Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
\
^u reUigiKiftt votöellun^en
alttn S^Dlf et i» Sib= «>>> Mlonb.
U e b e r
bei
Drei Schriften
von
unb eine
ucn
auf« neue »ieber abgebtucEt
ttitt
einer feftenen JlacOricOt
über
ben gtof en junger 1602*
37. }{ijmmer'8 Xucfi^auftditig.
tt e b e t
J>ie tdij^Men ÖotÖellttn^en
Ux
alten mttx m m-- unb i^filanK
!Drei Schriften
toon
unb eine
t>on
Sodann ISoIfdUttg SdtfUt,
aufd neue U)iebex abgebtu(ft
mit
einer fefteneti Jtac^nc^t
übet
ben gtpf en junget: 16119«
{"h r rJ, (^ ( ^ l{_^
U e b e r
^ie reli^toCeti tJorÖeUttttigm
^er
alten min m St»-' mt> g^filanK
Drei ScQriflen
toon
unb eine
t>on
aufd neue triebet abgebiu(ft
mit
einer feCtenen Ttac^ric^t
g^tie^tid^ @ttgelf eil*«
übet
ben gtpf en ^ungeir 16II9«
l'hrrJ) f.< (y t{^
}t. Kummers XucQ^anbrung.
LOAN STACK
Fotomcdianlidier Nachdruck 1968
Vertag Harro v. Hincfalieydt
HaanoTer - Döbren
ßL980
LsVz
l9bS
Utaml
^efe tietne ©ommlung umfaf t foI(^e ©d^tiften, tot^t bte teligiöfen Sot«
Teilungen Ux atten Söttet in Siv* uitb ß^ßlanb in 9etra(!^t sieben. S>ief(n
®egenßan)> bexSItttt^umdhinbe »iib ^eu^utage mit ^ufineiffamfeit beamtet
unb betrautet: man fammeU mitgtofet jhciti! Hi ba^in ®e^Mge aud alten
©Triften, S)enhnalen, 6agen, Ueberttefetungen, SotP^efSngen, unb ü
gebött bie gan^e ^njhrengung bet btßotifi!ben Sbmft baju, um ffit bie ie^igen
^otbetungen ttnai @enfigenbed batüber aufzuhellen, ^et ttie [ab ti bamit
ebematt aud? Seiber mäjfen n>it biet bie Ungelentig!eit bet ftfib^tn (SeUbrten,
ibie bogmatifi!be @tarrbeit, ibten jelotif^en Sifer, ibten Stangel aUex Sole*
tanj unb aOed &tf&fyli ffit baS aDgemein unb tein SKenf^licbe aotlagen,
bet fle in ben Ueberreßen alter 9)tetnungen, ®ebräu^e, @agen nur ein
@tfl(f ä^eufetöglauben (eben lief, in ben man gern, na^ obetf[S(bK(!bet ^ot*
f^ung, Mti bineinjog, nai nur atö tlnüang ani altet 3^t in bie unftc
ji(!b bini^beter^edte. 3)abet bat man benn nur Seniged unb SKangelbafted
geben !dnnen, \>ai inbeffen ben Sorjug bat, baf biet but^meg literatiji^e
@ettenbeiten Dorge^b^ l^nb. Uebet bie Letten baben mir von bem Jhtrl
@u)>ennteiibenten^atil<SHitl^9ni (11655.) bte96(bnften mi ben^ab^^n
1627. 1636. 1649., mel(be fi^ mit ben alten beibnif^en Sotjtenungen unb
®ebtSu^en, bie no^ im Solle »otbanben maten, bef$Sftigen,abet leibet!
auf jene einfeitige unb mangelbafte, tbeotetifi!b'bogmatif(be, fcbolaßif^e,
intoletante Seife, mobut^ bad bißi'^f^^t 9)tatetial bet nabetn Setta^tung
oft gan} enttfi((t , ja man md^te fagen , fa^ jetßdtt mitb. (S.i mat unmdgli^,
90ed miebet ju geben, mad bet gute @inbotn in feinen bte^, je^t ju ben
@eltenbeiten geb^enben Sü(betn*) niebetgelegt bat, ba Sieled gat ni^t bet
*) 8on feinec Baforaatio foitif UM. hnnta tan l^icr mir ein Sfemf>{ftr, ba< ba«
tndSitbifd^ ^toi»iit)iAl«a)liifenitt it^, »on tcr Hiit. Ml. in unfern ftootnjen fiter-
i^Mft nur brei; vcÖflSnbise Gfcni^Iare.
259
— IV —
®ef4^t(^te an0e^dTt; H $at ^ Hefn @t(^tttitg unb @oiibetung, fotote htt
9e)^fQ[gttn0 Ux nbfffx^tn Xmneifuiigen ^x. $a{lQt ft a U m c )^ e t mit ^f,
Jhttif unb ®cf(!^matf untei^ogen unb in einem ^n^ange ^u $. Sin^otn'i
6(l^nften fibet biefelben nnb M %üoxi Sebtn ba^jenige bei^gebta^t, tooi
ben Sefet auf ben testen @tanb))un!t btingen toitb : ba^er ^i« nid^tö totitet
batüber ju fagcn \% ^\i eine Heine BugAbe i)tt @in^otnd @(bttften
fibet bte Setten !ann man ben von mi na^ Sunfd^ unb 9)at^ eine« verbot*
benen ^eunbeS, U9 @t9t. ». Stedte, tn^nommenen Setid^t 9* CNgd«
(eii'9 übet ben grof en junget 1602 anfe^n, welket mi mi einem
Steile JhtTlanbS bie enM)5renbßen 9n|eigen von bem bamatö bott^etrfd^enben
@(enbe unb ben babut^ ^etbei^ef&^tten 9$eiimtngen Vjon allem menf^Iid^en
&^\fU giebt, — %i)eigen, »tlü^ man bocfi ni(^t a\i Ifigen^aft »et»ei^
boif , ba |ie jid^ auf geri(^tlid^e 99ett>eife unb bie %i«fagen )u ber 3eU lebenbei
$erfonen giänben, ^mn ^n^cHt ed aber faß f(bu>et j^u glauben ma^t
r»it na^ fol(^m (Stenbe nodb bie C^^altung eine« Settenvotte« mit mannen
»pit^eil^aften 9lationalsflgen xwb^Vx^ n>utbe. tlebtigenS ift bie @^rift @ n »
ge Wen'« eine grofe^elten^eit: ba«8i»L6i^tiftll.«8e|.(«b.I. @.509.)
»u^e n>eber übet bie ^eifon be« 9$eif. ba«, n>a« betSTttel betfelben bavon
befagt, M(fy btefen anbei«, al« mx na^ einet lateinifd^en 9(nf&^ng anp>
geben unb übet]^au)>t ben ganjen ^rtilel nut na(fy 9üMuf^ ^u Uefetn ;
mittlettoeile gelang e« bem Q^tfinbet unb unetmfibeten altertet be« futlanbi»
ft^en^EftoDin^iabnufieum«, Sität, fütbtefe«»atett&nbifd^e3nßitut ein@sem<
))Iat bet „9teu>en 3eitung" ju etlangen, »el^e« nuntpo^I al« einUnicum
anjufe^en \ft, fö baf beffen ^bbtudt aud^ hierin eine fleine ^ntfd^ulbigung
jinben mag. — Hebet bie teüigtdfen IBotßeHungen bet alten ^^flen beflnben
»it un« in no^ gtd§etem !RangeI an IRad^tid^ten au« ftü^etet 3eit ^u^
^iet ^aben unt benn eine 6$tift aufnehmen muffen, n>el^e eigentlid^ t>t9
^ißotif^en bluttt>enig enthält, abet nut eben ba« din^ige iß, »a« matt
aOenfaH« ^iet^et stehen !ann, unb ebenfaH« benSBotjug bet ^öd^ßen Setten*
^eit iat @« t{t bie untet % 9S* ei^cUt*9 9{amen gc^enbe 6(btift :
^etdinf<igen (S^jienabetgUubifdbe @ebtäud^e2c,u>eld^et
ttit but(!^ ein $aat be^gegebene tSnmetfungen unb litetatifi!^e S^ad^ttetfungen
einigetmaf en aufzuhelfen gefudbt unb füt bie toit in ben $Ieuf etungen be«
^tn. Dr. ^al^lmamt in!£)ot^at fibet i^ten 3n$alt eine fe^t banfen«wett^e
Bugabe et^atten ^ben, bie unfetm tSbbtudte einen S^ot^ug vetlei^it, beffen et
fonft entbe^ten ttütbe. <^iet muffen unt nut nod^ }ut ©efil^id^te be« $u^e«
®nige« anffi|ten, tta« »eniget befannt fe^n bfitfte. ^t auf bem Sitet
genannte ^etau«gebet, weld^et in bei SÜ^nft tt>ie i^t Setfaffet f))ii($t, unb
— ¥ —
ftes^L 204—207. {mä^mm^m^ M f«L ^rn. @ui». StnüpfUt) »ie
}u»tila({mten ^{«(^nd^n lUfett*), i^ jit gat tti<^ mfaft, fonbetn fali^
0^ne Dkfen ju neiuteii unl imtet «Eicimgtv Sorfi(|]utg fnne4 fRamcn«, «ud^
D^ne Me6enfurbcg6onft{lDnumd, ^enut^gege^n, koeU^d Mefette be«»egin
uttb Da fie angeblich \>\tl Dh\mti enthalten fbllte (bcffen boc^ in SBa^r^ett
iii(|t fo ime¥tr&gfi(^ tneltfl), 1665(0Hfi4dteH, nnb »it e« [(^rint, venit<!(ften
lief**). aWftje^tt Sa^re fifi^er ^atte »d clet mit biefcr ©(^tlft gepiunft,
*) 92t(^t galt} fo genau flnb bteienigett^ toelc^e 4^. 8t. ^autfet m Cl^fKanb«
®etft(t(^Iett 2C. @. 265.272.114.129.25. gegeBen l^at.
**) 9Btr fSgett torfikr l^ier cmen 9tt4)iig ma im Scten bei ftönigfi^ fd^koebtfc^en
(SDttftftonuiid in (E^onb (elf, totU^ um burd^ gefällige 9Bittl^eiIttttg bei ^m. SoU.»
Sloti^d 0r. Ränder in 9tt^ci jmfS^mmtn tfl:
\Sß ffüt ber $err Asseffor CoMÜtoiii iKi0tri Ji>k Wolfff. Boeelertii nenlii^
«m bentftll tractStgen bmden Uffes JMm Xlftergkiden ber Sl^rlbitf^en 8a«ven , bfttumen
au<^ folc^e obscoeoa, H% bal^to üBeraS fel^ üblt fUhtn nnb jodiciii ergel^ nnb
IMiin fimberlicl^ d^r ^mg(. SRol^fi. nnb bev n>^feel. ^. Eflicoptts Helvif int >} in
ber Sortebe mit etngefü^ret, all ffittm &t jn biefem fcripto nnb tlBbnut beffetben
m grefel gefallen gel^abt, ^iebur«^ finb ontDefenbe Consistoriales nnb PmqrasiU i^eran«
laffet bet^ gegenkDottigen eonveoin') gtt tn^iriren, ob onff geBüi^renbe Senftnr nnb Som«
nmnication felBig Z:ractat gebrndFet nnb )oie onff l^ie angefü](^el alle 9efil^nlbigungen
t)on beni Sonftfiorio aBjuIei^nen.
^ietauff tonrbe t>or nBtl^g Befnnben , ba§ ein exemplar bem tünftigen neuen Epi-
scopo') el^efienl }ugeferttgt unb bie annod^ t)or]^anbenen Exemplaria fotool^I t>om $m.
Fast, et Assess. Bocelero all bem 3)rudter inl Sonftfiorium Bil auff toeiterm
SBef(^eib eingeliefert, au^ bem Snc^bmdter, bag Sr foI<^ 2:ractatgen ol^ne bei Con-
sisiorii DorBetoufi cenfur gebnnfet, eine re))rimenbe gegeBen toerbe. On}n>if(i^en tl^utt
bal ftönigl. Consistorium nnb aOe antoefenbe il^re fo(enne Setoal^rung gegen aQe baraul
cntjlel^enbe Sefd^ulbigungen.
$ier e^cufirte ftd^ $r. Boeclerus, bag Sr*! ni(^t proprio aasa, sed suasa et
horlatu beati Episoopi, nad^bem berfelBe fold^el @r. SRa^fi. Dorl^er gejeigett, in eum
1) Dr. 3acot «(ttwis, 8(f4of von (K^fUanb fdt bem 1. 3ut IIH f 19. San. ICM. Sergl.
GarlBIom'l e^flL $reb. SRatr. 6. S., 6(9riftfl.«eet. il. SM., $au<fct a. a. O. 6. IS unb 58.
S) (fs i^egtni bamati anfet bcn 6l)iiobaI«$8crfammtang(ii ber ^tifUiäiUit , md^rmaU im 3a^r( ait(^
SRiniflerial* (Konvente qe^alten gn »eiben, auf benen dffentlii^e, baS itir(^en« nnb G<^uln)cfen k. (etreffenbe
Slngelegen^citen gemeinfam (erat^en »nrben , »A^renb bie OUeber bei Sonfiflorinm« , gn benen bie S)iflricts«
$rd(f)e nnb bei Oter^^aflor cn bet IDomtiri^e nnb einige anSbrttAii^ gn Slffefforen ernannte ^rebiger ber
Umgegenb SIevatt , foMie an<| bet $rcbiger an ber finnif^en QarlSfir<^e anf bem XonniSberge , mitgehörten , fU^
gn ben lanfenbcn (Sonflflotialgef(|Aften mc^r ober »eniger ga^lreic^ vcrfammelten , fo oft H erforberli<9 »ar.
I) Dr. do^ann ^einri<| Oeri^, itdnigL Oter^of^rebiger le. |n @to<f^ofm, »ar ^»ar 1085 bis
IMI. Sifi^of von (l^ftlanb , aber niemall ober bo(9 nnr einmal IM gn einer allgemeinen itiri^envifttation
»crfinliil bol^in getommenj t »a^rfi^. lOO. ä^gl. dailblom a. a. O., 6(9riftfl.:ecr. II. SB.,
VßßUdn a. a. O. 6. 11.
— VI —
»a^tf^U^ gegen Un ttvl&nbif^ i$tntnU99v»tmtvt dUubini
%ott mh SU einer Qttt, \»o et na^ feiner eigenen SngaBe $reMger an bec
8t 3ftcobi« fttrd^e jn 9tiga getvefen \m foO, t»a« aber »iber aQe SBa^t^
I&uft 2)a9 einzige , mi betannte, gebruÄte (Ssen)>Iar Mefer 6^riftbeUHi^
Me Sibliot^ef Der e^fU&nbif^en ttterarift^nOefenf^afl suSletwI; e« ifl tnrt
vergönnt getoefen, bamad^ ben Sbbniif ju liefern.
lliiaB, qoMi mdictoerll id pnektioM pvUk toetbat loffoL Gonft bimte Cr, ba d
ja Srgerfid^ fein foOte, too^I gefd^e^en laffen, tag d clDtg oBoIiret ilkU.
(^ert PttfUnr Gabriel Herlinit (ptn St SRot^tei itnb Sretttlml^) hat^, bog
ber (^r. AsMMor el Ptitor Boeelerit bot Oriftelt ■miMripti beati an anlaeeaBoria
■alriaioaii (Maf. Job. Fort alias) Don btcfem tacrde ini JtSnigL Confiftontait da«
liefern mt^te, bontit feinel gebadeten fee(. (^nt. ABteaesaorb nalriaiOBii ranoaMe js
conferDireit.
^x. ^^o^rBoeclarai gefbutbe gebo^^tem Harlino Ui^aVii Umn Qo^pmif , tot*
niger erad^te (Er fld^ fö^nlbig, feKigel an^jngAen. [Sei Unterfd^ bei fratecolll
ober ref erDirte er fld^ aitlbrfidßd^ gegen ben 9ef d^btf be« SonDenti qaaaria Jara f\
Bodaa tonrbe ber Snd^bmifer ((S^rifto)^l^ Srenbecfett) Dorgeforbert nnb d^nt
Dorge^Iten, tote er borjn bntmen , ha% er jmatber Sfft. JKnigß^ Vt^ft. SSergn.
Stefobttion (iDe% Derkfen) bol bentfc^ trodStletn Dom S^fbtifd^en Xberglanbett, o^
«>orl^ergegangene Cenfnr nnb Confeni bei Coaiiitorii gebmdbt.
Ua raap,: ^x. Boaalarat l^obe 3ffn l^o(^ idttfUiftxt, bag el Don bent feef.
(^m. Bpiaoopo bereitl cenfurtrt nnb jn bmden freigegeben toorben.
•Si^nt tonrbe onf erlegt, in coatioaoti oOe onnod^ Dorl^onbene exampbria tnl (Eon«
flflorinnt jn liefern, qood proaultaball (Er qfcnftrte fld^ im Uebrtgen meiter, ba§ 3ff^mt
obgebad^te JtBnigl. 9Rai}fL Xllergn. 9tefoIntbn Dom 28. 9ng. ao. 1682. Dom ftdnigl.
(General« ©onDememente niemol^Ien Dorl^ commnnidrt loorben.
NB. jDie gebadeten exaaiplaria tonrben baranff eingeliefert. --
3 tt |i n 1 1^
€eit»
Bftoiii l0ttlea. 2)tl ifl »ef^nOmt ^ Icttifd^tt »ottra. S)«r4
Ptmlma Kiihori [n«— ix^ n. i— «6] 3
3m|tltilMtirfdi«i§ 38
lollmutio geitb totttcte im tactti Ciiliitite. Sttr^ Ptmlma Kii-
kori [n*— VI* n. i*— 25*] 39
Solgen etfi<^ Gam (int tbijnge) 69
3«|diilKi9ei4mi§ 72
Kiihori (im Xn^jnge) 73
t>n mbet Zfeit Sieget >ni 9»a%VbM%tM 9tx%txMi^ hx ^Alx%tn
€4tift K. (im ttt^jnee) 81
f[tt|tttg.
9tttl (Sittlori m> feime €4tifttm üet He eettm 87
9t0»t B^tettg. 8ra km sr^em {^mser, f9 fi^ i» 1602. 3tr, 9htt
ileim te %itfltad^nmh €emgtUi }«tetrtgeii. S^Higirt mmb }«fam«
wem tetroio ktttdft Frilerichei Kigelkei [1*— 7*] .... 91
2)ef eitfiUitni (S|{lem SOnsUsMf^e OeHfodle, aSetfes mb Oetnom«
leitem )m Job. Yolfgtigo Boeclero [1—46] 99
«litis 114
9nef be« (m. Dr. gfil^Imaitii in DortKit 115—118
PAVIi EIHTHORlir.
FRUBDRIC» EMGEIiHElir.
jOHJjynr i¥OiiF«A]y« BOEcnLEii.
mSTORIA LETTICA.
6et Settifcpett Nation.
S$on bet £etten old alten &nwo^net
«1* »ejl«« be« 8icflai*e«, Sutlonbe« uiü) ©erngdllcn
^tnoi, sprang ota anfnitP, i^ @i)ttte ■ 3)i(n|l,
j^nc Repoblica obet SItgimnile fo fit m bic ^ttjbmfi^lft gt^nit, «»^
j^»n @tttm, 9eittlxn, ßMon^ntnt, Statue unb ®igmf(^afftm u.
0riiilb(i(( unb ümbltänbifl SE^Ibung ficfi^ii^t-
3)0: Smtfi^ Xatton inU) aOoi bcr A»farif(^ Sot^
Sici^abccn, }U tttum nSt^igcn IBiitern(^t aufonunm gttcojm
ntib fn-bm 3)niif Mtfirtigtt
PAITIiCM EIWHOBM,
pt^lfi^ £tnUnbtf(^ Snpaintendeaten P. H.
3> 8c«U«Ml« JAC9BI Strxii»d4«,
ptfcpt in ^ffiim)v
OebniA tax4 30|a)iti Bvflclm, »et JHtaigC AcmI. iSmOf^tuOtt,
im 3a^ 1649.
[Da] 3)em Jbux^laa^tn t^o(^e6ontm gfitrflen iinb ^ttm, [m]
J A € O B O,
in Sifffatib gu (btrCaMb imb SangaOoi «C^cr^ognt,
Oeiomm aul (E^itrfiirftUd^v Stamm ber StoMtaffoi }tt StonbniBitYg, fat $rruffnt, }it
CKUi^, QDeive imb SAge, }» ®teMii ^^mimi, ber Saffiibfit mib Sknbeit, ouci^ fn
@^(c{lrn ju (toffen mib 3Sgem « S)0fff , n. in )!i<fbiiib, }tt Citrfanb
mib Sraigadm <&ci|ogimi,
iRtiiitt giiOig^tii 9*t^ft<tt nnh 9t^t»tn,
(Snobe, triebe itnb @e0m t>on 00tt bem {Batet, butd^ (^rtflum unfem
«^ei^Iottb, neben fletet 9Ustentng tmb Se^wol^nung be< J^. <^|le<
iebetjert bet>Dr.
S),
(lou^ttger <po4lgebonter gfirßi gn&bigßer <^, toie oud^ 2>unf^(aud^tif|fte
i^ocfuebonie gfirflniQ gnAWgfie groM):
[IP] (S« fhtb ))te( SSlcht unb Nationes Don m(d[ier erM «^erfunfft ober Sbr* [Üb]
fptung man n&f^te^ gewiffe^ b^ben ßnnen, n)eltbe6 bo^er {ommen, baf bey ibnen
Atnß unb Qef^icKtgfetti bntib toelcbe oOein bte ®ef(bU|^te unb Saaten ber S9Itfer
ct^en toerben, unb auf bie Slacbfbmmen gelangen i in feinem ®ebrau4ie gewefen.
3)a|ber ti bemt fommen , baf {bter etlicbe gar nubtd ))on ibrer ünfunfft fSrtnbrtilgen
geu^ttßi etltd^e aber btefelbe auff ungewiffe 2>tnge, etlube aber auff Uoffe gabeln unb
aBetber«9R&rlem gegrfinbet. Son ben Arcadibos fd[iret1bet Athanaeus (lib. 14.), baf
fie bie Mostcam unb aiibere freye Afinfle tdifyt annebmen nwllen, unb Lacianos (lib.
de Asirolog.) gebencbt, baf tote aOe anbere SoMer bte Astrologiam angenommen,
baben btefe fbb bed getoegert, baber fie benn ganb mtlb , grob unb unoerßdnbtg mor«
ben* SBnb xotH fie nicbtd bon ibter «gerfunfft )u fagen genntß/ in bem ntcbtd babon
befcbtieben gen)efen, ^aben fie ^gegeben, fie ioeren bte erßen unb Alteren ©moobner
M (Erbbobentf, unb ebe getoefen, ebe ber SRonb tootben ober entßanben. 93tebtefrt
ou^ Ovidios (lib. 10. Fastor.) be|euget| mit foltben SEBorten:
Ante Jovem gemtum, terraa baboisse fcnmtor
Arcades, et LonA gcns prior illa fuit.
[ID*] @onberHd[i baben bie (Sfffiftfx fürgegeben , t» ioeren ibve JKnige ätril^ oon (Dh)
ben ®3ttemi tbe{(d bon a)tenfd[ien enlfi>roffeni unb bitten ba^ Jtin^reicbi bip auff
bie Jt9nigin Cleopatram, aber fiebenaig taufenb 3abt ingebabt, unb befeffen, ba bocb
ba0 Jtonigretd[i nad|^ ber Sünbflubtr unb. Sem>trrung ber Gpraiben er^ entfianben,
6
tmb ber erfle JUtitg beffirften gmefen Misndm, (E^oiM anber 60(11, M 9€ka4!C
mtrb Genes. 10. Sitlifya bcnn unter anbcm, n^ f^utt |tt Xoge Me ürotor ml
Sdnf en bejengen , in bem fie (SgVDtm Masrah , nac( jbrrm afUn f unbirer itnb JBnifie
ncnnm. SHfo fcf^retbet au(|^ Albertus Cranzius (IIb. L WandaL Cap. 4.) t)on bm Oii^
meui büf f{e fU[i qtt<mtt, fie wmn t)0n ben Oaby(on{f4Kn S^unn b<r, in Setttf4«
lanb flefanbi ba fie bo<b im n)€n{gflen nic^ angqe^rt, imt de gefäbtet, ober «rit
\ooe ®efabr, unb )u VHUftr 3i^t fie in Buropam fommen. (Sbm btefe^ fan au»
aui6 t)on ben Setten, M alten (Stnwo^nem biefe^ 8anbe< fagrn, bof niemanb im»
{f^rer «^erfunfft ober Sb^fprung etnnid fle^vcfTe^ fagen bber fd[ireiben Knnen, toM^
baber fommen, baf fie ebe unb beMr fl^ twn ben Zetttr4Kn beimungen, t)ott fether
&bttfft, ober {rniger (Sef^^tcH^t etOMtf gewufi. 2>a^ benn au4^i fofa^ {bre ^«
(IDb] [IU^]funfft auf ungemtffe gabeln gegrunbet, aU nmliäf baf etlid^ fürgegeben, fb
toeren 9lad[|fbmnien ber ©ibeoniter, unb Don dofua in biefr^ {anb verbannet (Jos.
Cap. 90.) Sten)o( änbere moUen, fie fn^n t)on bendfiben entfprofTen, unb berfriben
fliättommtiL 6te felbfi betrtffenb, fogen fie^ fie (oboi ^n Anfang ber 9Be(t ber,
biefe^ 8anb beFeffen. 9Mäft^ bo4 aOe« nfa^te^ t^ 3m gegcnibeil b^ben btefflben,
fo Set^b^i Äunfl unb <Befc(^iifltgfett geliebet, unb loebrt gebalten, fo wol ibre eigene
aM anberen SUcfer unb Nationen IHnfunfpr i^ber SSbrfpntng, ®ef<bid^te- unb Jßbltibe
Sbaten, grunblic^ unb mit aOen %iH$ Mrieic^net, unb auf bte 9la<bfbmmen gelangen
laffen. ülfo iß bie SBet^eit unb ®ef4KAigbit, am aOererflen be« bem tBoKe ®£>tte<,
ben Qbreem gefunben, toie baffelbe andf ber Xeuffel felbß, bunb feine oraeula be»
fennen miiffen, benn M ^llo ein «^ei^ntf^er ®&be gefraget woiben, \oA^ bte
toeifeflen unter anbent aOen Sihfem toeren, bat er geantwortet, e^ (Atten aOent bie
Sbreer unb Sb^^Ibeer bie WM^iftH erlanget. (Mom. de veritat. Rd. Christian. C. 21.)
!Denn bie %md^i M <^@rm , welc^ ber SBei^beit Hnfang , if) anf Ahglicf^ aOein be^
biefem Soltfe )u ßnben gen>efen. IDa^ benn au^l Wofe^, unb bie $rop|ieten beffel«
[IVa] ben «gerfunfft, [VI*] ®ef4^i4ite unb X^ten, fBr aOen anbem SiMtfem am erßen
befcl^rteben. (Denn bie antiquiteten unb Alteflen ©efi^te, bei^ feinem al^bey biefem
Soltfe.ju ßnben, unb muffen bie fo be9 bem (Briec^en am aOererfkn, etmatf Upd*
nnlrbige^ i9on alten (Sefcbt^toi gefcf^rieben , fetbfl befennen • baf fie ber C^lbeet nrtb
dgVpter Scbdler gen>efm , fo foI(|K 2>inge t)on ben (Sbreem empfangen* 2)erfelben
Cf^albeer ®efcbi4^te, iat neben ber ^. Sc^^, unb Josepho in feinem dSbifilKK
Antiquiteten befd^^i^ Berosus ein Cl^albeifi^ Scribent, we(4^ au(^ Mi berfriben
Astronomia unb Phi|psophia, in feinen Antiquiteten, ober alten ®ef4^{(^ten ge»
fc^rieben« Snb ifi berfelbe fo ein berdmter (9ef4^i4fi«®4>teiber gewefen, baf am^
Plinius (Üb. 7.) f^^reibeti baf (bm eine stalua aber 6eu(e, mit einer iBergiilbeten 3migen,
|U Q^ren aufFgeri^tet wotben. Cb nu wol aber L Vives unb Beatus Rhenanos
baran (koeifeln tooDen, baf a feine Si^rifften feyn, fo n^ t^erbonben, fo nriib er
bod^ lM>n Josepho gar rfibmiidd citiret (Hb. 1. Contra Appion. f. 330.), toMfn ge»
beiulet, baf er ber aOer&Iteßen Historien in Sefil^reibung ber Gun^utb, unb wie bie
aRenf^Kii in berfelben dmbmmen, gefelget SMb am onbem JDrte fi^^eibet berfelbe
[IVb] (lib. 1. Antiq. Jud. C. 5. fol. 4.) er kobt ^n ber HntKn ober [IV^] Jtaften, barimi
fid[i 9loba , mit ben feinen auffgebalten in ber GunbPlut , gefc^rieben , ba0 berfelbe in
Annoiiam neben bem Serge Chordieo l^tnfommen, unb fei; no(b ein 3^1 )u feiner
deit, iM>n bemfelben Mrl^ben gewefnu ^ nu bon ben (Sbreem unb S^Ibeem,
bie Sßei^l^t )tt ben ®rie4ien fommen, l^aben ficfi unter benfelben aud[i alfbalb 0e>
fdj^iddten « 6c^reiber gefunben, fo Ibte au(^ anberer SSoIcfer «^erfunfft, ®ef(^i((^te unb
X^ten Mjenl^net. Snb l^at ber $erfen Monarch!, {^re Stegierung, unb ®ef4^e
0ker 3:^tenf mi4» Ut Lydomiii mib bct ViAm, fonbarlU^ ber Qfltlftn Hiflarteii
bef^rten Herodotus, bft 9imit ^efd^tt^e, i^rfit ®ottc$Mnifl, Mii^tf , einen, Cte»
bfAiulK uBb Ämge, Livius. 9laify biefen, fiabcn triebt StimtfcfKn Jtrifet SeNn, aui|f
anbcrec Silcfct neben ber 9t9mer Saaten befiffrieben Svetonius, Appianos Alexan-
drinus, Dion Cassius, fäm^mliäf ober Dionysius Halicarnassaeas. ^emoc^ iKiben
biefribcn continairet Johannes Cnspinianus, Johannea Nanderua unb Paulus Jonas,
Alexandri Hagni, bed beräumten Oric4tf<^ Monardien 9t\äfiäfU nnb Sb^tcn, finb
iNNi untfrf4^Ii4Kn bef^MÄeUf fenberiic)^ ober Flutareho, Dtodoro Sieulo, wtb an«
bem me^r. ^Skt 8oni«rV*]batbet aber Songpbarber, von Finlo Diacono, Deriderij [Va]
U$ Sonj^Dbofbtf^Kn Jtintged (Sanb(er.
SSkid bie 3:eutf4^ NaCkm betrifft, wirb berfeiben int liviö (üb. 5.) g^bodi^ti ui*
fbb bie Ziulfätm anfAng(u|i mit ben Bv^nbofen {ugleiib Cell«« ge^eiffm. !^<umac^
iKibeii bie gronbofen unb Seutfc^, trAfii^ Sb^ten getbon, nnb mMfl^t Ariegt
gefüibret, unter ifytm Obriflen ober %SKfitn Ariovisto bber Bhrenveslo unb Pride-
manno, toefafien Marcus Marcellus Aberwunben« fDiefer JMege gAenifM Polybius
Clib. 2. pag. 43. 44. Tide etiam Chron. Carionis Üb. 2. pag, 1Ö6.> 2>amoc^ Wieb oui^
ber SeutfilKn gar rfibmliili gebo^^t t)on JuKo Caesare, weUJKr iri(^ aOein bie Xa)»ffier»
feit , fonbem autf^ tk (Berecf^igf eit , 3u4^t unb (Erbarfeit berfelben ifoä^ efibmet. (Enblidlf
bat Corndius Tadlus ein ganb Su4^ t)on ben ZeutftlKnf it^rem Men^ 6itten inib
0ebrAu<^ gefi|^rieben. 9lü^ biefen ffobm ^ aaif anbere gefunben, fb Mt ben
3eutfi|Kit gef4^rieben, unb ftre 3>iten oerjeicl^net Snter benen ifl ber ffimebnifie
ber llpt Mn S^rf)>erg, bamocd Bginardus, Regino Abbas Pkuniensis in 8M^«
ringen, Umbertus Schafiiaburgeiisis, ein iBtunöf im JHofier <&ir0fe(b, Sigeberlos,
Otho, LeopoMi G^i^n, Heinrid be< «Verbogen in Öfierreic^ 8mberi 8if4HHf 1» 9dt»
fingen, l^iefe aOe [V^] b<tben bie Seutf^en unb ibre ®ef(^te befd^irieben. (Der [Vb]
Sranbofen &tfäiMfit ftabta imieicf^net , Gregorius Turonensis, Amionius Monachus
•d S. dennanam Parisüs, Robertqs Goagvinus, Püulus Aemilitis unb Paulus. Jovius.
Skr EBspanier Frandscus Tarapha, ber $oien Cromerus, ber «gungam Antonius
Bonfinius, ber (SngeUnber Beda nnb Polydorus VirgiKus, ber &lfMtti Hector
Boätius tti^ Budiananus, ber 6d[|Weben Olaus Magnus, ber 3)Anen Saxo Gramma-
ÜGUS, ber SBenben, Sai^fntf 6i|rn>ebeni S>&nen unb (9otben Albertus Cransius,
ber fNH^mien Aeneas S^us, ^emacf^ ^osf^ Pins Secundus genant. Sebli^i ^ben
awlf t)on biefen SftUfem ben Seiten, M alten Stnwobn^tn btefM 8anbe<, etUHia )n
f4^reibctt jbnen fiirgenonunen , Albertus Granzius , Cromerus unb Alexander Guagri-
BUS, wie benn berfelben am^ in Chronioo Carionis g^dj^t wirb. SRon lan aber
an< berfelben 9ef4^reibung gar wenig SUffenftbafft ober 9la^ri^ t)on biefer Nation
bobeu aber erlangen, benn fie alle nur mit gar wenigen, wai fie t)on berfelben ge*
fcbrieben , beygebrai^t. 3» gefcbweigen , ba6 baffelbe , wad fie t)on berfelben gefc^rieben,
gottb wiber bie tdglicbe (Erfahrung )u f«9n, ficj^ [VI*] befinbet 9Bei( mir aber un< [Via]
Iftngfl, Sbrfa4^ unb 8nla0 gegeben woiben, mu biefer Seute, ber Letten ®ptadft
etwod an ben Skig )u geben, baffelbe ober ganb um)onfbmmen ifl, in bem it^^ in ber
(Sit Mrfert^ muffen*), unb iäf g.fönnen, Mmitteld ®itAiöfet gnAbtger «^lilffe, weil
Uf baiu angereibet wetbe, ein toDfdmmener« an ben Sag )u geben, ^be iäi S^r«
*) €Hitee(^rift $an( din^ornl Aber bie (cttif^e ^pta^t tft iä6ft btfaitttt; -- »ictfdi^t nujat
er aber Me Reforauit. feot. leil., »cn beren ettfgcr ttbfaffnitg er bcrt in ber Sorrebe fprii^t — Jt.
[Obne 3»dfd ift bier bieienige edftift gendnt, »ebbe % din^otn vor 3it(. 1647. OMen be«
11f4erabeitj[6eii ^aftor« 3. ®. SHebe^aufen'l lettif^e G(rammaHf (»gl« Sbl. e<^rifh*teaer«SeKi«
ton ÜL 4^.) in dliga t^atte bnufen laffen, nnb i»on ber Sonntag mobl Me ert^ebie ie|^t einzige
e^^nr entbetft, bk er aber felbjt aid^t b^t anffinben tdnaen, »gl. beff. ^eii^ti ffir !Si»(anb 6. 80.]
8
foc^ ittib OebgenlMt oenmimieii, mi^ Mefc 9m Hiitoriaiii, wA wo» mh i^cM
^i^fcfKn eotMMcnfl, flfm eUka, (MiAai, Katar ober (KgaiftlK^tf «üb im«
fonft Ml j^m itt totffen Mi iiM^, in U^i^itdbmt nnb an« Sajurt sä^ |u flftaL
S>aiiiit niiil aOftii bie Snttfi^« 6ie im Satibc, fb mit fbntn fimbgcbcni fbnbmi oih^
Me Svmbboi unb ShtilAnber, bte Mi jf^nm t^» ttifeit, imb Um^ H»a0 p
,n#en begebrini erfabrm iinb Mrncbmen mSgeiii toa« ti jüx, t^n SBoIcf fn^, tme («
in bicfra 8anb fornmitn, tok a fUif banim M:l^tteni unb too« ftetät tu Sia^e l^efj^
(en ^anb ftuf. i^ate- mi4^ mit %l^ bieftf aOtf ccfünbigeli bamft ii^ mit gut«
€hrunbe bem Sefer bc^bfingm wAäfli. fßait tt mit aber fflr 9M^ nnb firbcft ge«
flrtcn, be« einen rechten unb gewiffen €hrunb inerfangen, voil O^ ni<^ i9eilIAit(ft%
(Ylb] beibringen, a xobM aber be« [VP] gnt^ige Sefer tDo( fribfl befbiben unb Mröe^
men* 9ti^iVM(^^ auffni^e gerben, bie eine« guten mtb mqMwteifii^ Jadidy
fii^, n)etben tool bicbon tu urtM» tmjfettr fonß mbgen aOerl^b fSrwtb^ Mami
unb Sdoli urtl^'tai, tok fk looflen, i^ ^t ti gar unb ganb ni^t* S>etiii iäf
jiveifele nii^, ti metben fU lool etli^^ finbeni bie ba fürgeben n)eiben, ti fey tt«^
n}t^tg ^n biefer Nation etUMig tu fi^ieiben, toetf fie eine obscort jbI ignobOis gens,
«ber eine Mra4^tete ui^ Mrgeffene iitlio «ber 8obf ifli Mi bem man ni^H ^Ul ^
fagen xoti$9 atit^ Mi bem(Mben in ben Hislorien nii^ befonberg (u finben* 3)ara]t(f
ontnMWte ic^ aber er^ii^ per inverrionem, unb fage, eben barunib mu^ man Mn
^m f^rdben, loeil eg bi^l^ obscnr unb unbefW gewefen^ baf man neben anbem
Silifern unb Nationen, unter vhI^ ti an^ g^^ret, ^n ibnen auf|f 83{ffenf4Kiffit
^Kiben mbge* (Denn eg fittben fUif tkl im Smibei bie att SrmbUin'ge ktxtlii^ gern
beg 9la4^ri4^t fKiben toolten, Annen aber batH)n nii^ Mmebmen. 3am anbem,
ob eg f^on ein armeg Mgeffeneg unb Mrac(|teteg Soltf iß, fo geb&ret eg bo4^ mit
unter oSe anbere national ui^ SSfafcr. SSeÜ nu aber anbete befc^rieben, ttHnrnmb
(VHalfoite man benn biefe am^ ni4lt bef(|ireiben? SArg an«[VII>]ber weibeti am^ tM>C
etli^K f^i bie ba eimoinben mecben, toenn man t)on einer Nation ober einem Soiife
loag fd^reibet, fo gefc^^t eg flmb {^rer föblicfien Späten teillen, fb bei^ i^nen ge*
f^K^» 9Bie benn Herodotoa (lib. 1. pag. 1.) balb im anfange feiner Historien ben
finem ober bie S^rfa4ie* anjeiget, toarumb er fobbe feine Historien befd^rieben, nemli^^
baf bte groffen unb berfi^e ^ten, fo unter ben ®riei^ unb anbern SSbfem %t*
f;^^, ni4^t m^ten ibre« Stubmeg ober (^re beraubet n)etben. SBag fan man aber
iM>n biefeg Sohfeg ßb(id|Kn 3^ten fagent 3|l bo4^ nUlflt (obiofitbige« ober rfi^nu
Ifa^ be9 ibnen fArgeiauffen, toidäfti )u befd[ireiben were. 2)arauff aber antioorte %
baf biefe Sbrfa^^e nii|^t allein fe|^, barumb Nationen unb SiWer beft^rieben xotAtn,
baj man i^re lobkoürbige Sbaten tifim unb ouff bie Slad^bmmen gelangen laffe,
fonbem eg toerben aucfi Ml etlid^ SbUfer grobe 6itten unb ®ebecben, Übg^ttere^,
Sberglauben mib anbere Sntugenbe barumb be^fHeben, baf man barong fel^ unb
Mme^, nne (Bott biefetben mit 9(inb^ a|g Sbgittere^ unb groben t»iebifc|eii
Sitten unb (Bebeeben (Iraffr, bie fh^ ber loal^ren SMtegfunj^, Stmft unb &e^ds
[Vnb] iitftit euffem (baffelbe bemt au4^ genugfam an biefer Settifi|^ [ VH^] Nation )u feben
uub )u Mrnel^men) baj baber anbere SSibfer, in bem fie fo(c^ anfe^en , fi^ befleiffigen,
ber UHi^ren (Bottegfurd^t, Amfl unb (Befi^itfltgfeit, bun|f loefd^ fie Dom Diebifcb^
Seben unb groben Sitten )ur Ganfftmut^ unb Xugenben geleitet n)etben, nadl^ bem
befanten Serf lein (eneg $oeten :
Didicisse fideliter artes,
EmolUt mores nee «init esse feros.
9
8mb foUftt 8^rfa4Kn tt^tOiii, ^b tkl grobe Nationes unb S9fato, M bte Area-
des, Grates, Cappädocea, unb anbm mc^ti beM^rietot* 2)a^ bentt aw^ bct
fipoftd Püuilaa bot b5feii unb gtotot Cretern füt^Iten lief , wai ifftt eigene $ro«
)»^en'unb i^ttt t)on j^nen gefd[irieben , nel^m(i(|^ fie nieten Sugnetr faule SAudf^e
unb bife Spiere, bamit fie babun^ mieten ben^ogen loerben, fic^ be6 )tt fc^&men,
unb ber ®olte^fttrc(^t unb S^tgenbät fic^ )tt befleif{igen» IDiefe^ i^ fitrftlt^i auff folcfie
(Svmütfft antworten tooOen.
(Smtt gärftltdj^en ®naben aber be^berfettd, M meinem gnAbigflen giirflen unb
^erm, nne au^ meiner gndbigfleu gärfünn unb gramen, ^abe biefe meine gering«
fügige Arbeit, in [VIII*] untertbAnigfier !Demutl^ , iäf lufcj^reiben tooOen, bamit bie«[Vina]
felben barau6 feben unb Mmebmen mSgen, toa0 ^iefe 8eute bie Setten, fo nu bun^
®Otte« (Bnobe d. 9.%. %. ®n. ®n. Sntertbanen finb, (uoor für ein grob, milb,
unbanbig, «bgSttifcb unb «^e^bnift^ Solcf gen>efen, unb xm a ®JDtt ber S^&HSft
ber Seutfi^ ^errf4Hifft unD S^ri{Ut4Kn JDbr^ifeit untenoorffen , baf fie e^ bun^
tbre Ztm, $lei8 unb gfirfo'rge, )um nm^ren SbHßücfKn ®(auben unb feiner (Srf&ntnif
bringen n^^teui xoMft^ benn aud[i bun^ beffeiben gnAbigen ®JDtte^ ®nabe, ge*
iäfOttn. @onberii4f aber, gndb^er %5x^ unb ^err, bat ®£>tt ber ^fSStSt ben
Seuten eine groffe Sottet bejeiget, baf (St fie Qxo. ^r^. ®n. ^erm ®ro$<93atem,
<^erm SBettem unb ^erm 93ater untem)orffen , benn fie babun^ nic^t aOein ))on ber
grokofaljfmen X^rannev unb ®ran)famfeit be^ Xeutfff^en $ApfUfi^en £}rben6, fo )uoor
im Sanbe gewefen, ba)H>n Albertus Cranzlus (lib. 13. Wandal. cap.21.) weitleuffttg
)u lefen, befreiet i fonbem au^ mit re^t S^rifili^Kr 3:ren>e unb SIeiffe )um Sbn>
Ii4^en ® (auben gebracf^t toorben , ba ^ benn )uoor ber Orben menig limb befummertr
benn wie fie )u beffelben Regierung )um ®otteebienfl gebalteui unb [Vm**] mit wa6[Ynn>]
Sleif fie unterricfitet, xoae für Stittiftn unb ®otte^*<^<Sufer berfelbe erbatoet, toie otel
Se^rer unb $rebiger (Er befleUet bie fie unterrichtet, ifl genug )u erweifen, aifo baf
lediger 3^ feine Airc^e im ganzen breiten unb n)eiten Surflen^umb fan gejeiget wer«
ben, bie (Er erbaioet unb ber Posteritet }um ®eba4^tni$ nac^elaffen.
Den Slubm aber b^^ben (Sxo. %üx9L ®n. Majores, ba§ aOe fo \tit t^erbanben,
burdj^ 3^re Xrew, SIeifi unb 3bte SBnfofien erbamt, voit baf erwiefen werben fan,
baber mir benn biefe^ niemanb ivtt ^äftltm^ wirb beymeffen fonnen. Der barm*
l^erf^e ®Ott bleibe (Ew. Surf». ®n. feine ®naoe, baf ®ie bierinn 3bren (ieben
9&ifAiä^ 93or< (Eltern unb (Eltern folgen, unb fegen 3bre arme 93nterti^anen 9äf
auib bermaffen bejeigen mögen« (Denfelben (Ew. gurfil. ®n* Sntertbanen aber Mr«
leibe (Er ein bancfbare^ uno geborfabme^ ^er$ unb ®emutbe, baf fie biefe Solt^t
erfennen, unb wie fie nume^r )um (EbtifHic^ ®(auben geratben, am^ toit @b^'
li^ Sntertbanen unb Jtnei||ten gebühret (E. (E. %. %. ®. ®. aM {^rer t)on ®JDtt
Mrotbneten JDbrigfeit, geborfam fei^n, mit gun^t unb Sittem (Ephes. 6. 5. 6. 7.8.),
in einfaltigfeit jM «&<ttKn M (Ebriflo ni^t mit [IX«] Dienft aOein für Sugen (ix«|
(wu fie (eiber bifb^ getrau) al6 ben Slenf^Kn ju gefaOen, fonbeni aU bie Jtneibte
(EbrifU, baf fie foicfien SiBen ®Otte^ tbun oon «^ert^n, mtt guten MÜen, ficb
buncfen laffen, ba6 fte bem <&(E9l9t9I btenen, unb ntc^t ben 97enf4ien, unb wtffen
baf toca ein jeber gut6 tbun wirO, baf werbe er )>om <^(S9l9{9t empfa^en, er fev
Slntö}t ober greiser.
Sitte untertbAntgf) (Ew. Sw. gurfil. gilrfil. ®n. ®n. bet^berfett^, fie woflen
biefelbe in ®naben auff« unb annehmen, mein )u berofelben untert^antgfien Dienflen
bereitwiQige^ ®emute barauf erfennen, unb mir fampt ben meinen in ®naben ge^
wogen oerbletben. SiQ folc^ in SSntert^nigfett erfennen, unb für berofelben
glMu^ Sligtenmg, j^ bcvterfrtW, anSf ftrt« ^arlfMin gSiffMim gitobtei
bf^anttge (SefunbfKit unb crfiimilt^e 80lfa|ft an M ttsb bft CMitt, «rib fttf«
M^BUt^Kti gärfirnfl^iiiHM SBoIflaiibi gtfcbe uib gnab^di ®c|m4 mn* e^^ftm,
®DVl ben ÜOmAc^liseii ^ar^ mb bnnfiKgfl «itaigm mb tkUtu 9Mtt We>
felben (BJDtte^ (ptabigen Sifi^ m^ 6c^tmi »iil^ okr berfetteit 0iMte i4l mil«»
[iXb] t^tgH unb [IX»] getrmiifl^ Mj^dc Datan ARIUuto bcti 28. Jmiij Anno 164a
a. a. %. 9. @. e.
Pannus dal^snu
[1] 3)a« erfle Kapitel ^
fßüu htt fMttu fßof^uun^ oitt alten Si« , ntib t»te totit fid^
iniclbt ctfitccfct*
w ^£^^^^^\^^ t^'lAtr fo mM$ttUn nennet^ ttflttöktn $\^ iim^
lic^ totit, bmn f!e (aSm i^on ^iUex9 f^tt, dn gut ^'(rU brd £ir^
lanbfa imfeit bft IDune (rtoo^net, toic f!e bmn bfnfelftftt no^
6fn)0^nen. Darnacäft fo rrflrrdm f!e f!<^ auff blffdt fr^ ^vmt,
Don ber $rniff!f(^m (i$ an bie Struffifd^f ®rcn(r, :i; *:n alfo
^afren bon altrrd (fr, bic Ißrettjfm, Sittamorr unb bir iKfufTcn,
li>el(^ Plinius Roxilanos nnb Roxanos, Strabo Roxrs tmb
Roxano«, nennet, rinad umfr f{e ^er gen^o^net dd (galten fidf
att4^ ein gut 3 (eil berKlBen in fßreufTen auff, benn biefelSen fo
am 6urifc(en <&afe üon ter SRentel unb ferner frif fafi an 2)an|ig,
am Oaffer n^ofanen, {!nb Betten unb f|e(ratt((en {!(( ber Settifc^en
®^a4e, iole benn i(( felBfl f{e ba gefpro^en unb mit i(nen gerebet, unb o( fit f((on
Seutf(( berfle^ett unb reben, fo gebrauchen. f!e f!(( bo((, toenn {!e unter f!(( felbfl rebtn,
ter ü^ttifc^en ®pra((e. £)b f!e aber loon altera (er liafelbf^ getoo^net, unb bad i^anb
Bffeffen, ober aud ß(urlanb ba(in fommen, fan man nic(t n?tffen, fie !6nnen au(( felbfl
feine !)^ac(r{((t baoon geben. 9Bad bie anrei((et fo bad Surflentbumb Surianb unb ®ems
gaflen bttotifftitn , fo fSnnen biefelben, ob {!e f((on ein Sold finb, in brep [2J ^(etle [2]
get(eilet koetben, ntnAlKfy in IDune« ober ®elburgeri SemgaQer unb (Euren: ober
S>ttnei; , unb @elburgif((e, ®enigaaif<(e uitb 6urif((e iüetten, benn o6 fie fi(( fi(on
einer @pra((e gebrauchen, fb tommen fie bo(( in aUem ni<(t fiberein, unb gebrauchen bie
IDftnes unb @elbfirger «iel SBorte, fobie anbem nic(t im @ebrauc( (oben, pronunciiren
ober reben auc( biefelbe Sprache oiel anber0 m^ koie bie anbem % ®ie nennen ficb felbfl,
lüeiben auc6 t>on anbem bie StSben ober SlSbingen ge(eiffm^), unb erflredm ßc( üon
ber Steufjlf^m ®rm|e bi$ an ben 9BaI(off, ftnb auc( ienfeit ber Düne, in bm @ebieten
{Rofietm , Subfm unb SRarien > «Raufen. 2)ie SemgaOer erßrecf m fic( loom 9BaI(of e,
Bi$ etioann an SratomsSurg, bon bannm bifl an bie $reuff!fc(e ®ren|e fbib bie 6urm,
unb werbm biefelbm »on bm SemgaQem unb Duneburgem bie IIa men ge(ei{fm^^). @onfl
f{nb auc( im 9au^erifc(m ®ebiete unb am 9(nger{fc(m @tranbe in Sudanb, bie {!<( ber
@flnifc(en ®prac(e gebrattc(m , unb finnm bepbe @prac(m , bie £etttfc(e fo wol a(d bie
(S{lnifc(e, i(rm @otted«bimfl aber, berric^tm fte allein in ber Settifc^m. Die am 9ngr^
tifcbm @tranbef aber u^oUm nic(t (5{lm fe^n, fonbem nennen {ic( tiioen, (eijfcn auc(
*) Scrjt Refomi. gent M. C^ai^itet L am diibc. — it.
**j 2)ie)er 9lane ijl jc^t »erMwunben, lpir^ aber no^ von ^tenber (Ictt. Seic. Rehdinii
anfaefübrt. (ftnt drflftrim^i M Sorte« fiiibet ficb ni^t. — * JR.
^«*) Tahmi, t>era((tlicb : bie f<(re<(te« )^ttif<( fpreciyen. — jt.
t (f^ ij^ banintcr »ieflei<(t ber 9(ngermiinbf(be Stranb — ncrMicb f>onS>inbdu, an ber SRiln»
bnno ^^ ^d^ in bie Dftfee, demeint. {lirr bevobnen bie !^i»rii noch jeüit bir 3franb()rgenben
ber Filter ^open nnb IDonbangen , toftbrenb an bem je^it unter bem 9Umen bc< 'Xn«tenfd)rn otran«
be^ befannten Mftenfiricbe am fRi(|if(ben 9Reerbnfen, — bei bem .(^roni^ite ^n^^rm — fi<b feine
Spur »on ihnen aufjjuiben fi^flt. fB^U .(>ilfner, bie !^ii>en an ber Diprbffifte wn .dnrianb im
Bulletin de la classe hiittmico - philo), de TAcadeniie Imper. des Srieiices, de St. Petersboiirs;.
T. III. No. 17. ^cd} fiMintc w^bi Au<b in »Mtcrn Unten ber ^v'^")^* ^r tranb ihmi ber !i>}iriubnn{) bcv
Paul Eimiokn.
in
Me ®t>vad^ fo fle Tfbcn Mc Steifd^ Sptai^, Mi bat itutn, tm rrffti tHntve^em
birffi ftuiM / Den lof Id|fen «uäf 2ieflaiib bm Stamm ^t QMoori aiid^ In IDftnetergifi^,
itnb in SnngaOen, im 0rm|^flf(^, im ®effatt9if(^, au(^ in (Euvlonb in Sfrotocn«
Surgifil^nt , 8btgamoifd|fen unt (Eferf4Kn Diel £ittau»fr nrBen i^nm too^nm , torlc^e suglefa^
Srttifc^ mr> Sittainoifc^ tfbm, i^rrn Qtottetftimfl ahn t>mi4tm f{e in tnr itniidftn Spradfe^
[3] S)ie im 9an$!frif(lKn 0e6irtf ^D borjritm, aU tad <^q§ [3] Sanfdyff )9on bem Orbm
ttbatDtt, au$ (Sßlanb bat^in brad^ '^), ob aber bie am Vngerifcben ®tranbe Don 9ltnr« f^
brn Ort^ bewobnet, ober aui^ aui (Sffanb ba^in berfe^^t, ba fan man fein 9lacbrid>t )>ott
^ben^% aSad birfelben anreii^et, ^ten fie m bermaffen )ufammen, baf fle mit ben itUm
^(^ ni(!bt gern befrrunben, ober ber^e^ra^ten, bie Letten ^inn>{eber mit i^nen, fonbem hltpbm
lieber ht^ i^rer Natioo, bemt fU tt?eiben nitbt aOein bon ben Sentfcben, fonbem anc^ ben
Setten, ^r ein fe^t Sberglaubig unb bergaubert Sold gehalten, ba^r fle {{4^ bemi tdä^t
gern mit i^nen befreunbeti wollen. ®onberIi(^ wirb ben Vngerifcben ein folc^l bepgemeffen,
baf fie bie aUerarge^en fe^n , unb fBr aOen anbem ber Sanberey ergeben , ob i^nen aber
baran red^t ober unrecht gefc^^, laf id^ onbere urt^en.
Bmi htm fftwmtm htt fMfAtt Sf rfimib , ^tm^äUtm nnh 9utUmb , im
»eld^ni Me Settni »im flltrt^ %tt f^tt VSo^nnn^ fiel^oM, Mi« H fit
ftoMini feiptt/ «»> t»0 fie (erfonmini, t»ie iriel ^ptad^tm iatiun ge*
tiiefni r tf^t fle He Sestfcfiett ratet fid^ gefoacfit , »eld^e feie alte« Stom
0feet £iefldttfeer fei|tt# unb esUid^ »Ott feetit ftraiett feer Itttttm, mo
btt lietfotutne , t»a# e# fAt ritt flSoltf feip , »im mtl^tm H
tutiptofftut rab t»ie e^ in Mefe# Saafe fomtiie«.
IVad Sanb barinn bie Letten bon 9Rterl ^ i^rc SBo^mmg ge^bt, ^eiffrt in geoere
ober in (Bemein 2tefUnb/ in spede ober 3nfonber^it aber, wirb bal £anb, fo auff
fbfina hü ^opOL binauf, bon Siben bcfebt geioefen fein, fb baf nrfMn^üfb i(^^ Sobnftbe an ber
IDflna mit benen bei ^optn snfammenbingen. ^ St. ^ pteber Ht nixb vorbonbcnen UeberrefU ber
^i9tn in Siblanb foioobi^ oll in ihirianb nnb befonberi Aber ibre Gpracbe, baben »ir t>a§ tRefnitat
ber unter bcit leiben felbjl angefhaten Unterfn<bnngen M ^nrn Hcobcntllcre , 6taatlratb 6 i b g r e n ,
bemn&(brt gu enoarten.]
*) 2Mcl gebt auf bie gucrjl bon @(b(bger unb bann bfier befbrod^enen Kroewiai (iDimintttib
M lettiftben Kreews, ein 9tuffc) unter bem (9ute 9(t«9tabben im 9an6tcf(ben ÜTdft (beroi. Refonn.
genu lett Ca)). 1. am dnbe), bte affo einen bic( Altern Itrfbmng baben, aU SBatfon tbnen giebt
(in ben Beübungen ber jturl. (S^efeflfd^aft f. Literatur nnb ünnff, I. @. 36.)r nacb »elcbem e< im
9lnfange be« bongen 3abrbunbcrtf aui Cefei flbcrgeftebefte dbflen fein foOen. -^ SC. — lt>a jebo<b
Satfcn'« Angaben auf giemlicb ftcberm ®mnbe mben nnb nad^ ben nenejlen Unterfn(bungen be#
^erm Stabemifer« €taatdratb ® jdgrcn, ber ftd^ bagu im @ommer 1846 an Ort unb stelle
begab, bur^ bie Xrabiticnen ber l^eute felbjl befl&tigt »erbe«, fo mu$ »obl, mal nodb ber ^
ben 1710 gef<bab (bie Ueberftebelnng) unb »a« jebt aef<biebt (ba« Uebergeben ber berein^dten (f bften
in bie %rt nnb SBdfc ber ßc umaebeuben l^etten) fAon ftfiber borgcfommen fein, ober ibr fUi«
(terben ^ir ^efljdt dne iwtitt Ueberftebdnng beranlaft baben.]
**) yla6) einer hti bem S^oife berrfcbenben Xrabition, unb , n^te e# f(beint, m4f m^ ber beim $aiio«
rateSrben, am ^onbangenfcben Btranbe befinblicben , aber nicbt mebr gan^ xu ent^iffemben €tein«
fdvrtft feil im 3abre 1710 bie $e|t ben grdpten Z^dl ber )imn bobingerafft babrn unb in ibrer
SKitte ebjhiifc^e ober finnifcbe (Soioniilcn angefiebelt loorben feiiu Dagegen tönt ft(b <mi> bem $0«
P€nf(ben ittrd^enbucbe abnebmen, ^a^ fte um 1712 bid 1720 an ^abl nngef&br eben fo ftarf (^e*
n?efen fein mdgen al« jc^it ^cibe 9la(bd(bten lieiteb ftcb i^tcUcid^t babm(b bereinigen, baft jene
Ucberftebefung unmittdbar nach ber ^ejl ^tatt fanb. Zk fvrad>(i<ben Jforfcbnngrn be« S^tvm
€taat«ratb6 ^ jß^ren »erben über i^ren Urf)>ning »obl ractr ^i^t rcrbrdtcn, — Ä,
13
imrr fritrti brrlDunf eUfUitb; [4] wad ahn auff btrffr feitni lieget, riit S^eit Sem« [4]
fallen ; brr anter aber (Surlanb ge^eiffeiu S)ad nomen generale ober ben erften
Flamen , ffai bad ftinb mt ben alten (Simvo^nem beffel6en ben lg i lo e n , tvad biefelBen
anreic|Kt# fo t^erme^net tad Chronicon Carionis (libr. 4. pa^. 17.), fte ^abett ben diu-
men bon ben Lenoioviis , berer Ptolomaeus gebenctet. 3)enn alfo rebet baffelGe ^in;on :
A Lemoviis LivoDiense« sunt, quos Effluos liodie rocant. Colonos lios puto
LeTODanim, quos in scandia poiiit Ptolomaeus. Sicut Uevaliensis urbis incolae
Danorum, et Brenieiiaium hodie sunt coioni R Ixense». Martin us Cromeru»
(de/origine et rebus gest Polou. IIb. 3. fol. 42.) fc^reibet: 69 (^aben bie IMeflänber
ben 9lamen bon ebiem Stomif^rn Surften Libo gebeiffen, n>el(^er mit einem 8tomif(l;en
Jtriegls«&eer, entn^eber t?om SBngcn^itter an biefe Orrt^er mit bem Schiffe getrieben, ober
ba§ fie bie grotofo^me l^^ranney ber Aei^fer entflieben tt?otten b^^^^ gelanget. UJnb M9n
biefem Libone l^be Sieflanb ben SRanDm, iSx toemteynet aber felbfl t^ fn^ nur eine ^utb-
maffung. Quando et quonam modo^ fpnc^t er, Latina lingva, cum veruacnla
Prussorum Lithvanorum LiTonumque aese iniscuerit , dicere non habemua. Eras-
mus quidenn Stella Prnssiani Romanis armis tentatam magis quam victam esse
menorat, Plininroque autorem eitat, negat tarnen Strabo illos Albim transeeii-
isse. Quo fit nt cum Imperio Latina lingva eb perTenire non potuerlt. Diu-
gossns Terb scriblt, ßvili belle quod iuter Caesarem et Poropejnm geatum est
manum quandam Romanorum, deserta Italia, in IIa oria conaedisse, urbemque
eondidisse» et Romove de Roma nomine dtxisse, earoque diu Metropolim gcutis
fuisse. Quod si rera est Dlugoaai aententia, suspicari quia posset (ai [5] quia [5]
tamcu est locus euapicioni in Ilistoriis) eam Ronianoruro roanum, Dace Libone
allquo, ad ea littora Venedici alnua, quae ad exorientem aolem spectant, et
Rossis finitima sunt, Tel tI tempeatatis appulsam esse, vel certo cursu Caesa-
mm Tyrannorumque saevitiam fugientem, secessisse; et LiTonum appellationem
k. Libone accepiaae. Ejua rei argumento eaae poteat, flumcn Liba, et oppiduni
cjusdem nominis oatio ejus in mare baliheum decurrentis impositum. S^elc^er
SRei^nunge ntm be)^)Ut>f(i<lbtm laffe l<^ anbere urt^eilen. @onfl ^alte i^d bafiir^ ed i)aU
lai S^anb Sieflanb (u>ie au<b bie SiSIder fo ftcb t)on Slterd l^er bitten genant) ben Flamen
Mn einem (Efbiifc^ ober ^etrif^en 9Borte. 2)o(lb IaIT^ i(^ (inrin einem {eben feine ^e^^
ntmg. IDenn tood bal Chronicon Carlonia unb Cromerum betriff, fo be^ebefberfelFen
SRe^nung nur in bioffen SRut^maffungen , u^elci^e in ber @(ei(b^eit ber 9tamen beruben.
9M biefer ibeftali mikbten aud» u>oI anbere mebr SRamen deri?lret loetben. %d gum
Qtewn^l, in (Surlanb i^ eine @tabt bie bfiff't Hhato, unb ift newlicb fundtret, btefelbe
mi<^te man audb ^»^1 toegen ber Sfeic^^eit M SRamend t>on Libone bem 9ldm{f(^en
fffirflen/ loon u^eldbem Cromeri SRe^nung nac^, bie 2tt»m ober 2ieflanber ben S^amen
^ben, in deriviren, ober toon ben alten Ji^iwen, ald ^ütten biefelben {!e gebatrrt, ba f!e
boc^ ben Flamen f^at wn bem fottifc^en SJorte Sepa^ (wie fie benn no(^ t>on bem Setten
alfo g^^ffm t»itt) toelf^d fo biel ^eiffet aM ein Drtb ba £inben fielen , toelc^e benn au^
an bem Drt^ geflanben, toie no<b altt teutt gebacbt, bie fte ba gefeben, auff ifeutfcb
^ffet fie £ibaio, auff Sateinif^ LibaTia, koelcber 9tame gan(^, mit bem 0iamen Libo
ober Li-[6]bonia fibereinfonu>t. S)a^er fte benn re<^t tvol t^on bem fflamtn f^atte timtn [61
deriviret »erben, unb ift bo(^ nur in ber SBarbeit ein Setttftb SBort unb ein Settifc^er
9lame. SBal ben 9iamen @emgaüen, auff £ateinif(^ Semigallia belanget, ivoflen tool
ftUc^r el fomme berfelbe f^n a Sern! et gallia , unb »fitbe bad £anb ffti^tn fydb 9xand:
tei4^, ttie man« aud^ bafiir f^aU, ba« ed alfo bnffen foOe. & tfl aber ein iBettifcb SBort,
un^ fom)>t ba^er. (Sd baben bie IVtten ba§ fiber « S)&nifcbe £teflanb, 99ebbus(Semm ^j
}tt l^iffen ))|(egen, ba« i^, ba« 9Ritte(«$anb (terram sive Provinciam Intermediam)
wü ahn Semgaflen, baneben liegt, unb baffelbe gleicbfamb befi^euffet, ober flcbba enbet,
l^aben f!e t9 gebeiffen @emme« ®aU, ba« ifl, ba« d^nbe be« £anbe«, auff ^eutfcb @ems
gallen^). S>n anber %tftil biefe« Sanbe«, n^ie geba<bt, Witt du r Unb genant, auff
*) 8H<btiger Widda^semme, ((etpj^ftnftcb Widsemme.
♦•) dtid^tiger ift »oW bie «l»Ieitutt(j wn ums, mebria, unb gais, ba« («nbc. Wc (s^ciib, wMye
etenber (\M^t ^xatmat 2. 9iifl. mtau 1783. o. 19.) antriebt: „Tii ecmi^alUfd^cit "^nwcn
nennen bie Cbcrtan.^ifcben mtb X^rtnabiir^^ifibcn , Augscligalleesclii , Cberlanbcr, mmi aug«cli, cber»
t»Mt, unb gals, wcfd;c« Mer eine (Sk^tn^ bcbcutct. X^ic aitbcm bi«; ditiVi 511 nennen ftd; tiii
14
iBaMiiifA Curlandia, tbnr koie etüdfi tütütn Ciirooh ebnr atu^ toolGorora. SBoi Um»
fflbrn 9iamm anrrid^rt, 06 g(f{<^ eBoift 9Kafffii antnre derivationes tvo beifrfbe ^rfoiiiBiai
mSc^tm oepgffrrad^t m^rbm, fa |»f(l(br( i<^ to((^ ^im bry, bie d für dti ^ttii^ 8Bort
ober l^mifc^ ^Jlamtn (falten, imb famme in Dan bem ffiarte fuv, ta< iß »a, unb
®emmf, bad ifl, tanb, ba§ c< f^fft »a iß.Sanb? IDnm dM^^ alten Cinioo^ner
biffrd ftinbf«, bie 9fttm, iveif fie Semgaflen für bei ganf^en £ieflanbel (Sfnbe gefnilten,
jt^rrr iBnwiffen^fit nacb» gemeynet, el loere «uffer bem 2anb fein. Sanb mr^r Der^ben,
ba^ fle benn bal ßurlanb, weil t$ auffer SemgaQen lieget, Jtur<®emme geriffelt,
bad ift, tt>a ifl nu me^^r i^b? Sil n>a(ten fie fogen, ^ie ift bol Chibe bei ^nbeg, wo
foltf benn me^r :^anb fn^n? 3Bie Diel S&ider urtb Sprach aber in biefen 8&nbem getvefen,
[7] e^e unb beDor fie Dan ben [7] Seutf^Kn eingenammen, unb unter i^re Sennilt gebractrt,
ba ftnb unterfc^iebücbe äRe^nungen Dan, bol Chronicon Carioais gebende! unter anbem,
ber Liyoniorum Patriae iin^^te» bal ifl, ber (iefiSnber eigener Sptoä^t, urtb M bof
bie @jhiif(lKi (SurifctK unb üfetttfi^, mit berfelben gan(^ nic^t übereinfenmie; benn alfo
lauten bejfelben ®arte: Aestionnm elitro nomen r^liqvom eat in Livonit. Lingrani
enim» qiii utuntur qui circa Revaliam habitoat longo ambilo, Aealioalcam vo-
canty quae i Li vonionun Patria liogva» Iteroque Curetam » ctlertia, quam neacio
cnjus lingvae vocabulo, nominant, bie tettifd^e SpradK^ proreu« est dlvema. lDa4
iß : 2)er ij^len 9}ame iß nn^ in tieflanb fibrig. 3)enn bie ^pxüfbt fa bie gebrau(ben , bie
umb We^DaQ mahnen, nennen fle Me dfhiifi^, wel<^ mit ber Mef Ifinber 9)aterlanbel ®)nrAd^,
befgleic^n ber Suren , unb ber britten , toelcbe ße , {69 treif nic^t , nady »elc^ ®pra<^ , iu
l^rttifd^e Spta^ ^iffm, gan| nid^ uberein tivxi^. IBnb biefe tft avOf Aiberti Cranxij (übr. 6.
Wandal. cap. 9.) SRe^nung, miifn alfa t^ieaan fdyreibet: Sieflanb b^ben e^a^ll bie
Saraccoer, bie eine graffe, unb bur<^ S^artom allenthalben n^eit ausgebreitete Natio ßnb,
in gehabt, ßnb aber Dan ben äSIIdem, bie aul Scythia fammen, in bie (Snge anl SIeer
getrieben« Snb be^eugrtl ber Snterf<^ib ber ®)>ra(ben/ baj nic^t aOejelt einerlei^ 9$9l(fer
in iBieflanb getaefen. Denn in blefer Provintz, wiewal fie nic^t fe^r graf , flab Dieleic
9}i((fer SpradK^/ bie e^ema^llmett baneinanber gewefen, gufammen geenget. S)al el gleic^s
tt^al burcbaul grabe, un(^dfiKiK unb ungelegene a>öl(Ier gemefen, bezeuget bie nad; ie|t we^s
renbe Dielfältige ^Xrtb ber Sprach, bie in feinem fibereinßtmnten. @anß ba fle einerlei
[B] Sitten ^ebrau^^et , aber [8] aud? bet^bel in Jtriegel» unb Sriebel s 3eiten |ufammen gts
galten Ratten, wüite gen>i§ nur einerlei^ @prad;e unb Stebe bey {(neu gegaltrn ^aben, aber
n^firben gum »enigßen nii^t fa unglei(^ reben« 9tu aber ^aben bie ^iefl&nber, Qtfktn,
£ittawer unb Gurifinber nid>tl in ber @)>radK gemein, fanbem finb ade bier Sprachen,
burc^ l^ieflonb auff ben Dirffem gongbdr, bie Sd^l&ffer unb @tibte ßnb gan(^ ®5dHifd).
Dem Chronico Carionia unb Cransio iß Alexander Guagninaa (in deacript. aarmat:
Europeae fol. 72.) ganf guwiber, »elc^er fd^reibet, ba$ in Sieflanb bre^ ^pfadftn fepn,
bie a&t bre|^ mit einanber iibereinfammen. Plebs ilia, fprid^t er, Livoniea tribna fer^
liiigris (non muitum ä se differeDtiboa) utitar» ad Litfavanicumque Idioma, magna
ex parte allndunt ^a9 iß: ^^ gemeine Said in Sießanb gebraud^et ß(^ breyer Spta^
d^en, bie nic^t fe^r unterfc^ieben ßnb, unb fammen mit ber Sittamrifi^en in Dielen ftbereim
@^l inet ober in biefem bal Chronicon Carionia. 3)enn erßlic^ n>ei$ man Dan feiner
Siefliinbif(^ Sprache, bie mit ber (Sßnifc^en (Eurifc^en unb 8ettifd)en ni(^t fibereinfammen
falte. Surl anber, iß bie Qiirifc^ unb Settifc^e eine ®prad^. Wlan ßnbet aud^ nirgenb,
ba$ in biefem ^anb Dier ®prad^en, all bie (Sßnif«^, Siwif(^ ßurifc^e unb ^ettif«^ iema^ll
falten gewefen fe^^n, fanbem el ßnb nur aUegrit biefe bepbe getaefen, nemblid^ bie(ißnif<^
unb Setttfd^e , bie aber fo etliche f&r bie britte galten machten , nemblid^ bie am Sngerifc^
€tranbe , fa iß biefelbe bie ^ßnifc^e , benn oh ße f(^an in allem mit berfelben nidyt fiberein
fammen mic^te, fa iß ße ba(^ biefelbe ®pra(^, lale bir nic^t läud)nen finnen, fa ber*
felben red^t fitnbig ßnb. 9lud^ f an man Cranzij SKeinung nic^t beypßic^ten , nemblii^ baf
[9] bie eief l&nbtf«^ , <Eßnif<^, eittau^OJwtfc^ unb Sutifd^e @praAen, burdy gan| £ifffanb
gangebar fepn. Denn erßli(^ iß feine ju ßnben geiaefen , bie mit ber (£ßnif{^ , (SurifdKn
unb iüettifti^en nic^t falte übereinf ammen , aber eine befantere über biefe <£prad^en gewefen
(S^egenfab Samgalleeschi, Dün tcnu, niebrig, mib gals, bie ®e^)enb. Seil nun ber Icbterc 3hi(b
iiid^t afleiit itn^lricb i&ngcr ift, fenbent fid^ aud^ immer vetter auebrcitct, fi> hat bae i^an^e ^miu
^iT^e^tifim baDcn ben 9Umcn 8emgallrn, weli^ce \c viel ole ^{te^erlan^ ^ctffct, befemmen." ^ it.
15
ftpti, toit )ttbot sfta((;t. 3um anbmi iJH iiid^t fnrn$Ii(^, ta$ tie SittautvifAe Sprache
ttttd) gan| Üifflanb, tad iß, turd) bafi ubersDunifd^ Vtrflanb (Surlanb tmb @fni^iiüin
ganf)bar fe^ folte, brnn n ^ebrauc^ft bcn diamrn Ikürflanb in genere, wie ta§ bte ^r«
fa^rung gmug f^ejfUf^rt, mafJFen trm an fdnmi Orte Sittauivfr )u finbm, ald aQein an
tn 2itUWKi\^m ©rrn^f, im 3)ttnf burgif<^rn , in SrmgaUm im ©rmt^oflfd^m , unl in
Gurlan^ im aiutamoifct^m 6i$ an tie $rfuffifc(^e ®rmtf. & fint ahtx tifffI6rn nict;t tie
rffbtra (Sinwo^nrr M l^anM, fonbem bidlfid^t Don anbfm (a^in gt^tiyt 94 ifl aud)
gläu61i<l^, tvie rtiic^f tceütn, bafi tirfdbm Ortrr t^orjdlm ^on trn Vfittaumnm aS^rgrent^rt,
mit Stftainvmt Mct^tt, unb ^nmad) mit 9ifct)t tvirbfr an tirffd ^anb gff^rad^t flnb. iDaf;
a6fr Alexander Giiagniniii« bct^bdngft, Ja§ brrp Sprachen im (ante fepn, n^dc^f mit
ter Sittamrifc^t übnrf infcmmm , ifl n^itrr bie (Srfa^rung, bmn nid)t brfVi fonbrm nur
gmo ®i>ra4fn im l^anbf ftnb, unter n?dd)fn bif dne, nrmblid) bie lifettifd^f mit ber INtlau»
tDifclifn in wtnii^mx flbfrcinfompt, bie anbere aber, bie (^fhiifd^, fonu^t nic^t mit dncm
SBorte mit i^r fibcrein. HlQeU nu aber, ivie enviefen, nur jtoo @pra(^ im jfanbe jtnb,
M nemblic^ bie i^rttifc^e unb Sfhiifc^e, iod(^ folte benn nu tton biefen be^ben Nationen
fm bie ü^iwen ^u galten fepn? «&ie flnb abermabl unterfAirbli^e SRepnungen bon, bmn
€llid^ lootten ed fe^n bie 9fttn. Die am ^(ngerifc^en ®tranbe loobnen, ru^^men ftc^, bag
fte bie älleften (Sinwo^ner [10] M ianM, unb bie rechte alte Siwen fepn, nennen aud) [10]
t^re Sprae^e fo fie reben, bie Siwifd)e (Sprad^, n?oUen aber nid)t ^en fepn, oM ()Ieidy
unl&ud^bar, ba$ f!e fic^ ber ^finifc^en Spradye fiebrauc^en. Munstcrua (Cosmog. Hb. 5.
de Gerroan. cap. 354. fol. in. 1310.) ^ält ed bafur, b<i§ tie Sprache fo ümb fRiqa
^et gerebet n^irb , bie redete Sieflanbifd^e @prad}e fr^ , bnd ifl tie Srltifc^e , benn ümb diiga
Iviib feine anbere Sprache gerebet ald bie l<ettifd)e. 3(^ laffe aber auc^ in biefem, einem
leben feine S^e^nung , unteV bed pflid^te i^ benen bt\) , bie ba fiirgeben , ba§ bie (^en, tie
redeten alten i^itorn frt^n , \>cn n*dd}en tad ian^ brn ^Jlamtn bat. 3)enn birfelben t>on
SUterd ber, toie Pbilippns Cluverua (in Introduce: in Geog^r. IIb. 3. p. 62.) fd^reibet
gani Üieflanb unb $reufFrn brtoobnet, unb f(^on bom Tacito ^um Ifeutfd^en iantt ges
red^net ftnb. S)ad ifi aud^ an benen, bie am ^(ngedfc^en (Stranbe tcobnen ^u bemebmen,
ivdc^e ben Flamen ber Jifiwen nt^ bi$ auff biefen llag besaiten , unb flnb bod) nic^t anberd
M Sfien , tvie bafi bie (Sßnifd^e (Spraye fo fie rrben , gnufjfamb bezeuget. 9Bad bie anbere
Nation ober ba^ anber fSM biefed Sanbed betrifft, ücn welchen toir f^reiben, fo ivirb
baffelbe ge^dffm , bie li e 1 1 e n ober (Suren. I)en erften Flamen bdangenb, baltend ibrer etlid^e
baf&r, ed fomme berfeibe f^n bon bem ^eutfd^rn Sporte le^t ober ber Ie|te, ba§ ein iBette
fo )9ieC l^eiffe, ald ber le^te, ber ÜIRame ^e aber fol b^ommen oon bem fTeuffcbm ®orte,
er fie, benn u^eil bie dflen bie erflen (Sinwobner biefcd l^anbed ftnb, fepn f{e bie ^flen,
bad ifl, bie erflen, bie litten aber, iveü ffe nac^ jbnen ind iBanb fommen, unb brjfdben
@inwobner »orben, bie legten gebeiffen »orben. ffikid aber bon biefer üRepnung ju b^^ften,
laffe i(4 anbere urt^dlen, icb .wid berfrlben fcbon fdnen Sepfafl geben, fonbem fyiitt* ed
ta^x, ba§ ed ein imi^d^n [11] 9lame fe^, fo bon einem Ik^ettifcben SBorte bmu^ret. Sie [11 1
fetbfl nennen flc^ in ibrer Sprad^e iBattviud unbibre S^racbe iBatwiftfu, ober i^attos
jun^allobu, baber fte benn auff Sateinifd^ gemdniicb Latvlsci ge^dffen toerben. S)te
$äp^f(^ ald f{e in Hefianb tvaren, nanten ^e Lottavas, ob fie ed t»on bem i^ettifcben
l^atwid ober fonfl ^er derivirten, fari man nid^t tviffen. ^Stn biefem SBorte ^^attvid
Ober ik^atwetid, fompt bad SBort ittu obn Qtütiftl b^t. Se^er aber baffelbe in ibrer
<Sptad^ enthebe, fan man aud> n{d;t n?iffen, unb teilen fte ed fdbß )?id)veniger. @olte
man nu Cromero bepfaUen, tvelcber fd^reibei, bo(b aber bielmebr mull^mtiiffct, ed fommen
tie (^mvobner bed ISanbed bcn ben Latints f^tx, unb baben tie Livones ben 9kmen st
Duce Libone, fo mbütiU man atid) tiefen Flamen Satn^iß ober i^attvisctis fftx derl-
Tiren a Latio aiTe latino, benn tie Latin! f!nt gut>Dr aud^ Laiij gebeiffen u>orten.
9Ufo tt>ie nu tie Livones in genere ober in ©emein ben 9lamen b^iben bon Liboiie tem
fltdmifd^n Surften, ber fie b^^in gebra<ibt, alfo mScbte man aucb fcb^ieffen (in bem man
biefen Tanten ä Latio deriviret) tiefe galten ben Flamen, ä natione. Latus vidclicct,
bon ben Lateinern, öon ireldjen fte entfproffen. (^9 befielet aber aM in bloffcn ^hxtlj^
maffungen. 9Bad ben anbem Flamen bdanget, (»erben fie Suren gebeiffm, bonbeml'ante
barin fte tooffnen, benn taffdbe iitl^ti 6ur(anb. @ie luerben aucb U'ol auff Vateinifcb
Ciiretae ober Curetes genant, tvie fie unter antern aucb in Cbronico Carioni^;! alfo
gebeiffen n?ertrn, tvdcben ^{amen aucb fd^on ju^or febr alte äJoIcfer gebabt, unb aud; Cu-
retes genant a'orten. ®et( fie tenn nu tenfdben dkmen (;abrn, treuen etlicbe, fte fepii
16
[12] UtMim 9iaä/lommm, »ott il^nett mtf^tpffm, unb alfp in Uefel [12] tanb fonmini. 9>n
aRf^nung aBet fatt i(^ nic^t (ct^faUen, trim {nie Cureles, toU Mf «l^it^rim itim^m,
fyAm in Carla qttoof^ntt, k0fl<^ 8anb uti^ ^Bnigmity bat 9lamm ^t twn bm Cariba«,
aM altm Simoo^rr befffibett, imb jinb f!e brr aRct^ming bad Curelea, Cretea, Care«
unb Acaraanes ein fßold gctvefen, o^n ba$ fle mit untnrfctHebli^ni Stamm qtnwit uwr*
bnt; unb ^abm fle eine befonbete (Si^rad^ fle^bl, bie mit ber 9rie(^ifd|Kn gan| «i4l
flberein fonrnieU; ba^et fle benn bon Homero ßafßafO(pmyo$ gepfiffen motten, H9 i(t
bie fi(^ einer Sarbatifc^ unb frembben S^^taift gebrau4)et S)iefer mifer Oiirm eptää^t
aber , mie bap nad^ geben mfiffen bie berfelben unb ber (Brie(bifc(Kn rei^t tfintig flnb, fvnanrt
in bielem mit ber ®rie^if(^en fibrrein , alfo ba§ an^ M fflSrter bie {le gebrauch gani
(Brtec^ifc^ {{nb, mie man baf ertoeifen fan. !&o(4 ^at man audf t>on jenen/ fmitnli^
i^rem Steid^ unb ber aucceaaion i^rer Jtinige nic^t tief ^ben (innen, meO fie nsitar
ii^nen feine (Befc^ic^t $ Schreiber ge^bt; fo etma)^ orbentlic^ ber)ei4^net, fenbem aUei toai
man bmt i^nen ^at, ifl unDolUommen. 3)iefe« allein bat tad 93o(d berfi^t genuulKt,
bap bad Mausoleum^ ober tad Srab bei Atnigel Maosoli ber Cartmii ober Coretarun,
in bem Sonbe Caria gewefen, melcbel feine (BemS^lin bie Artemiaia erbawet, unb nntfr
bie fteben SBunbenoertfe ber SBelt ge^S^Iet morbem Snb eben biefel fan oW^ »on Mrfm
Suren ober (Eureten, toie man fie nennet, gefaget tt?erben, bap man nicbtl gemtffei boii
i^en, i^rem !Ramen unb i^rer ^nfunfft ^abtn fdnne« CBie aucb lutoor gebac^t, fonpt
biefer unfet (Suren ober Suteten !Rame (er oon einem ittti\dfm SBorte, bie alten Cnretes
[13] aber, fUib alfo ge^eiffen morben, mie Strabo (üb. 10.) f(^s|13]bet dm %jg »»eii
id est, ä tooaura, bon i^rem befcbomen ober befc^itten «^u^te, benn fUben ooibrrftai
XfjtH j^rel «6iu))tel gan^ Befc^oren, bamit fle bie gfeinbe bey bem langen «Ckiar Mfi
ergreiffen mid^ten* SInbere »oQen fle feyn Cureles ge^eiffen/c&r«} %^g MSfowfoqftag,
quod JoTem alulaae dicti aint, meiC fle ben Jovem eme^ret ober erbalten, mie ebener
9taffen Strabo fc^reibet. ttBeü benn nu au^ biefer unb iener Sureten 92ame, tti<^ bon
gleich SBorte ffttlcnxpt, fonbern einen gar anbcm S^rfprung f^ai, ifl ItUft )u fdjflieffrn,
bap fle nid^t ein SoM feyn, ober biefe iM>n {enen entfproffen, Snter bei mtt fc^ niemanb
oeren, ei baffir )u (alten, bap biefe bon ben alten Cureten (erfommen, menn er beg guten
Srunb (at Sbibere geben f&r , fle feyn bon ben Stbeonitem entfproffen , meU(e fUi^ dofua
unb ben Jttnbem 3frae( mit £ifl unb betrug ergeben (Joaua cap. 9.)/ f&r^baib fle »rren
am fernen ifanben fommen, ba fle bo(( bon ben benachbarten Soldem gemefen; unb iveU
fU megen folc^eg Setruged bon 3ofua berfluc^et, unb jur Jtne((tf((af|^ beibam)>t, n^eren fU
in biefel Sanb fommen, unb mufleit fle Jtrafft folc^eg ^uc(e|, no(( biefen (eutigen Ifag
btenflbar unb Jtnec^te ber Xeutfcben feyn. (H f^t aber gar feinen Srunb* (fnbU^f fbib
etliche ber SRepnung , bap fle 9la((fommen ber ®rie((en fe^n , unb bon benfelben entf^roffen,
a(d aber Alexander Magnus mit groffer 9Ra(bt unb <£ieere|i^Jtra|ft bie meinen JUnig«
reiche unb SSoIcfer be^^ungen unb unter fl(( gebracht, (aben fle ftSf oul 9ut^t unnb
@((reAen in bie 8flu((t gegeben , unb feyn a jfo in biefel Sanb fommen / benn tt>ie er gefieget,
unb bie mac^ttg^e «^errf^afften unb JÜnigreic^e i(m untert(jnig gemai^et, ba ft^reiben biet
[14] fumebme Scribeoten bom ®onberU(( fd^reibet Jostinua (üb. 12* paf. 104.) [14] alfo
bon i(m: Cum nullo hostium nnquam Coogressus est, quem non viceril: noilam
urbem obsedit, quam non expugnayerit : nullam geatem adiit, quam non calca-
verit, Dal ifl: (ir ifl miber feinen Sfeinb gebogen, ben er nic(t ubenvunben, (at feine
@tabt belagert bie er ni((t erdbert, 3U feinem ^oM ifl er fommen, bap et ni((t unter«
treten (atte. ^ folcber iBbertpinbung unb iBntertretung, bermet^net man, mie gebacbt, fe^n
ffe all 8f(fi((tige avA i(rem ^nbe in btefel Sanb fonunen. Cb man nu glei<( in bewehrten
®efc({cbts®cbreibem feine fflßt^ti^i (tebon f^at, fo fan man bo(( nl^t Uuc^nen, bap i(re
®Vtacbe mit ber ®xitd)i}^n fiberetn fomme*^). 2)a(er i^ benn aucb mol foIc^er Stej^nimg
beoi'flicbten molte, salva tarnen meliori ratiooe* Denn i(( (ieoon einen leben urt(ei(en
laffe, tt;ie |(m gefadet, u>t(I au(( gern, menn bon jemanb beffer aSnterri^l (eyg^itoc^t
»irb, anberer äRe^nungen folgen«
*) SqL KjBfbmi. g«Qiis lett, C[a^, 1» im ^fonge» lieber ben Urfvmng ber Iett<f(ben 9m^t
mib if)x fßtxf)Mtaii ^u onbent, namentftcb ^^ h^ ddecbtfc^eu Sprache . f. bie orünbUibe ftbbaiib«
Jutt(jbon Bergmann, im „«WaöajiH, ^crau^öegebcu pon ber Iettif<(*fiterarif((eii Sefellf^ap" »ML
SWitaii, 1838. — M,
17
2)al britte (Sapitd,
B0tt btm 90tttisititnfkt htt Settra.
»I
^ir. alten «Ck^tm, p( f!e fi^ brai rectal tval^teit 90tt f rinnt OottrdslMmfl itiHqet,
frabern falf4K Aötter ^ff^rt, f!nb fle bo(^ M JUtii^tx gftoefni {^rm ®ottcl«3)ien^ ^u
t>frri(^tm , M eben tie (Si^ri^ , toeli^ 06 jir fdyon tm wagten SCtt frfninm , fo tfftm
fie i^ Mtf me^v mit Stortm, aH mit ffimfen, tvie ba§, Iribft, gmug ju frj^. Da^rt
fie bemi i^ren falfc^m Wttom, fp viel fc^one unb (etrii4^e imptl mtb ÜHtarn aujfge«
ticl^tet, mit Uft ungUiublid^ Snfoften, in toelc^en fie mit Sefonbeni (Smfl unb ^fer
i^ren 9otte«s[15]3)ienfl terric^tet, unb taglic^ ^M unb manc^erlep C))fer ^ttf^an. Denn [15]
tote fie biel unb manc^erley ®8tter ^tf^ait, alfo ffa^en fle üu^ biel Stempel er6awet, unb
»anc^ev ®otte«bienfi begeiget, Varro , toit Alexander ab Aleiaudro ( lib. 6. GeneaL
dier. eap. 4.) oud j^m er)e^(et, f^ai i^re ®6ttet aQe {ufanmifii gelefen, ba et beim be«
fünben, ba§ i^ret fiber breiffig taufenb gewefen, in »ad Orbnungen auc^ biefelben get^etiet,
ifjk bey gemeltem Aotore )ufinben. IDenfelben mie gebälgt, t^ben fie Ztuaptl unb Altäre
erbamet Snter benfelben ift Hntf ber fumrm^en gemefen ber Tempel Apollini» gu
S>elt>(i6, tpelc^er auff bem tBerge Parnaaao gelegen, mie i^n mit feiner <lßerdigfeit Justimw
(lib. 24. p. 144.) meitleufftig bef^reibet, unb i^ berfelbe {rnu^r unb me^r berühmt tvcr«
ben, olfo bad {eute faß au6 bet ganfKU SBfIt ba {ufammen fommen, mie Diodonw Si-
culua (li.b« 16.)» Plotarchua (de oraculi defectu.) unb Caelint Rhodifrinnii (lib.
AoHq. lect cap. 16.) babon fd^reiben. (Sd iß oud^ fo ein dietc^i^umb in bemfelbrn ge$
toffen, baf man ft4 bidig brube^^gubenvunbem f^U S)enn »te Cicero (lib. 1. Divinat)
fc^bet, ifl er erfüttet morbrn, nlit bem Sleic^t^umb atter SSIcter unb Jtinige, foi^^en Sieid^s
t^mnb l^ben fumembUc^ )ugebra(^ ®9ged ber Jtbnig in Lydia, Midas A5nig in Phrygia
itnb Sylla Romanut. Damad^ ifl fe^r l^errlic^ unb berühmt gewefen, ber ienu>el Jovis
Hammonia, meieret mie Plutarchoa unb anbere (Peucerut de oracuio p. 49.) fcbreiben in
Lybia apad Garamantaa {enfeit Cyrene gelegen, in einem grawfamen Salbe, an einem
bftnren unb unfrud^ba^ren Crte, ba^er benn au^ , aU Alexander Mag nua nid^t mal ba^in
gelangen finnen bon gmeen Stäben geleilet »orten. Sur aden aber ifl |errlid^ unb furtrefflic^
gett>efen, ber Xenq^el ber ®5ttinn Dianae gu Epheao, welcher fo f^mlid^ geban^et, baf er au^
unter bie fleben Stirafet [16] unb SBunbermerde geje^let »orben. iBnb ftreibet Plinius [ig]
(Natur. Hiiit. I. 36. cap. 14.) : !&a$ gan| Asia j^wep (unbert unb }toan(ig 3a^r bruber ge«
bamet. Sie f{e nu fo(<be furtrefflicbe Xtmptl mit faß ungUublic^ iBnfoßen erbautet, alfo
^ben fte au4^ )u i^rem ®otte|slDienße ^tvAid^ %tare, barauff fie tSg(i(^ geo^ffert, ^uban^en
l^flegen. Solinos (Polyb. c. 72. fol. 288.) fdyreibrt, ba« Liber Pater, anfänglich, bamac^
Herculea unb na4 i^ni Semiramis, enblic^ Cyma bie aUer^errlid^ßen Vitare erbamet.
5a fU ^aben fo »iel unb mand^et^ Wtare auffgeri^tet, ba^ au4^ bie Athener bem un«
befanteri ®otte eine6 )u (S^ren erbamet. Denn ba fte aQen i^ren befanten ®otteni ge?
oi^ffert, l^brn fle, bamit ße nid^t i^eg iBnfleiffeg ober SRa^ISffigfeit befd^ülbiget »ürben,
aud^ bem unbefanten ®ott, ben fle ni<bt grfant, ober 3U nennen getouß, Opflfer get(^an.
Suff fold^n Wtaren (aben ffe anfSnglic^ fein QSie^e ober beffeibrn Siut^, fonbem aUrin
®etrei^e unb anbere grüd^te ber (hten groffert. «&ema4 iß ber (Sthxau^ etngefu^ret,
baf ße angefangen OSie^e )u f4(a<bten unb gu o^ßem. Snb foOl bie Sato bie erße ge«
tecfen fe^n, bie getibtet unb geo^ßert ttorben, tt>ie Ovidiut (lib. 15. Metamorph, vide
etiam Aul. Geil. lib. 4. noct Attic. c. 6.) mit bie fen Sorten angeiget :
Hostia tna meniiaae mori^ quia aemina pando
Ernerit roatro» apemque interceperit anoL
^itmaäf ißg außlommen, baf man ber Diaoae 9Renfc^9Iut geoßert, biefeg greiolic^e
l^ßer aber f^t ben SBmem fe^r mi^faden , ba^er ße biefelbe Sdttinn , megen fold^rr cm-
deutet unb 9ramfamfeit anbem IBoldem fibergeben. Diefeg ^ben fo »iel unb man(^rlev
SSider in adl^t genommen , f^er «^eybnifcben 91inb^eit na^, biefe litten aber , ob ße fd^on
t>iel ®9tter unb.®ittinnen ges[17]^abt, (aben ße bod^ feine 7eni|?el ober 'Xltare ji^nen |17|
erbawet, ba ße i^ren ®oiteg « Dienß ober T^ffft Wtten berrlc^frn mB^fn, benn eö iß im
18
gfdngfifn (lebon in bUfnti tanU ni(^tf gffitnbfn, foittrm fitt u?u|l imb unerBatvct i^ti^,
o(;n ta§ f!e bcfonbere sacros lucos, ober ffiMlber ge^aBt, barin jie i^te dStter qttf^ttt
unb angmiffni, in bentfrlbrn ahtx ifi totut Sraipel noc^ SOtar, ob<K innige Snile unb
®5(fns$ilb grfmibni toorbm. din folc^ fd^uibet Herodolus (IIb. 1. pa^. 63.) «>on
brn $erffn, baß ftf tvebrr @ru(rn no(^ Silber, toebnr ^ampd no(^ Utare gr^br, btim
ftf rd für eine Snfinnigffit gehalten , bal^rr baut itp {(nrn gfbrSud|^Ii(^ getvefm, taf fU
auff ^o^f Serge gefUegrn, uno bafeibfi bem Sott Jovi geopffert. Su^ ^ben ftr ber
Sonnen , bem äRonbe unb ber (Srben , audf bem SBaffer , Setrr mib ben fBbiM ju pvifttn
)>flegen. S)trfe< f(^ret6t att(^ Don brnfelben Werfen Alexander ab Aleuodro (lib. 4.
Genial, dier. c. 17.)» mit biefen SBorten: Peraae nee Deomni iroaginea babenf» nee
tenipla erigont, (crant eoim aediom aaeraroni ei alioalathronim eferaorea) aed
10 loco mundo et exceUo parlier» diia ylctuDani Immoladi: quod k plerisqoe
usurpaium lovenimua eic Snb baf (aben au<6 biefe £etteir get^, unb brr @onnm,
bem iKonbe, 3)onner; a9K|en unb ben Üffiinben Softe« s2)ien^ bejeiget, aud^ ^ben fit
neben biefen befonbere ®5tter unb ®Sttinnen gehabt, att bie SRuttcr ober 0ottinn tt^
SReered, meiere bie Sfifc^er, U9 *Mtx9, melcbe bie 9der0sSettte, ber ffiUbet tvelc^ bie
3Sger unb SBi[b::®(^u|en, beg SBegeg, toelc^e biefRetfenben, ber (Barten toelc^ bieaBfibnr
unb «^aufsSRittter angeruffen%
3nfonber^eit aber ijl bon ben meiUic^ Oefdyted^t , f&membUdif aber Don ben Sd/loan^
[18] gern unb JKnbbetterinnen [18J gee^ret unb angeruffen bie £aima, ba< i^, bie Fortona
ober ©ottin beg difideg, benn biefeibe in Jtinbeg « 9Ut^en ben (^eba^renben gebolffen, unb
ift biefe bieUeic^t getoefeu; bie Jone Lucuia» n^el^K bie (e^bnifc^ SBeiber in ffprm
{Rotten angeruffen, toit ttp tem Terentio (In And. Act. S. Sc. 1.) gniseme^men, ba
benn ein ®eib in Ainbeg*92it^en {te alfo anruffet: Juno Lucina fer opem, aerrarae
obaecro. Ob fte nu »ol |e|t im S^flUcben Siauben unterrichtet füib, au(^ togUc^
unterrichtet u^erben, fo laffen fle boc^ bon fol(^er ^bnifc^ Sbgdtterey nic^ti fonbmt
ruffen folc^e i^re ®5ttinnen no<^ an, koie baf fonberlid^ aud ibren Mebem, fo ffe in i^rrv
©prad^e ^u {tngen pflegen ^^), luoernebmeu, trelcbe bemt redete Hymni Deoruro, ober
£teber i^rer @btter ffnb, toit id^ benn felbft bielfSItig geeint, bap bie 3Sger unb mv^
@(^&|en in folcben i^ren fiebern bie aBalbuSlutteri bie Aeifenben, bie (BSttin begffl^ei,
bie SBeiber bie @arten* ober Siemes 9Rutter angeruffen. Snb baf noc^ me^r ifi, ^be
x^ unlangß ge^dret, ba$ bie 8fif<^er fb^ beflaget, eg mere bie 9Reer«9httter oberSottinn
birg Sleerel aber fle fe^r -er|flmet, unb gebe i^nen fein Sebeyen ^u i^rer «^aubt^ierung
unb Sifc^ere^. SBo^er el aber fomme, ba$ foi^K *&eybnif<^e ^bgotteret^ nod; be^ ben
beuten ber^anben, unb nid^ gan^ bertttger, ifl f&r biefem, in einem befonbem Tracial
«ngejeiget »orten ^%
2)al i»ittW (Baratt,
9on f^ttn ^t^tu fo fie in brt ^c^benfd^offt df^oltrii*
i«»/g ^aben unterfd^ieblid^e Natlonea unb SSoUer in ber *6ebbenfd^fft, au^ biel unb
[19] mand^ertey [19] gfeße gehabt, bie fie i^ren (Sottem unb ®dttinnen .)u (t^ren gehalten,
»ie man babon gar biel in ben ^et^bnifdlKn Sc^rifften mit iSerwunberung ^u lefen ffaL
Sinberer gu gefd^u^eigen (aben bie StSmer geilten Liberalia, me((|K auc^ Bachanalim
ge^eiffen, »ie fie baffeibe 8feß mit fc^nblofen tofiflen ItBefen begangen, ifl befont, unb offt
*) fßal Reform, gent. lett, da)). 1. •— .ff.
**) ADtefc Sieber ftnb gefammclt unb bon$|^. Sftttner unter bem XM: «Jjilweefohii bnuoho
dseesmas nn singes,^ f^ttani^tc^tbin im 8. Sanbe be< ^aga^md ber Iettifc^*(iter&rif(^en C^efeOf<baft
mtCLii , 1814. ^ S^L avL^ Reform, geal. lett. (iap. 1. -- Jt.
***) (id f((}dnt, ba$ (ün^rii bvtmit auf btc Reform. geoL lett. Ga)». 1. (tu ber üRittc). bin«
beutet.
19
<5rinnmtn<) tai>on qtiban. Quiiiqnatria , batin f!f tie ®e(urt brr ®ottinn Rliiiertae
(fgangciu Hilaria (Macrob. 1. Satiirö ein SffirbensSfjl» iveld^ed fte gf^^altfn nad9
bfm aequiiioctio verno im iBots^a^r, barumb ba§ ber Saf) lingmvortrn ald tir i^lact)!.
Vinalia^ ein Sfefl veneria, in »eld^m fte tm SBriit )u fofim pflegen batjon Ovidiiia
(4 Faator.) unt Plinius (lib. 18. c.29.) f((^rei6en. Floralia, bad SlumensSfefi, »eWed
aud ber Siti^aen $ü(brt angefleaet, unb gn feiren verorbnet , ba§ aOed »b( aMlu^en mocl^te.
Lemofia (Ovid. 5. Fastor.), ein Seß fo ht^ ber ^ladft gehalten, bie Lemores ober
terricularoenta*, bad iß, bie ®efpen{le unb @<f^redni|Ten, fo fid^ bed S^ad^ted fe^en laffen
gu)?ertretben. @oId^e unb bergleic^en bielme^r Sfefle ftnb bt^ ben 9tomem gehalten, toie
benn audy anbete ^iidn n\tf)x if^xt 6efonbere fitfit ^tffahu $8ad aitx biefe Letten , in
ttx «^evbenfc^fft für d^^t gehalten, ba f)at man nid;t oiel oon erfahren Eonnen, o^n
Sioetffel aSer merben {{e lool i^re Sefle , wie anbere 4^evben gehalten ^aben , in »elc^ fle
i^re ®8iter unb SSttinnen gee^ret, unb i^nen (Sottet s S)ienß be)eiget. 9Ran ^t aber
feine iRac^rit^t babon , o^n ba$ fle im SRonat Oetobris bie Seelen gefpeifet , unb benfelben
ein Sefl; in bie Dier" SSod^en, nemblii^ ^on ben 29. Septemb. bifi an ben 28. Octobris,
ivie man biefed*bon benen Demommen, bie e6 bev j^rem Q^riftent^umS no<6 in ^H^t ges
nommen, unb gehalten. S)enn in benfelben S^ogen {ie gefepret, foI(^ [20] Sage auc^ [20J
®Otte9«$age ge^eiffen, unb in benfelben feine befonbere Slrbeit beni<^tet, fonberli^ fein
Oetreybe gebrofd^en, benn fit t^ bafur gehalten, U)ad in ben Ifagen gebrof(^en, loenn ed
gefeet, nid^t fienen ober aufffommen ttfirbe^)« 3)ama(^ ^ben fte im SRonat Decembris
Ui ber 9la6jt, ein fc^anblof abfc^ettlic^ dtft, mit tanken, fpringen« fingen unb grawfa(^s
men Sefd^rey , auc^ frejfen unb fauffen gebalten , ba ft benn bon einem <^ufe jum anbem,
mit foId)em gramfa^men unb fippigen SBefen^gegangen, unb alfo biefeI6e0lad^t}ugebra<i^t^.
2)iefed fc^nblofe Seß, ^aben {!e^ o^n )tt)eifel borgeiten bon ben alten abgottifc^en «^eybra
alt ben @riet^en unb anbern empfangen , xotlä^ eben umb biefelbe 3Ht bem Abgott Coroo.
tveld^er ein Sott bed SefrSffe«, @efdffd unb ber Sit^ndft gr^efen, im 9Ronat Decenibris,
mit eben folcbem fc^anblofen Seben gehalten. S)enn alfo u>irb berfelbe Comus befc^rieben.
(Philoat In iniag. 3t. referente Scapula in Lex. f. 908.) Comua est Dens prie-
se« commessatioDUm aea laaciviae proterriaeque commessabundorum lioniiiiuni*
Slnbere (Clenard super Ariatophan. Plut. pag. S.) bef4freiben i^n alfo: Coroua eat
commessatioDiiiii et lasciviae Deua* io cujus Mcris celebraodia Juvenes procaces
petulantia carmina decantabaiit & gebendet aud^ ber Spoflel Paullas biefe6 fc^nb»
lofen un^unf[5tigen9bgotte6, unb feinet abfc^etolic^ (Sotte^ienfM (Roman. 13. ▼. 13.),
ba er berat bie C^rißen ermahnet, ba^ fie erbarli^ »anbeln, unb ni<bt in freffen ttnb
fauffen/ am felben Ort^e fiebet in ber ©runbfpracbe, /»f iv xwi$o$^ i.e. non in Conit
laadTÜs el comnesaatiooibtt« » bad ij^, nid^t in M Comi unflatigem 9Befcn, 9Re(r/
tvie geba(!^t, ^t man bon i^ren «^e^bnifc^en ^Ibgottifd^en Seflen nic^t^ beme^men foniten,
o^n bon biefen, \»tl^ fie benn aud^ nodf biefen 3!ag ^eimli^ galten unb bege^ follen.
*) 9(ueffibr(i<ber banbclt fibcr bicfc« /f efl : hljtt. lett. ^. 51 ; Reform, gent. leu. (\ar. 7 ; S>i«
beiCeguno ber 9(b))5ttere» , dap. 7. €. 38—41. — J>ie bü^<btt fcUcnc crfte iiHriäiibifcbc Alinbcit«
orbnung bom ^abre 1570, berorbnet borfiber: ,.bic groffe .Ctcn^mf<bc ^(badttcrci; tiefte ^a|l^c«
Mauren wclcbc fte «cn SRic^aelt« Hd auf onioiiim sanctorum Unc^rijitlicber , lleber))läitbiiter
unb ^bgOttifdier SBcife no<b burdl^ ibre ^ottlofe Supentition ber rweffd*9Kelcb [b« b. dwehteles
meehwtfl, €eelen«0(a{hnabl] tinb ma« ber 4>eiid)dit(ben Opinioa niebr ijt ilbli<b. in ibrcii (^eftnten
gebrauten, meun fie a0e äXontage Greife « CPffer ihren llkn'ti^rbeneii Sorltltem. ^reuiiben mt
^eroonbtcn fd)la(bteii, gefcd^tc opeifen uebeti ihrem ^etriiifc ffirfc^cn, un^ auf a0cr heiligten tit
Seele rciniaen, ^abe» unb S^aftben fcU ferner fo w»eui^, wie aller aubem^ette Äbjjdtterei»,
fonberfidl^ bie auf Set^ad^ten gefd^hen pfleget, mebr bon ^ebiitem unb :Obrigfeit gcbulbet werten."
— Sgl. ancb $fingfien: aber bie Tftftt ttt alten üfctten. SXitan, 1843. 4. — .(t.
**) SRehr Aber biefe« ^ejt in ber Reform, gem. letl. ($ap. 4. — - 9lebnlid) , uub btclleidtt mit
bemfdbctt bcrbnitben, war ein jwdte«, in tiefelbe Ü\(it fallente» (fejl, bqjen (yeremonien bte «^ecr«
ben gegen tbtlte X^trt f(^iiben follten. Sgl. Reform, gent. lelt. 6ap. 3. — ü.
m [21] Dad fünffte (Sopitel,
Smi iltrai 3a|tf ««» IPtoMtm mm^ »el^ni fle ddeM m>
^^f<^ aae SMdnr bol 3a(r in 9(^ nrl^iiini mit Voniac^ Uten, fo ^(ra {{r bei^
baffe Ke iif<l^t aOe auff eine tDeife gr^Itm , fotitem witerf^^icbli^K SMdrt teini aw^ untors
f4HetU4K Saläre gr (abt , bamacf^ fie adrftft imb f!4f anrichtet 3>ie Araber ^(ni fU^ bei
Anni Lunaris aeBrauc^Kt, im( ikx ^a^r grrrd^iift, na4 bm gtrSlff SRpitatcii, »ddK Mc
Orfo^rtrn Menses Looares Synodicos ^dffm. Knbfre, aU bie Q^ptrt uttb $fifni,
^Ben fl getM^ft tta<IB bem Zodiaco» ober bnr ®oniim Saitff, alfo baf baffflte i^r 3a^v
geilten ZB&.Züf^t, ht bem fle dnfm {fbrnStonat 30. 7agr }ug<ffgrt, tvd^K 360. wac^,
bie «nbmt fünft ^a6at f!f m Um lt%ttn Vlomt ^^ftn^tt, unb f^irmadi ^t mm^ JvInis
brr Jtt^fet bad 3a^v gH^fdrt, ttnb brt ffg^pter 3abr, in dwad corrigireC imb geBeffm.
9nbere Ba6m in i^nm da^re (cvbfg bm motnni Lunae el Solia in Zodiaco in VÜäft
gmonmim, nnb ffattn bicfri bie Qfbrrer unb 6rie<(Kn get^an. SBie atn unb auff ivai
»eifr baffrlbe infonbrr^dt gef4K^, {^ ^ie nidyt nSt^ig anKUseigcn, bmn el birfcl OrtM
nic^t i^, (ie toiib nur geba^, UKid untfrf<^rbH(^ SMcter fSr 3a^re gehabt, aber
»omad^ fle |^ 3al^t gedd^td. QBie au<lb birfe unb anbm StMer Bffonbnre 3a^ ge^aBt,
alfo (abm fit au09 lu bf fonberrt ßAt baffdbe .angefangen , M bie Qbreer »an bem Aeqni«
noctia veroo» im a3ars3a^r, merni Sag unb ^a<tt gM(^ iß. Sie AtheDienaer im
[22] ®ommer, tt?enn ber Sag am Iengs[22Jßen ifl, bie 8i5mer, »d^Kt 3a^ wk gebrawi^,
ä Solatitio bnimali» im OinteTi memi ber 3!ag am furfeftett ifl. «CKet>on ^ben bie
Setten gar niäit^ getouß, berni, mie fit ftäf auff ben Zodiaconi ober iBauff ber ®onnen
nid^t berflanben, alfo ^aben fle au(f^ ben Caraom Lnitae Synodicuni unb periodiciini,
niill^t gea(f^et ober ettpa6 babon getouf , fonb<m nur ba6 3abr nad^ ben gwi^lff 9lonaten
gerei^d , bie SRonaten aber na<lb ber 9latur in %^t genommen , im ütooen * iUft ben
SRonat angefangen, unb mit ber 9latur geenbet Snb ba6 i|l i^r 3a^r geu^efen. CBami
fie auc^ hß9 Sa^r angefangen , bat)on fan man f dne 9bM^c^t ^ben« 2)iefe Are 9Ronaten
(aben f{e genant, nati^ ber CigenfcfKifft dneg {eglic^.
IDen JaDuarium« M ben erflen 9tonat, nad^ unferm {RSmif^en dalenber, (aben fie
ge^eiffen, <3eema$t9itSned, ba« ifl, ben fßinter^Stonat, »eM in bemfdben, ^ffiinler
ober ber Bfrofl am (Srteflen if). ^afytt berfelbe auc^ Mr^dten Don ben Seutfi^ ber ^rte
SRonat ge^ffen »orben.
Ser Febrnarius ifl toon f^nen genant SmSlusSRSne^, ber ii^U Slonat, toeil
bie «^el^ben isor^eiten in bemfdben, bem Sbgott Diii unb Saturno fti^tt geof^ffert, fftr
bie Seelen ber SBer^rbenen«
IDen Martiam (aben fie gel^eiffen, SSrgnusaRSne« *), »ei{ in bem Aonot ber
Sd^nee M S^aged bon ber Sonnen <^ibe ermdc^d , be6 9la(bt6 aber )?on bem flfroft »er«
(irtet »irb, baf er mie tint bide Siinbe fe|et. Oriflaui^ geffeiffen »oiben, SaUofc^a«
Staue g, bad ifl, ber ÜaubeusSRonot, uidl bie Sauben allbenn »ieber anfommen*
IDer Aprilis iß SuMu^Sline« ^) genant, toon bem 8lnp ber 9irden, meffbiein
bemfelben guffieffen pflegen*
[23] [23] S)er Majna itppu»9l&nt9^*^), ber SReysStonat, Mtbemeoube, »et( bol
£aub afjibenn auffd^ISgd. (bliebe Ifaben il^n am^ B^^tn, ®iiap«9Rinei, »eil in
bemfelben bie Sommer« Saat me^rent^d terriil^d »iib.
2)er. Juniua Seebu*SRäneg, (menaia lloruni) totü in bemfelben bie IBSume
aud^ ber Stoden, ia fafi afled UHid unter aUem (Stwidfft ^u blähen pfit^ti, ginflic^ ab«
blfi^et.
*) SeimBa, bie ^oftrinbe auf bem ^d^ntt. — St.
**) Sulla ^ ber €aft, indbefonbcre ber Säume» -^ SC,
***) 9BoM ein IDrufffcbler ftatt Lappa mehnes, ber 351ätter«aXonat. -— ü*
81
S>n Julius ittpu^Mant^, trr £inbfit » SRonat , ivf U bft Sinbnt « Saum , qlti^t
faiii6 e&traordiiiari^ iviorr Die Natur unb (Si()fnfc^afft aütx Saume unb antecrr &trvai^Ut
in Um]tlbm aUirrerfl 6(u((t. !£)rnn na4^Dem aUf mn^nt, im Majo unb Juoio gebCü^rt,
fa(^ft et n^ in bicfrm dKonat an ju Blumen.
Augustus @unnus]3Sane9, ber «OunbesfKonat, tveif in bemfelbm bie «^itbetf«
Za^t einfaOm, m^ bif ^mht, tofgm groffet *&i|K/ unjtnnig merben, tt)ie bie (Srfa^rung
bezeuget. (S6 flnb a^et etUc^K bie nut s^^ i9Konat, eiUcbe nur acbl a^^^^i^/ ^^^^^ 9^
benn, ben Aogustutn mit bem Julio confundiren, unb hrfot i^eepu« aucl^ mol @unntts
aRänf6 ^eiffen.
September, Sinu^aRSne^^ber •Or^bes^Rmtat, tveif bie ^t^tt al%Um ttifftt,
benn na^^bem aUed anbnr ©ewad^fe ahqthlxifftt , Wxfftt birfelBe erfl im ^ttbft. 99 »iib
betfefbe aud^ »o( ge(^eijfen, ffiäffellusüRSned, ber gejiinbe SRonat, weil alfbenn Me
ffiunben beflfer anfangen lu t)tüm, bie in ben «^unbed « Sagen nic^t mo( mlgen ge^Uet
»erben.
Oetober, aBalla^aRane« ober ®em(i((as9taned ^), todif^ 9lmm et be«
fommrn, wn intern a6erglau6igen @ee(en fpeifen , bemt in bemfelben ^e bie ®eeieti au6
ben ®rS6etn gu raffen unb |u fpeifeu ^ftegem Dtefelben Sage [24] ^aben fte auc^ ge< [24]
^eiffen, 3)eetoas£)eenad, bad i^, ®otted Sage.
November, @a(lad«9tine9*'^), ber SBintet 9R9nat, tveil inbemfelben ftc^^frofi
unb Aalte wiebet finbrt.
Decerober, fBiilfn^Wtinti, bet 9Bo(ff«s9lonat, »eir in bemfeKen bie fSÜlfft
^etum6 lauffen, muten, toben, au(^ Wenfc^en unb QSie^e fe^r fc^bfic^ fepn. ißm ba^
pnb i^re SRonaten getvefen, barnac^ fte i(^t 3a^t gerechnet, unb im Seben pc^ gerichtet.
fßon btt Reimbllea ohtt Ren^imeiite (et üttttm, Wie unh üuff Wüi^
Sßrife ^t il^t Sanb trfltrtrt.
Htiäf toie bie 'gei^bnifc^en aSöIcfet j^re eigene ^rieflrt bie i^ren Oottel-Dienfl önrridjtft,
geo|)ffett nnb fie geleitet, alfo ^6en fie auc^ i^re ätegrnten gehabt, meiere über bad i8o((f
ge(^er{(^t unb regieret Snb n?ie (90tt ber ^d^SüR feibfl , in feinem @efe9e unter frinnn
93o((t, biefe bepben @tanbe ben Se^r^ unb 9iegier s ®tanb untrrfd^irben , alfo flnb fie und}
unter ben. «^e^ben, unterfc^iebene Staube gewefen, benn anbete ^aben ben ©etted ^ Dienfl
i^ret 9Bcife unb @eti;on^rtt nac^ ))etric^ter, anbete bad ^old regieret. Siad tad Solct
®otte4 anreid^et im alten Srftamente, nembiid^ bie (^breer ober 3uben, fo l^abrn f!e biefe
be^ben formas Reipublicae ober Ke^minis , untet fic^ gel^abt , meiere bie ®n(d;en Ari-
stocmtiam unb Regnum nennen, bie Aristocratiani unter SKofe, 3ofua, uno ()enia(^
untet ben {Rid^tem, bi§ an ben A5nig @au(, bad Regnum unter ben JtSnigen. X^iefer
[25] be)^ben ^aben ft(^ auc^ bie «^e^ben gebrauchet, M Weidet unter aUen anbern bie beflen [25]
^nb, fonberlicti aber M Regni , toit ba^ an brn furnemflen Sifdern al9 ^ffprern, ^{eben,
Werfen, ®ried^en unb ^ernad^ ben 9l5mem jufe^en, meiere ade Jtonige gehabt. ®ad aber
biefe i^etten betrifft, mie fte etgenbUc^ feine ^rießer bie i^ren @otted^2)ien^ toen{d;tft, alfo
fyAm fte and} feine diegenten gehabt, fonbem ^aben reit ein grob barbarifc^ unb untrer«
^big äJoId ba^in gelebet, oi^ne ®efe| unb guter Orbnunge. @d »irb s^ar in ben
*) Wel« ijl naA Stcnber, ber (^ott ber 9)crfltor0cnen\ bcm ber Cctebcr ^ebeiNj^t ir»tr. —
Semljkka, von senuii^ likt, auf bie Cfrbe (Citen (3 teil ber, (iirannn. £.1269), unb baber Scmlikka«
nefanei, ber 'IKonat, in wcicbem bie £pfcr ffir bie Scrftcrbenen nteber^eiegt witrben. — A.
**) (fii^entltd^ ber grcft » SWoitat. — Ä.
Chronfrb wHb Hblorten tint9 SicflintifcM Surften gftac^t, miä^ ü^iht gfHff^f
tmn alfo nrnnet i^ Funccius ( Commenter. io CbnMiolo|r. IIb. 10. fei. 118) Prfai-
cipem Livoniae. Dh er f!4 aber wie anbete ffbcfj^ tinb Stegenten gelten, Um ^M^
mit guter Stegiening, Sericf^t unb 0erc«^tigfe{t f&rgeflanben, unb in beM fliiegiiiiml He
socceiHiion ge^6t, ober wm fUoMe frf^toiUig etme^et warben, babon ^t nmn gan|
feinen 92a(bH<^t* 9Ran fogt aw^ tson ben QwA^dfen JUnigen ^ # unb b«(| In Cnf anb ek
befonber Aonig getoefen, ber regieret, »ad el aber f&r eine Oef^affenl^eit mit i^n ge^bt,
wie er regieret, ob el ein ®^U ober tM»JUnigrei<^ gewefrn, unb wol er ffir einen
«^ff gehalten, ba l^at man audy feinen SQac^rid^t Mn. S^ bin wo( ber SRe^nutig, bof
ba ia iemanb unter i^nen gewefen, ben f!e einen Jtinig ge^ffen, ba§ f!e benfetben totter
bie ITeutfdKn, na4^ bem fle inl Sanb fommen, entölet, bamit er ft wiberbiefelben idfi^
unb fic^ ber fRegierung bei 9anbel annehmen mih^te« wie ba§ aul bem 9bimen inbemr^s
men, bemt fie auff i^e ®pra4K Mneii JUnig, A5n^inn, gibr^en, SfirfUnn ober ienigen
äftegenten nennen f innen, fonbem muffen fle mit SentfcfKn Stamen nennen« ffioraol ^
[26] nrfe^ , baf weit ber Sporne nic^t gewefen , an4^ bal [26] %n^t an iifm felbfl nic^^t gewrfen
fe^. 3c^ (alte el gewi^ bafftr, ba§ fie wie ein wiDerfUnbiger $ibel, unter fid^ f^Ibft
regieret, unb weil ^e t)on feinen Suchern, M^, gefd^riebenen 9efe^ k« etwal gewnft,
aul bem Stecht ber Statur (all wel<^ erforbert ba$ man fo( boncnl^ viTere» oemiDem
laedere« snum euique ftribuere, bol i^, niemanb beieibigen, Cbrli<4 leben, unb einem
ieben baf feine zueignen) gerichtet, unb alfo unter fii^ felbfl regieret. Sonfl finb fie an«
j^lic^ grewIi<|K St^uber gewefen, unb weil fie fefai anber 9ewe^ ge^bt, Ifaben fie mit
Sogen unb Pfeilen fidf gefibet )u f^H^fTen, mit weiden fie audy anf&nglic^ ben feutfctK«
begegnet, p>it jte inl ftinb fommen, unb mit benfeiben fie ftberfaflen, uMb tibten wolleit,
ftno aber nid^t allein im 9(nfange, fonbem an4^ (emadif offt iimmerli<6 fibeiwunben unb
erfd^Iagen, offtma^II auäf mit gar geringem SSelde. SBttb ob üe fc^on biiweilen bm
flfutfd^en Sieben get^an, unb i(^rer etli^K erf^logen, fo ift t$ bo4^ lemerario aiMia unb
aul äJermeffen^eit gefc^e^en. ffiie berni biefelben )utl^ pfiegen, bie ni<(t rrcf^. geSbft
finb, ba§ fie o^n iÜerflanb unb tumfimer ffieife aUel ^me^men, unb babim^ ^tff offt ia
Oefa^r flur^en.
fßon i^xtt 9thntt, WM fle il^tra tÜMbttm, tvenii fle defolten fit
Vtamtm gegeben ^ nvb mit fie Mef elften gehalten nnb ei^0gen.
^amt bie SBeiber in Ainbel $ 92otben gegangen, ba ifl bie (Bitlim Saima fr^r ge»
fcbafftig getoefrn, wie fie bafur gel^alten, benn biefelbe (at ge^olffen, wie be^ anbem <^b*
[27] nif(^en 938l(fem bie Juno [i27] Lucina berer Terentius grbencfrt« ^af^ fit berni aud;
bev benfflbrn fonterlid) furtreff lic^e 9}amen unb d^rrnsilitul gel^abt, n?ie Alexander ab
Alexandre (lib. 6. Genial, dieruro c. 4.) berichtet, nembli(6 baf fie ge^iffen (neben bem
9lamen Lucina fo fie gehabt) Matrona, Regina et opl^era« quod parientibua opem
geaserit, Hera^ Iterduca, Cinxia, Hippia. !&iefe £aima (burd^ weld^ fie auc^ in
®tmthi bal ©lud t>nrflf^en) ^at i^rer Stfpnung m(b folc^en ^JBeibcm i^re Isafen, fo fie
felbß gu ma<ben ^ftegen untergrbfdet, barauff fie gebSbrcn foltm, weim bafi gefdK^en, ifl
bie ®eburt gludfe^Ilg gewefen. f)lthtn biefer ^aben fie nod^ etne®ottinn gelabt, bie ^adla ^^)
*) Heber bie ^uriftben AM^t vaf. ürufe, C^iirlanb unter ben .C^erj^^en« 9b. 1. Wtan,
1833. €. 133, uttb an^ffthrlid^er im tn^anac xnm SXitanfd^en Xafd^eitfalenber ffir 1828. — Jr^t
«Priwlfftien finb abftcbrudt im „Snlaubf 1839, «p. 247 ff., 254, 278 ff., wnb312ff. --,it.
*) Tcx "3iamc [tammt mi dcht, (vier Icijcu, au^briltcn. — Ä.
**\
gfirrfm, hü ürinni Jtmbft etinvicgm, unb berfelSm irartm. SBaim im biffdbm gr(o(^rm,
]^aSen fle i^nfii 9ia«ifn qtßtbtn, toam ahn baffdSe grft^^, ian man rigenblicly nicW
aii|dgen. ^mi bm dUmem f4rf(6ft gemeltet Alexander ah AlexaDdro (lib. 2. Genial,
dier. c. 25.)« ba§ fk bm @i^nm bm nmnbtm, bm lldc^tfm atn bm acbtm, auc^ bi^«
torüm bm fteftmbmi Me Alheoienser unb Orirc^m bm ^e^mtm $'ag na(^ ber SrSurt
bif 9iamm gegebm. 06 im biefe aud^ (efonbm ilagf ba^u in 9(it)i gmommm, (an man
tiid^t tviffm, o^n ba^d in brr lottm ^gmb, unb balb nac^ bfriBfburt gffc^e^. SBa4
bU 9tannr« s ^Dnrfonm fitr 9lamm brfommm, ^at man audy nic^t rrfa^rm fdrnim, bie
^EBci6f< « tBilbrr aber ^6m fle na<^ bm 9}ogfIn gegriffen , unb bffonbfrer iß^ei 9)amm
if^nm gfgefem. SDir f< bmn n^d^ biefm Sag hti^ etlidfm ^tbxiu^lidf ijjt, ba§ fie {{e nacb
tnt SJegfln limnm, fonberiid^ (a6m fie ieft biefm 6dfm %6rtg(aubm, ba§ ivmn \ia^
Stint nac^ ber flauffe fe^r fd^rr^et , unb ficb nic^t toia fHOm [28] laffen , ba gebm fte für, [28]
tB itp m(t bem 9}amm fo ed in ber S^auffe (efommm nid^t ^u friebm, unb »oUe eium
anbem Ifafem, gebm f^n benvegm i^rmt «i^n^bnifc^m 96erglaubm nacfe einm S^lameni unb
nmnmd gmteinlid^ na<^ einem ^ogel/ mie idy bmn felbft unterfc^iebltd^ Seiber gefant,
bie ber Sogei 9Uimm ge^bt. äinbfan bielleld^t tvol feyn, ba§ toit bie SBeibd < Sitoer nad;
ttn iBogeln, alfo aud) bir9Rannds$erfonen nac^ bem iBie^ unb bm toilbm fixieren gmant
ff^n, bmn biefe^ aucb bep ai^em ^ei^bm gebräuc^i(^ gemrfm, n^ie aberma^I Alexander ah
Alexandre f4^reibet, nemblic^ ba§ bie ^Slder bie ^roglobitm gmant, ii^re Ainber nad^
bmi Siel^ ge^ffm, fottbedic^ ^bm fie i^nm bed SBibberf ober @c^ffel, auc^ M an*
bem 9}ie^ed 0lamm gegebm, tt?eil fie el |^ «^eybnifdbm groben SRepnung nad^ bafür
ge^Itmi ba§ fie toon bm unbemfinfftigm Teeren, berer fte fid^ gebrandet, unb bon wtU
cbm fie gelebet, d^S^ug't unb entfproffm »erm. 9Bad nu bie 9iamm anreid^t; fo bm
^nbem gegebm tverbm, fo gebm »ol etlidK bm i^rigm biefeYbm , mtioeber auff 9tat^ unD
flulbüncfm anterer, ober ibrer gutm Sreunbe, etüdK t^un d n^ol temer^ obn imige UJl^r«
fad>e, unb miffen felbfl ni(!^t, toarumb fk thm biefm unb nic^t einen anbem 9lamm bm
jbrigm gebm. 9(nbere tbun ed ex affeetu, ober aud einer befonbem 3uneigung oter
äBunbfd^, bamit fte bartbun, baf fie gern tt.«o(tm, baf bie fb^^* fo f^i^^^ 9Umen tie
fte i^nm gegrbm em^fangm, aud^ fol^e Seute n>erbm mdd^ten, toit bie geivefen, fo bies
felbm ^utoor gehabt, ober na(^ toeidKn fie gmant worbm. 9}nb biefe« ifl ht^ bem 9}oI(fe
@Ottfd gebräuchlich getrefm , bai fie ibrm JUnbern ibrer SSater tinb (£rt«)äter , $ropb'ten,
Jtonige, unb'anber (Bottfeiiger [29] 8eute 9lamm gegebm, barmit fte barget^an, bag fte [29]
gern woltm, ba§ fie fol^e n^ertm mM;tm, n^ie biefelben ge»efm. SBann nu iemanb bm
Ainbem unt)emfin|ft{ger ^f^ittt une SSogeli^Jamm gtebet, fo geiget er aud» bamit an, ba§
er gern n?o(te, ba§ fte fo((6e digenfc^fftm b'bm mogm, wie bie fo ben Flamen l^bm*
S)ab^ bmn auc^ Ijeo decimos ber $a^fl, toeilerVined Siowm (Figmfc^afft gf^abt, 9<icb
n?eld^m er gmant, bat er au(^ ein fold^e« Epitaphium ober @rab « S<i)xxfft erlanget ( Aisted.
Chronol. 31. pag. 287.):
Rapacem forsan ai tu niirare Leonem,
Igiioraa uncia ungvibua esse ferani!
Id eKt:
Da§ {ro f^ab gerafft unb biel gu ft(9 gcriffen,
ba§ mochte n^unbem bic^, toit foltefht nicbt »iffrn,
dt ff9 ein n^ilbed Zf^in, fyih frumme 9tage( grof,
tamit (&t }u fidb tei^, unb nic^ted läffet loß.
Qin fo((^ micbte man au(^ tt?o( bon bm Letten fagm, weil fie {l^ren ^o(btfm ter %^ogeI
9iamm gegebm, ald f^abtn fit au4 gftvolt, bat f^^ berfelbm (Sigmfc^afFtm ^aben mSd^tm,
unb in bie fufft fitegm. tBte benn ton ibnm gefaget n?irb , ba§ fle folc^e Aiinfie fSnnm,
unb bei iRac^rd mit 3e»r in ber Suft l^erumb fliegen , unb tooUen etUcbe , ba§ nod) ietigrr
Seit gar tid ber^anbm fn^n , bie biefelbe Jtunfl f 5nnm , mn alfo fftrvLmh fitegm foQm %
$ßaa aber baoon )U ^altm laffe ic^ anbere urtf;eilm. Ob man au(^ Alexandre Guagniuo
♦) iffin XUbmvt Mffe« ^Ibcrftlaiibea« fibeint jt^w fein, bap Me Letten ÜKctcMc unb geucrfuiuln
btird) ttn %Mtnid: knima ükrqj, eine .(»e|e fliegt, 511 brjdc^ncn }^^t^tn. — ü.
M
bff^fHc^teti fSntte, gAi ic^ tbnux maffm onbmi ju nfnmm, tonm rr fd^ibet (in de-
script. Samiat Earop. fol. 75.)» Onnet (tri mmitonMB hojiMi geotis (Lclticae)
Mgä« et iucantatrices peiiliMimas artibas nagids svpra modum dcdita« emme,
[30] ba« ift, ta^ Uft aüt fBMbn tirfr« (2ft*[30)tifdlKn) ^MM, ^m unb Baubrrinnm fma,
unb ten SnifffUsAun^en fr^r rr^fbcn. Denn o( mand fd^on taf&r Qtf^Uen, unt im^
baffir ^flt, ba$ b{rl unter i^nrn fryn, Ut bft Bau^nrey arsebrti, fo fan mand toct^ ni«^
aflfn hr^mtfftn, oln In ganj^ Natioo ^ufi^rriSni.
SBann nu bie Jtinbft fo grof tvarbm, baf fU rtioai t^un oba toerri<^tm fftimni,
Ifahtn fif biffr(6m, kvdl fle Don Mnrr ®<^(f, lefra obet f<^rei6ni rttva^ gnoufl, olfbolb
SUt <6aufNtun9 unb Sirt^f^Kilft rqodm, intb ffahm fo ti>^ Jtnaftm all Stigblein, <^
^e sttr anbem Vxhtit tiOftiq gnoefen , bfl 93if M ^&tfn «uffrii. «froma^ finb bie AnoBra
)ttr SelbfVrBeit unb brm ^ctrrtato; bte SRigbMn a6fr sur <^u$^Itung, M mahlen,
Mm, fpinnm unb anbnrr 9lr6fU, fonberlic^ aber gum Sfinwanb unb 9Boflnihu^ tvirifdv
todl fie utttet fl«^ feine Sein« aber fflaOensSAer gel^Bt, geffattm fooiben« Die 9toi«s
$erfonen (a6en auc^ neben bem Sdertato, Mbnbecf «^nbloerite gelrrnet, uttb |ti>ar M«
fidf felbfl, nne fU benn aud^ nac^ t^uni unb taal )Uf 4kuifNtung nnp tBirt^fd^fft toon
tAtfytn felSfl gemattet I oM CBagen, ^fi&fit, (Igen, unb oaer^Kinb ^U|enie 0effiffr, bie
^ben fle fo fd^in unb gierli^ genuu^, (wie nid^ ^t bie (hfa^ntng bezeuget) b<i# fb^
att<l^ bie lletttfc^ baritbet toenvunbcrt unb befennen «Affen, ba§ fie, fonbeflid; bie Offiffe
fo gut genui(^, all bie Seutfcben «^anbumTder, bie el Mm SReifl^ geleniet, unb broitff
gewanbert. Denn el ifl bie Natio aber bal Sold fe^r aerfd^mifl unb berf^Iogen, olfo
bai fie in biefem ber 3:eutf(^en Natioa weit furge^, toie i^ mUf t)Mxm, ffir^K W^
auff bie (Erfahrung beruffe.
p« pi] 2)al aä)tt (^apittlf
^al bie 9la^rung betrifft, Men fie f{(^ Dom 9(tfer unb bom Ste^e erhalten, unb iafi(
feine auglanbifc^e SCBa^ren gu il^nen gebrad^t , wal ^ux Jtleioung Don nit^en , baben fie fidy
felbfl gefifibet, benn j^re Öieiber, »ie fie auc^noc^ tbun, i^nenMten unt SBoUenÄIeibet
grmad)rt. 9BeiI fie au<^ (wie etliche woQen) feine aRün^e ober ®eib gehabt, ^aben fie
i^re iQk^rm, unter fid) toertaufcbet, all ©etre^be ober Aom gegen OSie^^e, bal 93ie^e gegen
(ietreybe, alfo au4^ 9Siebe unb Xom gegen Jtleiber ^ntvt^Uit 5ft iemanb unter ibnen
arm geioefen, baf er fein Stoxn ober Sie^e gehabt, fo ^at er beni anbem feine %tdct
eingegeben, bie 1)at berfelbe bearbeitet, unb bem, totläftm ber Steter geboret; bie b^lffte t^om
betreibe gegeben, bie anber l^elffte aber für feine Slrbeit behalten, 9Rit bem iBie^e ^beit
fie el alfo gebalten, ber fein 9}ie^ g^^abt, ^at i^on bem anbem ein Aalb ober Süden
wmn el abgefe^et ober abgewe^net worbra, gmommen, baffelbe erlogen, ifl el nu eine
Au^e ober Sühittersfßferb gewefm, ^at ber für fein er)ieben unb futtern bie Jlu^e oberbal
SRutter s $ferb be^altm, fo lange fie bre^ ÄSIber ober ^Qm gehabt, bama<ib N ^ 9^
bem, welkem fie ge^dret, loieber gegeben, ißl aber einSUnb oberOdj^fe gewefen, fo^ben
fie wmn el ah^ttt^an el get^eilet, ober el ^at ber, bem el geboret, bem anbern für bie
[32] ^fiffte, fo ttiei an ©etretbe, ober fonfl ti>a9 er beburfft gegeben, all [32J bie ^elffte Ut
mögen trert^ fel^n. Q3nb olfo f^at mani mit ben $ferben, aucij^ anberm Sie^e ge^alien,
unb bat in fold^em 9a0 niemanb bem anbem unrecht getrau, ober t^un muffen, benn fle
el tafür gehalten, el würte i^m ein folc^el SBie^e, wenn er nic^t redjt bamit iimbgienge,
nicbt gebeten. 3^ren «&au§rat^ betreffenb, weil f!e feine gtnneme, fupfeme, mefftngd oter
eifeme @efäffe gebabt , ober (aben f önnen , weii blefelben i>on anbern iBänbem nid^t gu j^nen
?ebra<4t, ^aben fie f[<4 mit eitel ^il^emen ®ef äffen, unb ^olt^m <&au^rat^ be^elffen müjfen.
in benfelben fte nic^t adrin if)xt ®^ti\t unb XxQnd )?erwa^ret , fonbern weil fie feine Jlrffel
S6
qtfftAt, mkff g€fpd^t, ttnb Mr ®))e{fr gar gemaclKt* *&inru(ft müfkt {idif tm imumb i>rr*
toiiiibfni imb iMd^forfclKn I mie tmb auff tocA )9cife ba$ grfc^^ni, bcnn d »icter tif Siers
mtnffl ifi, in ^|enim SrfSffnt bie @|>eife gar rna^m. (S6 ifl ahn ob man fic^ fd^on
nMfi bofton rieten fan, Unnoäf gcfcf^el^m, unb baben el bie SnttfclKn *lfo tvie fi^ ing
£anb fbnimen biry i^nni gefunbm. S)enn, tvag t^ bir SRot^ ntc^^t, biffdbe, wWI ßr frin
Oefe| (at, unb offt SUttd arf{nbm fan, ba feine berbanben, ^at {{e aucb tn biefen Wtttl
urib Sege erfimbem SUfo ^aben fU mi ; toad fte focben »oQen , in bie bdlj^eme ober t?on
SUnben ober 9ont gema4^te Sefaffe geleget, unb OJaffer baroiiff gegoffen, (emac^ gliienbe
Steine ^nein gemorffen , ttön totl^tn bie @peife fo gar kvotben , baf man fie ivol ejfen f onnen.
aSnb ffaib glaubwurbige Seute bie eg mit ibren Vugrn gefe^en, ba^ wie in biefen i?erfloffenen
3a^en, ba bag Jtrieggwefen im 8anbe gnuislret, i^nen bon Arieggbpid i^re Jteffel ge*
iiommen, fit auff biefe ffieife an unterfc^iebU^Ktt Orten gefo<^et, unb flc^ ersten. %p
ifl ait4 ito<^ (eute tiefen Sag bag Oters[33]6rawen ^ie im 8anbe, fo bon il^nen (^erfom« [33]
men , im ganzen üianbe gebriucblic^ / benn mefl fie feine Aeffel ober Pfannen ge(^a6t, baben
f{e ba< 9al%*9ttffi. in bie ASfen gefcbuttet (toie eg benn no<l^ gefc^icf^t) fflaffer brttber
gegoffen, unb gluenbe Steine (inein geworffen, babon bag 9ier gefotten, wie benn biefe
Vrt^ )u bramen nod^ im )}anbe gebrSuc^Ud^ i^. Diefeg, mie ie|t aebad|^t, (alg man be«
ticktet) ^aben bie Seutfc^Ktt bev ibnen gefitnbem Snb laffe id^ eg fepn, bin aber benno<(
ber Ke^nung, baf ba {ie ia ganf^ feine Jteffel ge^bt, ba§ jie benno^l Üpft geilten,
fottberlid^ eifeme (benn eifern 9er&t| ^aben fie ia gehabt, unb 6(^miebe, fo ibnen i^re
^flfige, bomit fie {(r Sanb bereitet, gemacht) in »elcben {!e ^ur 9lot^burf[t gefo^fet, wie
fie benn audjf biefelben in i^rer @prac^ }u nennen wiflen, benn üüt6 wag ^e fcnfl bon
ben Seutf(^ ^ben, bba biefefben am er^ ing Sanb gebracht, pflegen fie mit Seutfcben
Stomen |u nennen. ®onfl (elt man^ bafär, baf bie QrSmer am erßen bie Jteffel ing iBanb
gebrad^t, unb ftaU bag QBort Jtattelg, welcM auff i^re @ptaä^ ein Aeffel ^eiffet, ten
snamen bpn bem Seutfc^ ober in bem @icbPr<^ iEBorte Aetel« di fon aber aucb woi
feyn, ba$ eg bon bem $oInif(^ ben 9lamen fykbt, unb iie biefelben, e^e bie S'eutf(ben
ing 8anb fbmmen bon ben fßo^fen empfangen, bo^l wi( i(^ nic^t bejheitrn* 9Ran balt
au4y baf&r, baf bag ®elb auc^ am erfien bon ben 3:eutfc^n ing {anb gebracht feb, weil
fte feineriep SROnj^ auff i^re &pxadft )U nennen Wiffen , fonbem aUeg auff Seutf(b beiffen,
alg Sulben, S^ler, Oerter, aRard, ®rof(^en, Sd^iUinge, unb wag nur für SRunbe im
Sanbe ber^anben. Sber baf aud^ bie S^ronifen (Funccius Comroent. Üb. 10. in
Chronic, fol. 2 18.) bezeugen, bafi bie Qramer, all |!e am erfien ing 8anb fommrn,
SBa^en fegen |34] Sauren bertoed^felt, totii bie (linwo^ner beg Sanbeg bon feinem Selbe [34]
gewufL 9ll(ie ^t man fi<^ biOig fiber Alexandram Guagninum 3U berwunbem, welcher
(«Reibet, eg feyn gan| feine erben Sipfe im ganj^ Siefianbe }U finben, auc^ nic^t bep
ben Seutfc^, benn alfo rebet er (in descript Sarmat. Europ. ToL 75.): In ollis
figulinae artia nutquam, niai in lebetibiis aereis cupreiaque« in pagia et Civita-
tiliiia coqTunt» neque tibi ollam argilaceam, per totam LIvoniani videre licebit
S)ag ifl: ®ie fo^en nirgenb in etbenen ihpfm, fonbem in <St5bten unb 3)8rffem (aben
fie adein fupfeme 'Xiegel barinn fie hx^en , man Wirb aucb feinen etbenen Sopf im ganf^
l^ieflanbe }u fe^en befommen. SBelc^eg gan( wiber bie (Srfabrung ift, bemt berfelben an
aQen Orten genug |u finben, fonberlic^ bep ben ^eutfc^n. 93o Guagninua gewefen, ba
er ein fo(<^ gefunben, wei§ i(^ nid^t, in {iefianb wirbg fc^on nicbt fepn« 9Häf wunbert
nic^t wenig, baf man ein fold^eg fo fu^nlid^ fd^reiben bar^, ba man bo(^ eineg antem
offentlid^ fan fiber^euget werben.
IDie JUeiber, wie |Ubor gebac^t, ^aben fie i^nen felbfl gemac^et, wie aud^ bie &but,
todä^ fie bon SafI, fo fie bon ben Oiwmen geriffen, ibnen zubereitet, weif fie feine
@(^ufler ge^bt. QSon Ofen unb Sendern in i^ren ®tuben unb ®ema(bem (aben fie gar
ni(^lg gewufl, wie fie benn au4 bag 9ia% au^ i^re @pra<be nidi^t j(u nennen wiffrn, fon^
bem nmnm eg auff Seutfc^, weil fie eg am erfien bey ben 3:eutf(ben gefe^en. <Ste ^aben
aber in i^ren Stuben Oadofen gehabt, welche wenn fie bie einge^i^et boUer Stauc^eg wor?
bm, alfo baf fie nid^t barinn bauren finnm, ^aben ber^^^n entweber ^eraug geb^n^ ober
fi(^ auff bie &be legm muffen , bi^ ber Olauc^ auflgegangen , [35J unter beg ^abrn fie bie [35]
bretteme gfenfler, fo in bm ®tuben gewefen aufgenommen, bi$ ber 9laud^ ausgegangen,
weld^ fie i^txmil) wieber eingefe^et«
^a& neimbte Sopitel,
^0 ie eilte Natio ober SoM iema^M getoefen, baf {!(i^ geringer .ittib fd^Ted^ter Slxife
getooiultet, fo {bib el biefe tettm getoefen, benn oB fU ft^n gut (Betreibe im 2atibe ge*
f^bt.i ^i!eti {k jic^ bo^ mit fd^eil^ groBeti tmb fi^ar^ Srobe Be^olffeti, ^le fu
benn ouc^ nocf^ t^mt, t)on Reinem mib tDeiffem 9robe ^ien fU n(4^t6 getoufl^ ba^ fie
benn nod; ^te Uefen 7ag, Hein imb toei§ 9rob, bet Seutfc^ 8rob (eiffrn. 99 f^
att(^ unter anbem i^ iifkt$ Cffen getoefen , ffieif^en ^b« {Roden gan| unb ungema^Ien gef cc^,
loie man ben SRa^s^cf^toeinen fftr|ttge(en «»(leget, totl^ fit mit SRili^ ober <^nffs
®a(men |ugeri4tet. (Sin foI4 (^id^t ^(en ffe auäf mtff il^ren CodtItü« unb Oi^eyen
auffgftragen , tt^ie fie fel^fl f»eri<!^en* HBeiY el au4 in Mefem 8anbe biel SBir ^ unb aürtU^
SSUb VLtit Sif4K gifct, ^ben fie baffelbe autf^ |ur Steife ge6rau<^et, *biett)etl ffe aSer bon
feinem ®ett)itr| getbu^, ober im geringflfn etUHid baDon gehabt, ^aben fie bie ®^fe wä
@rut, erbfen, Sonnen unb etmol 9til<^, in Cnf^^ung bei ober, mit <C^nff*'@a^en
ober <^Snff«9liI(^ ^ugeri^tet. 3M ift i(r CoodiqieDtuiii ober Setofir^ getoefnu 2)ag
pHt ^aben fie mit Stridm unb 9tefj/tn gefangen , toeil fie feine {RS^re gehabt , Intb bie«
[36] felben erft bmi ben Seutf(^ ems[36]pfangem 3^ SetrSnd iß getoefen 8ier, fo fie im«
oHeriet^ Setre^be , oU 9Bei^ , 9erften , 9n4^mei|ett , <^bem , unb in (Sntße^ung beffetten,
and^ Ml «on 8totfen gebramet. @ie ^ben anä^ im Sor * 3(äft , toenn bie Sinten ftirffen,
bog StrtfsSBaffer mit flei§ bon ben 9irden genommen, unb bal )um SetrSnct gebraut^
®onfl (aben fie auc^ gemeinlid) (SetrSntf gema(^ bon ben kvilben, «&oI| * Se^frln , biefelben
wtii im QBinter, »enn fie mitrbe ootben gegeffen. 3)enn fie fonfl f einrrlrt^ Obß imSanbe
gehabt, all bie trilben *^o(t'9e))fe(, «^afelnuffe, Maulbeere, JUi^en« ober (Sbif#(9eere (^ie
im >!anbe bnffet man fie Siel^^ere) biefelben i^ibm fie ^ufflg auffgefamIet^ oertot^^ret
unb im ffiinter gegeffen, fonfl (hüben fie toon Saum sparten" ober ge^flan|ten 9e^frl*9Su»
mrn nicbtl gen^u]^, fonbem biefelben gu ^f(an|en toon ben 3;eutfd|Kn gelemet, baV^ fie benn
nocb biefe Stunbe bie »Xpfel unb Simen, ber ^ndfä^ Spfel (eiffcn, bie «^i|5)»fe( aber
(®emmel « Slbolul) biefel {anbei !!(r^fel , all toelc^e ^e jgf^bt , ebe unb be^or bie S^eutf^K«
anfommen, koie benn audy tal Sartrn « AeoSc^l unb füme^mfle JtrSuter im ®arten, (aben
alle bie itaitfc^en mit inl i^ant gebrad^t, toie fie baf felbfl ge^el^en, baffefbe am^ baraul
3U0eme^men, ba§ fie berfelben feinel auff^ J^re' @pxa<tft |tt nennen tofffen/ fonbem auff
lleutf(^ nennen, mie baffelbe ieberman befant Son ber är^ney ^aben fie nid^tl gewufl,
biefelbe audb nicbt gebrauchet, auc^ nid^t grof beburfft, »eil fie einer guten Sefunb^eit
gewefen, unb nid^t M gejfrandft, n^elt^el o^n 3tt)eife( auc^ ä siroplicitate Tictos» unb
ba§ fie fi(4 mit gar fcblec^ter @«>eife be(foIffen, (erfommen. SBann if^ntn aber Strand*
f^ittn gtt ^nben ge^ffen, ^ben fie befonbere Selber gehabt, tie fie inl Sab gebracf^t,
[37] [37] unb in beA Sabfiuben curiret, unb i^nen ge^Iffm, ba benn auc^ )toeifeII o^n oiel
Superstitioiie«, Aberglauben unb ßauUxt^ mit untergelauffen.
!£)ad je^enbe (Sa:))itel,
B0tt f^ttu Oitera, fltättm, ffBirfe», 9BBdlbfrtt te. Cßie fie }«
btnittbtm ittütfytu, btttd^ »a« Vlitttl fie Me i^efeffe«^ uwb miff Me
iJ^tige« fpittiiiett lafftn.
SDer Sderbakv ifl ba$ aflerAltefle SRittel, bunfi weldl^el fi<^ bie SRenfc^en emS^ret unb
erl^alten, ba^er benn au(^ Aristoteles (lib. 1. Oeconomiae cap. 2.) benfrlbrn modiim
acquirendi naturalem nennet, bal ifl, ein natürlich 9ßittel ftc^ in erhalten, fobieS'Satur
frI6^ beit aHnif^en fk^t^^laitn. Diefr« SRIttrM ffaitn fU^ aiud Ue Sfttcn in Uffem
Sanbe, oll M aüntxfUn unb natflrli^en gr(ratt<ffft, unb jid^ t)on SUtrrf ^er vom 9tfft«
tekp ft^Itfn« SBdl attt iit im ftmbe eitel 4il|unge unb gralofa^me große SB&Ibet
9ftvffen, ^t ein {egli^ unter i^en fi(^ bemühet, biefe(6en mit groffetSRfi^e unb9(r6eit
|ttDfr^n?en, a^a^n^ben unb gleich gu machen, bamit er ))flugen unb {3en fBnte, unb i^e
nieder lutvege (ringen miäfte. Skfl nn baffelbe eine groffe unb fernere Arbeit i^, iat
au4f ein icglid^er folc^ 9eder unb QUefen, fo er burc^i biefelbe an m gefoa<i^t, Bel|^lten,
itnb f&r bod feine bertreten^ SM ijl h<a 9titte( gen^efen , baburti^ ein iegU<^er i^m ttma9
tttcpxbtn, unb unta jid^ gebra<^t 3)a(er au<^ no(^ biefen heutigen Sag, i^er etH4K
9ar meit bon i^ren SBo^nungen Sedier unb SBieifen ^6en, bie i^nen lu^tf^iitn, t9 maflet
9^ att(^ ein Srembber berfelben nUfi an, ob jie [38] i^ fc^on für ber 3:^itren liegen. [38]
®ol<^ 9ttder, SBiefen, ÜBotnungen ober «Käufer; UA a3ie(e unb tvad ffe gebabet, ^ben
lle loir ndr onbere IBSIder ibren Jtinbem ut^ 9ta<^!ommen gelaffen, toelcfie biefelben geerbet*
Qti finb aber folc^ immobilia ober unbetoeglid^e ®itter auff beii ifingflen ®o^ fommen,
berfdbe bat fie geerbet, au« biefen iB^ac^en, meil er nad^ ber (SItem Slbflerbrn iung
tuu^bUeben, aU gebfi^rete i^m mit Stecht bapbe, bie ilteßen aber, nyeilfle bey M 9kterd
tebtagen, au6 foliben ®ütem erlogen, n^älten unb alfo me^r att ber iängfU ber S}Ster>
lU^ dfiter genoffen, m&flen biefelben {14 bamit contentlren unb genögen laffen, einen
Vbfäfdb, toie fie e9 ge^eiffen, ne^en, unb babon gießen, ber ifingfle cibn tt>eil et ber>
fetten nod^ loenig genoffen, behielte fle biUig, bamit er berfelben au(^ genieffen mSd^te.
SM ifl i^r Stecht unb (Bebrau^ geioefen, bamac^ fie gelebet, unb fld^ gerid^tet S>q€
SBilb, fo im £anbe ^fiufi^ gc^^n, gro$ unb Hein, l^t ein jeber feine« gefallen« fangen,
behoben unb genieffen mSgen, n» unb an n^eld^hn Ort^e e« i^m nur geliebet. S)enn fie
fUt^ l^ierauff gegribiM, ba|, mie niemanb e« erlogen, gefpeifet unb er^lten, alfo l^Stte auc^
teiiler für bem anbem jenigen Sor^ug ober ienige« flte^^t, ^ beffelben an^uma^en, unb
für bol feine )U bert^bigen, loemt el fd^ fftr feiner. Se^fung gefMet ober gefan«
gen were*
^ad eilffte ^apM,
B0« ii^tet 9ht ttttb ^04fitittn.
iWb fle gleidif toon bem redeten waib toalfxm OOtt, feinem ffiorte unb ®efe|e nld^te«
geioufl, fo ^aben fle bo<^ ben d^efianb gebabt, unb benfels[39]ben lool in ad^t genommen, [39]
nemblidif baf ein 9Rann unb 8Beib iodiMolubili conjaDctione« bad ifl, in einer unauffs
Ü{|{(^ Sereinigung, mit einanber lebeten, ba^ fie benn <m^ bie Jtinber, fo fie mit
einanber in ber d^e ge^eugrt, aütin für e<^te unb xt^it Chrben i^rer ®fiter gehalten« 3)ie
Polygamia, alf ba| ein 9Rann biel SBeiber (abe, mie bry ben Sfiben unb Hürden
gebrittdiflic^, ifl be^ i^nen nid^ geu^efen, auc^ ni(^t ber Concubinatas^ fonbem fte ^aben,
mie ie|t gebac^, eine rechte (S^e ge^t. S)iefer bSfer Sebraud^ aber ifl bey i^nen aQe^eit
fiblid^ getoefen, ba§ eine 9tannd*$erfon nic^t bfirffen fimb ein SBeib loerben ober ümb fte
fi^ed^, bey ben iHtem ober iBertomibten, fonbern e« ^at ein iegUd^ ber ein (E^meib
l^ben tt)0llen, baffelbe entweber mit ®ett)alt genommen, ober mit fonberlic^er Sifl ben (Sltem
entfilzet« SBeld^ berni alfo ^ugangen. C« ^t fi^ berfelbe ber ba« SBeib ^aben tooden,
mit etlidl^ feiner guten Sreunbe, bie er ^u fid^ genommen , ju berfelben 9Xagb, bie er )ur
Cl^ begehret , (Eltern begeben , unb etttan eine S^ac^e erbic^tet , u^arumb fie ba^in fommen,
toerni fie nu biefelben ttwl em)>fangen unb auffgenommen, ba ifl einer brauffen be^ bem
ffiagen unb ben fßfetben blieben , unb koenn ber Sater ober SBirt^ fie |um (Effen genStiget,
^ben fie berichtet, e« toere einer If^tn SefeUen brauffen bey ben fßferben, ber^alben bie
Sftaglb fo entf&^ret loerben follen, gebeten, benfelben mit ^um Qfffen in ruffen, wenn fie
Paul BiirnoBN.
MI ^int^ffMilM/ (it (b kff teMiff^ (Ctocffti ftgfifpni# vn^ wit (M sf(lvV<t# ivrf^KW lif
««beni f» in bff 6tiAni ^ilvcfni M^ «ffolc#t fDiim ühn Me tltmi mb OmvoiMni
i^nm nii^flaefti ^tai fb M 8««HM» »* Me fntflMf wdt 9mdt mS^ 4Me
[ tO] oetMt, b« tam Mr CUrm i^ Comcm [40] mlb fBiam biffii ytc« «ftfTfn # «m«
|e fieff^, b«f ri iiii^ oibcvl fryii flmifii. 4«(eii fb a«|f Mcfr «rtfr «14^ fffangia
Hkmm, fp ^fim fb fl^ auff bn ni^ ttw MMrt, mlb mf.M Ihi^b gdtwrct, ivnm
Me nu oiti bem ^Inife gefiaiigni, rtaMm 0«ffhr |« ^obii, tbnr fMfl fld^ iM^te t^^
fiiib fie nnDennit^Ui^ (erffa fowMen, «Mb fb mit fh^ ftteoKg gefiktiet Sof pjfit Me Ofimi
ntc^t geivttfl ttw ^e l^xdümmm, bif fb ei (enNK^ eifa^rnu SMefni Mfoi «^f^Mfcfee«
•fbfttud^ ^(en fie noi^ in adft gnmmm, waSb baiWHfe gefebet, U fb f^on )ttm <lbri|b
U(|Kn ttlonben Irnnmen, mlb »mi ben Smlf(^ iestminflen, ei i(l ober Mn bet 7f«tfi^
«^mf^Kiffki bey Sebeni 6traffe toetboten, nn^ fbib fb b«|« teN^en, b«! |b tob S^rifbni
9fb&^ret, ihnb Me Orant »erten, unb |ic^ ^maif tt^fUI«^ 9rbf«tt<^ n«4, offentfk^
ebeligni nnb lufammen foften geben tefTem IDann {le nn i^n 4«^|e(tni gebaften, ^ben
fie fi<b gor fdbamen uMb tonnberUclKn CereMooiea gebrttttcbet, »eli^ f^it nifbt «Qe Onnen
beffb^eben tveiben , mib gebraiMben fb Mefelben «n Melen Orten no(b Mefen b^tigen SSog,
»ie i<bi benn frtbfl in «einer Sugenb gefeben. Sonn Me Qront in* bei Sremgomi 4^
iber «frpff gef&bret toiib, rnlb «nff beni Sogen fi|ft, nwf in bem einf«^ ber Skgen
nirgenb anftoffen, füffet er ein wenig »0 an, To beben! efti fold^ Snflofi, baf fie in i^ftn
•^e nnb ^oi^Itnng gan| fein WU ^ben meibe. lEBenn fie nn eingefft^, mirb jb
neben beni Qriutgamb in bai •enM<b geleitet, ba Me <09<b)eit gebalten »iib, alfbeni
»erben |n>eb bloffe g c^werter |^en fftrgetragen. Mn »elcben, bai eine fiber ben Vrintgamb,
baf ailber fiber Me 8rant über ben Sif<b g^^ «Mrb, »elcbei 6<boert nn in bem ei nrit
[4 ) 0ewalt [4 1] (inein gffbdl toirb , Unger |ittert 9ber bebet , Wrfelbe tt>iib nnter ibnen im 01^
^nb am Itog^en leben* Sann ba| gefebe^' fo nuif Me Vrant bnnb «Qe 9efni<^ gebe«,
nnb in Me @ttibe, in Me Jhnraiem, in Me 0abflnben, in Me Oiebe« nnb $ferbes®t&ae, in
ben Snmnen, ini 9e»r, in ben Sarten et»ai 9elb orrffen, iffttt fie ba§ nicbt, fo ^
fb nirgenb 01fld 9ber tfebeyen ingewartm« IDarauff ge^ Me <6o<b|Ht an , nilb »bb ba
fp ein abfibevli<b bie^fcb unb ftbanblpf {eben geffibrrt, bai ei antb unter ben aflergribe^
barbarifcben Silifem nicbt Irger |uge^ mikbb* Denn er^icb nuif bai (Effen unb SriniCen
S'og unb Stacht auff bem S'ifcbe ^eb^, ba mag ein ieber freffcn ivenn er miU, unb mb
lang er miQ, ei mui au(b ni4^t ebe bpm Sifcbe fommrn, ebe Me ^e<b}eit )u 9nbe ge«
bra4t IDamacb n^erben folcbe unfUtige , ungikcbtige unb Mibtfrrtige Heber auff {bre Spraye
Iiefungen Sag unb SRad^t obn auffbiren, baf fte ber Seuffef felbfl nicbt unflStiger, unb
(dJKmblofer erbenden unb ffirbringen m5<bte. 3a , idf gMube nwl bai «an in bem irgefbn
Inpuiiari » ba bie un|fi<lbtigfle Thaia» MeMülina nnb anbere ibrei gbicben in weren, einen
abf<be» f^ben mfirbe folcbe }u fingen unb anjubiren« S)a^ auäf feine gficbtige ^erfonen,
fmiberliclf 8ra»en unb Simgframen in folcbe <Oocb|eit 4M^ ge^ Mfarffem fl^^ ei aber
fommen, baf folcb ein fcbanblof unb Bpicorifcb Sefen unb 8eben nic^ MrUngfl «ige«
fc^ffet toorben, foO am onbem Orte, miti COtt, ange^eiget »erben«
[42 [42] Dod s^jflffte (Sa!pMf
Barn htt fUtwt m> tfigm^feMf^/ Cittra m> Sctct» « htt IMhm.
^ai Me Statur nnb Cigenfcbafft biefer Seute, ber tetten betrifft, fo ifl ei ein IBolcr einer
barten uttb unMbiMgen SRatur, einer guten ttefunb^it, nac^ bemmabi fU ton jugenb auff
nicbt lirtücb fonbem au barter 6»eife, unb fernerer Arbeit gemebnet unb gebalten »eiten,
ba fb benn toon Jtinbei«8ein auff in aUer^anb Snge»itter beb ^em Siebe im gfdbe, md
brauffen beb bem 9idtt Diel auffielen, |U <^fe aber im Siaucb unb ecbnaucb liegm
mftffen« Sb man bann mit Oknounberung fb^t, unb baraui ibre barte 9iatur erfmnet,
b«i fie hu Otatet fai Ut MimUm tnk vbauttHtm Jtltte,.a«i Ut ^dKm »*|liii«i,
^rimi fb «n MMk» gctoM, in M Mtr «BofTfr (terfai Mi^m, m dikmn fh» in
i^ 6tiite Bfnrini, idcUH m( Hn SnrtMet H« (lofff •efo^ MM mb Mmi, nk^
tabu tlim tkmm, fa fi »ftite M( bn li «i^ 0(feM ^ ^ ifmAm tvoUni« Sd«
cM bcm iiQctffll 0(iii bofeer fon)»f» ba| fie mk StettffMte «n, ^ gc^tm ivntm.
S)cmi f» Mb fb ivr tBHt fbwmni, ttnbni fie fe fMtt geMim# »* 0«i| "^ iMi^
niogm, fMbmi »ikfrfti in JtUtr mlb 8»ft IfM, mb irfd fBibfii0Srti§fi «Hlr^, boltfer
Hmpl$, b«| fif in bem fie M ba|« gme^net, fo Hm iUIte «iiP|b^ HmifR. 8toii bot
e^ßtamtOL McriM Aleiaadcr ab Aleiandro (IIb* 2. Gcolal. dienM csp. 25.). b«|
fU biefe «(mN^ gf^bt, «Mb i^ iUMbcf , bonit ffe ivr «iMt gciof^ \nUbm, f9
Mb fie gebo^m, wAk bltrm fDaffh gcMct, mb [43] nidnib ei|ogai, ffjnm aw^ ii^li [43]
ba {b mf fi^Ullhi vdkfetni imtef gdrget, mb arft gmr gfviagft «Mb ffäün 9ptt(t gt^oltni.
SrfiM «K^ ffftmOf Mf CretansM, rMbtic^ onc^ Me Xi«tf(^ tai 0(M«^ gf^, «Mb
t^ iUMbcr glHi^ «MfTm eqogm, bMhmfe {b bnm )«r IbMt gmr^et, ««b fai {(ifm
«tvni wci 9«»«^ «119 «NvcnMiiigff tumtriK« ««0 Mlv€« iMQic«* ^>Mi|i |i«D iif ^ nnf tut
Qffa^nmg bqmget, «nb bn gaR|m Scntfii^ N«tio« Maat, bmi iMgeMb ««If i« afbr«
t«Mb SBKtMgeMbm «Mb tafbni geneset, «14 im« ttgra, Mfgm «Mb fMfim, (M nAi
«fgUfUg, tbig «Mb Mf4hgra, |« aOm Mfm« ft^iai^ii^, t>4tttf(i^i fißifMii^, ni^*
Tot^, ^fttc^ifdif, thoK« fb!^ fb tbgm UfHk^^ fcc«Mb(U( «Mb bnaftt^ bi|c«gftti ifl
•M dtct «etwg, «fl «nb fc^Mofe flUft^^ IDom fb iolb «14 fb ben 8IMni «mbni,
toiffni.fb, foMbnlli^ Me Snrtft^ ««||i irgfk )« beMinilifni, ^«bmi^lni; nMbfbfr4tHM
M« ibnm 1« fcbm, ba| i4 i« tomMMbcnu €M)ciIk^ icgimt Mrfr4 1«^ ««Irr i^Mni,
b«P {bbif Smk |«faamini^mni, «« einaHber beftA|nl^ «« | b t ii ig m , «Kpfrogra^ Mr«
lnn«bbcn^ «fflc neben ^ 8^ «nb 9H«i)>ff «ngfeiffirn, «nb ««1 einet getingen €M^ eine
gwffr nNi^M, b«f«n4 bena offit Sneinigfeit, BÖnA «Mb ^«ber tiDif4Kn tenlen enl(b^
«rfe ba4 iM evfa^ wUütn. 3^ SDieaße, fo fk i^ ^knf^Mf^ t^ »4ffen# t^
|b nnr fb Sogen, «nb gefi^iebet ttenig Mn feilen, fp long num m^ «uff fb giebel,
«Hb mit SIeifl fi^ »«4 fb t^, fo lang gef<bie^ ettool, fo i«Ib num otni^ «btfitt,
gefi^^t ni4t4 ober gar toen^, «nb toiib «M bartter fb foanaen Mnmtrihvet Jttr|Iii^
baoott )« fcbea, Ifk fafl leiae Natio |n finbea, bie bem IDirbfla^ bennaffen ergeben, vak
biefe. ffiie bettiegli<lb fb «m^ [44] mit i^ren CBa^ren, fo fb inWorA bringen «nboer« [44]
Inilfen, ftmbge^, erfahren bie Sentfc^ gar offk, alfo bafi e4 |tt beOagen, baf man
M« C^en, Me tiga^ «n4 AOttel Sort einet aMbem berichtet »eiben, ein fofaM ^ren
m«|, ba bw^ Mel «(kyben, oug bem Sbbi ber SiatKr xM ein e^i^er, onffdi^iiger «Mb
beffer Ceben gef%et SBon ben Sentfd^ ebe fb {nm <S^fUi(^ ttlonben gebrai^, ifl
Mefeg 2afbr ni^ geirrt moiben, 8nb baf no^ me^ i^, fo fbib Me Scyl^ Me grt«
befbn 834Ubr getoefen, Me fo Syrannifc^ gHebel, baf man4 mit fBemwnbemng lefen rnnf,
nnter be4 M nun oon bep £a^ be^ i^ nii^ oemommen, ia fb fbb tdnerSBntngeMb
fo feiMb gcioefen lob biefer.
8U<bti ifl me^ w i^nen |n rühmen, aM baf Me( mder i^nen fbb, Me 0Otte4 IDart
Heb «Mb mert( Mb«, nMb fi^ nii^ «ibin gern )n beffdbcn ttk^r fbben, foMbem ac^
eg fo ^, b«^ «Mum fb etUHig beienren tooflen, fogen fb, eg i^ fo ma^ al4 COtteg
Sort, b«i^ el benn )« beflogen, baf oxi Mebn Orten fb fo fibel «nterric^tet fe^n, «nb
no4 gar menig oon Sott nnb beffelben 8«r4^ wiffen« S>emi Me meiflen flnb nnta i^nen
no4 Mefen (ent^ Sag re«^ Semi-Cbriatiani, ober Bthnico-Cbriatbni, in ber
4Hr^ ober «emeine 0Otb4, fbib fb O^fbn, ^ren «Otteg «Bort, beten «nb Menen
be« «M^ COtt, menn fb aber i« 4Mufe fhb, gebraute« fi^ f^ Vrtn «Oeybnifc^
Ibgbtterey, nttb «bergUmbeng, loie man baf oielfUtig erfahren. Snb ^ben fM oief Me
fb b^en nMb rniterric^ten foOen, anff i^ 9lat«r «nb Öigenfi^fft, ««ff i^ 9alf4beit,
•leifnerev «nb ^eimU^ Sbgitterey fo fle getrieben, nic^t toerfbmbem Olg Me 94)^f4Kn
inSßn fai CieflaMb maren, Mlbeten fb i^nen ein, rft^[45]meten fli^ auc^ beg, fle ^tten [45]
Mefe tettte treffliib im OMHicM Manbe« nnterri«^, ba^ fb benn am» «it^t nai|s
gfben toolten, baf ieniger Co«iigelif4Kt flMign madH ^m foib einer einigen ^ettifd^
•emeine fii|«fle^, Me Setttfi^ini tMn/im fb «o^ mM «aterri«^, aber {^ Lottabaa "")
foUf «Mm t^ I«ff«# bi^ Mm i^ iMminea optimi et Cadioilciorinii, ¥enn fle
nnynbn, meB fb i^ SIeffe fo bemftt^ nMb aMbU^ig an^flreten, nnb i^rem «ottetsSMenfl
*) ID* b« Me Mtci, »g(. . 11. — lt.
mit %iMlft ii^p^rtfK, t$ tpm i(«cii tti4 f» teM «Cki| gfMSm, «dt fle Mrfttuikr«
fidl^ ottff i^ üfi ttnb ^4kI«9 ni4^^ »n^ iMnfem |U Mii ftielm in Me Stafr (Miwta
toetimt« Snm, taf fk i^mi fp iuget^n kMtm, t^tm |U aOdn tanmii U$ fU §ak
foule Xogf ^ {(um ^ttcii« Smn rc^i^ hafflm p ni^t iiM Innen, fon^em ivemi
jte fl(^ mit QM^e • Saffirf teftnrengen, mit bem (Eicn|e fegnen, nnb fBt tet Steffe bemfit^ü
iejeidett Mntm, ivav etf genug, toie bemt einer füf efli^ Salven in in examioe Ga-
techetico annvottet, ba et gefraget tvarb, ob er beten Mnte: Vr toere etli«^ 3a^ in
£ittamren UH^ ben $d|>|lif4en gcivefen, ba ^iUt er ei nic^ lernen fSnnen, benn er ba
niif^tg me^r getban, olg baf er fic^ mit bem (Eren|e gefegnet, auf ben 9Ritnb gefi^ragevi
ben Jto^ff an bie Wlavet gesoffen, unb olfo »ieber ^ang gegangen toere* Qum anben
Ibielten fle biel ffr^ertage, ba iD&rben fb ib^el Sienflel erlaffen, bflrfften ber «^crrfc^ffl
feine iDien^e leiten, unter bei toerriil^teten fie ba# i^re gu <(kuife* Svni britten ^Atten
fie ftc^ }u faufffi^Iagen, in bftnbeln unb )u UHinbeln« IBnter bei lebten fb )tt ^ufe
na«^ i^rer <&e^nifi^ SbgSttere^ unb Sberglauben nnge^inbert unb ttngef((ei»et, unb
[46] tpu^rn ba ibre 8ebrer niibtl Mn* Saf ^abe id^ nii^ aflein felbfl mit [46] Sugen ge*
fe^en, »ie fie auf i^ren 8a^7agen fOnr Cflem in i^en <(^ufem, obl gM4 f^rtf t»er>
boten ttar, Steife^ gegeffen, unb fic^ Aber ein fol^ Serbot fe^r ^nifi^ unb f^Sttiff
gemattet , fonbem fb ^aben an^ er|e^(et, tob fb eg mit tbren teurem getrieben unb
gebaltem Sag aucb i^en Sntenicbt unter bem 9>^fH^mt betrifft, fo fanb fl4^ unter
i^nen feine Üottegfurt^t, |a fb bejeugten mit feinem fEBort, baf fie im (MirifUidKn 01aus
ben tool unterriibtet toeren, benn ei toaren feine effcduo fidei ober 9laubeng> Senfe
im toenigßen gu f^fl^en, fonbem baf Segent^I fanb fl4 bet^J^nen, nembliif^ baf fb
für anbern freib/ Abermfltbig# bermeffen unb tro|ig maren, olfo bai man gleii^fam k
posteriori, unb aul n^n Sitten, Seberben unb Qorten i^me^en fbnte, baf fle unter
ben ^fipfki^d^ oaren, benn Me €i4er^t, bie guten Sage, bie Pririlegia unb Sre^
^ten, fo fle für anbern Ratten, matten fie fo fre^ unb fibermfit^ig, »ie ii^ bem
baffelbe neben bieten anbern, bie eg {engen fbnten, gefe^ unb erfahren, in bem fb in
meiner 9la4^barf<bafft getoefen, unb mit meinen Seuten converairet, fimbgangen, ge^anbelt
unb gctoanbelt. Stac^ ber deit, ba bie ifiip^^d^ Sebrer aul bem 8anbe gewefen, f^aht
i<b fle üuä^ gefe^en unb gef^ro4^en, ba i^ benn mit Sertounberung angetibret, »ie (er^liib
fie fo((be ibte Sebrer beflaget, einer unter i^nen fftadf unberbolen, fo offt <r eineg ba
unlan^^ tobel toerblicben toar , unb genennet toflrb, nur gebS«bte mfifle er toeinen, ba man
aber naibfragte, toag für 8b<fA<^ toeren, baf fle fo ein 93er(angen nacb ibnen trfigen,
ba »urben feine rotione« ober Sbrfadl^ bebgebra^t, Me einer 9r(febtigfeit getoefen uferen,
alg, baf fie tt>oI unterricbtet, baf fb Sfeif angenninb fle oon j^en «^ebbuifcbm 3rrtbib
L47] [47]men auf ben rechten ffleg gubringen le. fonbem baf fb er^ic^ oiel Se^ertage gebabt;
unb nic^t febr }ur Arbeit getriebm toorbm« Bnm anbern f^ttm Me JMegg * Seute t^rei;
alg ber Aei^liiben IButert^anm unb ttat^Iifcbm oerfibonet, unb »eren {l^nm im gering«
ftm niibt befcbtoerlicb getvefen. Sum britten ^Sttm Hti^^i^d^ itfftn, Meaflel genug
gebabt unb f eineg Singel beburfft, ni<bti oon Ifintn gefbrbert !Denn eg finb Seute, Me
)u tflOtteg Cbre unb Cr^tung bei Se^r«9n4»teg niJbt gern etmag geben, toie man baf
offt mit ni<bt mmiger Senounberung oemommm. Inberer Exempel }u gefibtt^ni, ba
auff eine Seit an einem Orte i>erorbnet toarb, baf fie Jbte Oer^rbme niibt me^ im
83uf(b ober ffialbe begrabm foltm, nrfe i»or Mefem gefibe^, fonbem auff bm dtirib*
<&5fen unb ba)u toerorbnetm Öegribniffm, benn el mere e^iiber unb audf fi<berer. £el
folten fle )ur (Erbaltung folcber Air<b • W^ ^n gar tomigeg unb geringe! geben. 91% fb
baf beteten, lieffen fle flib oerf autm, fie tooltm Heber, baf ibre lobten auff ben Selb»
Segribniffen ober im ffialbe, ba fb Mefelben gnoor begrabm, oon bm 6irm unb Stlfm
miM^tm gerriffm toerbm, ebe fb baf aOergeringfle geben »oltm, fo ein ffwM, unbin«
bigeg unb bSfeg fBoIct iß baf«
Inter omneo homfnea» qol in spatiosiMimo hoc orbe ftermiam Tizemnt» trea
iolte genten» pro penimin habitne sunt; CnppodocM, Cilicoo, Crdeo, ob natu*
mm et indolcm pesaimam, morca torplaslmoo » et acelem detestandn, quibna
pmeditae et afgmmtae fueraot Cappadooea bipedom peaalroi eiiatimnU aunt,
et natura adeö peaalmA pmediti» ut nonnnlll putaverinI, aangvlDem iüornm adei
[48] veoeDatnin eaae» ul »i vipera mala [48] Cappadocem apprebeodiaael» ipanm In-
terim» quod aaufvlnem vettenoanm goataaael: qnod ipauro hoc Dislicho indicam
Tolneraot
31
Cilices (Soidas referenie Joachimo Tadiino in Polyhisft. Solini c. 57.) crn-
deligsimi fuerunt» quod ipsam ProTerbium hoc indicat» u$Uxog ilsd'Qog, id est,
Ciliciuin exitiiim, boc est, trudele et immane.
Cretensibus peculiare fuisse mendaciom» h versicalo, quem Id Epistola ad
Titum (cap. 1. v. 12.) ex epimenide Po6ta citat Apottolns» coostat:
Kf^eg dsl t/ßsiütcu xcexd ^fjqia foCviqeg dqfcU,
Et ex Ovidij versicnlo (1. de Art am.):
Non hoc quod centum sustinet vtbett
Quanjvit sit mendax Creta, negare poteii.
Triuro banim gentium peasimarnm naturam et mores pesslmos» olim pro-
verbfo hac» quasi aenij^mate notare voluerunt veteres: Tgia ndnna xdx^ta.
Quamvis Au^tinus (üb. S. de Gram, referente Vadiano in Solin. cap. 57.
fol. m. 279.) de tribus Comeliia , tanquam bnmani generis pestibus et bipedum
nequissimis, Cornelio Sylla» G. CInna et C. Lentulo» id dictum putet
Inter bas gentea et nostroa Curetes sive Curonos rectd referri, et illoa
quärtum \exh Cappa proverblale constituere puto. Unde verslculo Proverbiaii
veteri bic etiam superaddi meritö potest.
Kannadixsg, Kllixeg, KQ^tg, %qia xdnna xdxHSta,
K8Qi»vo$ ds xccxol, tiiQaxov xofB xdnna xdx$inov.
CappadoceSt CUices, Crties» Ma pei$ima Cappa,
Curoni faciunt, quarium gens petsima Cappa,
[49] Sunt enim non minus rooribus peasimis praediti, et superstitionibn«, [49]
fnrto» mendaciis, diris et execratiooibus loauditis fer^ deditissimi. Et ut pauda
molta compiectar; est gens fraudulenta» effera» rapax, superba» elata» intem-
perans, injnsta, iniqua, iropla, levis» incpnstans^ contamellosa, spurca et libl-
diniosa. Quod ipaum afBrmat et Alexander Guagninus (in descript Sarmat.
Knrpp. f. 75.) bis verbis: Quamvis miaera gens fuerit^ supra roodum tarnen est
calllda, fallax» tumida, atrox et ad caedes perpetrandas prompta.
Miratus sum »oepissimd, qui fiat» quod in lingva sua exprimere vel nomi-
.nare non possint Conscientiam et VIrtutem: quamvis enim quis noctes diesque
sese maceraverit;- liaec fsmen duo nomina rect^ et proprio exprimere vel reddere
non poterlt Verum ai prob6 vitam illomm hominum quis conaideraverit; illos
nimirum absqoe Conacientia et virtute vivere; vel conscientia et virtute desti-
tutos esse; mirari deslnet QuA enim ratione Conscientia et Virtns apud gen-
tem aliqnam nomen obtinebit; apnd quam nuUam obtinet sedem?
fß0u fl^tm %9bttm oker SrcftoAmni^ mit fit H mit ^tutu
^ann fie ge^orSm , fo fhib {ie in bm JHribem , totKS^t fle in j^rent itUn getragf n
DoafSmli«^, bie aRarnirls^rrfonni, in i^rm SH^annrl« bie HBeiSer tn i^rm tEBeiM^J((fu
bem ringendbet toorbnt; unb ^6en bie St^rigen i^nen (Selb ober kpa« fle fonfl ^tffüU,
*) du Mefem ^(bfd^mtte »gt. Refonn. gent. IcU. (£a)9. 7. — ^.
[bO] aU eatifViankt, tiMAgd, »Mit fk iii iiM [50] Orf», toi» p baf ctplge SriM
flf^rn, B^ftnmg iitim, ml gi^ ri^lcii Niitiiu 9Ül^ U^u att«b »tl tr« 9tu
ftorbrnen OfTcii ml Srimfni, M i^ •riScni gfff|ft. €iiil tmd^ Me SrrfUf^fM
tfi(^ nnl ^acndmt Srute gnorfm, fb ^t mon fk »it tcfonlmi ffmvlni, mit VftiHnL
Ulli ffaigm ifgfatfn, ivie MriHtni Me Thnicte auif^ grti^n (Alei. ab Alex. IIb- 2.
Gen. dier. c 25.)# totltft dn itini, tonni eg }ttr Seit fommm, MIagft nnl tntrintt,
einm SBnilot^men pbir Soltni aber mit ffreiDleit iegraten.
Sag alev i|re OegrSdiiffen betrifft, flnl liefelben brl^ {(neu gor ma^tbar geivHnir
Imii fie liiert toie anlere Silder Mefdben M( »eiwa|ret ml gelieret, fmlem Me SoMe«
nur im meite« flfelle oler fB«llf begraben, In fk lenn Ml bifmeflen Mn Im «Nllen
S^eren aufgegraben unt )errifreii »orlen, toel^eg fk ^•df ni4»t gea^^tet, »ie mnn fk
lenn nm^ ie|t nic^t ttol laiwn abbringen fan, lag fle lie 3|rigen im flfelle tlbn fB«Ile
begraben , a^teng au^^ nic^t grog ob fit fif^on la felbfl unfl4Kt fep^ , la|er Imn einer
einma^I fagte, er artete eg nic^t, ob er nac^ lern Xole begraben toftrie oler aid^# ia
man mM^te Ifjm Aber ein fBoffer legen, unl einen 6teg oler 9M(fe'Mn fM ^^^^^^^
Inf fSttte er ttol le|len, la tHif fonfl anlere ^f|len nnl SUtfer i^ nnl ler i^gen
CrUer lieb mnl toert| gehalten » unl im geiingfbm nic^tiugegeben, ^at lie Serf^'^'"^
gnfgeriffen oler Mvnelret toikrien , »ie laf mter anlem aug ler 9rab»€k|rifft Senira-
midifl ler Sob^Ionift^ Jtbnigin (Herod. IIb. U pag. 87.) luoeme^en, Nifelbe Utte i^
ein Crab, an einem fifarne^men unl |o|en JDrte macffen, unl larflber ((^reiben loff^,
tto ein Jtinig |n 9ab|(on naif^ mir regieren unh 0elleg beni^tiget fe^ toirl, ler eröffne
Pt] mein Arab vadb n^m fo tolel loranf afg i|m gene»[51]bet. Wg nn Darion Histaspin,
Abnig in 9erfen# liHe Sorte gelefen, Ht »/ in lern er terme^et einen groffen C4Ni|
larin {ufinlen , eg eriffhen laffen , aber ni<^ alg liefe €<IMfft Nein ge^nlen , mtmm
In nid^ merfSdic^ unl gei|ig »erefl, mikriefht ler Serflaibenen Sriber nic^t tlfnm.
Oann fk m (log mir nrfeler inr 6a(^ fMnmen) i^tt holten begraben, fKiben fk
lerfdben 6eelen 3i^i(6, gugciaiffer Seit, nenibH«^ im ^erbfl, im Stanot OetoMa
ein CooTirittiB aler 0afl*9ebot gelten, la fk lem afleife^ CMfe }ugefi4rtet, Mffdben
in einer Stuben, Me lain pramrirat unl berritel, fein anfge|i|et mdb laat gefe^rrt aber
aufgefeget, auff Ik Vrle ^ngefe|et, la lenn ler ^ttg»irt| felbfl, tiuff len fptten Vbenl
hinein ge|en, lag flfemer |alten ml Me flSerf^rtenen, M nemblldl^ feine majorea» mtem,
SenoanMen, Ainler unl anlect feine SngebMgrn be|^ Kamen ruffen mAffen, baf fk
fommen, effen ml trintfm mfc^ten. S>a fk lenn Mefer Stc^nmg ge»efen, lag ba ber
9e»er|dter (toie fie len Oir^ ab ofllria ge^fen) etnMg fe|en »ilrle, nemblid^ bag
fii^ lie 6eelen einflefleten aler erfibimen, uyftrie er getoig leffelben 3abreg fkrben, upfirbe
er aber nicbtg feien, fo »firle er lag 3a|r fiber leben, unl ta% taere glei^^fam ein
aignum mortia oler Sorbote unl dei<^ leg Soleg* Oam er nu geme|net, lag fk
Ml gegeffen, |at er len 9ergel, »ie man eg |le im ftmle leiffet, lamit er lag gfewr
gelalten, auf ler S:|(irs6<biiDe0en mit einem Beil |er|Men, unh len 6eefen gcbate«,
lag fie ilreg SBegeg ge|en foUen, fie |Stten nn gegiffm unl getrmtfen, falten fk^ ler»
tpegen ttieler an iffttn Ort finlen, aber auff ler Strafen mdO auf lem SBege ge|en,
[52] nicbt aber auff Me 8io(fen«6aat [52] treten, lamit fk ni<bt Me CBurgel grrtreten, nnb
im tftnPgrn 3a|r einen 9HgnHi<bg bertt|rfa(ben mbillten« £enn »em im ne|efl folgenbrn
3a^re ein folc^ 9Ri§»ad)g eingefaflen, laben fie eg len Seelen be|gemeffen, MefMben
toeren nic^t totl gef|>eifet »orlen, toorfiber fk eiilkmet, Me 8ie<ten<6aat {utreten, nnb
folgen 9Rig»ad^g e{ngefS|ret.
Sin folcbeg liefet man auib Mi len <8rie<^ (EpfpliM. In Ancorato), lag fie
eg olfo ilrer lelbnifd^fn ®etvon|eit nacb gemacht, unt in {Iren Pandemya» Id tmt,
popalarlbua dieboa, oler befanlemtSfeftsSagen, )u i|rcn 3:olten«9Wlbem S^fe gebra<bt#
unl lie Serflorbenm be| 9lamen geniffen, fagenle: 6te| auff, if, trind un^ fe| frMici|.
3)enn fie eg lafSr gelalten , tat Me Seelen ler SSerftorbenen , fimb unl bc| len Se&bem
ilrer Seiler toeren , unl lafelbfl flmb|er f(|»ebeten , toie Lactantloa ( IIb. 2. cap. S.)
»on ilnen f(|reibet. S)af aber Me Seelen rffen unl trinken, fonlerli«! Me Sitter nnb
Oittinnrn , ler SRfl^nung fini and^ Ik «&e|len getaefen , la|er fie lenn auff i|ren Segen
lenfrlben befonlere Convlvia oler Safl'ü^bote angefteflet, unl ge gu SafI gelolen, wie
lenn Jalianua ler abtrfinnige JTeifer ler OSttinnen Daphne fielen Sage ein 9efl ge|aiten,
unl f!e effentitcl ju 9aft gebeten (Theodoretua üb. S. cap. 14.}« l&annen |ero au<b
ArMbiM (üb. 7. Contra geates.) Ut «f«^m ^ifMn fpoHtt imb M4t: Jovit
«palmn cras est» Jupiter enim caenat, et iMgiiia impleadaa est dapHNw; Mift,
bei Jovis Wa^I ttM mafQdi gr^tra tvrri^, beim Jnpiter ^»flrgrt M VbnM |u
cfTm, «IIb aittf mü gcafTm uab ^rrriic^ai 6^fni rrfüOet torrbm. Vinm fbl<^ Qk«
»rottc^ bütot au4 birfe Setten gf^aSt, unb alfo fi^ grgm (^ aMtortcae 6f)eigft
«ab »n^altm. CBHcbm Okbratt^ ttre Majore« obre iBor^tHttni, o^n Smrifel Doa brn
Orlr<lKii na^fangm , mt [53) avff fb att i^re 9U4»foiiimm gebraut. IBnb gefeauc^ni [53]
fl4^ ii9(^ ^e i» Soge i^rrr Did befTerbcn, ttietrol H (etmlii^ geft^i^ft
SEB#* r< fit etani 3«^mb wAt f^ni 0rtMrani, b« ft mmttt btt
^Va4|bcm Mf Srutfi^ M Urfr< SanM femacfetigft, babm fie Me 8ettni gonb bienfts
iwb fittfbat gemo^Kt» bof fir nic^t afletn i^nni tigli<l^ gu <^ff timni, fonbem aud^ üpn
aOfcHtib 9&tnn, al€ Oftrr^r, Sie^«. bon ffiiefm, (Barten, «Honigs 9 Jumm ober
Simen , bie am See * 6ttanbe tpo^nett , unb Uint nieder (aben , aud» f rin Sieb«^ ^altm
fimm, tooii oflerbanb 9tfi^/ fäfc^ni gefalbmen unb ger&tt(bnten, 3iibHi(b 3infe gfben
ni&irni, fk finb auä^ brnuaffm Mn ff^nm be^Mungen, ba§ fie gar Seibrigra, unb arm«
ff^ligf maddpia »arbrn, alfo bof ein iegli^er feine £eute unb fo unter i^m gebobren,
»rrb^nbeln, t)erfauffen, Derfibmtfeni unb oan onbenif gu toeY^K« 9i etUKin bingelauffrn«
abforbem, nnb tpieber gu fUb bringen mSgen. Snb ba fte entlouffen, unb ibter mieber
Bi&4^tig ivorben, finb fU ganb unbarm^er|ilg , un<brifili4 unb unDerontvartli^ mit ibiK^n
fimbgangen. Wlan f^at fie au(b jtt feinem ^m)>te, el mftdl^te aucb fo gering unb fcblecbt
gcivefen fel^n, wie eg immer geholt, gebrauchet, fonbem aüt Sempter im gan|en 8anbe
mit Seutffben befe^et, unb ob man fcbon etUcbe tmter Ibnen gefunben, bie gu biefem
aber jenem m5<bten bit<btig [54] gewejfen fe^n» Ifat man fie bo<^ bagu nicbt gebraueben [541
iDoflen, fonbem eitel Seutfiben bagu gebrandet*
QvL fol<^em Buflanbe finb fie geratbm, bon ber S'it ba bie Seutfcbm ba6 8anb
miter f!ib gebracht. SBnb ob fcbon etücbe unter ben Seutf<bm gmefrn, »riebe geratben,
man folte fie gur S'mtfi^m 6|>ra4e gwingen unb t^ten, fo i^ bo<ib baffelbe niibt in6
flBenf geri^^tet, fonbem man bat fie beb i^rer nittter«&t)ra<be# berer ffe f!<^ no<b ge*
brau4m, {brer 9Ibg8ttereb vielfältigen 9lberg(ouben , unb <^bnif<^m ®ittm, (Seberbm
nnb (Bemon^eiten gelaffen. S>enn bie S^eutfcbrn Orbm9*8eute, füb i^er, wag bie Re-
Itfioo ober.iBotteefur<bt betrifft, mentg beffimmert, unb ni(bt gro§ bamad^ gefrai^et, lote
fif t>on i^rer b^nifcben SbgStterei^ unb falfcbem (Bottel t S)ienfi , gur drfäntnif beg wahren
^BOtiel geratben nnb fommen mbcbtm. S)a§ bat man aUeg ni<bt< geacbtet, fonbem bie
9&p9^f<ben $riefter finb im £anbe ^emmb gegogen, unb tfin unb lieber SReffe grbaltra,
im S^fliicben Waubm aber fie gar wenig unterri<btet, au(b gu unterri^ten nicbt »er»
mo4^t, in bem fie bie &|>ra(be nicbt gefönt, biefribe ouib ^ti lemm feine aKttiel ober
•elegen^ gebabt, weil faß niemanb gewefm, ber fi(b ber Religion unb beg ®otted«
S>imM angmommm, ober bammb befummert, fonbem bie «^errfd^afft nur bamacb ge«
trautet, wie fie bie armen itute gu ibrm IDienflen gebrautem, fbre Sinfen unb (Bere^b^
tigfeit, wie fk e< gu ^eiffim t)flegen, oon fbnra nebmm unb in aüerbanb il|>)>igfeit unb
flBoUufl leben miM^tm. 8Bie benn folcb ein un09xißitl>ti , (offertige« unb ii)y|>igeg ffiefm,
fo im £anbe getrieben, aucb au§Mnbif<ber Nation befant, welcbe mit iB^rwunbemng bat>on
gu fagm gewufl. ®oilberli(b iritb baffelbe au<b in bem Stiebe, [55] fo gu ber B^tt |f>5|
0fma«l^«, ha Mf flhtitaoifi^ Syvamtey tmb ttfoEioramMt im taube griMirel, ^ft|li^
Mlttgfi, VBik biefnt fEB^ctm:
!Dif 2anb ben S^mtfcM gegrBett i|l,
&tfin für biet j^unbett Sauren,
2)af {if bfiti fRamm ^WHBt 3Cftt C^ß,
!Dif ^H^bfii rotten te^:
®ie aBrr (faben gefud^t toielme^r^
3^ eigen s9lu^ Snß unb 9^,
^natt toenig gead^tet, )c
®o ^aben {ie au<^ )ut ähttet^altung i^tet 2e^, genug mlb &bet{IAf|ig geben muffen,
batan fle bemt tei geringfien ni<^tg mangeln (äffen , nnb fM bo^f nicfetl beg gebeffeit
gett>efen , in bem fle bon bemfelben toenig iBntenic^t emt^fongen* 03ie bof elbe am^ ang bem
alten Steim fo )n ber 3<it gema^et, )n beme^mem
3)tt armer Surift^er Qanr,
IDein 8eben tnirb bir fäur>
3)n fMgtfk auff ben 9amn,
SBnb ^amefl bit ®atte( nnb 3^m,
S)tt gl6|l ben Pfaffen maO^ if/tt ${U^/
iBttb tveiß Dtn •otte« ffioit bo^ nU^t, ic.
3ttgef(^igen , baf biefeOen 9fyW^ i^m anfingli«^ bie armen <6e|;IMfd^ mlb 9m*
barifd^en iBNdbr, ni<^t mit CJ^ri^id^ IBef^eiben^it nnb ®anfftetttt(, gele^ unb mrter«
rfd^tet, (mibem mit Oktbatt, SngefUhn unb S^rmmifOber SBeife, Ja mit VMß nnb Baffen,
[56] )um (Mauben {toingen moOen, toie bof ber nn)Mnrtd«[56]f(ll^ nnb ttH^MfUg« Hlntorictt
^ber 9ef4fic9ts@(^reiber Jneobos Aogiinta« ThaaDiis (Üb. 21.) bezeuget, melc^fi^reiSet,
hoB Berfhbldos Sifc^off in tieflonb, melc^ Mcinhardo in WfOlfpfftbnm sueccdireC
ober- gefolget, bon ben Sorborifd^ Cimoobnem beg tieftoibeg, loeil er fk mit OetooU^
unb ni^t mit 90tteg SBort, )um C^rißH^fen Stauben gtoingen' tooOen, Anno 1197.
erf^tagen fe«* Fanclos (CbniBieDiar. in IIb. 10. Chronic, fol. m. 218.) fd^bet,
ei ^ben i^ bie iS^ erf^fltgen, unb fey geft^^ Anno 1204. Cranteiui (WandaL
Hb. 6. oap. 10.) eiine^, bo^ toie er in b^ SföfUtäfi anff einem nnbtnbigen $ferbe
mitten unter bie Sarbaren gefe^et, fey er burd(f^o<!bm. IBnb olfo ^benl antb ottbere ntnäf
Ibm gemailb<i, artberer )tt gejfi^ftoeigen, iß ein 8if(boff ^ie im tanbe geioefen, einer ton
ber £inben % berfelbe toiib gerAbm^t, ba^ er groffen 9tei§ an^etvant, ^efe teute, (bie
Mten) bon ibrei^ «^e^bnifc^ SCbgi^tterey )nm rechten eOttel*Dienfl )tt bringen, ^ti aber
alfo mit i^nen gebolien **), tomm auff ben Otmüfttm bie fßaäm ^, wie mang nennet,
angefleUet« ^at ber Stifftg^Sogt unb bie £anb<Jbie((te fle ber^iren mfiffen, ob fle ou^
beten fSnten, todc^ nu ettoag gebmt, bie ^at er tractireft, nnb Ib" H^of )n effen gege«
ben, tt)el(|fe aber nit^teg gelemet, bie ^t er iSmmertidb »it Mutben fheiilb^ laffen. 9ber
wag i{l bamit auggeri^tet? S)enn auff biefe weife ^aben fle aug 4furc^t etwag gelemet,
baf fle nur für ber 4errf(^fft wag ^erbeten fönten, ^eimlic^ aber if/m SbgStterey na<^*
gelinget. S)aber iflg fbmmen, baf bie armen elenben Seut», bon ber 3eit an, ba bie
Smtf(^ ing 8anb fbmmen, fo wenig im (Ebri^id^en ®Iaiiben unterrichtet worben.
du bem ^t man ficb im gering^ niibt bemfibet, eine einige gute &dniU im 8anbe
[57] onaurid^, barinn man [57] bie 3ugenb ^Mt unterridbi^« unb alfo Seute (oben mtgen,
bie man num Se^r« unb $rebigs9lni)>te in berfetben @f))ra<be bag Sold su unterrichten,
^Stte gebrauchen fSnnen. (Sg i{l )War benfelben armen Seuten, toit ba§ ang einer offent«
tii^ben ©cbritft an ben bamabligen «Cierr-aRei^ BfürflensOerg Anno 15S3. ergangenf,
au fe^en, eine @(babung auffgeleget, Welc^ bon fbnen ®fota»9lauba, bag ifl, Skl^s
@elb ge^eiffen worben, baffribe i$ bon i^nen S&^rlic^, mit Steif eingefoibert, nnb ^ben
*) m fann bantnter »obt nur ber trgbifcbof bon dliaa* 3a<)»ar Sinbe (1509-- 1534)
gemeint fein. — Sgf. Refonn. gentu lett QLtip. 1. (in ber Witt). •— i(.
**) Theodonu Ddrfaofin« in Coiuilio de InstiL Dneronm ad nraniu Ecdenaal.
***) 95öL ba« <5Jtoffar jn gUnffo»'« d^ronff. — Jr.
f Soiptum hoc vilia praecipaa Livoniae oonlinens, obbtom eat a Georgio MMero P. Ma-
gairo Livoniae in caatris existenU Anno 1558. men«e JunQ.
Ile e0 imivei0fdt<^ erlrgfit mfiffjni, batopii thte €#tle s» IHfftni in* {uer^tm, ifl a6ft,
o^n Su^^tM / Antrr kodt angdeget , an bie ®<^ulf a6f r ntd^t ein 9ffiini g gnoailb tvotbm.
QBie auc^ tiad^ Lothcri Reformatioo bie (baimrlifd^f te^re Anno 1522 angmommni,
^t man ftim Jtiri^fn hn gan|fn Sutßtnt^ume gefuntm, o^n aQdn (ry bm Si^ffem
mmb <&luffnt, M SRitatv, IBaufc^te, Soble^n, imb in Surlanb )u (Bolbingen,
lEBinbato, Sanbaio, ITudumfi; S^aYfrn, Qüitlnt gar Heine ^6I(Knie Sapeflen,
tarfft bie fpS^ftifcbfii ^rirfleir SKrffe ge^^^/ alfo ba§ npi^ Anno 1566* beffelBen gar
toenig ^rttffen, ba bemtiK^ fibrt ba§, ein Ißafior tvol 3n?o ober brennt/ t»H ntd^t fagen bier
Xirc^en f &rgr{lanben , bie bo(^ etH<be SKeile lEB^gel bon rinanbet gdegen, »ie benn }um
Exenipel» bet gu S)oUf(n, brt (Brrn^^Sflfc^fn, Seffattltifc^m, unb SRefctifcf^en ®rmdne
mit lehren unb vtebigrn furgeftanben, bi§ bie bama^lige (Stoangdifc^r «^errfd^afft , soccessa
feroporis, unb nad) getabe bie anbent ttbatott, unb mit $rrbigem (efrlrt, toit ba§ aui
tt€ erften Superintendenten (toel<^er anfSngli^l ton bem Orben unb bama^Iigen <&err*
SReifttr befiflld toofben) Visitation, beffd^en 1566* 3aM*)/ fonberli^f atn aud ber
fo Addo 1572.^) gehalten, XU fe^en unb lubemetoen '<^^).
[58] 0( nu »d ahn, (bat ^^ ^^^^ Sur Gad^ fmmnen) bie Iteutf^en, biefe [56]
Seute, bie Letten, mit 0le(^t i^en untm^Snig gemattet, fo iß boc^ bon benfdben biel
toibft 8ie<^ unb bie S^ri^i^fe £ie(e an H^nm mAM tpotben, benn fie gan( rnn^rifUicb
mib untorml^ert^g mit i^nen AmBgangen, in bem {ie ifintn offima^U nid^t adeln ein ms
BiOigeg, fonbem faft unm&glid^ auffgeleget, fit au«^ mit ^ei^fen, fc^Iagen, ftidm uitb
BUMten, am^ anbetet Spranney betmaffen tractiret» ba§ au4 fremBbe att§MnbifdK 9$oI(fet
tatoon )u fagen getvufl, unb bie bielfUtigen Straffen- unb plagen OOtte«, fo fiber biefel
Sanb fommen, ber fibermSffigen <&offart(, unb fa^ unmenfd^ll<||ft Kpramtev, fo an biefe
arme Bedungene Seute berfibet, jugemeffim. SBie bafi anberer su gefc^weigen, aud Orantzio
)u Deme^meUf »dc^er alfo ^ieuon Jd^rdbet (Wandal. IIb. 14. cap. 21. Vide etiam
Mfinstee. Coaro. libr. 5. de German, cap..85l. fol. m. 1307.): Set Ürofs^firft in
bet Wtu^ato, ifi und mtfyc benn gublel in Siefianb befant toorben. S)enn nad^ feinem erflen
Sutfaa, ift (St im 1481«. 3a(t in biefelbe Provintz nHebet gefettet, barinn er bmn fr^t
gtett>H4^ »fttenbe, nac^ 9ltt( i^red SßoMeg, fel^ »dt unb brdt gefirdffet, unb dne iiberau6
groffe Stenge arme! Saut^aBolct, gleid^ »ie ba6 Sie^, in bie euffet^e IDIenftbarfeit ^in«
toeg'gettieben. lDod|| toax ou«^ Oft ßu^ap^ m intern IBatetlanbe, nidi^t bid beffet, obn
attdn bap f{e ffiett unb Ainber entbehren , unb bon bemfelbm abgefi^eiben fe^n unb bleiben
mfiffen. Senn fie »erben auc^ aOba in iiieftanb ntd^t anbevt ald «C^unbe tractiret, unb
»irb i^nen nid^t etneft JUepen > Srob fatt )ii effen gegeben. S)er 9f ftalt brengen i^nen bie
lenigen, fo fibet fie l^errfd^en^ o^n aOe @nabe unb 8arm(nr|igfeit, i^r ®dAvd$ unb 91ut
abe. IBnfere «&unbe (habend in Skr^dt bid beffer, a(6 ba« arme IBaur::[59}18oI(t bed [59]
Sanbef. SMt blefen »urben au<^ etlldK bon 9lbd »eggeriffen, bie eben ba§ fam)>t ben
anbem eriibten, meld^K^ fie ^ubot an i^en aSntert^en Sprannifi^er »eife »rrubet. 9tp
^el^ Cranziua*
€fd^nbe ifid, ba§ eine folii^e Spranney unb ®ra»famfdt, von S^riften bie In ber
Siebe »anbeln foQen , muß ge]^5ret »erben. 3)enn ob eg gldc^ ein grob unb ^alffiarrig
ajold ifl, fo erforbert bod; bie S^rißftd^ iiebtt baß man Q^xi^li^ mit i^nen lebe, unb
nic^t fo erfc^retfitc^ trfinge, ober enrad aufflege über bie ®ebii^r. S)a§ nu aber eine fold^e
llprannev unb ®ra»fanifett , no(^ im Sanbe folte t>rrubrt »erben an biefem QSoIcf, »il icb
ttid^t fagen, benii man befinbet0 nume^ nicbt. @o(ten aber no<l^ etli^fe gefunben werben,
bie fold^em Safler nad)(^ängrn, fo »olte benfelben »öl gebn^ren, baß fie mit ben armen
Seuten, ali bie auc^ 6brii|en finb, unb fel^n »oflen, »Ie Si^dfien gebühret lebet unb umb*
ge^en, bamit fie {!(^ aud folc^m Safler, fo i^ren iBor«9Item lugefc^deben »irt, brec^
*) UMtä htec Oft A M. Stephano Bihvio primo Imjaf Dncatas Saporioteodente.
**) Peract» est htec Yifit ob Aleund. ^inbont avo meo hujui DucoHis Saperintend.
^ X)icfe 9iad^n^t, »eid^e in fpatent (Sbronifcn unb blMf^en @d^riften oft »teberbolt
toorben i^, beb(nrf einer SBefd^r&nfung. eowobi ^ox ttx dtefcrmation, ol« aud^ ^nx 3dt ber 9(uf*
Ufnn0 M bentfd^en Orben« , aah ti oid me^r ilhrd^en in ilndanb, wie ftd^ and Urfunben erwdfen
tÄft; — jie waren aber in J^Wge ber inuem lUint|cn nnb be« nifjlfd^cn Ädeße« ni<i^t mit ^rebii^em
befebt nnb grdf ttnt^dld i^crfaflen. *— M.
wMi^, tatb «an frtae 8^«4 >m^ V^ UUfi fimrfimr mb «tMcttlM|f 3>iiwt m
Mrffm tobe in ff^rritm.
IBal tvm rot ohn tu biefr« flfafle pi rot^, »A toir foUe hmk, todi (k i« SMfb«
IM, ttiA tmtet QäftWUifn ^mfitKifft 0^ Oifiatdt lebm fi ffolttn, w/Sb hü i^
fimigf^f Sm e« lool ni^l tf<i^ fStpAfäiäf, U$ mm p Oi pn C^rn (fHtr, fe«§
fie Irfni mb f^^rrttm (nmftni, Wadt man fie wie Me Xndf^Kn |K ofleitfonl Cm^nr §i9
foott^Kn Mntf , fie aui^ gor frry nuc^te, bof (k toie Me Xentfi^ im tonbe fre^e Seme
tvftiten? ®a6 Mefel anreihet, fo lint i^er M, Me ei gan| nl<^ für rat^fan cnM^tm,
[60] in Hm fit t^enne^nen, ti fry nMt mt^t ober MlUg, [60] baf man fb fre^ m«^ ober
i^nen tei gering^, nnii j^ten jSnPanb (rtriffk, etmal etlaffe# meü (ü oon ben SeittfAen
mb 8ie<tt ^^nnmgen, vnb fo lange berfettrn pinndpia nnb MMgne Sente geivefen. S)en
H fcy {^ CondÜkm mib ffnt Qv^anl fie mftffen dfo Hrt gelten meiben, fefn mi^
feiner Snabe ober flMamntrig »firbtg: 3a man ftmle fie ni($t ^ genng (alten, man
folte ei Maig noA iraer ma^KR* Vier Mefe flle^nmig ifl meinel Cra<^ett6 gatt|^ 9mß
ArifUifl^ nnb S'^rannifc^, nnb ge6ft^ ein fol^Ki Q^j^en niif^t, na4 btmma^I ber ipofUl
PaoIos (Bphcn. 6. t. 9.) Me (E^rifUicfeen «C^erren erma^, baf fk ftr brSmen laffen,
nnb miffen baf am( i^ «CMnai Im «immet fe^i mib fn^ bef Um Mn Snfe^ ber
J^perfon«
9nbere tOfitni Meteenlger fllat^fam |n feyn, in bem |U ffageien ei fey nnmft^lc^,
weK fie einer miMhibigen, Mfen nnb ^fftairigen VUtnr feyn, olfo mAi%e bo(( feine Br»-
ditio ober SBnierri^^t etmai iey i^nen tmfd^Iagen , olfirr fb inm guten anrei|en ftmien,
fie »faben l9^ grob, milb, ^fffanrig mib Mfe oerHe^^, ia tto( Arger babnn^ merten.
6olte man fie an4 fre^ nuntlen, fo toSiten fie foli^ Sre^^^t mifbrou^ in aflev MKen.
®a« aber bon fol^Kt Sfr^mmg |n Mten, laffe 14^ anbere nrt^len, i(( mMte tMmifn
per invmionem baranff -antworten, nnb bol Afgnment ober ben Cnint fo »ieber fie
eingefu^ wiib, fimbwenben nnb fb fie anjie^. Wen bammb, weK fie fo einer böfen,
nnUnbigm nnb Nfflarrigen Statnr finb, folte man fU )nr 0otte< <8nr<tt nnb jnr Genien
(galten, bamit bnn^ Se^re nnb Snterri^f, Me bSfe nnbinbige ftatnr mt^te ge}amet ndb
^e )ur Oeffrrang babnri^ angerei|rt meiben. S)enn fie fInb |a ni4rt allein einer bifcn
[61] 9lamr, foiAem el wirb bon aOen Stenfi^ ge«(6t]faget, baf bal S)i((tm nnb Xxaä^
bei menfcf^Ii«^ <Oer|en bife fe^^ bon 3iigenb aij|f (Genen. 8. ▼• 21. )# «»^ «Q^ fllenf<^
fInb in 6&nben enqrfangen nnb geboren (Pnnl. 5.). VI mere muS^ eine nngereimte Wtef*
mmg, bafur Mten, J^re Statur fei^ fo Mfe, baf fie bnrA Jtunfl nnb •ef^iiHigfeit , ni^t
finne ^ur Orffrmng grbra^l werben. 3>enn fo Vente bie wol fo grob ^fj^arrig nnb
mibfinbig grwefm wie fie, babnn^ jnr Oeffemng gebracM fM, wie fotten fie benn aüein
ni<^t f innen gr^imet warben? 3a fo man aui|^ ttnoemfinfFHge liiere, wie Me ürfajftrtnig
bejeugrt, bnrdy lBntenri4^t wojn bringen nnb fie a(if4^ten fan, wie folte man benn t»er»
nunf^ige 9Krnf(ben ni((^t wo|tt bringen? 99 were anii^ Stfn ungereimt, baf man ttOttel
CBorte aud^ guten Jtunfien unb BmditSon gan| feine SMung unb Arajft |uf4nrefben folte,
ba tcd^ bie ^n^bm el erfant, unb i^rer Philonophine unb freien itünflen lugef^^rieien,
baf ^e bie wilben unb unbSnbigen 9tenf4Kn |nr 3«4^ tmb guten Sitten bric^, wie
baffelbe Mefe na<^fblgrnbe iBerfiein bart^un unb beicngen*
Didicincie lldeliter nrten
Emollit mores, «ec oinU esse feron.
(SnbliA achten! anbere unrat^fam |u feyn, nid^t baf fie H i^en mifgSnneu follen,
ober fftr unmfigüit^ a^^ten, fonbem fl4 Hner groffen 9efa(r befthif^ten. lyenn, fogcn fie,
foften fie )ur 6<^en geilten unb fre^e teute werben, nnb fimen fo toeit, baf fie bie
(RM^nifm unb 0ef(bi(^e birfeg £anbel (efen unb berfle^m fluten, nnb Witrben ani ben<
frlboi beme^rnrn, baf fie bon Sitrrd (er biefel Sanb (efrffen, unb jubor beffelbm «Ferren
grwefen, bon tcn Ztutfd^tn aber i^nen baffelbe genommm, fie bezwungen )ur Jtnedyt« unb
[62] S>irnfl6arf eit , mit groffer Crudeiitet [62] geilten , ete. wfirben fie mit aOem SIeiffe bar«
nad) tra<^ten, wie fie fld^ fflbfl bon fold^er S>ienflbarfeit erfreuen, unb i^ Sanb neben
{6rem borigen Buflanbe erlangen mSd^ten. 3>a fie benn, )weifell 0^, im gan|en ihirtbe
fl4 t^HniUi )ufammen rottm, eine (Bm))8^rung anrieten, unb bie 3!etttf<^en mit graw«
lähmen morben unb tobten )um Itenbe ll^inaua bertttgen würben. tBeliM fie benn JAon
bev beg Orbeng {Regierung furgenommen, ba fie }u nnterf4K'bli(^ mahlen, mit groffer
iift unb Se^nbigfeit Me Keutfd^ )u fiberfatten fbr^(en6 gewefen, urtb ein foicbel in«
Wktd qtridftti, »nm bi$fri Ufe Sfimrl^mni nM^t wn ifftm fftt|l ou^fonmini tom, toie
tǤ in bm C^rraifhi Mefrl 8anbfi }u fr^ wio )u brntf (mm* 9li aud> aiiff einr BHt,
1104 ^ 9lmf4Kn grbnidm Hn Xrutf^fr oud brr 8{efIinbif(M Qifxüniä iim tnM^
etlM« f&rgdffm, nnb baffdte mtff i^ 6^r<M4e {(mm bin^eferad^t, toie ttemblic^ tad <anb
|WMr i^r snorfni, nnb fle bon bni ^ftttfä^n in fofcf^e Jtiif(^l< unt Dlmflbarfrlt gebracht
Ibabeii fle mit oOfm fflciffr )ii(|f(i(Tft, M ffe obn tntntfeiift ffififr benneynet f6 wAfte
nifouittb fryn ber (Rcbt auf fU imb ftre Sntmrbitng ^bm tofiite, ^brti fie fl(^ mit
einanbrr befinrodyai, ma9 binriti )u t^un, mib eiib(i<^ gefcbloffm, ei tonrr |^u rat^ni, ba$
fie bifffi anbeni i^ flRitbr&bfrn flkr^ieltni, bamit biefelbfn im ganbm (anbe flc^ yat
fommrii cottm , bie XfiitfdKn mtgreiffm , mib jum 9^nbf binan« W^^^ mM^m. flli
biefrf bff SrntfEber, fo i(^nni ba§ fürgeirfm angfbdret, erf(bri(ft rr, unb brbrairrt fif , fie
foOm Mit fo(4Km Sunifbwm lafm, ober er ivoOe hti^ ber Obrigfeit bfwirdm, baf fie
«Ue am^ Seben foOeii gefhraffet tveiben , frnifl ffim »ol etUMd barau« erfoignt mf^en. ®o
ini# fagm fie, ein |63j M^ 9^ an i^en enoicfm, ba fie nur tt»a€ bovon gebSret, [63]
iinb ibrrr wenig baffefbe vernommen , mai ivolte gefc^^rn, tt)enn fie felbfl baju gelangen
tuib 9i«4^riibt botton befommen mfirbnt
Sag bpn biefer aRc^innid 1^ balten, mib ob man fUb foicbnr Üefabr gu befimbten,
tvmn ein folc^ ing Qent grri^ytet mürbe, laffe i(b anbfre urtbeiim, in bem mon für«
gfben tbnte, eg mere ab aeddeote argomentiret. Sntrr beg »il icb einfaltig meine
SRrynnng bavon furbringen. S)af fie im ganzen Sanbe bauffig foiten fftnnen )ur <S(bu!en
gebalten »erbm, leibet ber Suftanb biefrg Sanbfg nf<bt, bnrn bie ®(bulfn alfo nicbt bifieUef,
t«§ man fie in lefen, ftbrribni» Jbmfl imb Okfcbidnafeit er)ieben folte , H gebet {a befcbwrrlicb
genug 3U, baf bie ^eittf^^ Malio ba|U gebalten ^oerbe, eg ift amb ni<bt )U ^ffm, bof
f»lclK 6<bttlm foiten ftrnini ongefleQet meiben, barinn man ein folcb'^ mit biefrr Nation
pnicstiren ober ing CBerd riibten fSnte. 60 (ribft6 amb ber Sfute Statu» ober duflanb
nic|^, bmn rl finb Oauren, unb mufFm fi(^ i^on 3ugeno auf |um Sdrrbam unb anberrr
Qauriffben Arbeit gebron«^ laffen. 3u bem ifi faß unmfiglicb ba§ fie bie S^nttfcbe Spra^fe
fo bob lemm follm, bmn bie iStfa^nmg bejmgetg, baf i(^rer rtlid^, ob fle ficb fcbon
biel 3a^ in $mtf(blanb äuffge^altm, bmnocb obrr nicbt xtift 2:etttf(b gfimtet, obn bie
Seutfcbe 6t)ra(^ aber fie im lefm, f^^reibm» unb anbem Singm unlerricbtfn , ift fafl
unmiigli(b. 8k« bie SrK^^it betrifft , toolie icb meinrg %fftil9 btr^Ucb gnm jbnm gbnnm,
ba§ fie biefrlbe ^abm unb erlangm mScbtm, ob« abrr ber ISblicbm flrutfcbfn Nation ju«
trfiglicb ff^n mfirbe, laffe* icb anbrre urtbeilm, fonberlicb bie eineO gutm unb unpattrifcbcn
Jtt-[64]dicij finb. Sntrr beg n^tt iäl «fterm D. Lutheri Judicium (imon bir^er fefm, [M]
bamit ein ieber barau« juürme^mm l^ht, »ag babon nu ^Itm. Dag ifl (fpricbt tx)
( Tom. 4. Jen. ouper Gen. c. 30.^ fol. 166) bie Hittoria ijon bm irvti^n ffflhqUn
(f^if^ unb QUpa) bie ba {wo 8raom miiffm Jtinber {ubringm, unb bo<b SRogbe ble^^bm,
mim^ol fie 3acobg C(m»eiber finb. 3cb tobe )uoor gefaget, mie baf rr^ feo, bai ber
groffe fftüiqß Vtatm bmnocl^ bie CBdber fo bart ^It, unb nacb gefirengm Strebt f^if^i
l&ffet i^nm nic^t gmirffm, ba§ fle feine fBeiber finb, baf (Er fie lo| grbe unb frr^ macbcte,
iDelcbeg fa billig unb ^mnblic^ antufe^ tt?ere. D toie f^at (BOtt baO iSolct im ßmanq
ge^altm, ba^ eg nicf;t }u fttä) unb mut^iriQig mürbe, tont au<^ tt?ol gut, taß folcber
3n>ang ie|t aucb ipnre, bmn toit mottm aOefampt 3unctrm fr^n, baber aucb bag (Brfinte
bm fibrnnut^ unb SRutbwiOen treibt, ba§ niemanb mit ibnm fimbfommm fan, ba irtrb
nimmrrme^r fein recbt Siegimmt aüg. (S6 ifl »o( unfrmnblicb , ba$ man bir ü^rute rt^gf n
madyt, mie bag Sir^e, man mu§ aber bie £futf ^wingm unb 3&mm, man ifat bmnocb
genug it fcbaffm, ba§ man Srirbe babe. IDa iß (trüon Lutheri aRr^^nung, mrlcber icb
in biefem gSnblic^ brbPflicbi'* 3)enn folte man bie £mte bm llmtfc^ im Sanbe giricb
mac^m, unb {bnm gleich Sre^^eitm gftnnm unb gebm, icb inreifeie nicbt ti tevatt btel
IBnbeilg boraug mtfle^rn. ifM^ beflo tt>migrr fönte man bo2b tool ^ierinn rin recbt ^itul
treffm, ba§ man nicl^t in evceoau peccirte, unb bmi S)inge |ut)trl t^&tf, nmibltcb bafi
mon fit rrcbt SbrifUicb ^elte, unb nicbt mit gratvfamrr iprannrv, alg unmrnfcblicbm
fcblogen, fhrftcbm, fiddm unb blotfm, mim?ol für biffmt gffcbfbm, mitibnm itx Strmge
nac^ bfrf&^^re. IDagu bmn billig einm (rglicbm fein rigm 9m?ifs[65]fm unb ff in Sbri« [65]
flmtl^m baltm uno antrribm folte, melcbrd erfortrrt, ba$ man in ber 9ieht n?anbrlf , {leb
fBr Oramfamfeit 1)&tt, unb guteg t^ue, aQmneifl an bm Slaubmggrnoffm , wie ba§ brr
flpoßel bon aUfn S^rifim eirfotbert (Gaiat. 6. v. 10.)« Onb »eil t9 mrbrr bfg ^anbrg,
noc^ ifft eigm 3ußanb jjugifbet ober erlrybm fan, baf fie aOe )ur Sd^itlm gr^ltm mrrben,
fp ttmim fk bo(( im (K^riftti^m OMoutoi (tvie fk Um Mm m eOUfm Oftm imI
imtmlc^tel finb) l»ot mi^ »it Sififi imtmii^et tMibcn, »ri^H Nm fDlgnAor tvetfe ok
fSeligflfn 8ciF<^m Im, b«f man biefeC(en, fifapi orflf }wn 2f^*9m)»t MM>m, bie tbM€
guten Judieijt tct S^ra^K» w^t (fintig finb, rnib M onff ber trute Statut unb (Hem«
f(NTt# i^re @{ttni, 9c6rrte, (Mrlu^fe, 9bg>ttfrr9# Vberghubni unb bcigiH^ai SHnge,
xtä^t unb M( Mt^f^m, bamit |b birfeKen mit guten 0nWbc untecri4?teu, unb ttm ^<
t^um adelten Mmiem 8&rl anber , ba§ man i^neu aw^ BHt unb •Hegen^t )ur ^Mftt
unb IBntenricbt ginne unb $At, unb fie auf bcn Be^er* unb 6ontagen, venu fle i^rm
0ottegsS>ienfi Derri^ten foOen, uic|^ ab^Ite, unb fle aller(attb Vrbeit ober IDicnfte |«
»enid^ten antreibe, »ie tpol f&r biefem gtf4^^# uilb wdf au tMm Orten gcfc^fir^,
m^ nl^t fan no^ mag aigeft^ffet meiben, tple bie Vrfal^rung genug beenget. S>cmi
toenn bie armen 8eut», ffa^ )u j^rcn eOttel«!Dien^ finben follen, fo ttiib i^nen fofk bai
meijle auffgeleget, unb mikfren alfbenn, eg fey bal CBettet 9ber ber Qeg gut ober Mfe,
reifen unb |>(a|ei|« S>ain eg benn fbm|»t, baf »iel gefunibeu »erben, bie Dön AOtt nub
feinem ffiort ni(^t Uel »iffen.
Shumman biefe 9Utte( n)oI in aäft nehmen, uHb fk alfo (alten toftrbe, fo ^tte
[66] man nU^ )tt )weiff ein , (k ttftr«[66]ben ie me(r un^ me^ in OOttei * ffunbt UMM^^en urtb
lune^men, bon i^ren Sntugenben benen ^e ergeben, buM^ SOttei SnObe Uiffen, ben 9ns
genben, 9fft unb {Rebligfeit na«^(ingen, unb enbH<^ ben Seutfi^, all i^rer OMgfeit ttrtb
il^ «Ckrren, mit beffer Xre», Siebe unb 91ttffri<4tiaMt begegnen.
IBnb (iemit tpfl i<^ biefe Uistorium Letticam ober «efi^bung bei 8ettifi^ IBoI«fleg
befc^ieffen^ Qmtifdt nlä^, U^ toerbe benen, bie ton . bemfelben Stai^ricbt begehren, Mo
nicbt nadl^ einel {eben QBunfd^, benno4^ )ur Stotl^turfft 9erii^ get^n ^aben.
CBifaifcbe l^iemit toon «Cierlen, ba§ toie biefe Natio ymor t)ie(er Vbgtttere^, mb
mandKriey drrt^fimen ergeben, alfo am^ (infort, in rechter Crftntnif , beg einigen, etoigen
unb oa^ren Üotteg, immer UHU^fen unb ^une^men mige, bamit nrfe fU al^ie ju ber ^tobt
beg kbenbigen Ootteg, |u bem «^imtif^Kn 3erufa(em, httd^ bk $rebigt M Bvuiigelij
gerat^, alfo auc^ na^ biefem Men gu ber ^igeu 6tabt, bem nennen 3erufalem gf«
lange (Apoe. 21. v. S.)# ba 0Ott felbjl Vfyt «Ott, unb |k fein SBoU feyn mtge.
9 9t 9 9*
Dedicalio DL
IDad erfle ta^iteL (Bon ber Letten Soba»g ^ber alten 8ib unb wk weit M
berfdbe erjketfet. 1.
JDad aHber ^apittl 8on bem fUnen ber iMnbcr IStefloab, ecmgoflen unb für«
(anb u, Lw S.
IDad britfe ta^itel 9im bem Oottea«2)ienfle ber Iktten 14.
Ibai »ierbte Ga^itel 9oa ibr« geflen fo fle in ber ^^benfc^affl gebolten. . 18.
^^0 fflttffte Ca^iteL Soa Ib^cm 3abre nnb SKmiaten, noib »cf^cn fie geiebet
nnb fid^ gcri<btet 21.
SDad fedl^f^e GapiteL Bon ber RepabKco ober RegtaMuto ber Letten u«. f. w. • . 94.
IDa« tiebeabe Gapitel. Sou jbrer dbebnrt, ioa< fie ibrea iliabera, wen» fie ge«
bobrea für 9lamen gegeben , nub wk fie biefef bea aeboltea anb er jogea. . • . 96.
IDa« acbte (la)»<tel. Soa jbrcr fBirtbfc^ajftr ^afbutnag anb Slabrang. ... 31.
2)a< aeaabteda^itef. 9oa jbrer €>peife 35.
lDa< gebeabe ta^iteL Soa jbrea Mtera» fkdera, IBiefea, Silber ic Sk fie
ja beafelbea geratbea, banb wol aXittei |k bie befeftea aab aaff bk ibrigen
roataua laffea 37.
IDal eilffte (Kapitel. Soa ibrer übe aab ^o<b;eit(a 38.
Da« )»9Iffte dapittl Son ber 9latar aab (Itgeabf^afft, Sitten aab Oeberbea
ber Äettea 42.
SDad bre^a^b^nb^ (Kapitel. 9oa jbren tobten ober Skr^beaen, »ie fie ei mit
btaea geboltea. 49.
Da« Piergebeabe ^ajfittL Sai H fftr eiaea 3vfianb mit jbaen acwoaaea, ba
fte uater ber teutfc^cn (Gewalt gebracht, aab wie fie »oa berfefben gebalten wrirben. 53.
JReformuHo Gentis Letticae in Ducatu
Curlandiae.
(Bin (Sf^ti^li^tt
ti n t e X 1 1 c\) t,
Sßte man bie &tttm obet IBnteutfd^en im
^rflent^um^ ^urlanb Dnb ®emgallen t)on ii^tet alten
^^bnifc^en 9((g9tteret) t»nb 91(rrg(au(en jitm rechten ®ott(6bien{l,
nm^rer (Kottesfitrc^t; btib ernfhr mdbnng alled ^e^^bnif^^en
(Sotttofrn torfene, bringrn mfige.
kommen t)itb ^dfKic^en ^tebigent, fonbetlt(^ ben
Sungen t»itb 'bie au$ Seutfcf^Ianb in bi$ $ütfleiit^utti( fomtneit; Mb
fold^et •$et)bntf(^ett 9(bg5ttmt) nid^t tmiiQ, aum $tttem(j^t, neben einer
Information, i9te bai Examen bei (Satt^ifmi ober bte ^erl^örung ber SSn*
teutfi^ , 3<lMi<( »tt rtt^tm 9tu|(n anjufteKen , au^ Ute et(t(^ Casibos ober
ibcfonbem fillltn, fo f!(b brp abfi^ffung fo((^ tfbdöttmp (xgtbnt
PATIiTM KIMHORÜT,
beffelben fffitflentl^umid Soperintendentem.
CIctnitft I« 9lfia, »«td^ «erliardaMi ^^töbtt, UUS.
[II«] IBniett O^tttiifMeni, «ttMd^tf^ni M«>tl!^0l0fte(rtra<^emi pb]
f^tt^frt/ Meteni ^elfeMoi fai C^tifto OtAfreni, ^wh m^tttm
gftniiibni«
Onabe, triebe Mb @f0eii bon @0S3; brm äSatrr, burc^ (S^rtjhim
bnfent ^(dnb, neben fhtrr Stegierung bnb be^too^nund bed ^.
Oci{h9 irbn^rit gubon
^^{hiofiifrifle# Vnbftcl^rige )>nb ffiolgela^rte ^rnn Pastores, geliebte in S^rtfto
9rfibet « t]M^ {uSMt für eine gra»fame )>nb abfc^Iuf^ Vib^ittetttf in Mefem Sanbe
bc9 ber tetrifilKm Nation ober ben SBnteutf^en grassiret i^nb regieret, )>nb wie folcbe
fl^ntiiib ouf )u reuten bnb )u Mlilgen imfere Slajore^ fi4f mit gan^ $(ei$ )>nb
<Sm^ bewfi^t; iß 6* d. Q. S. 93. 93. ml befanbt 9}id^t6 befio n)eniger ifi bi$
anff biefen Zog loiel Don berfelben bei; bem aberglAubtgen t)nb )ur Hbgitterei; geneigten
SoUfe l^berfieflig blieben, toie bie. Srf abrang bejeuget lonb bartbut, in maffen benn
tMeie reUquiae fot^^er Hbgitterei; no(b t^erbanben , totlä^t tdätt oOein beimlic|i bey ibnen
grassiren Mb {^re SSbung ^aben, fonbem e^ laffen biefelben an etlichen Orten fi4^
offentli^i 9eme^men$ alfo bo^ fie, too man ibnen nodf räum )>nb flat giinnen wiitbei
fiib wo( gar an< 9itätt begeben, Dnb für jebermon ^fiir treten bilrfften. tDenn e^
pfleget benen, loel^^e ^oläftm ®ren)ei fUif entgegen fe^en, lonb benfetben gan$ )>erti(gen .
woOen, eben baffelbe )u begegnen, toa^ ben ÖArtnem gu begegnen pfleget, biefelben,
ob He f4H>n mfigli^Kn fkip omoenben aOe^ Snfraut auf bem ®arten ju reuten )>nb
(hinauf |tt toerffen, fo bleibet bocff twdf f^ii tmb ba eine [IPJ bSfe 9ßur(Kt i>ber, [üb]
xoAdtt eliie man 9ä> be« oerftbeti M anfA^et ^dr )ut^un, (u loa^^fen )>nb fidf auf
)u breiten , ba benn ber ®&rtner, too er n&b^ t^ii b) fie empor xoadtit lonb ^äf bo4^
iuif breite, balb jbr begegnen, lonb fie auf^an>en muf. Wfo ge^et« au4^ in biefem
SaUe ba^; benn ob gleich (E^rifHicfK t>nb e^ferige 8e^rer folc^ «^bnifc^en Hb«
gStterei; )>nb @ren^ ficf^ mit mac^ entgegen fe^en, mh benfelben g&n((i(( auf bem
(Barten ber SbnßltclKn Jtirc^ in Mrtilgen j^nen emfUi^^ fiimel^men , fo bleiben Mf
tiA bofe ffiur^ bev bem ^Ifflarrigen Soltfe t>ber, totläft n)o man {^nen tttüq be»
gfgner, immer )u nebmen, wai^fen wi f{(( wie baf bSfe Snfraut ttleit ausbreiten.
SBeil benn nu folif^ «^bnififK ®rfwe( fi^^ nic^t aQein beimli^^ regen, fonbem au4
tool an iüidfen Orten offentli^l Mrnebmen (äffen, a(f ifl t)on nSbten, »nb erfotbert
t€ afler Q^rt^ic^ Se^rer »nb $rebiger Smpt t>nb Seruff , ba< fie benfelben bey jeiten
begegnen, imb bamaif^ trad^ten, batf fie fie gin((i4^ auf reuten t)nb Mrtiigen* tDenn
toa^ fyit ba4 !8i4^t für (Bemeinfc^fft mit ber Sinßemif , t)nb wa4 fUmpt ({.^nthtd
mit Selial? 2. (Sorint^. 6, 15. 2>ietoe{( aber biefelben, i^rer Dielen Dnter Q. (E. 6. SB.
93. 9ß. fonberli^i ben {ungen $rebigem , fumembiid^ aber ben frembben , fo auf
Seutfif^ianb t)nb anbem orten berein fommen , t)nb ber Spra^^e nid^ tool fiinb^ finb,
tM loeniger t)on folcf^t SbgBtterei; einige 93tffenf4^afft ^aben, gan( t^nbefanbt, a(f
ifabt idf benfelben )um fBnterric^t fo(4^e befc^rieben , )>nb wie ober auff watf weife ben«
4S
fdbm )tt ht^nm t>iib fie )u MrriCgcn, in bfefmfbfgotbeti Traclai fBtfii^reibÄt twOen,
bdmtt ^e mf^te mittel imb geligen^t ^ciii ftre oitNfo^iene Snteuf^K Omcine Mn
aOcrif)^ «^n^nifclKt Hbgittctiy Dnb Vberglaubcn, lur Srf&nbtnip be6 einigen ewigen
)>nb tvoren ®otte0| bnb feinet SBefen^ bnb ffiiOen« )tt bringen. 2)enn baf tfl bo«
eUHge Seben, (i. mediam el via ad vitam aeternam) bd< fk bi^ ber bu toant
@Dn bifli bnb ben bn gefanbt ^^ dSfum (Ednfhtm erfenneni fyrtc^ (EtfrifM
3o^m 17, 3. ffioraup erfolgen wil, bo« n>er bof ewige 8eben erlangen n>U, bü6 ber«
Pn*} feibe fl4^ aOeriei; Hbgittere^ bnb [III'] afle^ falf^ ®otte<bien{le0 euffere, bnb ba«
gegen ben rechten , emigen , einigen t)nb majoren ®Ott bnb ben er gefanbt ^at 3<Sfitni
Sf^rifhim )u erfennen »nb nac^ beffefben toiOen jn leben, fUf befleiffige, fon^ ifi fein
anber SKiltel inr 6e(^feit i^riftanbett*
2)enfe(ben Tractat , tcit idf jf)n benn eiligfl ba iä^ mit bieten finxpU ®efc|iafftai
bnb beftl^wertt^er Vtif^t, fonberlidf^ ber Viaitalioii ber SMftn ber bei^ tDetiobge»
legenen ®ebieter, tDflneburg bnb Seiburg, beloben, berf ertigen mfiffen , l^obe iäf
S« 9. 9. S. ffi. Wi. fam)>t bnb fonber« )u f4^reiben bnb dediciren »oOen , ni^
jioei^ffeUibe, fie toerben, ime er (u (Botte^ S^re bnb ber Stnö^m biefe^ Sanbe^ Stn^
)>nb frommen berfertiget, olfo audf benfelben oitff bnb annel^men, Sitte baneben 0att
bem mOmA^^tigen ^n «^ert^n, er «M>ne (u aflem guten $flme^en feinen Segen,
®näbe bnb «^itlffe beriei^, bamit fein S^oi^me babur4> ge)>reifet, fein 9tei(^ enoectert,
be« Qatata aber mit aüerley übgittere^ bnb folfj^ 0otte«bienfie qixi^iSt ler^ret
»erbe, «mem ffiomit i((f 0. 0. 0. SB. SB. SB* ®otte« guAbigen ®4^tt(K tren>li#
tatfIdtU. (Begeben |ur 9Rita» ben 17. 3ttI9 Anno 1636.
tLd. 9. H IL «.
S. S. S. !D{enfl< biib greunbibiOiger
[IIP] MM duptottwBwiM IieetorMMi, de U*l*tatria, ^wm •rtsine, [mb]
B0Mi«y «t Miti^MlIia« «alliiui ^asdiciBi iwllviiae
^■r^iconqoe, Lector Christiane et benevole, Idoloktriae sese opponere, eamqae
ex agrp Bcdesiae Christianae extenninare yult; necesse est, ut quid Idololairia
silS nnde originem auam docat, et qui nam cAectos ejusdem sint, cogmtum ha-*
best; idite finstra eam aggredietor. QaA ratione enim eandem expugnabit, si
gos naturam, et quid iUa proprio ait, ignoraverit? Contra^ facili negotio ilU
reristet, eamqae evertet, si ejus nataram et proprietates recti noverit: maxima
enim victOTiae pars est, hosten nosse. Est igitur Idololatria cUltus absque man-»»
dato divino el ezpresso Da verbo homano arbitriö electns, quo honor soli Deo
lanqptm creatori debitus, non absque creatoris summA ignominift creaturis tribui-»
tor, el ab itlis id exigitur et quaeritur, quod solus Deus dare et concedere pot-
eat Et est Ola triplex; 1. fingere esse Deum id, quod reverA DEus non est)
Ut , statnas tanquam numen colere : vel , contra unitatem essentiae divinae nolv^
9üt€a^ iotroducere, et plurimos Deos fingere, cum unus Deus sit 2. est, crea-*
turis, et qnidem non solum durabHibus, ut corporibus cadestibus, sed etterre^
atribus et oorruptioni obnoxijs, ijsque vel inanimatis, ut, auro, argento, lapidi-
hü8 etc. vd animatis , ijsque vel irrationalibus , ut dconijs^, fdibus , tauris , ser-
pentibus; vel rationalibus , ut bominibus sive vivis sive defonctis, honorem divinum
Iribuere. 3. est, alligare Deum ad res certas, quas in verbo suo nee revdavit«
MC proposuit Originem Idololatrias quod attinet, ülam describit über Sapientiae
q. 14. V. 13. bis vobis: Hominum ambitione in mundum sunt introducta simu-^
lachra. Nam acerbo luctu filij praematurö erepti; maerens pater effectä^ intaginö
jam [IV"1 antea mortuum hominem, nuitc ut DBum colere caepit Deinde pro- [ly«]
gressii lemporis invalescens impia consuetudo pro lege servata est, mandatisque
Tyrannorum cffectum, ut sculptae imagines religiosö colerentur. etc< Hie duae
(»tiponantar causae, propter quas vanitas mentis humanae Idolorum cultum in-
trcAluxit: prima est, nimius affectus et amor hominum erga defunctos, qui illos
adegit, ut ad consolationem süi imagines fieri curarent, quo ex ipsarum intuitu
solaminls quicquam perciperent. Secunda fuit Msvodo^ia et ambitio, quA poten-
tes ac Tyranm , non solum in praesentia honorari volentes , sed et in absenlia,
imagines fieri eurarunt; quas etiam in loca remotissima miserunt^ ut colerentun
Haec est Idololatrias origo, et ha'e sunt causae, quae cultum imaginum hinc inde
in orbem inter gentes varias introduxerunt Unde cum slötiXmr sive imaginum
coitas tam odebris fuit; uetvaxfi/itt^xiii; omms pravus cultus Deorum Idololairia
dida est, quasi Bldmhäp Xatq^ia. Deorum verö triplex ordo apud Ethnicos fuit,
quorum primus Deos cadestes continebat : secundus Heroas i. e. praestantes vires,
quonim animas partim in aSre, partim in terris vivere statuebant: tertius DEos
iiiferos sive synistros comprehendebat, quales erant Cerberus, Pluto, Pan, sive
Faunus etc. Unde cum varios haberent Deos, varias eUam imagines et simulachra
Paul EiNHonit.
44
plaim« habaerant Dnc eil, qood Graed distinxenml intet Mmia et i§iöm^
fftova. §idmla HÜB faemnl %£p oAr vff$a%tkmfi^ fu^^funa L e. renm um
sabsistentiam efBgies; ol sant Tritones, sphinges, Centauri, Man, Pdbf,
Nepluniu : de qaiboa fsäl 96. t. 5. Omnes dij populonun (Elifim non dij) Idoia,
Dominus autem fedi caelos. El Patdiia 1. Corinlh. 8. v. 4. admua quod Idolom
nihil est in mundo, dftotjjjfury« faerant tJiv if$a%9ii%mf^ ^htdciHna i. renim e»-
atentium aimiliiiidines , ol hominüm oertoitun, animaüam irrationaliimi elc Bjoa-
modi if»Q$$ifiata eranl imagines defanctormn magnalom , ul Regnm el prindpam,
[IVb] quoa He-[IV^]roa8 vocabani, qnod iUoa defondoa in Deorum nomenim rdalos
crederent: qnoa partim in aäre, partim in terra, inprimia in aylvia hdUtare ala-
luerunt; qoaa propterea aylvaa aive lucoa sacroa vöcare soliti sunt Haec Ido-
lolatria, aacrorum niroirum lucorom cullns, sammA com comminatione repntelien-
ditur Midi. 5. v. 14 Evellam, inqait Jehova, lucoa tooa .6 niedio Ud; lucoa
niminm ad cultum amtcorum plantatoa, ul vocem Aachen, quae ülo in loco
est in Hebraeo, bi libro Radicum explicat R. David Kimchi; quod sil lacua
vd arbor quaecunque plantata ad gloriam aBcujus beali,'cui aoni Aachre i.bea-
tilndinea. Talia SftomfMtna auni, quae in aacria dieonlur Teraphim, el deacri-
buntur hoc modo; quod fuerini imagines Idololatricae, humanam habentea figv-
ram 1. Samuel 19. ?. 13. quae vd privatim a^d cultum Idololatricom ul Gen. 31.
V. 30. Judic 17. v. 5. vd public« Bsech. 21. v. 26. proatabani,* M de gravisaimis
rebus oonsuldmntur. (Vid. Qar. Dn. D. lohannea Tamoviua in Zach. c. 10. v. 2.)
Isli Mola aive imagines, varijs media Idölolatrae gentilea colueninl, proul
Stolida el caeoa ratio suppeditavil eisque communicavit Unde Thamua, dve
Idolum Adonidis, ul qoidam cum vulgata yeraione volunt, sicul videre est Esedk &
V. 14. planclu ä mulieribus colitur: quia juxta fabulam gentilem, Adonis Juvenis
pulcherrimus Veneris araasius, mense Julij ocdsus, in eoque revixisse staluiliir;
unde anniversariam d cddnrantea festivitatem , mortuum planxeruni, et redivivom
cecinenuit atque laudamnt, de quo ritn vide Magdd»urgen« Centur. 4. f. 1513.
et Lyram in Cap.8. Ezech. R. Salomon illiua cultum ila deacribil: Idolum illud
erat concavum, in quo fiebat ignis, cujus vapor aacendens fadebat liquefieri ocu-
los illius Idoli, qui eranl plumbd, unde viddmtur plorare, propter quod et maUeres
in ejus cullu flebant el lamentabantur. Munalerua in Dictionarib sive libro
radicum ex Hebrads refart, Thamua fuiaae Plrophelam Idolomm ocdaum 4 Rege,
[Va] cujus mortem omnia Idok A finibus terrae convenientia lamenla-[T*Jta anni, eo-
ram solis imagine; statnentia, ul singulis annia primo die menaia Thamua, L a
Julij, qui ab Idolo hoc Thamua didus est, convenirenl, el tolam nodem laaacn»
labilem ducerent Sic quodlibel Idolum suo quodam modo cdtomnl, adefr ul
totus ferö orbis impletos fuerit Idololatricis cultibua. Quis verö effedua faeril
Idololatrias lib. Sap. c. 14 v. 27. describit, Apostolus diam Roman. 1. v. 24» d
seq. vivis coloribus eundem depingit; quem ibidem conside. Haec de idololalriae
origine et effectu dicta suffidant: quam si quis cum firuclu ex agro Eicdeaiae
planö exterminare voluerit, illi necesse erit, genti Idololalriae deditae illina ab-
surditatem, originis vanitatem d stoliditatem , Effectus verö turpiludinem aeriö
propono^. Quare cum in häc Patria nostra gentilis Idololatria detealanda olim
fixam sedem habumt, adeö ul hodiö diam ejus rdiquiae plurimae deprehendan-
lur; hisce medijs, quicunque easdem extinguere plan« voluerit, seseillis opponat
necesse est. Inprimis autem diligenter urgenda erit primö Idololatrias absmrditas,
quam absurda el stolida res dt, e. g. spectrum Satanae colere, illi res familiäres
46
credere, idque pro namine venerari: imö iUi se soosque credere, qoi nil nisi
pemidem el interitam afferre polest Qoanta stoltitia rit ^lofor^o^pttty exercere,
el animabos, qnae spiiitiia sunt, dbam offene et potom propinare. etc. Deinde
urgendufl erit pesamus Idololatrias effectns supra descriptna Sap.l4. y.27. Rom. 1.
V. 24. et seq. inprimis quod iUe iram Dei severissimam excitet et in cultores
raoa derivet: a^nper enim Deus, ut fortis Zelotes, Idololalriam severt pnnire
soUtua est; quod ipsom infinita ferft S. Scriptnrae Exempla teatantar. Quoties
enim Israölitae Idololatriae gentiK sese dedenint, toties peate, gladio, igne, feria
bestijs, inprimis yerb atrA fame eos ddevit: paena enim praedpua aemper fuit
fames, quA Idololalriam punire consuevit Et est iUa in sacris triplex, ut ^ru-
dite notat Rambam aive Ifosdie ben Majemon; nimirum, Fanoes prohibitae pluviae,
qaae eat [Y^] cum annus parum habet pluviae, et est tantum in quibusdam lods: [Vb]
Vid. Amoa 4. y. 7. Famea tumultua , quae eat , cum homines bellis affidunlur,
novisque subinde negotijs et turbis inpetimtur, propter quas terra, quam colore
consuetoqne tempore a^entem in ea facere non possunt, in solitudinem redigi-
lur. Denique famea conaianptionis , cum nuUa est pluyia, ita ut ezarescant fluvij
el atagna, qualis erat tempore Bliae 1. Reg. 17. 18. juxta illud Deuteron. 28.
Bnint cadi super caput tuum aend. Hisce tribus famis spedebus saepissimö
Idololalriam Dominus punire solitus est. Quas famis species nostro etiam hoc seculo
P^iria yidit nostra, inprimis Anno 1601, quo fames feri inaudita, et in uUis yix
Historijs obvia, patriae nostrae incolas, inprimis gentisLetticae maximampartem ex-
tiiixit; quae ver6 causa fuit, nisi Idoloktria, cui deditissima eat gena illa? Hacc
diligenlar illi genti inculcanda sunt > nam his medijs ad meliorem mentem perdud polest.
Id autem simpüdbus argumentis et persuasonibus 6 verbo divino depromptis, non
aulem subtilibus ralionibus Fhilosophicis ut fiat, necess^est Non enim hac in parle
laborabia, ut Philosophos acutos yel Theologos praeslantes, sed Chrislianos effi-
das: neque in hoc negotio, ut Philosophus subliUs et Theologus proprio sie
dictus , sed catechista et Ecclesiastes sis , requiritur; qui pro audilomm Idiolarum
capln, 6 verbo divino aimplidsdmi, ad vitandam Idololalriam et assumendam
lofo corde Rdigionem Christianam, genteih Idololatriae deditissimam commo-
yeas* Quodipsum tribus praestabis argpmentis; quorum primum sumendum
erit ab ipsa Rdigione Christiana: nimirum solam iüam esse rdigionem veram,
quae vera docet, et omni absurditate caret: talis verö sola eat Christiana religio;
uiide aequitur iüam sobm esse religionem veram. Quaecunque igitur Religio so-
Ukm vera docet, et onmi absurditate caret, iUa est vera Religio. Sed Christiana
religio est talis. E. Minorem prudens lector prolixft satis i sa-[VI*]cris lileris [Via]
ipse prdiiare poterit Altarum sumendum erit ab origine et Antiquilate Religionis
Ohristianae. Quaecunque religio non ft Daemonibus et hominum sloliditate ori-
ginem trahit, et omnium antiquissima eat, illa est vera religio. Sed Christiana
religio eal talis. E. Minor iterum ex sacris satia superque probari poterit Ter-
tium aumendum erit 6 Christianae rdigionis fiructu et effectu, de quo Apostolus
Galat: 4. v. 22. hie ait: Fructus Spiritus est Charitas, gaudium, pax, lenitas, bc-
nignitas, bonitas, fides, mansuetudo, temperantia, adversus eos qui sunt ejus-
modi non est Lex; neque consequenter ira DEi et paenae aetemae militant contra
ittoa: unde Aposlolus hos fructus fructibus camis et effectui Idololatrias, utique
qui ex haereditate Dd quoscunque excludunt, opponit. Cujus igitur Rdigionis
tales sunt fructus, charitas nimirum, gaudium, pax etc. illa est vera religio. Sed
Christianae Rdigionis taics sunt fructus. E. Haec sunt Argumenta quae simpli-
dlor contra IdoMatrian qsiqoe raüqaiii affcrri poMMl: foflNif dezM el fott
gonti Letticie propoiitit, tbiqne dubio yntuMtm fentiUimi raüqatee per Dei gn-
tiani dissipobiuilur el pbni extemiMlNnitar. Vole bewvole el Chriftioiie Leolor,
el ad giivkin Dei el Eedeiiie Pklitae eomnodm kieeo frucra.
LiteratLssimae infonnatioDi de reformatioiie Lettioae
geaÜB annexa^
In HONOREM Anlhoris
». PA¥IiI mimff9tm,
[Vn] [YP] PM(bytero8 Tdnti Thtrsensis nnndus oiim
Intrepido admonail saepias ore soos:
Nester ric Paulus Coronum maximos faiter
Ptotores firmb pectore praestat idem;
Testern si quaeris, lestem tibi sisto Adelem
B non exiguiSy ^em legis, eooe lQ>nim*
M. €inU»T#m. AC9RICV
(Manliil. IL
Eidem Imetdo sl ßrmp Tti/mUiew lUermim$ ImadtU me ColmmimL
Eoiff. acmlick. CmriiM ooBBtihMMBB.
Plorima ifis snadae, dimi buodna terbi,
Artis amor, fidei ffloria, legis apex,
Vi yerbi >id( BAalitas sandos Helias,
Lods doffma sonans monstrat ad astra viam
Vitae credentnm lesa, ftelatis as^o
Sott aacrabis pectore thura precam^
lya age praestat idem PAVLVS redivivus Helias,
Ipse secans verbum monstrat ad astra Yiaoi.
Numen si oddiras homo, si yis cernere Nomen,
Huncce pium sanctö volve revolve librom.
Omni in Tita animae solatia, tempore in omni
Re dabit, invenies plorima grata tibL
Nonc sacer ito Über, Honam nonc corda locrare,
sint locra |[rata tibi, regna beata polL
Hanaru, amarit nee nan gratae mentü ieiiandae ergo
praperamte iexuii ealamo
AmmmMAM d^wenr»
Homom non coro, quin Mond scammata vana;
Omnia com possit, nil tamen ille valet.
A I i o d.
Com noceant alüs, Einhornom taxica saoant;
Hinc Momi stimulos fpaqikaua grata capit.
Aliud.
Momo cnncta licenl, nam judicat omnia; quare,
Omnia com liceant^ non licet esse bonom.
r. E. n. r.
»Ott »et 4e^e9taif4mi «ftgAttm« i^«» falf4mi Oottf^Mmflf »e«
Settifi^ett ober »vtenlfi^eK »oUe« ta «eiiieitt, Me »ein ]» »egentteii,
i^«> »ie wit i^mtn pmb ]« «e^eii, »a« mau fit «to«Ud^
[ii]
le ^lUn iiii> frflfii €\nmokntt >iefe0 |aii>e0 ke-
trrffaib, wwhli^ tie iBfttm obrr ^ntfutfc^, f{nb f{e, »ie 6es
fatibt, bon bm Seutfct^m )uiii S^^rWid^m OlauSm geSrac^^t.
Son loftcl^ iSilctmi abn ^t etitfpro^ett , tont Dnb loanii fle in
bt| 8anb gefa^tni / »ie lang f{e tß brwol^f t e^e fie toon bm
Smtfd^rn Sfimungen, tonb »ie fie flc^ barinn berMtm tonb qt:
Itbet, fan man auf feinen <&iflorieit ^ben, fo ^at.man au<t^
t>on i^nen felSft feine 9lad)rid^t ^aben f&nnen, »eil nirmant
aup ibrer Nation getoefen, bet etwad üer}et(^et f^tt, barauf
bie Posteritet ienige »iffenfc^Kifft f&nbte ^eii, »eil fle für aOen
anbem Silifmi ein fe|^r barbarif4^i n«ilb t>nb ^bnif^ fßold
getoefen, .toel^ Mn feiner &tftifft, fBM^nn ober ienige bebtet etwad gewu^
96 fhtb äber^H<^e ber meinung, t9 fe^ baffelbe toon ben ®tbeoniteni entfproffen,
toHäft f!4^ Sofnae t>nb ben JKinbem Sfrael ergeben (Jcw. 9.)i fitrgebenbe , fle »eren an^ fernen
Sanbni f ommen , Mb loett fle bon dofua toegen fold^ Setntgetf berflud^t bnb |ur Stnti^U
fdyafft toeitauD^t , fe^nb {brer etlid^e in bi§ Sanb f ommen , t>nb ^bend bi§ auff biefe |eit
betoof^net. SBeil man aber teffelben [1^] feinen geoiffen grunb ^at, fieOet man roI<^e [ib]
mrinmig an \ffxtn ort. Slnber«' moden fle fe^n na^f ommen ber (Sriecben, tonb t>on bem«
fdben bie M 8anb fommen , ioet(bed fle bamit bctoeifen moQen , bad jbre Sprache in bielen
mit ber Öncbifcbm toberein fompt. S)ettn bad fann man nicbt leugnen, bad in berfelben
l^iel fB^xtn fe^tt, »elcbe gan|^ mit ber @n(bif(ben toberein fommen, »ie ti berni faft alle
Mennen mfiffen, »elcbe berfelben tonb ber ®ri(^f(^ funbig finb. @te felbft anreicbenb,
tDeii fle ni(bt6 geoiffeB toon \iftn Sinfunfft angeigen f&nnen, fInb j^rer biel ber meinung,
fie fe^ bie Uteften iS&lifer bie in ber 9BeIt gn finben , benn fle toon 9(nfang ber SBdt ^er
bifi 8anb ein ge^bt tonb bewohnet, tonb folgen fie in biefem ben Arcadibiis, »elcbe flcb geru(^s
met, fle weren bie elteflen tonter adrn Zoldem, ba^ fie ficb andy ai%&%d^ovaq bad i^,
bie regten Clinwo^ner ber (Erben genanbt, ivelc^e bie (Srbe fo lang bewobnet aif fie ges
flanben, tonb nQOffel^tfovg L e. antelunarlo^, meil fie e^e gewefen e^e ber 9Ronb er«
fcbaffen. (S6 ifi benncKb aber biefe« Soictrd 3rt(^umb leiblicber tonb mag beffrr entfibitibiget
kuerben, al§ eben ber Arcadum, weil biefeg au§ ä^mviffenbeit , jene aber au§ «^ocbmubt,
foldben Srrtbmnb eingefu^ret. SBietool ancb biefelben au$ 9}nioiffen(^eit gn folcber Xborbeit
gera^ten, »eil fle anc^ toon feiner itunfl nnb ®ef<^i(t(igfeit tUva^ getvufi, au(b nicbt »iffen
tpoflen, benn fle, »ie Alhenaeoo f(breibet, bie Maticam tonb liberales ditciplinaii»
bunb melcbe bie SRenfdyen gur flBeifIbeit getauten, nicbt angenommen, fonbem biefelben
gel£flert tonb toon flcb geftoffen. iBnb Lucianui melbet, bad wie anbere IBilcter toie A«tro-
Domiam geliebet tonb flcb berfelben befliffen, baben biefe fie toera(btet, fitrgebenbe fle bet
bitrfften fol(ber wiffenfcbaffi ni(bt, begebrten fl(^ aucb berfelben nid^t gu bejleifjlgcn, weil
fle älter weren alf ber SKonb felbfl. ^enn bad )>f[eget aUegeit gu gefcbe^en , tad wann
man flcb feiner 8Bet$bett beffeifflgen wil, in grobe Srrtbumb falle, tonb närnfd^^en mrmuiu
gm ni^t allein be9))fli(bte , fonbem aucb biefelben befcbü^e tonb bebaupte. 2)rm [2*] fn» |2al
nu wie i^m woUe, tonb e« fe^ bt^ ^iioid toon ben @rte(^en ober fonfl anbem ^>6(dem
w
flfbfe ifytH Snq^fl il^ gu kio^cn, Ui ift, i^iini tarn 9fMf^ ya MifH^ffm, Mc
jlf ^n OOtt Mb ffiticm offeniartm loidm ttrttlM Ie(M, M« i(^ 9ttg5ttrrr9, 9^
glauSm Mb falf<^et 9ttttMfUtliAn meimoig jn (j^rifto Mft biint^ {^ )i» a»H|m SHItjtfh
bfiiigni. O^ nun idoI ttic »an adytrt Uc JHr^ nrit ^fctigmi f!cfr|rt, wkwwi ktf tm
totelm t>fmonimm, ba6 an ctlidKn Orten anff »lel atcfli Ocgrl Mnr JtMM «^ VvfMgn
fft^n, f0 fSnnm bo4 i»fH Me 6piia<^ gat »enig, ftU4K oiflhi Mn 0ottfi Cff&attiiil
frlbß ffi<^t, ftU<^ ombrn gor frinm Steif an de SBnt Stephanns Bylaviunbfi
nftt SuperlntendcM ^ic im tobe, jeigetf an^ an mit foli^ ffioftm ^: SSatnitft^
Ißrebiger finb ni^tig, fonbedic^ bey bei «OetfOflen 6tfailb9a»fen, bif inebec eoitamoA
W [4^] no4 S:anffe gefoaw^ Uf bic defuiter bnb onbeit 8ibftif<^ (em fiif rtlii^
Saufen Siefflanb inü^tten, ba (emfi^ten fie fUf aw^ bie 8ieffIanbif4K Sonnmi mit Sieii
gu i^fem 9(att6en ju bringen, i»nb bomit |U ia ben 8ln^ b^en, ba6 fk bie 9latton be«
fegtet, fo tDotten fie bon feinem CMngelifclKn IBnteutfdN Snbieet »iffen, Me S'euifi^
md<^ten no4 ttot einen ^en, ober.t8nteittf<^ |n ^^gen folle feinem fiasHaffen Mibeo,
nie ba6 au§ bei bomoligen Sifd^^offl Serben bnb fllanbat »iebec einem 9baiigeUf(|en
fßrebiget in SieffConb ju benehmen *> ober bie denben Seute ri^t^en toieber bie SbgSiterry
im geringflen nicbt« aup{ |le UHibren 9bgbttif(^ »nb Hieben abgütif^^« benn |le tbaten MI
ni(^, alf boi fie bie armen Seute ba)u bidten, bai |le ibre Steffe anfiireten, bie ^eOigen
anniffeten bnb bie Jb|a bnnb ibre 8ebre f<bm&beien, bmb Ifftt ^Hbgbtterey aber Mefelbe
0ribib(i(b subeme^men bnb {U abguMaffen, befümmertev |le M 8<ni| rMf^, la, fie wntlen
niibü brmnb, wai ti^ tont bnb too» fie bieten, »mben alfo nur bon ben «CM^rrigen
Unb 9bg5ttif(ben Renten in bie 9lafe fiiaein befiret, bemi fo lang fie bey ftnen magren,
loa^en fie gut CatbPUf<b/ Jagm fib ber SRefTe mit groffer Vnba^t, bilAen mib b&Aen
fl<b auffg bemfi^tigfte} ba flc aber ben ibnen toa^, »abren fU gut «fie^bnifib, Mb rirffen
i^ £aufaniaat, aReftbamaat, i^ptmaat ^ bnb anbere 0&tter bnb Mttinnen mit 9M$
an, bnb gieng im iirtbfU ibr 6eeIenfiKifen bnb anbere Sontafey mit fleif fib' ffcb, ba
berßunben fl<b bie elenben SMbff r<be $riefler Mn» anff,. fonbetn ei laAeten bie va^*
toiOigen tente in i^re San^, bal fie ibre 8ebrer fo fein fiffen bnb' in bie 9lafe binein beriren
fbnbten; ttie i<b bemt baffdbe bnter anbem bon gweben ttoben^Kuffiftben ^ Satoren Der*
nommen, kod<be auf i^re? Sidigion Hn OefpBtt trieben, bnb fV/9 ^uffagten, »ie fie el
nuwbten» ajber bai b^be i<b ancb ibren modom docendi bnb procedendi mit ben Seuten
gefe^ bnb bemommen, auf ibran 9SbWd^ Snteutf^m Cate^fmo, »el<bni Joachi-
[^] moa Maliovinaf ein WibfOKdfn $rie^, [5*] meineb bellten« %u Jlofenbanfen ndt
feinet «C^anb gefcb^eben, bnb icb bngefe^r gu<C^nben befommen, ba »aib im geringfien ni<bt mit
einem SBorte gebacbt, »ie man mit ben Saiten berfabrenfolte,«ba§man fie bon ibrerSbgbttereb
brScbte, fontem, fo bid t<b in ber e^I barin getefeii, ttNir ei nur babin gericbtet, baf fie |iir
Slnruffimg ber dungfrakoen aRari» micbten gebriKbt, bnb bai, tai koiffu audpnü 9iffi^
edfiban Korne $0f ff, m&(bte ^oib erboben toerben, bnb fdne antoritet bnb abaolnta
potealaa, fo er bbet aUt binge begebret, aucb bnter bie SQtation gerabten; bnler bef mar
f<bier ni<bt dn einig gut Snteutfcb SBorte briini, fonbem bermaffen in brocben bnb ^tu
ftümmelt ajnteutfc^, bai i<b geoif gliube, bai bnter geben $erfonen fanm einer etoHii
babon berflanben« SBoratif gu bemebmen , bai berfdbe ber 6pra<be gonl Mft f unbig ge«
koefen , tvie molte er fie bemi bntenicbten , bnb bon if^rer Sbgbtterey )um red^ drf bü^tnif
(Sottei bringen? SBann fie nu aber bermeinten fie bdten ibrem binge genug get^, bob
ibre Snteuifcben mol iinterrifbtd, fo befanb ficbi bai ein coDfuaoni cliaos ober ein ber»
mifcbter ®(attbe auf bem S&bfUfcben bnb <6eybnif<ben »orben mar, benn toit fie ba|tt
gebalten koutben, bai fie bie <&eiUgen, fonberiicb bie dungfram SRariam anruffen folten,
bnb fie fallen biii ei mit ber 3biruffung ibrer Sitter bnb Wttimten bberein fabm, ba rieffm
fie beybei bie 3ungfrato SRariam bnb anbere «Reuigen, bnb benn au(b i^c Mtter b«b
(Sbttinnen an, bermeineten olfo, {U »eren mit eimmber dnig bnb finbten beyberfeyti (elffen.
*) M. ByUvias in vititat. tmü 1566.
**) tf. h. j^elbmittter, Salbntutter, Siebnmttcr« — it.
*♦♦) »obeupdd in Sivfanb. — Ä.
t (fr »«r um 1613 ^rebtger 5» Xotcul^ufen« Sgi. 9lfipittiit^ ItoL ^rebidorfSRatriM,
€. 41. — SC.
tt ^. ff. ber aaer^0<bi^e 9<f(^ef i» ber @tabt 9ioBu ^ it.
61
loie man beim baffdSe aa^ ff^nn ffiotrtoi offt bernornrnni, ba< {!e totqm lffu9 ^itfft9,
eilte fpld^ ainnifj^se bmie^meti laffm; O äRaringa barga, o iopu SRatiet baggata ^),
Dernieinnibe fie fönotfn be^be tfelffrn , fo too( bie Simofraw 9laria fo trol and) ibtr «Oe^b»
nifd^ Sie^otHiu Deim ba< pfiffet atteseit gugefc^r ^ , warn man bie 8etttc nic^t rrcbt
DRterri4^tet, fonbem toon einet falf^jen ine aut anbent m^t, bad al§ benn au§ bf^ben
eine« toittt. S)ad fi^ -man genug an bem '43av{l^ttmb, benn wad [5^] ift bae anberd a(f [5b]
eine 4)ennir4te SUrUgion aup bem 3übif(ben t)nb «C^e^bnifcben Olaubm , ünb ibten t)ielf<tgfn
ceremonien? 9tun m9<bte ^iegegen irmanb einn)enben Mb fagfn: Qt€ toafyctn glfidnrol
bie QSntrutfc^ Sowren in Siefflanb ben Vabfitfcbm toem febr guget^on bnb ibren (Sian*
ben, dfo bad fie au4^ je^t »unfcben, bad fie wiebenAiib in Sieffianb fernen, wt fte ju
ibrem (Slanben brächten. S)arauff ift in antworten ^ad t9 ivar fep, benn bie (Srfabntng
begeugetd. ^flber ber jicb ber @ad^en tecbt erfünbiget tonb auff berifeute £eben ünb ®anbr(
!»er{ie^et , ber wirb leicbt abnehmen , toi fit fo* ein SSeriangen nicbt ^aben na<^ ber 9tetigion
felbfi, al$ na(b bem ba« biefelbe Religion mit fl(b gebrac^^t, baf war boi gute, fidKre tonb
frepe Seben , fo fie. bep ber (Religion ^tten. S>tm erfUid^ iKitten fie groffe ffre^beiten, fie
möchten Jtaufffcbiagen , Jlrugen tortb betgleid^ «^nbt^ienmg treiben. Qvm anbem , fo
lyolten fie t>iel gfri^ertage be^ ibnen, beim t9 fieblen atte 8Bo(be Seprtag ein, ba biirfften
fie nt(bt arbeiten tonb ber «Oerrfcbajft bienen, fonbem mann fie nur Wltfft geb&ret, micbten
fi( freffen t>nb fauffen, in ben Jtrfigen liegen, ober ^mbf^Hidren, muffig geben ober l^nbeln,
iDanbein, tauf^ien, faufffcbiagen etc. 2)abttr^ tmtrben fie fo frecbi ba6 fie fd^er nacb ntemanb«
fragten, fontem trotten auff i^re Srep^ten fo fie ^tten, ba6 man ou^ ouf i^erffrefb*
l>eit onb SRu^twiaen fie fennen lonbte, bnb alfo. einen tonterfdKib nun^en gmifcben ben ^p*
fiifcben tonb dnbem Sawren , bie ba gut 9lrbeit bnb S)ienfi ber 4errf(^fft flrifrig geilten
toorten , tsnter be$ micbtrn 0e aucb i^rer Sbgdtterep t>nb Aberglauben«, ünge^nbert abwarten,
ladeten bagu no«^ in bie S^aufl onb fpotteten ber anbem, bie foicbe gute Xag. nicbt Ratten,
boburd} f!e benn aud^ biele bewogen, ba« fie ffit au$ bem 9&rjlent(umb oerlieffen tonb f{<^
lu i^nen begaben, wie i(^ au^ berfelben etli(be felbft gefanbt. 3)ag war eine redete 9te«
Ugion für ba« fßtld, welche« bon Ütatur )um treffen, Sanf^tn, ^aul^eit, Srob «nnb
fiRu^twiQm gegm bie fteutfd^en geneiget* Snb bo« mac^t e«, ba« fie nod^ fo ein Olkrlangm
na(^ ber SäbfUfcben Steltgion ^aben.
[6*] 2)a« wir aber wieber )ur @a^m femmm , fo muffen bie $afbre« biefe« Sanbe«, [6o]
tvo fie etwa« bey bem ajolde anlxl^ttn, üub |u bem (Sfnbe bie Sprad^e lemrn woQen,
toiffm, ba« bie im Sanbe bre^erlep ä^ntcutfdb fep, nembiid^ (Sburifd; $ ®emgaUif4 « ont
@elburgif(4* ober X)&neburgif(b*$nteutf(b. X^enn ob fcbon bie 8eute in biefem Sürftm^
tbumb in gemein 93nteutf(ben genanbt- werben, )9nb bie ber ®Dra(be nicbt ffinbig finb, nutnm
e« fep einerlei ®Dra<^e, fo befinbet ficb« bo<b ba« in Sburlanc anber«, in Semgatlen anter«,
Dnb im Suneburgifd^en t)nb @elburgif(ben anber« bie (Spracbe nid^t oflein pronunciret ono
aufigerebet werbe , fonbem aud) an je^t benanbten Ortm biel tonnb mand^erlep SQorte fr^n,
weld^e mit bm anbem nicbt oberein fommen , bmn in ß^urlanb finb oiel SBorter bie in
©emgaSm nid)t grbraucblic^ finb , alfo finb im Selburgifcl^e n finb iDiineburgifcbm ebener maffm
i»iel, bie in Sburianb onb <Semga(len nic^t mitgen berflanben werten. S)a« (Sburifd^ äJn«
teutfc^ erfirecft ftd; oon ber $reuffifd^en ©ren^e ba 3. 9. ®. «&errfcbafft angebet, bi§
etwann an ^Xubrn, ba« ®emgaQifcbe bi§ an ben SBall^off, ba ge^et ta« Selburgifd^e an
tnl erfirecft ftd^ bi^ an bie flleuffifd^ @ren^e : wtewol aucb im S)uneburgifd;fn - gar tiei
Sittatper ftnb, finter wefcben bie meiflen wenig iBnteutfcb fierflf ^en , bammb benn nobtig ba«
bie fo ba $rebigrr ff^n woflen, aucb Sittawifdy fonnen, fon^ werben fie nid^t« auirid^ten,
wie baffrlbe aud) ber erfle Superintendens M. Bylaviao in brr Visitation teffrlbm
Drte« erforbert ^"^J : C^in Stttawifcber Sa^eOan, f)>rt4i er, were bie nibtig. Stieben biefm
ifl no<b ^in frentbb $p|ct ^ie im i^nbe, bie Ärewingen ober ateuffifcbe Sawren gmantt,
finb wohnen biefeibm aQein im Saupferifc^m (Sebtete an ber Sittawifcben ©rrnbe, cntjtnb
bie meiftfQ 3. S. @. fintertbänig, bie wenigflen etlicben fiom ^^ilbri, finb finb nur )wen
^rebigr r fo fte in iO^em Airc^f^iel ober i^rer ®emeine baben , nembii^ ber Sintrutfd^e $aftor
3um ®aufd)fe finfi ber gum Stabe. 99ie fie in bi§ Sanb gera^ten, babe id) npd) nicbt
erfa^ien [6*»] mügen, biefelben n?ann fie finter fic^ felbfl rrben, fo reben fie (Sflnifc^, mit [6b]
♦) T". ft. O tBcurc SWaria, c rdcbc SWuttcr ((Gottheit) bf« ölcftc*. — Ä.
**) In visiUit. DuUrict. Däneburg. Anno 1566.
au(^ ifftm SettrIMmfl oiiff Siitnilfc^ bmkMm, mm In §tn w4 tfiirr Ctpimäft hOb
Mmr^mai, M fif ttim Mten fr^n, bn» ({t Me 6|mu^ 9«ii| »M prooncirra. 9tk
i(l baffdbc fin IttflitHM aMtf, fo rftmir «affm »k Me Srttm, {a »Id «r^ toirlcr «ift
gittmy tmb 9lrrglaiitoi ^ngdlNnu Sam'mi Hn 9rrMgfr in ftiflbe «lit »i|m n*
§ni4K Intn Mb i^ Sttgittm^ bfgfgmii lofl, (0 wa$ n Mft «hiotatt aber Ir gflarii
aSiititttfi^ tfbm, fonbrni M HUifligni fb avf iv nbcii n* |tt prommdrea, ivle an Um
Orte aorcbef »ttb, ba^is er gim tr^ftaiH bcfmnt »bb, f0 fc9 in S^oub, 6f«i9«flfli
0bff im Dfitirbinrgifd^ , bomit et fdnm ÄnditorÜNw fbl^ tcfftt applidraii Mb fir Mlrrs
fii^i il^rc Sbaftttmv fbl^ if<^ fMM%rn, Mb olfo bcmfdbm toc^ fimie. 3m
aiibfni mfiffen fle no^tivmbig , wit birfrtf Sonbel J Ug i^ m mb rnrn g rtfoibert, bir tnrte 3S^i4
visitireii» fid^ in i^^iufcr begeben, Mn «Omrft |n ^onfe Mib}ieben Mb fie toec^Sren,
bamit fle i»enie(men, ttrfe {le in 0etteifiifd^ ^ugeuMraien, b# fhmen fle, tvomi fk ein
^nnf na4 bem onbem, Mnb eine $effM noi^ bec mibem tiei^tfen, näfi Mne^men, iiNii
mi^ fb aSgitterei^ bey ibnen ^inbeffl&aig , i»iib fi^ offo bnnia«^ tidi^en* Qie Mi* onff
nHi6 »dff aber dn iMf Examen aber Visiutioa tcAt m inlMlen, tott i«^ in eine« ht*
fmbern TractSKein ben 4. Paaloribi»» fMberiicfr ben firembben Mb Me no^ bnerfn^pn,
|nm Snterrii^ beifoffen, Mb ya Cnbe biefel Sractatl |^n fe|en. 3«« bdtien, Wmffen
fk onff i^re 9bg>ttif4K Sorte Mb Oebe^, fMbedii^ aber ^i^ Qe^mHigen gnlr a^
^afen, i»nb beme^men, ob fle nicbt an Ifßtn 3iMen, anff ben «^infern, anff bem Stfer
Mb in i^ 4JM|ttngen no^i etlii^ reliqniaa aoperstltioob »nb Idololatriaa ^ben, »ab
UNmn |le etUMil iKmc(lmen, fldf% nac|^(^ gn wtU^ Qribe |le foI^K binge ^tin, onb
[74 »ann |le fii|f be0 erHtnbi»{7*]get, barna^ trachten, bai fb bm^ guten Mb gribtbH«^
IBnterdcbt abgefd»af|)rt tterben.
CBa6 mt in apede Me Sibgittereo berer in Mefem Sotrftd geba<l^, belanget, nemblicb
bie Snmffnng Bieter wm man^fedep Wtter Mb (Mttinnen, ttd<(ie nodSf bei^ l^en frbr
gemein, fo mfiffen bie 4^erm $aflorei in fffentU^Kn ^rcbigten, nrfe berni am^ in ben
SUjidi^ Viiitationibiw« ober nninn fle elnHi6 tKme^en, fle fldff^ Mb treo(i4^ miter«
ri<|^ten, nembn<^ ba6 nur ein dniger ettiger Mb toülfm OOtt fey, ber SJater, Sobn Mb
<&• (Seif), »ie fle M au§ Ootte« ffiort Mb infonber^ mif bem er^ Qkbote oater«
rietet, Mb baffelbe ibnen an§ 0otte< Qort einfUtig erdfcen oMb bemdfen, bal betfdbe
einige (BOtt <&immd, CMen, bai SIeer, 3)onner, 8(i|en Mb alle aitbere (Ereaturen regiere,
bno bber ade Dinge (errfd^, berfdbe aOein gebe att<^ aflel, li>a6 gur 9eibe9 9la^rung bdb
9lo^tturfft ge^iket, im Selbe, im ffialbe, in ben (Sarten, an !Bie^ Ditb atten anbem Orten,
tt>ie biefha^men baben. Darumbbenn bie £auf aStaat, 3uradmaat^ S)aarfa9taat,
SopuStaa.t, SBeioStaat^), Mb anbere fl^ (Sitter vmib ®ittimien nii^t anjuniffen,
bemi biefdben nicbt Mtter, fonbem in ber tBar^dt rechte Seuffd Mb bSfe Seifter feyn,
bnb irann j^re Sor^SItem fie gee^ret onb angeruffen , fe^nb fle Dom Sleuffef alfo berf&^ret
toorben, toelcber bie C^re fo bem aOmic^en Mb einigen '0Ott gebfibret, {^ angeeignet,
Mb baffelbe ma6 (80tt ber «6(Srr aOein bnd 9tenfd{Kn fdner ®nabe Mb ®fite nad^ giebet,
IfyoBL ^ilWiäi gugef einrieben , wie er benn nid||t aQein i^re IBotdIitem, fonbem aucb nde
anbere «JG^el^ben in ber gan|en fßtU t)erfu^ret, Mb fle üu folcber Sbgötterey brnib f(^nb$
lofen (Bottelbienfi bracht. 8Bdl fle benn nu gn bem (ErfSnbtnif M ewigen , einigen t>nb
waren @otted gera^ten Mb fonnurn, wolt ti flcb nicbt gebAbren, bad fle bem lüeuffd
bienen Mb ibn e bren ; benn niemanb fan gugldcb 90tt Dnb bem Iteuffd Dienen.
9)nnb Damit fle DiefrO recbt Dnterrid^tet wfirDen, xotf^tt febr nSbtig, ba6 Die ^a^orei aUe
[7b] [7^] 5af)x dnma^t dnen fonDerii^en ^ert eiwe^leten au$ 4^. Sc^dfft, DnD benfdben
jl^nen dnfSItig erflireten, Damit fie Drfa«^ DnD gdegenbdt i^nen Diefe6 re^t bey gu bdngm
ffetten, Qttfüiäf, ba9 nicbt Did, fonbem dn dniger ®Ott feb, Mb bagu KnDten genommen
werben foIgenDe ®)>rficbe , IDeuterom 6. d. 5. <&8re 3frad , Der ^Qtn Dnfer @Dli%, ifl tin
dniger (SOtt. 3efa. 44« d. 6. @o f)>d(bt ber «&(Srr : 3(b bin Der erfle DnD i(b bin ber
lebte, Dnb auffer mir !dn ®Ott. SBnb attbere mel^r, weld^e Diefei )u leren Dnb i^en
re^t bey |u bdngm ümtm erfiärd werben. 2. S)ai rr aQei gebe WaO |u Dntet^aitnng
Mbt9 Dnb 8ebenO Don nö^ten, DnD Denregen n{<!^tDie Saufa^aat Dmb (Betre^De, Die IDaarfa-
^Mt Dmb ®artengewäcl^d , 9Bria9Raat Dmb gut ®ewitter, bie SopuSKaat Dmb SSie^e,
♦) D. ^. Ht gelbmutter, Die 9Kccre«iwittfr, Die ©artemmtttet , Die »ie^mutter. Die Jßiitb«
mutter. — Ü.
fenbrni 9Dn hn <&Qfn aStin vuA aO«l an nuniffni , tve H bon iN aOciii aOr« J)nhma^U
5!)asu Hnttnt graommfit tvcftm, Ut S)mtf^ «^f. 2* v. 8« 34^ (M tet ta ffibt Jlorn,
Wöfi, Oele bnt i^ titi €fU6n »nt ®o(b grgrSnt ^abf. Sctor. 14. b. 17. (Sr l^t imd
«M 0iitf0 0rt^n. 3trm Sacot. 1. b. 17.,9taf gute 9a6e, bnb all^ bottfbmmme Oabe,
fem))! boit 06eti l^erab, bon bem 83atct M ixeditti de. (Ed mftffrn a6n in fold^em iBn«
tenict^ tie 4)a{lm4 crflli^ f^c^ i^nm »nb i^rnn ciptiri nd)r appliciren» bnb i^nm auff
gut ahitrutf(^, bfutli^ of^nt {rnige todtlrufftigfrü tafdbe füt^^alteti, nid^t abn tvie rtltd^e
2iit(iin pfU^m , I0e(d^ fid^ ganl nfc^t befUifftgen alfo gtt Ufpnn ba6 f6 bie f infiltigeti tmte
borflf^m, fontam Bringen jl^ $tfbigtfn mit fonberlidKü ie«qiiipedallbiiii verbi« für,
all tMntt fie bm adnrgelartr^ f&r inrebigtm, bejlfiffigen M fonbrrlic^rr jirrlidKn SBortr,
mrngen ein puffen germaninnQ« ^faiein, bringen au4t biet (ireitige Argumenta mit au|jf
He iafjn, toieber afler^b Jb|a, dtiren audy tbol offt (n einem paragrapho ^e^en ober
gioan|ig 6^rit4K ber ^. ^tfälft, bnb mai|^ in aOem alfo ba6 offt bie etnfilt^en £eute
nidyt toiffen nniB e0 fey, bnb mann (te ^eroiug ge^en, fe^nb fie eben fo flug wie ^e getoe»
fen, ba fie hinein gangen. [8*J 9Rit nM nu|ett biefelben leren/ toeiben f{e HtnffUg fiir [8«]
®Ott berantworten miiffen« Barn anbem mi^^ fU fi(^ tfM guten Jndicg gebrancben,
bnb nnum fie foIdK Slbgötterey ^ffen, bie teilte Mfi fi^iiiSben, fc^ben, Ufiem, bnb
fie fiir €Mbeime, SAAt, <6emferibu6en, «Couren , ®<6anbbilg^, J^rsrnp 3^uberinnen ete«
ft^lten; benn ba6 »ü ißrebigem Ober IDicnem (Sottet nidyt gebfibren: fo ridjftet man auil^
ba nid^t6 mit auf, inbem bie Seutt babon^ biel berbSrter bnb ocrfloAer toeiben*) bemi
burdb f<^bcn bnb JMfinn merben {fe ergre|et bnb |otnig, boi fb tti<^t aOein bie, fo fie
)ur SBar^t anrei|ett, fonbem ouc^ Me ffior^ felbfl anfeiaben; bnb fan auff (einerkf
iDfife ienumb fo tool auff ben reiften ffieg gebracht tt)erben , ü$ morni er ffine6 drrtbumbi
Dbeqeuget, bnb iffenWc^ aui 9ottel fBort bbemmnben mtcb, ba6 ei bnrec^t, bagegen
aber baffelbe^-bagu er gerei|et wiib, rec^t bnb gut fe^. ®oflen bermegen tool in ai^t
nr^en bie dftmabnung @« $AUli 1. Siawtb. 5. (Einen SOten id^du vU^t, fonbem ermahne
i^ alf einen IBater, bie düngen alf bie Srfiber etc. CBarni biefei aUeg »ol in ad^t ges
nonroien, bnb in ber Sfun^t (Bottei bemfelben na4^ gelebet miib, fo wirb obn aflem itor^W
ber liebe dOtt baju feinen Segen bnb ®nabe geben, bnb ade Sbgötterey gSn^i<^ bertiiget
s>nb auf gerottet u>erben.
^a9 onber (^aüpittl
üon f^ttm ^f9>«{fd^ Opfftt fo fie gffi^o» Me ^ efHIeii( €ib%nf»tmbtm*
^6 l^aben fafl alle «Serben el bafur geilten, bad bie $efiilen|( bon ben ®8tt(m irrgen
bielfSItiger <8unbe ber 9lenf<^en, alp )ur Straffe jugefdf^idet wiirbe} berbalben fie benn
allezeit mit befonbem O^ffer foli^e Straffe ab^moenben )>fiegen, wie fie benn offtmabU
tuxt^ bie oracula baju bewogen bnb angerei^et worben. 9lu(4 l^aben i^re SBarfager,
Bei<^enbeuter bnnb [8^] $rie^er ber 9iHin fie ^ ermabnen ))flegen, bad fie ia fold^er [8b]
3Ht ben SSttem opfferten, bnb fie bamit berfS^neten, bamtt fie foldye groffe $lage bon
ibnen bnb jbrem ihnbe ne^en wolten. S^emt ba baben fie cd furgebalten , bad ibre @otter
bun^ ibre Opffer berfubnet würben, wie Lactaotiui (üb. 5. c. 18.) fc^reibet, bnb fonbten
fie, wie Arnobius (IIb. 7. contra Gentes referentib. Magdeb. Cent. 4. c. 15.
fol. 14. -97.) melbet,, bon bemfelben ba6 gute erlangen bnb bad bdfe baburcb bon ibnen ab^
wenben. Sanimb fo balb ficb eine $rflilenb erreget , baben fie al§balb ju o))ffem )>fiegen,
wie fie benn bcn ben Oraculi» SSerid^t empfangen, nic^t aUetn ein Sttitf Siebed, fonbem
ba bie fßefUIenb fo grof bnnb f(4re(tli(b gewefen , au(b wol SRenfd^en. Iffiie man benn bnter
anbem bey bem Ovidio liefet, bad wie |ur 3^it bei ^oni^ird Bus iridis in ^gvptrn fid^
eine grawfame bnb gefd^winbe $efiilenb erreget, ifl einer mit Stammen Thraaiiis ^uib^n
lonunm, bnb i^ni ben fltabtgegebm, er folte ben erflen frmibben SRann, ber lu it;m fenie,
wffynm, i^n iiMm, ^ frin Wut Um Jdiri tiipHtm, fo.tvli^ Me 9cfUbii| Mb «iiT<
^{reiL xEarauff brt JtSnig i^iii all jriiim g nii i tbei i tfUm vnb fdn Mut bm ttgttt
aitffo))ffem (äffen, b«6 n erfa^rrn mfifffti, boi Hu Ufer flMt tm Sh^tgrtft an fMbs
114^^ fcy: IBnb Se^etiort t9 Oiridias frttfl b«l i^n n&tt ^tf^km, Um, JfpMft et:
Nee Lex est jestioi' alla ; Qimiii «rtUIceiii trmaMu fnode perire tdL SM ifi
fecy Un ^^rfUn lu bct gdt rlne gemeine loeife Mib geteaw^ geMefen* Snb (aieii fof4K
O^ffer au(^ tiefe Seute ober IBntentfi^ get^n in fo((^ Seit, »eldlKi fle 6o6a?^) ge^
^eiffen, baf ifki ein )ufammen geleget ober bon bieten )«fa»men gefciioffen d^ffet, bemi
i^ oid lufannnen getreten , bnb jgli«^ fo biel Mbel »te ber anber sufammen gelegct,
bnb boffir )U folgern Opffer ein ftäct SieM getanffi, i»nb bUlfHie g/ftpffttt, ^emo^ übet
bal b6rige Derge^ret. ®o l^ben fie au^ einer fo viel ttrfe ber rniber an (Betreibe gnfanis
mrn gefc^ttet, babon gebratoet isnb gebatf m , onb allbenn gnfammen , abergUnbiger loeffe,
mit i^ren «^e^bnifi^ ceremoniea SOtt angeniffen bal er bie 9e(Ulett|^ aboenbm trollei
I9n] ttonn [9*] ba6 gefi^^ , ^ben fit ein oonvivinm mit einonber gelten onb bie in ^onff
gebra<^te ®|>eife t>iib ZimS mit einaitber berfreffen bi^ berfoffen. SXefer ^huutb miib
no(( trp bieien in ac^t genommen, benn ob fie ei fi^ nU^t iffentUi^ t^ b&rffm, fo
t^rni fie el bo<^ (eimlic^, toie i^ Um bai ton i^en felbfl ge^ret bnb bemommen, bal
fte el in ber )eit nid^t aQein get^n, ftfübem aw^ im Sramn, am^ fonfl bon ben spedrii
fo fUf dfbenn an etlichen Orten fe^ laffen, bagn bermafinet femi, bal, fo fte bos
Wäfn yiage ttoiten erfreuet fe^ , folten fte fo((^ CMar onb 4^e^ifd{Kn Ootteibien^ be«
ge^ iboB Uibtn fte 9iino 1602« in ber groffen bnb gef^inben $e^en| get^n, bilb
ba fid^ fbmo 1625. tbieberamb eine $eflilen| erregte, iKtt mani, toie id^ bon bielrn n»
fahren am^ inl ffie^d gerichtet, bie ^e^len| bamit anff |U ^ben bnb |n bertreibra.
ffiann man nn bie Seilte von fob^ Vbgbt^äfm 0|»ffer ab^Iten iril , fo mnf man
fie tre»li(^ bnb fleiffig bnterrii^ten, nnil bie $e^en| fe^, nembli^ eine 6traffe 0ottrl
toegfli bielffiltiger ®itnbe; bnnb oon'ttem fte (erfomme ober bber bnl 9enf4Kn dngefii^
loerbe, nembU<^ bon (BOtt bem «^drm, berfelbe aOein fO^ fte ein,*inmaffen fein aSngifiif
in ber ®tabt ifl , bal ber ^iOtn nU^t t^ut Arnos 3 , 6. S)al muffen bie $afloreg in
i^ren ordinarijiB condonibiw jleifflg treiben, am^ Mftoeflen fonberlidK Serte bajn ei^e^Ien
bnb extraordinarit biefefben Ünen au§lrgen, bamit fte bereifen, bal bie $e^en| eine
Straffe Oottel fr)^, bnb eingefii^ret tt>erbe »egen ber G&nbe, mie bal |tt erweifen Levit
26, 26. Dent. 28. 2. San. 24, 16. Bieeh. 7. IBnb bal biefelbe «läge ober
@traffe nid^t ber Iteuffel, ntcbt 3'nterer, <(kren, ffianoUfj^ bnb beiglrid^n SeuffHI:«
Organa, toit fte meinen, einführen, fonbern ®Ott bnr <C^(En felbfl, irie bal au^ pi
enoeifrn, au§ Ezech. 5, 17; cap. 14, 19. Ämoa 4, 10. 3nfonberbeit aber ifl fie
eine Straffe ber <&aitflarrig!eit, Sfbgitterey bnb IBofl^it, bai man 9DS% bem «^ONmi
[9b] ni^ft folgen , bon ber Sbg&ttere^ laffen bnb iffm ge^orfam fe^n lott , [9^] »ie bal |n ft^
bnb au beme^en, an ben (Egyptem Exod. 12, 49. $fal. 78, 50. 3)en 3fraeliten
Nnm. 11, 33. Paal. 78, 32. Ämoa 4; 10. ffiann nu foI(^ $lage bon «Ott ^em
<69rm eingefS^ret tbirb , fo Hnne man i^n mit folc^ eufferlicben Opffer ni<^t berfB^en,
berni el gefSOt i^m nii^t $fal. 51. 3a er »erbe bielme^r babnr^ ergftmet, mit fold^
$lage n^ ^efftiger |u )>Iagen bnb bie 9lenf<^en ^infflg ^imoeg su reiffen, loeit man ibn
mit einem fold^en «^e^bnifi^en Opffer berfS^nen n>il, n?e(^l er in feinem Sorte berboten,
bnb baran er einen Srewel f^at. 3fl benoegen fein anber Opffn, bal ®Ott bem ^QVtttn
gef&Ot, a(g bal liebe (Bebet, bnb ein geing^el brib )erf<^ragenl 4^er| $faL 51, 19. 3)af
ift bal re^e O^ffer ®ottel bei Sflm&c^geA. IDarumb tt>ann eine fold^ $(age ft<^ im
Ambe erreget, f an man ®Oit ben «(ihm nic^t anberl berfb^en , alf »arni man mit einem
bemu^tigen ^tx^tn bnb geSngflen (Seifte in nni^rer (Htt» bnb Suffe gu i^ ha^t, bnb
bon. «Werfen i^ anruffet bnb bittet, bal er fo((^ $(age abmenbe. IDa^u benn bie ^aflorel
bie Seute mit aOem f[ei§, »ann man foli^ ^(age beminit>t, berma^enbnb anreij^en f ollen;
bal fie mit ben ibtigen fic^ ^er|Ii(^ au i^m beferen, mit QMnen, Magen bnb IBften, fo
uferte er gnfibig fepn, bnb alfi ein bami^ertiger (80tt, ber ba gebfiltig ift, bnb bon groffer
®ute $fal. 103. 3t;rer olf feinel SoMel fernen, bnb foli^e 01age bon j^nen abmenben»
*) b.^. eine3nfammenf<^ütttm3,bcn8abdirt^}Kfammeiif<^iltten;6tenberl(9r«smiat €$.969.
55
So« hpm SAwMlel« l^pta« phtt Opfftt fo fie Hm tBülfft get|att,
bat et jltMi Bir|e »id^t fd^ofroi iKA^te.
_ Med toie Me anbern «O^ben, biele imb mancftfrfft^ 0))|ffr if^ren Wtteni getIM, olfo
f^abtni biffe Üfute toor^in attcf^ a^^I^^ * ^'"^ ®^^ f^^ ^1^ ®8ttrt vitb 98ttftuim gehabt,
tt>dl man 19011 bfoifflbm [ti^t nic^t metlr )oet§i ^(eii f{e im Stonat 2)fcnii6r{d| rnoait
tom6 tonfrrh (S^rlflag, ben fUlffftt, auff dnrm Srottwege eine 3i'g< g^pffnrt, mit fon*
bfrilc^ 96gj^ttif4Kn ceremonien» gu bem (Sfitbe , ba6 et i^rrm 'ißitfft ni^t f(^brn mS^te.
Sami bad grfd^l^eti, ^aSen fle fi<^ gerfil^meti bog boffelSe gan^^e da^t fein @riid i^reg
9)ieM i9on bot QBSIffen 6<f<f^8biget tootben, toann fle gM((| mitten butc^ bie «^erbe gangen.
6oI(d Opffet foden noc^ (eute äefm ^ag Iffxn etli^f , tvirmol ^imUdy, t^mi. SJon (m
(Römern liefet man, bag fle brm Sbgotte Fauno, »elctlen bie (Mtäftn Pao ge^iffrn, ein
Samt aber Schaff geopfert, nic^ barumS bai er {l^en guteg t^mi, fonbem ntcbt f^^aben
mid^te, fonbrrHc^ i^rem ajie^e, benn er einer bon ben Sifen bnb fc^iblicdm (^dttent qu
toefen, inmaffen fle ni((|t aOrin gute, fonbem au<d Mfe 98tter ober Deos »in'wtros vel
ioferos ge^bt, bie i^nen bftfeg get^, bemfelben fie gu opfern pflegen, bag fie nic^t
fcf^aben mSi^en« ^oldffeg Opfferg gebentfet Hormtliw *) mit biefen CBorten :
Faune Nympbarum fu^enivm amatör,
Per meos finete, et apripa mra
. Lenis incedas: abeasque panria
Äeqüus alumnia etc.
Ludit herbocM» pecns omne caropo.
Com tibi nonae redeont |>ecembres:
Feaina in pratia vacal olioso
Com bove pagoa etc.
SSann man biefeg ertoeget, fo Ufft fid^g anfeben bag foI(d ein «C^epbnifc^ bnb Seuffelifcb
Opffer von ben Oldmem , ober fonft anbern «C^eyben , totl^ biefen Qkbraui^ Don ben 9&*
mem empfangen, auff biefe Seute gerabten bnb fbmmen; benn »ie jene bem Fauno ge*
Opffert, bag er bem äSiebe nicbt fd^ben, fonbem bie »üben Sbiere abmatten bnb bertreiSen
mSc^te, alfo ba^^ biefe bem 9BoIfe fe(6fl geopfffrt, bag er bem Siebe nicbt ftbibHcb »ebre.
[lO^J 3)i$ Sacrificium lupinum ober SBbIffgopffer anreicbenb, »ei^ man eOttieob, [10b]
numebr ni(bt febr biel baoon )u fagen, obn bag eg noib be^ etlicben »enigen an etlicben
Orten gebr&ucbHcb fepn fo(, berbalben man bebicbtig bamit berfabren mu$, nembücb bag
mang nicbt obn bnterfcbeib in ber Mrcben offentlicb ben teuten f urbalte , »nb folcbe abgdttereb
fbaffe, benn.eg l^eiffrt, nitimor in Tetitum. (Sg micbten wo( bie ^XBg8ttif(ben ü^eute,
koann man ibnen ben modnm pröcedendi mit folcbem Opffer eröffnete bnb furbielte, enb
fie fonberlicb ben Effec|uro beffeiben iseme^men, nemblid? aecnritateni gregia 4 feris
bestija, bnb bag ibr STtebe nicbt g^'^n^'t mfirbe, »ann bag Opffer gefcbeben, würben fle
n}oI lufl »nb liebe befommen baffelbe }u begeben. IDamit nu ein fobb ^nfftH ni(bt brau§
entflebe, mu§ mang, ba eg nicbt im gebraucb ifi, nicbt ab orco revociren. 3)a nun
aber enoag baoon t>emtmpt, ba iflg nSbtig bag man bemfelben mit befonbern 8r(eiffe t^nb
<^ft. begegne , t>nb baffelbe gu bertiigen fid? brfleifflge. &o\S^m üBbel aber f an man nid)t
beffer begegnen, al$ bag man mit Qttnft fbnen furbalte, bag bie toHben ^biere al$ ®6lffe
«no anbere, »Hebe ibnen tsnnb ibrem Siebe fcbaben tbun, aucb t)on ibnen felbfl ni^t
fommen , fonbem Don (80tt bem «((Srm angetrieben bnb ibnm |u fcbaben angereibet werben,
*) Lab. 3. airm. ode 18. Faono, qni Greecis Pftn iippelliiri creditur, nonis Decembris tam-
llcabant, im bieder«!. Nam ex diif infvii palobaUir. onit. ir. min ot prosit, «cd ne noceat, dum
per »groe suof tnuuit Glareamis tu amiolat: el argoaM»to lib. 3. car. od. 18.
Wffn i^mr eSanibt, loie ivir bei bid fbtr dMgnifrm in 4^. Sd^ffi ^«1^ df teirfL
26, 22. 3)ftttff. 28, 26. Senn. 15, 3. ditO^ 14, 17. Mmt biet onbmi octm wiOft.
®oiibcrii<^ aber flnb böfr %f^m eine ®tvaffe bet 9tt0Sttei0 tmb entMlifliing bei Staune«»
®ottr<, tvie ba6' )tt beme^meii, auf, Reg. 17, 21. Uode R Mo9che Bco MajnMM.
Bettia naU inqutt« tcnit io ttoadoni, ob vaoom jorameotoniii'Cl praphinitiaae«
noiniuis divioi. IDa« nutg man j^nen mit fM^ f&ttMiUen. HBeil. benn nu SOtt bet
^Qta ben CBUffm 9t«^ tonb OenHÜt 0i6t t>(et i^t Siej^, tonb fle ni<^l« o^n Oatte«
SMaen tM, fo ifU ia eine ^profTe Sb^it i»nb f<banbtofe 8Unb^it, i^ ein JDpffnr t^
[IIa] ba« er nicftt fc(Kiben mfige. (Darumft fie benn in fol^er 9to^t, [11^] nid^t |tt brmfdHUib«
iofen ffldffe il|^ SufM^t nehmen mSffen, tonb {^ berf&^nen ba6 ec ni^^t fc^Kibe, («nibefn
)n eOtt bem MiaiAitit\§tn , »el||Kt atte Ufe Spiere in feiner ^anb tonb Oettalt ^l, tottb
0^n »ei((ei leiden fie ii^nen nic^t ein Sie^ *&a«r befctNibigen Hnnen, gu bem foUen fk
l(re Sufbid^t netten, tonb benfelben mit bem regten Ol^ffer, nembli^ rinem anbail(^en
®ebete toerfi^nen, in bem fie mit ben Arigm aOe Vtoigen tonnb Xbenb fU^ feilbfl/ i^
4^ui tonb 4^ff, iUnber, Sefbibe, Sie^ tonb ival (ie (oben i^m befe^m, tonb i^ M|lfa^
anniffen, bad er aliel ißngluif, Sto^t tonb (tefafnr, fo toom Senffel, enfierti«^ Seii^
Ufen Sbieren tonb anbem ffiiebenoertigen ifjin 6e§rgnen Hnbte, aboenben ipotte. SSann fie
fid) bemiaffm mit ben dbfigen Um befehlen, $o ftene i^Mwn nichts trieberfo^re», benn ttfu
feinen ffiiOen nid^ da <&aar toon i^rem ^upu, ober i(re< IBie^ £eibe faOen (Snne, toie
bad (SbrHM bezeuget atatt^. 10, 29. Jtaufft man nii^t jioeen @^in§e tomb einen
Pfennig? 9^ fSat berfelben feiner auff bie Crben o^n eivren SSoter. 9hi aber finb ani^
tmt 4^9x aiiff bem <^n)>t geje^Iet*
®oIte man ober in biefem fade mit treuer {^re tonb SBnterrii^t nii^ti anfrii^ten,
fo mu^en bie $a^re4 bie Seampten alp 3. 9* •• 9M>ttoeniKiIter mit (Sm^ tonb Slei$ ^a|H
toermügcn, bad fie ein emfletf einfrben bitten, tonb biefelben in gebii^^rlidK Straffe nebmen,
welche in foId)rm (Sxttntl ba^ftanrig torrbldben, bamit anc^ anbere einen W>\(ifttD betten
foI(bem ®xmil nad^^ufrben , wie benn baffetbe ia ber toorigen Viaitation biefe6 £anbe4^, fo
für önfnr 3eit gebalten, mit Sieif gefucbet tonb begehret miib, bal foldKt ^Nd^rrigfett
tonb Sofb^it, u>ei( fie nicbt anber« f&nnen gebem))ffet »eiben, mit euffetUd^er ({Gewalt ge«
^enret iv&rbe, baffdbe au$ ber VbHatioa brr bejjibea Qkbieler Seiburg tonb ID&nebnrg gn
toemebmen, ba brnn biefe SBorte gdefen merben^: 3)efglei(ben bitte icb, bai in biefen
ganzen (Srbirte, fonberlicb im Selifc^ Vmiptt, bie gtftoffe abg&tterf^ ber Sufcbgitter mit
[IIb] fonberlid^em [11>] Qfmfi bre «^Suptmonl tonnb ber Qbnpttfute abgrf(^ffet »erben mfige.
3(b bin »ol brr metnung, bad biefe ^ötterry mit brunter gemeinet, tonb ber CBotff mit
tonter.bie Sufcbgitter grrrcbnrt torrbe, benn alfo n^irb er nod^ ^te toon ben iBntrutft^
eftbatt»ir6 tonb 9tef(^abetto6 ge^eiffen.
a9 fit eigenbticb f&t 9tfk getrabt, tonb tvie fle bie begangen, bm?on ^t man fe^t
feinen etgrnblidKn nad^ri<^t, tonb ifl nur gut/ boi man toon benfelben nicbtd »iffen
mag , benn ed ifi beffer toon fold^em ITettffelifdKtt ^fen niilb^ U^iffen , a(§ beffelben eigenb«
Udb^rn 9la(^ri<^t (aben. 8Bie»oI man noüb anf ben Reliqniia ilfm Slbgitterr^ genug toer«
nebmen fan, ba9 toie fie fd^anbfofen Wttem gebienet, atfo ain^ benfelben tonfl&tige tonb
fd^anblofe gfefle gehalten. SBnb l^alten fie no^ in tonfer a^rifl«9la(ift tonto be« %bttM
•) Aleiand. (linbont aims meiif , hojns DncotOf flnperintcad. in niatione tinlitioft« Diftiiet.
DOnebiirg. et Seibiirg. Anno 1570. perada«, ad lllaitr. Prindpam Gadkard. p<d.
67
imtt ein f<^bIofl 8Frf), mit Srrffrn, fifouffeti, ^anffm, &ttinqm bnV Säfn^f in^m
fk Mii riiiem 4Mt sum anbnn, mit fol^K« ))itdf^mi Orfc^^rrp ^mimS gefffit, taffn
fit um Un df^tiftUbtvlb bntrt fU^ ntif^t onberl alf tm Sant^Wmb (^ifN r M^eil fle bm
Qtbmb mtb bie Qani^t Stacht mit Sanlm , fingen tmb @)Mriiigm guitfa^eii* ^Mftiit Sfemb
loirb attc^ Sludmadati. >fd 9t9(M9i6enb genanbt, »dt f{e ol^bom aw^ Hnm Olod
«tt groffrm (Sefd^ey l^umS sieben, betifelSrn fftma^ ^ttbxttmm, rmSn alfo i^re ffrarbe
boran dabrn. S)a6 ift gar gemdn, bnb t^un fU baffeibe no<^ biitoetfiolen. Chi fotc^ 9tfi
iabm Doqfitm bie 4t^hen, tUn tomS biefetbe |eit, bem i»nflitigm mtb ((^ubtofni 9bgotte
Conno» torlctet ein (BDttteg effcSfTeg imb 0ef>ffe4 geiDefen, ge^tteii. IDemfrlieii {Inb
bif gtu^twiaigeti Dttb fi)»i)igeii 3wige eefeOeti, mit @eiteiif|»iet , Dn|flcl^tigeti [12«] ticbem [12«]
i>nb gratrfamen 3au4|(fn bnb (Stfdftti^ bei S^ac^teg )tt (tfftm toim «&auf |U ^ouf gingen,
tonb ^beii olfe bag Sefl beffelbeit 96gotteg begangen. CBie benn tontet anbecn M Nicoiao
Clenardo *) baffrlbe i(a toentel^men , benn alfo f<^¥eibt et batoon : Conra« est €onime«»a-
tioDam et latcime Deiis: in cujus sacria cdebrandbjufene« proeaces petulantia
caimiDa decanlabtnt. Snb anbete f<^tei6en alfo batoon: Ä lancivh convivijt» qua«
oliiu gentilea celebtiaae accipinius» quidam commeasationea dictaa Tolpnt: qn4
voce hodift nocturna» inbonesta et illidta convivia nptantur» ä Como Tidelicet»
quem olim gentilitaa DEum et praeaidem oocturnarum aaltationum agnovit.
Iftli<^e kvpaen , bod biefet <&e9bnif4K 9Ügott bet Chamoa fep, toe((^t bie liRoabitet geel^et
Nonner. 21 , 29. 3>a^et benn berfeffie bet (Brewel bet äRoaSitet genanbt ttitb 1. Reg. t1,7.
3)emfelben Cooio ^t man |U* 9fp(m mit Atent^m tonb einem i»n(Utigen &efdi^, mit
Sfeifjfeh tonb @eitenf^ie( eintet ge^ mAffen, ttie man benn am^ ebenet maffen bem Vacho
fein Seft alfo gehalten, n^le ^u feben 2. Maccab. 6, 7. 3)affelbe gfefl, toie oben gebacbr,
iß toon ben «C^eyben, tomb bie Seit, n^ann man bf^ ben (E^tiflen bag gfefl bet ®eburt
Q^fti begangen, gebalten nwtben, tonb {Inb aucb toiel toon ben (El^rifien mit ibnen bnrumb
gelanffen, tonb bem Coroo mit fold^em Q)>{cutif4^en fSBefen bag 8eft celebtiren belffen,
bamit mi bie (t^tifUtctfn üe^tet fle batoon abhielten , alfl ^aben j!e jn brm dhibe bto na^efien
6ontag fitt bem C^ti^age bie iSpifttl $(ü. 4. iffent({<|^ in bet (Bemeine (S9ne9 S» Mxtn
toetotbnetf nemblii^ Sremet ewl^ in bem «&Cttn ademege, bamit fie bie Sänften etma^nen
mSd^ten, bag fie fU^ in (BDtt ben fCttn, bem fle f{^ etgeben, tonb jbtem «C^Qttn (Sl^tiflo
totl^ fie in bet Sauffe angezogen » niäft abet mit bem Como im tonfiStigen, fcbanblofen
8Befen ftcmen folten, melcbeg ben S^tiflen, fo (BDtt bem «&(Sttn im (Seifte tonb in bet
SBatffeit bienen foOen , nid^t gebS^te* 3» bemfelben (Fnbe ifl auc^ nnff bem etßen ®ontag
bc« 9(btoentg bie 9pifttl Rom. 18» [12^] )tt leten toetpibnet, ba benn biefeg Sbgotteg tonb [12b]
feineg onflStigen Sauf^tfM fan Sriec^ifd^ auflbtfiiSi<9 gebac^t mttb, benn alfo toirb ba
gelcfen r. 13.: Safft tong etbatli<^ nmnbeln, alf am $age, fk^ h luiikoiq i. non in
Ckuni laadriis et eoranieaaatioBibua ; ni^t in beg Comi gtamfamen ®ef5ffe; fonbetn
)ie^ an ben «CKStm ^\m S^ti^ SRit biefet t^ifiet »0 bet Spoflel bie (Sofien toon
foI<^ tonfl&tigen Seben ablöten, tonb ^u bem (fnbe ^at wAi bie C^ttfUic^ Jtit^fe biefrlbe,
tnnb bie geit gu leten toetptbnet, ba6 fie babutd^ toon beg Comi Otan^famfeit, gum ted^ren
toa^en Oottegbienfl mSd^ten gebracht metben.
' @oIdKin fc^nblofcn «^ej^ifdiKti Offen ^ie im £anbe jn begegnen, nnt$ man afle^eit
fiit bem (E^#äge fie fleiffig tontettid^/ long betfelbe fut ein ^i^ t»nb fntttefflicber
%tt% tonb gfefl fe|^, nemblid^, bag eg gum 9ebi^i§ bet 0nabentei(^ tonb feiigen (Bebutt
(Si&tiff dOtftt tonfetg ^^e^Ianbeg gegolten tornib begangen )oeibe, bamit bie C^tifU{(|K @<«
meine batoon iffentli^l geleitet tmb tontettic^tet, anc^ biefelbe möge bewogen n^etben, ®ott
bem WttU^m ^et|U(^ gu bamten, bag et feinen @o^n in biefe ®e(t gefanbt. SBeil
fie berni nu bem emigen tonb get«^ten ®ott, bem fein (Bottlofi SBefen gefaOt, $faL 5.
bienen foQen , fo moUe i^nen ia nidl^ gebfil^ten , bag ße in betfdben SQac^t tonb foigmben
Xage, bem Cono, bag iß bem Xenffel, auff «fi^bnifd^et meife, in einem fol(ben ftbanb»
lofen ffiefen tonb Mm bienen, tonb foIdK ^Uig^ 3'tt, mit Sauffrn, ^an^en tonb @|»tingen
jubtingen, ba fie mit (etblic^t IDandfagung , 2)emu(^t tonb %tniffimg (Botteg btUig mu$
gugebtactft metbem IDenn gu bem (Snbe ifl (S^ttfhtg etf4^ienen , tonb batumb ^t tong ®Ott
bet <C^(En gu bet ®emeinf<^afft feineg Sobneg beniffen 1. Sot. 1. Sag u>it toerleugnen
foOen, bag 9)n^ttli(^ SQSefrn tonb bie üBeltlic^ Sfijte, tonb guc^tig, geteert tonb (Sottfeiig
*) h ftnk GmaHMt supor Arislophan. Plutam ptg. 377.
b(m iq tiefer VMk. %iL 2, U. 6» fle m 0(9 fu Um tetpffU^, totU fle f^H$m
fbib, f0 Vhmm fie fa nl^t rin fob<f V^^ionifil imb <kttlof Mm fB|^, bfim iiieBMM
[idi] fan jioryni [13*] «Mnn tsUntn, nmWä^ Um lieOigni, M<^ )>nn^ fronmini (KOrifb, Mb
bm MfÜtigm «nb fiMrfgm Onm) beim in dOfu mtp ein tedKfd^iffni Offen feyn Ct^.
4, 21. S)iefe4 muf t^nen aOeteit «11 iM^tem Cnifl bi^ 8teii fibs^ten onben. €Mte
aber nickte gu ersten fe9n# bnb fie bmd^ tmv^erlige bi^ efn|k (bma^nungen b«9en iril^
abffe^ toolfen, fo nfifim fie el ben Seanq^ten eine« {eben Otrtel anieigen, bal M4eni
bnfUtigen Dnb mn^nmaigem Oefen ^mO^ »ftibe. 94 an^fl«^ «^ 8an| nid^t, tmnm
bie öftere« fUf biefel fleiffig erffinbisen, |(nen aa(| Cottel Q^rt bAI gegent^I f&rMtm,
imb f(e emfUid^ bntenid^en »erben, fie »eiben «m (opfern irfi^en ffiefen »ol Mb ob*
(ubtingen feyn«
^i f&ttjfte (SopiteL
Smi ilfM :BM4m# ^>er Me fe Mcfdini IMifm, <|(«fair f» fEr to
^on bell alten 4^ben liefet num, b«6 f(e einen fiefrabem SOtt be0 Reid^t^umM ge?
iKibt, mtUtftn fie Platoin gennnbt, berfelbe ^ |^en aOetley 9bitt mtb Sleidyt^b
}ubio4t# baranb benn Me flbUfm i^^ olf bet fie niit atteriet^ 8iei<!^t^b bnb ffAUe »erp
fe(fen/ mit befonbefem 9ottelbien|l gee^vet, iinb> \^ gebienet. OUeMl andft offlnia^B
biwd^ benfetten Pintom, bet Sieid^t^innb an ffim fHbefl berftaHben witb % Cinen fpl<^
bifen Mib abf^ewlid^n Sfbgott bei Sleid^t^nnM ^ an4^ btefe Kation ge^bt, »etd^ fie
ottff i^re 9pxad9t $nfe gf^etfTen, bie 7enlfd^, toeil fie iffn fonft nic^ miffen gu nennen,
l^^en }l^ ben 3)vac^, tmb »iib beifeüe nidi fftatt )n Sage Don \Mm geilten, i^mfb
fo( er benen bie Hfn bey ficb ^Iten aQeriey Vetreybe büb 0fiter {ubtingen, »el4^ n
benen, bte e0 ni<^ mit V^m ffaltm, fttlUm, bnb benfelben bie i^ bey flc|f >iben gnbtingfn
[13bl foK Stint [18^] (Beflattt betreffenb, fol er gaol ffewrito^t feyn,. wib iv{e' ein btennertb
9tfcx, bur^L bie 8u|^ gar eiligft ^ie^ ffiann er lebig ifl, tonb mit 9etreybe ni4rt
erf&ttet, fd er goi^^ 9ewif>ro^, waim er aber Abm bnb onbere binge ge^^ien, bMb fi^
bamit erfüflet, ganf How Mb abfdKwH4^ an)ufe^ fryn* O^inn nn ein <6<m^irt^ fi4^
feined !DienM ge6rau<^en n>it , bnnb i^n balten ba6 er i^ SleiiMnnlb tnbringe,. f» nrnfl
er iffn, n>ie man m((^ beri<^eti in ein befonber 9tfMi^ i^im, vmä^ berni fjr^ fonber,
reinlid^ Mb gieriif^ mii§ gefeilten »eiben, berni eg m»§ ba niemanb btnefn gefien, olf ber
fBMk biib ben er brin baben n>il, ei nni| anc^ ni^t {eberman ttiffen,. »a6 cd für ein
9ema<^ fey Mb »o)u t9 erbauet # in bemfelben mi^ ^ i^ Üfjiiti^ fpeifen Mb trinifen,
Mb itn bM aderley (Sffen in ttft enoag bringen bnb geben. 91%, loann er brauet, mn§
er, e^ er felbfl Mb bie feinen etttwl baMn genteffen, Dtm frifi^ Wer etmol j^inrin
tragen , fo oflfi SBrob gebacten toirb, nni§ er it^m am erfbn vom frifi<Kn 9robe HmS geben,
alfo anA, fo offt etn>ag gefo^ft nrfrb, muß er fein S^il ^ben, oerfl^t eti ober, ba6
er i^n ni<^t »oi iftelt, ober ba6 er frafl bon benen fo im <(knfe finb oerfpottet Mb ge«
f<^iin))ffet toirb, fo »irb er »o( fo )omig, bal er bem ^anfmirt^ fein ^aui Mb ^off
anjünbet Mb berbremiet« Snb fo biel noi^rii^t bab idr bon H^ ^ben tbnnen, totü ti
bon i^en fe^ (eimltc^ gellten toirb, alfo bad auäf bie fo im <&aiife finb, nic^ otel bon
Ifyn |n fagen toiffem IDiemeil benn mi bon bemfelben fo tief rebenl Mb fagenf ift, bnb
er fld^ anc^ offt anff ben Sbenb fe^ liffet, al( iß auc^ ni(^t o^n orfoc^ oiet fragend,
>») Clenard. in ArUtophan. Platum. nXovtog sigallkiit diviliM o( diTitianmi VfEma.
I t9a6 fl toi^ ff^n mfigff loal feilt subtttDlt tnb toefm fry, mir bimb auff kvad tvdfe
^ rr M 9ittti^t trage, tonb fehten Coltoribnii gufii^i bnb o( er red^^t natÜrli^et toeife
^ bie ®|»etfe , fo i^ t^U<^ gege^ Iviit, frrffe bnb toerge^. Da i^ mi ivo( fc^er auff
I )« annvortrn* 2)a9 erfle, mag fein sabtUBts bnb wcfm (etriff^, fo tfl H getoif, tad
er fein natfirlii^er f!>ta^ frpn fönne: beim mad bie StaturMfaibiger ober Hintorici natu-
I raleo i)on beit iiatfirli<^tt X)ra<^ fi^iten, [14*j ift befanbt Plinios (lib. 18. Na- [14«]
i toral. Hist c 8.) befd^reibet fie loeitUufftig , tonb berid^tet , ba< biefetben out meiften in
Snbirn feyn foOen/ fon^ foOen an feinem Orte fo M berfelben gefmtben loerben, benn
I etlid^ foaen im SBaffer, etUd^ aber auff ber (Srben leben > foQen aber nic^t einerlev 9trt
I bnb ®efcble(ffteg feyn, benn bie (o im tEBaffer {eben, follen bberoufl grofi, fi^r^Aid^, »nb
in bie gman^ig @(^tt^ lang, bie aber auff ber Qttttn, ben 9r>f<^en gleite feym Stfxe
Statut anreicl^b, foQen He fnoriger bnb ^ij^iger 9latur, ouf^ [fim etlid^e gan|} Setor«
rol^t feyn, loie bal Horoeras (2. Iliad.) be|eitget, n)el(^ ben 2>rad^ Draconem ni-
beDtem nrnnet, t>nb be^tiget baffelbe 3o(annei %)• 12, 3. S)a er ben @atan einem
groffen rösten Dra<^ Derg(ei<^et, benn er fl^et im ®efi<^e einen groffen rotten IDrac^n,
burc^ tetUifm ber @atan ffirgebUbet mirb« Snnb ber ComnieDtator Solini (in cap. 43.
fol. 218.) f(^ibet alfo bon etlid^: Sunt Dracones alij coloria ignei» qnlbiis in dorm
squamae eminent serrae ii|fitar. ®o foOen ffe aud^ bber bie maffen fe^ ^ij^iger t>nb fetoriger
SUitur feyn« alfo bad f(e mit ffiaffer ben Dürft tiU^t fdütn, bub ^ lefc^ fSnnen, foh^
bem mfiffen o^ «nterla^ bie Sufft gu fi(^ gießen, »ie baffelbe ber $ro)^]^et Sereniial be$
^rtiget (So)). 14, 6. Pllniaa (üb. ^ cap. 12.) f4freibet, ba< fle fo ^ifiger mb fetoriger
9latur feyn, ba6 fie am^ ber brfaAen ^Iben- ben (Blev^nten, mld^ bon 9tatur fel^ falt
Sttit iftaben, mit iifl nad^M^ foilm, fie fiOm t>nb bmbbringen, bamjt fie i^rel SluteO
genieffen, t>nb alfo ibren Durß lefAen tmb i^r en|finbete4 (Seblitt erquiden mugem 9lit
bemfeiben ^n)>t oui^ Solinua e. S8. t>nb Diodoma Sicoloii 1 187. 1. 14. ein. Diefe0
lolrb gUKir bon ben rechten tmnb natfiriic^en Drac^ gefd^eben, tooranfi ju bemel^men,
I bal f(e itoMir einet fe^r (i||[igen bnnb fmrigen fRatur feyn, ba6 ^e aber gan^ feiorig, ober
I fewrige fiieVtlbe Seifler feyn , bnb fo gefi|^inbe bnb o^ auff^alten , gleich tüit ber OKnb
I burd» bie l^fft fliegen fplten ^ bai fompt feiner lebenbigen Ratur Ober natitrlid^ binge yi.
j €feine (Beeilt betreffenb, f an man nid^ »iffen, ob er ienige gM<^|^eit mit ben anbeni
I iOrad^ (^abe, totü V^n niemanb r^ [14^] gefe^, tt?ie er ge^aQt fet^, in bem er iii [Ub]
ber e^Ie kvie ber 9li| bunl^ bie iBufft ^inpnul^t. 3ft benoegen niäfW anberl al$ ein Se«
fpen^ beg ITeuffett, baffelbe le^ f!^ in fo((^ feurigen ®e^alt einel folc^ flie^enben
Drad^ feigen, bnb bemel^men. Denn (Betre^ bnb anbere binge rauben, iß nidl^t eineg
natfirH(fKn Dra<^en tf^un, fo ifM au^ bnmfigli<9 benfrlben ^u fo((^ binge abri<^ten bnb
ba^u gebraudjien« 9tu m&d^te jiemanb fagen , ifl el ber Seuffel onb fein natfirlid^ bing, toie
fan er berni natfirlic^ binge, alf Setreybe etc. faffen, tragen, bnb burd^ bie £ufft feinen
Cuitoribaa ^bringen ? Sterauff ^u antworten , bal ein Oefipenß alfo befc^ebrn loerbe,
bal el fey ein apirttoa aaaiimpto corpore apparena, i. (Sin Seift, fo in einem ange*
nommenen £eibe erfc^einet onb f!(^ fe^en ISffet, a(fo ifl nu fo(<^ ein ^iegenber Drad^auc^
ein Seiß, toeldffer in einel fennrigen ^i^l^enben Drad^n Se^t fi(^ fe^en leffet, in berfelben
ein fi^Ic^el au^ric^tet, bnb foI(!b Setreybe feinen Cnltoriboa gufu^ret, bnb ifl eine folti^c
fewrige Sefladt ein natfirlid^ loefen, nemblidl ein ongenommener Mb, xotläftn ber ®atan
bun!^ Spttel Qnla^, aufl ben dementen, filmemblidl aufl bem Setoer an fd^ nimtü^i, bnb
iß baffelbe alfo befc^affen, bal er in bemfeiben bnb bttr<^ baffelbe, fold^ Setreybe bnb
anbere binge tragen bnb sitffi^ren fan. S>a9 Ie|te betreffenbe, ob er folc^e ®peife fo ibm
tfiglic^ furgetragen bnb bargefe|et wirb ber^e^re onb aufffreffe? Darauff ifl ^u anttoerten,
bal erfUic^ nic^t al^balb braug erfolge, bal ein fold^ Drad^e natfirlic^ freffe bnb fiti^ bon
fol(^ @))eife erhalte bnb lebe, fo i^m tSglic^ gereich toirb, benn el fan burc^ bei @as
tani gef^lkoinbigfeit biefelbe ttol für ber SRenfc^ Sbigen toeg fommen bnb (ingentcfft
werbrn, ob er fle fd^on nid^t griffet bnb berjel^ret Denn bal fan er burd^ SOttrl ^nla^
ttol t^un, bal er fol^ ®peife wegnehme ornib ^inrflde, bal el fefai SVenfc^ me^ fe^e,
»ie man benn (Eremt>el ^at, benn bitter anbem f^eibet Eoaebiua (lib. 7. c. 17.)» bal
bie «frd^ben 3q^rli(^ )u fonberlii^er 3<it, wann fie i^r Sefl gehalten, bnter bem 8erge
Pannaeo loeldj^er na^e [15*] bei^ ber @tabt Caesarea Pbiiippi gelegen, ein O^ffcr [15a]
getrau, weld^ mlrabili Daemonam artificio» bnb bur^ fonberlii^e iift be§ ^euffrll
Hligß fiir i^ren Slugen berfc^wunben. 2. @o erfolget barauf auc^ nic^t, bal berfelbe
Dra(^ eine mt&tli^ Sreatur ober lebenbtg S^irr fep, weil rr iffet bnb trinctrt, obcrfolc^e
Paul Einhorn.
im iq Ziffer 83(tt, %». 2, 14. 6» |U m olfo {n Ukn ttrpfUfM, ivriT f(r <E^ti|lni ^
1%, fo föimni üe {a nidyt rin fotcfi (Mcufifi^ i»iib <kttfof Mm f&^rai; brim idemonb ^,pl
H jioryni [13*] ^ian tAmen, nmVU^ Um lleBioeit, fettfi^ Mm^ fronmirn Ci^^ , tonb ^
M MfUtigfii t>ttb fiMrfgni Como ; Um in dOfu mtp ein tedKMaffm tBrffti fcyn Öb^. ^^
,21. lUefei mup i^ncn aOqeit mit iM^tem Cnifl bnbSlrii fürgf ^trn »ertfn. ®e(te jgii
m ni(^t6 )tt er^Itfii frtiii Mb fie bim^ tmv^nligc i»iib rm^ (bma^nungm ba^on ni^t ||tt
^f^ tvolfen, fo mfi^ fie ed bm Sfanq^tm Hnti litun OrM anieigm, bal fol^ '^||
ijUtigm Mb mu^twiOignn Oefeti gcoe^tt kvftibe. 94 ^iv^ffeCr atrt gatil nbl^^ ttHnm .^^
e ^floce^ f((<^ blefr« flrif|ig rrfimbigni, i^en aufl •ottrl ffiort bA< gegnit^I fur^Iten, miki
Ib fie enipUc^ bntmid^ni oftbcn, fit wttUn wx jMfm trügen fflefen tv^ talb at« ,^
iMngm fryn« '^
* «*■
^a9 füttjfte (Sopitel. #i
Bmi ilfM 2)ta4m« P^tt wie ft Mcfdini IMifm, ^tOtm, iü ft te
IfM iQMbifeni §v|altai, i^sb fM» tflrrley fllitct {««efoadbt, »«« fe [|2i
lOon bdi Mm ^t^m liefet man, bal ftt einen feefonbem ODtt bf0 Reid^umM ge« '^jl?
^6t, ivelcl^ f{e Plotmn genunbt, berfelte ^t i^m aOetify Mter Mb flUHdyt^b Y2
|tttoi4t« boranb benn bie fRtÜ^ i^^ olf bet (le mit aderie^ SUU^tffiaiA bnb SAtte toerp ^t^
fe^rn, mit (efonbefem Oottelbimft gereift, wb i^ gcbienet. fEUetvol am^ offtnio^M 'J^
bind^ benfelini PIntom» bet Reid^t^t an jf^m felbefl i»erfla«ben wtib % Qinen fold^ ^^
Mfm Mb abf^ewiicben Sfegott bei 8lfi(9t|wmM ^ an4^ biefe Ration ^tt^tt, tUl^ fie jj^
ittff i(re Si^ead^ $nfe ge^eiffaii bie SentfdNr kveil fie iffn fonfl nii^t mtffen ^u nennen, *7J
^en }l^ ben ^adfm, Mb »iib beifctte ni^ ^eute jn Soge toM bielni geilten, toiirtb ^
foC er benen bie ibn hrp fii^ ^Urn aQeriey Vctreybe Mb 0fiter gnbtingrn, mel4^ H "J"
)enen, bie «g ni<^ mit i(^m ^Iten, f^^ten, Mb benfelben bie i^ bey fU^ff^fm {ubtingen ^l""
kL 6eine [18^] Oe^aOt betitffenb, fol er gool 9e»r<ro^t fr^n,. Mb iv{e- ein brennertb '<[]"
$nvr, bur^L bie Snfft gar cHigft f^ih|(ie^ ffiami er Icbig Ift, Mb mit (Betreibe ni4^t "*|
Tfüflet, fol er gan\} 9ewif>ro^, »alin er aier Jlom Mb onbere binge ge^^ien, Mb fl^ '^n
»amit rrf&Qft, ganf blow Mb abfdKwH(|^ an)ttfe^ frM* Oann nu ein <^n^irt^ fUl9 ■"
einrg !Dienflf0 gebrand^ »il, bnnb i^ balten ba6 er i^ ReiiMnnlb )uMnge,. fo *nnt§ 'fl
r i^n, nrfe man m(4^ beri^^i in ein befonber 9tfMi^ i^tm, vMä^ berni fe^ fonber, #
einlief Mb )ierii(^ mnp gehalten »eiben, berni ei mt§ ba niemaiib Vmbn geffeit, olf bet #|
SBirt^ Mb ben er brin baben »ili eg mu| aui^ ni^ft ifberman leifffni. toal eg f&r ein ^1
Mia4 fr9 Mb »o^n t9 ttbüxotü, in bemfetben muft er i^n tigli«^ fl^eifen Mb trSmteii, 41
nb ikn Mn aderley Sffen jn eri^ etmai bringen bnb geben. %\%, »ann er bratoet, nwi ^^
tf ^ n felbfi bnb bie feinen etttHii bo«»M gentelfen, otm frifi^ Wer etmol j^inrin AI
fogen , fo offi 9rob gebacten toirb, nni§ er i^ am erfbn vom frift^ Srobe etUNil geben, ^
(fo anA, fo offt etnnii gefo^et mirb, mui er fein ifitü ^aben, oerfl^t eti aber, bal %
r i^n ni(^ n^ol ^ft, ober bad er fonfl Mn benen fo Im ^anfe finb toerfpottet Mb ge« '|
t^ffet mirb, fo mirb er »ol fo )omig, bai er bem ^ouSmirt^ fein 4^u$ Mb ^off *i
ii)iha!et Mb tierbrennet. Snb fo oiel mtfti^t f^i idr bM ifyn ^ben Hnnen, meil ei M
m i^nen fe^ htMi^ gellten toirb, olfo bai ani^ bie fo im «^anft finb, nidjt t>te( Mn H
m }tt fagen toiffem IDieoeil benn nu Mn bemfelben fo oid rebeni Mb fageni ifi, bnb |(l
M anA offt anff ben Sbenb fe^ ttffet, alf iß auc^ nUft o^n brfiK^ biet frageni, «
H
"») Clenard. in Aristophan. Plotum. nXavtog sigwftoit dhriliM ot diTitiamm DGmn. k
t9 be^ fryii mfigr« iva6 fHii sulMtaiiit i?i^ ivffm fryi tvie Mnib ouff ttHi6 torife
9 9etrri^ trage, totib fHmn Qsitoriboii giifii^/ i»nb o( rc rec^t tiatiMi(^ toeife
»pfiff , fo i^ tSgttc^ 9rgr^ )viit, frrfTe i»nb bn^f^* S)a ifl mi tod f^wrr aiiff
mooTtm* SM riftt, toal fein MbtUnts tonb toefm (etriff^, fo t^ t9 getoifi ta6
in natfirlidKt 3>ra(|K fepn (tone: Um tiHi6 bie 9laturffintiger ober Hintorici mtn-
I Don bm natfiriic^ 3)nu^ fiM^# [14*j ifl Sefanbt Plinios (üb. 18. Na- [14«]
L Hifltt. c8.) 6ef4^iM fU lodtMnffHg/ bnb beti^^tet, boi biefetben am nieiffen in
m fryti foQen/ fon^ foOen an feinem iDrte fo biel berfelben gefunben toetben, benn
f foUeti im SCBaffer, etli^K after ouff bet Qiten leben > joden aber nii^t ünttit^ 9trt
iS^dütä^M feyn, benn bie (o im Shiffet {eben, foflen bberonl giop, fd^Ai«^, »nb
ie gtoan^ig @(^tt^ lang/ bie aber auff ber CMen, ben Srtfd^ gleite feyn. 5t)u
n amtUiivl^, foUen j^e fnoriger tonb ^ij^iger Slatnr, an<^ Hm etlid^e gan|} Setor«
fei^n, tvie ba6 Homems (2. liiad.) be)eitget, toM^n ben 3>vad^ Draconem ni-
lem nennet, bnb be^etiget baffelbe So^nnei %)» 12, 3« S)a er ben Satan einem
fen Tollten 2)rac^ Derglei(|Kt# benn er fiM in ®e{ic^e einen groffen rotten 3>rac^n,
I) tt>ek^ ber @atan fitrgebilbet loiib. Smib ber Commentator Solini (in cap. 43.
218.) f^reibet atfo bon etlic^: Sont Dracones alij coloria ignei, qolbas in donw
lamae eminent serrae ii|fitar. So foOen fie ond^ bber bie moffen fe^ ^i|(iger Diib fennriger
nr feyn« alfo bal fte mit 9Ba|fer ben SDitrfl ni^^t ^Qen, twb (l(^ tefi^ (Snnen, fon«
I mfiffen pffin bnterlaf bie tnfft ^u fUf litfim, ttie baffeibe ber Vt^ipfitt Seremiol ht*
^et <la^« 14, 6. Piiniua (lih. ^ cap. 12.) f(^ibet, ba< fie fo f^ifiger «nb fennriger
knr feyn , ba6 fie auüf ber torfa^en ^Iben ben (Hrv^ten , ttel<^ bon 9tatnr fe^ falt
it f^aben, mit üft nacbM^ f^r fie fiflm bnb bmbbringen, bamit fle iM IBInteO
ifffen, Mib alfo ibren IDnr^ iefcben Mb il^ en|finbeteg Seblftt erquiibn mitgem 9tit
ifelben pmpi ond^ Solinua c 88. bnb Diodoma Sicnlua f. 187. 1. 14. ein. iDiefeg
b itoüt ton ben rechten broib mÜtdU^ S)ra(^ gef4^eben, uwrottp jn Deme^men,
I fie sioar einet febr |^|fgen «nnb fmrigen fRatnr feyn, ba6 |le aber gan| fekorig, ober
nrige fUe^nbe Qkifter feyn , bnb fo gefc^minbe bnb o^ onfKalten , gtek^ u>ie ber OKnb
r4> bie Ibtff t fliegen folten ^ baf hwtpt feiner lebenbigen 9tatnr ober mUArUi^ Mnge yi.
(ine (Befallt bftreffenb, f an man nicbt n>iffen, ob er ienige gleid^eit mit ben anbem
taäfm ^aie, totü i^n nicmanb r^ [14^] gefe^, tt?ie er gebaut feb, in bem er in [Ub]
: eple tt^ie ber 9li| bunl^ bie iBufft ^inpeui^. 3ft benoegen jaHäf» anber# olp ein Qk«
mfl beg Seuffeld, baffelbe le^ fi^ in fol(^ feurigen «Oeflalt eine« folcben flie^enben
rai!^eng fe^en.toiib toeme^men. ^eroi ®etre^ imb anbere binge ranben, i^ r^ eineg
itiirlii^ S)ra4^ t|^nn, fo if)9 auc^ t)nmfigli<^ benfrlben |tt fol«^ binge abrichten bnb
i^u gebrani^ 9ht m5<bte jiemanb fagen, ifl el ber Seuffd onb fein natiMi<!^ bing, toie
n er benn natfirii^K binge, alf Setreybe etc. faffen, tragen, bnb bnrd^ bie £ttfft feinen
nltoribna zubringen? fSorauff ^n antworten , ba6 ein Oefpen^ alfo befc^eben loerbe,
lg el fcy ebi apirtUis aaanmpto corpore apparena, i. iShi Oeifl, fo in einem onge*
»mmenoi £eibe erfc^einet onb ^<^ fe^en laffet , alfo ifl nu fold^ ein ^iegenber IDracbe au(^
in 0ei^, toeld^ in eine! fennrigen flie^enben IDrad^n Se^lt fic^ fe^en leffet, in berfelben
In fi^c^ att^id)tet, onb fol(b (Betreibe feinen Cnitoriboa gnf&^ret, »nb ifl eine folti^c
mmge dr^aflt ein natfirli^ tvefen, nembli«^ ein angenommener Seib, toelcben ber ®atan
ur<b ®Pttel 3ula$/ auf ben dementen, fftmemblic^ an§ bem Sett>er an Ißdb nimUßü, i^nb
ß baffrlbe alfo befc^affen, bal er in bemfelben t>nb bttr(^ baffelbe, fol«^ Setreybe t)nb
inbae binge tragen bnb |uffi(^ren fan. 3)a6 lebte betreffenbe, ob er fol(^e Steife fo ibm
SgU<4 fürgenragen mt bargefe|et »irb wcitlftt onb aufffreffe? IDarauff ifl gn antn;orten,
)^ crfUiib nicbt alfbalb braug erfolge, bal ein foU^ 3>ra<^e natitrlic^ freffe cnb fi(4 toon
folc^ Steife erl^alte bnb lebe, fo i^m tfiglii^ gereich toM, benn el fan bnrc^ bei Sa»
tani gef4Jkoittbi^eit biefelbe tool fftr ber SRenfd^ Sbtgrn n^eg fommen bnb ^ingeractct
koetbrn, ob er fie fcbon nid^t fj^tt unb toerjel^ret IDenn bal fan er burd^ ®£)ttfl ^nlaf
U)ol t^un, bal er fold^ ®peife »egne^me oniib ^inruite, bal el fefai SVenfc!^ mebr fe^r,
ttte man benn (Ereni)>el |^at, benn onter anbem fcbreibet Eoaebiua (üb. 7. c. 17.) > bal
bie «gebbra 3Sbrlt(^ SU fonberli(ber 3Ht, »ann fie ibr Sefl gehalten, bnter brm 8ergc
Pannaeo toeldj^er na^e [15*] bei^ ber @tabt Caeaarea Pbiiippi gelegen, ein O^ffct [15a]
gft^, tDtläft^ mirabili Daemonum artifido» bnb bur^ fonberlii^e Stfl be§ ^euffdl
riligfl füt i^ren Sugen berfcbtounben. 2. @o erfolget barauf aucb nicl^t , bal berfelbe
^a(^ eine natfirli(^ (Sreatur ober lebenbig S^irr fep, n^eil rr jltTf t Dnb trinctft, obcrfolc^e
Paul Einhorn.
®)Kifr tmtfßH: Sfim ttNum Moir ft^ mi^§Am tvottfi Mb M iNu^rk^ ^fHt lai n
toütfiafftifi effe ^Bivib trfnife, fo orfMgd bo4r Nffirtte touait 1104 nMt IDnm «lan «mir
UMil fo((^ Cffm t>ii0 Xiliidni ompri^Kt, disHiigviffcii ioter eoMesfioiiaB et comestiooiii
caaMoi; itm» hter coawttioiiaM et coDOoetfoneai» sive in «ibstottliui eooYer*
«oDem; beim n Iffft ^toat, atnr iii<^ |tt Um Cnbe, tal rv |k^ b^tetrd^ n^Ite, biito
Ml fo((^ &pH^t le(e, »ie Me (dkiiMse Snaimmi^ fM^en er t^ eH mit nlt brn
fltmfd^ |ii conTenireo, bnb {le |ii Uilfinn, at( fry er riii Kmfj^ ivif fk, tmb iiiftf!<^
fl^ tufd^ Mfffttm mittel «lu^ er^tm, Ntinri^ {le fi«^ et^en« Wfo tai man «vol
nadftgeSen, bal bev Satan in fold^ angenemmmen teKe trab in spede birfer S>tQä^
fre^e, et qnidem rererA» propirietate tim CrrtninintieA qnan PnysicA; non antem
Metaphprici» aber alfo bal comettionis eanm nlf^ ba fry.
fBal ben 3)fa<ten anrek^ ben Me gn QaM gee^ bnb angebetet, bef h Frag*
mentin Dtnielia cap. S. (in ▼nlptm cnp. 14» 2i.) geba^ft tokt, toAt^ toie Aum ba
liefet gefreffen bnb gefoffen, fo ift berfelbe ein te«!^ natfeUi^ 3>vad^ gcbefen, vkfä^
»ie er bal nat&rU<tc Seben ge^t, olfo a«^ gn ei^tung feinel teibel rec^ »Kni^ffÜg
Dnb natfirli«^ wff^f bnb tNit bal mit biifem 3>nM^ nk^ gn f^, benn barant fan
man ni<l^ betoeifen« bal biefer an^^ ein wdMiil^ Diib (ebenb^et J>taä^ fey: S)enn in
foI^K SUnb^it finb bie ^efben anf geie^item Srt^ iSotM getauten, bal f!e va^ bie
alIen>eWMrtlt<^|lm binge b«b abft^elolii^ nonstrn für Mtter gee^rrt tmb angemffnu 9ln
mSc^te temonb awl^ miffen uwflen) »anmfb bie Qab^limier benfdben S)vai|en fBr einen
[15bl ®9tt g^^ »nb angebetet, berni t^ brfad^ miib tl {a aid^ gefüffe^ [15^] fe^m S)ie
Srfad^ ift beb bem Syra jn finben; berfelbe fc^reibet bber benfelbm Ort, bal er ifjitim
niäfii gnti get^n, »ie er benn and^ nid^tl gntel tffm Hmm, fonbem feb nur ein lauter
sBetrug ber <6ebbnifi|en $riefier bnb 08|enbi(ner getoefen, todäft mnb genief »iOcn, bal
arme blinbe Sotd alfo bergleitet , bal el i^ e^ren Dnb anbeten mftffm. Modus coleodi,
fpxUUft er, nt diennt aliqni, ent per qnnedam inolrnmenla, fscla de corio Vita-
line plena aqua: et ideö dieebantnr hydmiia: Saeerdotes antem illina templi
percntieiMiht lila -hydmiia virgis: et ile reddebant aonitani terribilem, ad quem
eicitatna Draco» emittebat ailqnando fmnua» aliquando ignein: Iqined bominea
vulgaren videntes btnd reputabant quasi sacmm: et iie indiaati ad terram ad-
orabapt: qnia in boe deccpti erant i sacerdotibas colentibns illnm Draconeni
I»ropt|»' qnaestnm t^mporaleaii , quem inde reportabant ib«i Iß bie Srfac^ foU^
ctKmblofen Sottelbienflel gemefm. Olfo bleibeti, bal birfer S)rad^ nic^tl anberl fe^, alf
ein 9eft)en^ bei Smffrf^i totl^ ben armm berblenbeteii Sentm itif&<fym Sleic^t^umb |tt«
fi^, bal er {ie bei Vmigen beraube* Somit* er genugfam bortbut Mib an ben S'og
gibt, bal er ber @atan, bal ifl, ber Sieberwertige »nnb Seinb Sattel bno ber feinigen
fey, ber fUf, »ie in allem, alfo wäf in biefem Sott bnb ben feinigen entgegen fe^
S)enn bon buferm lieben 4KBrm Cforiflo icuget ber St)0{M $aulul 2» Cbrint^. 8, 19.
Sal ob er glek^ reii^ gcwefen, fey er bo<^ mnb bnfem »iOen arm. »oiben, bal er bnl
bur«^ feine Sirmu^ (»ig reU^ mai^: Siefer aber begc^ bal contrarium, inib ma^
feine Gnitorea, bnb bie iffui a^^öngen, )eitU(^ rei«^, ai^ bal er fle euMg arm nia<3^.
2>al i^ mt tool einel ber abf(%lpli(l^|lm imb fi^blii^flen binge, fo biefe Station ie
begr^ mag, in bem fle )U fob^ bifen ttnbe, fbl^c S>ra^ ^It, nmblUi bal fle f^nm
Outer bmib Sleic^t^b gubringen. Seil el berni nu fo ein bIS onb fÜ^blici^ bing i^,
116«] fo feinem S^rifien }ttt^ gebfi^, {a bafükr wä^ ttol Diel [16>] «(ifbben einen abfi^
tragen mSc^tni, alf erfofbert aller tretoen C^rifUt^m terer Mb 0rcbiger9mbt bub Se«
toiffim , tta fit bie armen berblenbeten -teute nii^ aOein trrmlidlf bnnb emfHü^ bermo^nen,
bal fle fi4^ für eine fold|K fcbanblofe IBerfü^rung bei ®atanl ^flten , fonbem ou«^ fo »ol
5{fentli4^ in ber (Bfmetne , alf ba ^eime «Ott ben SOmfic^tigen (er^id^ anniffen , bal er
ia bem bifen Seinbe ni<^t Wad^t Mib 0ettHilt geben, bie armen itwtt loeiter fo erfc^redlii^
iin>frfu^ren, onb mit fol<l^t abfd^ewUcbm Singe )u bet^lren, fonbem fle gin|fU^ ba»on
eHreben , bnb folc^e bei Satanl Barbe bnb ff^nblofen S)ra<l^ bertilgai bnb bnter {frre pfiffe
treten tootte. Daneben t^ bon nl^tm, bal fle j^e Qfemeine trewlic^ bnterri«!^^» bnb i^r ffo«
balten, toai el für eine groffi^ bnb grawfame @finbe fey. Snb bamit fle bie armm Beute
ia brtoegm einm 9bf(^ bafSr )u tragm, mfiffm fle hierin aud^ rrc^t, Mt^ einffiltig pro-
cedlren» bnb bte grawfomfrit fol^el bhtgel Ji^m furbringm^ 1. ab impio, loal el für ein
(Bottlof bnb abfd^lic^ bing fe^ , fld^ (SOtt bmt 4(lrm Dnb brm toa^m (Bottrlbifuf) enU
|ie^ , bnb bem lebmbigm Smffel bnb feinem ®ef^fle btmm, Dmn mal fan ein folc^
61
araiofamer Sienft fo hm %tuf(A eefd^i^r, anbnrS für eine Selp^mmg ^Un, mib tvoS
fan t9 mit f{c^ (ringen, olf M etpige Scfterten tmb Me Seitanmtf. 2. Ab Inhonefito,
toa^ ed f&r eine groffe ®4ftnte fey, terc^ ben Senffel feinem Sieben ha$ feine rau^
^nb i^m Luftringen iaffen. SDenn fo ^len t>nnb feinem 9i^eßen hai feine l^eimlid^
nehmen eine groffe Sd^nbe ifl« loie biet me^r i^ t9 eine groffe e#mbe, mit bem
®atan bnb feiner <&ulffe Mlen, Dnb ben 9lt^t^tn bei feinen Beronben« Snb fo biefetben
iofames ober wutiftii^ imU {tob, bie felbft i(rm 9le^efien befielM^en, n^ie biet me^r {!nb
t<a 3)ie6e mkb gnmr infames, bie bur^^ be6 ®atan0 ^iilffe ^Ij^len onnb ffUMfif^voA er*
langen? 3« Ab incomniodo, tM fwc ein Sn^ an§ folc^ S)ienffe ent^e^, nemHi<^
ba6 bte fo ba6 ü^wii f^ioerUi^ bon Sott bem ^Kbm geknifft weiben, onb too fle nic^t buffe
t^ittt/ [16^] emig berio^ren Ir^n mitffen, ouc^ aO^e te biefrm Seben i^ ®traffe em< [I6bl
^fangen, benn bie (Erfa^ng f^t§ bezeuget, bog bie fo foldl^ S)rac^ gellten, nic^t teiel
®Iud9 ge^t, bnb bog baffelbe fo fit i^nen angebracht, giit^i^ berfc^uiTben, au(^ tool
baffelbe fo f{e gut^or ge^bt Dnb mit gutem Sütel befeffen, mit Dmbbrac^t bnb berberbet:
5Denn man ffai eg erfolgen, bal foI<^ Sfiter nimmer auff bie 9la(^fommen gera^ten bber
fonunen feyn, ani^ tdd^i bie anbem, gefc^toeige bie britte (Erben bat>on fro^ toorben, fon«
bem ftob an ben Settelflab gerafften, alfo bag an {^nen toor toorben ber gemeine SBerp,
de mald qnaesitm non gandet lertina haerea: SBnb $faL 37, 35. 3«^ ^abe gefe^en
einen Sottlofen ber mar tro^ig, bnb breitet fiäf auf bnb grftnet loie ein Lorbeerbaum. 3)a
man fur&ber gieng, fl^, ba mar er ba^in, ^ fraget ilod^ il^m, ba moib er nirgenb fun«
ben« 3|l eg aber ni(^t ein erbirmlitt bnb iSmmerli^ bing, bun^ fotti^ ein f<^nbIo{l Wittel
Dnb einen fot^Kn onbefUnbigm SMö^tf^nmi, fo mit bSfen (Semiffen, fid^anb bnb @imbe.er*
toorben bnb )u megen gebracht miirb, and» baffelbe fo man mit guten ®eu9iffen ^at, ber«
brrien bnb berlieren? fflie tiiel eine grtffere 3:^rffeit begeben bie, alfKEfau, toebberbmb
etee @ti))|)en feine (irbfc^fft bnb erffe (Bctart ba^in gab bnb berfc^te «eitef. 25, 32. 3a
blel bnbemfinfftiger finb fie alf bie bnbemfinffrigen Satoe, toHc^ Sraber bnb ben bnfUtigen
Jto^t fBr.bie $«rlen erme^len, in bem f{e nic^t aOetn ifft molerioorbeneg ®ut, fo (fe mit
guten ^itel |faben, fonbem aiu^ i^re SeHgfeit, bmb fo einen fc^blic^ Semimt geben,
bnb baffelbe, fo eine gar geringe 3eit er^emli^ ifl/ bagegen aber etoig (rindet, an beg
fbit ermeblen, bag Vmig erfremet; berat alfo rebet Theopbylactoa bon fol^em Sute:
Deleclat ad tempua» craciat perpctoö. 4. Ab injuato, bag eg bnbiH^ fey, ia bie
f^^ejle aSnbiaigfdt felb^, bag man feinem Sttfftjitin tdäft allein bag feine nim^t, fonbem
ttodl^ bur^ beg ®atang 4filffe baffdbe tbut S)enn eg i^ 1. oieber Sotteg 8ef^^l, mU
(^ 1* gebotm man fol feinem sile^m nic^t ^(flen, no(^ mit bSfra flfiden bag feine
[17*] an jfä^ bringm, loie biet me^r l^at er berbotm mit bem 6atan bnb feiner ^filffe [i7aj
eg |n f{(^ reiffen* 2. <^t er gebotm bm armm SRe^e^m ju gebm, Cfai« 58, 7. Srici^
bem 4ungerigm bein ^rob, bnb bie fo im (Slmbe ftob ffii^re in beto <Ckm§. S)u aber
tbu^ bagegra, bnb nimt>ß bem araim niil^t aOeto bag feine, fottbem ergibß bi(^ bem Seuffef,
bag er bir beineg armm 9te^m @^^f bnb Slnt gnbrtoge. 9iirl anber iß eg toieber
bie 9faitur$ bemt bie Statur felbß mil bog man einem iebm bag feine laffe, toie fle bemt
gebotm, hooeatA ?iveie» nendnem kedere, annm eoiqne triboere. S)u aber^anbelfl
in bem micber bie 9tatur felbfl, mann bu bag tfyxjjt, te bem bu betoem 9le^m ni<^t
aUeto bag feine nid^t Ififfe^, fonbem bii^ auil^ bem €>atan ergiebefl, bag er eg i^n raube
bnb bir zubringe* 9(u0 biefem aflm ifi )U eife^, mag eg fftr eine groffe bnb fc^mere
®iinbe ftp, morau$ fle berni billig, meil fie (E^ri^, ia Wmfd^ ftob, foltm bemogm
merbm , fpl^ Sremel gu meibm , bnb fiir fol<ber gramfaniien berfii^ng beg Satans ^df
|u ^&tm$ bagrgm aber ft<^ gu befleiffigm, mit>®Ott bnb gutm Semiffm noc^ i^rer 9la(mng
)u tra<btm , bnb fUf mit bem genfigeri gn laffm , mag fle mit i(rrer Arbeit bttb <S(ri^i(^
o^nbt^temng, in i^em Semff, tfm^ Sotteg €iegm erlangm, bag ifi eto recbter {Reichs
t^nmb ber O^flm, bnb mirb berfelbe to Sotteg SBort geruhet, bag er aOeto beßSnbig
ff9, bnb auff bie Slad^fommm gerade. S)enil alfo rebet S)abib $fal. 128. @elig iß ber
aRann ber bm ^Qtrm f&t^Ut etc. S)er «frCrr toiib; biH^ fegnen auf 3ion, bag bu fe^
bag @Iu<t demfalem bete lebenlang. SSnb fe^efl beine Jtteber bnb JlinbegJtinber, triebe
bber 3frael. ülBag fonfl auffer ber 9ur<^t beg «fiKErm bunb bSfe 9ttttel gefd^ic^t , ifi bmb«
fonfi, mte bag ber 127.$falm ▼. 3. bart^ut: (Eg iß bmbfohß bag i^r frü^e auffßr^et etc.
äinb $rob. 10, 22. <Der @egm beg <&<Erm mad^et reic^. (Ein folc^r 9lei(^t^umb ber mir
Sotteg Sun^t bnb gutm Setoiffm ertoorben mirb , mann er glei(^ gering iß , iß biel beffer
benn groffer Steidi^t^umb ber bucd^ b9fe SRittel s» toeg^ gebracht mirb, wit bag aberma^l
[ITbl eammliV"] UftiMgtt 9m. \b, 16» 9$ (^ (cffn totfdq mit tnr 9urd^ M ^Qtm,
Um ein stofftt @d^| tarin ^imt^ ift Snb maim man fld^ an fUdKm diricbtftttiii^, »6
er gidd^ gering ift, genügen left, fo (Kit man atteieit genug , »ie bng @. Vanlug ta|ii
mmof^ L %m. &, 6. C« i^ ein geoifer tfewinn, »er 0ottfelig ifi, Mlb l&fft j^
genugnu S>enn wir (aben ni^^tg in Me ffidt 6ra4|t, baramb offenbar ißg, irir »eiten
and^ nicf^tg ^inau$ Mngen,
S)er (BOtt aber bet SrieM (»trete ten 6atan mit feinem f^onUefen wib toerflnittett
2)radKn onter ter armen 2eute Sfiflfe in ffur|en, (Rom. 16, 20.) »nb t>ertilge foidK So^
onb ^yranney teffelben, bamit in biefem guten ftmbe biefelbe ^dft nicf^t me^ regen, fonbeni
an berfdben fjiat wabre 0ottelfttr4t wib QMSnbtnif bei ^Chrm wac^fen t>nb allezeit t»nter
ibnen feinen Sauff ^ben muge, übnen*
^ami b^^in «mter i^nen ieman^ gefiorben , bat er ^n feiner Jtleibung , ber 9tami in
feinen Starni«« bag ffieib aber in ffieibegJDeibem Mafhnliidl^ miiffen eingefleibet «»Hb alfb
in ben ®ar(t geleget »erben, t»ttb baRelbc |U bem enbe, bag fle in iener Seit ober im
ewigen Seben ibre gute Aeibung ^tten. ffinb iKimit fie «aiä^ mit anberer 9lo^tturfft Der*
fef^ ttmiben bub aOba nid|f t mangel leiben bfirfften , baben fi< itintn 0elb , Wnge , Sttatrln,
Silber, Oefcbmeibe onb bergTei<ben Mnge mit gegeben, tonb ii^ ben Sard geleget, bantit fie
in ienem £eben fhb geb&rU<b<r maffen er^lten fSnbten', benn fie nid^t gerne »olten , bol
bie irrigen »elcbe aUffie genug ge(«br imnb »ol gelebet, in iener Skit no^t iiitb mangel
leiden folten. IDeifn eg i^ bie 9hitien für fielen anbem |ttm Qtiilüt^ Utfx geneiget, onb
ift feine gr5ffere Wudfeligfeit bey t^nen, alS aOejett doO auff ^^en, im fegent^eil feine
[18al ipAfitti [18*] aBnglftdfeligfeit, alf nic^t (u^effen Dnb )ufauffen ^ben. Snb ifl bog ibr
Olaube ge»efm, bag »er bi^ genug gehabt, »ihrbe Iki au4^ bie fuQe l^aben, »er aber
afl^e in Srmu^t gelebet, »ikrbe ba audb ^o^i ^nb SRangel leiben, borumb fie bemi, »enn
fie au(b geringeg Sermfigeng ge»efen, bennoc^ bamac^ getrad^tet, bag fie fie im S^obe
»ol oerfe^en, bnb mit guter itteibung, amb anberem SBorrafft wol abfcttigen m6(^ten.
Johanuet Brebtinn ber f&rtreffli(!be TbeologoB fd^reibet, (in cap. 16. Locae
Homil. 15. fol. 495.) bag mub 1» f^^ 3Ht Seute ge»efen, bie eg bafitr geilten, tag
^ie auff (Erben genug ^ben, bie grftf|efte (BlfidfeligfeÜ »ere, bnb »er bie genug J^Stte,
»(trbe in ienem Seben am^ tooQ autf babm , im grgent^eil »firbe bcrfelbe ein Bettler fe^n,
ber (fie ein Bettler gf»efen. Sunt» f)>ri4t «r , qni polant, feliciUlem hujus seculi
summam ac veram eaae felicitatem, et enin ease aauctiorem et DEo graliorem,
qui in hoc aeculo ditior ac feiicior eat Infelicitateni autem faojua aeculi, vide-
licet paupertatem, exilia» aefriludinem , et id genus alia, exiatimani eaae »um-
mam ac extremam calamitatem. Uude vnlgh dicunt : Qui in hoc aeculo mendicua
est» necewe habebit in fuluro aeculo panem oatiatim petere. ffier ^te bettelt, ber
mu$ bort md^ IBrob ge^en. @oldK eine grobe <&ei^bnif(be S^^or^it bnb Sleif(bii<^ meinung
bieffg Soldeg (fat man fcbon borttngfl mit ümft »erboten, bnnb mit Sleif abf(^affrn
»Oden, aber totU, man auff i^re STobten bnb Oegräbniffen »enig acbt ge^bt, ^at fie noc^
bi$ auff biefe ftunbe nic^t m&gen ginbli<b Ifingelegrt bnb abgefd^affet »erben. 2>enn bie
meiflen bnter i^en begraben no(b beute i^re Sobten auff ibren eigenen Segrabniffen, »ie
fie oon Wterg ^er )u begraben pfitqtn, bafdb^, »eil man nid^t a(^t brauff ^t, pfUgm
fie. no(^ folcben i^ren alten böfen (Bebrawb ^ a^t ^u nehmen, onb eg alfo gu macben,
1^^ i^|t gebacbt ^b bag eg be^ ibnen nod^ fiblid^ onb gan| gemein fep, ^ab i<b feib^
gefrben onb erfahren. 2)fnn al$ auff eine 3^itr f&r etli(4en Sabren auf bem Itenbe ein
fBkib auff bem Jtirc^^offe folle begraben »ecben, ba [18^] »oltrn bie ;lrager bie ^tläft
auff^f^, toU ha» einer bntet i^ren Sinnen fal^, Ut er hü$ man ntäf anhielte, benn
H mere etttMl ^»ergeffen, gieng tonit (fingu »nb ^edte in aOer gegemoart (Mb e6en )um
Skdtl M ®arfe« (inein, oie er brflBer Ufpt^äfm toatt, ontawrtet er, H tont U^ i^en
Mitt^Iid^, er f^t t9 nittA anffbrail^t, »dte e« au«!^ nic^t abfc^ffen.
Selbem «^bnif^Kn Mfen Oebrand) fan man nid^t beffer f&rfommen, alp M man
bfte lieiite ^eiffig bnterrii^te, ba6 baffe(6e nni« ben iTetten gefc^i^^t, a(§ ba« fie htneHtrt,
«ige|pgen, t)er^äaet Dnb |ierli(<^ eingeleget »eiten, ben Serflorbenen ni(6t0 ^(ffe, fonbem
nur wnh ber Menbigen miflen gefc^bf , bal biefelben an i^ren berflorbenen 9le(^efim,
Sreunben bnb 9}envanbten , UHimi fie nid^ toel Dnt e^rlidy eingeleget »erten , einen abfcbew
^6en mfigen, fon^ ift^ i^nen felbft nid^tg nfi(e, benn fie wiffen ntc^ig tat)on UHig ibnm
»ieterf&^ret 9Ufo ^elffe eg and^ j^ren Serffanrbenen nid^td, bag fie fie in {bren Jtleibern
begraben, Diel weniger bag fie ibnen i^r Silber, (Sefd^meibe, SBeutel, ®elb *>nb anbrre
binge mit geben« (Denn bie fo aU^ie wie (Ebrt^en gelebet bnb fettg in bent <&<Srm ent«
fcblaffen, bebfirffen beg alleg tdd^t, immaffen fie in {enem ithm t»pn (80tt bem <&($rm
mit beffer JHeibung onb fRo^tturfft berfeben werben, toit fie ffit gehabt, benn fie wanbeln
für i^ in weiffen Jlieibem , weld^ gewafcben ünb bede gemad^t pnb im $(utr M 8ammrg,
barumb fie fitr bem @tuel Sotteg finb, t>nb ibm bienen Sag bnb S^acbt in feinem ^evxpti
9Ipocal. 7, 14. 15. IDen Aottlofen aber, fe ben redeten tonb wahren ®Ott nid^t erfantt,
®ottlof gelebet, mt ber Seligfeit nt4^t tbeiibafftig woiben, benen ^ilfft eg aucb nid»t,
benn bog Silber, @ff:^meibe, Qelb, gute JKeibung etc. Knnen fie bon @k)itrg B^m onb
ewiger 9erbamni§ nicbt erlSfen no(^ erfirn^en, benn eg foflet biel bie ®eele gu erlSfen
fßfal. 49, 9. 9)nb mu§ i^r Silber , ®olt t>nb @elb mit ibnen fel^n in ber iBerbamni§
Slct* 8 , 20. SBeil eg brnn nn ein «^ei^tnifd^er ®ebrau4, fp bon Spttlofen 4e9ben , welche
i^on (Sbtt nic^tg ges[19*]wttfl, auff fie fommen, bnb bagu nt(^tg nfibet, fonbem ganb [19t]
isergebliilb iß# ^$ ift ^on wUftm bag fie fidy fol^Kt <&ei^bnifdKn bnb ®ottloffn Oetoon^eit
mffem, tnrt) {1^ lobten wie (Elften gebfibtet, al$ bie ^cff^ung ber Sufferfle^ung t>nb
bei ewigen £ebeng i^^, S^^icb bnb tffilid^ ber^fiOen ünb alfo begraben.
3nm anbem, müffeii fie mit8le{( bagu gehalten werben, bag fie ade ibre lobten nic^t me^r
nuff ben OegrAbniffen im Selbe bnb Stolbe, fonbem auff ben Jlin^^Bfen, welche bie im ?anbe ^u
^Begribniffen beflim))t bnb beroitnet, begraben, wie bai bie Jlircbmortnung biefeg 8anbeg erfordert
mit blefen ffiorten (Part. 3. cap. 21.): S)ie iBntrutft^en foHen auc^b ib^em iSermfigen naäf,
baffelbige gern |U t^un bnterweifet bnb ba^in emfllic^, wie in ber Reformation ange^eiget, ges
fHiItni werben , bag fie bon ben alten 8felb(Eap)>ellen bnb IBegribniffen in ben SMlbe m abge^
wanbt, Sfju Septiltur be^ ben Jlinben (EbrifUi^^ bnb ebrbarli<b bmb ber Seelen äJn^erbligfeit,
be§gle<4Ktt tomb ber l^tidb^ bnb frewbenrei^Kn bnferg 8^eif4ieg 9Iufferflebung willen an»
ridyten bnb Aottfelig ^Iten. S)arauff benn bon ben 8n|)erintendenten in ber Visitation
bnb bon ben $farb«rm allezeit ffeifj^g a<bt fol gegrben werben. I)affelbe aber ifi babin
nid^t ittber^j^, alf folte berfdbe Ort beffer bnb ben iBerfiorbenen nüb> bnb bienlid^er
fe^n, wie ber auff bem 9elbe bnb im QSalbe, benn bie (Stbc ifi aOentbalben beg ^Qtxm
Walm24, 1. IBrtb Chryaostomua (in Epia ad Hebr.) rebet alfo biebon : Ubicnnque
sepefianittr Domini et terra: fonbem eg qt^^^t 1. I)ammb, bag man ad^t auff fie
baben fdnne, wann fie in fegfnwart ber $a^oren bnb anberer foute i^e Sobten begraben,
wie fie fi<lb bereiten, bnb ob fie cm^ fold^ «^n^bnifcben @retoeln nad^geben, welcbeg
benn nidbt gefc^eben fan, wann fie bnter fid^ ^eimlicb biefelbrn brgraben. 2. IBmb ber
fi<ber(eit wtOen , benn bie iBerfiorbenen auff ben JlircbbSff^ ^i'i fieberer finb für bie rriffm«
ben wilben Zf^int , al§ ebm im Selbe bnb SBalbe , wie bie (Srfabmng genug be^eugrt in
blefen 3abren, ba auff ben SBegrfibniffm ^in bnb wies[19^]ber bie ITobtenSSrper bon ben [19b]
Mren, fo balb fie begraben, wieber ausgegraben, ^erfd^ieifft bnb auffgefrrffen worbm.
S>amit fie nu aucb f{4Kr fet^n, ifi bon nö^ten bag fie Jibi^e 5(obten au^ ben Jtinbb^ff^n
begraben *> benn eg erfotert bnfer (S^rifientll^umb bnb Qffxijjäiäfe l^iebe , bag wir bnferer ÜJer-
florbenen Segr&bniffen wol berwa^ren bnb fid^ ^altm , bag fie ni(bt berf(bma^et , bie
S^obten(Br))er ausgegraben, gerriffen bnb gerfhrfwet werben, bannen^ero aud^ eine fd^were
Straffe in ben Jlabferlicben Otecbten berbenget auff tie vioiatorea aepufchrorum, alfo
bag bie fo fM^ an bm ®egrabniffen bergreiffen, nacb gelegenbeit bnb ber Z^at befcbaffenbeit
mit bem S(l|^etbte ge^affet werben ^). So man nu für bie SRnifd^ fie fici^er su ^altrn
*} b violatione sepiilchronim auf oss« diripiaiUar aut Coriiora cxtnihtindir ch*. et luiic ^ift-
fhinr fryn aAtcn} Sktmit bn» Me $a|bfrf faii ftm^, wtk Ha ifll^or Mlrr iN»
fciiir ecnrine »it dniil bq« ^tm ivifb, M du tibrr fUnt 3:iMai m «cMilicM Orte
iffMgni (äffe, fU ow^ bo^ ticifem, M tttaMHb liMi ^^btm tcgftff, er ^oie fhb
bmn pmt U19 ff/m ongegebnL S)Mnil mi «tft Mt toite teMi M/i «igefAmb locitini,
fonbcm fh^ bcjto (cffirr bqn Bcqvmni aAgni« nwf mtoi fie iii(^t*iBtnfc|riir Mb MgfMr«
Ifa^ tvcife fo((^ Mb betglei^m geb% ffe Me ecgiiMffm fmbcm, fiirtbcni ci fcr^
loffm, braen Me Skmigmi fttßb ümfä ju §Am, beaea «ber bie 9bam^ ffObem wUt»
(Kben ffaneii, mtp mm fetoe Oef^wetüfbit m4«, fm$ koesben fie f^iperih^ bo^ su
bringen feyn.
mibe H «ef€M^«
[20i] ]20>] JBon ben 0tiei^ Oefet »on^ bo« fb an|f i^ Paiide«li ober popdarH»
dttebw, ttHom fk fmibeiUil^ BfeüSToge 0ber 3ttf«nnmMn(fie gelten, oneib^ ^Mife tmSb
Xtand }n ben 0taettt ber ajer^ibenen getmgrn, bie SBerfbdknrn bey 9bi(ineii geoiffhi,
mib gefiget: «urge tn^ coaede Übe et hetare % SMefen gebcMlft Mb ^fi^Mfdft
{BBcife (obm ond^^ Uefe »nfere IBnteittf^en 0e^, tmb biefelbe fo pcrtiMidtar fat o^t
genonmiett^ bo* fU oiic^ noi^. biefe fbaibt nb^t Ml boMm lubringen febn* IBnb l^oben ^
ee SUffAläi m ädern 8lei§ faH ivei« gerietet, bol fie i^ IBef^orbene geftwifet, psMfti
htm int «6etb^ gef<^^ mfijfen, ba nuul adec^onb Soml^t an Offen imb S^rindm ae*
nugfa» ^ben bn) bnb ^t ein fo((^ Seelenf^fen in Me bier OMtien gei»e^, baonr
bemt nod^ Mefen Sog Mefdbe QHt ncu^ i^trr «Ckv^nifd^n (Benm^, ffielUlaid ober
®emHda ^ genanbt toirb, ba« i^, Me 3dt barin bie 6eelm ber aSevftocbenen gefpeifet
toviben. Ob nuin m gleid^ fob^ «CkvbiMfcfK Sn^fowleit Mb gfoben drrt^umb Mi fingfl
ab)nf<^ffen Dnb g5n|Ud^ jn bettflgen mit (bnft i»nb Sleif fuigenommen , fo-^t bocb bec^
felbe otMl^ no<l^ bip ouff Mefen Sog nid^ ndigen abgef<l(Kiffet imnb giiq|Uc^ onigerottet
ipeibem Denn Me 9latimi fe^ ^fj^onig brmiff be^mt, bo« fU meinet e6 fey i^ gaa|e
ffiolfa^ bran gelegen: S)enn bo« ^oben i^en bie etenben Dnb betMenbeten £eitte g«a|
twb gor eingebilbet, bap M fie bo« ni^t ifym bnb dil^rlic^ mit SIeifl ba tnenf tM^
fo toecben fb feine gute QHt bber fnm^tbar Sal^r ^en, fonbem Tttfioaäß Mlb S^etmrung*»
bo^ bemt tauSf, xoHl jjU t9 nU^t >ffentli(^ t^un bfirffeu/ ^imlid^ «nb in ber ^fle be«
gellen* fflie i(^ bemi ba« felbß^ erfa^, ba ic^ ouff tem ftinbe bie {ente ntd^ erforbemng
Mefer Jttrfbenoibmmg im (SkbtU ber^Sret, ba« in einem 9tmt>te bbrr }e|fen ober jioSIff ®e«
ftnbe toaren, barin Mefe 36g&ttere9 dS^Ud^ getrieben ttMirb, loie fie benn ba« aOe befennen
bnb geßel^ nw^/ auc^ einer bnter i^nen bmb^inbigUd^ erje^ete toie ffe e« mof^en.
[20b] aSo« gefdl^tAt niKb [20^] fon^ an atlbem Orten? SOfo ifl fol^ ein «^bnifn^ wdb ob*
f<l^eivti(6er (iotte«Menfl ober SbgSttere^ nod^ in biefem ftinbe ber^nben, tbeii^ noc!^ mit
aOem ffieip bnb Cm^ nad^efe^et »irb, loie ba« bie (Erfahrung begenget, berni e« tottt
biefelbe 3^ im 4erbße nod^ Mefen S^ag nic^t allein fleifflg in a(^t genommen, fonbem
lator si est hamilis penoM afficitiir nlUmo tapptido: ri bonett«, deportatur m iafofann, Mt n-
legatnr, tut dumiatar in metaUaiii. Codic de sepolchror. violator.
*) Maedeb. Ceotar. 3. cap. 15. fol. 1529. Ex Uic Graecoram Ethnica et impia sapcnlitioiie
nata est in Ecciesia Missa, in qua fit oUatio pro vivis et mortnis etc.
") S0l. bie ^bimetfuttj jur histor. lett. 6. 23. ^ St.
**^
otti^ f^ ^ig qtftälim, ba« fb in tn Bdt tild^t gom M Cktre^tt htt^ä^, fb^tUvlbt,
bol Nffelbc um« olfbmn gebtof^Kti toifb, gut ®aat nii^t Mralicf^ fr^, »dl el nietet auff»
fottimm ober in brr (htm fimm fol , tenn Mf Cerlm (affm nic^t )u M f6 aufFfommr,
kDfil H in fol^^rr ^Higm Seit gebtofi^m. S)fffrn rrffinbigr fld^ nur irtoanb, fo »irt et
H gctpif nid^t anbrtd brfMibcn, fonbon befranrn mfiffm, ba9 r6 f{<^ in brr CBarbfit
alfo i»rrbaltr* CBril f!^ .ben« foldbnr 9rme( br^ w9 finbrt, alS ifl bo<9bni(tig bad man
^frlbrn bntUgc t>nb. abfcfeaffe. lDa9 fan man nu nic^t beffrr ffitnrbmrn t>nb in9 SBrrd
fi^^tm, alf ba6 man in becfelbm 3Ht fo lanjjr fb fol<brn (BtttoH begeben, benfriben
mit fleif ftroffe, tonb fie tntnti^U, ttai cd ffir eine groffe mh fcbredlidK Sfinbe fel^;
^a{u ifl bienlic^ , ba9 man be6 Gontagel fp iool alf in ber ffiec^en einen fonberlid^en
Sert enpebie, t^nb benfeibeti ibn auflege, batin man ibnen enveifen Dnb bart^un mfigei
bii W^ i^t ffimebmen mh tbun Hn SottloS, ni<btig bnb bergebli^^ bing fe^, ml^t^
ben Seiflorbenen ®eelen nid^t6 nfi(K no(^ b'lffe, fenbetn nur 99tte9 dorn bnb ®traffe
auff bie fo H t^n bnb begeben, labe. Dann finnen folgenbe bnb anbere mebt benfelben
gleich Seite genommen »erben, «al§ Spoc. 14, 18. ®e(ig finb bie lobten bie in bem
^ihxn flerben etc. Sap. 21, 4'. 90tt »irb abioifiben aüt Itbrfinen bon ibrnt Sugrn etc.
Sap. 3» 1. Der (geredeten 6eelen finb in ®otte« <&anb, bnb feine Dual rfibret fie an.
S^iefe Sterte neben anbern mel^r Hnnen alfo diirponiret bnb Jibnen erflfiret kperben, ba9
man fit mol bratt§ bnterricbte, n^ie e6 fol<^e Sefibaffenbeit nid^t babe mit ben Seelen
al% mit ibnen felbfl, ali bie nocb im Seibe leben, benn ber 9Kcnf4^ in biefem 3^it(i<bra
ober Srbifd^en Seben miiffe }n.[21*] erbaftung M ithtn9 mit leibliOber Steife bnb Srand (21a]
bnterbalten »erben, mit ber 6ee(en aber b^be e9 »eit eine anbete Gelegenheit, benn bie
ifl ein Sei^id^ SBefen, bammb fie bfnn foid^ €peife nid^t bebfirffe, aud^ berfelSen
nitbi gmieffim Unne , benn 9ott ber ^Qn felbfl berforge fie »unberbarlitb^ bnb bnl
berborgener »eife. S)amii ffe {bnen ntt biefe6 reibt fürbringfn toad e6 ffir eine abfcbew«
lidlK ®itnbe feb, mfiffen fie e6 jbnen bereifen 1. Ab Impio» ba9 ed ein (Sottlo^ bing
feb; »ieber ®otte6 8Bort bnnb au§brä(Ili<bem 9efe^l einen ®ottedbienfl anri^^ten bnb bie
6eelenf|>eifen , »eld^e6 bocb 9£)tt in feinem SBorte berboten* 2)arna<b fo i^ H aud^
Oottlof, ba6 ben Seelen gneignen bnb bebmeffen., »eltbf^ 0Ott bem 9iami<4tigen aQein
ge^ret , berni ba6 ffe e6 borumb tbun .ba6 bie @eelen ibnen mieber »oltbun foUen , bnb
ifyMfn ein ^cbtbar 3a^r berfcbaffen, ift ein <8ottlo§ bing, benn fie bad nicbt tbun
Utinen, immaffen @Ott ber «(Whrr, afp ber ®(b<(^ffer aQer. binge, aQein fruibtbare 3dl^n
geben bnnb berlei^ tan: S)anmib benn wegen fold^er ^9ttereb bnb Sottlofed 8Befen6
t>ielmel^ bSfe Seit bnb Sprung ober «^ungerinobt gugewarten , in bem (80tt ber <&9rr
babnr^ frjfimet ioirb, biemeil fie ba9 »a9 .SOtt bem <&<Erm jnfomDt, nemblt«!^ fni(bts
bare Beit geben, ben ®eelen gneignen, bnb M ffe feiner ®afeen niipbraucbm, in bem
fit feinen Gegen / nemblicb ®)>fife bnb Strand, fo er ibnen, feine SRilbigfeit barau§ jn
rrfennen, bnnb ibnen alp lebenbigen SRenfcb^t mit IDandfagung )U eni)?fangen gegeben,
ben Verdorbenen barreicbm bnnb geben. 2. Ab abiurdo» ba< ed ein bngereim)?t bing
frb# bnb eine groffe @<lb<tnbe, ba6 SKenfcben, mil gef<bn)e{gen SbriM# fo grob bnb bn«
berßinbig febn, bnb fo eine S^orbeit begeben, ba9 fie •eißlicbe (Kreaturen, nemblicb bie
@eelen mit leibli<ber ^pei\t fptiftn bnb trfinden , mel<b^ benn ein red^t bie^if(b bnb bn«
Der^finbig bing i^. 8. Ab inhonesto, ba9 el eine @(banbe bnb fe^r firgerli<b bing fei^,
bat bie fo bo4 (Triften finb, anff C^rifU 9labmen getanfft, bnb in ber 3:auffe Sbriflum
nngegogen , ficb [21 **] fold|^el bingeO gebraueben foQen , benn ba ffe billig alg Sbrifltn, [21b]
an anberen bie ^d^ foKb^ ?borbcit gebraud^en einen abfd^eu) baben foltin, fo tbun ffe
ed felber. S)ie SRad^ometiflen ober %&xdtn ieten in ibrem Alcoran , ba6 iened Seben
eben fo ein Sleifcbli<b ^^ben fepn »erbe »ie biefel , bnb »erben bie Seligen ba mit aflerleb
SBoOttfl in Sffen bnb S^rincfen bnb anbern Sleif(bli<ben 8uflen fi(b ergeben. Sllfo leren
fie, olp bie auS 9otte9 ffiSort feinen anbern bnb beffem Snterrid^t baben, »ie»ol etlid^e
ibrer ®ela^rten anberer meinung fe^n foOen, bnb ed (8eiflli<ber »eife berfleben, neniMicb
baf bie SBollfifle bebeuten (BtWi^t ffiollfi^e, ba «Ott ber 4Vn bie Seligen erhalten
bnb erfremen »irb burcb f!(b fHbfl, in bem er febn »irb aUe6 in allen l.(Eorintb. iö, 28.
Quod.teKtatur Petrus Martyr (in iocia communib. loc de Returrecl. fol. 1807.) hia
Terbis: Mahometiatae et Sarraceni graviter errant, credentes poat reaurrectionem
inppeditandoa beatis dbos afTalim, potua largiaainiof, el usum Veneria copiosum: IIa
euim tradidil illorum Alcorauua. Id lanieu Avicenna in solo Melhaphyaicis non ineptö
interpretatur', aitque sermones itloii Metephoricoii tme : quod non poCvennit ex-
Crimi, nt opinatar» volopttte« bonentae allerius Titae^praesertiiii rudibna homiai.
ua, nwi Tocabqlia deledalionum volf^rinm» qaae in hoc mnado perdpiuntor. €•
nu mdf tu Z&xdtn alf Snd^HjIni r« für eine ®(^aiibe achten, ben SrUgen ein BttiidM
oDev met^Wät ithen bitb fleifd^Üc^e aBoHufle j|ue^neiH loie biel eine grSffefe Sc^nbe i^,
bad bie S^rlflen fp WWi^ »»^ 3nrbif4 foOen ge^net fe^n? 4. Ab Inutlli, bo« H
ein i?nnüt ^>^^ beraeHic^ ting fe^« ein foicM begeben, benn e« nützet meber ben Seefeii
fo gefpfifrt toeiben, no(^ benm bie fle fpeifen; bemi iene genieffen ed nic^t, di^ biefe fo
ed t^un, metben be6 auc^^ nic^t gebeffert. Q3o|tt fol man benn fo ein bergeUi«!^ 9kxd
begel^en? benn ttai ni^^M nu^rt, ift (effer noi^elafren a(§ get^n« Sknn.mati itfnm
aütitit biefee betmaffen fiirbdngen, bnb {!e olfo »nteiricblfn miib/fo ift fein stoe^ffei/ el
l22a] toetbe ein foI4f 4e9tnifc^ [22*] KBefen gin|(i(^ |u ni^te bnb bertiiget »erben. 3>a|u benn
ber Sann^ertige OOtt bnb Safer im «Fimmel feine (Bnobe »nb Segen berld^, i»mb <S^ri(U
3(!fu feine« geliehen @o(me« bnfer« ^{KBrm Dnb «^ionbei iviOen, 9mett«
irisitoti« sive MaMmuM ExunMa Cl«a«is Ii^MIc«« iü 9m«»t«
t^iiiKMf trd^t i^ii> tiiit mit ini}ttflfaai*
^9 i(l ^o<i^S^tig ba0 man in' biefem ffifaikent^b (E^anb bmib SemgaQea bie $Bii«
tentfd^ 3fi^id^ viaitire toiib erfud^r bamit man wn jbnen beme^e, tta« f!e in brr
Stivffen bber Semeine @ottf« gelemet, Dnb o6 fle ben datec^ifnwm ober bie Srtidel be9
(S^rifUi^Kii Slauben« gefaffet Dnb behalten. aSnb baffelbe ift bermfige ber JlirdlKnin^ung
biefe« i^anbe« ein iglid^er iBnteutfc^ $rebiger , fo ksol in ben ®tabten alf ^u Banbe fc^filbig
)n t^, ba« er ein fot^ Eiamen anfleQe, bamit er ni^t aflein erfa^, nnil bie £eute
gelemet brnib tbie fle bt Ifjitm 81^ti1lU<tl^en Olanben gegrfinbet, fonbem ai«( erfbff<lK/ ^t
fit fan 2eben bnb Qtonbel fUf oer^lten , bnb ob fle andif nod^ ttie §ubor j^ <&eybnif(^
9[bg8ttere9 bnb abergUubigen Srrt^umb nad^Ieben* 3)amit mi baffelbe mit red^tem nu( mh
frommen fKrgenommen iverbe , ^t man fblgenbe drcainatantien ober bmb^nbe in tii^i gu
nehmen« 1. 8Bie e« anattfleaen* 2, ®o Mb an toetdl^ Orte eg ansu^flem 3. SBamt
bnb bmb wel^e Qtit t9 anju^eaen. 4. 8Ba« barin fBrimie^men Mb ben Seuten fiar
lU^Iten«
(22b] [22^] Sai er|le anrei(^enb, mfiffen bie 9a|lore6 f!<^ ba^in be|Ieif{fgen, ba« fie in
foI(^em Examine mit ben Seuten, fonberlic^ ben 9Dten, (E^i^Hd^ bnb Sfiterli^ »mSge^en,
bnb fie ni4ft bnbebac^tfamrr meifefc^Iagen, ))odjfen, freiten, ft^mä^en, f(^Snben DnbUflem,
bemt bie armen Sente o^ne bal fitrc^tfam finb^ bnb leidet bie 8f(u(^t geben, »ie man benn
ba« offt erfal^ren , ba« toamt man fU^ §u bem enbe au j^nrn begeben , fit babon getanffen,
bnb f(^ (in bnb (er berfro((en bnb berborgen, ba man fte aber fucben (äffen, eingetoantt
fie ffir^ten f!(( (nrffir ju fommm , ba man aber fle ni^t f(((agen ober gretolid^ fc^finben
iDfirbe, toolten fle gerne fommen bnb fl(( bntenoeifen laffen« 3fl benvegen nii^tig, bag
fromme Sottfelige $rebiger fl(( fo(((en armen Seuten accommodiren » bnb »ie fle m^
erfbrberung i(re0 Snq^te« gewi§ Säter fepn foQen, fi^ ^äitxU^ erzeigen , bnb mit be^
f((eiben(eit ^e fragen bnb bnterri((ten. S)enn mit f<((agen, trogen, podftn, fi^finben bnb
f((mS(en trirb man fie auff ben rechten ^g nicbt leiten, fonbem fie nur gur ^mtlfi,
@((rrden, 9lng{l, ia sur «&alflarrigfeit bnb 9$nge(orfamb bringen, ba« fle bie(me(r einen
9l6f<^ für bif Jlfrc^, ^aijtortn, Sftrn bnb Sntrrric^t ^Irn, t^itb i>tfa<^ pbnr grlrgfn^rit
gnolimrn ^u mtlauffm, bnb fic^ tat^on gu absentiren. aSnb bad (abm infonber^fit In
ac^t gune^uifit, bie ba Su^ISnbrr finb, bnb au§ 3^nttfcl;(anb obnr fonfl anbrnt Orten M
£anb fonmien, bntn bie (Erfahrung Uitn^tt, ba9 tool r(e bnter brnfrlbrn rtlic^r funtrn,
tDann {{e grfe^rn ba9 rd dn arm bnb gr^toungm äJpId i^, fo brn 3^futf(^rn fr^ Dnter«
t^an t>nb glek^famb berfrlSrn mancfpium fr^n mu§, al§ ^ben f!r aucb tvo( (SeU^tn^tit
gefuc^ft, ibr 9)tubtlfin an i^nrn gu fü[|^lfn, tinb bermafTen mit Schlagen; Sd^^ma^rn ünb
Schelten mit i^nm tmbgattflfn, bad rd gu erbarmen ge»efen; t?nb bafur iiüiq (£briftli(^e
^rebiger , al$ bie laut ber 9|)ofbUf(4en 8e^r »nb (Ermahnung , ni(^t fcfeelten'bnb fc^ma^en,
fonbem 9)&terii(^ ermahnen 1. 3!imot^* 5, 1* avi^ td^t t)ber0 Sold berrf^en, fonbem fSrbilbe
ber «(eerbe fei^n 1. $et. 5, 4. SoOen, einen 9(bf^ [23*] tragen folten. $Bie benn für 1^1
ftlidKn 3a(ren f^it im i^nbe einer mit feinem (Srempf 1 ef^ genugfam bargetbatf, alfo ba6 e9
HU besagen gen)efen etc. flfrmnme Sottfelige ^rebiger werben wol »iffen toit fie ffcb in
fof<6en erzeigen foden, barumb f!e ftnen auc^ biefetf nid^ an.)U}iel^en b^i^m« 2. SRüffen
fie fld^ befiriffigen, bal {ie fol^f ein Examen (BOtt )u (Sbren «nb ben armen Renten )u
nu^ bnb ^mmen anftedeni nic^t aber t^rrn Sortbeil brunter fu<lbm, Dnb wann f!e i«on
«&att§ |u «Oaufe tomb^ieben , ben Senten niäft^ auffbrtngen , ober {bnen etttHi6 gu geben fie
anreihen , bamit {!e Vfx Slnq^t nUft lafkexn , bieweil ed ja obn irgemiS ni<^t abgebt« Denn
erfUicb meinen folc^ einfaltige Seute , e« fey bad Examen barumb angefleaet , »nb man
gie^e barumb t»on «^anf |n «Gtaufe, ba6 man Oeftbende bnb (Saben.lefomme, t^nb fei^ bie$
n&ifiiibt t>nb (80tt woIgeffiOige QBerd ein Sewinm 2. SBirb ba« 9rebiganU)t baburc^
i)era4tet, meldte« bo(^ genug bera^tet ifl etc. 3. SBurben f!(^ biel bnter ibnen finben, bie
ba meinen würben , fit fSnbten burc^ foI(^ Oefc^end Dnb 9aben f{(^ bon folcber Serbö*
rung, ts>it fie )tt reben pflegen, lop fauffen. 3a würben aucb wol angerel^et werben ni(btd
gu lernen, fonbem f!(^, wol alfo oeme^men laffen; 8Ba9 frag i(b bama(b# wann id^ fftr
geforbert werbe, wil id? mic^ fop fauffen ba« man mit mir gu Rieben fei^, ob i(b gleid^
ntitfi» weip ober gelemet.
2)a« anber betreffenbe, wo bnb an welcbem Orte e6 an^ufleHen, fo (at man« wol
offtmabl« ffirgenommen , ba« man bie i^eute in Ji^rer <&errf(lb<if^ <&5ffe fortem bnb beruffen
laffen, aber e« ^at ficb befunben, ba« e« nicbt bienli(b no(b benSeuten befjrberlicb getvefen.
3)enn e« Jnb bie £eute alfo geartet, ba« maii fie nic^t wol jum (Sebete bringen !an, berat
fie flnb^il« wilb bnb grob, tbeil« furc^tfamb , wann fie nit wiffen , ba« fie ber^Sret wer*
ben fodeu; fo erf(^einen fie nic^t, fonbem fcbiden bie ba^in bie ba Utm lonnrn, bie an«
bnm bleibm au^ , ba man bo(b ^membli(b bie juberbSrm begehret , bie nicbt beten ISnnen,
bamit man fie bnterrid^ten bnb [23^] gur @otte«fur(bt ermabnen muge. Sßnb t)at man« |23bi
3tt bnterfcbiebli<bm ma^fm erfahren, ba« aup bieten «^aufem ober ©rfinben, faum einrr
ober |W0 $erfonen }u fol<^er Serbomng erf(bienm, ba bod^ bon nebten, ba« ein gan(
•&anS, Sßater bnb SRutter, Jlinber bnb ®ef!nbe, Ja wie biel im <&aufe ftnb, flcb finben
laffm, bamit man f!e alle ber^ftre, fbre« dbrifient^mb« , Men« bnb lEBanbel« erinnere,
)itr 0otte«fur(bt ermabne, bnb 9tbg8tterey gu meibm anreihe. 3fl berwegm nö^tig, ba«
man bie 9tt^e bnb Arbeit auf? fiib ne^me, fid^ in ber 8eute «Käufer ober ®cfinbe begebe,
bnb {Ie aOba ber^ire, bamit man wie iej^t gebac^t, baffelbe mit gr9fferm nu^ bnb frommen
tfjm firnie.
Da« britte anreidb^be, toann bnb bmb tocl^- ßtli e« anjufteQm, fo ift ber ®inter
ba|tt am bequemefien, nemblicb ber Stonat Febmarij, benn e« b^l alpbmn ber ?ag fcbon
eine )iemli<lb^ lange an ft(b, bnb ifl ber 9Beg gut, fo werben audb bie Beute aipbenn an
i^rer Arbeit bnb fonberlid) ibrem Sdrrbaw ni<3bt be^inbert, f innen au(b gan^ feine Srfad^e
einwmben, wammb fie foldfem (EbtifUi<b^n SBerde nicbt bepmobnen fonbten. tlBann nu bie
|eit ber^anben, fan jbnm baffelbe ein acbt ober bterje^m Hage gubor bon ber San^l an»
g^eutet werben, ba« fie fl<^ gn folcbem Examine fc^iden, fIcb )u «&aufe finben laffm,
bnb be« $aflorm erwartm, al§ ber gu bem mbe ^u ibnm fommm werte, ba« er fie bn«
terricbtm, lebren bnb )um (Srfanbtni| @otte« bringen muge.
Da« bierbte betreffmb, wa« in folcbem Examine ibnen für^ubalten, ober welcbe bie
fitme^mefle $untten fei^n, fo barin ^u tractiren, fo mu§ man« folgmber ®e^aUt mit ibnen
fitme^mm. 1. äühip ein iglicber auf bem Sate<3bifmo fleiffig examiniret bnb befraget
»erbm, bamit man bemebme Wa« fie gelemet, bnb ob fie fid; fleifjtg jur Jtircben bnb bem
®ebore ®ottltcbe« ^orte« ^altm, au(b SU <&Aufe mit cinanber beten bnb ftcb i" i^ottc«
SBort üben.
[24i] I24«] 2. SttfriN fek «ii<9Nlfff M|im tvei^ 0( fk mM| i^ JtiHbff mm* «cfbAe
M fb nrft efaumbcr. Min.
3* 06 fU ait(^ ii9(^ 9m^ta^ fry«, Mib {^ Mslsfii ^cyMf^ Wstitn««
ftoibmtti onftrOen, tBd<^ fle icy 9fai^mni itmi Cffni Mb S^ttedhi tuffciL
5. OB fb ot«^ SSitSmy trettm^ bnb fb^ in Htm twb ber i^ilem Jtnuid^tftt j»
bm doitSfreni ^ten, M fb t»eii benfdSoi i^filffr nfamgin.
6« 06 fie anäf Ifj/tt JHnbet bnb 0<|lnbe )iir QmS^ imb tMaifdt n^t^, oOcifry
Sa^rr bnb SfinbCi at( i&ii)ii4^t, «^unirry ctc meibni, tm (E^eftonb in C^m Mtra# tri*
bir i^gm bom iBilfIfcIMfm Mtn aiioltau Sa urf^ man« loann man birff6 fSm^^nKn
iDifb, bieb auff bem £ai^ |tnbm; todd^ bngc dHt mit einanbcr gcbM, Mb nl«^ cö-
fiiUret 9nb, ivb man ba6 )tt Mttfi^üäfm ma||bn rrfa^mi.
7* Ot fb Miaf i^c» Jt^^ mit |bi( inr Souffr fofagcn.
8« Ot fb oml^ bec g i ntp f am m bi* nf^^ifAiil^ 91w|ef f» b«y J^m gefoiiM^iic^,
9. Dh fit auä^ l^e Stemm fo Bey i^en finb in ad^ ne^m, bnb i^rrm SJormugm
na«^ fotd^ bnforgm , ober i^nm in Iffttt 9to(t mit 4iU|fe bfb)>ringen , bagn fle bmn ouc^
mit flfifTe }u^tfn.
10. 06 {fr auc^ U^ bcm Sfgfttnii i^rrt Qkr^ricnrn flc^ nixl^ ^hnifäftt %h*
gSttere^ gebrau^^ati Mb wie fie jiibbt grt^n, bm Sobtm (Mb, JBfibfr bnb onbnre binge
mttgrbm, Mb in bm ®atd Ifgm, bamlt fie in jmrm Mm Qklb, JBeibet Mb anbm
9lo$ttttrfft ^bm, bnb fii^ bafKb^ Be^ffm fimiem IDa man ^etM rtwa$ rrf%ft, muf
[24b] mana mit grbfirUd^em Cmfl [24^] ^affm, bamit bie amm imtt Don felc^ Sottfofm
SGBSefm Mb JBrbm |um trd^tm nni^rm 0otte9bienfl mfigm gebracht metbm, @e(tm aw^
beb i^nm etHdl^ bef(^erH(^ Sitle ober Cnnns, fo fic^ lubegebm )>|Iegm, fSrfadm, fM«
berO^ circa nppDsalla et imatrimonliini; olf.ba feyn mügm, naptiae iillcitee et in-
utile«, contra lege« diriDas et humanaa contractae» in gracümw niminioi probi-
bitis tiBi consangninitatia quam aflinititia « Incestoa, raptoa/ adolteriu|a,- mali-
tloaa deaertio etc. Snb el Knbtm fb^ bb ^a^orel nii^t brinn cic^tm, alf mfiftat
biefelbm lool bnb fleifffg betjeid^net »etbm , bamit -man biefdbm in Synodia ober fon^
anbem 3ufammmfunfftm, ober im Conaiatorio proponiren t»nb rec^t decidiren f&nbte.
lila enim« experientli teate, eat natura ejnaroodl ca'auum, ut quoUea quia abaque
ope» conaiHo et coDflrmataiudicIo eos aggred! tentet, totiea pertlnaci aadacii re-
aistant, et nunquam rectt decldantur; aed iniperit^ eoa tractantea non abaque
acandalo eluaoa remittant Quöd nemo in ofBclj gradu conatitutua negpilre potertt
@oI mi aber biefea mit rei^tm mt|m ^ frommm fftr fU^ ge^# fo mup no^«
u?mbig ein jglic^ $rebiger ber Sntmtfi^ ober Seltifd^ 6)»rai^ redi^t fflnbig fe^, Mb
fld^ auff ber Smb ®ittrn/ Oebr&ud^, ffiorte »nb ffierde mol berf^e^, fon^ tnirb er
nid^ta au^^tm, fbnbem eä koirb birfea nur perfnnctori^ mit groffer befcbmer furges
nommen Mb «»mietet »erbm, bie armm ü^ute aber bagegen beffm ni<bta gebeffert fe^n.
I&arumb man benn auc^ fleJiTig tbirb ac^t brauff ^obm mfiffen, mit Ootteg ^nAbiger «(^filffe,
baa fein einiger in biefmi ffur^ent^umb, er fey au(^ n>er er töeOe, fa au^ bie teutfiben
$aflorea bnb bie Diaconi in ben ^auptAircl^m Mb €täbten, |um Vrrbig'Xm^t nid^t ad-
mittiret Mb jugelaffm loerbm, tt^o fie niH^t ber Sntmtf<bm @}fita^ fünbig feyn: S)emi
fie Jia fil^filbig finb , in abwefm ber iaBmmtf<bm 9aflorm , ober loann biefelben mit Jtramf >
beitm be^fftet, ber SJnteutfdKn Gemeine gu bienm, i^re Stxandm üuerfudym, bnb toann
[25a] [25*] bie @r(<gm^t erfordert, ba6 Examen bep iffnm annttflrUm. ffiie nwUm fb aber
baffdbe unid^tm, wo fit ber &pu^m nid^t fünbig fel^n? SSnb »ann baa gleid^ nicbt
tt>ere, fo ^bm fie botb f^re 9aivrm omib Snteutfc^ 0ef{nbe, mit melc^Km fie tagli^^
bmbge^n, auff toelcbea 6^rifient(^ttmb fle ia biUig aäfi gebm muffm. Serni fo fb t^
anbefo^lmm Semeine tretolti^t^ für^ufle^en Mb fie gu berfergm f(b&ibig ^, tt>ie t»ie( me^r
fbib fle baa i^rem <&au$gmo^m gu t^un fci^ulbig, nacb ber 8ere Mb (Irma^nung bei
9U)o^dd 1, S:im. 3, 5. ®o irmanb feinem eigen <^ufe ni<^t fürfte^t, »ie n?il er tie &ti
meine @ottel Derforgm?
iBtib bal ift atfo Vaxifiiäf Ut xtüfU modus, obet bie tt^t att biib iof{ff bad Exa-
neB aniu^fUtn, toitb mit nutoi biib ftuc^t fii6 8Bent |u Tic^ni, ba|tt brnn brt lieSe
fHtnn^erlige (BOtt fdiini Sfgcn bolb 0nabe $Atn bnb »rrM^ tooHt, bal alM |u fdiifd
^igm Sia^mettf Cbre aebfycti bimb gmi^ mfige, tonA 3C3a3 0^3fU friiiei lk6m
@o^nr6 bnM <&<S9i8hJR Dnb «frcylänbe« toiHm, 9t9t(S9L
[25^] %ol^tn ttli^t casus ober| (efonbrre fälle, fo [fi^ Uff brm [ssb]
SSnteiitfc^en äSoItfe (et^ tmb in Sl^ft^affittig folc^ Sl^gdtteret^ fte^m
m9(^trn, tiHe bmfet&rit gu^egrgnm.
8Ba« fisftibli^ 9tMttftry fr^ *)?
06 man au(^ bitter boi (S^tiflm iot^e ^ISgitterry 1911b falfdl^m (Bottr^irn^ bulbrn
f3mif?
3)(rtvrH a6er bn 9Ipo^ $attM ^atm ttrfl (Rom. 15, 1. Dadbie fo ba flard finb,
w^ in Ji^mn C^riflfnt^mnft U9o( gegrfinbet, brr fc^wac^rn ®f bred^Ugfrit tragen foUen , folte
man benn \9Utfem ®tboU ober Sefr^l nad^, onter w§ Sofien, bie Kellquiao ober t^im
berflMige 96gitterd^ fo nod^ Utf etfid^ bnferer iBnteutfcQrn bon j^rtr ^^orSüem «^e^b«
nifc^ 9I6gottrre9 bbrfg, nid^t al§ eine ®(^a(^(eit biilben f innen?
IV.
(!9 (a6en obn bie «^e^ben, ttHum fie ben fatfc^en ®8ttem gebienet, bur«^ fo((^en
S>ienft t»iel gute0 edanget, bnb «Qetlep Scbe^ea an SUm, Sie^e )?nb anbem btngen gan^
rei(^U4 ^e^bt, ba^er fid^ bennod^ biefe {binbe, bie fo bie tfwxotfowktv ober ba9 See«
Imf)>eifen nod^ galten bnnb In ad^t nehmen, rühmen, ba9 {!e äUed überflfifffg l^aben^ bie
anbem aber fo ed na(i^daffen, beflagen fid^, ba9 e9 Ji^nen nic^t me^r fo ivol ergebe al§
i^ren SSitem, bie folti^en @otteMen^ observiret, benn biefelben afle^ genug ge^^abt:
@olte man benn n^egen fd<l^ei iS^iuM mh 9ebe^9, fo fie an^ fold^em binge f)cibtn, ed
nifi^t )ttlaffen finnen?
V.
tCBamt bann ber S^euffel benen bie wn felc^ Slbgöttere^ gdaffen t^nb biefelbe abge«
f(^et, mit feinen ©efpen^en sufe^te tnb {^nen feine 0ht^eIieffe, fonbem fte allezeit platte
Dnb {!e antriebe fo((^ abgefc^^ete SIbgStterep u^ieber ind SBerd ^urid^ten: iS9ie folte man
fiäf benn ber^alten?
VI.
Sann fie benn mit (efonbem Qtiäjtn ober SBunbem )ur amte^mung fo((^er {(^rer
borigen Vbg&ttrre^ tnnb «^eybnifc^en @e6rJu(^ gerei^et ivfirben. Ober, wann bie ^ftcbtrr
ober (Srft^einungen , irann fie fie ^ur anne^mung {brer borigen ^bgdtterep retteten, folc^e
i^re persoasione« mit 3^i(^^n befirtigten, folren fie bntn fold^en nic^t folgen bnb fte für
gute (Sngd bnb ^oten @otted achten?
*) $an( (finhortt« 9eantW0rtim() ber fdgcnbcn 18 ^atjcfS^e i\t au« bat, im 'Xnban«ie
angegebenen Olrfinbcu, ircgijdaffen.
90
¥1I.
Samt ain bie fo ivtßcx fold^ «{M^if^Kn n^ttnep ange^aimm, Mb Md^bfm fit
b(ffe(6e atqdt^tt in groffe fliifrc^miigfn gcfieteii, Mib »egm folc^ bfgatigmni Wgtttmv
ftfoffe $fin t>nb Dual im fetten tonb Snvfffm ft^Iftni, urfe tcttt mir bmm §n iKniblai
t}nb tomSguge^tn»
¥III.
flBann f{r bnrn torgm i^m aSorCItent <&f9bntf(^nt SSgitterry bnb Oottfofen ffirfm«,
tag biffdben barin gr^rben bnb alfö t)nter Sottrd 3om ba|fin gffa^rrn, groffe Sitfed^«
titngen tonb <&ett(md^ngß fetten, toit \o\U man bmn mit {^nen toerfa^rm?
Softe rd aber ni^t fSrnten {ugefaffm mfibm, bag num fBrgrbr r man f6nbte feli^
Ji^re fßnftoitbtüt Majores mit 9thttt, ffaflen, Sflmofm bnb berglfidKn bingoi auf bcm
akrbamniS erlSfm, bamit man fit htfln bfffer ttB^en m^ bon M(^ Shtfec^tmigni, Sra»«
rigffit onb Sbigfl Mngrn m^tc?
IL.
IDietveil aber Segf^rrt toitb, bag bie alten 8egti6niffen ber SSnteutfdKn foQen abge»
f^Kiffet metben, tsie ed berni au4f bie Jtird^oibnung biefeg 2anbeg erfbrbert, t^nb fie i^re
Sobten auff bem JKrc^^offe begraben foQrn, fplte barau§ nid^t erfolgen ^ ober ia bie £eiite
e« baf&r ^Iten, ba§ bag 9egrSbnip auff bem Jltrd^^offe beffer bnnb i^nen |nr ®dig!eit
befSiberitc^er fep alf eben auff bem 9HU, bnb auffer bem Jtirc^^offe?
fSkm f{e berni bom Seuffel fo in ®eflalt ber SSerfbrbenen erfd^iene , im ®d)(affe ober
fonfl anfochten tt^urben, bitb berfelbe begehrte, bag man bie Sobten bey {bren berfbrbenen
üBoriSltem, auff befi i^nen bon altera fin berorbneten SBegrSbniffen begraben folte, n^ie
folte man barin berfa^ren?
IUI.
Samt benn fot<^ Spedra ober ®t]ptnfit, fo fi(^ in ber SBer^rbenen Seflaft fe^
laffen, bie Seute ba fle i^rem ®iQen bnb ®ebot ni<^t nachleben molten, tSbteten bnbbmb«
brScbten, ober fonff am iBeibe gefa^rten, foite man benn )n bermeibung fol(^ 0efa^
i^rem begeben nic^t nadf^Ieben, bnb »ag {!e n^oHen aufrid^tm?
JLMMM.
SBann benn bie (Htem bon ben Jtinbem ober fonfl Sfreunbe bnb SerUHinbten bon ben
Jibrigen für ibrem dnU begehrten, tag man fle na^ «{ie^bntfdyer weife, wie man guoor
pflegen einHeiben bnb begraben folte, weren fle auc^ fd^ülbig baffelbe jut^un bnb ing werd
^u richten?
SBamt f!e benn i^re lobten nac^ ibrer SJter. kpeife mit i^ren JHeibem bnb Aefc^mribe,
wie fie in (btem 2eben gangen, anget^an, obne (enige ^Hbgöttere^ bnb Aberglauben, ober
tag fle ganb feine «^e^btiifc^e opioioo bnb meinung babey fetten, begraben wolten, folte
man benn tag nid^t gulaffen fSnnen?
ILV.
Ob anä^ ber ^euffel bem Orte, ba man na^ feinem ffiiHen «^epbnifcbe 9(bg3tterey
treibet bnb i^m bienet, eine fonberbabre Arafft bnb eigenfd^afft geben ober mitt^eiien fdiine,
fo er boi^in nicbt gehabt, bnb bon ®DZZ in ber (Srft^affung ber (Sreaturen ni^^t empfangen?
%§ borbin bie Snteutfd^en bi^ im 2anbe lt)u Abgötterei getrieben, bnb «^e^bnifd^
Sottrgbienffe begangen, fonberlicb in ben SBalbem ober Sebogen, H i^at man erfahren,
bad wann bie fo ibreg @Iaubeng nic^t gewefen, bnb i^er «^ebbnifc^m Abgitterey onge*
fangen, fld^ in foI<3be ^eilige @ebäge, wie fie bie genanbt, begeben, alfbalb an i^rer ®es
funbbeit berlej^et worben, benn niemanb obn 2eibeg bnb Sebeng (Befabr binein geben burffen,
immaffen er alfbalb entweber contract bnb la^m an <&&nben bnb Soffen, ober fonft ge$
brecblid^ ^erau$ fommen, wo er nitl^t gan| bad Seben gu büffen muffm. ^t aber imumb
71
Mn>frif|ft ffttm4 V^ Mdm , fo ^at er ouff &er a6giitif(^tn itntt botf<^ bnb biitftrtc^,
i^rrn ^bqitttm, bn^ betn ^iUaen Orte, tok fit brnfelftm tafur gr^olten, ^m toiam itpn,
t}nb 0flb hinein tverffen mujfriu fßnt eine fo(<^f gelegrn^fit (at t9 aud^ mit ((^trai ^e?
grUniffni qtffaht , ta (^t niemand fliS^x aujfge ^n bAiffm. Daffetbe ivle ic^ fteti^rrt ive m ,
fo( tiocfe an ftlid^fn Orten fryn, bad fp iananb p^n erIStt6n$ betet bie baju geboren,
l^tnein gel^, bnb fein OHb hinein m&tffet, fo( et an feinet Sefuubll^eit S^foben leiben* ffieü
benn nu bie Ctfa^ntng ein fo((^ ^euget, al§ fraget fic^d nic^t onbiaig, n?a9 batwn |u
Italien, tt»f. U9.
IDie SbgSttifc^n Qk^Sge, ffiilbet bnb $BegtS6niffen anrei(^enbe, tfl an i^m felHl Mt,
bad fU Dot^in ^ie im Sanbe foldye böfe Dnb f^anbüc^ eigen((^aiften gefiabt , abet man (at
ctfa^ten, ba« (BOtt bnb fein SBPtt mä^^tiget fey alf be« Xeuffelg 9o§i;^eit, tmb ba« et nid^
me^t betmftge, al§ i(^m (SDtt gu geiajfen: 2)enn fo baib man ba9 fflott ®otte0 mit emfi
ongefangen ^u leten, ünb e^n Aberglauben »nb S&b^ifc^en ceremonien, feld^iem @rewe(
tviberffeebet ünnb erwiefen, bad e0 M Xeuffett S^yranney onb iSo^^eit fe^, ^at er mit
feinem befib&bigen »ei^Kn muffen ^^ i^nb ^t mand erfaßten , Iq9 er benen bie fiiS^ auff
®Ott «»erlaffen, ni(^t anff ein <&aar fc^en f6nne, benn al§ für biefem, ba man bie ^Tib»
gottifd^en QB&lber angegriffen bnb oer(^a»en laffen^ fafl niemanb loagen wollen hinein )us
ge^en, finb bie fe foldyer Vbijotterey mit <8ptte9 9Bort mieberflanben, fre^bi») i^nb imer«
fd^rotfen tiinju gangen, t>nb felbfl in bie t>er3au6erten ^äume ge^awen, »nb ^at i^nen bo4^
niti^tl gefc^bet , »omit fit enoiefen , ba§ bet fo in ben ®Iaubigen ifl , gr^ffer t)nb mächtiger
fep, all ber in ber Skit ifl U 3o(^n. 4, 4. bnb ba« bie fo au§ @Ott gebo^ren, bie
®elt tonb ben Surfen biefer Skit bbenoinben f önnen , t?nb bap bnfer Staube ber @ieg fei^,
ber bie lEBelt bbenounben 1. do^m 5> 4« 9)nb fyit man mä^ ber |eit an foicfKu ^^m
nit(|td gefÜlfrlicf^e« gefpfiret ober betnommen, t9 mag benn burc^ Sötte« |ula§ noc^ etwonn
an einem Orte fe^n, ba benn auf gered)teii-a3rt(ett Sötte«, ber Satan wegen bnfer« Sn«
gtauben« bnb äJnbupfertigfeit noc^ ^eimlic^ fd^abet bnb beriefet, u, f. w»
fEBann bnrc^ Sötte« )ula§ bnb ber^Sngni§ , f!(b noc^ etwan an einem Orte fold^
Sefabr bemeli^men lieffe, folte man berni au^ auff folcber SlbgSttifi^ itotte bnb be«
Seufffl« eigenem Sege^en, bamit man bubertef^t herauf feme, ttma^ an Selbe ober wa«
fie fonfl bejfeil^Ien (inein werffen?
(9la^bem $aiit CKnbont fid^ bagegen audgefpro<^en imb geweißt ^at, ba$ t9 beffen nic^t
bebfirfe, belegt er e< mit fbtgenben Sorten:)
SBie benn ba« in ber VbiUUon Anno 1570. Sottfelige Seute erfahren, mld^ o^n
afle Sur^t in fold^e abgittifd^e Se^Sge gegangen, bnb fie ber^wen laffen, ^aben bennoc^
aber feinen f^oben obet betie|ung an i^tet Sefunbi|^eit befiinben obet befbmmen.
Ob man aud^ bet Sftfic^e^ alfl be« Setteybe«, bet Satten bnb IBaumenStiic^te, be«
<&or|e« bnb anbetet binge, fo an folc^em Orte gewac^fen, ba jubor bie «^e^bnifd^
Sö|en, bie bergauberten Se^ege bnb IBegrSbniffen gewefen, genieffen, bnb biefelben ge«
braud^n fönne?
Ob man benn aud^ Wdft ütbgöttifc^e irter fonberlic^ bie abg3ttif(4en bnb bezauberten
SBalber ober Se(äge, ba ber @atan gubor feine SBo^nung bnb Srewel gel^abt, fid^erlid^
bewohnen, bnb ^d^ bafelbfl ol^ne ®(^aben bnb Sefabr auff^alten fonne?
3ii]b«It«»ef)e{^ii{f«
6<MgaflaL «..•^* Dil
Ad ChritliiaMi Ledomi« de IMohlri». §im «Mm. BiBelfe «I nikMibaa.
il h wfa D. Paali Siakora. . . • « Va.
2)«# erfle € «leitet 9oa bcr «i^MfdlK« W^attcfei^ »ab folfi^ Ootte«bl<afle M
Mtif^ 90(tf(i te gcaMa, wU bcai ^a Scgcfa«, bo« aua fie gAa|fi^
bo9»a Mage la.
!D«I «aber ILapiitL Saa jtrcai ^baif^ C^f^ fa fU gd^ Me ^ejUlai^ o^
lawabfw. ••••••••••••••••••••••• 8a.
f)«l britte ILäpittl «aa bcai $aeriieia Laaiaa aber O^ fa {ie beaiSalffe ge>
tM«' bal er jfftm 9Ufft ak^t f^ea a^ie. 9b.
S)«l bierbte €«|fUeL Saa j^rca IC^ettff4ea wib ^baifAea ge^ . * . . IIb.
IDal fiaffte täpiitU 9oa ibrea X)raAea» aber »li fie biefelbea Nffn* (|hto,
fo fie bi i^ ^fem ge^tm» Mb Umoi «leile^ •Her |agebrad|t, bo« fU
le rd4 aui^Mo* • • • 13a«
^U fec^fle ILnpittL 9aa iirea 2:abltabegfeitea »ab 9egr&Mfiea. 17b.
^«1 fiebeabe €aaiteL Saa iffm ^^afatfa^ aber eedeafaeifm , laai fU {brca
Xabtea aber Serjbrbeaea fb DieafU »ab •efallea beieigea, »ab )a «Htf (Übe
ei gefi^e. 19b.
Viiitatia riva aaMam EiaaMB Gaat laHicaa ata. — SBIe bal BaaMa aber bie Ber^raag
ber 9atfaifi^ ba g fl rtto U taa J » (((arfaab, — -- r«^ »ab arit aa| aa|a#ellea. 32a.
(itfic^ caaat aber befaabere ffiSLt, fa fk^ bei^ beai Sateatfi^ 9Mt be^ »ab bi IUm
gaffaag fab^er Hbgbttcrey begebet adh^tea, wU beafefbea |a begegaea. (3*
i«|age.)
äßteberlegunge
t>nb ntd^gm fC^etgtaubend^ fo t)ot}etten auf
bet ^ei^btttf(!(en ^^gdttetei^ in biefem Sanbe
eiitn>roffcii, tmb (ig^ in gt^tnutc^ blieben.
VtKb
Sei 9(Bei^g(ätt(igen 9Kiptau$§
ber $. ^(^rifft, bet folfc^en t^nb ©ottlofen SReinungen,
SEBortf tmb SSBrnfr, fo loietor bte Sr^re \mn brn dngrln
t)nb Seuffetn, out^ loiebee bie Souffie gel^alten
tmb g((caiKb<t werben,
^bli(]^ ber erbti^^ten ^rafft t)nb bermeinten SBtrcfungen
fo G^riftUc^en Ceremonien, a(g ff^ttagen, 3ttm 6eronbcm ortem,
nemblict^ Stix^i flUareiii Olodfen tti brn StMifm, Siebtem etc.
fSifdyiid) S« dcfdidebcn woben»
GJnfAIHgm t>nb 0ttt^rr|^igen &fxf^tn jtir nad^rt^t, auil^ jur )}ermf{bungf
9iib obfdicw foidK* Xbcfdlotibaui mfälüqfUb q/eftüiä,
Son
PATIiO KIMHORM,
^rebiflcrn OottliiM SBortd jum (Srenft^olfe.
<0ebniikt 311 Htga in ^efflanbi
liEcrroRi cjüinDDDO irr BianBiroiiO s.
Jl oslqoiiin Candide et benevole Ledor, omnis generis Edmicas el absordas
superstitiones vanasque opiniones, hAc in ProvincU, multonmi hominam, inprimis
imperitae el ad superstitioiiem indinatae plebis mcntes, occapässe, deprdiendc-
rem: adeö ut «jusmodi nogae, in mediö Ecdesiae gremid, in tantft Euangdij,
luce meridianA clariore: non solum mussitare, sed et allä voce, apertisqne qnod
ajant, tibijs, sonare vido^m. Omnes intendi nervös, ut ejusmodi com verd
pielate pognantes, nugacissimae pld>is, superstitiones: quiboscnnquc rationibus
possem, vivA yoce everterem: qnamvis rarissimos ad metiorem mcntem redirc,
▼anitatisqne exovias deponere, intelligerem. Noyft na^^ffiUty noyä fiduda
scriptö boc pablio6 easdem aggredi, et contra illamm tela boc ipsum opponere
yolui : ut sie rationibas t yerbft divind depromptis , tandem ezpngnarentor etc. etc.
Paul ViKHomK.
3>et cr^e ^til
y^fl «tticitCR in \itftti$U*tm wc tint tkr^cwU^'
I 96gltt(K9 gfuxfni, vnb »tt ftt fi slric «ob mawbtTlrf Wttn
I gttiäM, dlf^f qaU tUii^ bSf'* W fuß irbrnnimtlAlic^ BncufL
S)a rint I^ ffwim tin Sott bn Slumni, Ui Stomt tmt am
brnt dtfllMt ^ tttticR, nriAm noit M bffmbfm 9«tt(«>
tlmffr 0tWa»t. XW «An i^ gtttMTm tin Sott brft <6fmmrtt
'l enb IwT ttttm, bn brittr rin (Sott b($ 9tttrt, bn elnbt rin
frdlfft brt tRtUitfymit rtt. Ufo ^btn jb tinm 6cf«n>mi ®ott
gt^bt brt Donarrfl onb bfl 93i^ni)ittrrj , tnr ^llm Ml iSnU
gm pnpnni^m, brr ^tillgm 9tf)iqt Unb tSSlbn, brr JtTunifs
i^ltni unb 9fM(t|Ii3f(itni, bn ^Hmfd^fftni , ml^ bie <Eiii>
too^rt bltftfl Sanbtl ade mit fontnlli^ Ceremoniea tmb Sottelbjrn^m Qrrtitrt , u. f. tt.
t3-l] [3-4] 06 nun fdjon gW*« iwiff, bu«^ ba< ttaftw «f*l bn dniam, S^riftUfftm
Religioo , onb bun^ bit gtticc bip 4. Qwinadij auA in bitfrn eänbmi brg Sniffri« fflrf^
unfe aQt V&gSttrrfp Mi^itt: ®o fdti bnino<4, XBtli)tt fc^i ju brflagm, bl§ nuff birfm 3:09,
Dirb Reliqniae onb nbnblltbtnr ^igittnrf bab ^bcrglaubm urrbanbni: @o Mm foli^
%tm ^n)tnlf4n< 96flBttmf (inbnfläflig : Xtal airo tvftbn; Mr Plotur tr^ iitOiM mit bn
ifinpnnä§: €ob^ bn ffiii^fiffm ffindt, 6rv bm frarrn mb ^llm SDortt SOtM
fI4 ftnbni laffm. 3>nin ofe f4»n in bltTm Dnm bot aintruffc^ Ooltinold ht (Bettrl
3DoTlt tmtmidrltt vftb, bon (BOttt tiitb ftinm ®Eltl{c^ nrfni: Q3lf baf tin rinign
IKDtt, rinlg Im tctfoi tmb ^nvfaltid h bn ^nTon fn;: ®o (aini fit bo(^ enln ^i^
i^n fatft^ bnb fnigt mtimnigni «cn sid^tit bn @3nn enb tsittfnnm, tstl6)t fit ium^
f>r9 t^Tti ^Tbril enb ifytm @tf<^f?trn antuifni , Vit lüt tnrn foic^t offtmo^K mit wnDun<
btningt angclrftirt. fBomi fU im Sattm %titittn, fe ruffra fir bit IDabrftmatt, Uc
efttitn obn 9tuttn bn Saitni an: COaim ft auff« Srlb ^inau§ gr^rn, fo niffm f{r b!t
Saufrmatf, bic Shittn 0^ Sittln bn Stlbrt obrt bn ^itx m: QBfr fit bttm autfe
bnfdbrn banden, »ann ba« Srtnlbt nol ftt^tt: Xiit ^Bitift^G^ onb 3dgn iwmn fit
in bra SSalb gt^m, fc niffm fit Nt lOt^tfi^tmatr, bIt Slutln obn SStttmic bn
9Bä[bn an, bnb bittnt bal fit i^tn <SIM gtbtn bnb btrlt^^tn UoQt, ba< ffflilb ju fa^m
obtt )u f^itffm. Sllfo »irb bon f^nm bit Sfhittn bnb Söitinnt bfg ^\if)ti angmifftn.
«Bann fit 8ttiftn fo lufftn ftc bit Wutttr onb eSttinnt bt< CQtgrl obn bn Ottiftnbt«
an etc. !8nb f>l^ i^ gai gnntin bnb gtbrau^Ii^ htf {^nnt, u. f. n.
77
2)aS IL d^apitttl
[5] 3){fl {^ au6 find bad nic^t tveitiser toiebn ®Otte« 9Bort bnb ®fSot fheitft , bad l^^l
man Wejffr Srter fo fe^ ouff befonbere Soge qitUt, bnb bmfettoi fonbrtllil^e Ärafft wib
SBir^ngen ^uid^xtibti. 2)arumb man benn etliche brfonbere Sage singniari Religione
mit fldf Drnolrffft, etlic^ aber bagegen »efflet, barin man biefe ober iene^KrbeitDerric^trt:
BEBel^^e foI(^ Seute meinmige nad^, mit mi^ bnb fnid^t ni(^ mag berridf^tet werben, Ido
man« in befonbem baju ertoe^leten Sagen nic^t borgmommen. 90fo benvirfft man gu
tüitbm (Befd^afften ben ftontag bnb eittedlet man fonberlid^ ben gfreytag , bttb ba« glfiAit^
bortge^en fod, muf in bre^en 8rrebtagen na(^nanber bmrgenmnmen iverben, gef(^^ ed
fon^ am anbem Sage, fo geriete tB nimmer wl 99 mag aber babon gel^Unt toerben
toa9 ba teil, fo iß^ fin pd eine^ <&eybnif4Kn Sberglaubenl, u« f« tt).
3)aS m. Upitttl
[9] 3){efe0 ifl genugfamS auf ber ^f^benfd^afft in birfem 8anbe berblirben, alfo, bad W
man ob e< fd^on bem SBorte (SDttti 5ffentH(^ gmoiebem, fo fe^ brauff giebet, al§ ivan^
®Otted QBort ober ein (Sbangelium totere: 3a auc^ alfo fe^r, bad ivann irmanb bamieber
rebet , mo( auggela(^et »iro , alf loann er gar ni(^td berflunbe , ober ein Hotpes in Yiti
hamioi n^e^re, bnb nid^t6 bom aRenfd^fid^en ithttt U^fljie*
Snfonber^eit aber n>irb etlicher befönberer 93>gel gefc^re^ biefe frafft bnb toirdtunge
gugefc^rieben , alf be$ Siaben bnb ber Jtreen, aul wel^m man bSfe Öefd^rr^ bnb Bd^
tungen bermu^tet, alfi abfierben guter 8rreunbe, Jtdrge, bnb bergleid^ trawrige SReere«
IDer.CuIen gefc^rrt^ bnb (eden, toitt gugefd^rieben eine Seudf^e bnb abwerben ber !Wmf<^m,
fo barauff fürf^üc^ erfolgm toeibe, 3tem SfU^rfi^aben etc.
2)em <&eg{ier grfi^rey wirb sugemeffen, bal auff bemfelben frembbe Seute ober Säfte
fornmm foQen: SBrl^l auä) fo gemif fein muf, bap man fldf^ auäf brauff fc^ictet, bie
(Sifle 5u em^fa^rn,
!£)em Studnd wirb biefe 8 jugefd^frir ben , tap , wann er im ißoriabr anf f(;rt ^u fc^repen,
fo offt er irmanbe anfdbrfpet obrr anhicfet, fo btrle 3a^rf foü berfclbe Vltn\(i^ (eben.
3>arumb bann mandf^er fleifflg acbt brauff ^at, bnb foldl; fudPen M Auducfed gar fleifjlg
Itifitt: ^(^reyet er nun ^um erftm gwanbtg, breifftg mabi etc. ®o Irbet berfelbr fo ed
gf ^iret swanbig , ober breifflg Jiafft : dtuffet er weniger , fo lebrt er aud^ weniger.
@old^n Seuffelifdt^rn Aberglauben aber, folte man biQig bnter ß^rißen ntd^t fln-
brn, u. f. w.
78
3)ae IV. (gapitttl
fßou VbfttllSuhiqtt SOnthnme vMuffüf^tt 9iuqUät^ an* lufäUi^tm
(ege^ttnt etlicher htiotfhtttt Stifte ohtt eine« SKenfc^en ete.
[16] [16] SJntrr anbmt aSfd^Hi!^ 9Kfrglau6en ifi blefnr niäft hn ^ttingfit, bo^ man aitf
bitgefa^rUc^em Segrgnen ttli^fn Zf^int obet 9Ratf(|Kn b>fe6 ober gutr9 beutet. SIg, giiin
(Sxempeln, toatm {emanbe^ auff bec (Reife ein <6afe begegnet bnb über ben ki>eg (tiü&uffft
ba er ^inreifet, be§glei(l(fen kvann einem eine Slaaht entgegen gefbgen Uva^t, ober »onn
man (M bem «ßaufe ge^et ein 8Bei6 entgegen fompt, foQ {l^m bei Xaqt^ ni(bH guteg Be«
gegnem 3)arum6 mol mancher wann i^m biefeg begegnet bmtoenbet bnb bie Steife anße^m leffet
@oI(^eg ift bey bieten beuten fo tieff eingetofir^It, bnb f^t eg jbm mancher fo fe^r ein«
gebilbet, ba6 man6 i^m gar fd^iwerUc^ aug bem Sinne bringen !an*
99 iß aber an flc^ ein bi(fer Slberglaube, fo ber Seuffel bem SRenfd^n eingebilbet, u. f. to«
3)a6 V. SapitteU
9lon Sfrernotiitlic^et ftrofft Mnb flEßir Ainfle fo btn SoMenfreinem bef
Sie^e« tmt >et flRenfd^en }n teeignei loirb.
[22] [22] 2)tefe meinunge iß biefer Srter be^ ben iBnteu|f((en Seuten fef^r gemein, bad f!e el
bafür balten, M bie ^obtenbeine bed äJie^ bnb ber läX^enfc^en eine fonberlid^e Jtrafft bnb (Sigem
fc^afft ^aben n>ieber bielerley (Stbxtdftn bnb SInliegen ber SRfnfd^en t>nb beg QSie^eg. %§,
»ann bnter bem 9$ie^e ein Sterben einfeQet, foden bie ^[obtenbeine befi berfbrbenen Sie Mi
wieber tin fo((^ Sterben bnb Seuche ein fonberlid^ Remediom bnb Srf^ne^ fein. IDarumb
fle bmb bie äiiebefiäae folc^e ilottenbeine , alp bie «^ouvter bon tobten $ferben bnb «Itu^en
auff bie Baunfiaden fleden, tag biefelben ben Srud^en mebren, bnb fle bertreiben mügen*
9Bfiter foQen aud), j^rer Stetnunge md^, bie $ferbe bep fflad^tA geritten werben, bom
SRaare ober £eeton, wie fie t9 nennen, audf olfo bad fie ga^r matt bnb mfibe werben,
bnb wirb an etlichen $ferben da ßtiä^n gewiefen, fo fie bon fo((^n {Reutern befommen
foUen. QBieber folc^eg fltetten pflegen fie in ber JMppen bnter bem 8rutter ein <&&upt eineg
tobten $frrbeg gu legen, weil, wie fie glauben, baffelbe folc^e SRaare bertreiben fod: 9Be(d^e,
wann fle fo ein Sobt^nbein ober $ferbe«Ko|)ff bor f{(l(| finben, foHen fie feine mac^t me^r
^aben bber baffelbe $ferb*
IDad aber bie bürren ^obtenbeine fold^eg bon i^n felber folten bermugen
^u t^un ifi ein ^bergläubig bnb ^bgotttfc^ btng , u. f. w«
J)ag VI. UpitttU
^on btn liyeaiithropiii o^ct SSaetttdlffen ^ load t^on ^enen %n J^alten.
(27] [27] 3)a8 Xvxav^qaano^ ober ®aerw8lffe fein, S^emblic^ 3Äenf(^en fo axx^ anregen
bf§ ^eu^eld in ber gefialt eined grawfamen llBoIffed f!c^ fe^en (äffen bnb ^erumb lauffrn,
auc^ bel;t>e ^^fnjd^fn ono '^ie^e fd;aben t^un, tfl bulaud^ba^r, bnb fan uicl;t wo( bemeinet
n
lofrbfn« S>a0 e9 fid^ aBer bfcmaffeit mit bnifdbat , iixn Mutation mib i}fAiHnibluiigf «tfr*
^alte, mie {!e fdbrr borgrfrfit/ bnD mie f< Dim ifbrnninnignc^ grgKttbft bnb gehalten tvirb :
S>a iß bie Qiiaestion onb gfragf Don. 2)fim e9 {{I i^re meinungr biffr: !Dal erfliicb bie
XvMttv^Qmnia ober foid^ bmblaujfeit ber 9Rnif(^ in tnr gfßalt br§ SBoIffr« dne f^-
^mfHpvxmfttg fep: Dal t{l, ba§ bf« SRntfc^ ®fr(e in bf« SBolffrl i^fibe fa^e, tnb
alfo bie Effecta bnb SBtrdungen fo berfette SBanivoIff br^f^rt, in bf§ OBofffel itiht
iDinfe bnb toodbringe. Snb [«d, toie fie Dorgfbm, biefe Transmigraiio Aoimae alfo
gefdl^e^fn. dl foOm bie ürttte fo in Ut gr^It eine« SBoIjfe« ^mb lauffen, eine htt
^mbte 3'tt baben, ivami fie in fol(^ gfftalt 94 febm lafieti Dnb benimb laufftn müffm:
9Uf benn m&ffe berfelbe 9lenf(^ ^ an einen befonbem ort begeben, ba man ni<bt (eidf^t
^oifommen fan: 9U§tenn foO Me ®ee{e be< SRenfcben aul bem aRenfd|^li(ben i^eibe in
bfg SBoiffe« Mbe fahren* IDer 8eib aber mi^e bnbe»ogen bleiben , t>nb fo ed febme bad
gttfiaiger »eife berfelbe 9Renf(^li(be (Htm beioogen »&rbe, fo f(nne bie @eele be§ iRen«
f<^en nicbt mebr gu bem SRenf^flicben teibe geratben, fonbem mfiffe bi§ an (en ITott, im
£eibe be§ QBoIffel bleiben. 9$nb biefe iß eine meimtnge. Die anoer ifl : Dad tie Lycan-
thropia eine Tranaroutatio ober toenoanbelunge fe|^, ba nemblicb ber gan^e 9Rmfd) mit
£eib Dnb @eele in ben ®olff oenoanbelt »iro* SnD bie Tranamatatioo ont t)eni>anbflunge
foüen fie einanber gutrincfen, alfo, be§ berfelbe fo ben truncf befoni))t, alfbalb, Vi isto-
runi %'erborain, burcb biefelben ffiorte fo ber anber im ^ulrincfen ibm gugefproc^en , ein
aSaenvolff merbe, onb al§balb ^ermnb lauffe, bof er SRenfc^en bnb Siebe f(baben gufuge.
5E)if ifl bi^ im £anbe eine gemeine Siebe, Dnb toirb bon gar oielen bafür gehalten, bal
H alfo fep. 3ß aber nic^t me^r alf bef STeuffeM HBerd bnb betrieb , bamit er ba« elenbe
aSoM be^Jre *"), u. f« »•
9lon dreien 9yeifen.
[38] Di§ iß ein6 ber bomembßen StbgStterep bnb 9(berglauben , nembltcb bad tracHren [38]
imb f)>eifen ber @eelen ber abgeworbenen. 9Bel(ber <&evbnif(ber bnb (Sottlofer ®e6rau(b,
ob er f(bon mit emß berbo^ten, fo l^ai er bo(b ni(bt gSnbltcb bnb grünblicb mugen abgrs
fdHiffet bnb bertiiget merben. Denn ob man f(bon ibt öffentlich baflfelbe ni(l(|t tbun barff,
ba« man toit borgeiten bie Seelen ber berflorbenen fpfifet, fo iß ed bennocb bep bielen
gebrSucblicb/ toelc^e e9 ^eimlid) berr{(bten.
Diefe Vbg5ttereb bnb «^e^bnifd^er 9ebrau(b, ^at feinen b^rfprung bon ben ®rie(ben,
mie Epiplianina f(breibet: SBelcbe anff befonbere 3^^^ S" ben ®rabem ber berßorbenen
))ßegen fpeife bnb trandf )U bringen, bnb bie 3:obten bev i^rem iRabmen ju ruffen bnb gu
fagen: Sorge ta, comede, bibe et laetare, ®te(e auff, ifl, trinct bnb fep frSlicb.
®oldber <&e|^bnifd)er SbergUubiger Sebraucb iß bielleicbt bon ben ®rte(ben bon alter«
^er auß biefe £eute fommen, tt)el(ben ße aud) faß auff gleicher art bnb toeife berricbtrt.
9}nb (aben ße eine befonbere bnb beßimte QfW baju gebabet, nembli(b bon S. Michaelis
bifl auß Siroonia bnb Jodae, bom 29. Septembris bi§ auß ben 28. Octobria: 3n
loel^ bier SBocben ße folc^e ibre @eelengfißere|^en bnb ConviTia gebalten, n>eil biefelbe
3Ht ibnen am bequembßen: Denn ba fan man bon allerleb f)>eife bnb tränet einen ^43ors
ra^t (faben. Da« iß bie benante 3^it gftt>^f<ni, barin ße ibrer SJenoanten bnb Sreunbe,
fo berßorben, Seelen, gefpeifet: 8Bel<be ße au(b toie bor^eiten bie ®rie(ben be^ SRa^men
gentßen. Snb iß bey bieten no<^ heutige« Sage« baßelbe gebraucblicb, ba« ße 3abrU(^
*) 9)ad^bem diu bom einen leeitiauftigen Seieei« gefübrt bat, ba^ c« weber Seelcnwanbmiiu)
nocb leiblicbe IBenoanbelnng fein f5nne, fommt er ^n felgcubem 9lefn(tat: 3. 31.: »,ti ift nur ciuc
berblenbunae be^ Xeujfel^ , tpelcbcr fo »ol bra SRenfd^en ber alfo umbber laujfen miip , alp ben
anbem fo ibn fibet bmHanßen, berblenbet: 9Ufo, bap ber eine meine er feti ein 9&i>(jf, ta er bocb
i« ber Sorbett feiner iß, ber anbcr aber er febc einen SBoIff, ba er berf» Wncn flhct. (I)"
«uff Üt nmmkt 3tit fsh^ €Mni fiMfm tcRftni: S>at» MrfcOni t>irr Qs^ni in ivd^m
^P^ mi^^K^ <#qi^# »it einns (ffoübmi fMf$m, onff i^ff €S^«|k CBelU laid
gtmsA loift: SA^ fk «tiicitni in bct <0<ybeiif(|aflFt »m fol^Kv ^fn^^ofte Ml
SrrlmMfm MMonctu
O i^ «6er fi^ }» BcQogen, M bcr Xeuffel Mt Sbiif^ fp g«r fe^ bfrtlrii*
[10] [40] 0( fle [Me Mtm] Mon ein nv^ tifm «rglfatet, f» ^tm Hf ri M
taf&t dfNtm, eP tofabe rtm f» edi fnttf^ «Ab natiiUi^ Mm fcbi, mit efem tiefe«:
Aon tofifte ba 8(<i<^ ivie (ie, Vfftn, XrinSm, CäMfen, M iMIefke« elc. Iki^ fic
i^ Spbteni tvaim fie fk 6egi«Beii, mit p/In SMmi^t Mffc^, {(neii Mt, etiler,
99th, f&htm Oefc^nirtbe etc. «itgegeifii, U$ fte U»m k ienrm (eben ^<^ eisten «54teiu
8nb (Ki6e ic^ eP feKet tun ameii tentni ge^rtt, toi fk er}e(Ift, ivir fk in Der groffm
S^noio f» Anno t601 afl^e i« toiAe eiiifbl, bk i^cigen ^pNll€«, tmbfeinen Sotfi^t
gf^t, Oll JBeibiiiige, Mt bttb «Ibeini tM^m, {(mi A imgtim: S)a ^leii fk i^
9lateUi bnb dtt>ini-«itge8iini 9ber UfsAtgtt, b«i fk in tem« Mm, bk altin teniffetie
JtMber ai#efr<nm ndktlteR, bowit fk iri^t fb •Ott be« ^MBUti bm feUigea Oiigeia
M^ onbem Seelen nadenb bOb i(o( (ecidn g^ bArftin.
Slfo bevHenbet ber 6atan n. f. »*
[41] [41] 3e Sniga «6et bib •ottbfer ein bing ifl, i^ «e^ b«i VumgUttMge Mb
9l6g}tHf4e SoM bobon ffOi, {t fänueOiafn ei ««4^ bnbM attnMngm ift Sk ei ^erin
)tt fe^ VIL fbem frid^ tinte «Oe i^ ONUfeiliMt mib lEMf«^/ frt^et 9Mmrc9
tmb 9l6erglau6ett ^nfd^tettm. 8Mb ttfeb npc^ ^enit bM biekn, nii^ «Ikin ^nil4» fonbetn
aiid^ iffentiid^ beHagrt, boi fk ^riäfti wUfi mfß frey ^Sen mfigen lok (ttbori bk ®eelm
ber Snftorbmm )u fpeifen: 3)nni noi^ be« ei i^en berte^en bilb fk ei na#p*laffm,
fe9 i^nm ade i^ (Blfid bnb CBolfi|rt eni|agni, bttb bogegen oOerley SqglU begegnet,
Mefem dn fol^^ei jenem ein onberi: Qel^ci biefelBen nid^t f^firm npc^ gnv&rtig frin,
f« folf^em ®f brande ne^l 3i^<^ noc^kfeen, befonbem ei I^Un biefelben «flerlep 9ad
Dnb ®fgm, an allen orten re^i^^ jn f^Aren* Olefc^enpeife tbaten anc^ bie Sfiben, tok
an lefen 3erfm. 44« ▼. 15 mu. S)ie fi^eben aw^ i^ Olflctfeligfeit bnb {eittt«^ ffioU
fa^rt i^rer Sbgottfrry yi, n« f* »•
Per ^tibtv €^til
Siebet
ber fettigen ^tifft, 9alf(^e btib ^g^ttifi^e S^einungen,
SEBortr »nb SEBrnfe, fo loic^ Me Sr^re twn Un (Snorfit
SSnb ben @nbU(^ triebet bie etbic^te bnb ni(^tige jtrafft
tmb Smtttngm fo (^rijUtd^ Ceremouien, atg 90K*4ttS^# (efonbem hUtn,
<ä$ S^xifm, fütoMa, 3lUm bm 0((Kfm In Nr Jtn^ot« iuäfUm etc.
f8if<MM) }ii9(fil^i{fl»ai «wdbcn.
2>em 2>tn4Iett(^tigen ^oä^Aof^mm ^urflen Dnb ^tctn,
^ttttm
I A € O B O,
3n Stffpanb ju d^ittlailb btib SemgaQen «Oerlognt, aRrfoiem Onibigni Sfirftm trib
@o(d^ 96etgiau6cgen SRtpbrauc^ ®5tt(td^(6 aßort(6, ouc^ anhnt
t)ngereimte übgotttfdj^ ^bergUitbcge metnungen )>nb gebrdud^, fo ber 3^ffe{ bte
9Renf(i|>en jiu)>etffil(|ren etngefu(^rd, 'finb in btefcm ianU andf gar l^&uffig, tuelcbCf
wet( fte ©otted bef «^@90i9l Sorte bnb ber retnen «Klaren Sd^re tmotebenii ^be
iöf fo btel ©Ott ®nabe ^mli^m mit ©Ottetf Sßone t>nb too^ren gränbm »frber«
legen loolleitr u* f. xo.
3)a6 I. d^apitttl
[3] [3] Wolc^ t^un im birfdbm [b. 9* f!e berffitibigm flc^ gfgm bie ^* @äßiffi bnb
®ott bfn <&mn] fo bie <&. Sd^dfft ^u anbmt bingfit gebrau^n, tnb til4^ br^ bfm
(Snbe aQdn bleiben, gu tt)el(l^em fie ®Ott georbnet Dnb gegeben* W§, »ami man fit qt»
brauchet bie Jtranctbeiten baturc^ ^uf^tüm, ober anbere IdbH^fe bequemligfeiten baburdb Sn
fud^en fi(^ bnterflebet. S)a)u benn bad (Sbangelium S. Johannis bomemblid^ gebraucfiet
»itb, koelc^d biele abfdbrdben bnt an ben SBdnben ober ^b>Hren ber @Mt be§ fBlfffti
^encfen bnb legen foden, bamit bad 9$iebe li7ol gebeten bnb gefunb bleiben milge* 8Bie
benn an^ )u fol^ b^Iunge ber Jtrandbeiten, bie 9^abmen ®otteg be§ ^(eXSVSSfl
aud ber «^ebraifc^en @pta(l)t bnb 99ibel gebraucbet nyerben, alfi Jehova, Schadai, Elo-
him, audb Anbere @px&^t ber 4« ®<^rifft, fo man an ben <&alf ib'nget, bnb s>or Jtrancfs
l^eitrn; bertcunbungen, koieber ben IDonner, <&agel bnb 9$t\|m;{tter traget* «^ie^er geboren
aud^ tie äier^Iein, fo gum Slntbef^rec^n ober SlutjtiQen gebrandet koeiben:
San^io maDe rite
Sanguis manc in iuä veni,
Saoguis mao^ fixusy
Sicut Chriatoa fecit in se,
Sicut Christus fecit in suä paenä,
Sicut Christus fult crucifixus.
^(fo tt^erben auc^ bie 9labmfn brr «^eiligen brep «ftontge, fo (Ebrtßo bem <&@^rren
@oIb, SBeirauc^ tnb SK^rrrn gebract^t {wit bie Säbflifr^rn^&iflorirn mclbrn; in ber «^eiligen
88
€k!^rifft, cAn WUtkfi. 2. tmbm fle Me QMffti ait( VtvtqnäanU gmant) an bm «^(
gf fangen Dnb grtragnt, wtcfeer bie fattenbe Stn^, wie folc^ biefe ajerßein grbni:
Caspar fert Myrrham, thas Melchior, Balthasar aaruni»
Haec tria qai secum portabit nomioa Regum,
Soluitur 4 morbö Christi pietate caducö. *)
®oI(^6 aUt iß ein sroffer at^äfttoü^n SBnrgloube bnb @üiib< , u. f* lo*
t^nb In «i^eeie INI« bnt Sntf rlti<
$Ben bfm torffii bet 3:fuffe(, oB biefelSm ieihUäft Qxtatuxen fein, bnb 9latfiT(i({ff itiin
f^bm, 9f> fle £eiMi<i^ SRotturfft gu er^aftunge IM Sei6rd bnb Seben« Bebürffen, ^d^
benneBreit bnb Miber jeugen, gerben bnb an befonbere ixtn, im SBalbe, im CBaffer,
im SReere, im Selbe etc. {(re SBonunge (Kiben?
[8] S)et fteinunge fein biete in biefem Sanbe, ed fepn bie ITeuffel Mbii^t 6reatttven, [8]
bnb traben 9latuvU(^e £et6et, toie bie SRenfä^n, baiitmb fle auäi alfo leben / t^nb foicbet
9^f)tturfft 5U er^aitunge i^red itibt9 bnb Sebend bebürffen, ivie bie SRenf^fen. IDa^er aud)
biefe0 erfolget « bod fle ed bafur galten, ed t^abm bie S^eujfel fonberlicbe SBo^nungen an
befonbere 9rter, etUc^ im äBalbe ober Sufc^, rtltc^ im SBaffer,. etlic^ fonft im Selbe*
Sktn gebenden fle offt anff i^re @pxa^, fonberlic^ ^5ret mand/ ummi fle fluchen, wie
fle bolb bef Seuffel« M TUnt^, balb M fSMM, M SBinbed etc. gebenden, a3nb ift
btefe meinunge , bai bie S^euffel leiblich Creaturen fein , ni<^t neto , n. f« w.
ajon SefpSnflen ober flc^tba^ten erf^feinungen be§ ^euffetö : Ob ber S^euffel aQerlep ge«
ßalt ber SRenfdJKti onb ißnoeniunffdgen ICl^iere annehmen !>nb brin erf(^e{nen, ünb ob
aud^ ienige geßalt eine9 9Renf(^en, ober eine« befonbem onbemunfftigen Zf)\txt9, bann
er ni(^t erfd^einen bnb fld^ fe^ laffen ftnne?
[27] SRu ifl biefer Irter eine gemeine meinunge, eg ttnne ber Jleuffel aOierle^ [27]
geholt an fld; nehmen, bnb brin erfc^einen, o^n aOein in ber geflall biefer breper ^biere
fSnne bnb muge er« nic^i t^un, bnb biefrlbe fonne er ni(bt an f!c^ nehmen. 1. ExAoi-
malibns aquels, fSnne er ni^t an flc^ nehmen bie geflalt eine« «^ed^te«: au§ ben QSr«
fad^, meil ber «ßedj^t, n>ie fle reben, bie Passion in feinem Jtopffe f^bt. 3)ann loann
man bad <&au))t eine« «^ed^te« gert^let, fo finbet man brin bie @ebeine ober @raben,
»el^f eine gleid^B^it ^aben mit bem (Sreu^e, Spere, ®eiffel bnb ber Dornenkronen etc.
2. Ex Terrestribusy f5nne er nid^t an flc^ nehmen bie geflalt eine«8amme«, weil Q,ifxu
ftn^ ber «&(gR9l ba« eamb ®Otte« genant wirb, fo aaerSBelt @unbe tragt; 3o^.l. ▼.29*
3. Ex volatilibus, fönne er ni<^t an fld^ nehmen bie geflalt einer Rauben ; aug ben ^r«
^aäftn, toetl ber «&, ®eifl be^ ber 3:auffe be« <&(£rren, wie eine Staube bom «Fimmel (erab
gefal^ren bnb bber i^n fomnten. ^aüt^. 3. v. 16« SRarc. 1. ▼. 10. tue. 3. ▼. 21. (§9 ifl
*) ^. (viu^oru ffi^rt S. 36 no<^ an: »»Sicbcr ba« ^icOcr: Abracadabrae. hiebet ^^^bncn
webe: „Strifi^ilcA falcesquo dcntatao, dentiuni dolores pcrsanatc,'* llu^ metiit ber Iciijfd hcüc^nrd)
(old^c Mittel, ,,md)t (^c^ivaußcn, xoU mau inciuc, fou^cru, ^aj} er fcütcit Itutcrtt^mtcu ipidfahrc ull^
fie »Ott (Sott abfflbrc."
«irr ein «krglfaMg iMb nbMg Vbiä, f» iMbi^t omI tai fßXfäfm tlKtwM^mt^m, fb ta
Soi^mit tt^dfHtm, (mi|rtt, «•(•»•
(fü^m Sefcrt im 6.»— 14 dam fc(r «cftttafl^ai ScwfÜ, baf bcr 2:ci4fc( ^^ pMol
3»äff( iM etttibc fd, üMif Ivu Mi OM^aftai M|mic|«ci.)
fit fxiUt ifCHu
Oi fUf Ut Sntffd i>ani Stntf^ itoingeii loffir?
|33] [35] ^ in fMbt fM efli^ bor Udmiiiee, wum thm Un Smffcl wü
fciiini Off))!«^^ tabfn, wft kcfiNbem tmkm. ^k^n ^otm oud^ ellk^ gefi^fMcn,
tont fimberli«^ Characteres »ab dH4KK i> 1^ 6(^jM «rff|et, Mnnl^ naa Wa
ICntffd M<^tt>ma Mb fh^ oateftMaig aia(^ (taae. D. Francis. loil ProfeM. Acai.
Gryphisw. de Morliit Hypcrphys. et Reboa Mag. Tbea. IS. n* f. to.
pß] [36] O (oa atrr ai4rt fHn, b«f brr 6ai(aa olfa Mane geiamagra uki^
[ST] bnni er Icjfet fli^ Ma aidnoab itttagca, alf Ma •otti [37] SM fi4^ afeor brr
€Maa oafl^ Mb (cMMra (iffet oli aitobe n gqiniagfa Mn bra Ihnfi^ hnäf fMte
mittd, iß aar da 9etru%, Mb gcf(^ }a b«a fttbei b«! ir aar bit Sbaf«^ ia fet^ra
SfbfrdUaiigea bnb 3:ra|f(af[^ SMm^ca {UMe, Ma 0ott bcai ^OflUba «tocabe, Mb
olf« iai Mbrrini fS^ a. f. »•
[38] [38] S>antaib »iffe fii^ da icbcr ta (Atra, Mb iiaip« b«a Xmffel ai(^, boi er {fa^
Mai Aeaf^eii fwiadca kffe, {^m feiael gefaflenl Wf(t }a t^aa: 8efoilbeni ei ifl nar
eia Vetrag* 3)er Arfa(^ («ttea auf «a^^ da ie«^ f<^4Kr Cr|te Mb Zeaffef iM^r
9r|taf9 fU|^ euffera, wdtlft mO^ ia biefea «Nbera iiMnSfit^ i|l bo» beai Sntmtf«^
aberolSubigem 9kUt, foaberli^^ bai Geros Canukll aepewititiesiii , mit befj^Mnmge
etU^for SMaün, 6al|, ffia^l, Mb bergieii^, etc.
PU Vierte /rofle*
Ob ber Seaffel Mb feiae Sef^KO^ bart^ eufferH«^ »ab MHid^ StUtd Aaaen Dertriebea
»erben: Sab ird^el b«i re^te Wttd fey adeber bea Sataa «ab feiae (Befpeii^l
[^1 [42] ^ in ftmbe ^t naai bofikr, bai bie «eMüfl» Mrtriebea »erben Mn
ffie^roa«^ »ona e4 oageiüabet Mb qtttaOfnk adtb« 9M^ tragen etUf^e fd^Kr SberigUbM
Mger teilte JtnoUaai^ Mb 3»ieMa, »ieber ben Xenffel Mb feine ^^ptnfk» Vkt e4 ifi
aQei nid^4 , a. f» »•
[43] [43] «Bdter fo ^t aunH ^e in ftmbe bafb, b«! ber Seitffd nitfdnen «e^nfba
Mn bem ^nrn freien toertrieben toeibe* S)emi fo balb bie 4knim gegen Storgen frefien,
nfiffe er meic^Kn. Iknwnb ondi fsliM Waafeeng Sente, ni^t e^ on^en )a reffen, e^
f!e bie ^nen (>ren treten, iveO fie neiaen bai |b bean Mn Senffd Mb feinen 9t*
\pinfttn fUi^ fdn. S)iefei ttwOen fie baaiit bettdfen, bai Mib bie 3eit, ttHnm bie ^onra
an^ebea }b freien bie 3^t liebltc^ Mb aagene^ier fd^, atf eben ymm: 9«^ fep ber
9tenff^ alfbolb ani^tiger, InfUger »rib beffer {ufriebm, toie jaMr. fBMäfti ba^ fonnm
fri, bof ber Seuffd olfbenn geoii^* 9ber ei ifl «ac^ eine ni^^tige neinnnge, n. f. tv.
[49] [49] S)ai i^ bai rei^e niltd ttieber ben 6alan, bai liebe «ebet, fp in 0eifk Mb
in ber SBor^ g«f<W/ ^ f« iv*
2)ae m. dapitttl
[51] [51] Ci ^Ben t)id dnfUilge teate ^le dne bSfe Mb abergUnblge mdnmige: SM/
biefelben fe bi^iaetten Mn finnen fMnnen, »ie bemi ani9 bie Moctambulones fo bej
fftaäl» in @i^laffe ffnwoA gelten, «uff bie (Beniner fidgen, tfber fonfl im Ä^laffe
fc^tf^en, ruffen, Mb nben etc. nUfi xt^t getauffet fein, ffielc^ i^rrr meimntge na<b ba^
fdmmm fod, bǤ Ut iPrcteiget fp ba qrtaufftt bie Souffe nid^t tec^t Adminblrirel Mb
t>en((^tet, «bet fonfl dned bifm 8e6nii Dnb CBanbfM 0mffeii. Ober ba§ bie $at(Kn fp
SU (Sefattem ge^anbm enhofbn nl<^t xt^ grgl&ubrt, obar fonß ifai bifd ftben grfu^rct.
^Hirr fd ift dne nic^tide enb abergl&ufrigt mdnunge, u. f* tp*
[54] dd (Kit brr Seuffcl in Mefem 8anbf , tintn Böfen StberglauSni in bad totirrfa^me [54]
fBntcttftfd^e Sold bra^ft, ba( f< baf&f (elt, baf warnt ein Ainb, nac^ tem ei getauffrti
nid^t wol aufrieben, brfonbem [(^re^et bnb bbd auff ifl: Srp el mit beut Stammen fo ed
in ber Xwffe befommen nid^t aufrieben: Sein beiwegen (et, onb geben i(|m einen anbem
9Ia^en , benfelben mu$ et bebalten tonb (aben, weil er mit bem erflm fo er in ber 3!attffe
befommen nitift gufrieben gewefen« Z)a0 bi$ in ber 8Bar(^eit fl^f alfo mffaltt, fuhren fie
<SremDe( ein, ba fold^eg bewebret wb ioabr befunden. (Denn, al§ folcbe Jtinber ftcb nidl^t
iDoQen ^aen laffen, au^f ie me^ fie bev ibrem Sanjf ÜRabmen genijfen, je me^r Re ge<
fcl^rpen Dnb gef(b»i(bet toorbeni t>nb man Änen einen anbem 9)a(men gegeben Dnb bev
^fmfeiben geiuffen, fein {U pi Blieben »ob Mm ber f^tvadtK^t genefen* 3>ai bif ein
Sfuffelifc^ ^Kberglaube fey, ifl offenbar, n« f. to*
3)08 IV. Upitttl
Bon htt Jtrofft i^nb 9Sitäu9%t fo SttergUttUter »effe ben 9^^
[58] (Sine fonberli«^ abergUubige tonb nichtige meimmge ifl au^ biefe, bafi mang [58]
baffit f)tU, ba§ bet Sontag bnb anbete l^eilige ober Se^ge befonbete ftafft, wircfunge ünb
l^Uigfeit Dot anbetn S^agen onb B^ten ^ben. Dbet, ba( bet @ontag bnb anbete ^eilige
Soge, ftSfftiget tnb witctli«^ fein, al§ fonft anbete Sage«
IDiefe meinmtge ift ni(^t nett), fonbetn att<^ f(^on bey ben Sfibnt getoefen, wie Chem-
nitius bqeu^et: ISeld^ t$ bafnt gelten, baf bet Seuffel am Sabbat^, wegen beffeiben
tfHliqMt fUtfft tonb wri<(e* @ol(^ ^eiligfeit, witAmge bnb ftafft, miffet man au<b (eut
)u tage bem Montage lu, batumb man eg bafftt fylt, ba§ bie 9Renf<ben fo am Sontage
gebobten wetben, tetnunfftiget, weifet, gef^^icftet, It^t^afftiget etc. fein foden, al§ eben
biefelben, fo auff einen anbem Sag gebo^m werben. 3)iefelben foflrn an^^ Dntrr anbem
biefe eigenfc^fftm (abm, ba0 fle bie (Bef^nfk be( Seuffell feben bnb bettreibm fönnen«
SBeldb^ aOeg bet Sontag operiren bnb witdm foQl. ^Ifo miffet man bem Sfteptage, bot«
nembiicb abet bem ß^at obet StiUenfteytage, fonbetlic^e eigenfcbafften Dnb ftafft gn, tnb
gat i^iele.wunbetUcb« witdüngm, fo gat tonnb ganf) obet bie iRatut fein, welc^ ade ffit^
^ben nic^t f(nnm et^eblet onb befc^tiebm wetom.
IDet SVacbt bet Sebutt d^tifli bef <&(Sttra obet SBe^n^c^ten, wetbm gar fel^ame,
wimberba^rlicb^ ^nb Dbemat&rliti^e binge angeeignet, wel<be mit oerwunbemnge }u borrn imb
}tttofme^mm: %fo bad man fie faum er^e^Ien {an* SJnter anbem foQ bmb jwolff ISbt
betfelben 9la(l^t fein Wttf obet bntemünffttg X^iet liegen obet m^, fonbem fleben. Iteni,
in betfelbm ®tunbe foQen ade SBaffet )u Skin werben: @o balbe abet bie @tunbe Detübet
foQm fie wiebet f^te natfltltc^e eigmfc^fften befommm* iSnb betgleid^en wunbetbabtitcbet
binge fottm gar Diel fi(( in biefer 9la^t begebm : SBflti^ aOe^ o^ne gweiffel oor^ettm im
8abfhimb bon bm abergifiubigm onb faulm SRfind^^m etbid^^tet, onb bem abergliubtgm
SoUe eingebilbet ift
9Bie man benn au(^ borgeitm im Sab^mb nSnifc^ weife toorgegebm, bad wanntte
Oloden nid^t getauffet worbm, ber Seuffel biefelbm oon bm Sbümien bemnter gffübrrt,
mib in tieffe Iffiaffer @mbm ^er Qrunnm (ineingefmcf rt, weld^e bmb 12. fßf^t berfeibm
9la(l^t geUutet wotbm, alfo ba^ man i^ren ffang boren f9nnen.
9m Oflertage foÖ tie @onne wegm ber *&ei(tgfeit bnb befonberer frafft be§ Saged,
mit fpringm önb (füpffm auffge^en.
!Dem Sage 3obannid be§ Säufferd, wirb biefe frafft t?nb (eiHgfeit jugefv^riebcn , tad
bie Jtrauter, fo an bmi Sage gelefm wetbm, groffe mtb wunberba^rlic^e etgenf(^af|trn t?no
mir^ngm t^im fpant, »Mer ffftoerf dl^brn , toiebcr Ufe efoii^ bnb Jtfand^trn, bn
9{nif(^ni tonb bef iBif^. CBatm f{e a^ nur dnen Ztif^ bama4 gHffrn lofitm, fo ffpn
f{e fo Mfftfa niti^t tnr^r. 3)anim6 man bfnn not^wniMg aaff trnfri^ 7ag t>i«b bie fot-
gmbe 9la4^t blefelbnt auffirfen muf etc.
2>amit man a^er folc^ meinungm ni(^t räum bnb ^b qtU: 9I§ mu^ man tri
a(^t nehmen, UHid bie Srfte bnb ^rOige ITage an i^n fdber fein, u. f. tr.
3)ae V. dapittet.
[75] [75] QSa6 bon bfn l^eOigen S'agm grfaget ifl , fan ünd> bon etH^^m befonbrni mib
fettigen Srtem gefaget »erbfn: SUfi ba fein Mxd^m, JUrdftl^Sffe, Sltare etc. 2)fmi ti
toltt bfttfdSfn aud^ dne befonbm Dbematurlic^ brafft wb tointunge jugef^frifben. <frßli4
ifl biffe mdnunge, ba§ bad ®ebet, fo in ber Xix^n gffi^4^t/ bid onbfic^tigfr bnb ®Ott
angenrfimrr frpi al§ n>an8 am anbfm orte gef^^e^e.
%fo mirb ben Vltarrn in ber Aird^en dne Sefonbere frafft bnb toirtfunge gngefdm'eben.
ißnb fyilUn^ btele babor, ba§ ba6 SBac^d fo bon ben &t^tn auff bem %ltar tropffet, ju
biden bingen gut bnb bienlic^ fe^n, iveld^e^ aQed furf^e falben ffie nid^t fan erje^let loerben.
3)a^er baflfdbe mit fleifj, mann ffe ba^u gera^ten fdnnen, auffge^aben mitb. 3(ret etlicbe
foUenl fauffen bnb mie tin Befonter «^eifigt^umb berma^ren bnb mef^rt haften.
99 ifl audf nietet mit menigrr benrunberunge gubemebmen, toad bie iSnteu^ft^en Seule
tit im Sanbe ben ®(o(ten in ber Jtirc^en bor proprieteten bnb eigenfd^afften gueignen.
SBann it^nen etmad bofed bnb ibiebermertige^ mieberfi^ret, bnb fie baffelbe be§ @pntaged
ober fon^ am adligen 3'age, mann bie ®(oden gebogen bnb gdeutet metben^ bnter bem
®io(tent^ürme ^e^enbe Hagen bnb bermdben, fofl i^nen ge^lffen werben* SBann i^nen
tttiMii gefloien mirb, bnb ^e ed ba bnter bem 3!^urme mamt gdfiutet miib ftngdgen: IDa
mäffe fo dn IDiebflal offenba^r werben. ®ann aucb iemanb bon i^nen befc^ülbiget toitt,
al^ ffübe er biefe^ ober iene9 begangen, fo entfc^ftlbigt er fi(^ ^iemlt bnb fpridbt: 3(^barff
tvol bnter ber ®io(fen ge^en bnb fcbweren etc. ^n^ ffabtn fie biefen bofen gebraud), ba$
tvann fie jemanb ettoad Sdfel s^fügen moden, ge^en fie (mie icb bon biden felber geboret)
bnter bem ®Io(tent^urme mann geläutet mirb, bnb flud^en bemfelben. Da foü i^rer mdnunge
na<^, bie (Slode biefe< bermfigen, bad fie gumege bdnge, ba§ mie ber ft^ad ober gebone
ber ®(o<ten berge^et, alfo mfiffe berfdbe bergel^n, bem geflud^et mirb.
Z)i{i aüt^ rühret (er aud «^e^bnifc^en bnb SSbfUf^en 'Hberglauben : Snb ifl nic^tt
anber6 aif Reiiqaiae Ethuicaruni et Papitticanim superstiiioDom , u. f. m«
ä( n S a n g.
$au(@tn^ornunb feine ^d^nften ükr bte Setteiu
SUer nrße aSIM In bi< (Sff^fid^te trt ))totffianttf([^ Jtfr(^ Aurlanb'8 trifft auf ben fflamm
(Sfnbotn, bft nlc^t nur hti iifxn Srgrimbimg Don audgqd^netrr ^ebeutung tfl, fonbrni
noc^ lange nady^et unter ben fßrebigemamen M ianM ^en)orIeu(^tet. S)ie dütif^t eröffnet
%(franber (Sin^orn, aud fonigo in ber ®raff(^aft ^{^pe gebürtig, welker 1570
ÄudänbifdKr @u))erintenbent unb SRatbfoIger @te))^an Q9ü(on)'d in tiefem 9(mte würbe, aber
burtb feine gro§e ll^atigfeit bei Sudfu^rung Don <&er;iog ©otr^arb Jtrttlerd umfaffenben Ürc^Iicben
®nti(^tungen in Aurlanb, unb bur^ ben bcbeutenben ^nt^eil, ben er an ber ^llbfaffung ter Stutf
lonbifc^en i^ird^enreformation unb erflen Jtirc^enoibnung oom 3a(re 1570 ^at^j eine toeit \vii)s
tigen ©teQung einnimmt, M fein iBorgfinger. 9(u(b fein @o(^n,Mr. $aul (iin^orn, $res
biger gu (Sdau, f^attt, oSgleid; i^m bad ^Xmt eine9 Superintenbenten nidyt förmlich üSer^
tragen war, bo^ t^iele Sefcbafte eined fold^en 3U beforgen, M nac^ feinet ISaterd $obe
(gefl. 1575) bie @u)>erintenbentur toierge^n Sabre lang unbefe^t Hieb, dr war ber IBater
unfered $aul (Sfin^orn, beffen @4nften über bie Letten ben ffreunben batertönbifcber
®ef€bi<bte dier in neuem 96bru(f iibergeben werben« 18on ben 8ebendumfiteben biefed
festem i|l und wenig aufbehalten, obgleid) er burc^ ^5(ere amtlt(^e SteOung, ^bStigfeit,
®e(e(|rfam!eit unb einen nic^t unbebeutenben 9)uf aH @ti^nftfieOer unter ben üSdgen $res
bigem JTurlanb'd, 3u feiner 3^it fid) aul.)eid)nete. 9Bir fennen nid^t einmal ben Ort unb
bad 3abr feiner ®e6urt, unb wiffen nur, baß er feit 1621 bem $rebigtamte ^u ®ren^bof
in Jturlanb borßanb, bann 1634 M beutfc^er Srübprebiger nacb Wtau berufen würbe,
worauf ibn «^er^og Sriebric^ bur(( eine äSerorbnung d. d. @oIbingen, ben 27. Sebruar
1636, ^um Jturlänbif(ben ®u))erintenbenten erbob. 3n biefem ^mte entwi(fr(te er gro§e
S^^tigfeit, bon ber gablreic^ lBeri<bte an ben «^erjog fiber gehaltene Jtirc^noifltationen ^eweife
abgeben; — aucb f(bdnt er ed gewefen |U fein, ber bie erfle (Sinndytung ber fßrä^oftturen
in Jturlanb, am (Snbe M Sa^rel 1636, herbeiführte« 9L19 äJerbienß barf i(fm angered^nrt
werben , baß er feine 9(ufinerffamfeit ben bemac^Iagigten Setten guwenbete unb xf)xt religiofen
begriffe bon ben Uebeneflen l^eibnifc^er @otte9t)erebrung unb finflerm ^Aberglauben ju reis
nigen f!(b befhebte , wenn au(^ bie 9lrt feiner IBelebrung nic^t bie jwecfmaßigfle fein mod^te.
— 3m 3a^re 1645 fenbete i^n <&er|og 3acob nad^ T^om, ju bem bafeibfl auf heraus
lagung Jtonig iSIabillaul IV. ab^ubaltenben 9)eIigion9gefpräi^ (colloquium charitativum),
wo Jtatbolifen, $roteflanten unb SReformirte in freunbli(!ber ^eratbung einanber if)re nb:
weicbenben Dogmen erhSren unb baburcb ^erfo^nlicbfeit unb 0hi^e in bie, burd) bie ^.alir^
tinifd^en Streitigkeiten aufgeregten flteligionlpartbeien bringen foUten. ^aju war aber 9)aul
(Sin^orn, welcher bem ftreng ort^^oboren, proteflantifcben !£)ogmatidmud angehörte, gar
nid^t geeignet 9[u(^ legte er tort, mit feinem ^43egleiter, Mr. «^errmann Soppiud, ^i^ijlor
)U Durben, im 9{amen bed <&er50gd ein bünbige $roteflation gegen jebe abweid)rnbe Vcbre
ein, unb beibe unterfc^ieben bie bafelbfl bon ben $rotejlanten aufgefegten IHrtifel. 3(ine
*) «c^gl. SKcrfc mib ^liipicröfi;, od^riftfrcttcrfci;icim , ^M. 3.484.
bur^aiil aSgefd^offmt t^robgifi^ flifa^timgi Me loif omI frfaint Skl^fifii UUfk nffnnm,
mag SfranCafTimg }tt trn oidm ®trettf<^riften fn^m ^l» , Me et maoMtni^ wA Um
$ro6^eaReI^ipt8{ItfrUng )tt IDrtim gruMrfrlt (o^ foO, mi Warn miatnrMMe
auf6f(KiItfn i^ Slac^bm rr Me Sfiibe eine« Sutifriiiteiitmten 19 3a(re MMet ^ottr,
flar6 nr 1655 am Hftm 6omita8t na((| SdnitatlS % auf ber ibmifl, all et e6eB in eimt
$tetif|t (eftig gegen bie Snna^me M 0tegptianif<^ Jblenteti eifette. ttt umt mä
S)otot(ea bon @a$ »et^eitot^^
3n feinen Sktittften )e<gt fh^ iPanl Ctn^prn oU ein Kann bon Menteiibet Seif iffaiK
feit naif ben Qegtiffen feinet 3Ht Ct Mofl gtftilblicl^ ibnntnif bet (ateinifi^ wib gtie^pifc^
6^ac^ rnib aud^ bie ^eMifc^ Mt ifm niAt fteMb« 3n bet etfletn btfidt et ff<^ mit
Dielet Seid^tigfeit anl , rnib ge^t nl^t feltm in feinen beutft^ Qktf en ))tt|li4 )» Oft ihn
unb beb< fie fOt ganje 6eitnt (ei, |. 0* in bet hiai lelt 6. 47-— 49. unb fd^ oft
in feinet „QNebetlegung bet 9bgittftey.'^ Die Siteratut bei daf|lfi^ Wtett^nmf nnb
felbfi beg Stittelalteti fannte et genau nHb bnni|te |b (finffg in feinen 64tififn. 6eine
ti^eologifd^ Sittbien ^tten i^ ^ gtfinblictKt WMtenntnif «ib fhrengem MMgloaben
geffi^-» — et ^idt f eft an bem Int^fi^ IDogmenfyffem, in bai et tief eingebtingni
nnit unb bai et mit «&ülfe einet fein attIgebilbelenSogiif, beten Sotmefn i^m fe(t gdinflg
finb, no<^ toeitet aul^ufu^ten fUtf (e^tebte, Dabun^ bettat^ feine 6d^nften »ft etae
«Hinneigung }Ut DarfteflungAveife unb Se^tatt bet C^olafUf et / bie bei ben gelegen Sf^
logen ienet $etiobe ni^^t feiten botfam *^)« IDiefe Weitung (atte i^ aftet fo gom ein^
genommen/ baf f{e feine fteie (Beiftegt^gfeit ^mte unb i^n iebeg anbete ffiiffeii i)et*
ffbmS^m Be(* 9tat fo la$t fi(^ fein SRangel an Jtenntniffen in anbem S&4fetn , |. 9. ii
bet 9latutfunbe unb bet Oefil^cdte in ebtetet Oe^t f , bet sumeilen in Stflattnen iKtfe|t,
etflSten. Die (eilige 6((t{ft unb bte Vogif leiten i^ fo auif^ififüc^, baf {(m a(M feft^
flr^enbe SBa^t^eit ifl, mal fie ni(^t bettoetfen unb et fi<( gat mc^ft banim befitinmett,
ob ei neben ben 9latutgefe|(en be^e^en Umie, buti^f bie (Stfa^tung betätigt tt»etbe obet
M fotgfSltiget Vtfifung all Sabel etf^ne« ®o glaubt et an bie aHglic^feit bet <^nrri
unb ibte Slulfibung but(^ bie Letten (hmt lett. ®. SO.); — an Oefpenßet, b. (• S^rafells
obet Seiftetetff^einungen (Reform, geot lett Cip. 2 unb casus X. unb XI.» ffiiOftleg»
b« SbgStt $i. 2. ®. 240» — an bal Dafein bet Se^mllfe (Sibetl. b. «ig. Zt^. 1.
StoSß. 6.) *) — et f!e(t in bem Pake bet fetten einen DSmon fibet beffen QSefen et eine
tt^eitlSuftige Untetfu((ung anßedt (Ref. gent. lett Co))« 5.), — unb (at o(ne Biveifel ben
fämmtlicben (B9tterge{lalten bei daRlfä^en Olpmt^l bet Stiegen unb Oümn SBefea^eit |a$
get^dlt, ba et {{e bd i(ren Satyrn, Saunen, ©plbanen, Sdtonen unb 9ieteiben gat nii^t
*) 2)iefer Sobeltag 0inbonil, ben Ot&»en (im fbibonoe |n fdncm ^iTir^^eibtt^e" e. 14.),
aul ben banbfi^dftfi^en SoHectanecn bei $rebiaeri in Galgaflai, l^iitber jbhxptt (gejl. 1710) oi«
ffi^rt, fcbeittt nd)Üatx a» fdtt, ol« ber 35. 9ia^, ber ini 6^dft^caedcxicott »on üetfe mb
9lapier«t9 (9b. 1. ^.487.) angegeben ift, aber im 3abre 1655 gar ntd^t auf dnen Sonntag
fid. Sor bomal« ber 3nli«niftbe jlalenber in ihidanb mxb im (Bebran«^, »ie ber (Begenflonb »on
^inboml (ebter ^[hrebiat oermntben li^t, obgld<b bie gefibArfte Serorbnnng bd Sanbtagimnffe«
oom Zaf^n 1645, f 3 , bagcgen i^, fo traf ber XL Sonntag nad^ ^dnit. auf ben 36. Ibtgn^ a(t
6t; — na<^ ber Ojierbere^nnng bei dkegcdanifcben itolenber« mfi^te el. ber 5. Saitemb. n« St
geioefen fdn. — [9)ad^ juoed&ffigen cbronologiü^en eingaben tdfft A»ar ber 11. Sonntag n. Xnn
im 3» lo55 auf ben 36. ^g. bei a(ten Si9» ober bei SuIianifSl^en itolenberl , ober na<b ben
neuen St^Ce ober bem ®regodan{fiben jlalenber auf ben 8. 9(ua. Ißal iL &. Steinbccfo <jbro*
noloa. ^anb'jtolenber. Jena 1813. foi. S. 83. 49. 13* n. (t. 9rinitmeicr'l $raft ^anbbtt<b
ber bif^orifcben (Sbronoloaie. M^^. I§i3. a S. 94.] ^
**) 9iograpbif(b< 9ca<bdd||ten fiber $anl dinbora geben: ^r&oen'l ittnbenbnib, 9nb. S 14
— Xetfd^, itnd&nb. jltr^en«0»ef<^. 1, S. 313--315. -- (Babebnf<^, tlbbonbl »0n Itottnb'
O^efc^^ttcbreibem S.95. unb beffelben fit^linb. 9ib(iot(id 1 , S.350. --9le(feunb9^aoter«f»
Sd|dftiteUedcsicon 1, S. 486—490, — neben lodd^en no^ SReite*« (anbfd^dfKie^e 9XateriaIien
lur iludanb. ^relb^tercologie bennbt finb. — IDIr^er (bd ®rl»en) faft ^inboml Siogra^bieiu
tofgenbe S&b< iufommen : mMoIui scripl» oristiea cdhi Mddiiore BÜleriiBgio, %. t. Diacooo Bmsc.
nottes Praep. Doblcn. habuiL Interftiil Anoo 1645 OiUoqaio TlioraBeBM aui HcnmaBo Topno,
Praep. el ?u%, Teat. Darbcnio, noriebnlor Anno 1655 uon. XI. p. Trin. inler condoocn po-
meriditDtm. (Die übngen Dueaen geben an, fein Xob fd ie%enb ber 9Koraeuprebiat erfoLit)
♦♦♦) «gl. *ettfe'« Ätrc^engef*. »b. 4. S. 161. o »^ » r »flw
in Stt'^if'l i^t (OibeiL b. m^itt 2, 6. 19 ffbe.) unb i^m Ue »tW^t tonUt f<^nni
aRelujina unb DO« SRffliii 6toff )tt emßfKiftfii Untrrfud^fn giebt (fbrnb. Stop. 2.
®. 8 ffbeO* ®eltte aulgfSfetelr tMefm^it bimt i^m miv ba^, au« ttiQu«>eflaf|igm Sogen,
ü^grnbfn ttnb fat^oHfi^ «Offlignigefif^tm Selrge für «Or ime SDinge )u fdyi^m. S)a fie
aber ^iir d^dfUtd^rn 8f ^ im 9cgnift|c M^ unb er oixi iffrent^ 3)afein gar fM^t gmeifelt,
fo erfl&rt er {!e für SMifiingen «ber CBerl^euge be« Seufeld unb Reitet mü ben ffiaffen
M (S^riflent^um« / mie gegen bie Ueberrefle bed «fikibent^um^ unter ben Hatten fiberbaupt,
fo au^ gegen iene $^tafiegeMIbe, bie er bei ruhiger $rfifung in i^r SAii^td ^e %n*
fliegen fe^en.
S)iefe befangene 9lnf(^uungtoeife $au( (Binbornd finbet f!<3^ in feinen ®(briften
gred ausgeprägt. Sfir bie S^eologie ^ben fle feinen onbem ®ert(; all ba§ fie ber Xxu
(l»nigef(bid^te ben ®tanb|mnft bejeid^nen, ben er, unb mit i^m bieUeic^t tin grofjer %\^i
ber furlänbifd^ OetfKid^feit bamatiger QtÜ einnahm. Seine grifiem SBerfe befd^ftigen
{i<l^ mit ten Selten uno foilen bie SRittel ^ur CNberlegung unb Sefampfung ber bamalO
nod^ ftcbtbaren Siefle bHbnif(ber SötteOtoere^ng unb {inj^em 9(bergKiubenO unter i^nen
barbietem Slucb in biefer <&in|i(bt ttrnien fie f(l(^n>erH4 t)ert(^ü^fi getoirft (Kiben, intern
fle ben beim ißolfe tief eingnourgelten ®lauben an bie Qirffamifeit bSfer Seifler nur ned^
befefligen , fogar ben ^eitlicben 9iuben einiger b^ibnifc^ 9ebriuc^ , i. ^49. bei Seelen^
fpeifenl (Reform, geni. lett. (Safuj) III.), gugeben , unb el fo DieUeid^t erflaritd^ mad)en,
»ie gerate baO, »al %avX (Sin^om all unc^ri^id^ fo eifrig befim)>fte, Sil in neuere 3fiten
fortbauren fonnte. 3nbem iene Schiften fl<^ aber mit ben aul bem «CMtent^um ftammm«
ben ®ebr&ucben unb abergUubifcbm SReinungm ber Letten Sefcbfifrigen, »erben fie turd}
i^re SRitt^eilungen baruber bem (Sefcbi(^tlforfd»er toicbtig. $aul (Stnbom ifi ber einzige in
iener 3^it / ber brn Slict tfxoQA fe^er auf biefrn Segen^onb rid^tete unb ficb bemubfte , bei
bem 9)olfe felbft Jtunbe baton )u erhalten (histor. letl. in ber Dedicatio unb Reform,
geot ieU. Jta)>. 2. unb 6.). 3»av binberte i^n bie gro§e QSerfcbloffenbeit beffelben über
Hne aüen ®ebr&u(^, fie fo genau fennen )u lernen, all er felbß wünfd^te, unt ^^
SBenig«C toal er erfu^, fn^ft er nic^t einmal in geglieberte Orbnung ober in 3ufammen<
^ang ivi bringen; — aber bennod^ er^altm n^ir bunb i^n menigßenl bie ®runb)äge )u
einem Silbe bei religiSfen unb moralifc^ Bufiontel brr Ketten in. {enem S^^traume, bie
um fo me^r ber Sergeffenl^eit entzogen )U tt^eiben terbienen, all fie fid^ mit «&ülfe anberer
Dereinjelter 9la4nri(6ten, ivo^l ^u einem mebr grortneten Sanken bertodfUnbigm liefen.
$aul (Sin^ornl Sd^ftm fiber bie Letten burften alfo in einer Sammlung ber
iDif^tigflen (S^ronifen unb ®(f(^id^tlben!male unferer ^rocinjen um fo weniger feblen, all
fie %}x ben größten literärifti^en Seltenheiten gr(9ren. Demgemäß u^urbe i^r oodflänbfger
SEBieberabbntd angef&nbigt. Sei genauerer $rfifung ergab fi^f aber, bafi bal gefcbid^tlid^e
SRoment in i^nen l^Sufig nur ^ur (Ürunblage ffir meitloufiige tl^eologifd^e Unterführungen unb
SBiberlegungen bient, bie nid^tl )ur CrUuterung bei (Begenj^anbel beitragen unb überbauet
bon feinem ^bt^tn fein fSrnien. (fl erfd^ien ba^er angeme^en, fol(^e frembartige, gebaltlofe
®eflanbtbeile , fo oiel all mSglid^, iebocb mit ber nStbigen Sorfld^t, aul^ufcbeiben , babur^
^tA ffii^tige meffr ^ertortreten )u laffen unb ben gewonnenen {Raum )ur Sbifha^me anberer
Scbriften oon gebiegenem ^i^rifdN 9Bert(|e gu benutzen.
Sei $aul (Sin^ornl bebeutenbflem SBerfe: historia lettica, bal ifl Se»
fd^retbung ber £ettif(ben Nation u. f. w. IDorpt 1649, — - burfte eine folcbe
ajerffir^ung nidft in Vnwenbung gebracht werten, dr moüte barin (Sin^etmif(^en unb 9rem«
ben 9^a(brtd^t ton ber «^erfunft, ben Sitten unb bem bamaligen Buftanbe ber Srtten geben,
unb fleUt fld^ baturcb auf (fiptorifi^en Soben, ben er ^iemlid^ fefl bebSIt. 9Benn er {td^
aucb barin gefSdt, adel ^erbeijugie^en, wal nur irgent eine entfernte -llebnlicbfett mit tem
bei ten Letten Sorgefimtenen tarbot, unb feine eigenen Qlnft(bten nicbt feiten befangen jint
unt beri(btigt werben muffen , fo terliert er ficb f^in tocb nicbt in fold^e ^!lbf(bweifungen , bie mit
ber ®ef(bi(bte in feinem 3ufammen^ange'^eben, fonbem bietet tielel tar, wal jwecfmäntg
bebanbelt, i^r ton SRuben fein mu§. — ^2lnterl ifl el fibon mit ber: Reformatio
GentisLetticae in Dneatu Curlaodiae. (Sin ß^rifllidber Snterricbt,
wie man bie Letten ton i^rer alten «^et^bnifd^en ^hbgitterep tnb -i^lber^
glauben j^um rechten (Sottelbienß u. f. w. bringen müge. Ötiga 1636'-).
*) Xetfd^ a. A. C nennt unter (finboml ^(bnftcn andt: de Idoltlria, ejiu Ori|^ine, effectn
et rationibofl 4|iubus qufdem reli<iuiae eipngnari recle poMUDl. MiUivite 1636. — 2Sahrfd)cinIid)
S^n %M, w^ tulft oter Mf dnMtmbe Vimbe oh Me ^ntigcr itlirlaiM, feqri^WB
fem 3»^ tiirfet 64Mft* 6ie fottte bm fjbi^m, BefoKbert bm attl 3>ciitfi4ilaiib di^
^gortm 9rrbi(|mi |iim iNrnMiu^ Mcnni, a«9 bmi fie nic^ mtr Uii CBrffii bf« Idttf<lKB
Sbcigfonbciii fcnofii Iffncn # fMbfm ttucf^ Hnf Snlfitimg ft^ii^cii wB<tytni, bcnfcltoi fffifrig
rnt^cgm |ii tretm. S^obiA^ gnfadfii bir finjcfneii Sifc^iiitte fn )ioei TMlf/ tNm beim
nnr bft rtfinre, bie S^^ilbfniiig bed SBorglaubail, bon (iflecifll^ Sntetrffe i^, bnr anbm
abcT/ mit bm bogfgm aufuttfleaalbeii Oräibni, fiiMfiraai mib ^rcblgneitni, einem ftm«
be« (gkSiete ange^Srt 3)emio4^ erf^Ktot oiu^ biefr« Getf ^et mtHMxit, t^di» tvefl fH
bie bfff^^iebenen Statrdeit nii^ fo leicht tremieii liefen , t^eitt aber »(^ oeü t9 bon 9hi^
fein fSnnte. S)aranl din^em^ thm ongebeutete t^eotoglfd^ WAtung, mib bie 9rt ndb
fBeife, trie ber Sberglonte Mhaup^ toeiben foflte 0ber bieüeii^ (efSnqyft nniibe, fennmsii
leinen. [fBon ben ange^tngten: Measns» fo fh^ bei bem fBntentfd^ SoKe bey Slbfc^offmig
feldKr Vbgdtterey begeben mMften, »ie benfelben )u begegnen/' f^ieneg aber geniigenb,
nur bie Uebrrf^Mf^en bei|ttbe^en nnb Cin^ernl »eitttn^e Seantoertang ber gefMtn
Sragen ivegiulaffen, tteil fie auifdiliif^U^ anl bem 6tanb)wiifte feinet t^lcgif«^ %m
fdHinungtoeife gegeben i{l mib gar feine »eitere flUdffaf^t auf bie ein^eimifc^ Skr^iltniffe
ninnnt] — Qfbenfo ^t feine frfi^ &0^: QBieberlegnnge ber 9bg9tt€rev bnt
nidytigen Sberglanbenl, fo borjeiten auf ber <0e1^bnif(^en 9lbg5ttere|^
in biefem £anbe entf|>roffen, n« f. ». Sliga, 1627, — eine rein t^IogiMe
Senben}, inbem fie eg fi<^ ^urSufgobe mac^t, ben ffiiberf)>ni(^ barjufleaen , in md^m jene
Urberrej^e aug bem «^ibent^ume }ur (^rifUi^Kn t^xt 9^fytn, unb fie bogmatifc^ gu tribec^
legen, o^e au^ nur, toie in bem frit^rrn ffierfe, efoe |>rartif<^ 9Nii^4ft auf bie etn^
^imift^fn $rebiget )u ntfynen, 9lnr bie einem {eben Staü^tA i>oranggef(^(ften , furzen, oft
ungenugenben Eingaben bon ®ebrfiu<^ unb Steinungen, bie in Aurlanb ^errfcbten, fftnnen
gur (SbaracterifUf ber bomaligen Sonbegbeivo^ner beitragen, ffiir ^ben fie ba^er in einen
SbiSguge gufammengefa§t, ber afleg ber 9ef(d^i<^ nur irgenb bienli<^ ent^SIt, unb ben M
SktqMdmB v^^ ^^m boflftSnbigen ffletfe, tveit e^ ber Sonourf treffen barf, baf bann
nian<!^ |tt geringfügige S)tnge $Ia^ gefünben ^ben, all bof irgenb etnnil bem <&tflonfer
Sraud^bareg meggeiaffen »fee.
9u§et biefen brei grtfem ®{^fiften $aul Cin^ontf befi^ toir bon i(m nur no(b
einige SHegen^itgreben % unter benen fid^ eine Seic^en))tebigt auf <&er)og ffiil^elm Jtettler
befinbet, aul ber in ben Monument Livon. antiq. 9b* II. (SletenfUttfe gur ®ef(^(^te
ber SRoIbifd^en «(Nbibel in Jbtrlanb, @. 185.) ein Sulgug geliefert toorben i^
iit biei ein befonberer 9(bbnuf ber fateinifi^en üinleitttKg gvr ReAm. g«ii. lett. , VMiä^t biefelbe
Ueberfd^rift tr&at. — Z)a0 S<^riftfbnerfei;icon ffibrt jene edfäft gor nid^t an.
*) eie ffatb in fKtdt nnb 8tapier<fi^'< Gi^dftfleacifcsicon oifgefil^rt
SBat^afftige
9(tifang ber äBelt ^er; tooi tttematn erhörte
IBm htm gtoffen l^utiget^
fo fi(^ im 16(K& 3^ai:, ^Ifhxt allein im ^ihilent^mn^ ©emgoln,
3* S* ^* MK^dnt Briberti^en m^^i
in S^tftotbe augettogen, tc.
lÜBie bie @ltent i^re ^nbet:, bie ^nber i^re Wem,
bte Srfiber C^te ©c^weflmt, tte (Sc^toeftent bte S3ntber, ein ^reunb bm
«ttbem, bie 2)ide »nb SRörbet <utg ben (BcXqim t>nb dUibem l>et3el^ret, t>nb
(mffgtfwffctt : HR tt>e((^ £)rt<n, ju uxld^ 3(tt, imtet tvcU^ ^mf(fK#
iSmtm i&tm, in bifer (e(}ten gefä^tlit^en 3Ht/ sui^ S3it^
Mib Sefe^nmg, p tviffen fd^t ndttg.
CoHigirt t>nb jufAmnien getragen
FRIDERICmiM EMttKIilUBM,
GerdavieDsem , geioefenen Vfattmi {U Si'^^n, im 2)unebut8if(^m
®eMet in S^fflanb.
®etoiA )tt iUM^ihtt^ te ^ttnfftn,
Anno Domini M, D« CHI«
[1-] 9lit htm Sefer« w
^mnWä^ (teber Sefer, SR&nnigltd^ {f^ (efant, xoae bet ^^bttimbU 9Wamt, 3o<
l)an teilte Hl ttx^Ionbt ju (Sifenod^i t)nb bafetbeß t)0n ben lOarffiffer aRfin^^en, )>mb
ber toar^'t totOetti im ®€f&ngnt6 get5btet| tn feinem @4>mment t>6er Danielem, t>on
Wfem onfo^enben Seculo, ber 1600 dal^re, geu>eiffaget , Stemli^, ba^ in Europa
regiern wb graffietn tDurbei ein ffcttoliifet tofißer äRann, t^nb t>mb bie 1606. t)nb
fo fotgenbe 3al^t aufftretteni ®og t^nb äRagog, ber graufame geinbt, )H>n tDeld^em
@ae(^iel ber $rop^et, t)nb bte iDffenbabntng 3o^anni0 i»nffinbiget fßiai nun t>on
biefer «Tagung bi^fed äRonned )u galten fe9, toetben S^rifUu^e fromme «Werften, ia
ber fiin^te @otte< bey il(^nen fe(b|l erregen, »nb ed gibta auä) einem {eben bie t&g»
lic^e erfo^rung» Denn n>a0 tooDte einer wol gebenden t)nb ffalUn , ))on bem t)berau0
)&mmer(ic|Kn f t^nbmiau^fpred^li^^en, erb&rmlidj^en , t)nerl^5rten t^nglficf t)nb auc^ )>ie(eid|^t
wn anfange ber SBeU nicfit erl^Srtem )u|)anbe, ber weitberfimbten « k»nb toe^Iaubt be«
noc^^barten fd^Bnen $rot>incien Sif (anbed i t^nb ber anßoffenben Sanbtfd|^afften @emga(n
)>nb Somas^teui n)e% nunmel^r, burd|^ ®ptted t)erl^engnip , megen i^rer t^ielf eltigen
SSnben, bunfl {^re eigene Sd^u^l^emii ßinwobneri ^aä^batn, ))nb au4^ frembbe
SMtgtMi, fo i&mmerlid^ wb erfdj^retfli^f Mrberbet/ )>er^5ret, t^erjel^reti ia ganb ein«
go&f<bert i^i ba6 barinn t)ff 90. Steilen in bie lenge, t>nb 50. in bie breite, \>on
)>telen Saufenben ^^tfc^i 9}nteutf4^en , t)nb anbere Station t>nb3ungen, fe^rwenig
«genfer )»nb lebenbige SKenfc^n juftnben fein. S)enn nnirlicbr biefer $rot>incien nid|^t
aUnn toiberfabren ifi, aQe baa t)nglucf| fo tbet 3erufalem wb baa 3ubifd|^e Sanbt
auff einmal fam, @onbeni jel^enfaltig t^nb mebr, alf fluffruf^r, Arieg, ^efHlenb, t>ner«
[l**]^irte fd^reÄi^^e Jtrancf beiten , groffe Zetotuni, wb fcfitoere t>nerb5rte ^ungerö [Ib]
not^, ia t^erwufhtnge ber f^5nen @(^loffer, ©tAbte, «^fer, <&5ffe t)nb S)5rffer.
2^ ber 3^i^ntng 3erufalem, toirb nur eined SBeibe^ geballt , bie ij^r eigen
Ainbt getibtet: 9ber aVfiet in biefem Sanbe t^nb $rot>incien, wirb man n)ol eblic^^e
])unbert ftnben, xoU bal^inben in feiner orbnung, ber lenge nadj^,. t^erjei^^net xoixb.
(£{n fiainem «^er^e muße ber in feinem Seibe l^aben, ber fic^ nid^t briiber entfeften
modl^te* 2)ie Siffl&nber boben ^orjeiten audjl, bie graufame S^^rannei; be6 !iRofcon)iterd
3o^an9afilibi0imit fd^merben erfabren, ber fie auä) ganb fcfiredflicfi gef&belt,
gereberti ermorbet, ertremfet, er^encfet, gefo))ffi, gefpieffet, gelocht, gebraten, t>nb
exq^uisitissimift tormentis Eingerichtet f^at. Sber fold|^ed aQe6 iß biefem Jammer nocb
ni4^te6 )u Mrgleidifett«
2)ie t>rfa(b^ aber beffelbigen fein, leiber ®otted, aQer Sßelt befant: 2)ie prin»
cipal aber iß t)omemli(^ gewefen , 93era(^tung ®otte0 SBortd , Mb t>erfolgung ber Z)iener,
f(bredli((^ flberglaub Dnb Sntl^eiligung bep ^. @abbatd, d^bere^: ttoneben, mttt
benen t>om 9bel mb *&aufileuten, 6ntp5runge, S^^ranney, auff -«^oct^ieiten t>nb fonßen
SRorb, wb t>nerl^5rter SRutwiHe, Sngel^orfam toibtt bie orbentlicf^e bbrigfeit, SSater
t^nb Stutter, ein t^beran6 t)n)fid(^tiged n)efen, be^ 2^tfd|^en Dnb 93nteutf4)en, freffen
t>nb fauffen, t)nerl^5rte, t)berma(|^te «^offart an SRannen Mb SBeibem, ®etb, 993ud|^er,
Sdj^inberev, 9bgunß, *&afi, 9ttiot, geinbtfdJK^, SSneinigfeit, @id(^erl^eit , ^ttb t)naud'
fpre4>li4K 93nbarmlSferbigfeit, an armen elenben beuten: 2)en Atr^^en t>nb )Eren2)ie«
nem tiHirb ba6 irrige endogen , t>nb tourben t>iel , t>mb ber Sßar^eit toiQen, ind (Slenb
getrieben. Solana aUed iß bey ber reinen Se^re be0 StHingeli) (aber bemfelbigen jur
(l54^en Mrod^tung o^ite 4>et() Im ganlKn Saitbe faß gdriebeii, »nb gor IWne Mmnng
m adfi genommen woiben*
[2i] [2*] SRon (at an einem Ortei einen frommen $famrn , nn*ber tote Institalkm
bed ^. 6aaamentt ber Sauffe jn^bdn |n>tngen nwOen, na Jtmbt mit btfKOtrtem
StofennHiffer )u tauffen, )>nb weil M ntd^t t^un tt)oaen, iß er be^ Sonnen Sd^m
Miotefeni wi im (SIenbt Mlrieben n)orben*
dn einem anbem jDrt, er)elt ber $farrer bie «^ißoriomi wie ber SatM^ etnen,
bo er in ber Jlircf^en feinen ^ut nid^t ab)oge , all gefunden nnitb : Hodie Deas Homo
factus est: ein Oacfenfcblag gibt, t)nb i^n ffir einen (Sc^Imen fc^ilt, n)eI4^ed ft4
bann ber $atron ber Ain|^en annahm, t^nb meinet, ti tont fhm )u ^(n gef^^e^i
barumb bann ber $farrer an bemfelben Za^ feinet S)ien{le< entfe$et| tmb Mrtrieben
warb, 9{ur barumb, ba6 er bie SBar^t f^gt« bnb fo ernfl bie Sfinbe ßraff^^
9ioö} cm einem anbem orte, be^ 9rieben0)eiten toarb einmal ein ^mmer ^^
biger mit einem bioffen $4^toerbt, in ber jtin^en ba(b erfloc^en, toenn bie anbem mc^t
fo balb barjtt gefpmngen , j^n gerettet, ^um anbem , )t)ere biefer $rebiger aud^ balb
t)on einem anbem äRann in ber ffiibme mit etm 9{o^r erfc^offm wotben, wenn t$
wer (o^ gangen. !X)ammb würben biefelbigen 3:^ater twn ®ott a(fo gefhraffet, toß
fte aOe, fo im Jtin^fpiel, ibrent^albm, wad Stanneperfonm waren, 73. $erfonen
^emai^er gefebelt, erffax^m t>nb erfcffoffen, t)nb wutbm fonfl au^^ 2. anbere frembbe
$rebiger, fo newKd^ M)in fommm, t^nfdj^ulbtgtt^i , f(^ntlid|^ t)mbbrac|ft: !Dem einen
würben beibe «^enbe vnb pfiffe abgehauen i tfcAh tobt , l^alb (ebmbig in bie 0rube ge«
worffen, ber anber aber batb Dmbgebracbt , gefebelt, t)nb be^ jbnen in bie @c^an^
grabm geworffen. 2)emna4i foO ber Sbrißlt^e Sefer wiffen , ba$ ®ott ber «^(Srr n^
Ikfy bad Sanbt, fo(4^e6 )tt t>erwiiften, auf )n>e9erlev weife Dnb art angreift.
(Srflicb, mit Arieg, wt ati aOen orten Sttxtg9i>old anfam, fo einen menRicben
grofen fc^abm traten, t)nb bem armm Solcf ba0 irrige namen: 2)amadi^ bunf^ ben
[12b] ))n)eiti^[2^]gen Steif rnb ^rof , fo ben 5. S^ag nadi^ Saurentii (Inno 1601. einfiel,
Dnb aDe @ommerfaat Dfra^ Dnb t>erberbete. !X)er SBinterSloggen war au^i bad 3a^r
fe^r Dbel gera^tm, t>nb warb ba^ t>brige, fo no^i war, Don bem burcbii^enbm Stvitffi*
t>o((f, t>nb ben meifen 9la<^9laubem bm beuten mit gewalt genommen, 2)arauff
weil audi^ in ben ®arten nic^t^ gewad|^fm , ein grof er , t^ner^orter «junger einfiel, )>nb
brau6 entfhinbe. 2)ie dnnm Seute bud|^en Srot, t>on ben SSorcfm ber @f(^en )>nb
fungen &d^en, Sucfi caa ben @em bie @eelt(ien Sßur^eln , l^art getreuget, mit ben
Sorcfcn {ufammen Hein gefiofen, m\> ber jlungen Sinben faft brein get^an, gebatfen
wt gegefen. Snb al$ fte fic^ bamit nicf^t l^aben erf&ttigen fornien, ^aben f!e$ferbf,
«^unbe, Stauen, Sap, onb aOerlev 93nge)tfet, )>on $oggm, )>nb anberm t>nreineni
gefrefen. Snb alfi ber «junger nirgenb^ mit funbte gefitdet werben, ^aben t)tel
Leiber j^re ittnber, onb r>it Hinter jbre @ltem gefcfiladj^tet , unb baDon gegeffen.
aSie foli^e^ wel in % %. 2). Seleburgif4^en onb Dfineburgifct^en fProtocoDid gefc^rie«
bm, Sdf audf )um tbeit Diel gefe^en, aucfi bie( in meinem Exilio, Don ben* wenig
t)berbliebenen Pastoribus, me au(^ )>on Dome^mm t>om 9be(, t)nb anbem (S^rlic^en
Seutm, fo e^ felbfl augmf((^einli(^ gefebm, geb&ret, mit aOem fleip observiret )>nb
jufammm gefafet, wie folget.
[3>] eeletotg ifl ritt 9«tfHii^ frfl flarif «i^Io«, 3- ^ft. &. in [3.]
Q^l^ttrlanM, Ig^fr4|0<|tt 9ri>ri4iftt gej^drid, i^ttb bet ^f ortet, fo bni bet
JHtdfiett ifl, mith f^. G^ttfloff aSet^net dniattt« fo andfiirfelMttge
gefel^ett i^nb geratet, 3nt <|^totPcoU i^etiriil^ttrt*
e9 trm SSäilcf^ SStltbnti tonnet iiid)t fern ß. / p.
MBlBalbir, mit ^amtn 3oa(^im 8aufff, bft ^af grf^abt
finm fPautfn, mit 9{amrn SRatt^fufl ^ub^en, tiffrr bat
frtne gioev Jtinbrr, bnt Irtbltc^f ®(^toefla: gftottrt, Dtit i^ffgc-
gfffen, 3m Sürfllt^fn ^rotocott üfri(d(6nft.
2. «6. 2lbrabam 6armf§ ^farrft, Sep bnr 3?firtfr^5s
bifc^ni 9$ntmffc6ni J^rcfien nic^t weit «?om @(^(o$ Sflrburq, ^at
^(f^aht einrn $aur(n mit 9{amfn ^ntonitid , ter ^at feine 2. ^in:
ter getBctft, auc^ tad etnfjrirfi^f bauen rein gemacht, ^nb gr^
geffen, 3ß barumb i^u (Seieburg eingefe^t, aber im S^^urm ge<
ftorben, ben 9. SRartii ^nno 1602. im ^rotocoO.
3. *. e^rifloff ©einer ©eleburgif*er $faner, tff
3. 9- ®. ^3egrabni8 bermelbet, toit bad er felbfl gefe^rn, baß
f!(^ }tve9 Ainber |u einem tobten $ferbe gefunben, bte «&mtbe baoon gefc^iagen, ünb bad
Steife^ alfo robe auffgefreffen.
CE^tt 9ffitfHf4i fdlidttet Ig^of Htnheua an bct Htnna ^tlt^en, 3* 9f. S)*
^er«OA Stt»rt4i ittge^dtig, Ig^. SRfdicIJÜtatt^ ^tr^iget
dctuefett*
4. «0. Sott^art bonber (Sinne, bnb 3o(an gfincfenoge, bepbe Qlbeiicbe ^er«
fotien, bermelben, bad fie in einem 2)ubenaf(bm $aurrnbofe mit »l^amen <^and ^2(nfen,
gefeiten onb erfahren, bafi berfelbige 14. ^I^erfonen eingefallen gebabf, Dnb bat^on mit feinem
8Beib bnb Jtinbem gegeffen, tt)el(bed fie aucb ind gfiirfllicbe ^roforoll ©elburg Derjetcbnen
kffen, !ur| nad) Ofiem %mo 1602. <@. S^ri^off 'Beiner )ur ^itom eraeblet.
[3^] 5. ^e^ biefem «^offe IDubena ifl ein 9Beib geioefen , fo jren eigenen ^am mit [3b]
iffttn Ainbem (ba er geflorben) auffgegeffen, bnb l^emacbrr, ald bie !3^}utter au(b geflorben,
l^ben ffe bie Jtinber gleicbd bem iBatrr )?er)e^ret, bnb ftnb enbiicb a\Jit au(b «&migerd ge^
Sorben. <@. S^rifloffSBeiner, Pfarrer ju Seiburg foic^ed bermelbet, aud; im '4^rO'
tocoQ Dergeid^et.
GUettt an btt Sfttonfdlini Ottnite, tft et» fc^dttet ^utflHc^et ^off
gn»efftt, hathtf^ ritte friue Jüitc^e, ker ^tthi^tt »on bet ^Stttttum^
^* ^ttmannn^ hat eittett Montag tratb bev attbettt aüha gefiteMget.
6. iBier letblicbe trüber, )U biefem «^offe ge^irig, al§ mit ^amen «&erman, San,
5r^oma0 bnb 3erfe, Rennet en (ibr 9teter Martin $ennelen gebeiffen) treffen auff, in
Hnent anbem «&aufe, 15. $frfonen, fö ffe ^in mtb tciber eninfcbef, S)er Sd^reibrr aber
SRartinud, im dün^d^tn <&offe, lefl f!e be^enbiglic^ fangen, «?nb mit Stutten ftreicbcn,
baoon ber t>ierbe 3an, balb geftorben, bie anbem brep aber nacb @eleburg gefd^icft, bnb
brep too<ben im ll^urm gehalten, aber enblid? Io§ gelaffen, t>nb al^ {!e loiber na(^ «&aufe
gr^en, fi^Iagen i^rer gtoeen ben britten ^49rubrr }u tott, t>nb freffen j^n auff bem UYge
^tb auff, bnb ald f!e in i^rem eigenen «^aufe ben trüber t^oUenbd ber^ebret, t>nb nid^td
me^ gueffen ^aben fonnen, ge^en ffe in bad Suffeufd^e Slie§ |fifd)rn, Derjomen fid; aber
im ffiaffer, fieigen auffd IBfer, bnb fd^Iagen ffdy beobe, fo fafi« ^a« fie ade belebe tobt
bleiben, fur| bor «Oimmdfart 6(;rtfli, '2lnne 1002.'
7. (Sin eartf(^$atnr mit Stamm $fbbelen, erft^trgt <(. (Bott^art SubBtrgl
CSfi^mt |ur eatfm, fehmi %tff|SgI{im Sacob ÜttDDeleit, bnb ^ß i^ mit fmpt
bfin $ffrbe, bt frinm «Oaufe ouff, fur| mt SofNM^ 9imo 1602.
[4a] [4*] 8. IDc^feid^ fr}elt tie (fiblr groip «ubfeergf^e 8fro»m Se^n^arbt Mar*
greta bon bet aRe|etaba, 3.9* •• iefige ^ffneffMii |uv flRttoiv, ba0 ein 0ei^ ndt
SUmtn fetten SRal, i^re eigrne 3. itfnber bffgeficffni, bmbttfnt SRitfaftm Ao. ^602.
9« 3)ev Cblfi QtffTMtfti, ^tnxi^ JtftfenbfiK^, bob au(^ fdn %i^)tnaii«6aiil
^tiitn, iHgt an, bal fdnr« $aurm 6on, nil Stamen ^etev 3a|>en, imb feine
@ä^eftet Vtap, bep einet (SaDeOen, anff einem (o^ Serge, toitb bep ber (Eflerfd^ itir«
<^en , bie S^bbten auffgegraben bnb gefreffen , twb barnoc^ befbe tobt in ifyttm ^ufe gefunbrn
toorben, bey biefer Äir^n bnb bepben ii^tUt Vjt gar fein Solil me^r, 9e(Kn muße mib leer.
SitMitrl^€9>e )«ge^dcfg, Wi| bet IHtd^e» <^* 30l«« Cttglet^fsctet
Mit QhfMf^Mm »i# Mtwettet.
10. S)ad im StarAe @ttbot( gefd^^en, bie eine ®(^mefler ber onbem ble Jte^Ie«
abgefd^nittrn , t>nb Mn {(rem Slute bnb S)ennen Slutw&rße grma«^, fit aw^ auffge^en,
bad 9U\\^ im Offen gebraten b^be.
IK (Stn £ittatof((^ ffleib mit Flamen S)orot^a, gebiert 2. Jtinber, bal eine ^ii^t
bf n brtttm Siog , bie Shttter f o<l^t H , bnb friß t§ auff« I^en fOnfften Sag ^emad|fer ti^btrt
fte bad anber üu<^, britt rl im 99a<toffen, bnb friß e9 au^ auff, bngetaufft«
12. ^ <&. ^P^ann Sngler $rebiger, im Stordte @nbot^, ^at einen $aiiren mit
Flamen 3acob epitoad, htf melti^em tin Seiitf<^ OefeO, 3oeI 8offIerl, %aa!pu
f(^reibfrl }U @rlbnrg, fein 9lm)>tman gr^erberget, friß anff in fehifm «{knife nenn ^erfrani,
toie fol(^f0 brr Ißfarrer 3o(an Cngler, (laf))ar Srotfiul ein Sbelii^ $^on, bnb
ber @tabtbogt 8ran| fBorner, befreffUg fragen.
[4b] [4^] 13. ^m ^tinxi^ SrSnberc^, iBntentfc^ $rebiger ^nm Se^ofer, ber
gfratv ®iebergfc^n, bnb im anbem «&off Sarfen, ®ott^arbt Subberc^ SUS^^^d« fMte einen
$aurfn, mit Flamen ^an€ Aardlen: S)iefer f^i in feinem «^onfe attffgejh^ffen, ßeben
fßerfonen, bnb ald fein Sla^bat, mit 9lamen Sacob Jtreoin t9 erfe^ret, lenfft er mit
feinen 2« Stat^tm in fein ^au§, fn feß gnne^men, aber ber S^ter \»ü ß(^ bff einer
Sabtßuben berbergen, toirb bon gemeUcm feinem 9Uäfi0x» mit fanit>t ber SSabtßnben iKr»
brent, ben 20. Wtaxiii %nio 1602.
14. (Sad))ar Srofing, ein (S^rlic^ bom 9bel, nic^t meit bon ber Airct^n ®h«
b0t( »onrnbt, (at noc^ ein etnigd SBeib bmi feinen $auren bef^alten, mtt9lamen ®reta:
iDiefe friß auff, i^re eigene fitnff JKfiber, abef ber 9wo @iebergfc^en Smptmonn gum Sever,
iterßen SBeti^man, ^t ße brumb berbrennen laffen, ben 16. 9bptii\A %mo 1602.
15. 3n Saf))ar Sbaml, HmB Sbeünanl Aruge, foUen 20. $erfonen bmi ben
Settlem, bnb fonßen, feinb auffgefreffen toorben, oie folc^eg <@en So^an (Engler,
$rebiger, bnb ®ott^arbt Subber^ ber iünger, fo mol au4 fonß bidi glaubm&rbige
£ettte, fo ba berbeb gebogen fein, meiß in ber Mafien, 9nno 1602. gef^K^, bezeugen.
16. 3m @uffeif(^en Antge, einem ttbelman, mit SRamtn «&enri(^ bonSuttung«
^off }uge^3rtg, iß ein Arfiger gcioefen ber SRenfd^enßeifi^ fitr @(^einenfleif(i^ bengenfen
berfaufft, bnb meil er in £ittan)en brep Sauren auigemorbet, tnb aQe gettbtet, iß er bon
®ott^arbt Subberc^ gur Sarfen aufgegeben, bnb in £ittauen mff^ (Habt gdegt uwr*
ben, bie ffüeäft nadf Oßem, im 1602. 3a^e.
[5«] [5«J SSttt bet SInsfci^eB JHtdbe», bet 9mi» Stebet^ii^ett, 9mmm Sly^wt«
be^be )ttgebi^tig, i^ttb ^ttt Oeotgittt Sebnta«« fhrebfget«
17. 3ß in ber 9xa\Dtn @ute, ni(^t »eit bon ber Dubenafc^ ®ren|e gefd^^, ba0
ein $attr mit Flamen 3anel, ßeben $erfonen bffgefreffen, bnter n^elc^en fein eigen fBkih
bnb Ainber gewefen, |u nrelc^m fein @c^u>ager fommen, bnb bon i^m ttwa9 gueffen ge«
beten, biefrr fagt: @<^ager, Srot fyA id) ni^t, 9ieif(|f aber toü i(^ bir geben, berOaß
I^b frry gegeffen, bnb ald er ^ret, bafi bad 8f(eif(^ bon frtner leiblichen ®€^ßer ge«
loeffn, erfcbriÄ rr, bnb fagt: D totf^e tot^, »ad tah ic^ get^an, nimpt ein SReffer bnb
ßi^t ^idf bie Af^irn ob, fur^ nac^ Oßem, 9nno 1602. im ^rotocoQ gu @elburg ber--
gric^net.
18. 3«: Sltttflfii iß rfaie (profft (SttAt qmaifi, M man Me iMtn bimi Uqm
M , ahn Ut SMfen Satcr do^anti Sind aOe 9Rorgni9 le^ gefnnbm, Mt «U rr tranff
iMtrtfn lirffe, weitm M 9la(^tf )rfH rr^f<^« fo bie Sobtm au4 ber Omim »rgtragm
ttwUrn, Silrf @f<fe fint DoUer 8ldf(^, au4 bon brn Sobtm gfwrfrn, fo |le o^ffdmit^,
tnb Mm, on«^ rfftn ttoOen« tBie <6nr 9fOT9iul Se(^man, ^rfbiger, Mlb »irl an»
toe gionhoiiibige tmte beinignu
19« S)ie 9roH Sirbeigfc^ Icfl im Ointnr, 1602, nnm WOttn anffl 8iabt If^tn,
Mb |»(9 SXrSe l^mdm , biefe wnbrn brn brittrn Sag aOe Mm 9bbe »nb Oalgm ^ttfoin,
bnb Don bm ^anren auffge^ctti 4oie Spttf^arbt 8ubber(|^, bcr ghran 6iA€tgi4^
5f e<(termann , folclKf felbflm iMrmHbct ff^
[5^] Srip bet SMtifii^ai JHfdbe», IDfarfii^ iw« ®a|Ini )«<|c|Mg, i^itb [5b]
20. 8(9 bifffm <&ofe i{l gemefm ein $aur mit 9lamfn Sacob Gafen, bffi CBfib
mit iffxtn itinbfni fffffen an|f 5. Vrrfimai , Übtet au(^ i^rem 9la(^bani ^eimlic^ ein Ainb,
»iib bronff M4la()en, bnb in linft 8abt|hiben »erbcenti bcn 29. Stadii*
21. 3n biefem ^^ofe tan|en, ift einJtnabe bon 16. Soren, in ein Sorff fonmien,
»nb brn^ 9erfonen lifUglitt^ brnSten^t, in mtOfnl |le auffiiufreffm, aber ber Smpmmnn
3o(an S)«SeI lefl {^n bnimb atfRi 0iabt legen, ben 18. ^ebr. 9bm 1602.
22. 3n berfelbigen, Segent i^ ein Oeib, bie Sfbelif^f en grnont, an ber SdKm
Secfff gfifgtn, frift Htm 9hiä(batn, al§ er franit iß auff, gme^ itinber abrr entiauffm,
ffl am fliege tobt gefunbcn nwfben, »ie Sodann !Dobel ber %n)>tman bnb 3onal
bafelbfNn Jbmff^ffeiDer oermelben«
23. Snd^ bnter berfefbigen <0errf(i^1ft, eine SRagbt, bie 3)ubbef(^e genant, bie
tSbtet ein fBeib mit einem Jtinbe in irem ^nfe, n^egen eineg pcfe Sroti, bnb al§ eg
t^r gereii>et, eißi^rt fk fUSf mH einem SReffer, aber nic^t re^^t, ßirbt aud^ nk^t, hmäifi
inl 6tro(, fU^ juberbergen, aber Sp^annef IDobel ber %nptman, kß fk anfffndlKni
bnb bff9 fltot legen, ben 10. JDctobr.
24. 3fl ein ^anr mit Kamen 3a(n 8anbelif4^f, btefer ^ feine eigene brr^
iüiiber bffgefreffen , ein! att(^ babon gefloiben, aber ber Sater eg anffgegraben, mib ba<
9leif4 mit Miü getp^t, barflber bann ^^anf bnb 3)iteri(^ «ßann gumaf femmen, bnb
i^ gefraget, tpa9 fo tM rfic^, er gefaget: Cr ^e feinen 6o(n Dffgegraben bnb gefönt,
mfif i^auffeffen, S)er$farrer iBaurentiudSrofariug, onbSo^an Dobel be^eugen^.
[6*] fBtif bet X^twtmifilf^tu MbtJktm, bet gfrat» SnittMifd^ i«gel^i^tt0, [€•]
25. S)eg Cblen ^mn Oftoalbt« 9roIn inm Orobau Stitarr, genant £aus
rentiu9 $rett§, toil no«^ ber IDemmifd^ Aircl^ ftie^, loirb aber bnbenvrgen9 t>on
Serenbt i^mhtx^9 feinen Sauren mit9lamett bie^aylifc^en erfc^lagen bnb auffge«
(reffen, ben 2& ffebr. %mo 1602.
26. (Bin ffieib nii^t »eit Don ber Jtird^en top^nenb, ber ffratt Snmpiofc^ juge^^
I^Srig, mit Flamen bie Sittelifi^fen, bat itjfU eigene brep Ainber, t>nb fonfl DiH anbere
gft&btet, wib gegeffrn, Mb al§ |ie ber Pfarrer ®eorgiu9 fragt, toie |ie eg gemacht ^ett,
alfl |le i^re eigene itinber getibtet, iai fit gefugt: @ie t^tte adeseit, ttenn bie AiiUerge»
weinet, mib ^ueffen gebeten, gar ^fl Ooffer gelten, bnb fie bamit brgoffm, ^vi6 wenn
fte fo ^efftig gefc^rien, »ere fie im |om gugeluuffen, bnb fie ertcfirget, i^ fürt ^^ S<iß'
noc^t beg 1602. 3a^ berbrant, ^m Seorgiu« 9uf(^obtud Pfarrer bezeuget«.
3^11 Sidfobiifii^f« ®eHrte mib IHrdliai, 9rfberic|i 9tmno», QhtH^ttt,
gftibtiii^ Cttgeltett ^trMget gn»cfm«
27« ®i((elm Rebinber einer bom Sbel, f^ einen Anig an berDnna gelegen,
fein jtrfiger tibtet be^bigiid^ in ber mermbbe brey $erfonen, Sein Smptman aber «^arbt«
toi(^ @aff e, bef5ni))t {bn feße, bnb leji i^n in ber S>una erfeuffen, ben 8. 9eb. 9nno 1602.
28. 9emelter Stebinber I^at einen $auren mit 9lamen Slnbred $irflul, brr«
felbige ^ in feinem «(aufe eingefallen bnb bergeret 9. $rrfonm, $5btet au(^ einen fducn
3!rtttfc^ &fyAmfiftn, mit 9lamtn dtanii ©c^riber, 9(6ft ber Smin mit fditrm
[6b] [6^] 9mt)tiitann <@arbkpi4^ ®aff )?nb $af(f»en bffompt ibn fffl, t^nb U^ i^n in ftnrr
9abtfhi6 m6rrnnm, bm 15. SRartit Ao. 602. IDiefer ^ijcfUa fagt: (it toc/itt aüt ^tn^
fc^n gftSbtft (a6en, fo et nur fftit nf^a\dfni Unnm, wenn n Brym Bf 6m hlitUn tont,
toegen b(4 fuffen UeMic^m gefc^mactS bed Wenf^rn Sfeifc^rd, @o el abft bon {f<!^ frlbflm
gfßor(tn, tonre ed ni^t füffe, bnb ber Bregen aud bem «^euvte toere tlbn afle maffm
Iie61i4 iueffen, »or aQet anberer Speife,
9uc^ ^6en {!(^ biel anbere t)nb groffe binge (inauff in @emgaln, Bifl an bie ®ran^
femer Begeben, fo biet nid^t glauben fönnen, e9 fey bann ber ba geii>efen, bnb bie gelegen^
i<it geffl^m, ber wirb e| l^emac^er wol in (Erfahrung befommen.
ADHOHTITIO.
!^iett>ei( benn ber fromme £efer ben Born @otte0, tbtt bie ®finbe ergangen, ej^Iic^
maffen gefe^cn f^i, fo t^u bu war^affttge Suffe, ia^ 2)ird nic^t aUein ^u O^ren, fonbem
|U «^er^^en ge^en, (Sebende auc^ ni^ft: 3a, bie Sifflenber habend aOein tKrfd^uItet, @on>
bem, S)u fünbigefl t&glic^ audf gar fe^r, wie ber ^(SSHSl (S^riM Luc. am 13 dapittl
anzeiget: !S>a9 bie @a(ileer, berer 9Iut $i(atud mit il^rem 0))ffer bermenget, ober adetn
bie 18. auff welche ber Xf^uxm ®iIo^a fiel , bnb fie erfc^lug oor aUm SRenfc^ fein fc^ulbig
178] [7«] geweff n : 3^ fage eu^ , fpri(^t ber <6Sn , So i^r eu4 nic^t bef eM/ »»erbet lfy[ aüe
gerben. S)enn wa8 bu bon anbem ^irefl, !an bir au(^ wiberfai^ren, wo bu nid^t beine
@ünbe erfennrjl, mit $etro ^er^Ht^ beweinefl, mit SRanaffe beflageft, tonb mit bem ber^
lomen @o^n gu rucfe fere^, bnb ntc^t in bngeferbtem ®laubm an (S^ri^m omS bergebung
bittefl, ajomemltd^ aber, wil id^ meine liebe Sanbedleute euc^ famptli^m Ißreuffeni benen
i(^ biefe meine Arbeit wil bebidret wiffen, mit ernfl bnb ijlti^a ermahnen, ^ {r folc^e
borer^elte @&nbe meibet, mit emfl ®otted 9Bort iixtt, bie <&o<Äwurbigm @acramenta offt
gebrauchet, bamit ifjx folc^e firaffe bnb bnglutf nid^t fe^ bdrffet. !Denn wa0 qt^d^tf^m
an benen iBanbem, ifl ber ganzen SBelt jur Warnung bnb Se^re borgeftedet, bnb wo wir
bnd ni^t befe^ren, alf wirb ®ott ber «&(Srr einen ewigm «junger fti^icfen, ber ewiglid)
ni^t auff^Sren wirb, iSnb bebmtfe mit ganzem ffeif, wad $aulti0 ber SRann ©otted
1. Cor. 10. Cap. faget: ®ol(^ aM wiberfu^r ienen, gum SurSilbe: & ifi aber ge^
f(^el|rtn bnd |ur wamung,. auff welc^ bod enbe ber 8Bdt fommen iß, 5Denn wer fic^ lefl
biindFett er fle^e, mag wol gufe^en, ba0 er nic^t faOe*
2)er
Ctttfältiigett CljCten
JDerer Sie jtc^
@o ins gemein alp infonber^eit;
©et? i^ren
Äinbtattffen, ^oc^aetten, ^t^xäM^m,
unb fonß )u gebtau^^en ))Pegeti,
9ßtt $(et$ colligiret unb mn an^
fowo^l a(p fromme unb treue ^rebiger, benen bergteic^cn md)t fo
aUerbmoä befanbt, ballet 9(nlag unb ©eteoen^cit ü6er(ommen, unb mtc
3)iefe mit 2el^ren, atfo 3ene mit Beirren unb ©teuren baxan fei)n moderen,
ia$ folc^e unb anbete in benen ^er^en ber armen Seute no(() tieff9en)ur$eUe ^e\)bnifd;e
®reuel unb abergl&ubif^^e ^dnbel einma^I audgeteutet, unb ba^ingegen bad reine
JMänbmf dritte, QnntB Hüdio unb tVtUen^ in felbi0e gepflant^ct unb
^ebauet werben mö^e,
Siuf SSegefiren
bur^ offentKdj^en Drucf mitgetl^cilet
von
JOBI. 1¥0]jFF«AM«0 BO£€IiERO.
Pastore }u ^ufaK im .^ergogtfium @(i|len , unb be^ ^onigi. Consist. in dtctuU
Assess. Ord.
)tt ftti^rn http G^riftoff StcttbcCrtt«
[2] 12) Ephes. c. 4. V. 17. 18. 20.
6e foge (4 Rwi, hr^ imgc in bcn ^tfmi, bot i^ wUft mäjßc maaMt wk Ut OMbcni
^d^ »oabdR, i» bcr (üidfcft l^rti 6iuui. IBif^ Bcif^oab »crfüif^crt ifl, «ib fiib
cntfrcMbbtt mh bcM 8eto bU a«< «Ott i(l, hwtäf bie Uinpiffaitdt, fe in i^vcH ift
bnit^ Me 9»nb(rit iM Herten. SM ft^et ^ahtUf^xiftumuiü^t al\9^t\ttntU
Gap. 6. y. 8. 4r seqq.
3^ iMurct »f^oab gfbifUnrif , nm ato fei^b 1^ cteSIf^t in bcM ^imt IBtiMt »ie
bie itinbor bH »^ti. 2)ic gnU^t bH Mjlil fft OktUn •lÜ^Ml, mb «krc^ftfiTcit
mb IBar^cit llRb inrfifft, «hiI ha fe^ wolgcfSHig bcM ^^mt Hab ^M wMfi gcMcia^
fd^fft wä boi Unfhidl^ibarai Sonfoi bcr ginflerKi^, f^affet fie aber »icCmel^. Ibam
wai ^eimfi«^ ven ifoen ^(d^id^t, bU ifl aiul^ f(^AiibK<^ jh fagni. 2>a< a0e0 aber wirb
tfftMMft, waai MM IBiet^ gcf^ttffet toirb, bem a0el »U offenba^r wirb boi ift
2i«^t fbmm finrl^ fr: 9Ba<|e anf ber bn fi^iaffeft, wb t^M ^nf *««
be« 3:0bte«, fe »irb bi<^ C(rit«# ertead^ten.
[3] iBots9lefte« [3]
Hn ben (&ifti^lx^tn Sefer!
IDa^ bad arme etnfSlrige @^|faitf(^ Saurs^JoIcf be\f bem ijtütn iiä)tt M ^'(igAt
(StHUigelit unb f4^(m ))on fo m'elm 3abren fytx tm ge^rebtgten 9Borte ®ottfd nocb ui
tnatmtflfolriger tteffer (Ibg5ttete9, 8(tnbMt unb Sberglauben fleffe, ifl unlaugbar«
& weifen foIfM au4 i^re no(( b^et unb bat fi^^ befinbltcbe unb )>on tbnen ^tg
gebaltene JDebrter, SAumei Sntnnen, t^A^ne, <^ügel| Steine unb bergletc^^en, bev
n>el4fen fie ficb au gewtffen 3^'^^ unb tn Dtelerlei^ pOen, n^tewot mebrentbettt aud
Sunbt für tbret Sbrt^Itit^ jDbrigfett unb $rießerf(bafft beimlt(b etnfinben , ibre Opfer
an ®elb, SAnbem, gflad^, ®etretbe, SBacb^ nnb anbem bringen, mit fel^amrn ®e<
beerben , bucfen , l^erumbreben , f)mdm unb n»unber(tdi^en Xanten ^tefflbe t>erel)ren, unb
alfo 9tabt unb *&ulffe fu(ben* (^ be}eugen4 ibre in gar bieten aberglSubtf((^e ®e»
brAu^K, SBeifen unb SReinungen bie fie bel^atten nic^t allein im gemeinen Seben, unb
tiefen unb {enen profan -SSenric^tungen, fonbem au(b fo gar be^m ®ebrau^ ber bri>
ligen Don ®Ott )ur @eligfeit )>erorbneten SRitteU be^ ber beiligen Xauf [4]fe, bocfl* W
tbfirbigem 9benbmabli be9 ber Copulation, reit au(b ibren «^o(()eitm un^ 9egr&b*
niffen. @0 befr&fftigen^ ibre munberti^ie unb abentbeurlicbe ®eban(fen t)on bem
Ball unferer erßen ßltem, )>on ber @itntfbtbt, pon benen ®ee(en ber SJerflorbenen,
benen tobten (Sbtpetn, beren toieber auferflebung unb jenem Seben. SBad aber bie
eigentlicbe unb fumemfle Urfa^ie fo((^er ft^i noc^ b^ut )u tage, ba ba^ 8anb, bem
<&i<bßen fe9 Sob, unter unM fo gottfeligen Stoniqt^ Sbrißlicben Stegirung unb btt>
Seiner A5nigL SRajefl. bodi^ßptei^ritbigen (S^fer unb Sorforge fo 2)tefelbe für bie
9lttMreitung bed b^n'Kgen ®ott(i(ben 9Bort0 tragen, aOer Obrten mit ber reinen unO
feltgma^Knben Sebre betf Soangelii fiberfibfittet unb reidjflicb angefuDet ift , ed aud|^
toAer an nH>Igebaueten Jtin^en, gefd^icften unb eiferigen $rießem no(( miOfAbngen
unb JfKmbbietenben «^errfdj^afften unb Ain|^fpieM (Singefeffenen feblet, fortflecbtenber
(lbg(ttere9 unb be^bebaltenem Aberglauben unter bem armen Solcfe fe^, Ifibt i(b
oOfi^on por 14. 3abren, auf gnAbiged Segebren bed (Srfeucbten, ^o4>n)o(gebobmen
®rafen, «^erm Claadii Tott, ber 9leid^ @(bmeben Stabte, gelOmarfcbaOn unb
tomaifgen General -Gottvemeum )u9tiga, nunmebro bo(bfeIt'[5]gen Anbencfend weit» [5]
lAufftig remonstrirt, unb nebß anbem auf JtontgL 3Ra)eß. SbrißlM^ße unb allergnAOigfle
jDrbre au auf« unb rinri^itung einer PoQfommenen unb in ganb 8ieff* d^fi« unb
dngermanlanb gleichförmigen bur^^gAngig « befiAnbigen Jtinben^Ordinance, dcputirten
Membris, um bo^^fbiotbige remedtrung untertbAnig^ unb gebii^renb angebalten. Sutbe
aud|^ an SenffleOigmadj^ung fotl^anen Sl^rifllicb « gemeinten Segebren^ unb brilfamen
Serotbnung nicbt gemangelt b<tben , n)ann ®ott obangeregten fo ®ottfebIigen unb tapffem
^erm bem bo^^Ioblicben 9lrid|^e @<^n><ben unb biefen Oeb^tem lAnger bAtte gönnen
tooOen« & iß aber nadji beflfen fettgen «Eintritt folcb tooblangefangened SBenf beliegen
bl&ben, unb meilen i^me aucf^ bie anbere mitperorbnete ^erren nac^ gerabe gefotget,
3^rer Jtönigf. Wafef). €^riflru^ml{#e Intention iwt {iecfen geratbcn. !£)a0 waa i(b
gemelter maffen ju ber ßrit angefubret je^o )u tDtcberboIm unb bi^^^t ju fe(ien (et>ct
biefe @nge ntd;t; Oörffte aber xotUji gefcbei^en bet; I)erau6gebung bed unter bAnben
1<M
^(ibenben 9ßttälem9 t)on ter (Sofien U^rfprutig unb Snfunfft, if^xtm
16J ®5(enbtenße, t^rer 9legtment0»Sorm fo fie tn ber«^e9ben46]fd;afft
gehabt, aud^ j^ren (Sitten, ©emon^etten, ®ebrAu((»enr 9latur, (Sie-
gen [(Rafften unb bergleic^en; 2)a bann folcf^ aOrd bequemer unb audffi])r(tdKr
mtrb be^gebracfit, au((^ uote in einem unb bem anbem i;o((»not^iger SBanbel unb Re-
formation etwan t)erfuget n>erben finte, mit mehren angennefen n^erben mo4^te. S>tefed
Ibatte iä) t^eiM aud meinet feiigen @di^nneger«Satem M weilanb am bad (Sf^ffaiifd^e
Jtircf^en « Sßefen in bie 44. 3abr n^oblberbtenten Pastoris unb Pracpositi <^erm
Heinrici Gösekenii, tbeifd« unb )war meiften^ aud eigener Observation unb flei^get
nacbforfdi^ung aQein )u bem (Snbe gefamblet unb aufgejeicfinet, bamit iäf um fo wU
me^r ®e(egen(eit ^Atte bergleic^en au0 meiner 3u^orer ^er$en aQgema^^ unb mit
erforbemben Sefdi^eiben^eit audjureuten* 993ie ftc^d aber gefc^icft, ba|i ber nume^ro
au4^ n)o(felige JtSnigL Sifc^off ^err Doct. Jacob Helwig, folcf^ed bei mirgu fe^
befommen, l^at ed i^m fo n)ol^( gefaUeUi bap er fot^ane^ mein Serjeidl^nid mit nadf
bem 9iii^ genommen, unb bafelbß e^ 3^rer itBnigL äRaieß. aaeruntertbSnigft ))or'
gejeiget, bie baa Original ani^ bev fi(^ aQergnAbigft bebalten. 9tad^ fetner S^tnif^
[7] fünft aber mir angelegen ii^ foldi^e^ [7] noct^ einmabi abfegen unb jum 2)nuf über»
geben mi^tt, ob DieKeic^t (Stfriftlii^e .^errfd^aften fo n>o^( ald treue @ee(en « «^irten,
benen foldi^e 9bergl&ubif(^e Dinge nid|^t fo eben befanbt, baburd; anla^ nehmen mocbten,
nicbt nur befc^riebenei fonbem aucb anbere, bie fte felbß forgfiltig würben )u erforfd^en
loiffen, au^ ibrer armen unteutfdi^en $farr>Jtinber ^ert^en au^jutilgen , unb wie wir
und bun^ (Sottet ®nabe ber reinen @t>angelif((fen Sebre in biefen S&nbem gu nlbmen
Men, alfo aud; befitffen ju fe^n ein reined Srfdnbtni^ ®otted, reined Sbvifientbumb
unb reinem 8eben, Dermitteiß ®ott(idi^en Se^fianbed )tt pflanzen , fo iabt iöf um fo
t)ie williger geborfam lei^tn, unb bad, wad id) anfangt nur mir jur 9?a(^ri^t auf»
gef r^t, publicieen unb aucfi anbem )u angebeutetem @nbe mitt^eilen woQem SBie nun
bid ber aUeinjige S^^td ber fludfertigung biefer wenigen Sl&tter, fo bin ber «Hoffnung
niemanb fo ®ottIop fei^n, unb ed anberfl beuten werbe, ed wäre bunn, bafi er eben
bamit ju berfieben geben wolte, ba# er nicbt aQeine fiir ft((^ felbß an bergleicf^en Slber^
gUubifdben «^nbeln unb aud bem ®ott(ofen t^ei^bentbumb annoc^ berrfibrenben @reueln
belieben trage , befonbem au^ ba$ fo(d|^e )u größter Sd^maä) ber (Sbrißltc^en 9le(igton
[8] [8] fo bevbebatten bleiben, 8uß unb ©efaUen b^be. !£)er ®£)tt unb Sater bed iied^t^
gebe feine erleu^^tenbe ®nabe benen , bie nod^ in ber ginfiemif unb ®4>atten bed Zot^
f^iin, unb feine Mtf^ttnU ®nabe, benen bie in ®finben liegen. @r fi^aue an mit
ben flugen feined ^er^Ii^en ÜRitleibend feine allgemeine itir^^e, fe^ giinfHg feinem
3ion, unb baue bie äRauren 3erufa(em0. @r fev gnAbig unferm lieben @bß(<^nbe unb
ber Jtirdj^en barinnen; gebe und wabre Suffe für bie @unben, mit benen wir feine
fdi^were ®eri(^te auf un6 laben , bamit er mige umfe^ren unb einen @egen hinter ftcb
laffen. @r fegne bie, we(d|^e er )u Su^rern über und gefe^et bat, ed fev im geifi«
(ic^em ober weltlichem Staube. @r be^errfdj^e i^re ^er(^en unb ß&rcfe ibre «^inbe
bergefialt, ba$ ed i^nen weber an SBiUen nocb an Arafft mangele bie no^ ange>
irigter maffen im fcfiwange ge^enbe b^bnifdj^e ®reue( abjufc^af en unb bie ba^er rtlb-
renbe ©ottlofigfeit, auc|^ anbere iBafter ju ßraffen/uub bingegen bie wabre ©oUfeligfett
)u beforbern , bamit alfo enblic^ eiuma^I frin, burdj^ fo manc^^riev abgöttifc|^e6 abergt&u«
bifc^ed SBefen unb ^ei^bnifc(^ed Scben , gefdl^&nbeter !Vabme anö} be^ und genüget, unb
nac^ folcfier ©efialt niebergertffenem Steige bed Satand, fein fRdi) )u und fomme, 9uien.
[9J tartgldittUfii^e IDittge htt iSk^tu br^M IHtt>«Zaitfett« [9]
Sfjlfittigung einet l^d^e getaufft ttetben, bann fie tafür Mten,
ei wStten folc^ niä^i Ithm, fonbem bem SBet^orbenen glei^faOi
fcalb folgen.
^Xm ^et^toge laffen fie nimmer, ober biMl^ mtb adein fan
SaQ ber t^M^fttn 9lot^ gar feiten i^re Ainber tauffen , meinen , fie
ofirben bann fiBel* unb bem Ofittel in bie <0anbe getauten«
@ie SeoSac^ten genau, baf i^e Ainber nid^t an einem ^aqt
an toeld^m fie gebogen, getaufft tveiben, bie Urfat^ beffen ^a6e
Uf bon if^nen ni(^t erfahren f5nnen.
€ie ^alteni f&r ungl&cflic^ koamt (auter SRfigblein gugleic^
Sur Sauffe ge6ra(^t merben, bann bie foQen i^er SD^einung na(^, indgemein unber^eura^et
keiben unb gar feiten SRanner befommen.
SBann i^nen bie Ainber ni(^t gebeten tt)o(Ien unb gum ifftem aBfter6en, laffen fit
bie folgenben, ba ei ein Aifiblein, Slbam, fo ed aber ein SRagbiein, (Soa nennen, unb
Silben jtcb'ein, baf fie bann beffer gebeten unb am £eBen bleiben tottttn.
[10] Unter ber ^auff^anblung nuid^en fit gemeiniglich ben Ainbem bie <(änbe lofi, [lo]
koeii fie bafur (galten, baf fie bann, »ann fie enva^fen fleißige unb ^urtige Arbeiter ab:>
geben merben«
SBann AnSbfein getaufft toetben, btnben fie t^nen Stinge an bie ffiinbel $ Sinber unb
glauben, ba§ fie beflo eber werben Der^eurat^et totttm.
®te birtben ibnen auc^ @e(b, $robt unb JtnobIau(^ be^, unb meinen baf f!e babur«^
tl^eüi fiir aller S^ubere^ gefiebert feyn, t^eili auc^ baf ibnen bergleic^en in i^rem i^eben
nimmer ermangeln toerbe.
^ai ttberbliebene S^auff^ffiaffer ))flegen fie, too fie anberi bajugerabten ffinnen, bodb
auf an bie SBanbe gu gieffen , »eil fie in ber SReinung ße^en , baf foic^er geaalt bad Ainb
nad^grbmbi )u (Sf^xm f ommen , unb über anbere gu fpred^en ^aben tt>erbe.
(Sie geben fleifig ac^t ob bad Atnb unter ber ^auffbanblung ben Stcpff auff^ebe ober
finden iaffe» ba ienti, fo foQ H {eben, tDO aber biefed, termeinen fie, H toaU balb
flerben.
9(u<^ (alten fie bafur, toenn bai Ainb unter ber ^Sauffbanblung fc^Ufft, baf ei baib
flerben metbe«
Qi (äffen bie(e bie Soraaen, toe((^ ba0 [11] Ainb (emec^fl am «6a(fe tragen foQ, [il]
roanni gur S^auffe gebrad^t wirb mit be^binben, baf fie folc^er geflalt, wie fie g(auben,2U«
gleich mit getaufft werben , unb fc^reiben bann fe(bigen na%el^enbi fonberlic^e Araffte wirber
mand»erley BufaQe gu«
So (ange bie ^auffbanblung wS^ret, (aufft bed Ainbed ajater fo gefcbwinb er immer
fan, fim bte Jtird^e I^erum, unb ffat babet^ bte Weinung, baf ba0 Jttnb aldban wetbe fd^nrU
im £auffen werben. ^i9 t^un aber inigrmein nur bie @tranbs{eute, M wel^K bafur
balten, baf fold^e Jtinber b^i^n^cbft «uf ^^nt @ee(unbd » Sänge im {auffen überi (Svf ^i^
beflen unb gefd^winbeflen fepn foClm.
3f)X€ @efattem enthalten ftd) Dor ber llauffe mit fleif bed gfleifc^^effend, unb glauben,
baf fie foic^er geflalt t>er(üten , bamit ben Ainbem nacbge^enbi bie SaXfnt nic^t webe tbun.
@ie nehmen in a(f^t baf {a niemanb unter ben ®efattem ji(( iimfe^e, bamit bie Jtinber
nid^t mit 0efpenfifeben (emac^ g^iaget werben mSgen«
104
[12] [12] ett^ii <k«Mtai, StcUMMfm m» <^9d||fttni.
itftm CinHtlMng |kM« ^ fk al|^ (cfftr Wfld «Hb 6fgni «U fonjl ^(m «14 %e
Qdbet fe(4Kf gefUQ frbi jung imb fbtt Hcttm, ba |b ^ingfgni ivcini |k in alten Sbttb
gcfrcyet iveibciii Mb alt mtb mnllM^ tonten fpOm.
Der 9tifn reitet nfanmet auf einet Cltute auf bie Sre^Krey, toeOn |b bafk ^ten,
H toaU ein fdd^ oMbann (dne 6H"^# fottbem lanter SM^er lengen.
9§ i^ttf HiUffn unter i^^en biefe gattbfe Seife« ipenn einer bin JM Utmtpk,
WBlb er ba^ ber Dirne, fp i^ni fpli^ g^yien, AM »il, ftUigt er »it feinem Membf«
▼irUi an bie «an|tHr«9Mlen, nüb fPbieinMi^ er bol t^, fp bief 9at«f ffenm^ fpfl
(une i^nen ber leibige Xenffel eingeMbet) Me Dirne nnber^atrattet Heilen,
ffiami ein ^or betlpbt ttrfib, fp fe^en |k fn, toeUM nnter i^nen bal oMbere nn<
bermerft flkine anf ben Jfnfl treten, nnb nMinen bann, baffeCie fnfl bal fltegbnent nnb bie
OberMb be^aUen^
[13] [13] SMf M Copalattoo (»(lesen Clie 0rattt tut Mbtigani 1^ aufiitttiektt/ »^
gbuiben batey, {e ffi^ fie gehaben, Jf beffer •(&< fU fftAm HmMu
®b bolb na0 ber Zrannng faffet ber Srbitigam bie 8raut bey ber fartb nnb Ifatfft
fp geftl^inb er inraier fan mit i|r |ur Jtfrd^ (inaul, »eBn ge in ber Sbiromg {le^,
(ie »erben bann gff^tptnb rnib ^urtig in i^rer <(au|baltung nnb aflrm t^nn merben«
3« «(p(^eit«<&attfe )ibiben fie 2. U4te an, eini fib bem 8r5ut^am^ ba« aMbere
fihr bie 8raHt, nnb beffen ttec^t am er^ anttrennt, bal fpfl nnter i^nen am crfkn
jlrrben«
ffiomi ber Srintigam geritten fpmt, lanfft i^m allbalb einer entgegen nnb lifet i^me
ben 6atte(<9urt auf, fpeO fie baf&r ^en, baf allbann bal flCBeib Ifttmiffi eine lei^i«
nnb fanffte CEntbinbnng (K^ben »erbe.
Dm^ We Vf^tU ft^nn fie feine 8rant ein, bnrc^ meii^ fie einen Spbten aulges
fil^ret ^ben.
lEBann bie Srout einge^piet »itb, laffm fie i^ feine Aetten (bergteid^ fie )n tragen
|)([egm) »eber ihn ben «^ol^ np<^ Senben bleiben, mAffen an«^ feine S^Oen führen, fpn«
bem aflfl fd\i um fie fepn, bamt fie permeinen , ba$ fie allbrmi fUtte Jtinber befpmmen
[14] [14] ffionn bie Srant in bei QrSntigaml 4kuil gefft^ret »iib nnb auf einen CBogen
pber ®<^Iitten fi|et, fe(^en fie uwl ^u, bamit ia ber Sagen ober Scblitten im Cinfabren
nirgenbl »p an flpffe, fpuft ^Itm fie baffir, fie tpfttben in i^rem üffeponbe unb ^oups
»efen lauter Siebenoertigfeit unb man^Kti^ Sbiflpf t^htn.
6p balt Staut unb 8t&utigam inl «6au§ fpmnirn, fe|et ficfi einet bey bal Seuer
nnb (eiltet baffelbige, bann fie f&tc^ten fi(^, »ann fpuß lemanb ^bbel ba)u fpmmen fplte,
nriktben fie eine bife CfK f&^en.
®ie filteren bie Staut bunt^ aOe OemSi^, nrib mufl felbige in bie Stube, in bie
Jhmmetn, Oab^ube, IBie^« unb^feibegiOe, inbal JtPtn<iHet, inbenStunnen, Oatten,
an^ inl Seuet enpol Selb Pbet Siänbet »etffen, unb bann fpQen fie fp pietmef^t @iid
unb 9ebe^ in fplcben aOin l^tn, ba fie bamt im 0egfnt^, unb ba bil nic^t gefd^c^t,
petmeinen, baf fie tpebet Sffitf np<^ ®tetn baben »ihben«
Satm Staut unb IBWltttigam im Stautgemai^ am Sif^K fifm, toetben Npffe Degen
flbet 9e mit 9tmit einge^ffen, übet tpelc^Kl ^u)it nun bet Degen am ttng^ gittett
unb bebet, baffefbe fpQ aul i|nen Serben am Ubigflen leben«
[15] [15] i>n Staut fe^ fie am Sifc^ ein JtniMein in ben ®(^$, mib ^ten bafut,
fie tpetbe allbann befp me^ Jtnfiblein gut Seit gebieten«
®ie geben flei^ acbt, toerni Staut unb Stiutigam pi Sette gebtac^t fetm, n>el<^
nutet Serben am etj^rn einfi^fifft, unb glauben fU^ttiU^, baffelbe »etbe aiu^ am etflen ppn
Serben fletbem
9ln intern <^)eit > Sdage DetfcbAtten fie mit ffleifl bal Siet, unb fittb babey ber
«Öffnung , el »erbe atte^eit alfp bep i^en flieffen unb immet SpQauf feym
Sann el am «^pc^aeit^lTage tegnet, ^ten fie bafut, bie Staut »etbe biel UngUdt
auljußr^m, unb ba^et ^&uf|ig }u »einen befpmmen«
Irin «1, l^«t fluttet WrMif un^ (MM Hr Drottt in tm Wm^, la^ fön« M» Mitcr
M^ p^ ^Mfifii tvilbf ctafli nMrti imv gwttin Wm^ HwUMfii«
0MIII i^ve Srtter ni^t fr toft enttm^m »eitm Mnnni, laffm (b W« fltaim
fi(ffi CBett ^infte^m, imb b«mi fpOm fb [16] i^m ndnung nac^ fo fort mtteiibni wtttm. [16]
®ie (ftoii M, iNim (if (dMuger frt^fi, tfif |le fl«^ tili^t ctM auf eimn Qaffm
Cyüct ober Biiiec fc|m, loffl {!# mf Be^M^m, Ul Mcfel §ff<H^f »ftitcn |le m^tivfuMg
ZMittT )ttr Seit Bvlngfn, ober ou^, bal Jthib tpfete im Qaffer )tt Maben fMmiiit
CBnni üffe 6(^nNiiigefR Hn 0i«H «nfi^eibHi, fü fi^ribeii f{e ei|l pkn dn g«r flfSn
6tiiAHii «i, «IIb ^llm baftt 1^ Jtfnbcr Ofiben attbaim ffnrn )Mii^ imb flciiifii
snniv offinBmcK*
QBanii fle <Ciol| In bm Ofm tverffm grieit {le Ml ad^t, baf fie fp(c^ niäft oegm
fl€r »Ibft bm %ft itsXdfmifftn, bntn (le itfMfUn ftäf, ei toftibm fonft bie Jtlnber mit
bm 9uffm suerfl, rnib nid^ ftift bm Müpfft boroii |iif IBrft fonmim. S)ll bfoM^^
MK^ mit BMf bie fltamibarr 3>inini unb Srittte, bamit ftt, l^er Mtm flteimmg mdf,
^enifdHl tbne fo bfd glfidtf^fore Srbit^ l^tm mSgm.
tteim |m(9 füjimMffni tMbn jn^Id«^ nlrfoi, fo Bfibrn fle f{<t ein, baf fle be^
SM^trr betommen »ecten, niefen öfter }«eene fMnner, Ifeier Qeiber fd^UNUiger frynb, }n«
^eUf, fo fofli eUfni bebenten«
' dbre fdl^nHQigere ffieKer Ifülten bie tBeife, bof |le aOe So4k Me e^ einmal ftnu
[ITJmedl^feinf unb nnum fie f{(^ nun ber Vebu^ na^e )U feyn oermeinm, »erffrn fie brrf« [17]
ma^ 6al|< unb fyritK" ingfei^ breynu^i ^nter flc^, unb bmm ^ten fie btfftr, baf
i^nen bie Seburt (ei<tt abgeben toerbe.
,@ie toeniifinfn, uann ein fctnoanger SBeib pfj/nqt^tfft einen «&en^ bei einer Ctute
erMitfrt, fSnne fir r^ ni^t entbunben werben, fte ^be bann {uoor eUirn «fkngfl au$ i^rer
S^^ur^rn ober Sortud^ fr^ffim laffen.
6ie f^üktn fl<t mit f[ri§, bfl| niemonb über i^re S&ffe trete, toeil fie in beyforge
fle^, bal Ainb »erbe AllDann fntmme Seine befommen*
Sie ^ten bafär , nenn bie ffieiber lauter Anttlein , imgleid^ 3»iOinQe , fo ba
Anibtf in fe^n , fofll Jtrieg , unb ba^ingegen , wenn fie eitel aRSgblein |ur ffielt geb&^ren,
Sriebe bebeuten«
@ie ent^en fhl^ forgfUtig ber Selber be^ i^ StonatlsSHt, bann fte beffin^
fi<^, ba bal Selb allbann enq>fangen folte, würbe bal Mnb ro^te Sugen befommen.
®o balb i^ Jtinber |ur Seit gebo^ finb, mufl We «Hebamme fU^ mit frlbigem
)n oberfl an ben Sifc^ fe^^en, unb foflen fle, wie fk nirrif«^ SBelfe bafBr galten, ffnnaif
[18] mel^r all anbere geachtet unb gee^ret werben* [18]
(fbe fie t\n neugebo^mel Jtinblein ber Kutter in bie <(^anb geben, legen fle el )ut>or
ber Kutter }um ffüffen, unb muf felbige mit i^rem lintfen Su§ auf bei Jtinbel ttunb
bruRen, unb bann finb fie ber Keinung, bal Jtinb werbe i^nen aaejelt willig unb ge*
^rfam feyn.
€ie glauben, bie Jtinber, wel^e am Stet^tage ober Sonnabenb gebo^ren werben, foOen
fpSt ober gar ni4^t ber^eurütet werten.
®ie beobad^en fleiptg wer |um er^en, nacibem ^a» Ainb gebobren ifl, in bal <&au§
fomt; tßl eine Kannl^^erfon, fo foO bal nad^folgenbe Jttnb ein Jtttäblein; ba aber eine
ffieibl<4M«n, fo foOl ein flUgblein werben.
ffiann fle il^re Itik^terlein jum erflen ma^l baben , fuflen fle ben Jteffel ober bal (Stt
fif ni(^t ganf ood mit fBaffrr, unb woUen baburcb ber^Aten, baf fle ^emäcbfl um fo
Diel weniger bon i^rem Fluxu menntruf foUen befc^weret unb uber^Suffrt werben.
3>a9 Saffer, womit bal Ainb gewaf<i^en iß, werffen fie nimmer an einen fold^cn Crt,
ba biel Seute ge^en, weil fle ber 9te{nung fInb, ein folcbrl würbe ^ernac^ Don iebennamt
Dera<fftet fepn, nnb allen Beuten unter Sfuffen liegen mflffen.
SDann fle il^re junge Xinber baben, faffen [19] fle felbige be^ ben 8fuffen unb fcbutteln [19]
fie lang unb breit, bann foU, na4^ i^rer tj^dridyten ®nbiltung, aller iUcrflanb üon unten
auf in ben Ao^ff faUeu unb fic^ ocrfamlem
106
®{f fr^ {Id^ \oa für, baf nit^ fi6et M AhM itot)ff l^ingmMM ttn^e , toefl
fle mdnm, UA JUnt wette allbaim nid^ imul^im Mannt a>a üUt friiM ia iniDfr«
ff^fiil geWr^t, |ie^ ftc Mr «ßaate mtttin auf bcn Jtp)^e i|fiira in Me Wt^, f9 fM ei
bann n<4^ fc^aten.
6ir t>enva^fn ndt 9leif ü^ S^üffA, baf We StbuUt fMi^t n{(^ (rfonratm rnib
in ben SRunt fMbn nAgm, fagen, ftc foQm baDon mit Diel unb groffcn SQfjfMotffttaqt
grqttSlft wrfbm*
Sie laffen bie JHnbet ninmier gerne 8iet An IBconbtttein onl bet Sd^outen einer
8iaf(^ }u trintfen geben, totü {le bafür l^oiim, fb toftrben bann fe^ oergeffen loerben
unb an intern (8ebi(^tnif fllangel befonnnen.
Sie ftt^tn in ben Sebontfen, t»a9 bal Ainb am erften angreifft, ba)u fofl e0 9u^,
att<t babd^ (Slfid unb Sortgang ^ben« 6ie aber felbß legen ben itinbem Dor, ober geben
t^en bamt , loo^u {ie biefelbe gewe^net |aben tooQen , in bie «^anb, all ein Seil, ein 9U%
unb bergMc^en«
[20] [20} %n gfreitage laufen fie i^e Ainber nimmer, bamt fie bef&rd^ten, fle ivfirben
allbann no<ff me^r 8ittfe unb einen f(^>rfll<fften SUpff Befommen*
8Bann ^re Jtinbet bie ^unbe«®eu<ibe ^ben (»eiilb^ fle ifjm 9teinung bo^ Mbm«
men foQen, toonn bie fllutter Dor ber (Sirtbinbung bie ^nnbe mit ben pfiffen fbffen, ober
an<t n^amt bie «^unbe ben SMttem |tpif4Kn ben Seinen burc^auffen) laffen fle biefdbige
brev VMftn nadf einanber aQemal am IDonnerltage loSgen, unb bflben i^nen ein, el fofl
allbann toerge^n. 9(u(^ bieten fle einem ^itnte einen Siffen Srobtl bret^mal, bann ne^s
men fle bal 9robt nnb geben el bem JHnbe )u effen, fo foil elwieber appetit beCNumen,
lool |tt nehmen unb gefunb toerben.
SBenn fle bal «ftinb )um erflen ma^I in bie Stege legen, fo legen fle Bey felbigel
mit ein, ein SReffer, ein X ®(^(&ffel unb ettoal ro^ 9am, unb bann foOl oon aOer 9es
aonberung befre^ feyn«
einige toarni fle ben gefegneten CBein emt^angen ^ben, ßeflen fld^ all toolten fle
ben Shinb tt)ifcM# unb laffen bann etfiit^e Zttpfftn in bal Sütibirin, »eUbel fie aae)eit
[21] [21] in ben «^ben ju galten t>9egen, faden, unb brau<^l f^anaäf fflr frande Sugen,
O^ren unb anbere duftfle*
9(u4 ^ben fßrebiger »o^I ad^t ju geben, baP fle nid^t, toeld^el fle me^nnal^Ieii )u
t^un Pflegen, bal gefegnete ^bt »ieoer onl bem SDlunbe nehmen, unb foI(^ ^ernod^ )u
i^ren Bauber^finbeln mi^braud^«
QMe nid^t iveniger ftcb fur^ufeben, loeil fle }um Ifftem ben gefegneten SBein für
frande O^rcn unb pflügen ju gebrauch begehren, »omit fle aber ^ttna^ i^re BAuberey
treiben, ba| ibm fold^ ni^t gereid^t »erbe«
SBann fle gum ^. Sbenbma^I gewefen, ge^ fle e^ nid^t all erß 3* Sage bamoi!^
in bie Sabfhtbe.
9(u(b litiftn fit fUf bie folgenbe 9lad^t ni(^ aul, ober bebten )um ttenigfbn i^re
Strmnpffe an.
9(n bem Sage, an loeli^em fle )um ^igen Sbenbma^I gftoefen, trimfen fie fU^ ge«
manigli(^ einen dlauf(^, unb t^eill fo tofl unb Dod, ba$ fle bon i^ren Sinnen nic^tttiffen;
tt>e(4K gottlofe SBeife unb teuffelifd^ Semon^eit fonberlic^ bermittel^ eyferiger unb etempla^
rtfd^er ^eflraffung ab^fcbaffen man wo( mit aflem (Sm^ baran feon mSc^e*
[22] Unterbeffen ^ten fle el fär Sunbe m fe(''[22]bigem Sage Sobad rouc^ ^er in bfe
SRafe nebmen.
dbren «^abit unb fRfifiung bamit fie in ber Airdben gevefen bellten fle felbigen gon^
Sag fleiff an, aucb fcblaffen fle an folcbem Soge ni(^t.
Vudb beobod^ten fle bal, bap fk fär aOen S)ingen an bem Sage Sutler mit 9robt
rffen muffen.
Stuf bal aulgetoorffene unb v erbt anbte ®tro^ , n^orauf bet Atonde tyerfd^ieben , geben
fle genau od^g, für waferley Su^fla^ffen fitb auf ber 9lf(^ beftnben, finti einel fRen«
\ä^, fo foO ein aRenf(^ aul fel(«igem «^aupgefinbe : pnbl einel ^iti^t^, }9 foU ein fifid
Siegel folgen unb gerben.
107
fEBann ter ^rebigft fomt ben Jtrantfen ju BrUK^^fn, (roBa(^tm fie fM$iq 06 beffcn
$fnt bell Jto^ff/ (f)^ frinem (Sitirettni otrr 9al)Tfn fbicten laffe ober ii{<]^t: ba imee, ^altni
fie bafftr, brr Jtrande tterbe fletSm; ba aber birfed, fo tocrbe et koirbet grnfffti.
®te lafTm brn fßkqm obrr ®(^I{ttm , worauf ber S^obte jur «ftirc^ grbrad^t toorben,
ftlid^e !lagf aufffr^alS i^rer $fortni bfflf^fn Nribeit/ ffirc^tm fic^ fonß, b'af fo fort anbtre
me^r, bafnm fie fol(^en al06alb rtn- [23] Bringen foUen, brauf fortgeffi^ret toerben borfften. [23]
Sep i^re 3:obten legen fte hidgemem eine ®a(tnabe(, 3i»int, f&nxfit, ®elb unb ber^^
glric^n. 8Bei( fie meinen, fie folc^el nB^tig ^aben mSc^ten auf ber Steife nac^ ber an^
brm 9BeIt
®o manä^ 9Renf(^ ava bem ©efinbe geftorBen, fo manchen Stagel fc^lagen fie in
Ue 3:^urfd^weae.
@te geflatten nic^t bafi eine 8ei<]^e fiBer i^ren 9lder gefu^ret loerbe.
iS9 fyibtn biel unter iBnen gar fei^ame Sebanden bon ber Slufferfie^ung ber Itobten,
koerben au^ gefimben bie folc^e gar nic^t glauBen, bann miiffen $rebiger infonber^eit i^nen
biefen SirtiAtl n^o^l einBüben unb ind ^txli $rebigen*
Soll 3rit wA Zo^ni»
@ie BeoBad^ten, toann fie bed SRorgend frü^e auM Um «C^ufe ge^en, \oa€ für tin
S^ier ober Sie^ i^nen entgegen foint, unb baraud urt^eOen fie toa9 i^nen M ^oged fiBer
Begegnen unb {ufloffen loetbe.
@ie feBen ni(i^t gerne ba$ i^re Stränden im neuen 9Ronb fierBen, weil {le baffir Balten,
flr ne^en aUbenn aOe^ ®IM mit ffcB ^intveg) ba^ingegen bie, kvelc^e im alten SRonb
flerBen i^nen folc^0 gurud laffen foden.
[24J %m ObatemBer kvaft^en fie nimmer i^re linnen Jtleiber, meinen, t9 foflen foI(]^e [24]
alfbann Balb berfc^Iieffen» @ie Ratten auc^ an bem %aqt aud eBen ber UrfacBe fein l^ein«
ivab auf ber 9lei(^e, tragen ed ademal ein, unb faltend in ber @tuBe Bi$ folgenben l^ag.
3m <&erBfl iagen fie i^re ®(^afe auffd Sloggen ®ra$, unb geBen baBei^ ac^tung tüti^
fle^enb unb loelc^e fnienb freffen, bie fle^enb freien foQen gefunb feyn unb ben SBinter
fiBedeBfti) bie aber, fo Balb fie auf 9 Sloggen ®ra$ fommen, fl(^ auf bie Jtnie legen, foUrn
frand fepn unb ben folgenben ®ommer nicBt erleben, toefmegen fie bann folt^ in^emein
ennoeber felBfl fd^Iac^ten ober berfauffen. ®ie (alten auc^ bafur, baf tvann bad {Roggen
®ra$ im ^ttbft bon ben S^Kifen gefreffen toirb, ba$ alfbenn ber (Roggen beflo Beffer
tt>a4fen unb jroB 9 fBmig toerben fode.
9m iReuen 3a(r9 ^age beden fie bad Seuer mit 8fle{$ gu unb mac^ bie 9lf(^ oben
ganj) eBen, geben bann ac^t toad ffir Su^fla^fen fie M SRorgenl barauf fbtben, meffen
folc^e aB, unb meinen bann, beffen fie fe^nb, ber toerbe ba0 3a(r gemif fierBen.
%m SRatt^iad S^age laffen fie feine ®pinbel in i^rem «^aufe fe^en, fonbem berfleden
fol^e mit SIeif , unb motten baburc^ bereuten [25] ba$ i^nen bie @d^tangen feinen ®ti(^ben [25]
Ittfiigcn fotten.
®te laffen oud^ an eben biefem Xa^t nidBtd flehten, no^ einigen ®ieB fe^en, unb
meinen bamit ab^moenben, baf baffelBe 3al^r nic^t biel fliegen unb Ungej^iefer tt>erben foQe.
9m 9f(l^titttt)0((, loelc^en fie genau BeoBac^ten, ne^en unb fnfitten fie nimmer,
meinen, i^r SSieB loerbe fonfl ^indenb toerben, ober ba0 fimlauffen Befommen.
Vn eBen biefem Ifage fpannen fie feinen O^fen }um erflen mal^I an, Befürchten flc^,
bie Corner micl^ten fo mfirBe toerben ald 9f(Be, unb berfelBe Oc^fe nic^t lang Brauc^Bar
BleiBen*
S)al tl^un fie aud^ nimmer am %aqt Luciae, fagen bie «^Smer foQen bann Balb
berfi^Iie^en unb roie @anb kverben.
9m Sage Laurentii machen fie fein Breuer auf, ba^ero fotten fie bei 3a(r0 fiBer frrp
feyn bom Seuerfd^ben*
2)erer äJerflorBenen Seelen (alten fie iS(r({(( am %aQe afler ®eelen tin ®afbnaBi,
ba fie bann aderlep Spti^tn Juristen, biefelBen in einer ba)u Bereiteten unb ange(i|trn
SBabts ober anbern ®tuBen auf bie S)ie(le nieberfej^en , koorauf oenn ber <6aupivirt( felbfi
auf ben fpaten 9Benb (ineinge^et, bad 8feuer [26] (alt, unb bie S3erflorBenen , a(e nemü(( [26]
feine (Sltem, ^enoanbten, Jtinber unb 9ngeBorigen mit 92a(men ruffet unb Bittet, ba^ fie
fommen unb e^en mMfUn, toana er nun meinet bad fie tDoffi gegeffen, (auet er ben
$ergel , bamit er bal gfeuer getoiefen , auf ber $u(rfc(kveü ent^kvev , unb gebeut ben ®ee(rn
ba^ fie ujteber i(rrd SBegel ge(en foQrn, fie (atten nun gnug gegeffen unb getrundrii,
Johann Wolfgano Bobclbr.
tue
foltfit bfrotvf<)fn toirbrr an itjxtn O^ (intiHinbfni , fidi ahn ^fitni/ ba( f!f tticbt aufd
Sto^qtn^xa^ mtn, Mf SBurfrl bfrlrOtfi!, unb alfo im fünfftigen 3a^r rttoa cinm ^ifl^
ivadt^d bmirfac^rn mochten. 8BU fte f0 tann unter {ic^, toann rin 9{i§tDad^ rhifaUt/ inS
gftnrin bmrn Seelen be^meffen, unb fagen, loeUfn felsige entipebnr gar ntc^t oter tody
ntd^t wol gefpeifet tt?eren, (&ttcn fle fld^ barüber rrjumet, unb bal Stoggengra^ ^utrrtm,
ba§ ed nic^t tvac^fen fSnnnt.
(Sd gieSt aud) ber, tpetd^ foUl^n geflaOt bie Seflen tractiret, genau Ortung, 06 er
ehoae }u fe^en Sefomt, ba btd, ^U er bafür ed iDerb« er, ober fonfl iemanb In benfdben
•&au§ « ®eftnbe bad 3a^r gerben ^ »0 er aier ni^tl fielet, fpden fle aUerfeit^ baffelbe 3a^
überleben.
[27] 3wifc^en ^laerbeüigen unb SRartini r5m427]men {ie feine SBoOe, fagen, ba$ bona
bie ®(^afe beßo woOreid^ loerben foQen.
Die ®tranbt»£ettte fnfitten unb flicten bann auii M 9benbl fioVditn fold^ ätü
feine fflt%t, ffalttn bafür, fie fonfl mit felbigen nic^tt fangen unb ungltutlic^ in ber Sifd^ere^
mit ber gleid^en gu ber ßtit gebefferten 9)e^ feyn w&rben*
9Im Slaffi ^age entbalten j^if insgemein bie @tranbtleute bei 8fif(^enl auf ber @ee,
kDeil fie biefen 3!ag für anbem gar unglucfli^^ )u flfc^ unb auf ber See )u fabren ad^tem
%m ®t. Satbarinen, au4^ SRard Sage f4^'efl unter ibnen fein Sd^fi^e einigerlev »ffiilbt,
fagen, ba$ fle bann bal gan|e 3a^r über im ®<^efen fein ®(uc( ^hm, unb i^re 9l5^re
Drrberben lofirten.
@ie (altenl toor gludiicff, trann fie am (eiligen (S(rifl«7age niefen, unb bamit fie
fold^el )u »ege bringen m5gen, nehmen fie feibfl, unb geben i^rem ganzen «^aufgefinbe
iRiefe s S'obad. ^liefen fie aber ben !lag ni4^t, fo (Kälten fte bafür, ba$ fie baffelbe 3a(r
über loeber @tem no(( Sluct, fiiel weniger (Bebe^en on if^rem ffle^ tfabm »erben« 9Bie
fie H bann au(^ für gar unglücfli^ Wttn wann fie biefen Sag o^ngefä^r Don Iemanb
gefioffen ober auf ben 9u6 getreten »erben.
[28] [28] %m St. Stephans -Sage reiten fie gemeiniglich i^e fßferbe unb laffen felbigm
bie 9lber, »eil folc^e alltenn wp^l gebe^n unb hurtig »erben foden.
3bte «6PVffen « aBur|eIn &erfe|)en fie inl gemein in ben erfien SBoc^s Sagen, unb
^Iten bafür, ba^ folc^e allbann alfofort in bem er^n, anbem unb britteti 3a(re tra^^
gen foQen.
3(re $ffrbe; Oc^fen unb Verden fi^neiben fie genuinigli(( am @ontage, »eil fie ed
für bofe balten an bem Sag jufd^neiben, an »elc^em bal 9Reffer gemacht ifl; bamit fie
nun nic^t eben einen fo(<lb^ Sag treffen mögen, nrbmen fie ben @ontag ba)U, ba fie getvi^
fepn, ba( am felbigen fein SReffer gefc^miebet »orben.
Sie fe^enl ni(bt gerne, »ann man ibnen am 9Rontage jufpric^t, »eil fie meinen, fie
»eiben allbann bie gan^e SBoc^e burc( überlauff baben.
X)en 3)onnerftag balten fie fonberlic^ ffwif unb b^üd / brauch inl gemein am fettigen
ibre 3auber(finbel , enthalten ftcb oielerleQ Arbeit, unb ifl berfelbe be^ ibnen in bielgröffem
Würben all ber @pntag. 8iül;rft np<(, »ie hierunter bat>pn et»al breitere Welbung ges
[29] fd^ie^et, aul bem «6eyben«[29]tbumb ber, in »elc^em fie biefen Sag bem boma^len in allen
!9RittemS((tigen £anbem beruffenem unb grofgea^teten SlbgPtt SbPr |u X)ienß unb (S^ren
gefepret b<tben.
9Im ^Ibenb biefel Sagel Spinnen fie nimmer, fagen, fonfi finne ^a$ fßitift ni^t
gebet^en, aucb t)erurfa4^e el benen Seifen bal Umlauffen.
Sud^ bift^n fie feine ^abftuben bei Donnerßagl ^benbl.
3(re hinter bringen fie gerne unb gemeiniglich amS)onnerflagegur Sauffe, unb ^ben
baiei^ ben ^llberglauben el »erben biefelbe umb fp t>iel beffer gebeten«
3bre Sd^ue ober Safleln fi^neiben fie nimmer am Sreptage*
9ln biefem Sage laffm fie fid^ nid^t gerne e^eligen, fangen aixäf an felbigen ni((tl
angelegenel, unb »orin fie ®Iüct ^u ffabtn ber^offen, an.
Sim Spnnabenb (»eld)el i^r ^4Babe 9 Sag ifl) machen fie niemaln bie Sauge , »pmit fie
f{(( wa^äftn »oOen, bei ^acbmittagl, fpnbem verfertigen felbige ent»eber bei Sreptagl
L>orber , ober bei Sonnabenbl äJormittag. iRun bat einimall ein fonfi feiner unb üf^xbattv
[30] ^{ann aul ibnen er^e^let, el fep einß in feinem «&aufe aul Unbebad^tfamfeit [30J ber
'IRagb bri Sonnabenbl 9lacl;mittag Sauge gemad^t worben, ba Ȋre biefelbe alfobaib ^us
fammen grioffen unb all geronnenel ^3lut geworben.
109
ST O t A.
SBrflit fir {nftfntrr^rit )>om 2>onnerfla0f ein grofffd SBcfnt mad)fii, uitb fofd^m 6n^
i^iflm aSergläubifc^en ®r6rau(^fn unt ©rwo^n^citm (m^ auf ten ^futigm :$ai), iüirivi)(H
nunntf^rQ mdflent^fil« indf^f^dm unt aflein unter ftd) fdbfl, frl^rdic^ (altrn, aucb nict)rd
nrufd {fl, ta§ fit furgeben, fic »urten me^mialn burc^ rrfd^rinenOf &tiftn unü (S^cjtd^trr
rmfUic^ bmna^nct, benfdbm ju fd^rm, unb ba fir fo((^r0 nid^t traten, j!e lorCfr (^(üct
no<l^ Srtrprn an i^rtm Jtorn« unb ^JSie^irad;^ ^abrn tvürbrm 8Bif bann nod; bor qm
ivmig 3a^rrn fafl burc^d ganfe Sanb erfc^oUnt, f9 ^abe dn am 9Bfge f!(^rnbfr @d{l bie
fürubrr rf^frnbr ^aunm, unb ffir anbrni einen 3ungen mit gor (garten ^ebroi^unijcn n»
mahnet, ben IDonnedlag beffer, M {!e bipbfr gef^an l^atten, gu fepren, audy biefrm an«
befohlen, nad) bem 2)orffe )u ge^, unb folc^ aden anjubeuten; ®o l^abe ed Der t^^o^t«
wenbigfrit gu fei^n erad^tet, ^ier nur etu)ad unb )»ar mit gar wenigem, ben gunftigett l'cfer,
ber wdtere unb audfü^did^ere 9la(^«]3l]d(6t bon bergCeic^en bege^rd bertrößmbe auf bie [31]
<^rau9gebung (bafem ftdy tin SSerleger ^ben folte) meiner in ber Sorrebe amirregtfu
«l^iflorifd^en Oefc^reibung bon ber Qtfffitn Urfprung, erflen 'Hnfunffr nn
biefe £>^rter, ti^rem ®8^enbienße, fllegiment9«9orm, «Kriegen, «Oauti^
Haltung (n>ot>on ein fcnberU^I fßn^ unter bem S^itd: (S^ßnifd^er <&au§« unb
£anbmann, mit bieten merdtvürbigen, bad (Sbflttifc^e Sanbwefen bes
treffenben, allen in fot^anem «^erfogt^umb too^nenben «^auf unb l^^nc::
leuten ^u ttiffeit nfi^tic^en olMiervationen be^ mir fertig Hegt , unb ebenfatö nur auf
iBerlag wartet) unb me^rem, ba bann fo wobl bon biefem M Mtn anbem fei^anim
IDingen biefer Sölder, breitere Sludfü^rs unb (Srje^Iung jufinben fepn mirb, ^u meiern,
wo^er f^I^e «C^o^^^ltung unb abergtaubifc^e gfe^re bee !£)onnerflagd rfibre. ^d f^abm bie
(F^flen in ubralten Seiten, unb fo balb be^ i^rer Sbtfunfft an biefe 9RittemS(6ttge Debitor
einen ^Sbgott beref^rd unb angrbe^tet, weldb^n fit genennd 3omaI ober 3uma( (i'on
beffen @f{lalt, unb auf wad SBdfe fle felbigem gebtenet, in mebrgeba(^ter ^efc^reibung mit
9iei§ ge^an<[32]belt wirb) ba^ ed aadf gefommen, ba§ nod|^ b^tiged ^aqt^ ber wai^xc [32]
unb lebenbige (Sott be^ i^nen Summa! l^ei^et^); HBeld^n 9labmen biefenigen, fo bad
Sbdflrnt^mttb nad^ma^I^ bn^ i^nen ge))f[an|et, fonber S^oeiffel barum beibehalten, bami«
f{e bad bumme einfSltige QSold bey ber 9urc^ unb d^l^rerbietung , mit weld^er fte {(rrnt
falfc^en ®ott in bienen gewönnet waren, erbalten, unb unter fold^er Senennung allgemaJ;-
ii(^ )u bem wal^ren unb f^bfi^fttn ®Dtt onweifen tönten. 9119 fit nun na(^ gerabe mit
benen benachbarten SKttemad^tigen isBölcfem befanbt )u werben beginnet, tmb Demonmiru,
ba$ bep ibnen tin Slbgott nabmend 3! bot in groffem ^itnfe^en fcp, unb ben fit über alle
anbrre ®8tter e^reten unb opferten, auc^ gefeben, ba$ folc^er ibrem3umal nicbt uni)(rict),
fonbem fafl aOerbing^ fowobl ber ®efkalt, «19 benrn (Sigenfcbafften nac^, Sbnlic^f t?aben
ffe fdbigen att(^ )U bienen angefangen, unb, wie fit t>on Sflatur in fold^n Dingen ein gar
btttnmed Solct fei^n, nadi^qtifttM biefe be^be (83tter mit etnanber vermenget, unb biefen Ibcr
balb 3umal, i^ren 3umal aber baffingegen wieber 7^or, !{urri9 ^% unb nad^ ibrem ^iiijttx
be9 Sf}abmen0, unter welchem fie bor unben(!lid)en dabren aud Asien (barum {!e awb am
f&ng4ä3jlt(^en Asi, folgenbd ^sthi genemtet wocben, unb nun ba^er (S^ßen (^eiffcn) [33]
*) [t>a^ beb ben finsif^en Solf^ili^mnicn imb fomit ainb bttf ben dBjtett 3umma( ctne
mUdftiat, ja bie ib^^t ^cttbdt war, beten 'Jlamc, iu(b (iinfubniug bcö (Skb#entl^umd , ffir ,(su«tt
im Mgemduen bebbebolteu würbe, ijl unftreitig; aber bie 'Sblettung unb Sebeutimg ungewin. '^i^or
Serfucbe »on ^ertfiatioitcu teuneu lernen n>ifl, (cfc: (Sbrijlfrieb (9 an an ber Xbomaffeu»
i^nif(^e aX^tbologie» 9lu9 bem <6(bwebtf(beu fibcrfej^t, bi^Uig umacarbdtet unb mit ^umcrfuiu^cu
berfebn bon Sbrijlian 3aat ^eterfom 9lcba( 182L S., be^onbcrd abgebrudt aii«^ ^Hofcii«
pUnterd l^dttfi^en ^ur genauem itenntnift ber ebftiiifcben ®pra(be ^ftXIV., 3.9—10.; 3. V.
b. ^j^arrot'« Scr)ii(b einer ($ntn>i((e(img ber ^pracbe, ^btlammung, (^cfd)i(bte, ^bthoiogic uuo
bfiraerl. «crbÄltnine ber JJiwen, ?4ttcu , C^eftcn. Stuttgart ISA 8. 3. 1 16. ; 3. SB. üJ. b. « w c c .
Sobrbdt unb 3Rutbma)Tttttg , ^e^trag jur <cjlen (S(q(^i(^te ber 3nfd OefcL Bernau 1827. H.
®. 48.J
') [^U ben St'inttcn beijit ber t^cmicrgott Uffo unb ftbeint bem norbtfcbcn XM^ su cut«
i^erg bee I()oravilla, ein hiftonfrftcr ^erfud), n)i>5u uod; }fm einem aubcrn ^crfaftVr cl><:u^a)clbft
iiO
in Mffr Stittmii^tide ibnut gcbnnmi, Xiifrils As *), tod^ tarnt bram olfm SUdrai
nid^t utignDo^n^, M fie {^ JtJn^ni i^ra Wttrr 9ia^mni, mit ^iitwictfr i^rrr Süs
tiige unb Sfi^m Stal^mm {^reii ®8ttmi gugccignei, imb unter fol^Kn (U »rre^rrt, o^e
unterfd^ grnomet 3u Wffim 9me{ft^uni( {Inb no^l untrcfd^tolk^ f9 kvo^I Ontnr M
ituU im Sontf, bie wa htmtltm ^Ugott S^ i^fm 9la(mcn ftt^mu 60 ifl obnfrm
8leba( Ut fktüMt 6trmib imb fo gmanUe Vimo9( S^orlnpme^ gf^ffen, vnb
f!nb in mrtnrm Jtfi«^f)>iel oicie bie bm 9la|^ni ffi^tcn S^orfa^flliil^eU X^orfa^^os
mal ^^) etc. elc S)icffm Hl^or fouw^l all bnn dwnol, nnir mm ber 4te SBod^ S'ag
gnvifbmd, an melc^ fie bemfHten MtenlUd^ getienet mib i^ Dtp^n gcfd^Ia^tet, banmi
rr aüttf toon i^en ben iÄa^en Mommen, baf loie er bey ben &^ia^tm wib 2>a^m
^iffet S^oilbagl^, bey bm Rinnen Sborllai, alfo Be^^ ben fU/fjtm in alten 3eiten S^rl«
)>e^to'tr (»ie ber Sret^tag Siebe, Don ber (Sitün 9tta, tond^ &ii, toeiln fie nimmer
(34] 2. im ^t^ang einel ffiorti auf einonber folgenbe CoiwoiiaDtes anlf|)res[34](l^, fonbem
aQema^I ben erflen ffbmtq toerfen, babon in bem bey mir i»or^nbenen t>erme(tten
C^ßnif^en Vocabolario, tteUlKn el au(^ an mtfft nii^t, all einem ber Unfoflen
pm IDnid beif4ieffet, ermangelt, gerebet »eiben foO, 91 ea, unb Don i^ben 5ten 8Bo<ben
Sag fltebe, all n^olten fie fllebag^ fagen, genennet ttwrben) nnb totü fie biefem i^remSUgott
Diele unb mani^ep (Eigenft^fften, grofTe Vladft mib iBerric^tungen )n gefcinrteben , rnib
bafftr gehalten, Cr fey ber {enige, ber i^nen bal teben fd^ende, fU btp (Befrnib^ erhalte,
gegen bie S^Mi^ unb bifen 08tter mit feinem «Jammer (fo nennen fie bm IDonnerfeil)
womit er felbigen ben A)))ff germalme , toann er im IDonnem i^nen mu^iage nnb fie ereile,
iti^Ü^e mib «ert^tige, i^nen gut ffietter, (Regen unb Sonnenfc^ein, guten CBinb, SBa«^«
9lr.35.: 9bN^et»alfiber Meef^'d^eeottbeit XborayiUa, «nb 9.itnfl»ffer< (belldteren)
ed^ütfioort in 9far.5L: Ueber bie (f fl^nifc^ ^ottbeit XMtapitba ob. Zffdxapta). Obfteibn
«bertnrrid, »ie nnfer Scrfaffer »ifl unb and^ $eterfon in ber pudfi^en St^tbologie 6.16.fagt
(i^ieUd<bt eben nur mq na<b unfenn 9lutor, ben er in ber Soirebe mit unter ben i^on ibm benu^ten
Dueflenf<brifirtteaem ^ feine Xnmcrfnngen anpb^) ober Xbara nannten, wie 5(rufe in f« Ur«
eef<bi<bte hH ^jitbnijiben Solf^fianmc«. 9Ko«fau 1846. & 6.34. 9bnn.3. bebauptet, magbabin
gefieflt bleiben. SDie er^ 6pnr finbet f{<b be^ ^eiuri<b bem Setteu, f. Graberi Orig. Lir.
p. 149. 180., ha einer (S^ottbeit ber Cefeianer unter bem Stomen Xbarapitaober Xbarapilla
eno&but, »ofür 9lrubt (Sbron.L 166. 9bnn.*) unb 6.212.) Z^^xahita uub Xbarabitba
lieft Serfibiebene 9lu«Iegnn0en, bie auf bie Xbor^verebnin^ binweifen, f. in gf. 3. aXone'« ®ef(b.
be< ^cibentbuni« im ubrblidTen duro^^o. 1. 93b. M^^i^ unb 2)ann{iabt 1822. 8. e. 74—76.,
wo all bie ri<btige Sei« unb 6(breibart biefd 9tamenl Xbarapi^bb^ angenommen wirb; be^
$arrot a.a.O. 6.299 — 313., wo eififtrt wirb, baf Zf^atapilla bal in einem eingerannten
Orte aufge^flte 93tt^ ber Obreuie war, uub bei^ Suce o. a. O« 6.49—60. Die be^te (friän«
tentng §u ^einri<b bem Letten finbet man in ben oben angebogenen Suff&ben jtnfipffer'l.
fßal au<b ben bier beigefügten Suboug, uub $. gf. 6tubr ober bie Sebeutuug ber finidf^cn
^bttemomen Sumola unb mb>, in SB. «. 6<bmibt'l 9flg. deitfd^r. f. (Befd^i^te VL 3. (1846.
etpt) 6. 26^-285.]
*) [$eterfon, ^inn. S^tbol 6. 16., fagt, wobety oielIei<bt }um Xbeil unfer 9utor feine
Duelle gewefen: „2)ie vb^ ftommen aui Sl^eu. ^^x angebli(ber {ffibi^er, ber mit ibnen ben 3ug
na(b ibren beutigm SBobufiben moibte, foll Otl gebeiffeu boben. (Ir warb ua<b feinem Xobe gött»
Ii(b oerebrt 6ein 9tame fqfmoil ndt bem bei Xurril gufammen in Xurril«0t8, unb fo be«
tra<btete man belebe gnlebt Ott ein SBefen." ttebrigenl wirb in ber ginn, fl^tbol. 6. 62. unter
ben finidfid^en Ü^ottbeitm Xurrifal oll ^Ü^oü bei itriegel, ben Sidfe mit bem norbifiben Xbor
für ein ffiefen icüUn/' aufgefSbrt unb oou $eterfon mit bem (fbfHtifibeu Xürril ibenttftcirt.]
^ [Ob biefer 9tcane noib esijHteu maa? 3n ben geogra))bif<bett 93ef4^etbungen dbftlaubl (oon
^nptl, Sienenflamm, $offart) fnd|ft man beraebenl na<b einem folcben.] —
***) [dl wAre wfiuf4enlwertb, oou einem 6)nra<bntnbigen barflber eine SReinung gu oemebmen,
ob bier wirfli<b eine Seiiebung auf ben 9lamen Xbor obwaltet ober weld^eiSSebeutnng imb weicben
Urf^nrung fon^ etwa biefer Set^nameu baben finnte? ob er ttwa einen Wä)ti oberXbomaö aul bem
!lorfa (»eftnbe aiueigt?]
t [ibiefen 9iamen flhr IDonnerftag ft^eint unfer 9ntor felbtl (ttmacbt ^n baben ; beun er ijt
im 6)nraibaeorauibe bun^aul ungewlbnü^ unb wobi niemoll im fDhinbe bei Soifl gewefen, bal
bie oier erjteu Xage ber (VxbtiW») SBo<be uad^ berd^bi benennt (nämti(b SRontag elmaS pJSw,
ber erfte Xag «e. ber SBo<be, IDinfioa teifi )9., ber zweite, 9Xittewo(bcn f olma p., ber britte,
aud^ telfndlbal, bie SXitte ber Sod^e, woblnacb bem Dentf<ben geMibet Donuerjtag uelfa p.,
ber oierte) unb nnr für bie bettben'febten eigene tarnen bat, wc((be man nid^t ju beribiren nnb in
ibrer 93ebeutung oniugeben wei$, uAmlicb ffir {fre^tag hai SBort rebe, wovon unl unfer ^ntor
eine fo gefebrte, aber bO(b no^ peifeibafte 9(b(eitnn|] gieOt, uub filr 6cnnabenb Tan pAdw, ben
fie aoer aud^ pooI p^&w b. i. baltter (nMid^ ^rbcitfii«)Xa»3, benennen. Ter 6ountag b^i^t
pdbb^ H^to, b.t beiHger ober ^^tog.]
lli
t^ ifftn 9cfli^ itttb UiffitU^ Q0U^m mc^ mvdfe, tmam fb i^ fMpig Mmetfn;
3)a(ing(geii efecn bcffelMge S^ otoor Srnmial, ba fb iffii iiii^t gimg rl^mfiii fie wAi fBttftt
IDotmet, Stimit, $U|re0ni, fogel mit ^taufamni Un^nvitter (rfage, mit Utmri^ feinen
Umviden an %a% geBe^ @p ^kn fie folilKtt fihr aOen antern 4l6gitteni gum ^|i(|Kbn
geef^ret mit gefM^tet, audy b<n {(m gewtetmeten 4ten [35] ITag ter fBod^ (torlc^ [35]
i^on eben Mefem Sonner >0Ott fo (ena^mfet rnifer IDornieij^g ifl) f&r antem Ziagen mit
(efonterer Se^ulfamfeit gefe^reti ^Pd^ mit ^Ug geffalteil, niit f!^ fMHq ffirgefe^i ta«
mit f{e an foI^Ktn Sage {a nid^t etoal, tatut«^ tiefer i^ 96gptt Meitiget mit erzürnet
to>erten mSc^te, fSme^en oter t^Sten. Unt til fledt tenen einfUtigen aiergl&tMfAen
lüeuten no^i (if auf ten ^tigen Sag tief im «6er|en, unt ifl tie Urjfac^, ta$ fie ten
IDomierflag für aOen uSrigen, au4^ tem @ontage feI6flen, ^oci^u^ten, unt tenfetten mit
Unterlaffung grwiffmr Arbeit unt «^ufsOrfc^aftei au^ fonß feyren« 0leiil^ mie taten
anterg»o me^rgeta^ter maajfen ein augfu^riic^ierg auii^ ton. tem Stammen i^rer antem
SBot^entage, tie ffe in alten Seiten geSrau^et, nai^ma^tt aber (ey (Hnffi^rung teg Sl^ri«
^ent^umd mit Steif, fie i»on i^rem ^eytnifd^ (M|entien9, ten fie an folc^n Sagen ter«
ritztet, auf tie ffieife ab^uffibren, a6gef(^ffet, unt tie (KUtige Scnemomg, ta fie ten
Sl^ontag ten (Brflen, ten Dienflag ten anbem, ten IDonnerj^ag ten 4 ten Sag inber QMkk
nernien, eingefit^ret morten, gemeltet loetten foO» Unt iß fünoa^ ni<^t »enig taran ge«
ifgm, tafi tie, »etd^ fold^ einffiltigeg [36] unt im SKerglauien fo fe^ tertiefie« ä)oid [36]
witerricdten, unt gum dMSnttnilf teg nni^ren 9otteg bringen moOen, auf i^rt Äatur unt
Cigenf(^ffren , auf Ifftt ®Ieifnerey, gfalfc^^t, abergUubifcbe SebrSuc^i Meinungen unt
kdmU^ SbgStterey, fo fie meHant getrieben unt noci|^ treiben, fic^ terße^ unt felbiger
«arrtingl fftntig fe^n.
9km fie CHilt (oben tooflen, Inenden fie eine Schlange auf gegen ten Obrt, ta fie
i^n ^a bege^rem 9u(^ fc^iagen ffe ein 9ei( ein gegen foli^ D^, unt (»feiffra ^n
mit tem SRunte ta)U ten fflint ^uMen*
flBann eg borniert, ßeden fie 2. 9Reffer ffir tal 9enfbr, unt meinen top fie tarnt
toiM £onnerf(^ gefl^ert feyn.
Qann el tonnert, fagen fie, ter DonnersOOtt iage tem Seuffel nai^, unt too er
teafeiben ere^^Ie, ta fdjÜage er ein, unt ben Seuffel ^u 9oten. Daber nuu^ fk bep ent«
ße^entem IDoimenvetter ibre S^ftren unt Senfler mit Steif )u, tamit nid^ etma ter Seuffel
in ibren 6tuben fitb berfriil^e, unt tag CBetter ta^inein fcblage. tBie mir tarnt ton einem
glauhofirtigen 9Ranne erlebtet toorten , eg b<tbe ibn einfl ein Sauer mit groffen 9etbeurun#
gen beri<btet, toie er eingmabll be^ entf[37]flantettem graufomen Donnenoetter ten Seuffel [37]
in einem IBfaufel feiner Staben erbliifet, unb ba er felMgen mit einem |iembU4l groffem
Bnberbaume auggetrieben, fyAt ber ^nner tenfelbigen Seuffel alfobalb auf ber «Mfft tor
ber Sfibt erfi^en , aOermaffen er nebfl bieten anbem feinen 9la(bbam folc^ mit 3. b(f «
lii^ Jttpfffit ba auf ber Stelle tobtliegenb gar eigentticb gdeb^«
Qg ^ben ficb bin unb n^irber, fonberlicb am See^anbe, groffe unlt mitten ton
einanter gefallene Steine, unter folcben, fagen fie, b<tbe fidb ter Seuffel terborgen, tarum
babe ter IDonner tiefelben )erf)>a(ten unt ten Seuffel tarunter tott gefcblagen. Deggletcben
fagen fie audb ton ten Whimen, ^^f^Kunen unt antem ffiobnungen, fo oon IDorater ge»
troffen tt*ortm, taf fld^ ter Seuffel hinter« unt in folc^e oerborgen unt tafelbfl oom Donner
erf^lagm ttortm.
®te nennen ten (Regmbogen teg Donnerg Senfe, unt gebm tor, tamit ^ue er tie
bbfra Seifler, fo ibnm i^eit }ufügm »ottm, tamieter.
9Bann fie )um erflrnnubl tonnem ffixtn, ergreijfen fie einm Stein unt fc^lAgen fl(b
tamit treyma^l an ten Jto)»f , tann foüm fie in feibigem 3abre ton aUm <&au)>ln)e^ be«
freitet fei^n.
[38] ffianng im SRap regnet, laffm fie ibre Ainter mit bioffen JU^ffen im dirgrn [38]
fo lange b^nmi tan|m, bif fie tt>obl genest fei^n, unt tarnt meinm fie, werten fie tt>o(^l
)pa(1;fen, auc^ \^int lange «^aare befommen«
SBann fie tad Siebe jum erflrnmabl auftreiben woUen, bergrabm jle Qfver unter tie
Scbtoede, taniber rg geben muf, tann fol eg t)or Senaten frep fe^n.
iU
%ic| legen |le ein tt9 t)Of Mf 6taO«X^fa m^ qthen üd^funq, tsAätiB 9ikf^ fel^
lutütt, hafftlht frt b«i tiei^|leii Ointer nUi^tjAttm, ober Mtf {u Sk^tm fommnu
a)o( St. 3ilrgnidtag (lendm fU (ffaiem Sie^ dnige Jtfode an ^ «M<, bann fie
nuinra, bafi bie toHbm S^im fon|l fettigen fe^f noibpeflen foOen*
9btf bie JtSIber geien fie a^, »ann bie qAofjßun tteiben, ^(en (le ben itaipf in bie
*&9^, fp fpOen {{e gebeten nnb Ie(en; ba fb i^ a6er fbitfen hffm, |lerten«
SBami ba9 {unge SBie^ ni4t gebeten ober inneren wil, »erffen fie tobte Ümmn,
S^^tl^t Sfercbn unb berg(ei(^ auf bie Sicher, fo fpflen Me anbetn be^ griffer nnb
f^if^n »at^m«
[39] ß9] ffiann ba0 iBie^ na<( *&antle bnqit nnb 9rap im Shmbe f^td, fagen fie, fo(
ein tn^pti «^en^da^ »erben.
HBomt ba9 Siel^ )u flrrften beginnet, beigiaten fie ein< mit «6ant nnb fooc nnter
bie äUe^eflaai «Pforte, bonnfpi bol Sterben anf^trau
SBonn bie Qirtl^in i^ aHntter ecfM Jtinb ifk, f^Otm fie bafBr, foOen «fie Jtn^
erfle JtS16et i^v täifk gebeten, bmm iKvfanffen fie an<t feibige ini gemein«
3>a4 dociii laffen fie nimmer auf ber Crben Hegen, geben ber, ei fo( foU^ fonfl ben
JD<^en »unb nuu^
®ie effen auf gfaflna^rt &ilt»fM»9if(t nnb tragen bie StMäfm in ben Oalb, bann
foOen bie S4n>eine ben gan|en Sommer im 8uf4^ bleiben unb fl4^ ne^ren*
3^e Suffe mafd^ fie nimmer mit Sauge, mefln fie meinen, H mfirbcn attbami i^
@d^fe ni(^t gebeten.
®{e nennen ungeme bie toflben Z^ere mit bero eigenflid^ SRal^men, fonbem nennen
ben SSren ^ayialgf "0« Sreitfuf, ben SMff, ^^alltu^b^, grato Siod, unb flub ber
9leinung, baf fold^e i^nen barni nid^t fo biel Sieben )uf&gen tourben, aU UHum fie fie bei
if^ren figenm 9la^men nemietem
[40] [40] 9lu<( ben ^fen nennen fie nii^t, ^ten bafär, fettiger fonfl fl^en auf i^rem
8lo(Ien«9raie »iel S^bfn t^nn »erbe.
Über 9Ra(l)eit gebenden fie fplc^ gar nic^t, fSttifUn fb^, fie ni9<l^ mä) biel frepiger
unb gieriger »erben*
9Bo fie eine SBoIffdfpur antreffen, flreuen fie @al| in fettige, fo fol bann ber SBolff
auf fettiger ni(|t nrfeber )urfiit fommen«
Staun i^nen bop ffiolff ein @c^f, ®(^ein ober fonfl berglei(^ entfahret, unb fie
e0 fo balb inne »erben, laffen fie eine9Rü|e# «fraubfcdue ober »ae fie bep ber «Ckmb ^ben,
faOen, nnb meinen, barni fofle bal &Mr ®^ein, etc. bem SBoIjfe fo fc^^ »erben
baf era »eiter ni(^t fortbringen firnie, fonbem liegen laffen mfiffe.
fflarni bie SBiljjfe fe^ unb offt (eulen, fagen fie, baf fie bann m ®Ott Omb !Ra(«
rung ruffen, allbann »ihben i^nen bide StSder fflolden herunter gevorffen, bie fic an
^tt @)»eife gebrausten unb fi^ babon erretten«
%id^ ffikiin fie fo(4^ «CMen, »ann fettigel grofi nnb unge»i^i<t, fb ein ge»iffe0
deichen bemfle^enber $e^ uttb groffen <&unger9 9lol^t) »el(^ ^ aul ber Crfa^rung
beobac^ )u l^ben f&rgeben*
Hl] [41] «00 9c>ec«9affL
ffiamt i^ ^ftner nid^ legen »oQen, fd^en fie fettige mit einem allen Sefem, bann
foOen fie alfofprt anfangen |u legen*
Sie finb aud^ abgeric^t, bc fie leinen «(kl^n ^ben, bie *&itner mit ben 9ingem jn
brftden, bop fie legen«
@ie ^ten bafSr, »er bol Snbe oon einer «ßibier 8lu<^t be|^ fi<^ trage, ber foOe
fr% »a<| »erben finnen«
tSann eine 9iun^*9tmft bep il^nen entfielet, »erffen fie tin lebenbigel ft^orj^e^
•^u^n M Breuer, bann foll nid^t »eiter Am ficb greiffen.
SBann ein «(k^n ober <&n^n ge^et unb 6trol^ na(b fic^ fcble^^en f^ai, foa l^rer 9tfi«
nung na(^, 3:obten bebeuten, (euer äHtannl^^^rrfo^nrii, biffe 38eib|*9erfo^nen«
*) JiaA jebiger ^(brctbort (aijalj.
**) 9la&f lebiger e^rdi'art al tnitb.
118
fßüu Mbnm JCte^m.
bafifar, fie »rrbm baim {rine 9fc^ (etonimm.
Son i^tem 9((tft gcfrm ^e feine Ccbe ireg, meinen, ber @eegen ge^e {Ugleld^
mit loeg.
3(te SRe^I« mtb Sterns Stafttn fegen fle nimmer ganf rein aue, fonbem laffen atUmal
[42] etwal brinnen, fonfl fpQ ber Segen mit au^efeget wetben. [42]
@o geben ffe au^^ fim eben ber Itrfa^ tviUrn bad ®elb aul i^ren Seuteln ni^t aM
(intt)eg, ober fpei^en be<ff gum menigften barein.
Siann bie «Wirten )um erflen mabl mit bem iBie^e in ber SBcibe getoefen, unb na<^
^up hraimen, loerben fle mit fflaffer begoffen, nnb bann foU bad f&itif ben Sommer itber
be^ beffer gebeten.
Unter ifycm {Roggen mib (Serben, fo lange felbige no(^ unretff, laffen fle fein (BrafI
me^en, meinen, ed werbe bal Stoxn mit oergeM.
3(rer Damnen ITieffe laffen fle nl<^t meffen, befird^ten fld^, ba0 ffiaffer in felbigen
toerbe au^trudnen«
fflann fle eine SfenerdtBrunfl geioa^ werben, gieffen fle gef<^oinb etwal SBaffer auf
t^r Sfeuer, unb bilben flc^ ein, fle werben bann feine Sefai^r baben.
®ie ^uten i^re Seile, baf nic^t etwa ein SBetb ober 9Ragb Aber tfelbi^e Eintrete,
bann fonfl meinen fle, foflen bie ^Snbe beffen, ber ba0 Seil gebrau(^t, aufberflen.
®o laffen fle au^ niemanb Aber i^ren Sfirtel fieigen, unb woQen bamit oer^utrn,
ba$ fle nicbt grifig werben unb an i^rem Selbe au^fcblagrn foUen«
[43] Sie laffen ficb lieber mit grfinem a($ bürrem {^olf fd^lagen , bann fle fte^rn in [43]
benen ®f banden, fie würben alfitenn fo mager unb burre werben, al§ bad «^olf geioefen,
mit welct^em fle gefd;Iagen worben«
@ie terbüten wie fle immer fSnnen, baf fle nicbt mit einer Spinbel berühret ober
gefc^lagen werben, bann bad galten fle für gar unglücfüd) unb fcbatlicb«
äann fle ein Srobt anfc^neiben , werffen fie bad er^e Staffle in baDon weg , alfo an^
fc^lagen fle allema^l aui ber Jbinnen ober bem Sefa§, woran« fle trinden wollen, etliche
3:rS))flein oben ab. 9Barum fle fold^e« t^un, iaht i^ wol bon i^nen felbfl nicbt erfahren
fSnnen, idf (alte aber bafur, ed rfi^re fold^t ®ebrauc^ no<( au0 bem «^^bent^umb (er, ba
fie toon aDem ba« (Srfle bem Seufel geopfert (aben.
(Sd baben mir Stranb ^ Sauren erj^eblet, ba§ mancbmal i^re S9(te bezaubert würbm,
fo gar, ba§ fle auc^ be^ beflem ®inbe weter bintrr nocb i'or ficb fommen fonton. QBrnn
t^nen nu fol4^ Uebel begegnet, wü^es fle fein anber üftittel, ald bap fie )ufe(en, wie fle
ba« Excremeotum puellae incorraptae befommen mochten, womit fle bann bie ®ange
unb Sande be« So^t« beßreic^en unb alfif folc^e« Uebel abioenbeten.
[44] Sie fagen auc^, ba§ ber Teufel mit nid)tl e^er Dertrieben werbe, er anä^ nic^t« [44]
weniger leiben fSnne, al§ ba« Excrementum foemioarum menstruatarum.
Sie pfLtqm if^xt itranden )tt biirßen, unb geben babep ^[(btung , wobinwert« bie ^äufe
Imtffim; lauffen fle na<( ber Zffix )tt auf bem Srete, barauf fle folci^e bfirflen, fo (alten
fb bafur, ber itrantfe werbe gerben, unb gur S'(ür (inau« muffen.
KBann fle Jto(lt)f(ant)en berfauffen, tegieffen fle biefelbigen mit Sier, fonfl foUen bie
flbrigen toerberben unb au«ge(en.
Sie pflegen ben SRifl, toel((er im 9u«fu(ren bom Sagen abfaQt, ni((t wirber auf--
guwerffen, fagen, e« berurfa((e fol((e« 9lufhe(men biel Sbrenden unb ICBanblaufe in i(rrn
SBo(nungen. Sie geben anäf für, baf wann fol(( wieber aufgenommener ^ifi auf ben
9lder gefii^ret werbe, fo fod e« lauter Sranbfom geben, ober audy SBnrme im Aom
wa((fen«
Sie fagen, wer einen «Ciunb ober ita|e aufwende, ber t5nne feine (Srbfen ober Srin-
famen fSen , weil folc(e berberben unb nic(t aufgeben würben , barum )>erri((trn fo(cl;r« bt)^
i(neh gemeiniglich bie Selber«
Da« bom Sagen ober Schlitten aigefadene ober fonfl am Sege licgrnte 4>('u ncf^s
[45]men fle nic(t auf für i(r eigene« Sie(e folc(e« ju oerfpelffn , fagen , e« befommc folibe« [45]
baoon Sflufe.
114
SBoim fU bie 0(^fm«3o<^ ma^, fe^m fb fi(^ Ml für baf fie fb( Mt^ nlc^
rttvan in bir «franb ober Singet fc^neiboi^ toril fb ffa^ iefiin^t^» baf al^bami fold^ 3o^
bie 04^ni nmnb niac^ tobbe.
3^e Siden ober <(^eu s ®enfen laffen fie M fbrgenl fril^ ini S:^ ^afn^weigenlb
mtuS^, fp foOen fie 6effer bai 0ra$ afefc^ogen«
3^re aSif^eJtfoden laffen fte nimmer im SpriO maAen, fagen, H foOen fon^ bie
ivilben Zf^im bero JHonge nai^ouffen unb ba9 Siel^ fo fot^e trfigt, lerreiffen«
3^re <Si^afe fcbeeren fie nimmer |nr ®«at)eit, inib geben f&r« el foü alfbemt bie
SMe ni(^t »ieber ttHid^fni«
fffiann fie 9fa(^f audn4>fen, reben fie ba^ey (ein ffiort, unb o( man fie glei4 gtuffet,
banden fie to(b nicbt, meinen, H merbe bann ber Slad>6 ni(6t gut »erben*
SBamt fie ibren $orf(^ ( ifl eine »Xrt bei Ronmarioi SylTesIrit unb vMffti in ben
SHorraflm) melcben fie an ßatt «fropffenl gebrau^^en, aufnehmen, gefc^ie^t folc^ mit
[46] biefen Porten: SIerre 9te|!unningal , fe [46] 9ta^funningal ^Oub f&nnult abbi^): bann
foQ er fo gut fe^n unb fo M borf^^lagen al§ ber htftt <&opffen*
ffiann fie aber ben Sarten unb V(Ier«4ioi>ffen ai^^fl&ditn, fpred^ fte boSep: iUIed,
fiae« atd^mofen *^), bann foa er fo Diel mr^r «rafft geben*
ffiann ein «^aufwirtb unter ibnen feine ^u§i^tung an einen neuen Ort anfd^iSgt,
giebt er »o^l acbt, u>a« f&r ein IBiebe ober 8afri i(m^ aum ^m ^rbts i^ ein pd
Sie^ bad rau<| an S&ffen ifl, fo fotM i^m bebeuten, ba§ er an bem D^rte nw^I fort
fommen unb rei4 tverbe tt>erben; {fÜ aber eine ®ani, ^m, ete* bal to^e gfiffe t^t;
fc^iieffet er baraul, ba$ er an bem O^e ni(^t gebe^, fonbem loffi unb arm bleiben »erbe*
<E ft JD <E«
Sdt^attg.
tUMi 100 3a^e na<^ 9itUx'€ Sdrdft erfi^ien ein Rrinel CSerf fiber ben Hbets
glauben ber (Sofien, bal ^er angefahrt »erben mufi, unter bem S^itrl: (St»al fiber bie
fSiffttn, befonber« über i^ren Aberglauben* <ei^sig 1788* 94 ®* 8. (anonom, aber »er«
faft Don 8* 9* 64 er »in }f 9, f* ütl ^briftfL in. IV. 58*) Der 9)erf* verbreitet
fiäf in biefem 8u^, »orin er me^rmald 8icler'n anhiebt, o^ne {ebod^ ben Xitd von
beffen @<^rift anzugeben , befonbert @* 12 ff* fiber Sumala unb ?^r ober Xurril , ®. 20
bi« 40* fiber bie Sere^rung bei ^ligen 8a(^, f^äfffya 3Bggi ober CNb^neo (obne ge^
nauere Angabe feiner Dueilr, Me feine anbre feyn (onn, M 3o(. 0ute(ef9 fur^rr
9eri^ unb Unterrid^t bon ber falf(^ « ^ilig genannten IB44e in Sieffianb 8B5^l^anbo , baraui
bie uncbrifUic^ Abbrennung ber ®ommer))a^(f4Kn tl^fi^len gef^K^^en i^. S)on)t 1644*
16 unge)* fBlitt unb 407 ®* 8*, »oraul ®(^er»in)f9 aud fpSter noc^ einen 9Iu«au9
lieferte unter ber Ueberfcbrifi: (Sine 9lu(Ie, bie Urfacbe von a)K§»a<W unb Aufrubr, in
Jt ®* Sonntag '9 SRonatlfc^rift )ur Jtenntnif ber Sefc^icbte unD eeogrop^ie be« dluff.
nei<M 11. 3* 1791* @. 129—137*, f* 8it>I* ®<^riftfl* iex. II. 152 f.); ®. 44. ff. fiber
bie aSerel^ntng fettiger «fraine, SBSume, «frfigel, Steine*, ®. 50 ff. fiber bie SBaffergotter
ober 9lede , ben Seufellglauben unb bie Saubere^* @. 55 ff. ober abe rglfiubifc^e iBor*
fleOungen unb ®ebrSu^e in betreff ber Qtfft, @* 60 ff. in Se^if^ung auf ®(b»angerfcbaft
uno @fburt, auf Jtinber»artung , auf S'ob unb Segräbnip, auf llaufe unb Abenbma^l;
*) 9la(b iebi^er Art j)n fcbreiben: Terre, meto-lraniiiDgsf , le nw-kttiraingvs ptllub «bduU
abbi, b. l Btti d^orfl^t, 9BaÜ)(dmg; ber l^onbfdnig bittet bi(b um ^(Ufe.
**) Uelles, Olles röömoken, toftrte ^n lUerfcben fe^n: Auf, auf, Hebe ^ceube (eigentii«^:
greitbi^cn, flriue ^reube).
116
6. 73 —89. fito ahtt^lbMfä^ ilMlf Oungm nnt ^Hmtlmigni bi Sfjud auf tufte rii^U
mnigni, Befimbrr0 Un IDoimer, auf (rfontre Seitm mt> %a^€, t(e iBifl^tuc^t tmb Stanis
tl^ifff II. 4L «L S)er Sßrtf* frf(^5))ft aSer feinen (Segenflant fefairtorgel, fonbem iltiit
mir tey N( OBecfladK unb in bie 9ugm fadenbm ©egenflSnbrn fttf^tu Um ihn bie
@a(lK eftmi^ IBefriebigenbetel }» (iefem , »anbte man fl4 an ben grfinbKc^en Jtenner U^
4%9ensSoM, unb feinet @ptaä^ nnb SBorfleaungen, «frm. Dr. gfi^lmann in IDorpat,
ber fo gfitig gewefen, feine Slnflc^ten in Sfolgenbem mitjutM^:
,,%fp bal ifl bad bieKef))ro4^eneQu(^ Soecler'«! 3(4 6atte H mit anbete gebai^t 3>et
,uilte«^ett eteifett fii^ genniltig, nnb bo«^ fdmmt ttatftlic^ nut ein ridicolus mns ^umiBatfclKin«
^qSBie t>iel toon biefem abetglauben iß ben i^flen eiflentftfimlii^? SQie M ifl bon ben IDentfdl^ auf
,fble (Efim übergegangen? 3df gefiele, S^niid^e $offen bei ben IDeutfcben gefunben unb aucb ^iet
^nb bett batflbet gelefen gu ^aben« Unb gefeft# %M geb&tte ben(S{len an — ivetd^et Schaben
»«enri^fl bataud f&t S^riflent^um unb Humanität? S)iefe unfc^lbigen Jtinbereien n^erbm bem
,,Sbriflenl^um bmi feinet itcaft unb ®5ttHd^feit weit weniget tauben , M fo manc^ wiber«
„finnige S)ogma menf^^lic^et (Erfinbung getban bat. 9upf(&rung bitte biefe Scbnutten fcbon
yt&nq^ betfcbeucbt, »enn el ben 3>etttf(ben nur (Stnfi um bie SlufflStung bet Qtfttn ge>
,,loefen ttSte. (Hn f(b»ar|e0 Sieben ftebt im 9ucb ber Sefcbicb^^ » to« S»^ ^<n beutfdbrr
„9tt§ ben eßnifcben Soben bettat SRit Stanbei^, 9lationaI« unb 0ifligiondt>onirtbei(rn
^amen bie S)eutf(ben in'« Sanb« Det SUttet fab fi(b fut ein bi^b^^ ®^f^ <m iSergleicb
„)tt bem e^en an, ben er betäubte nnlb |u feinem lia^biet macbte. Die StSbie blieben
„bem Solfe unb bem Sanbe gang obne Sebeutung* Die Oebingungen ,,beutf<b^ 3unge
„unb ebtliibet ®ebutt'' fcbnitten ben (Bfint {eben 9tntbei( an ben 9i(bung9an{lalten in ben
„Stäbten unb an @etperbe tmb <&anbel ab, 3n 3abtbunberten »at ed brm Deutfcben ge«
„(ungen, ben Qtfim )um S^biet b^ab^uwfitbigen — matum f{(b fibet fein eii^ene« 9Brrf
„iDunbem ober beflagen? Unb bie ^rieftet? Der Tara-Dien^ mürbe mit «&firte audge«
„rottet — \oa9 gab man bem Soife mieber? SSa« bie fatbolifcbe ®eißli(bfeif unter bem
^^Bolfe gemirft ffat, meifi icb nic^t — ber @ottegbienß mürbe in (ateinifcber Spracbe ge«
„bähen unb in ben 400 Sabteti bon SReinbatb hÜ Jtettlet famen t>ieüeicbt ya>ei
„effaiifcbe ssBAcbet gu @tanbe« Jtein Qhinbet, wenn bad arme berlaffene U3olf an ben we«
„nigen übriggebliebenen iBroden feine« alten (Slaubend no(b bing. Der alte Tara-Sult
„bofelte ein unb ber @faube batte fEcb lu einem Mnlittftn Stberglauben )urfi4gebUbet, in
„welcbem Ungeflalten unb @)m((gepalten ibt fflefen trieben« Unb b^tt ^^m nocb teicb«
„li<b< beutfcbe dutbat.
„92ur über ben ®Iauben ber alten Sßen will icb biet C^tnigeg fagen — über ben
„Aberglauben mag ba« ®efagte genügen« 3<b beliebe mid) auf @agen, wie f{e nocb t>or
^yJtur^em im SRunbe bei SSolfel waren , bie aber eine gewtffe religiöfe dticbtung ber ^atio«
,^en in neuerer Qtü ausgetilgt b<tt« Obgleicb bie Sagen nt^bt fo jabe unb ^ereoti^^ fein
„ßnnen , all i^ieber , fo finb fle bo(b immer treuere Ueberlief erer , all bie einfältigen brucb»
„flfiinicbeti 9lotisen ber (Sbtoniften unb «^iflorifer, bie bal fßolt niemall begriffen f^bm,
„unb bie — wenn el auf ben (Blauben anfam — fi(b baruber entfetten, baf ben alten
„(Eßen bal Sbtifientbum ni<bt angeboten wat«
„Um @ie medias io res )u berfe|en, will icb 3bnen bie ®(bo))funglgef(bi(bte er«
„jSblm«
„Wtbater (waooa issa, wanna taat» ober mit bem befonberen 9^amrn Tara) be«
,,wobnte feinen bob^ «Fimmel; in feiner SBorbaDe prangte bie bebre <Sonne. Die «gelben
^jl^ant er erfcbaffen, um f{(b ibtel dlatbel, ibrer Jtunfl unb ibtet @tat!e )u bebienrn« Det
„Stieße untet ibnen wat ®anneniuine (am beflen überfebt: ber 9le(te{le ber 9lnbem).
„(Et batte ibn alt gefcbaffen , mit grauem «Oaar unb 9art unb ibm bie SBeilbeit bei ^Slterl
„t>erlieben; aber bal «^erg war ibm iung unb er befa§ bie (Babe ber Ditbtfunfl unb bei
„(Pefangel. Altvater bebiente ffcb feinel fingen Watbel, unb wenn Sorgen feine Stinte
„trübten, fpielte ffiannemuine bor ibm auf feiner wunberbaren «frarfe unb fang ibm
„feine lieblicben lieber. (Ein ^weiter war 3lmat.ine, im beflen SKannelaltet unb in mann«
,iliibet Jttaft , mit SBeilbeit auf bet Stitne unb iKacbbenfen in ben Augen. 3bm war bie
^jlShht ber Äunfl berlieben. (Ein tritter war gammeffine, ein muntfrer Sungling, »oU
„^une, immer frob, aufgelegt ^u iebem ÜRutbwiaem Aubere, wie Sölbboane — ber
«gewaltige Sogenfcbü^e — waren Weniger beacbtrnlwertb. A6er Alle belracbteten Tt^i) <til
„^Brüber, unb ber Alte nannte ffe feine Äinber, 3br ©obnfib war Kaliewe oter Kai-
„jowe ober Kaljowaid (Sfellgebiet)«
IIS
„^ trat irait brr Site gu ^ ^rlbni ttitb fa^te: ic^ ^(e in meiitei CBrtt^dt hts
nW^ffiti, bie 9Bf(t )u f(|Hiff(n« Srtrofffit fa^en (^n txob tle «gelben an imb antwortetm:
,,W0« bu in brinrt ffirildrit befi^loffm ^aü« fami nU^t Miedet fein. Unb wfit^rrnb fle
9,f(l^liffm, f(buf rr bie fßtlt, unb a(d fie eiwa^ten, rieften fle fic^ bie 9ugen unb flauntm
,,ba9 ®er! an. 9(6er ber 'Site »ar ermübet von ber Arbeit ber SBrltfc^dpfüng unb legte
„fEc^ fcblafrn (puhkama)* S)« nadm dimarine iin €itfid bon feinem beflen @ta^f uno
„i^änimrrtf t^ au9 )tt einem SetDÖibe, fpannte biefel aM (Segelt itbfr bie (Srte unb ^eftetf
,,bie {libemen Sternchen bran unb ben Konb*» axa ber iBor^afle bee Qlltrn na^m er bie
,,8ett(bte unb befefUgte fie mit einem »unberbaren gie<|Kmitmu9 an baä ®e|f(t, fo ba§ fle
^frlber auf unb nieberfleigt. SBod (freube ergriff fBannemuine feihe «Tarife, fltmmte ein
„Subellieb an unb fprang auf bie 6rbe unb bie €ingo8geI folgten i^m, unb wo fein tan^
,,)rnber 9u$ tie C^rbe beSrii^rte , f|)rof ten Qlumen (en»or unb »o er auf rinem «Steine fi^^
„fang, n^tt^fen Saume ^or unb bie 6ingo8gel fe|ten M brauf unb begleiteten feinen
„@efang. i^Smenefftne {ubelte bx ben SBUIbem unb auf ben ^8(^en ^m unb VMh^
,,6oane berfucbte feinen Sogen. 3>er Site enoad^te ftber bem SSrmen unb wunberte fld),
,,tt^ie bie ffielt anber0 gewotben war, aia er fle erf^affen. Unb er fagte gu ben gelben:
jyffit^t fo, Jtinberl i(^ ^be bie 9Be(t a(« rollen Jtlof gefcbaffen; eure @a(^e ifl'd, fle )u
„berfdydnetK Unb balb »erbe Üb bie CBelt bet>5lfem mit allerlei (Set^ier unb werbe bann
„bie aRrnfc^en fcbaffen , wddK bir CBelt be^errfct^ f oQen* l&en SRenfct^en aber wia id»
„fdnoad^ fcbaffftif ^amit er feiner Starte |l<^ rfi^men fSnne, unb iftr foUt eud^ mit ben
yjWttnSäftn beifreunben unb eucd mit i^ncn «ermifd^n, bamtt ein 0efd^le(bt enrad)fe/ bad
„bem 88fen nid^t fo lei<4t unterliege. i>a9 9iU mag unb (arai i<^ nid^t vertilgen , e0 ifl
„bei ®uten fBHaa^ unb 6ta<^ (mOetja Ja kibhutajii).
„Dal war gef^e^ am Uranfänge ber CBelt.
„(tinige anbere Sagen, bie gortentwicfluiig ber CBelt tetreffenb, l^abe ic^ in beniBer«
„^nblungen ber e^ifdKti ttefeOfcbaft bructen laffen % Unb ber Site leitete mebr unb
„weniger felbfl biefe (Sntwidlung, bil Me CBelt „im Sänge"' war. 3eber 9{enfd» ifl ein
„9Iirb im (Setriebe , treibenbel unb getriebene! , unb 3eber i^ feinel @einl Stadler (omma
„oleinise teggija). 3)er Site fSmmt nii^t mtfyt leibbaftig auf bie (5rbe unb greift nid^t
„mel^r mit eigener ^anb in bal betriebe *> aber Aeiner mag fUfe beflagen, er fei berlaffen,
„(at boc^ ber Site Jfbel ^enfc^Kn Stime ange^u<^ , fo ba( 3eber bem S5fen aulweic^n
9,mag. ® er aber bem Ser^ingnif unterliegt, bem wirb el nid^t @<^ulb gegeben $ ^eut
9i}U Sage gel^t bal 9)er^Sngnif mit eifemem @(^ritt einher unb .fteiner freut fid^, ber «»on
„feinem Sritt getroffen wirb, unb ißlanä^n fitffi nic^t wieber auf.
„Diefel mag genügen fiber bie Snfic^ten ber alten (^ep bon ®ott, CBelt unb 9lenf(^.
„Die unmittelbaren SbHmmlinge ber gelben — kaltewe poead — waren bie erflen
,^Snberbe^errf(^. Unter biefcn ragt (erDor Sohni, fc^le^tweg Kaliewe poeg genannt,
„ber Liebling bei (Sflenbolfi. Siele anmut^ige Sogen lebten im Shinbe bei Solfel ftber
„i(n , aber alle laffen flc^ in ben Alarmen einc9 ^ftbfd^en (Bpol fftgen , bon ber 3'Itbauer
„einiger Sage , berfle^t f[4^ mit bielen (B^ifoben. Sie fennen einen S^dl biefer Sagen aul
,^rufe'l 8ud^«% CBdrtlicM Sbf^reiben, wiafurlidKl Sullaffcn, Wtd^M ^fenunb
„Serfle^ bei Sertel mit uneMblfd^ Dru<tfe^Iem ma(^n fle in biefer (Seflalt )u einem
„3errbUbe, unb Idber fHib fle fo bx bie Seit getreten o^ne mein CBiffen, o^ne mfine3u«
„flimmung. S)od^ werben Sie au4 in biefer Raffung ben (Seift biefer Sagen ernennen.
yyfStaq benn Soecler wieberum bie CBelt betreten, ni<fft nur all Senge bei Sber«
„glaubrnl ber Sßrn fdner 3dt, fonbem au4 ber Sefd^rSnft^dt ber Deutfc^. S)ie<Sßen
„^aben einen fo aulgebreiteten Sberglauben ni(^t me^r. — 3)ie $rebiger ber ^tjfit ^aben
„bal fr&ftigfle Segenmittd — bie SufTttrung bagegen angewanbt. S(^ulen finb erftanben,
„dt^tige flteligionibegriffe finb i»erbrdtet, ber Sße berfle^t gu lefen unb )u fd^dben unb
„(at dne beffere (Sinfld^t in fdne Sebenlber^filtniffe. S)ie $rebiger ^ben biel ben (Sflen
*) [Serbonblnngen ber gdebrten dflnifc^n ^efeOfd^fl 93b. I. Dotpat 1946. a $efl 1. S. 40
hü 47. @ageit ane Dorvatd Umgebungen (wo^ii noA ^e^ ber Mdt in ber ooae »oin i(o(^en ber
eprad)e gn mgl. 3. ®. .(tob!« bie bentf4«rujf. Cmee ' ^roi^injen. Mni^ IML 8. o. 254.),
uttb .C^eft 3. ®. 84--86. Koit unb Ammarik (3Ri>rgcnrot{i nub 9ll^eiitrot(^][0
**) [Urt^ef(l^id)tc tu (f )'tlnuf(bcn Seife jiammed und ber jldferti(^«9iufttf(^en £)itfecprot»tn.)en ?io«,
dflb« nnb Gjirlanb überhaupt, bk .^nr Cfinfüdmna ber (^rifUicben 9ldiaioiu 9icbjt einer Ctftarte tmo
§wd 91. S4th0()rapbien von $rof. Dr. ^ricbr. itrnfe. SRctfan 1846. 8. @. 175-^1 87. ^ai^cn
»Ott Ktllcwe Potg (wojn »cri^i. Jnfanb 1836. 9lr. 32. Sp. 529—535. Wallcvv'i 6o5^n), »ou
Koit unb Aemmarik, pou TdÜ auf ber 3ufel Ocfc(.]
117
^<invS(rt. ^tflrff^fti twn trit frit^n JMrgftraiigfalni, Ue Dorjtigtoeife trn tofl^t« nnb
,Mtt|^pfni yantmamt trafm, fibergab bet nottif4e Jtdeg bot Ißrrbigrm ein tomvfiflftfd
,,9aiib unb eilt «»enditerted , mit ten bringentfleii l^totlbebflrfniffen f&mpfenbcd Siol!. 3n
„ben fursra 136 3a(iren ^aben f{e ®unber geleiftrt, me^t att irgenb eine anbere $rie{lrr>
J^aft, burc^ *4)ff?arrl{cl^fett unb fktM 'XnUm^fen grgen bie ^inbemife, bie i^en oon
„bm fiSdgm beutfc^en ®tanben entgegengefleOt tvurben. -» 9lber au^ 3^ugni( »on ber
„»^ffd^ranft^eit ber IDeutf^Kn mag bal Su(^ geben. IDer in biefem IBud^ gef^ilberte 'Aber»
,,f)Iau6e »erbient ben (Sifer nic^t, ben ber ^^Berfaffer auefpric^t. Vu^ barin i^ bet 9)f. ^u
„fabeln, ba$ er ju feiner Seit (wo ed no(b leicht mftglic^ gewefen ttSre) ben b^bnifd^n
„8ult ber alten Sften ni^t genauer erforfcf^t bat. fSitUei^t bitten »ir et»al me^r baruber
„erfabren, wenn fein in ber ^Borrebe beneicbneted 9u4^ gebmitt worben wire« Siegt def»
„lei^t ba0 a^anufcript in Irgenb einer Sibliotbef in tflml begraben? SRerfwurbig w&re
,^erabe bie Slnficbt ber d^en über ben Senfei geioefen , ber eine fr l^r mac^tlofe ^ottni gegen
„ben beutfcben, befonberd ben vietifUfcben Senfe! ifk. Saufenb toUe @4^Snfe wiffen nod;
„ieft bie (Ifien toon i^m. Ober glaubte ber alte im, H wfire gefabriic^, ben lleufel
„btraudsuforbem? unb warum ficb benn fiber bie e^tfc^ (2hi)>^emitaen legalg, tlkuub,
„kontjalg u. f. w. luflig machen? — 9ber aucb bie IDeutfc^en n&^rten ben e^if^en ^Iber«
,^(auben. (Sin großer %i^tii beg im 8ud^ gerügten 'Kberglaubenl i^ beutf^K» Urfprungg.
„Unb )um tark ^) ^römten mit ben (Ifien au^ Z)eutf(be# vm <6iffe gegen för)>erlidK Seiben
,4U fud^en ober ^JBerborgeneg unb B^^ftige^ |u erfabren, woburi^ ba0 9tnfe^ ber tar-
„gad ^) unb ibrel <|&o!u9|>ofug wud^ ; no4^ |u Slnfange biefel 3abrbunbertg \af^ id^ biefeg
^l^reiben. <&eut ^u Sage aber lebt ein größerer Zf^tfi beg in bem SudK gerfigten %ber$
„glaubeng nocb unter ben Deutfd^en unferer $rot)in)en;^ alg unter ben d^en (f. befonber^
„bag Stxp.: &on Seit unb Sagen, pag. 23 ff.) —
,,9lun nocb einige apecialia.
,,@^ott, ber @(b8pfer, ^ief Tara» mit ben Seinamen wanna iasa» wanoa taat,
„Vltt^atfT, au(b wannameea» ber Site. 3n einem alten iSoMiiebe bei§t eg, wot>onbem
„Untergange beg <&eibentbum9 gefungen wirb: tapper tabbaa Tara tammey bad 9Rorbbeil
„oerlf^te bie Siebe beg Tara. (Eine Sefc^wdrunggformet beginnt: Ait ait ait Tara!
„biif bilf bilf Tara I etc. (Sr War bet Sd^ipfer be« «frimmelg unb ber (Erbe unb
„fein ®ott neben ibm. «Die alten OtfUn waren ^onotbei|len. Snberd mag eg bei ben
„alten ^nnen getuefrn fein; bocb fd^int in SMmaffon'g SRpt^oIogie ^ oieleg $oetifi^
„unb ^J(Uegorifd)e fogleid^ )>erfonifidrt )U fein, Siieleg ift aug ber $^arttafie unb aug —
„ber Suft gegriffen. 'Unberd war eg gewi( bei ben allen (Sflen. Die (Eßen waren ber
„3weig beg finnifd^en U3olfg|lammeg, ber mit bem fibrigen Storoen, oielleicbt mit ben meiflen
„Sinbem (Europa^ in nfi^ere Srrubntng getreten war. DieSpracbe iß eine auggebilbetere :
„ber 9lugbru(f ifl pricig, bie 9tebe wo^Iiauienb unb bie ben übrigen finnifdyen Dialeften
„gemeinfame iSocalenbarmonie ^aben bie (Sflen alg Un^ierbe unb läßige Seffel abgeworfen;
„— bie Sagen oer alten Rinnen lieben bad Ungefdyiacbte, bie ejhiifcben bftben me^r ein
„iß^etifdyeg (S^eprfige , — unb wSbtenb bie alten ginnen t^re iSielgotterei big )ur (Sinfub*
„ntng beg (Sbrißentbumd beibebielten , waren bie alten (Sßen fcbon )U einem SRonot^eigmug
»»gelangt ^a9 eßnifd^e Solfglieb bat eine Sprad^e, bie oon ber beg gewöl^nlid^ Sebeng
„in formen unb ^üugorudgweife bielfad^ abweicbt, unb biefe poetifc^e Sprache nabert ficb
„offenbar bem finnifd^rn Dialeft an. ^Xber obgleich bie (Sßen reicb flnb an ^43olfgUebem,
„oon bencn ein Sbeif unbeßritten ein borbeutfcbeg %ter an ßcb trägt, fo iß bo(b feing,
„bad ßdy auf >43ielgi^tterei belöge. — Die ißerebrung Tara*« gefd^ab in b^iligen «Rainen,
„turdb ®'^'t unb Opfer, ü^an opferte 3$ieb, bag man genieinfdhiftlicb i^er^ebrte. SRenfi-ben«
„opfer? — Die alten ©(^rifißeller Aber bie borbeutfc^e Sefi-bicbte ber ^en woUen mit
„'^orßd^t gelefen werben — überall !ffitberfprucbe, um nur überall bie (Eßen in d^acbtbeil
„}U ibren Kanbgleuten unb ®Iaubenggenoffrn }u ßellen, unb bod^ feine Stelle, bie ßdy auf
„ein beßimmteg iWenfd^enopfer belöge. ^ a b r i c i u e rfi^mt bie 9Ktlbe ber alten (Sßen
„gegen gefangene Sfeinbe f . — Die Unterfud^ungen Jtnfipffer'd beg 3ungem über ben
b. i. ber SBeife, ber 3anbcrer, ffiabrfager.]
^plur. ))on Urk.l
t. ben i^oaftanbfften XM eben in ber 9nm. *) gu S 5 c f e r p. 32.]
-f [®ir tdnnen in Dion. Fabricii livonicae hutoriae compend. serie, fctitc ^t^dc finbrn,
bie hit^ birccte befagt; vieflei(bt ßnb He SBcrte 6. *28. (in imf. %bbr. e. 447., um 1230.) „capii-
▼os omno qpM penet se ei GerroanU deCinebant, sponte dimitteDtet^ \}itc gemeint, aber ße b(<
fa^cn bod) md^t A^tnUi^, »ad l^itt beriefen »»erben toH.l
vi
w
itt
,,Tara *) fbib ^tMtnfiiä^. Momnitfic^ ifl bet ^mtptm ber Tara-Sm^nmgi auf brni
„9t6(aferf<^ 9rrge, gmif fir|r ifa^tig ongig^tot IDo^ ibba-iMk 96ffglaii6e
„nnb ibba- pbrr ivOer-' (niiii weer-) Jammal 08|e (frember 0ott)* — Tara awwita
,,^ift: Tara ^ilfl Tara pRki^ft bfrnArdfc^, li^^tf«^ Tara, no^ {et^t iiii8innif%n
>{e Ofnernimtg ber O^mtle; im (i(taiif4Kii <ß mir biefe Smmnung nid^t borgrfönnim«
^^iefm 9lameii no^te ble O^rrule btirc^ i^r grobttidfc^fl %iff(Nrii htfommtn t^bm»
,Q{eMHdift fanben an beii gfefiiii ber abni 4ftra ^rofonintiigra bei «SfUigflfii ®tait, wU
im aRiHeloIter an bm CfeU« unb 9larmiff(icn* fRai^ Jtnft))ffer'd bei Seiteren 9Uti^^
»eifungen ^ nntfl a^n^in bie Sefeort Tharapilla benaorfen »eiten im ^einr i d^ bem fetten.
,^uiimial mar ber adgemeMere Sulbrnd, ttattleit, unb mag auc^ ber !Rame ai^betrr
,,QBefen getoefen fein. 3>er Vhtrol fj(mmt ifter bor, laie to weone Jumnialad, ruffifc^
,,<&efl{gaib{(ber. Rahha od temma Jmnmal ^* S)ie gelehrten SMeitungen fbib mir bts
,,fanttt; fle fUib gele^e S)>ie(ereien. SReine SNeitmig ifl folgenbe: S)ie9Burse( ifljaoiiiie
,,€t&rfe, Straft, itraftaugbnid bei O^tg, itraftrit(« beg Oeficdtg, jummeto o^ne Straft,
,,ilrra iamiBetaaia Mr ®d^re(ten fraftlol werben, erUeic^) al ift eine Vbiettunggeribung
^rnib jQmmal ivürbe ben itrSf tigm , SMc^tigen Meuten. I)ie erften 8efe^rer n^Iten für
,,ben C^fiengott lieber bie allgemeine Senennung Juramal , um ni^ mit ben 9lamen Tai»
yjOüdf no<^ fdnen alten Dien^ )tt ni^ren* Qtbtn fo Dens.
,,Thor f^i »o^t niematt )tt ben eßnifc^ Oott^eiten ge^rt, mib bie 9lameni bie
f^mit i^ in SBerbinbung gebractit iserben, (aben tool anberen VL^ptamg, »ie Thoraa Tho-
,^aa bei 95c(et, Torau uttb tom mlggi M Jtn&^ffer b« 3. (Snlanb t83&
,,9lr. 23)* Sie gemeine %i9fpxa6^ bon Thoraa mei§ iäf td^i \ aber ber Cfle fagt nkfyt
,,Tornia» fonbetn TOrina; torre milggi l^eift ber ft^ffe, ^eOe 9erg. — S)en 3>ubel«
^faä, torro-ptt, (at man mit Thor in SBerbinbung gebrad^t* 9ber toiro l^ei^ efoir
,,8iiU^re, torrio bad (o^Ie 0erfiuf4, bal bur<^ bal Olafen in eine 8l>^ ent^^t, torri-
,,aema brmmneni tonro«pil, ber 3>ubelfatf, ba0 mufBoUfc^ Snßrnment (pH) mit einer
„9rumntrS^re (torro). Sreilii^ fogt man beim 0en>itter , neben bem wanna isaa wiljaa
,/%ln)ater i^ ^ang, ifl ba) toülfi and^ wanna kva torrtseb (Utmiter fdbüt, brummt)^
,,aber bie« fbib nur {ufSOige eautSMic^Mtm* — Tara, Senitib Tara, mit taar 0enit.
„farl }ttfammenflellen , ^i^t ber ®^radife 0eu>a(t ant^un. — $re)^ben mag urfptfingUc^
,,Tara aed ober aid, (Sotteg ®arten gelten l^ben. — Jtnüftffer b. 9k(t. ive{fl(3nl.
,91836, 9tr. 51.) nac^, baf Tara mit geringen Santmobifleationen bei bieten finnift^
M^SNf erfd^f ten , big nad^ Sl^en hinein, ben Flamen 9otteg bejeic^e*
yylXfbet bie Senennmig ber fflod^tage (abe id^ nur ttenig ^in)uguf&gen« Tfaorapiir
,,iß mir nnbetannt; »obl mi^Uc^, baf )tt f(^bifd|Kn Seiten bicfe Benennung neben nel-
,japSäw fiblii^ war« Freya (bieüei^t Fritia) toar tint 9ott^t ber alten DeiitfcfKtt/
,,ni4t ber alten (Sflrn, unb Sre^tag bat \fm fflamm bon i^r; aü$ bem ^lattbent^fKtt faft
,9breb{Bbigen Frddag (im norbwefll Deutfd^Ianb, tofi^renb im norbdfVL Fridag) magbad
y,rede entlauben fein f* Lappiilr ifl bunfeln UrfpntngO, bieUeid^ aug laddo, laddoma,
^fladdus entflanben. laddo, ®enitib lao, ifl ein Staum jum SufbeUHi^ren bon Qktfit^fi^ften,
„ladduma pfeift in Ortnnng ^fOen (auc^ babon laufen), laddus georbnet, freunblid^, lieb*
,»nc^. üHelteid^t ^ie§ ber Sag laddua pl&r, unb man (är)te bog 9tbiectib, inbem man
,,eg mit bem Sub^ntib paar {ufammenfc^mol) , na<^ bem ftmtmanbelgefel) beg ®ttb^ntibg
,fladdo, lao ab ff«
*) [i. bo« (Sitat in ber 9anu **) |n 99cler< pag. 32., oben 6. 109.]
**) \l 3«ianb 1896. 9tr.5]. 6y».836.]
***) h.l «db ift fein i»ott]
f [Dtm Saute nad^ am n&Ajlen, fcmmt hit Seneminna bed ^ebtoad im Sltfriefifd^en Fri-
feadei, Fredei unb im 9{eufnef. Fr6d, abgefärbt aui Fredey, unb Im @(^webif(|Kn unb Da«
aifiben Fredar. e. ®rimmd beutfd^e Vb^tf^cL 2te 9ln^ L 114. 115.]
ff [fßitimdft fdnnte biefe IBenennung fid^ anO bem 6taubinabif<ben berfeiteu (äffen, wo ber
^naabenb aItuorbif(^ langardanr, b&nif4f löverdtir, f<^webif(b 16gerdtg unb contr. lör-
dtf bd^t, b. t ber Sobeta^, weif am ©bluffe ber Sßo^e aebobet würbe, ober bor X^^, an wd»
4fem ft(b bie 9iten burib Sßafd^en unb 93aben gur ^onnta^Ofeier reinigten , »ie bie^ aucb nocb iej^t
in bieien ^kgenben (Schwebend) auf bem Sanbe tur^ oor bem Sufanae tti ffiei^^nac^t^fejle^ 0ef(^iebt,
— »om f(^»eb. löga, fcbwimmen laffen; l6ga sig, f{(^ im greten baben; aitnorb. lögr bie
{^(fifftgtdt unb hidfttti\äf bad SXeer, wonät »enoanbt laug bad S3ab unb laaga baben, wobon
laugaraptan ber ©onnabenb 9(beub. S^L ®rimm*d bentfi^e SX^t^eiogie 2te ^% 6.115.,
I>Utxidfi oltitorb. 2efebn(b 8.261.]
JL \'rU
Jh. -
r
RETURN CIRCULATION DEPARTMENT
TO"-^ 202 Main Library
LOAN PERIOD 1
HOME USE
2 3
4
5 6
ALL BOOKS MAY BE RECALLED AFTER 7 DAYS
1 -month loans may be renewed by calling 642-3405
6-month loans may be recharged by bringing books to Circulation
Desk
Renewals and recharges may be made 4 days prior to due date
DUE AS STAMPED BELOW
RfC, CIR. MAY 8
1979
UNIVERSITYOF CALIFORNIA, BERKELEY
FORM NO. DD6, 40m, 3/78 BERKELEY, CA 94720
®s
y.C, BERKELEY LIBRA
IIIMI