui  JToreA'  Bah  heddeM  epg*- 
ej^eerd»  omringden  .deeselfe  rerWii  en  MeUen  eiken  ef-' 
togi.  Mei  geveld  peogi^n  sq  thent  den  sidderenden  eted^ 
kouder  mei  zQoe  doehler  weg  te  roeren»  doek  Dmêng 
Pa&mbi  wierp  sick  mei  de  lynen  imeekwi  beide  en  de 
ontitelde  mmeaesen  ileeges  mei  oyerkeaating  op  d#  rJiigi. 
Toer  den  Sniian  kon  dit  nlei  Terkorgen  blgyen;  doek 
kei  onidekie  kern  Ufent,  dei  Tere/t  BoU  eene  deekier 
kedven  niUiekende  «ekoonkeid»  wier  keai  keren  ainnenr 
meer  dan  kei  leven  waard  eekeen»  Znlk  een  pronkjnwed 
dei  lande .  moeti .  alleen .  niigkmk  karem  yereieren.  Se  Yorsi 
deelde  dese  begeerie  mede  aan  Téi%U  Wochm  en  dene 
▼ennimde  niei  daaelre  ie  Tersforkent  ie  de  koop  alsoe 
sgn'  enden  yljand  dee  ie  feller  ie  grieven.  He  Mecemeer* 
idie  Prine  wae  evenwel  ook  kier  eene  gednckie  tegenparif : 
om  kem  ie  overwinnen  werd  dos  liii  gekenigd.  Sen  twee- 
de koninklgke  bode ,  difcmaal  niei  een  gewoon  «endeHny, 
aaar.de  eerste  Bommpariü^  of  04>pertolk ,  vertrek  naar 
Bola  en  kondigde  af,  dai  de  Snltan  de  tegen  7ere/i  .Be/e 
ingekragte  besokuldiging  nader  ondersoeki  en  'e  mans  en* 
eeknU  erkend  kad ;  dai  de  Torst  kem  deswege  in  n^n  * 
eer^andii  kersielde,  en  tevens  Doéng  PjiImm  naar  Bimm 
riep «  om  kem  openlgk  ie  beleonen  voer  de  overwinning 
door  bem  op  de.  roevers  bekaaid..  Een  statig  gesantaeknp 
begaf  nick  daarop  naar  de  wgkplnats  des  vlngteliags,  em 
kem  te  midden  van  een  talrgken  stoei  Bolonesen  naar 
n^ne  woning  iemg  te  leiden.  Hsar  ziet ,  Têreii  Boio  werd 
niet  meer  gevonden.    Ziek  gèkeel  aan  Bmémg  PikSBi  over- 


Digitized  by  VjOOQIC 


5S9 


gagêVan  kebbeiide ,  nadat  kij  lieiii  de  hand  sijitor  didilér 
plan^ig  Ind  t^egMafd»  waa  hif  met  ddnaeltta»  laag»  wat* 
nig  baaocliAe  paden ,  naar  da  -s$da  der  baai  Tan  Bi9u$  ge« 
rl^gt  om ,  mei  hel  aldaar  geankerd  %gende  Macawaar^ 
selie  raartttigt  naar  elders  Ie  ontena|ipen.  Crelakkig  ook 
bertfiklen  a^  de  nabghèid  ran  het  feri  JTaiia  Bohr,  wmm^ 
»\j  aiek  ia  een  Tiesehershnl  verborgen  Meiden»  terwijl  eea 
det  Maeaaearea  ia  ^w  lifp(t*lifp9  naar  de  andere  zipdè 
overstak»  om  de  r^weMima  geMfj^erd^  Pnd&0wakang'  te  onl«' 
biédèa.  Ban  hektt,  de  keniaklf}ke  optigler  der*  reedéV 
die  berel  ontvangen  had-  van  «eherp  toezigt  te  honden. 
OTor  -hel  Maeatsiiiarflohe  vaartuig ,  vatte  argwaan  op '  Ufi 
desaélfs  epoedig  Vertrek» -en  eend  onmiddelijk  drie  gvwa-^ 
pende  praauwen  af  >  die»  iii  verbindlenis  mei  de  beteiting 
van  het  bovengenoemde  feri »  hel  uilseilen  der  baai  'ver-> 
hinderden  en  de  vlugtelingen»  ofik^on  ónder  velerkibe-^- 
taigingen  van  de  genade  des  Sultans»  noodtaaktên  naar 
Bima  lemg  Ie  kieren.  Zoodra  sif  hier  aan  wal  stapten  * 
sagen  aij  zieh  eën  behoorlijk  verblijf  aangewezen »  van 
waar  eene  deftige  belending  hen  ,  tegen  hel  avondiiwr »  naar 
het  Paleis  afhaalde.  In  het  gedrang  van  den  stoel  poogde 
men  Sampsli.  van  Dtténg  Pa&hbi  af  te  scheiden »  maar 
krampachtig  omgreep  zij  haren  geliefde  en  plotseling  hel 
deel  dezer  uiterlijke  eerbewijzen  doorgrondende ,  fluisterde 
zij  den  li(atstgenoemde'  loet  ^  wij  zijn  verraden ,  vlogl 
sdo  nog  vlngten  mogelijk  is  I  ^^  Ak  door  den  donder  ge* 
troffen  blééf  Daèng^  pA&asi  staan:'  de  verdubbelde  aan* 
dran^  dér  hen  omringende  geleiders  deed  hem  echter  spoe* 
dig  tot  bezinning  komen:  met  woedend  gebaar  trok  hij 
aijira  kris»  en  Si»».Jl  met  den  aëderen  arm  omvattende, 
baande  hij  zieh  aen  weg  door  de  menigte»  die  veer  hem 
uiteen  s|»alte » ge^k  het  schuim  der  golven  voor  eene  snel* 


Digitized  by  VjOOQIC 


SfiO 


stifcttik  ki»L  U|j  fêogée  sa  naar  M  ürmè  U  vUmUmi: 
d#  wag  dirwaarii  oofaler  waii  heM  ■%wiiidaa ;  aao  vael 
idf  s|m  Toeten  Immi  kénè^  ToorWktf  en,  ^{Ue  hf  Am  e«a 
ilfwcf  in»  kwun  weldlra  s|ae  TenrolgMns  ntt  het  gepfi 
en  TOBil  eene  ooiuMMe  lint»üe  geheel  verlaiea  eeheea» 
weer  hj  de  eerit%  Mipeniig  heepie  Ie  osigaw.  Beeb  aiet 
■■ewweiijke  nven  M  beide  gelieven  den  heannraUitaA  Inf 
der  1H%»  woBkig  upgekenee,  en  had  Daei^  PaIu  sf« 
seelen  laat  ep  een'  dêgó^éÊg/o  binnen  de hnl  nederferleid» 
af  èene  onheikpellende  gealallé  Tirieonda  sieb  ep  de  luvif* 
deniM  Hei  waa  AjrijUMA»  die  dit  onbeweende  bnia  tol 
i^ne  TerUI(jlplaata  had  gek0ien#  in  afwaehting  Taa  4an 
niMi«  sfner  knip«üea  aan  het  kef.  Al  bet  Teerdeelt 
dat  hem  het  tee?al  in  handen  gaf,  iut  éénen  blik  eTer* 
nieode,  aprak  hH  de  beide  getteren»  iMt  gthoHihelde 
▼riendelïkheidtdnaaaa: 

«•Bampaaltgen ,  wat  ¥oert  n  in  nalk  eene  ▼erb«aUriag 
hbr  henen?  Wat  deert  u?  Kan  ik  u  knip  Terleenenf 
«^eh  t ''  antweerdde  '^rnmig  PaImu  9  »¥e^gan  ona  aleehta 
een  weinig  hier  te  TerteeTen,  ent  de  naepering  onier  Tef- 
▼olgena  te  ontgaan ;  onbegrensd  aal  daaran  enne  dankbaar- 
heid weaoÉ. 

«-«Treet  nieta»''  hertatte  liinüaif  j»het  kan  deae  annee* 
dige  knt  ileehta  tot  eer  Teratrekkent  eene  wïi  herbergt 
aaaadieid  Terkend .  te  hebben  aan  den  aleai  soa  reeaurfk 
bekenden  Doêmg  tUmm.  Ook  aal  nienMMid  m  hier  aoeken* 
Snat  hier  wt  van  uwe  afinatting,  tot  dat  de  aehadvwen 
▼an  den  naoht  n  rargmnnen  in  rauwheid  uwe  vlngt  Toert 
te  setlen. 

— Sdelmeedige  AiAniuLf'^  atamelde  Samsua»  »hee  kan- 
nen wy*«.,.. 
— Mï  danken/'  Tiel  haar  M  hwiehelaar  in  de  rede,  aafn 


Digitized  by  VjOOQIC 


561 


«iel  «He  bewoneri  tmi  Mêtc  mt  dMielii  omrkakeii  ww^ 
fligif  Toor  konneB  redder  ^««iijr  PiiMif  alles,  al  ware 
lirt  «ek  kui  levea,  TeU  ie  l^bbea? 

■Ie  veiTüderjt  Tm  Bijn  bedekten  medeniiaiiaAr  niet  doori- 
si^^ode  en  d«urettbo?«a  s^oe  b^eelle  aaa  mei  i  aa  ée  bai^ 
ieiigewone  kraekteiiiepainaiiig ,  traardaer  Jil|  s^  geliéüë 
«aimuikellk ^ered  bad,  geToalendeteloeg  Dmemg  fjOmm, 
Ifiliiof  taan  de  whaeasebijimide  aaabieéiiigfea  Tati  JaiMAmA^ 
Uwe  laaMa  fiei  tereèebd  roor  ieder  hnnaer  een  leger 
apreMen»  ea  bekofito  daarop  a^naa  eeaigea  iüuS  alt  te 
«aadea/oBinwt  behoedaaamheid  #ek  S^reA'  JeM  e^  te 
apweto«  flg  Mid  eek  s|iiea  akaf  vit,  geeaaine  eobter 
lei  oatdekkiag  faa  den  irader  der  dDgeiakklge  S^avaLA  v 
maar  tot  a^nen,  mede  te  Bima  aanweii^»  rrtend,  dea 
imam  !»▲&,  aMt  aitneodigiiig  aan  ^eaadlTaa,  «poedig  te 
kenway  eia  geaameidvk  den  alapenèen  Haeaaiaar  ie  doodea> 
isatiéi.  Bogtane,  van  dea  Sottana  begeerte  kamie  bek«iaMi 
bebbeade»  wad  bet  meer  geraden  deaen»  dan  wal  Aitai- 
mèMA  te  diittea.  Uj  iwintt%de<kM  in  aUer  19I  den  «rer^ 
üeder  lifjfmebt,  van  ketgtea^  rernMaea  ha  en^  tenr^ 
de  beide  geUeren,  in  den  laten  arend,  de  .moegel^kbeden 
en  geraren  dee  daags  in  een'  diepen  slaap  vergaten,  om- 
riiigda  eeae  tterko  gewapende  benéo  bet  faaia  ran  Avjl- 
masa4,  die  engedaüig  de  komst  raa  Isiêmël  te  gemeet 
lig.  Be  aanvoerder  drong  daarop ,  met  «enigen  dèr  aSnén, 
naar  boren:  bet  gevaar  de^d  de  alapenden  teretond  ont- 
waken,  maar  tevens  de  kopeloosbeid  van  bannen  toeitand 
Insien.  ItiaAssx,  om  voor  aièh  zelVen  alle  verdenking 
te  ontgaan,  voegde  «ich  bjj  de  binncngedrongenen.  Aan 
Maeng  Pa&kbx  werd  dreigend  bevolen  sijn  sijdgeweer  over 
te  geven,  en  als  gevangene  te  volgen  en,  eer  no^  de  Ma- 
eassaar  agn   weigerend  antwoord   had  uitgebragt,   traden 


Digitized  by  VjOOQIC 


662 


€»mgB  kr^gtiied^  toe,  om  Samj^wul  tm,  Kjn»  sjde  ,U 
«obturen.  » Red  mij  geliefde,^'  boo  gilde  sjj  tdi,  »of  soe- 
ken  wg  beide  ons  heil  in  onxe  yereenigiiig  in  dén.  deod*'' 
Aol  yan  woede  en  wmnhoop »  rloog  on  Daeng  PAtan  «ei 
4inibl««lie  krii »  opt  de  Aaawe^enden  Aan :  in  ^én  oogwenk 
'fand  kj  kon»  die  Suoü&i.  durfden  aan  ie  grepen  ,  nodergo» 
.▼«id;  OTon  •poed%  tuittoldo  Axajbulmêx  in  sgn  kioedof 
den  •  grond  ;  maar  kei  getal  dor  kinnendringenden  word 
f ieedt  groeier;  wond  op  wond  TorlaaMio  do  kraokft  Tan  4eB 
JfaciJieakrioken  j^eling ,  die  nog  menig  een  deed  TaUea; 
«f ndelyk  beseffende ,  dat  xgn  einde  nabij  wat  >  wior^  k| 
liok  op  ttgae  geliefde  en  oUei  kaar  sgn  blood%  staal  door 
ide  korsi  9  ierwfl  kij  gelgkigdig »  door  een  twaalftal 
pidi^n  doorboord  %  op  kaar  l^k  ontsield  nedersoeg. 

Zo^  Yiel.dê  edele  iJaen^  ?▲&■■!,  kij  df  Bimanosem  nog 
laag  éh  een  doMrifttgo  ainokTerwekker  mot  aftcknwion 
irroose  genoemd »  bjj  de  s^nen  als  een  keld  geëerd*  Hot 
gosod,  doop  keo)  onidekt »  is  volgens  de  overlererlng  nog 
in  kot  (gebergte  berostoade  on  wordi  door.nienwe  monaion 
koi^«ki    (1).  Wionikoi  derkalTO  bekagen  mogt  dien  sckal 


(i)  Dt  overievecteg  van  groote  sditcten,  in  hec  Dongoaeeiciie 
gebergte  verborgen;  betttac  indcrdttd  op  Biwta;  men  verbsalcrcr 
tevens»  dat  men  ergens  in  een  vry  diepen  koil ,  die  een  oid>eleni- 
merd  inzigt  toelaat  ^  het  goud  door  het  kruipeed  4)ngedierte  be- 
waakt dttideiyic  kan  zien  liggen.  Volgens  sommigen  zou  die  schat 
afsummen  van  zekeren  daar  begraven  liggendeo  Koning,  wïjl  hec 
van  ouds  de  gewoonte  der  Dongonczen  was»  hunne  dooden  mee  si 
wat  zQ  in  hun  leven  bezaten  ter  aarde  te  bestellen.  Volgens  an- 
deren  zou  zeker  Koning  door  zQne  vyanden  overwonnen,  daar  zQ- 
ne  schatten  verborgen  hebben.  Welligt  echter  is  het  eene  voör- 
stelKng  verwant  aan  die ,  welke  sommige  oostèrsche  volken,  van 


Digitized  by  VjOOQIC 


563 


op  ie  delTen  9  hi)  begeve  zich  ilechU  naar  Bima  en  be- 
proeve  zqh  geluk»  te  meer  daar  de  tegenwoordige  Sultan 
den  Nederlanders  zeer  genegen»  en  roor  hem,  die  niet  te 
Teel  spoed  vordert»  mede  zeer  hulpvaardig  is. 

Br.  W.  C.  H.  TOB  Wina. 


het  vaste  land  vtn  Azië/  zich  vormen  omtrent  het  gebergte 
Kaf.  Of  iemand  ooit  beproefd  hebbe  het  goud  uit  het  Oongonee- 
tche  gebergte  te  rooven  weet  ik  niet:  veronderstellhig  echter 
Khaadde  niet  in  een  louter  verdicht  verhaal,  alleen  eene  beschry* 
ving  van  zeden  en  karakters  ten  doei  hebbende. 

6.  u  l^  s.  3S* 


Digitized  by  VjOOQIC 


SElfIGB  AAlfMERKINGEN  OTER  NAMEIC  EN  TITELS 
OP    CELEBES. 


Bij  het  leien  Tan  Ko.  5  van  den  rierden  Jaar^f^aog  fmg. 
492 ,  Tind  ik  mij  opgewekt «  de  Tolgende  aanmerkiagea 
medetedeelen  9  omtrent  eenige  namen  roorkomende  in  het 
stukje  getiteld  3  Padinggaloan.^^  Dit  woord  J^Padingga^ 
loan*^  18  geen  eigennaam »  evenmin  ala  Panlagomle «  maar 
de  man  over  wien  gehandeld  wordt,  was  Cratng  Pating- 
ïoan  dat  is  yrijheer  ran  i'atitigloan.  Dit  Patingloan  is 
II.  1.  de  naam  een  er  zeer  kleine  landstreek »  geen  kalf  nar 
benoorden  het  kasteel  MoUerdam »  en  wel  eeo  oud  leen 
van  het  Rijk  ran  Macaanar.  Het  is  doorgaans  een  appa- 
nage  van  een  der  leden  van  het  koninkiyk  geslacht.  Thaost 
weet  ik  niet ,  wie  vriJTorst  of  leenheer  ran  hetselre  is , 
doch  denkelijk  de  .koningin  ran  Boni ,  want  nog  in  1825 
was  de  Craëng  Patingloan  eene  zeer  bejaarde  vronw  t 
moei  Tan  den  koning  Tan  Tello ,  ondmoei  Tan  den  koning 
Tan  Macaêêar ,  en  moeder  der  echtgenoote  Tan  den  Bo- 
nischen  prins  ^roe  Pandjiii »  die  thans  koning  Tan  Bomi 
is.  Haar'  eigen  naam  weet  ik  niet ;  bij  denselven  worden 
de  Torsten ,  na  hunne'  Terfaefiing ,  ook  niet  maer  genoemd. 

De  naaradniding  Tan  Craëng  Somöongko,  in  datselfde 
stnkje  Toorkomende»  is  even  Terkeerd.  Om  dit  dnid^k 
te  maken »  dient »  dat  de  oostersche  eerbewijsing »  Tan  het 
naar  het  Toorhoofd  brengen  der  handen,  op   ons  CelebêB 


Digitized  by  VjOOQIC 


563 


blei  bekend  ifi*  Be  Torgten  van  Macattar,  Boni  en 
LoêWD9  genieten  echter  eene  eerbewifslng  in  voorden  9 
welke  met  die  in  gebaarden  reel  overeenkomst  heeft.  De 
koning  Tan  Macaaaar  wordt  nooit  aangesproken ,  dan  met 
de  benaming  ran  Scmbangko »  en  ieder  antwoord  gaat  met 
die  nitdrakking  vergezeld.  Be  Boegineache  rorslen  van 
Soni  en  Loewoe  worden  in  gelig kerroege  vereerd  met  het 
woord  Soempau  Van  deie  vorsten  sprekende  segt  men , 
van  den  koning  van  Maeaaear :  %  Craing  Ma^gan,^^ 
Vtn  dien  van  Boni:  t^  Toeata  Markan-^et^^  van  dieii 
van  Loewoe  :  »  Patong  9^^  afkomstig  (ni  fallor)  van  »  een 
sonnescherm  9 "  welke  h\f  alléén  voert.  Is  eene  vrouw 
koningin ,  dan  geniet  haar  gemaal  deselfde  eerbewijsing » 
aoo  als  in  het  begin  deser  eeuw  het  geval  was,  met  den 
koning  van  Soping  (tusschen  1814  en  1824  overleden) , 
die  met  de  »  Paijong^^  getrouwd  was. 

Ik  voeg  hier  nog  bij »  dat  9  zoo  de  vorsten  niet  in  het 
bezit  zijn  der  rijkssieraden »  zij  ook  die  hooge  eerbewgzing 
niet  genieten.  Zoo  was  in  1804  Cratng  Mangippe  (de 
vrijvorst  van  Mangippe)  koning  van  Goa^  doch  nooit 
werd  \ieï  1^  Somöangko'^^  jegens  hem  gebezigd »  omdat  de 
koning  van  Boni  in  het  wederregtelijk  bezit  der  rijkssiera- 
den was  en  gebleven  is  tot  1812. 

Uit  dit  alles  blijkt  dus  dat  Craè'ng  Sombangko  en  Craing 
Patinglodn  (niet  Paiinggaioan)  de  titels  zijn  van  vorsten 
en  gi*en  eigennamen  en  dat  men  een'  persoon  ,  die  tot  de 
geschiedenis  behoort,  niet  met  deze  titels  kan  aanduiden 9- 
dewijl  er  op  dit  oogenblik  nog  een  Craing  Patingloan  on 
Craing  Sombangko  aanwezig  is. 

Het  zij  mij  vergund ,  hier  ook  nog  optemerken ,  dat  er 
•ene  gelijksoortige  vergissing  plaats  heeft  in  de  uitmuntende 
verhandeling  van  den  diep  betreurden  Dr.  W.  C.  H.  toiL 

38*- 


Digitized  by  VjOOQIC 


566 


WiTEtLf  getiteld:  »  TergelgkiBg  van  den  tegenwoordigea 
staat"  enx*  voorkomende  in  den  3den  Jaargang  Tan  dit 
Tijdschrift  1ste  deel ,  blads.  579.  Daar  vind  ik:  »djen  aloa 
gevreetden »  volstrekt  geen  grondgebied  besittenden  Aro^ 
Pan^araJ*'*  Pantjana  (de  r  moet  in  n  veranderd  worden) 
is  een  leen  van  TanêtU  f  aan  de  zuids^e  van  dat  qjkje  » 
geiyk  Lifoha99i  aan  de  noordsgde  ligt.  Beiden  syn  de 
grootste  vasallen  van  Tanêttê.  De  vorst  over  wien  ter 
■angehaalde  plaats  gesproken  wordt  ^  waa  de  ejgen  broeder 
van  den  koning  9  en  leenheer  van  Pan^^tna.  H|  was  de 
oorlogEsehtlgste  en  dapperste  vorst  van  CeltiêM ,  welken 
roem  sgn  oudste  aoon  thana  nog  heeft. 


Digitized  by  VjOOQIC 


MEDEPEiXING    OMTRENT    ClXDfDERS    C.    A. 
TOOn  SUIKERMOLElfS. 

CDe  RcdiC|i«  is  vecEoch(,  den. volgenden  brief  te  plai«sen,  en 
voldoec  datxiin  gereedelijk »  tcrwql  zy    h%re   bladiep  voor  . 
deigeiyke  nededeelinKen  g^iixne  (^>en$telt> 

JDt  Heeren  Jf.  N.  te  Soerahaifa. 

WelBdole  Heerenf 

Uit  UWEd.  geêerden  ran  den  4den  dexer»  dienende  in 
antwoord  op  den  mgnen  ran  den  Isten  dito,  waarbij  ik  U 
WEd.  verzocht  mij  wel  te  willen  melden  in  welke  fabriek 
het  m^  aangeboden  stel  cylinders»  standaards  etc.  was 
vervaardigd »  heb  ik  ontwaard ,  dai  hetzelve  het  product 
is  van  de  fabriek  te  F^enoordf  tegenover  de  stad  £ot* 
térdam.  Het  is  met  het  grootste  leedwezen ,  dat  ik  jnist 
daarom  van  den  aankoop  van  dat  stel  •  cjlinders  en  toebe« 
hooren ,  tot  welk  een  geringen  prQs  mijj  ook  aangeboden , 
moet  afzien.  De  tgd  heeft  mg,  helaas!  ten  aanzien  van 
de  FijeHêordtche  £sbriek »  zoodanig  eene  treurige  onder- 
vinding bezorgd  p  dat  ik  n^j  wel  zal  wachten  om  m$  aan 
arbeid »  uit  haren  schoot  voortgebragt ,  immer  meer  te  wagen. 

In  het  jaar  1840  is  aldaar  door  den  eigenaar  van  deze 
fabriek  een  volledig  stel  cylindera  met  toeb^ooran  inge- 
kocht,  vervolgens  naar  hier  uitgezonden^  en  alhier  in 
werking    gebragt.    Geen  jaar   heb  ik  dit  toestel  kunnen 


Digitized  by  VjOOQIC 


568 


gebruikeii  of  het  wis»  uithoofde  yaa  de  yoorbeeldeloose 
iledite  bearbeiding»  bijna  geheel  aan  itok  en  ten  eenennnle 
onbruikbaar.  De  assen  der  9  aich  uiterlgk  fraai  voordoende, 
cjlindersy  braken  eenige  weken  na  elkander  allen  rlak  h% 
de  ejlinders  af  9  zonder  dat  juist  ^oote  kracht  wcs  geror* 
derd  of  sterke  aansetting  had  plaats  geronden.  Weldr» 
toonden  mij  deskundige  machinisten  hoe  slecht  die'  assen 
waren  gesmeed  en  bewerkt.  Ik  wilde  deselye  daarop  on- 
niddelgk  uit  de  cjlinders  doen  rammen  9  soo  als  bg  elk^ 
as»  die  maar  een  as  mag  genaamd  worden»  kan  geschieden , 
doch  de  yeelruldige  bestanddeelen  in  de  assen  sdye  maak- 
ten dit  onmogelijk  9  on  met  boren  hebben  wg  er  eindelgk 
alle  die  menigte  stukken  uitgekregen.  Wg  hebben  toen 
beronden »  dat  het  binnenste  yan  die  assen  nimmer  mur 
had  genen  en  gansdie  groóte  bouten  kwamen  ongeschonden 
voor  den  dag »  hetwelk  dan  ook  ten  gevolge  heeft  gehad , 
dat  ik  aan  den  eigenaar  dezer  fabriek ,  een  stuk  van  een 
der  afgebroken  assen  met  deszelfs  inhoud  heb  toegezonden » 
ten  einde  dit  aan  de  vervaardigers  in  natura  te  vertoonen. 
€oede  raad  was  nu  duur.  flet  riet  stond  te  veld*  Eene 
belangr^ke  schade  stond  dus  voor  de  deur.  £r  viel  niet 
te  aarzelen.  De  constructiewinkel  te  Soeraba^a  bewees 
mg  hare  hulp  door  nieuwe  assen  voor  mg  te  vervaardigen, 
en,  ofschoon  de'^ko9ten  daarvoor  enorm  hoog  moesten  be- 
taald worden ,  zoo  was  ik  nogtans  zeer  verblgd ,  dat  ik  bg 
voorraad  uit  den  nood  was  en  het  riet  niet  op  de  velden 
behoefde  Ie  laten  vergaan,  want  dan  zoude  de  schade 
eigenlijk  hebben  beginnen  te  wegen. 

Ofschoon  door  kundige  Europesche  machinisten  opgezet 
en  gesteld ,  begaven  zich  ook  weldra  de  beide  standaards , 
en  een  naauwkeurig  onderzoek  brigt  tè  weeg,  dat  het  t-en 
volle  bleek,  dat  dezehren  juist  op  die  punten,  waar  de  kracht 


Digitized  by  VjOOQIC 


569 


kf i  meest  bare  werking  moei  nUoèfeneii  >  de  minaie  eiérktè 
keMfen  en  dat  ket  derkalre  dnidel^k  genoeg  wei^, 
waarem  ea  waardoor  deaelven  gebersien  en  gebreken  wn- 
ren.  Twee  nieawe  standaards  bebbeh  dat  ondodmatig 
werk  toen  verrangen »  xoodat  nu  dat  stel  cjUndersv  oom 
anexis  >  tot  beden  eene  somma  Tan  meer  dan  aobitien  doi- 
send  guldens  beeft  geabsorbeerd! 

)k  maal  na  sedert  rier  jaren  met  drie  stellen  cjlinders » 
gedreven  door  twee  waterraden,  dat  zijn:  bet  gezegde 
ongelakklge  stel  cjlinders  yan  mijne  stadgenooten  te  Fyen- 
oord  f  een  stel  oylinden  yan  de  Amsterdamscbe  i&briek  yan 
de  Hoeren  vxr  YuBsnozï  en  Düsok  y^sr  Heil  en  een  En- 
gelschstel  cjlinders  yan  Low  Moobs.  Die  yan  de  Amster- 
damscbe  fabriek  yoldoet »  sedert  7  jaren ,  dat  dezelye  ond<^ 
mijn  opzigt  werkt,  zeer  goed^  de  assen  laten  niets  te 
wenscben  oyer ,  en ,  zonder  de  yele  keggen  en  yierkante 
uitlóopen  der  assen,  zou  dat  werk  inderdaad  onyerbeter- 
Igk  zjjn  geweest.  Ik  yerneem  ook  dat  de  Heeren  yjur 
YLtssurexï  en  Düdojk  yiv  Hbsx  alsnn,  door  latere  berigten 
yan  datgene  wat  de  ondervinding  beeft  geleerd ,  de  uitlóo- 
pen der  assen  ovaal  maken  met  slecbts  eene  keg. 

Hat  deze  wijze  veel  beter  is,  daarvan  bezit  ik  onder 
anderen  ook  de  overtuiging,  door  bet  derde  stel  cjlinders 
en  toebebooren  op  deze  fabriek  van  de  Engelsche  fabrikanten 
IW  'MooBB ,  en  boezeer  bet  mij  in  mijne  betrekking  voor- 
zeker aangenaam  is ,  zoo  doet  het  mij  als  Ifederlander  nog- 
tans  leed  ,  te  moeten  erkennen ,  dat  ik  ,  na  een  vierjarig 
werken  mei  dit  prompte,  sterke  en  weinig  door  bet  gebruik 
afnemende  stel  cjlinders  van  onze  overzeescbe  naburen, 
nimmer  eenige  moeite  met  dezelve  heb  gehad. 

üWEd.  zullen  dus  uit  al  bet  bovenstaande  ontwaren, 
de  redenen ,  die  mij  nopen  ,  om  ÜWEd.  •  mijnen   dank    te 


Digitized  by 


Google 


570 


lietmgêa  toot  UE*  aanbod  van  bei  stel  «ylinders  c.  a.  -  ram 
hêi  oDgelakkig  schip  Ojfertfêêel  f  hoe  biUgk  en  goedkoop 
UK.  aanbod  ook^s^n  mogo.  Ik  aou  andera  f  jukt  ter  TOr- 
▼anging  van  n^ne  Figenoordert)  leer  zeker  tot  don  inkoop 
•fn  overgegaan.  Nu  .echter  sie  ik  daarran  af  en  betuig 
UB*  B^en  dank  yoor  UE.  aanbod. 

Ik  heb  de  eer  te  zijn 

UWEd.  Bw.  Dienaar 

G.   BB   RllBT. 

Padjarükan  8  Mêi  ^SU. 


MKDËDEELING. 


Ter  voorkoming  van  misverstand  y  a^jn  wij  veraoekt 
onsen  lezers  inedetedeelen  >  de  reden »  waarom  de  proeve 
van  het  Ja voansch  Woordenboek  van  de  Ueeren  Wxavnn 
en  VfujasB,  voorkomende  in  de  eerste  aflevering  van  doaon 
Jaargang ,  mei  de  letters  OJD  (UT)  \  oenen  aanvang  aeeast* 
Die  Heeren  hebben  namelgk  op  die  letters  hunne  keua 
laten  vallen ,  uithoofde  van  de  mindere  belangrijidieid  der. 
Etymologie  bij  de  eerste  letters»  en  dewigrsjj  vooraamel^k 
ook  van  de  Etymologische  bewerking  van  kun  Leaioon  enne 
proeve  wilden  geven. 


Digitized  by 


Google 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC 


^ 


Digitized  by 


Google 


HUSAMH 


Digitized  by  VjOOQIC 


Digitized  by  VjOOQIC