vaakyapadiiyamu-II (Vakyapadiyamu-Il) : — SANSKRIT ORIGINAL : BHARTRIHARI ;
TELUGU TRANSLATION : SRI PERI SURYANARAYANA SASTRI, SRIMAN SRIBHASHYAM
APPALACHARYULU, DR. PULLELA SRIRAMACHANDRUDU & SRI APPALLA SOMESWARA
SARMA ఏ SCRUTINISER : PROF. ఆ. J. SOMAYAJI. Firsr 000010౫ : 1980; pp. viii +- 1072,
Aco 231
(అ TELUGU AKADEMI
HYDERABAD.
FiRsT Eprrion, 1980
Copies: 1000
Published by TELUGU AKADEMI, Hyderabad-500 029 (Andhra
Pradesh) under the Centrally Sponsored Scheme for Production of
Books and Literature in Regional Languages at the University
level, of the Government of India in the Ministry of Education
and Social Welfare (Department of Culture), New Delhi.
All rights whatsoever in this book are strictly reserved and
no portion of it may be reproduced by any process for any
purpose without the written permission of the copyright owners.
నయ Rs. 34-75
వాక్యపదీయము 6 : Wy
అనగా ఆజాతి, కార్యమును కలిగించెడి శక్తియు ఒకే|దవ్యము నందుండును; ఆసాహ
చర్యముచే, కక్తుంపలక్షణమ్‌ == శక్తికి ఉపలక్షణమగును. ఉపలక్షణమనగా ఉపాయము.
శబ్బములచే బోధింపబడినది జాకియే అయినను అది [ప్రధానముకాదు. అది |ద్రవ్యగతమగు
శకి ని |గహించుటలో ఉపాయముకాగలదిని భావము.
ఖదిరాదిషు కా చం డకజ్ల యు న్నగునవి, అశక్రేషు = సమర్థములుకొకయుండ గా,
శక్తః = కార్యమును కలిగించుటకు సమర్థమగునది, |పతినిధీయతే = (పతినిధిగా _ స్వీక
రింపబడుచున్న ది.
కాదిరేబధ్నా తి (చం|డకజ్జచే నిర్మింపబడిన యూప సంభమున పశువును కట్ట
వలెను) అని వేదము చెప్పుచున్నది. పశువు పారిపోకుండునట్టుచేయుట కై దానిని యూపస్తంభ
మున బంధింతురు. ఆస్తంభము చం[డక జ్దతో చేయవలెను. అచట ఖదిరత్య్వ్యము |పధానము
కాదు. అట్టుకాకున్న సన్నని చండ గాని, దానిలేత చిగురుగాని స్తంభముగా జేసిన, నది.
పశువుచేలాగి వేయబడును. పశుబంధనము నెరవేరదు. అందుచే ఖదిరత్వజాతి అ|పధానమే.
కబ్దముచే బోధింపబడిన శాతి శ కక్సికి గుర్తుగా ఉపయోగపడును. కాగా బంధనమునకు
సమర్థమగు కజ్జతో స్తంభము చేయవలెనని భావముతేలుచున్నది. అట్టి సామర్థ్యమే _పధానము
కనుక, అటువంటిది చండకజ్ఞ లభించిన దానినే యపయోగింతురు. అట్టి చం,డకజ్ఞ
లభింపనిచో ఆసామర్థ్యముకల మరియొక క్ట ఖదిరము మున్నగునది (గహింపబడును.
కాబట్టి, జాతి శక్తివాదమునగూడ జాతియనునది శకికి ఉపలక్షణము కనుక
(పతినిధి యుపపన్నము కాగలదు. ఈపక్షమున శాతి అపధానమె, ఉపలక్షితమగు
శ క్రియె|పధానము. EL
అవతారిక ఎల్లశబ్దములు జాతినే బోధించును. అచట జాతి శకి కి ఉపలక్షణము
అనగా ఉపాయము అను వారిమతమున పై రీతిని (ప్రతినిధి ఉపపన్నము కాగలదు.
కాని ఆజూతియే ప్రధానము. శకి కి ఉపలక్షణము కాదని కొందరు జాతిశ క్రి
వాదులభి పాయమును వ్యక్త పరుచుచున్నారు. వారి మతమున యథావిధిగా వాక్యార్థము
లభించుచున్నందున (ప్రతినిధి యట్టు ఉపపన్నమగును? అను [ప్రశ్నకు వారిమతమునగూడ
(పతినిధికి భంగములేదని సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అస్వాతన ౦ ఫలో బన్గః (సమాణాదివశిష్య తే।
అతోజాత్యభిధావేపి శకి హీనం నగృహ్యశే॥ 4
అస్వాతన్గ ఫలః = నె స్వాతంత్ర్యము లేకపోవుటయే [పయోజనముగాగల, బన్ధః = బంధనము
అనగా పశువును సంభమున బంధించుట, | పమాణాది -[ ఇవ ద పనవునుచంపుట అవయవ
ములను (గ్రహించుట మున్న గునది వలె, శివ్యతే = వేదముచే విధింపబడుచున్న ది.
AF mut ni, యు లాల wi లజ
వాక్యప దీయము 100 (దవ్య
[13
ల్లో॥ తన్నా స్తి, విద్య తేతచ్చ. తదేకం తతృృృథకృృథక్‌ |
సంసృష్టంచ విభ_క్షంచ వికృతం తత్తదన్యథా ॥ 18
నిజరూపమున పరత త్త్య'ము వ్యవహారగోచర ముకాదు. అనాదియగు మాయయొక్క సంబంధ
మున విచ్శితరూపములతో గానవచ్చుచున్నది.
తత్‌ = ఆపరత ర్త మే,న-+? అస్తి = లేదనియు, తత్‌ చ = అదియే, విద్యతే=
ఉన్నదనియు వ్యవహరి ంపబడుచున్న ది.
ఉనికికి లేమికి గూడ ఆ పరతత త్ర ఇమే మూలమగుచున్నది. విరుద్ధములగు సత్యా
స త్ర ఇములనెడి ఉపాధులను అదియే సహించుచున్నది.
వ్యవహారదశయందే, తత్‌ ఆత శక్యము, ఏకమ్‌ = ఒక్కటి యనియు, తత్‌ =
అదియే, పృథక్‌ + పృథక్‌ = నానారూపమని ము వ్యవహరింపబడుచున్నది, ఏకత్వ నానా
త్వుములు పారమార్థిక రూపమున: చేవ, అవిద్యా దశయందు ఆతత్త ఇమునందు భాసించుచున్నవి.
అదియే జా తిరూపమున మ్య క్రిరూపమున కాన్పించుచున్నది.
తత్‌ = ఆత త్త ము, సంసృష్టం 4 చ = ఇతర వస్తువులతో సంబంధముకలదియు,
విభ క్షం? చ = విభాగము కలదియు అగుచున్నది.
సంయోగ విభాగములనెడి ఉపాధులు అవిద్యాదశ యందు తత్త ఇమునందు గోచ
రించుచున్నవి.
తత్‌ =ఆ తత్త్వము, విక్కతమ్‌ = వికారములు కలదిగాను, తత్‌ = అదియే,
అన్యథా = వికారములు లేనిదిగాను అగుచున్నది.
ఎల్ల ఏకారములతో పుట్టుచున్నట్లు కాన్పించును. అదియే ఆకాశరూపమున కూటస్థ
ముగా ఎట్టి వికారము లేక భాసించును.
పరత కము యొక్క చె బజారమార్థికరూపము 12 వ కోక మున, అవిద్యాదశయందు
గోచరించెడి వ్యావహారిక రూపము 1కి వ వ శ్లోకమునను నిరూ పింపబపినవి, nl8n
అవతారిక ఎల్ల |పపంచకము [(బ్రహ్మమయమే కనుక విరుద్ధము లగు వ్యవహా
రములన్నియు ఆ పర బహ్మమునందె లయమును బొందును. అవియన్నియు అవిద్యామూల
మున పర|బహ్మ మునందు భాసించుచున్న వని చెప్పుచు న్నాడు,
శ్లో తస్యళబ్దార్ధ సంబస్స రూపమేకస్య దృశ్యతే |
తద్‌ దృశ్యం దర్శనం (ద్రష్టా దర్శనే చ (పయోజనమ్‌ i 14
ఎకస్య = అద్వితీయమగు, తస్య = ఆబహ్మ రూపమగు |చవ్యమునకు, శబార సంబన
దెఖ ధ
రూపమ్‌ = శోబ్ద స్వరూపము, అర్థస్యరూపము, వానికి గల సంబంధ స్వరూ పము, దృశ్యతే =
చూ డబడుచున్న వి.
సము్రైశము 997 పదకాండము
562 |]
అవతారిక... మహాభాష్యమున నీ సూ తారంభము సమర్థింపబడి యున్నది గాని
(ప్రత్యాఖ్యానము చేయబడలేదే? “ఈ సూతము, ఛ్మతాద, ౯] మావకంకమయిన యెడల
(పత్యాఖ్యానము సంభవింపక పోయెడిదని'యే [ప్రమాణమునుబటి చె చెప్పుదురు ? అనిన.
(గ)
శో|| తదర మితి నారబం సూతం వ్యాక రణాంత రే |
౧ యు టు
సంభవత్యుపమా శ్రాపి భేదస్య పరికల్పనాత్‌ ॥ 561
“తదర్హ మ్‌” ఇతి సూత్రం జ తదర్హ్ధ మను సీ సూ తము, వ్యాకరణాంత రే = పాణిసీయేతర
వ్యాకరణములందు, న ఆరబ్దమ్‌ = = ఆరంభింపబడి యండలేదు, ఖేవస? = భేదమును, పరి
కల్పనాత్‌ = కల్పించుట వలన, అ(తాపి = వస్తు భేదములేని విషయమునను పకా సంభ
వతి = ఉపమానోపమేయ భావము సంభవించును.
టా
తాళ్ళర్శం వివరణములు.___. ఆపిశల వ్యాకరణమునందును, కాళక కృత్స్న్న వ్యాక
రణము నందును సీ సూతము పఠింపబడలేదు. దానివలన నీ సూత్రము (పత్యాఖ్యాతమని
(గహింపబడుచున్నది. భాష్య కారుడు శాస్రాంతరముల వలన సిద్ధాంతిత మయిన విషయమును
తన వచనముగా నాదేశించుచుండును. వారి మతము నాతడు |పతిషేధింపలేదు. దానివలన
“అపతిషిద్ధమనుమతం భవతి” = “వాచా నిమేధింపబడనిది ఆంగీకరింపబడినక్లే అగును'_
అను న్యాయముచే నాతనికి | పత్యాఖ్యానము సమ్మతమేయని |గహింపదగును. ఈ సూత
మును బఠింపని వై యాకరణాంతరుల యాశయమేమయి యుండునని పరిశీలింప, రెండు
పదార్థములకు స్వతః భేదము లేకున్నను, దానిని గల్పించి వాని కుపమానోపమేయ భావము
నుపపాదింపదగునని తేలుచున్నది. కాగా నీ సూ[తోదాహరణములను, పూర్వ సూతముచేతనే
వతి [పత్యయమును జేసి సాధింపవచ్చునని భావము. 156 1॥
అవతారిక భేద పరికల్పనము నెట్టు చేయవలెననిన_
శ్లో॥ ఏకస్యకార్య నిరానాత్‌ సిద్గస్య విషయాంతరే |
ఉం క్ష @
తద్దర్మత్వ నివక్ష్షొాయాం బుద్ద్యాభేదః (పకల్చ్యతే il 562
ఏకస్య = ఒకే పదార్థమునకు, విషయాంతరే = వేరొక విషయమున, కార్యనిర్‌ జ్ఞానాత్‌ =
పనిచేయుట తెలియుటవలన, _ సిద్ధస్య = (సమర్శముగ) (ప్రసిద్ధమునకు, తద్ధర్యత్వ వివక్షా
యామ్‌ = ఆ కార్యమును నిర్వ ర్రించుట వివక్షితమయినపుడు, బుద్ధ్యా = బుద్ధి పరికల్పనచే,
భేదః = అనేకత్యము, పకల్ప్యతే = భావింపబడుచుండును.
తాళ్ళల్భు వివరణములు--- “చిచ్చేద కృతహసస్తవత్‌”' = “నీవు కృత హస్తునివలె
రణమునందు శ|తువుల శిరస్సులను ఛేదించితివి , అని యర్థము.
కృతహస్తుడనగా అభ్యాస జ పాటవము కలవాడని భావము. అర్జును డే కృతహస్తుడు ,
ఆతని కుపమానమయిన వేరొక కృతహస్తుడు లేడు. ' కావున నిట, “కృత హస్తునకు శగునట్టు'
వాక్యపదీయము 998 వృత్తి
[ 563
అను నర్భమున తదర్హ్హమను సూ తముచే వతి ప్రత్యయము విహితము. ఉపమానోపమేయ
భావము వివకితము గాదు= ఆని “కృతహ స్త వదిత్యేతత్‌ '* - అను కారికలో నుపపాదింప
బడినది.
ఇందు కృతహస్తుడగు వీరు డొక్క డే అయినను, ఆతని పనులు, విషయాంత
రమునను, కాలాంతరమునను (పసిద్ధములగుట వలన ఆతని శక్తిని |పకృత విషయమున
నుగ్గడించుటకై వానికి భేదమును గల్పించి ఉపమానోపమేయ భావము నుపపాదింపవచ్చును.
తదర్శమను సూతముతో బనిలేదు' అని (పతిపాదింపబడుచున్నది.
నీవు వెనుకటి యుద్ధములలో, హ స్తలాఘవముచే శ్యతువులను దుంచినట్టు ఈ
రణమునందును, ఛేదించితివి” - తని తాత్పర్యము.
ఆ విధముగనే “రాజవత్‌ పాండోః (పేత కార్యాణి కారయ అను స్థలమునను,
పాండురాజుకు దగునట్టని యర్థము వివశీతము గాదు. “* పాచీనులగు రాజులకు | పతకార్యను
లను జరిపినట్టు పాండురాజునకును నిర్వర్రింపుమని యర్థము. కాపున “తేనతుల్య'మను
సూ త్రముచేత నే వతి పత యము సిద్ధింపవచ్చునని భావము. 156211
అవతారిక... ఈ పిధదముగ భేదపరికల్పన మావశ కము. లేనిచో సూతా
రంభము వలన వతి (ప్రత్యయము సిద్ధించినను, ఇవ శబ్ద [ప్రయోగము లభింపదు. “రాజే
వాయం రాజా యుధ్యళే వై యాకరణ ఇవాయం వై యాకరణొ ,బూతే”” _ మున్నగు ఇవ
ఘటిత (ప్రయోగములును ననేకములు గలవు - అని చెప్పుచున్నారు.
శో॥ నూత్రారంభాన్న చై తస్మాదివ శబ్దస్య విద్యతే ।
(పయోగః సోఒపిచె వైతస్య విషయే విద్యతే వతేః | 563
ఏతస్మాత్‌ సూతారంభాత్‌ == (తదర్హామ్‌) అను ఈ సూత్రమును రచించుటవలన, వతేః
(పయోగః విద్యతే = వతి [పత్యయమునకు (ప్రయోగము లభించును, ఇవ శబ్బస్య తు న=
ఇవ శబ్దమునకు |పయోగము ఘటింపదు, ఏతస్య విషయే = ఈ విషయమునందు, సోపి
చ విద్యతే = = ఇవ శబ్ద (పయోగమును లోకమున గలదు
తాత్పర్యం బివోరోణములు_ కాబట్టి భేదపరికల్పన మవర్దనీయమని తాత్పర్యము.
156 81
అవతారిక. ఇట్టు భేదపరికల్పనముచే ఇవ శబ్ధము [1పయుక్తమయిన వైదిక
మం[తములును గలవని చెప్పుచున్నారు.
శో దస్యుహెన్హ్రి ఇవేత్యేత డై నే) మంతే (పయుజ్యతే |
ఆన్య(త్ర దృష్టక ర్మేన్లోంో యథేత్యస్మిన్‌ వివక్షితే ॥ 584
“దస్ముహా ఇంద ఇవి = “ఇం, దునివలె దొంగలను జంపువాడవు', ఇతి, ఏతదై.ం!దే
మంతే = అను, ఈ, ఇం|దుడు దేవతగాగల మంత్రమున, అన్యత్ర = వేరొక స్థలమునందు
సముద్రేశము 999 పదకాండము
566 |
దృష్టకర్మా = చూడబడిన దస్యుహనన వ్యాపార ముగల, ఇం|దః యథా = ఇం|దుడ.లె,
ఇతి అస్మిన్‌ = అను నీ యర్థము, వివక్షితే సతి = వివక్షింపబడినపుడు, (ప్రయుజ్యతే =
ఇవ శబ్దము [ప్రయోగింపబడియున్నది.
తాత్ళర్భం బినరణములు_ ““ఇంద ఇవ హే ఉపస్తూయసే | ఇం|ద ఇవ
దస్యుహా భవ | మే తాణి సృజ” - అని యొక నుంతము కలదు. అది ఇం[దదేవతాకము.
అనగా నందు సోోతము చేయబడు దేవత ఇం[దుడు. “*ఇం[దునివలె స్తుతింపబడుచున్నావు |
ఇం[దునివలె నీవు దొంగలను జంపువాడవగుము. సస్య షే్యతములను నృష్టింపుము ' అని
అర్థము. ఇందు సంబోధింపబడిన వ్య క్తి ఇందుడే. బేరొక వక్తి గాదు. ఇం|దుడే ఇంటరు
నితో బోల్పబడినాడు. నానాత్వము నారోపించి, ఒక ఇం[దునకే భేద కల్పనచే ఉపః
మేయ భావమును నిర్వహింపవలెను. స్థలాంతర మున, నిందుడ పయిన షి తస్యరపహనన
వ్యాపారము గలవాడయినట్లు ఇచ్చట గూడ నగుమని, విషయాంతరమున దృష్టనుయిన
కార్యమును బట్టి భేదము పరికల్సించి చెప్పబడినది. 156 4!
అవతారిక. ఈ విషయమున లౌకికోదాహరణమును గూడ జూపుచున్నారు.
లో పూర్వామవస్థా మా|శిత్య యా వస్థా వ్యపదిశ్యతే 1
సదృశ స్త్వం తవై వేతి తత్రైవమభిధీయళలే ॥ ర్‌ కీఫ్‌
పూర్వాం అవస్థాం ఆ(శిత్య = వెనుకటి అవస్థనుబట్టి, యా అవస్థా వ్యపదిశ్యతే = ఏ అవస్థ
పోల్పబడునో, తత్ర = అచ్చట, తం, తదైవ సద్భళః = నీవు నికే సాటి, ఇతి, ఏవం,
అభిధీయతే = అని, ఇట్టు చెప్పబడుచుండును.
తాత్మ్రర్యో వివరణములు__- అవస్థల భేదమునుబట్టి, పదారములకు ఖేదమును
గల్పించి పోలికను చెప్పుటను జూతము. జక వ్యక్తి తన యౌవనావ వస్టలో చక్కని ఆకర్షకత
గలవాడై యుండెనను కొందము. కాని వార్థకావస్థలో గూడ ఆవ్యక్తి అట్టి యాకర్షణ గల
వాడైన పీకు నీవే సాటి అయ్యా అందుము. అచట వ్యక్తి ఒక్య- డే. అవస్థలు వేరు వేరు. ఆ
అవస్థల భేదమును బురనస్మరించుకొని వ్యక్రికి భేదము నాశ్రయించి నీతో “తుల్యుడవు సివి _
అని కే వ్యక్తి ఉపమింపబడుచున్నాడు గదా.. 15 65
అవతారిక. కాబట్టి సంక్షిపాంశ మేమనిన--
రో (పసిదభేదం యాతాన్య దుపమానం న విద్యతే |
౯౫ అన ఇ అల అవ అద జే 5B
ఉపమేయస్య త|త్రాత్మా స్వబుద్ద్యా (పతిభజ్య 1|
యత = ఎచ్చట, పసిద్దభేదం = సుపసిద్ధమయిన భేదము గల, అన్యత్‌ ఉపమానం =
వేరొక ఉపమానము, న విద్యతే = ఉండదో, త|[త = అచ్చట, ఉపమేయన్య ఆత్మా =
ఉపమేయము యొక్క స్వరూపము, "స్వబుద్ధ్యా, |ప్రవిభజ్యతే = మన బుద్ధిచే విభజింపబడు
చుండును.
వాక్యపదీయము 1000 వృత్తి
[567
తాత్తృర్యం ఎొటలరణయులు.__ “రామరావణుల యుద్ధమునకు అదియే సాటి అను
నట్టు, అనన్వయా లంకార (ప్రక్రియలో నొకే పదార్థమున కుపమానోపమేయ భావము |ప్రతీతము
ఆ విధముగనే వాస్తవముగ భేదము లేకున్నను, నీ కింకొడు సమానుడుండుట అసంభవము.
కనుక నీవు సీకే సదృకశుడవు, అని యిట్లొక వ్య క్రినే స్తుతించుట కలదు. అచట భేదము బుద్ది
పరికల్పితమె కావలెను. కనుక కాల్పనిక భేదము. ఇవ శబ్ద (పయోగమువలన, “రాజేవత్వం
రాజా'' = 'రాజువలె నీవు రాజువి - అను స్థలమున ఆవధారితమగుట నిశ్చితము కాగా
పూర్వ సూ తముచే వతి [ప్రత్యయ సిద్ధవలన సీ సూ తము (పత్యాఖ్యాత ము. 1566 ॥
అనతౌరిక్‌_ ఒక (ప్రశ్న కలుగ వచ్చును. బుద్ది పరికల్పితమయిన భేదమును
బురస్క రించుకొని ఉపమానోపమేయ భావోపపాదనము గౌణము గదా. శాస్త్రీయ కార్య
ములు ముఖ్యార్ధ్థమునన [ప్రవర్తించును గాని గౌణార్థమున [పవ ర్తింపవు. అట్టి యెడ నిట వతి
(ప్రత్యయ మెట్టు? అని-
ట్లో యోఒసిస్వాభావికో ఖేదః సోజఒపి బుద్ది నిబంధనః |
తెనాస్మిన్‌ విషయే భిన్న మభిన్నం వా నవిద్యతే ॥ 567
స్వాభావికః == స్వభావ సిద్ధమయిన = వాస్తవిక మయిన, యః భేదః == ఏ భేదము పదార్థము
లకు గలదో, సః అపి == అదియును, బుద్ధి నిబస్ధనః = బుద్ధి వృ తమయినదే, తేన = అందు
చేత, అస్మిన్‌ విషయే = ఈ శబ్ద వ్యవహార విషయమున, న్నం అభిన్నం౦ం వా= భిన్న
మనునది గాని, ఏకమే యనునది గాని, న విద్యతే = వస్తు గతిచే లేనేలేదు.
తాళ్ళర్భం వివరణము... భేదము వా స్తవికమయినను, అది మనకు బుద్ద్యుపా
రూఢమయిననే “ఇవి భిన్నములు అను వ్యవహారమును కలుగజేయును. కాగా భేవాభేద వ్యవ
హారములకు బుద్ధియే నిదానము. ఏకమయినను భిన్నముగ భావింపబడ వచ్చును. భిన్న మయి
నను నది యేకముగనే తలంపబడును. *మధురలోని ఆ వరి ధాన్యమునే ఇపుడు తిను
చున్నాము అనుట కలదు గదా. ఉపమానోపమేయ భావ విషయమునను బుద్ధి పరికల్పిత
భేదా భేదములే కారణమని యింతకు బూర్వము నిరూపితము. 15611
అవతారిక. ఈ విషయమున భాష్యకారుని సంవాదమును జూపుచున్నారు.
శో అంగదీ కుండనీచేతి దర్శయన్‌ భదహేతుభిః |
జ్యో అద అల్ల
వె తమీదృశమిత్యాహ బుద్ధ్యవస్తా పరి.గహాత్‌ il 568
అంగదీ = బాహుపురులు కలవాడు, కుండలీ చ = కుండలములు గలవాడును, ఇతి = అని,
భేద హేతుధిః = భేద కారణములచేత, దర్శయన్‌ = క నబరచుచు, బుద్ద్యవ స్థా పరిగహాత్‌
బుద్ధియందు స్పురించు అవస్థను గహించుటవలన, చై,తమ్‌ = చై|తుని, ఈదృుళమ్‌ =
ఇటువంటి వానిని, ఇతి ఆహ = అని చెప్పెను.
నముదేశము 1001 పదకాండము
థి
570
తాత్సృర్భం వివరణమలు___ “ఉపదేశేజనునాసిక ఇత్‌” (1-8-2) అను
సూ తమునందు ఉపదేశమునకును, ఉ ద్దేశమునకును లక్షణమును చెప్పుచు, “గుణై 8 [పాపణ
ముద్దేశః'” అని భాష్యకారుడు చెప్పి, ఉదాహరణముగా, “అంగదీ, కుండలీ, వ్యూఢోరస్మః,
త్మామాయతాక్షః, వృత్తబాహుః, ఈద్భకో దేవదత్తతి అని నిర్దశించెను. ఉపదేశమనగా
(వత్యశాఖ్యానము. ఉద్దేశమనగా గుణములచే గుణ్మాశయమును బోధించుట. డేవదత్తుని ఉగ్ధే
నించుటకు, ఆంగదములు, కుండలములును గలవాడు. విశాలమయిన వక్షః స్థలను “లవాడు:
ఎజ్జని విశాలములయిన కన్నులు గలవాడు. వర్తులములయిన బాహువులు గలవాడు” = “ఇటు
వంటి వాడు దేవదత్తుడు! అసి యర్థము. అంగ దిత్యము మున్నగునవి గుణములు. దేవదత్తున
కవచ్చేదకములు. దేవదత్తుని అంగదవత్తాది గుణావచ్చిన్నునిగ బోధించుచు, “ఈదృజడు'=
వీనితో తుల్యుడు, అని యనెను. అట నితరునితో దేవదత్తునకు తౌల్యము వివక్షితము గాదు
ఆ ధర్మములతో నపుడు మన బుద్ధిలో పరిస్ఫురించు వానితో సదృశుడనియే భావము, అనగా
బుద్ధి యందలి పతివింబముతో బాహ్య పడార్థమునకు సారూప్యము కలదనుట. కాగా ఉప
మానోపమేయ భావము బుద్ధియందు భేదారోపముచే ఉపపన్నమగునని నిరూపితమగుచున్నది.
15681
అవతారిక. దీనికి ఫవలమేమన__
లో ఎతై 8 శబ్దెః యథాభూత 8 (పత్యయాత్మోపజాయతే |
త్మత్చత్యయానుకారేణ విషయోప్యుపపద్యతే ॥ 569
యధాభూతః = ఎటువంటి పదార్థముగ భాసించు, (ప్రత్యయాత్మా = జ్ఞాన విశేషము, వీతైః
కేబ్దెః = ఈ శబ్దములచేత, ఉపజాయతే = ఉద్భవించునో, త|తృత్యయానుకారేణ = ఆ జ్ఞానా
కార సాదృశ్యము చేత, విషయః అపి ఉపవద్యతే = బాహ్యమగు విషయము గూడ అవబుద్ధ
మగును.
తాత్ఫర్భో వివరణము లు బాహ్య పదార్థము జ్ఞానాకారమేయని వ్యవహర్తల
అధ్యవసాయము. అంగరిత్యము, కుండలవ త్త్యము మున్నగు ధర్మములచే ఆచ్చురిత మైన
యొక ఆకారము బుద్ధియందు భాసించును. నీవు ఏ బాహ్య వస్తువును జూచినపు డా యాకృతి
సీ బుద్ధియందు పడునో ఆ పదార్థమే దేవదత్తుడని వ్యవహరింపబడువాడు. దృళ్యమునకును
బుద్ధి సరికల్పితము (వికల్పము? నకు అభేదాధ్యవసాయముబే సకల వ్యవహార సిద్ధియని
భావము, 156911
అవతారిక కాబట్టి కల్పితమగు భేదమే ఎల్లయెడల నుపయోగించునది.
లో బుద్ధ వస్థా విభాగేన భేదకార్యం (పతీయతే |
జన్య న్ల ఇవశ బ్లానామర్థా స్సర్వే వివక్షయా ॥ 570
భేద (ప్రయుక్త కార్యం = భేద నిబంధనమగు శాస్త్రీయ కార్యము, బుద్ధ్యవస్థా విభాగేన =
వాక్యపదీయము 1002 వృత్తి
[571
బుద్ధియొక్క అవ వస్థల భేదమును బట్టి, (పతీయతే = గోచరమగుచుండును, శ్షబ్ధానాం = = శబ్ద
ముల యొక్క,. సర్వే ఆర్థాః కా అర్హము లన్నియు, వివ క్షయా = శబ్ద (ప్రయోక్త కల ఇచ్చచేత,
జన్య న్తే ఇవ = పుట్టింపబడుచున్నవా యనునట్లు తోచును.
తాత్సర్యు బీవరోణయములు_ ““వివక్షాతః కారకాణి భవ న్టి'కాకర్త కర్మాది
కారకములు నియతములు కావు. అవి వివక్షాదీనములై వర్తించును. శాస్త్రమునందు వ్యపదేశివ
ద్భావమను నతిదేశ మొకటి కలదు. ఏకాచ్చునకు ద్విత్వము చెప్పబడినది. ఏికాచ్చనగా నొక
యచ్చు గలది, పచ్‌, యజ్‌, మున్నగునది. “ఇ” అను ధాతువు అజ్మాతమే కాని ఏకాచ్మము
గాదు. అటద్విత్వ మెట్టు రావలెను? అనిన, ఆజ్యా[త్రమునే తద్విశిష్టముగ భావింపవలెననిరి.
అదియే వ్యపదెశివద్చా వము. అది వివక్షా నిబంధనమనుట తెల్లము గదా. పదార్థములకు బాహ్య
సత్తా అస త్తలను జూడకయే, ఇచ్చచే వాసిని భావించి ళబ్ది సంస్కారము చేయబడును.
కంసవధ వృత్తాంతమును జెప్పువానిని 'కంసంఘాతయతి' అందురు. కంసుని జంపించు
చున్నాడని యర్థము శబ్దమువలన [పతీతము. ఈ విధముగనే బలిబంధ వృత్తాంతమును జెప్పు
వానిని “బలిం బంధయతి' అందురు. బలిని బంధింపజేయు చున్నాడని శద్దార్థము. కంసుడు,
బలిచ [కవర్తియు చిరాతీతులు గదా. వారిపుడు లేకున్నను, మన బుద్ధిలో వారిని సన్నిధాపితు
లను జేసికొని, *“చంపువాడు చంపించువాడు" అను (పయోజ్య పయోజక వ్యవస్థ నేర్పరచు
కొని, అట్టి [ప్రయోగములను జేయుచున్నాము. ౨ 15/01
అవతారిక... అందువలన శబ (పతిపాద్యమగు నరము వ స్వర్గము కానక్క_ర
| ది థి తం గ్ర
లదు. అ
భోః తథా విధేఒపి బాహ్యేర్దే భిద్య_న్తే య(త్ర బుద్ధయః |
న త్మత కశ్చిత్‌ సాదృశ్యం సదపి (ప్రతిపద్యతే ॥ గ్ర]
తథావిధే = అటువంటి అనగా వ్య క్యంతర భిన్నమయిన, బా హ్యే అర్థే అపి = బాహ్య పదా
ర్భము నందు గూడ, యత బుద్ధయః = ఎచట బుద్ధులు, భిద్య నే = భేదించునో, తత్‌ =
అచట, సత్‌ అపి సాదృళ్యం = విద్యమానమయిన సాద్భశ్యమును గూడ, కశ్చిత్‌ న (పతి,
పద్యతే = ఎవడును గహింపడు.
తాత్పర్య వివరణమలు--- ఊపమానమును ఉపమేయమును బుద్ధియందే గాక
బయట గూడ (పృథక్స త్త గలవయినను), వేరయిన వయినను ఆ భేదము [ప్రయో క్ర మన
స్సులో పడనంతవరకు వానికి సాదృశ్య మున్నప్పటికి దానిని నెవడును గమనింపడు.
“అదియే యిది" ఆను నేకాకార పరామర్శయ_ యట నుండును.
ఒక వ్యక్తిని దూరమున జూతుమనుకొనుడు. లేదా ఆ పదేశమున వెలుతురు
తక్కు_పగ నుండుననుడు. అపుడు విశేష నిశ్చయము ములేక వెనుక మనము చూచిన ఆవ్యక్తి క్తి
ఆకాధమును అనుసంధించి “వాడే వీడు అనుకొందుము. సమీపముననే యున్నను, వెలుళు
నముద్దేశము 1003 పదకాండము
573 ]
రచ్చట చక్కగ నున్నను మొదట చూచిన వెంటనే పూర్వ వాసన ఉద్భుద్ధమై వాడే వీడని
యనుకొందుము. కనుక భేదము వా స్తవికమయినను, బుద్ధి గోచరము కానంతవరకు నది
అకించిత్మరము గవయము హోలిక దొరకనంతవఅకు ఎదుటి దానిని గోవనియే భావింతుము
గదా. 15/1!
_ అవతారిక అత్యంతము వ్యావృ త్రమయిన పదార్భమయినను బుద్ధిలో భేదమును
గహింపనపు డభేద (1పత్యయమే కలుగును.
శ్లో! అత్యంతం విషయే భిన్నే యావత్‌ (పథ్యా న భిధ్యతే |
న తావత్‌ (ప్రత్యభిజ్ఞానం కస్యచిద్వినివ ర్రతే॥ 572
అత్యంతం = సంపూర్ణముగ, _ భిన్నే విషయే = వేరయిన విషయమునందును, పథఖ్యా =
అభేద నిశ్చయము, యావత్‌ న భిద్యతే = మారనంత వరకు = ఎంతవరకు మారదో, తావత్‌
అంతవరకు, _ (పత్యభిజ్ఞానం = “అదియే యిది, ఆను జ్ఞానము, కస్యచిత్‌ = ఎవ్వనికినిః
Sy మో ల
న వినివర్తతే = తొలగిపోదు.
తాలళ్ఫర్య్ళ విచరణయులు- వ్యక్తులు సర్వాత్మనా భిన్న భిన్నములయినను, అవి
అట్లు భిన్నములు అను జ్ఞానము మనకు కలుగనిచో, రెండు వ్యక్షులయందును అన్వయము
గల రూపము అనగా ధర్మము వ్యాపించియుండుట చేత అభేద నిశ్సయమే కలుగును. భేద
జ్ఞానము కలుగనంతవరకు, (పత్యభిజ్ఞానమును (అదియే యిది యనుట) అనువ ర్తించునని
టు
భావము, 15/2!
అవతారిక కనుక ఉపపాదించిన రీతిగ, పదార్థముల ఖేదాభేద వ్యవ హారము
నకు వానికి బాహ్యరూపము కలదా? లేదా? అను విచారముతో బనిలేదు. బుద్ధియందు
పతిభాసించు భేదాకారమును బుచ్చుకొని యొశే పదార్థమున కుపమానోపమేయ భావము
సంభవము. “రాజవదస్య వృత్తమ్‌ "ఈతని వృత్తము రాజును బోలినది.'” - ఇత్యాది
[పయోగములందు పూర్వ సూత్రము చేతనే వతి (ప్రత్యయము సిద్ధింపవచ్చును గాన, “తద
రమ్‌” అను సూ|తము, ఆపండితులకు తెలియపరచుట కగును. కాన తదారంభము సమర్థ
సీయ మనుచున్నారు.
శ్లో అయమేవతు సూ శ్రేణ భేదోభేదేన దర్శితః ।
ప్రసిద్ధమపిదుర్‌ జ్ఞానమబుధః (సతిపద్యతే ॥ 578
అయమేవ = ఈ బుద్ధ్యవస్థను బట్టిన, _ భేదః తు = భేదమే, సూ|కేణ = సూ తముచేత,
భేదేన = వాస్తవ జేదముకం టె వేరయిన భేద మిదియని, “దర్శితః* = చూపింపబడినది,
(పసిద్ధమపి = (పసిద్ధమెనదియే ఆ బుయును, దుర్‌జ్ఞానం = దుర్చోధమగు దానిని, అబుధః
= మందబుద్దియగు వాడు, [ప్రతిపద్యతే = తెలిసికొ నును,
వాక్యపడీయము 1004 వృ శ్రీ
[574
తాత్ఫర్యం వివరిణములు.__ బుద్ధియందుండు భేద వ్యవహార మే సూ తముచే,
వ్యుత్చాదింపబడినది. వాస్తవ భేదముకంచె ఈ భేదము వెరయినది. కనుక నిది సూతమున
రచించుటచే వేరయినదని సూచింపబడినది. అందరును నిట్టి వివేక జ్ఞానము కలవారుండరు.
శాస్త్రము సూక్ష్మ బుద్ధులకును మంద బుద్ధులకును గూడ ఉపయోగపడవలెను పూర్వ
సూ|తముచే సిద్దింపదీవిషయమున వతి |పత్యయము' అనుకొను మందమతుల కొరకు
“రాజాన మర్హతి ' ఆని వి గహాంతరము [పదర్శింపబడినది. 115811
అనతారిత__. ఒకే వ్య క్రి ఉపమానుపమేయము నగుట సంభవములేని విషయము
కావున దుర్‌జ్ఞానము. కనుక బుధులు కానివారికొర కీ “తదర్హ 'మను సూత్ర మారంభణీయము
అని పై కారికలో చెప్పబడినది. కాని అది సంభవమే. సూత మావళ్యకము కాదని చెప
చున్నారు.
శో వె యాకరణ వద్భ శ్రైతే న వై యాకరణః సదా ।
వె యాకరణవత్‌ (దూష్వేత్యతః సోఒప్యభిధీయ తే || 074
వైయాకరణః = వ్యాకరణ కాస్రాధ్యయనము చేసినవాడయినను, సదాజాఎల్టపుడును, వైయా
కరణవత్‌ = వె యాకరణునివలె, న|బూతే = | పసంగము చేయడు, అతః = అందువలన,
సః అపి = ఆతడు కూడ, వైయాకరణవత్‌ _బూష్వు = “వ్యాకరణము చదువుకొనినవాని
వలె మాట్లాడుము”, ఇతి అభిధీయతే = అని యుద్చోధింపబడుచుండును.
తాళ్ళర్శం వినరణమలు_ ఒక వ్య క్రి బాగుగ వ్యాకరణమును జదివిన వాడే.
కొని సంస్కార విహీనుని వలె (గా మ్యములగు సంభాషణములను చేయుచుండును అట్టి వానిని
ఉద్దేశించి, సాధు శబ్ద [ప్రయోగ కుశలులు అయిన వై యాకరణుల వలె పసంగింపుమయ్యా !
అపశబ్ద భాషణమును చేయటోకుము” అని వైయాకరణుని వైయాకరణునితో నుపమించుట
లోకమున _పసిద్ధము. 5/41
అవతొరొిత మరియు న క్రు-
లో కేచిత్సుమాంసో భాష నే స్తీ నత్పుంవచ్చయోషిత ; |
వ్యభిచారే స్వధర్మోఒపి పుస స్తే నోపదిశ్యతే॥ ర్‌75
కేచిత్‌ పుమాంసః = కొందరు -ఫురుషులును, _ న్ర్రీవత్‌ భాష న్తే = న్రీలవలె (పసంగింతురు,
యోషితః చ పుంవత్‌ = స్రీలును పురుషులవలె మాట్లాడుదురు, తేన = ఇట్టుండుటవెత, వ్యఖి
చారే సతి = స్వధర్మమున కతి క్రమము గలిగినపుడు, స్వధర్మః అపి = ఆ, తన కర్తవ్యము
గూడ, పునః = మరల, ఉపదిశ్యలతే = ఉపదేశింపబడు చుండును.
తాత్ఫ్సర్భ బివరణయములు._ త్రీ పురుషులు తమ తమ ధర్మముల నతి కమించి,
విరుద్ధముగ (పసంగించుటయు భోకమున గలదు. అపుడు స్వధర్మము నెరింగి యితరులు
నముద్రేశము 1005 " పదకొండము
576 |
వారి నుద్బోధించుటయు ప్రసిద్ధము. స్రీలవలె పేలవముగ భాషించు పురుషులను జూచి మీ
రిట్లు అ[పగల్బముగ సదస్సులలో (ప్రసంగించిన, మిమ్ములను ద్రీలనుగా భావించి పరిహ
సింతురు. కావున పురుషులకు దగునట్టు కాషింపుడు' అని వారి నుద్చోధింతురు.
శ్రీ యొకతె, అత్మిపగల్బముగ, పురుషోచిత రీతిని మాట్టాడిన నామె నుద్దేశించి,
స్వధర్మము నెరింగిన స్రీ మరియొకామె, ““ఆడుదానివలె మాట్లాడుము. సిగ్గు న్రీధర్మము.
లజ్ఞావతులగు న్ర్రీలను బోలిన (పసంగమును జేయుము. శ్రీల హద్దును మీరుట యుక్రము
గాదు”, అని యెరింగించుటయు గలదు.
ఒక వీరుడు, యుద్ధరంగమున పిరికిపందగ వర్తించినపుడు , 'పురుషోచితముగ
యుద్ధము చేయుము” అందురు. ఇట్టు తమ తమ కృత్యములను మరచి, విపరీతముగ వర్తించు
వారికి తమ యాచారమును జొపమ్యముచే నుద్చోధించుచుందురు. కాబట్టి ఒకే వ్యక్తికి ఉప
మానోపమేయ భావము దుర్చోధము గాదు. 15/51
అవతారిక. “తవైవ సదృశ స్హ్యమ్‌' = నీకు నీవే తుల్యుడవు - అనియొక
వ్యక్తిని పూర్వావస్థను బట్టి అవస్టాంతరములో జోల్చుట గలదని వచింపబడినది. దాని
తాత్పర్య మేమనగా-
శో॥ సదృశ స్త్వం తవై వేతి లోకే యదభిధీయతే |
ఉపమానాంతరం తత |పస_క్తం వినివ ర్రతే |] 578
“తవ ఏవ త్వం సదృళః”” = “నీకే నీవు సమానుడవు”, ఇతి, లోకే = అని, లోకమున,
యత్‌ = ఏ మాట, అభిధీయతే = చెప్పబడుచుక్న దో, తత = అచ్చట = ఆ వ్యవహారమున
ప్రస క్రం = (అట్టు చెప్పనిచో) [పస క్రమగు, ఉపమానాంతరం = వేరొక యుపమానము,
వినివర్తతే = తొలగుననుట.
తాల్ఫ్‌ర్భోం బివరణములు- పె వ్యవహారము స్తుతిపరము. ఆనన్యయాలంకార
చ్చాయలో నున్నది. నీవు సర్యోపమాన ధర్మములను నతి క్రమించిన వాడవు. నీకు వెరొకటి
యుపమానము గాదు అని చెప్పుటయే తాత్పర్య విషయమని వ్యాఖ్యానింపబడినది. కాబట్టి
మన బుద్ధియందు భేదమును గల్పించి ఉపమానోపమేయ భావమును నిర్వహింప వచ్చును గాన
నీ సూత్రము నారంభింప బనిలేదు. కనుకనే ఆపిశలులుగాని కాళకృత్సులు గాని తమ తమ
వ్యాకరణములలో నిట్టి సూూతమును రచింపలేదు. ఈ వ్యాకరణమునను ఈ సూ[తోదాహర
ణములను, ఉపమానోపమేయ భావమును వివశించి నిర్వహింపవచ్చును గాన నీ సూత
మక్క-_ర లేదు. 1576॥
అనతారిక__ ఉపమానోపమేయ భావమును చెప్పదలంచుకొనక అ ర్లతను
[పతిపాదింప దలంచిన నీ సూత మావళ్యకమగునను చున్నారు.
వాక్యపదీయము 1006 వృత్తి
[577
₹ో॥ యు_క్రమౌపయికం రాజ్ఞ ఇత్యరస్య నిదర్శనే |
జాని ణః థి
ఉపమానా వివక్ష్షొయాం తదర్హమితి పఠ్యతే i DTT
రాజ్ఞః యు కం జొపయికం చ =రాజుూ కిది తగినది రాజ్యపాలనమున కుపాయమైనదియు,
ఇతి అర్ధన్య నిదర్శనే = అను నర్ధమును జూపదలంచినపుడు, ఊఉపమానా వివశ్షాయామ్‌ =
ఉపమానోపమేయ భావము వివక్షితము కానపుడు, తదర్హమితి పఠతే = “తదర్హ' మను నీ
సూతము పఠింపబడినది.
తాత్పర్య వివరణములు_ “ఈ వృత్త మీతనికే యర్హము. ఇతరులకు దగినది
గాదు' - అని నిశ్చిత పూర్వమగు విషయమునే దృఢథపరచుటకు కోరి, వచించినపుడు, “రాజాన
మర్హతి" అనియే వి|గహ వాక్యము. అపు డుపమానోపమేయ భావము వివక్షితము గాదు.
కనుక “రాజ్ఞా తుల్యం' = రాజవత్‌ - అని విగహము కాదు. అందువలన “తేనతుల్య' 'మను
సూ తముచే సిద్ధింపదు. పృథక్యూ[త మావళ్యకమే. ఉపమానోపమేయ భావ వివక్షచే,
గతార్థమగునని, పూర్వ వైయాకరణుల యాశయము, పరమతము మనకు విరుద్ధము గానపుడు
దానిని పతి షేధింప నక్కారలేదు.
కాని అర్హతను తెలియజేయదలంచిన, ఆవశ్యకమే. ఇతర వ్యాకరణములందు ఈ
సూతమును రచింపకుండుట దోషమే. అయ్యది అవ్యా ప్రియే.
అందువలననే భాష్యకారుడు, (ప్రయోజనములను స్థిరపజచి ముగించెనే గాని
సూ|తమును |ప్రత్యాఖ్యానము చేయలేదు. కనుక “వై యాకరణ వద్ఫూహి” అనునపుడును
యోగ్యతను (ప్రతిపావింప దలంచిన ఈ సూతము చేతనే వతి |పత్యయము, 15/1
అవతారితో.___ తుల్యార్థక వతి (పత్యయము. ఇ వార్థ వతి [పత్యయము. అర్జార్థ
వతి (ప్రత్యయము - అని మూడర్థములందు వతి (ప్రత్యయము, “*తేనతుల్యం (కియాచేద్వతిః
(6-1-1165), “తత త స్యేవి” (6-1-116), “తదర్హమ్‌” (5-1-117) అను మూడు
లా?
సూ; త్రములచే విధింపబడినది. తరువాతి సూ(తము, “ఉపసర్గాచ్చందసి ధాత్వర్థి'' (5-1-118)
అనునది. అదియు వతి విధాయకమె. ఆ వతి [పత్యయాంత రూపములు వేదమునందే కాన
వచ్చు చున్నవి. ఆ వతి ప్రత్యయము. స్వార్థవతి (ఉపమానార్థము కానిది) (ప్రత్యయము.
శమ |ప్రాప్రమగు తద్విచారము చేయబడును.
న్లో (పసకాను (ప్రస _క్షస్తు వతిశేషోఒభిధియతే |
ఉపమానాభిసంబంధా దస్మిన్‌ వతిరుదాహృృత:ః 1 578
అస్మిన్‌ = ఈ వృత్తి పద విచారమునందు, వతిః = వతి (ప్రత్యయము, ఉపమానాభిసంబం
ధాత్‌ = ఉపమాన సమాస |[ప్రసంగమున ఆ సంబంధము వలన, ఉదాహృతః = ఉదాహరింప
బడినది, వతి శేషస్తు = దానికి శేషమయి ఉపమానార్థక వతి!పత్యయము, [పసక్తాను (పసక్రః
నమునేశము 101 పదకొండము
15 ]
(బ్రహ్మమునందు ఎవ్విధమగు భేదమును లేదు. కాని దానియందు శబ్దళ క్తి అర్థ
త
శ క్రియు సంసృష్టములై. యున్నవై, అవియ శబ్దము అర్థము అను రెండు శాఖలుగా చీలికలై
లోక మున వ్యవహారదశలో భిన్న రూపమున నలరారుచున్నవి. వానికి గల సంబంధము కూడ
నట్టిదే.
మరియు, తత్‌ = ఆబహ్మమే, దృశ్యమ్‌ = కంటికి కనబడెడి జడ పపంచకము,
అదియే (ద్రష్టా = చూచెకి చేతనుడగుజీవుడు, అదియే, దర్శనమ్‌ = చూచుట యనెడి క్రియ,
దర్శనే = క్రీియావిషయక మగు, [ప్రయోజనం +- చ = [ప్రయోజనము కూడ నగుచున్నది.
బీవుడు చేతనుడు, అనగా జ్ఞానరూపుడు, అతడే భోక్త, కర్త. అట్టిజీవుడు పర
బహ్మముయొక్క_ వివర్తమే జీవునకు జడ[పపంచక మంతయు భోగ్యము. అదియు
పర|బహ్మము యొక, వివర్త మే. చూచుటమున్నగు |కియలు, వానిని ఆచరించుటవలన
కలిగెడి పయోజనములు బ్రహ్మము యొక్క వివర మే.
భోగ్యము, భోక్త, [కియ, ఫలము ఇవియన్ని యు పరస్పర విరుద్దములై యున్నవి.
ఇవి అవిద్యావశనున పర|బహ్మము యొక్క వివర్శ్వములే కనుక, త త్త్వజ్ఞానము కలుగుటచే
అవిద్యనివ ర్రింపగా అవియన్నియు పరత _త్తమునందే లయమును బొందును, 111 4॥॥
అవతారిక. ఆకారము లసత్యములు.. పర్యబహ్మ మొక్కటియే సత్యము
అను అర్థము సిద్దించుటక్రై వస్తువుల మూలకారణ మన్వేషింపగా చివరకు ఏది మిగిలియండునో
అదియే సత్యము. అది పర్యబహ్మమే అని 11 వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. కాని అది
యుక్తముకాదు. వీలయన- (పతివస్తువునకు కారణమన్వేషింపగా చివరకు ఏమియు మిగులదు.
శూన్యమునుండియే (పపంచకమావిర్భవించును, అను ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో వికారాసగమే సత్యం సువర్ణం కుళ్ల లే యథా |
వికారాపగ మే సత్యాం తథాహుః (ప్రకృతిం సరామ్‌ ॥ 15
కుణ్ణలె = కుండలము విషయమై, వికారాపగమే == వికారరూపము పోగా, యథా = ఏరీతిగా,
సువర్ణమ్‌ తాయ బంగారము, సత్యమ్‌ = నిజమెనదో, తథా = నవ రీతిగా, వికారాపగ మే = జీవుడు
జడము మున్నగు వికారములు నశింపగా, పరామ్‌ = సర్యోత్త మమగు, (పకృతిమ = మూల
పదార్థమును, సత్యామ్‌ = సత్యమైనదానిగా, ఆహుః = చెప్పుచున్నారు.
బంగారముచే కడియము, కుండలము మున్న గువస్తువులను నిర్మించు చున్నారు.
అవియన్నియ బంగారముయొక్క._ వికారములే. ఆ వికారములు నశింపగా చివరకు బంగారము
ఒక్క_టియే మిగిలియుండును. ఆ వికారములు పోగా అచట ఏదో ఒక వస్తువుకానవచ్చు
చున్నది. అదినూన్యము కాదు. ఆదియెల్డరుకు తెలిసినదే. అదే విధముగా జీవుడు మున్నగు
వికారములు పోగా చివరకు శూన్యము కానేరదు. చివరకు స[దూపమగు (బహ్మము మిగిలి
యుండును. అదియే పరాపకృతి, అదియే నిరుణబ్రహ్మము. nldu
సముడేశము 1007 పదకాండము
లు
579 |
= ఉపమానార్థక వతి ననుసరించి [కమ పా ప్రమయి, అధిధీ యతే = విధింపబడి విచారింప
బడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు--- వృత్తి సముద్దేశమునందు వృత్త పదముల విబారము
(ప్రధాన (పస్తావ విషయము. అందుపమాన సమాసమును విచారించి ఉపమానోపమియ భావ
సంబంధమున విధింపబడిన వత్మిపత్యయ ముపన్యసింపబడినది. అయ్యది అనుషంగమువలన
(పస క్తము, ఆ విచారమునకు దరువాత [కమ పా ప్రమయినది ఉపమానార్ధకము. కాని వతి
[ప్రత్యయము యొక్క_ విచారము. ఇది పె దాని వలన (పస కము. వతి శేషమనగా శేషించిన
వతి (పత్యయము. అయ్యది ''ఉపసర్షాచ్చందసి ధాత్వర్థ' (5-1-118) అను సూ[తముచే
విధింపబడినది.
వేదమునందు ఉపసర్గ కంటె బరముగా ధాత్వర్థ విశిష్ట సాధనము నా యప
సర్గము బోధించినపుడు స్వార్థమున వతి _ప్రత్యంపమగునని యర్థము. “'“యదుద్వతః నిపతఃి'
అను మం[త భాగమున “*“ఉద్వతః” “నివతః' _ అనునవి యుదాహరణములు. ఉద్వత్‌ నివత్‌
శబ్దముల ద్వితీయా బహువచనాంత ములు. మెట్ట [పదేశములను, పల్లపు దేశములను అని
యర్థము. ఆ సూత్రమున భాష్య (గంథము, రాబోవు కారికలో విచారింపబడును. 1578
అవతారిక __. అట, “అర్థ గహణం కిమర్థమ్‌ న “ఉపసర్షాచ్చన్దసి ధాతా
ఇత్యేవోచ్యేతః” - అని అర్ద పద ;పయోజనము [పళ్నింపబడినది. “ధాత్వర్థ' అనుచో అర్థ
పద మెందులకు ? అక్కరలేదు. “ఉపసర్హాచ్చందసి ధాతౌ' అనిన జాలును అని యర్థము.
ఆ _పళ్నాభ్మిపాయ మీ కారికలో వ్యాఖ్యానించుచున్నారు.
థ్టో॥ (పధాన కల్పనాభా వే గుణశబస్య దర్శనాత్‌ |
(ne) యు
ఉపసర్గాద్వతౌ సిదా ధాతొ ధౌత్వర కల్పనా ॥ 579
” * @ (యు
(ప్రధాన కల్పనా భావే = శబ్దముల ముఖ్యార్ధములకు (గ్రహణము సంభవింపన పుడు, గుణ
శబస్య దర్శనాత్‌ = ఆ శబ్దమును గుణశబ్దమునుగా కల్పించుట అగపడుటవలన, ఉపసర్గా
ద్యతొ = ఉపసర్గ కంచె వతి పత్యయమును విధించిన సూ[తమున, ధాతొ = ధాతు పదము
నందు, ధాత్వర్థ కల్పనా = 'ధాత్వర్థము నండు' అని గౌణార్థమును కల్పించుట, సిద్ధా భవతి
= సిద్ధించును.
తాత్పర్య వివరణములు..- ధాతువనగా, భూ, వా, మున్నగునది. అది ఆ శబ్దము
నకు ముఖ్యార్థము. 'ధాతౌ' అనిన, ధాతువునందు వతి (ప్రత్యయము వచ్చునని యర్థమగును.
ధాతువనగా శబ్ద రూపము. అది (పత్యయార్థము కానేరదు. అందువలన, సూ[తమునం దర్ధ
పదము లేకున్నను, సామర్థ్యము వలన ధాతు పదము లక్షణావ్వ త్రిచే ధాత్వర్థ పరమగును.
అర్థము శబ్దమునకు సహచారి గదా. కనుక అర్థ [గహణము (పయోజన రహితమని భావము.
కనుకనే, ఆ భావమునే వివరించు భాష్యము హా కార్యస్యా సంభవాదరే కార్యం విజ్ఞాన్యతే”
ద థ్‌ డ్డ
అని యచట గలదు. 1519
పాఠ్యపదీయ ము 1008 వృతి
[580
అవతారిక ___ అర్థ పదము సూ తమునందు లేకున్నను, శబ్ద సహచరితమగుననుట
వలన అర్ధము (పతిపన్నమగునని గదా ఫలితము? ధాతువునకు సంబంధించిన శబ్ద ధర్మము
లును తత్సహచరితములు ఇతరములు సంభవించును గదా. అట్టి యెడ అర్థమే [గహింప
బడుట యెట్లు ? అని పళ్న కలుగ వచ్చును. దానికి సమాధాన మీ కారిక-
శో స్వం రూపమితి చైతస్మిన్నర్ధస్యాపి పర్మిిగహః ।
రూపవత్‌ జ్ఞాపిత_స్సస్మాత్‌ ఆసన్నార్థో (గహీష్యతే || 580
స్వం రూపమితి వైతస్మిన్‌ = “స్వం రూపం శబ్దస్యా శబ్ద సంజ్ఞా” అను సూ తమున,
రూపవత్‌ అర్థ స్యాపి = రూసమునకువలె అర్థమునకు గూడ, పర్మిగహః = [గహణముః
జ్ఞాపితః = జ్ఞాపన చేయబడినది, తస్మాత్‌ = అందువలన, ఆసన్నః అర్థః = రూపమువంటి
(పత్యాసన్నతరమగు అర్థము, (గహీష్యతే = [గహింపబడును.
తాత్పర్య వవరణములు--- స్వం రూప సూతమున, “స్వం శబ్బస్య' అని మాతమే
చెప్పినను శబ్దమునకు, స్వీయము రూపమేయగును గాన, మరల రూపపద మనావశ్యక మయి,
రూపమువలెనే అర్థము గూడ బోధ్యమగునని జ్ఞాపన చేయునని చెప్పబడినది. అందువల్ల
శబమునకు సంబంధించిన ఇతరములకంచె దాని వాచ్యార్థమే సన్నిహిత తరము గాన నదియే
[గహింపబడును” అని తాత్పర్యము. 115801
అవతారిక__. పయి |పశ్నకు సమాధాన భాష్యము-- “ఇదం తర్హి [పయోజ
నమ్‌ |! ఉత్తర పదలోపో యధా విజ్ఞాయేత | ధాతు కృతో౬ర్ధో ధాత్వర్థః | కః పునర్థాతు
కృతోర్థః । సాధన మితి” = “అర్థ పదము ఉత్తర పదలోప సమాససిర్ధి కొరకు, ఎట్టు?
ధాతుకృతనుగు నర్థము ధాత్వర్థము. ఏయది ధాతువుచే కలుగ చేయబడిన యర్థము ? సాధ
నము, అనగా కారకము. ఇది సమాధానము. ఆ |గంథ మీ కారికలో వ్యాథ్యానింపబడుచున్నది.
శో ధాత్వర్థైనోప జనితం సాధనత్వేన సాధనమ్‌ ।
ధాతునా కృత మిత్యేనమస్మిన్‌ సూతే (ప్రతీయతే ॥ 581
అస్మిన్‌ సూతే = ఈ ఉపసర్గాత్‌ ఛందసి ధాత్యర్థే అను సూత్రమునందు, సాధనత్వేన డా
కియా సాధనముగా, ధాత్యర్థేన = క్రియచేత, ఊపజనితం = కలిగింపబడిన, సాధనం =
కారకము, ధాతునా కృతమ్‌ = “ధాతువుచేత నిది చేయబడినది” అని, ఇత్యేవం = అని యిట్లు,
పతీయతే = భావింపబడుచున్న ది.
తాత్పర్య వివరణమనులు--- ధాతు శబ్దమున కిచ్చట లక్షణచే ధాత్వర్థమని యర్థము
కాగా ధాతు కృత మనగా, ధాత్వర్థ మగు క్రియచెత చేయబడినది = [పాదుర్భావిత మయినది
యని యర్థము. అదియే సాధనము = కారకము. ఇట నొక శంక కలుగును. కారకము సిద్ధ
రూపము గదా సాధ్య న్వరూపమగు క్రియచే నది యెట్లు కల్పితమగును ? అని. కాని (క్రియ
కారక స్వరూపమును నిష్పాదింపదు. కర్మ కరణాది సాధనముల సాధనత్వము [కియా పేక్షము
నముద్దేళము 1009 వదకౌండము
582]
[కియయే గదా సాథనములను (బవ ర్రింప జేయునది. కాగా [కియచే సాధనము, స్యరూపతః
గాక కారకముగా నిష్పాదింపబడుచున న్నది గాన నది ధాత్వర్థ కృతమగు నర్థము కానోపును.
ఈ విషయము సాధన సముద్దేశమునందు ““పవృత్తి రేవ [ప్రథమం'”” అను కారికచే నిర్దీత
వూర్వుము. 11508111
అవతారిక___ సమాధాన భాష్యమున, “ఉతర పదలోపో యథా విజ్ఞాయేత
అని చెప్పబడినది గదా! ఆ ఉత్తర పదలోప మన నేమి? ఉత్తర పదలోపమును సూత
కారుడు చెప్పియుండలేదే యనిన_
శో॥ య శృబ్దశ్చరితార్థత్వా దత్యంతం న (ప్రయుజ్యతే |
విషయేఒదర్శనా త్తత లోప స్తస్యాభిధీయతే 1] 582
యః శబ్దః = ఏ శబ్దము, చరితార్థత్వాత్‌ = = కృతకృత్య మగుట వలన అత్యంతంన |పయు
జ్యూతే = = “ పయోగింపనే పడదో, తస్య == ఆ శబ్దమునకు, విషయే ఆదర్శనాత్‌ = = [ప్రసంగ
విషయమున నగపడక పోవుటవలన, లోపః అభిధీయతే = లోపము కలిగినదని చెప్పబడును
తాత్సర్య వివరణములు-_-- శబ్దములు అర్థబోధనమునకై [పయోగింపబడును.
కావున ఆర్థ మున్న ఎపుడు ఎన్ని సూ[తకార వా ర్రికకార “వచనము లున్నను వానిచేత శబ్దముల
[పయోగము వారింపబడదు. కాని ఇంకొక దానివలన నా యర్థము తెలియబడుటచే. దాని
అదర్శనము లోపమని వ్యవహరింపబడును. లోపసంజ్ఞా శ్రాస్త్రమునకును నదియే యర్థము.
కాబట్టి ధాత్వర్థః అనుచోట ధాతు కృతః అర్థ ః = ధాత్వర్థః అని వి|గహమును, కృత శబ్దము
నకు లోపమును నని తాత్పర్యము గాదు. “ధాతుళ్చాసా అర్దశ్చి అనియే వి|గహవాక్యము.
ధాతు శబ్దమునకు [క్రియ అర్థము. తత్కృతమయిన యర్థము ఉపచారమువలన నదియే
యగును. మయూర వ్యంసకాది సూ త్రముచే సమానాధికరణ సమాసమే, ధాతు కృత మయిన
యర్థమని పర్యవసి తార్ధము. లేదా ధాతుః ఆర్థః యస్య తత్‌ అని బహు[వీహి వివక్షితమన
వచ్చును. ధాత్వర్థ మగు [క్రియ [ప్రయోజనముగా గలదియని యర్థమగును. కియ సాధ్యము
గాన సాధనకు గల కారకమునకు [పయోజనమగును. అట్టి సాధనమునందు వ ర్రమానమగు
నుపసర్గ కంటె బరముగా వతి _ప్రత్యయము వచ్చునని సూ త్రార్భము నిష్పన్నమగును. అది
స్వార్థమున దివ ర్తించును. 1582
అవతారిక... ఈ విధముగ ఆర్థపద సామర్థ్యము వలన సాధ నమునందును
నర్థము లభించుటవలన, సాధన బోధకమగు వతి (పత్యయాంతము లింగ సంఖ్యలు కలది
యగును. ““సాధనేయం భవన్‌ లింగ సంథ్యాభ్యాం యోక్ష్యతే' - అని అర్ధపద [ప్రయోజనము
వర్టితము. “అది శ క్రిరూపము గదా, కారక శక్తియు, [కియవలె అస త్త్రభూతమే ఆయె.
సాధనమునకు లింగ సంఖ్యా సంబంధ మెట్టు? అను శంకకు సమాధానమును చెప్పుచున్నారు.
[64]
వాక్యపదీయము 1010 వృత్తి
[583
లో క్రయాయాం సాధనే దవే (పాదయో యే వ్యవస్థితాః |
తేభ్యః సత్సాభిధాయిభ్యః వతిః స్వార్థ విడీయతే ॥ 583
కియాయాం = (క్రియలో, సాధనే, దవే = సాధనమయిన, దవ్యమునందు,యే [పాదయః =.
ఏ. (ప్ర, పరా, - మున్నగు నుపసర్గలు, వ్యవస్థితాః = వాచకములుగా (పవృ త్రములయి
యున్నవో, సత్త్వాభిధాయిభ్యః = ద్రవ్యమును జెప్పు, తేభ్యః = ఆ, (ప పరా - మున్నగువాని
కంటె బరముగ, స్వార్థ = స్వార్థముసందు, వతి; విదీయతే = వతి (ప్రత్యయము విధింపబడు
చున్నది.
తాత్సర్య వివరణములు--- సాధన మనగా నిచట సాధన శక్తికి ఆశ్రయమగు
(ద్రవ్యము అని భావము. కారక శ క్రికిని తద్యాశయమగు [దవ్యమునకును అభేదము భావింప
బడును, పాది ఉపసర్గలు క్రియాసాధనము లచే ఆక ర్షింపబడిన [దవ్యములకు వాచక ములు.
వానికం టె బరముగ స్వార్థమున నీ వత్మిపత్యయము వచ్చును. కాగా నిపుడిది సత్వరూపమగు
(ద్రవ్యమును బోధించును. అందువలన లింగ సంఖ్యల సంబంధ ముపపన్నమగునని తాత్చ
ర్యము. 55681
అవతారిక. పాదులు [కియా విశేషములను ద్యోతనచేయును అనియే నిశ్చితమై
యున్నది గాని, వానికి [ద్రవ్యమును బోధించు సామర్గ్య్యమున్నటు లేదే, అని ఆశంకించి
థల రా
చెప్పుచున్నారు.
శో॥ | పతంయేన వినా [పాది స|తారే న | పయుజఃతే !
భేదేన తు సమాథ్యానే విభాగః పరికల్పితః ॥ 584
(పత్యయేన వినా = [ప్రత్యయము లేకుండగ, (పాదిః = ఉద్‌, ని, మున్నగు పాది, తతో
అరే = ఉద్దతములు, నిగతములు - అను నా యర్థమునందు, న, [ప్రయుజ్యతే = = [పయోగింప
బడరు, భేదేన, సమాథ్యానే తు = (పకృతి (ప్రత్యయ విభాగము చేసి అన్వాఖ్యానమునందు,
విభాగ పరిక ల్సితః = విభాగము కల్పింపబడినదే గాని ఆది అఖండమే.
తాత్పర్య వివరణములు--- “వ్మిగహ వాక్యమునందు నియతములగు ధర్మములు
కొన్ని వృ త్తిపదమునందు భాసించునవి గొన్ని, వృత్తి వాక్యములు రెండింటను భాసించునవి
మరికొన్ని - అని యిట్టు శబ్ద శ క్రిని గూర్చిన నియమము గలదు. “__వాక్యే౭ పినియతా
ధర్మాః కేచి ద్యృతొ ద్వయో స్తథా” - అని ఈ సముద్దేశమున శి6 వ కారికలో ఆ విషయ
ముపపాడితము. కావున, విగహ వాక్యమునందు [పయు క్రములయిన [పాదులకు దవ్యమును
బోధించు శక్తి లేదు. కాని ఏకార్థీభావ సామర్థ్యమునందు వృత్తి విషయమున ఆ శక్తి వానికి
కలుగును. ఉద్వతః నివతః అనునవి అఖండ శబ్దములు.
(పకృతి [ప్రత్యయ విభాగము చేసి అన్వాఖ్యానము చేసినపుడు, అందు (పకృతి
భాగమునకు [కియా సాధన ముపసర్ణనముగా గల |దవ్య మర్గమనియు, అదియే [ప్రత్యయ
భాగమునకును నర్థము, వేరర్థము లేద సేయు దెలియును.
నముడేశము 1011 పడకాందము
586]
శబముల యన్వాఖ్యానము లోకసిద్ధమగు నర్గమును బట్టియే గదా. ఉపసర్గలకు వృత్తి
విషయమున నిది స్వభావమని, సూ తమునందలి యర్థపదము బోధించును. అది లేనిచో,
శబ్దమునందు కార్యము సంభవింపదు గాన క్రియ [ప్రతీతమయినను, అది, సాధన శ కిని,
నతో అవినాభూతమై యుండుటవలన బోధించినను, దానితో అభిన్నమయిన్న |దవ్యమును
బోధింపదు. అర్థపదమువలన [ద్రవ్యము యొక్క_ |పతీతి సంభవించును. అదియే తత్సలము:
1158 4॥
అవతొరిక_. సాధన శ బ్రమునకు కారక శ్రి మ్మాతమె అర్ధమయిన, అపుడు--
లో॥ అనంగీకృత స_త్త్యం తు యదిగృహే్యత సాధనమ్‌ ।
విభ క్తిభిర్నయోగః స్యాత్‌ యథైవ తసిలాదిషు ॥ 585
అనంగీకృత స త్త్యం=ఆ శయమయిన [ద్రవ్యము [గహింపబడనిదై, సాధనం యది గృ హ్యేత
= సాధన శ క్రి మా|త్రమే [గహింపబడినచో, తసిలాదిషు యధదై వ = తసిల్‌ (పత్యయాంత
తల్‌ [పత్యయాంతముల వలె, విభ క్రిభిః = సకల విభక్తులతోడను, యోగః నస్యాత్‌ =
సంబంధము లేకపోయెడిది.
తాత్పర్య వివరణములు--- “తతః అనునది తసిలంతము. “తతి అనునది
[తలంతము. ఇవి పంచమీ సప్తమీ విభ క్త్యర్ణ (పధానములయిన అవ్యయములు. అసర్వ విభ క్తి
తద్ధితాంతములు. సకల విభక్తి సంబంధము వానికి ఉండదు. ఏకవచన మొక్కటియే
యుండును, “ఉద్వత్‌ ' 'నివత్‌ * _- అను నీ వత్యంతములు గూడ [దవ్య [పధానములు కానిచో
లింగ సంఖ్యలు లేకపోవును. బహువచనాంత [పయోగిమ నుపపన్నమగును.
సూ తమునందలి అర్థ్మగహణ బలమున, సాధన మ[పధానమయి (ద్రవ్యము (పధాన
ముగ వాచ్యమగును. సత్తవచనత లభించును. కర్మకరణాది సంబంధమున సర్వవిభ క్తి
యోగము కలుగును. బహువచన ముపపన్నమగును. అర్థ మొక్క-టియే అయినను, తద్వాచక
శబ్దములు భిన్న భిన్నములయినపుడు లింగ భేదము విరుద్ధము గాదు--ఏకాగ్థె శబ్దాన్యత్వాత్‌
దృష్టం లింగా న్యత్వమ్‌. 15051
అవతారక____ అయినను, స్వరాది గణమునందు వతి|పత్యయము పఠింపబడుట
వలన అవ్యయత్యము (పా ప్రించుచున్న దే యనిన చెప్పుచున్నారు.
లో పాఠాదై రవిభ క్రిత్యం వత్య న్తేష్వనుగమ్యతే |
తేషా ముద్వత ఇత్య(త వక్తవ్యా స విభక్తితా ॥ 586
యైః = ఎవరిచేత, వత్యంతేషు = వతి పత్యయాంతములందు, పాఠాత్‌ = స్యరాది పాఠము
వలన, అఆవిభ క్రిత్యం = విభ క్రి రాహిత్యము, అనుగమ్యతే = అంగీకరింప బడునో, తేషాం
= వారికి = వారి మతమున, ఉద్యతః ఇత్యత = “ఉద్యతః' - అనుచోట, సవిభ క్తితా =
విభక్రి యోగము, వ క్తవ్యా = అపూర్వముగ చెప్పవలసినదగును.
వాక్యపదీయము 1012 వృత్తి
[ 586
తాత్పర్య వివరణములు- లోకమునందు పయోగములలో విభ క్రీ విరహితము
లుగ నగపడు వానికి అవ్యయ సంజ్ఞ చెప్పబడుచున్న వి. స్వరాదులందు వతి (పత్యయమును
బఠించుటవలన అవ్యయ సంజ్ఞ కలిగిన, తదంతములు విభక్తి రహితములు కావలెను. “అవ్య
యాదాప్‌ సుప” (2-4-82) అను సూ[తముచే విభ క్తి పత్యయమునకు లుక్కు_ రావలెను.
ఆందుక ని సవిభ క్రికతను (పతిపాదింపవలసి యుండును. “ ఉపసర్గాచ్చందసి ధాత్వర్థ”' అను
(పకృత సూ[తమునందలి అర్థపదము వలన అవ్యయత్వము [పా ప్రింపదు. ఇట వతి |పత్య
యముచే [ద్రవ్యము బోధింపబడుచున్నది గాన నిది సత్వవచనము. కావున నవ్యయ సంజ్ఞ
(పవ ర్తింపదు, స్వరాది గణపాఠము వలన నవ్యయ సంజ్ఞ “తేనతుల్యమి'త్యాది సూత విహిత
వతి పత్యయాంతముల కే యని భావము. 1586॥
అభోతారిక_ ఇంతవరకును వతి |పత్యయ పరిక్ష చేయబడినది. ఆ ప్రసంగ
మున, విషయాంతరమును మహాభాష్యమున విచారింపబడిన దాని నుపపాదించుచున్నారు.
వా ర్రిక కారుడు, “స్రీ పుంసాభ్యాం వత్యుప సంథఖ్యానంి' అని యొక వా _ర్హికమును బరించెను.
“స్రీః పుం శబ్దములకం టె బరముగా, వతి (పత్యయనమునకు, తుల్యార్థ మున, ఉపసంఖథ్యా
నము కర్తవ్యము - అని యా వార్తికమున కర్భము. “తేనతుల్య మిత్యాది సూత్రములచే నేల
సిద్ధింపదు ? అనగా, “స్రీ పుంసాభ్యాం నణ్‌ స్నొ భవనాత్‌ (4-1-87) అను సూత
ముచే, భవనమను నర్థమునకు బూర్వము ఆయా సూ|తములందు నిర్దశింపబడిన ఆర్థము
లందు, క్రీ శబ్దమునకు “నక అను |ప్రత్యయమును, పుమ్‌ శబ్ధమునకు స్నళ్‌ అను |పత్య
యమును విధింపబడినవి. ఆపత్యాద్యర్థములందు సామాన్యవిహితములగు నుత్సర్ల (పత్యయము
లను బాధించి ఆ శబ్దముల కా _(పత్యయములు వచ్చునట్లు, వత్యర్థమునందును, వతి పత్యయ
మును బాధించి నః సఖ |పత్యయములు రావలసియున్నవి. అపుడు గ్రీవత్‌, పుంవత్‌
అను రూపములు సిద్ధింపక హోవును, అందువలన నా శబ్బ్దములకంకె బరముగ వతి పత్యయ
ముపసంఖ్యేయ మగును. 'వత్యుప సంథఖ్యానమ్‌' అను వా ర్రికాంశమున, “వతి అను పదము
నకు “వతి ప్రత్యయార్థముని అని యర్గము. ఉపసంఖ్యానం అనగా, నజ్‌ స్నజ్‌ [ప్రత్యయ
ములకు వచనముచే విధానము అని యర్థము. “కర్తవ్యమ్‌ అయధ్మాహారము. లేదా “వతి =
వతి ప్రత్యయము విధీయమానమయినపుడు, స్రీ పుం శబ్దములకు గూడ నది విధేయము అని
యర్థము. అపుడు “వతి” అనునది సతిస ప్రమి యనుట.
ఈ వా ర్తికము మహాభాష్యమున |పత్యాఖ్యానము చేయబడినది. “ఆచార్య (పవృ తిః
జ్ఞాపయతి, న వత్యగ్థ నజ స్నజఖౌ భవతః | యదయం న్ర్రియాః పుం వదితి నిర్దేశం కరోతి |
ఏవ మపి న్ర్రీవదితి న సిధ్యతి. యోగా పేక్షం జ్ఞాపకమ్‌”' - అని అచట భాష్య [గంథము.----
'ఉపసంఖ్యాన మక్క_ర లేదు. '“*న్రియాః పుంవత్‌'' అను సూత్రమున “పాణిని పుంవత్‌”
అని వతి (పత్యయమును చేసియే, “పుంసా తుల్యమ్‌” అను నర్భమును తెలియజేసెను. ఆ
నిర్దశము వలన, వతి (పత్యయార్థమున నజ్‌ స్నజ్‌ (పత్యయములు ప్రవ ర్తింపవు అని
సము దేశము 1013 పదకొండము
58", 588, 589 ]
పాణిని జ్ఞాపన చేసెనని భావము. అందువలన 'న్రీవత్‌' అను రూపమును సిద్ధించును = ఆ
విషయ మెల్ల ఈ [కింది మూడు కారికలందు వ్యాఖా నింప బడినది.
లో వత్యర్థం నావగాహేతే పుంపదిత్యస్య దర్శనాత్‌ 1
నజ ్సస్నళా వపవాదస్య బాధకం తన్నిపాతనమ్‌ ॥ 587
లో॥ ఎతము(త్రా-మతో నూనం వత్యర్ధం నజ స్నళఖ్లా వితి |
తయోః (ప్రవృత్తా వుత్సర్ణో బాధనాన్నోపపద్యతే [1 588
శో నజఖ్‌ స్నఖా విహిత యేన స యోగో నావగాహతే |
వతి (పకరణం తద్ది లింగమేవం సమర్థ్యశతే it 589
“పుంవత్‌ ”* ఇత్యస్య = “'పుంవత్‌ * అను సూత నిర్దేశము, దర్శనాత్‌ = కనబడుట వలన,
నజ స్నజొ =నక్‌, స్నణ్‌ = అను [పత్యయములు, వత్యర్థం = వతి [పత్యయార్శమగు
తుల్యార్థమును, న అవగాహేతే = (పవెశింపవు = తమకు విషయమును జేసికొనవు, తత్‌
నిపాతనమ్‌ = ఆ 'పుంవత్‌* అను నిపాతము, అపవాదస్య బాధకమ్‌ = అపవాదయగు
'స్నజ్‌”' విధాయకమునకు బాధకమగును.
నూనం = నిశ్చితముగ, నజ్‌ స్నజౌ=నజ్‌ స్నజ్‌ పత్యయములు, ఏతం
వత్యర్థం = ఈ వతి (ప్రత్యయార్థమును, ఉత్‌ కొమతః ఇతి = దాటి, వదిలిపెట్టి ఫోవును ఆది
నిశ్చితమనుట, తయోః |పవృతౌ = అట్టుగాక అవియే (ప్రవర్తించిన బాధనాత్‌ = అవి వతి
[ప్రత్యయమును బాధించును గాన, ఉత్సర్గక = బాధ్య శాస్త్రమునకు (పవృత్తి, న, ఉపపద్యతే
= ఉపపన్నము కాదు.
యేన =వఏ నూత్రము చేత, నజ్‌ స్నజా = నల్‌, స్నళ్‌ - అను [ప్రత్యయ
ములు, విహితౌ = విధింపబడినవో, సః యోగిః = ఆ సూూతము, వతి ప్రకరణం = వతి
[ప్రత్యయ |పకరణమును, న అవగాహతే = స్పృశింపదు, ఏవం హి = అని యీ విధముగ,
తత్‌ లింగం= ఆ 'పుంవత్‌ి అను జ్ఞాపకము, సమర్థ్యతే = సమర్థింపబడును.
తాత్సర్య వివరణములు- “న్రీయాః పుంవత్‌ భాషిత పుంస్కా-త్‌ అనూజ్‌
సమానాధికరణే - స్రియామపూరణీ (పియాదిషు” - (6.8.84) అని సన్యూతము. అందు,
“పుంవత్‌ ' అని నిర్షశింపబడినది. నిర్దేశమనగా ఉచ్చారణము. ఆ నిర్దశము వలన, వత్యర్థ
విషయము నుండి న్‌ స్నజ్‌ [పత్యయములు తప్పింపబడినవని తెలియుచున్నది. వత్యర్థము
నందు గూడ నివి [పవ ర్తించిన, వతి |పత్యయమున కపవాదములగును గాన నిక వతి ప్రత్య
యము వినబడకయే పోవును. కాని, ఆ సూత నిర్దేశమున వతి ప్రత్యయము వినబడుట
వలన, ఆ |పత్యయముల కిది విషయము కాదని జ్ఞాపితము.
వాక్యపదీయము 1014 వ*తీ
ఈ జి
[ 587, 568, 589
హోనిండు. నిర్దేశమువలన వతి |పత్యయమును, యథా ప్రా ప్రములగు నా |పత్యయ
ములును గూడ రావచ్చు ననరాదా యనిశ, ఆ నిపాతనము వానికి బాధకమే యగునని, చెప్ప
బడినది. '“బాధకం తన్ని పాతనమ్‌'. 1597
నిపాతలును అపవాదల వంటివే. కనుక వతి |పత్యయమే వాని కపవాదమగును.
అవియే అపవాదములయిన, [ప్రబల శ|తువు లున్న పుడు, దుర్భలమగు ఈ ఉత్సర్గ మెట్టు
నిలువగలదు? నిలిచినదనిన, నవి దీని జోలికి, రావను నిశ్చయము కలదనుట. అపవాద
శాస్త్రము, తాను [ప్రవర్తించుచు, స్వవిషయమున సామాన్య శాస్త్రము (పొ ప్రింపదని సూచించి
నళ్తే. నిపాతనము గూడ యథా |ప్రాప్తములగు [పత్యయములను ఇట బాధించును. సర్వాధి
సూత్ర భావమునందు ''నిపాతన మక్యేవం జాతీయక మేవ. బాధకాన్యేవ నిపాతనాని'' అని
వ్యవస్థాపితము. కావున వత్యర్థమున = పురుషునివలె యను నర్ధమందు “పౌంస్నమ్‌' అను
రూపము సాధువు కాదు. 1150851
ఈ “పుంవత్‌ ' అను నిర్లేశమను లింగము = ఆనగా అనుమానము = అనగా జ్ఞాప
కము, “ప్రీ పుంసాభ్యాం నక స్నజొ _ భవనాత్‌” (4-1-87) అను సూతము, వతి
(పత్యయార్థ విషయము నా కమింపదు ఆని జ్ఞాపనము చేయును. అందు కారికలో వతి |పక
రణము నని చెప్పియున్నది. అనగా *' న తుల్యం [కియా చేద్వతి ౪” (5-1-116), “తత
త స్యేవ” (5-1-1186), “తదరమ్‌'' (6-1-117) అను మూడు సూ తముల విషయమును
హా
ఆ|కమింపదని భావము.
కనుక యోగా పేక్షం జ్ఞాపక మ్‌”? అను భాష్యకారుని వచనమునకు, “యోగా న
పే్షత ఇతి = యోగా పేక్షమ్‌' = మూడు సూ(తములకును సంబంధించునది యనియు
నర్గముగా నోపును.
(పదీప [గంథమునందు, “స్రీ పుంసాఖారం' - అను యోగము వత్యర్థమునందు
[బవ్రరింపదను నర్ధమునకు, “పుంవత్‌* అనునది జ్ఞాపకము. కావున త్రీ శబ్ద విషయమున,
నణ్‌ [ప్రత్యయమును గూడ నిది బాధించును. కాగా స్రీవలె నను నర్భ మున, 'స్రీవత్‌' అను
రూపమే సాధువుగాని “స్తెణమ్‌' అను ప్రయోగము సాధువు గాదు. “పుంవత్‌' అని సూ[త
మున నుచ్చరింపబడుట వలన నది “స్నజ్‌” [ప్రత్యయ విషయము మా[తమే యనుకొనరాదు.
ఆని వ్యాఖ్యానింపబడి నది. 16891
అవతారిక. ఉపమాన సమాస విచారము (పధాన (ప్రస్తుతము. ఆ |పసంగ
మున [పా పమయినది వతి ప్రత్యయ విచారము. ఈ ఉపమాన విచార సందర్భములో పరీ
క్షింప వలసిన విషయాంతరమును గలదు. అది యేదియన-_ అనేకములగు నుపమేయముల
కుపకారకముగ గనొకే యొక ఉపమానముపా త్రమయిన వాక్యమునందు, ఉపమేయము
లనేకము లగుటచే, ఉపమానములను గూడ నన్నింటిని గల్పింప వలయునా ? లేక, ఒకే
యుపమాన ముపకరించునా ? అని సంశయము కలుగును. ఆ విషయము పరీక్షింపబడును.
నముద్దేళము 1015 పదకొండము
590 ]
శో॥ అభేదే నోపమానస్య భిన్నార్తోపనిపాతితా |
గా థి
ఊహ _స్తదోసమానానా మంగవన్నో పలభ్యతే || 590
ఉపమానస్య = ఉపమానమునకు, భిన్నార్థోప నిపాతితా = వేరు వేరు ఉపమేయముల కుపక
రించుట యనునది, ఆభేదే న భవతి= అభేదము చేతనే = తన కనేకత్యము లేకుండగనే,
సంభవించును, తథా = ఆ విధముగనే, అంగవత్‌ = శరీరావయవములకు వలె, ఉపమానానాం
= ఉపమానములకు గూడ, ఊహః = ఊహ = అనగా వచిన భేదకల్పన, న ఉపలభ్యతే ==
అగపడ లేదు. =
తాత్పర్య వివరణములు--- !పధానములునుు (గుణములును = అనగా) ఆ|పధాన
ములును నని రెండు విధములుగ పదార్థము లుండును. అందు గుణములు |పధానమున కుపక
రించుటకై |పయోగింపబడును. ఆ ఉపకారమున కనుగుణముగ గుణములు తమ్ము సవరించు
కొనును. అది న్యాయము. ఉపమాన మొక్క_టియే నిర్ణశింపబడినను నది యనేకోపమేయముల
కుపకరించుటకు సమర్గమయినచో నది మారనక్కర లేదు. అనగా తాను ననేకోపమానము
లుగా కాజనిలేదు.
యాగములు [పకృతి యాగములు, వికృతి యాగములు నని రెండు విధములు,
సకలాంగోపదేశములు కలవి [పకృతి యాగములు. వికృతి యాగమున 'ఊపహాచే గొన్ని
యంగములు పకృతి యాగముల నుండి సంపాదనీయము లగును. శబ్దముల లింగవచన
భేదము గూడ వికృతులలో కల్పింపబడవలసి యుండును. కాని ఉపమాన పదము లుపమేయ
ములను బట్టి వచన భేదమును గల్పించుకొనుట సమ్మతము గాదు. శరీరావయవ వాచకముల
కును జాతివాచకముల పేళ్ళకును, ఉపమాన శబ్దములకును, ఇందియ వాచకములకును
“ఊపహ' యుండదని ఊహ సం (పదాయజ్ఞుల ఆమ్నాయము, “అంగాని, జాతినామాని, ఉపమా
ఇం[దియాణి చ, ఏతాని నోహం గచ్చ ని” ఆని చెప్పుచున్నది.
అంగములకు ఊహా” లేదనుటకు వై దికోదాహరణము--
'“'యత్పపర్మాయుమకృతో రోవాపద్ని -
రాహతాగ్నిర్మా తస్మాదే న సః పమోచయతు' '
అని మం తము = ఇదియే--
"యత్సశుర్మాయుమకృతో రోవాపద్ధి రాహతే ।
ఆగ్నిర్యాతస్మా దేనసో విశ్వాన్‌ ముంచత్వం హసః 1
అని ముద్రితమయిన త్రెత్తిరీయ సంహితా (గంథమున నగపడుచున్నది.
(పకృతి యాగమున నొక్క పశువునకే ఉపాలంభము. కనుక అది ఏకపశుకము,
వికృతి యాగములు ద్విబహుపశుక ములు.
వాక్యపదీయ ము 1016 వృత్తి
[591
రెండు పశువులు గల వికృతియాగమున, పశు శబ్దము “పశూి అని ద్వివచనాంత
ముగ నూహింపబడినదే గాని *“ఉరః అను అంగవాచకము “ఉరసీ” అని మార్పబడలేదు.
అంగి భేదమువలననే అంగము సంభ్యాభేదము సిద్ధించునని తాత్పర్యము. బహుసకుకమగు
వికృతి యాగమునందును, “*పశవఃి అని మారినను, 'ఉరాంసి” అని అంగవాచకమునకు
మార్పు లేదు-
ఇది అంగ నామముల కూహ లేదనుట కుదాహరణము. ఇ క్రై ఉపమానవాచకముల
కును నది లేదు. చూడుడ.--
మం॥ “కశ్య కేవాంసా అచ్చి[దే (శోణీ కవషోరూ సేకవర్డే''
అని మం్యతము ఇందు, కశ్యప, కవవ, |సేక అను నివి మూడును ఉపమాన వాచకములు.
కశ్యపమనగా కచ్చపము = తాబేలు కవవష మనగా నొక జాతి చేప. _సేక మనగా కరవీరము
= గన్నేరు. అట ఉపమేయముల లింగ సంఖ్యలను బట్టి ఉపమానములకు మార్చు లేదు.
15901
అవతారిక... ఉపమానముల కుపమేయములను బట్టి లింగవచన భేదము ఉండ
టోదను విషయమున నింకొక వైదిక సంవాదమును జూడుడు.
శ్లో॥ గవేధుకే చరౌ దృష్టా గోవికర్తాకవాపసయో |
పశూరుుద ఇవహ్యేళా విత్యేకవచన (శ్రుతిః ॥ 591
గవేధుకే = త్వణములలో నొక జాతిచే సంస్క_రింపబడిన, చరౌ = చరుయాగమునందు,
గోవికరాక్షవాపయోః = గోవికర్తుడు, అక్షవాపుడు అను వారికి, ““పకారుద ఇవహ్యేతౌ''
= అను నీ మంతభాగమునందు, రుద ఇతి ఏకవచన [శుతిః దృష్టా = “రుుద౭ అని ఏక
వచనాంతమె ఉపమానముగ నగపడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు---- మం॥ “రుద ఇవైతౌ గోవికర్తాక్షవాపొ పహ అభి
మన్యేతే'” అను మం్యతము వేదమున గలదు. గవేధుక మనగా నొక జాతి గడ్డి. దానితో
సంస్కరింపబడిన హవిస్సు గల యొక చరు[దవ్యక యాగము. అందు, గోవికర్తుడు, అక్ష
వాపుడు అని ఇద్దరు, యజ్ఞ పకుచ్చేదకులు. గోవును చేధించువాడు గాన, గోవికర్తుడు,
అక్షము లనగా తాం(డ్ర చెట్టు గింజలు. వానిని భూమిలో చల్చువాడు ఆశక్షవాపుడు. వారికి
రుదు డుపమానముగా చెప్పబడినాడు. కాబట్టి మంత దృష్టమయిన యీ ఏకవచనాంతోప
మాన శబ్దము వలన, ఉపమానము, ఏకవచనాంతముగనే అనేకోప మేయముల కుపస్కా.రేక
మగునని తెలియుచున్నది, బ్‌ 15911
అవతారిక... ఉపమేయము లనేకములయినపు డుపమానములును ననేకము
అయిన.
వాక్యప దీయము 102 (దవమ్య
[16
అనతారితో___ ఉపసిషదములలొ ఆత్మశబ్దముచే చెప్పబడెడి పర్మబహ్మమే ఇచట
(దవ్యళబ్దారము. ఆడియే ఎల్ల శోట్టములకు వాచ్యము కాగలదని చెప్పుచున్నాడు.
లో వాచార్టి సా సర్వ శజ్లానాం, శబాశ్చ న పృథ కత 8 |
అపుథ కే ఇచ సంబన సయో వ 16
ఎథ_క్త్‌ పద సంబన్హ స్త ర్నానాత్మనోరివ ॥
సా=ఆ పరాపకృతియే, సర్వశబ్లానామ్‌ = ఎల్టి శబ్బములకు, వాచాక వాచ్యమగుచున్నది.
శ బ్రములు అట్టి దవ్యమునే టో ధించుచున న్నవని భావము.
of
శబ్లాః -- చ = శబ్ద
(ఓ uy
పృథక్‌ = బెదగా, న = లేవు. ఈ యభి[పాయమును “శబ్ద తత్త; అ యదక్షరమ” అని
: భముననే భర్త హరి వ్యక్త పరచెను
బములు కూడ, తతః = ఆ (బహ్మ రూపమగు [దవ్యము కంటె
Fy
0
ళా
—
య
0
తయోః = ఆ రెంటికి అనగా శబ్దమునకు [ద్రవ్యమునకు, సంబన్ధః = సంబంధము
అనగా వాచ్యవాచక భావుఏనెడి సంబంధము, నానాత్మనోః + ఇవ = వేరువేపుగా నుండెడి
పదార్భములకు వలె, (ఘటతె) = కుదురును.
అ అవిద్యావశ మున ఆయా ఉపాధులచే క ల్పింపబడిన భేదమును అనుభవించి వ్యవహా
రము జరుగు చున్నది. కాగా ఉపాధినిబట్టి (బహ్మమే నానా రూపయున కాని" ఎంచుచున్నది.
కాబట్టి ఎల్హశ బ్దక ములకు (బ్రహ్మమే విషయమగును ఉపాధులను విడూచెన ఆవ త్రము శ
మునకు విషయము కాదు. ఆత్మ, |[బహ్మ, తత్త్వము. మున్నగు శ శబ్ద ముము పర: బహ్మ్యమున
సన్నిహితములు, ఘటాది శబ్దములట్టివికావు.
Wo
ఘటము, పటము పరసారము భిన్న ములు. కనుక వానికి సంయాగో సంబంధము
కలుగును. అర్రే శబ్దము, [దవ్యవ బు ఈ రెండు ఏకదూ పములై నప దాడికి సంబంధము
ఘటిల్సును. 11161
అవతారిక ఇటదియంతయు ఇం జాలమువత కాని ంచుచున్నూ ది | ఘటపటాదు
అకు భేదము కంటికి పత్యశ్న
యెట్టు? ఆవి అసతక్ణములెట్టగును? 'బహముకంటికి కానరాదు. చెవికి వినబదదు. he బహ
మున్నట్టు ఎట్టు విశంసింతము ? అను (పశ్నకు సృహ ద
చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో ఆత్మా పరః (పియో 'ద్వేష్యో వకా వాచ్యం [వయోజనమ్‌ |
౧౧ అటో
విరుద్దాని యథ కస్య స్వస్నే రూపాణి చేతసః ॥ 17
అజన్యని తథా నిత్యే పౌర్వాపర్యవివర్డి తే |
తత్తే జన్మాదిరూపత్వం విరుదముపలభ్యతే ॥ 18
ఎలి న
సముద్రేశము 1017 పదకొండము
592 |
శో ఉసమానస్య భెదాచ్చ బహుషు స్యాదజో విధిః |
కాళ్యపా ఇతి లోపస్సా్య తథా (సతికృతిష్వపి ॥ 592
ఉపమానస్య = ఉపమానమునకు, భేదాత్‌ = అనేకత్వమువలన, బహుష = బహ్వర్హమునందు,
అఆః విధిశ్చస్యాత్‌ = “అల్‌ అను [ప్రత్యయ విధానమయ్యెడిది, తథా == ఆ విధముగా,
(పతి కృతిష్వపి = (పతికృతులు ఒక వ్యక్రికి బొమ్మలు, పోటోలు, విగహములు ఆర్థమయి
నపుడును, కాశ్యపాః ఇతి = 'కాశ్యపాఃి అను రూపమునందు, లోపః స్యాత్‌ = అజ్‌ (ప్రత్య
యమునకు లోపము వచ్చెడిది.
తాత్పర్య వివరణములు._- “యజకోశ్స” (2-4-64) అని యొక సూూతము.
“గర్గ మున్నగు [పాతిపదికములకు, “గర్లుని సంతానము అను నర్గమున “యక్ష” అను
(పత్యయము విహితము. అక్ష, “విది = మున్నగువానికి “అక్‌” ప్రత్యయము విధింపబడినది.
'గార్గ్య' బైద మొదలగునవి తదంతములు. [పవరాధ్యాయమున (పసిద్ధములయిన గోత్రము
లను బోధించు పదములు. గార్డ్య గో[తమువారు బైద గోోతమువారు అందరు గదా. ఆగర్గబి
దాపత్యము లనేకములను జెప్పదలంచినపుడు 'గార్ల్యుడు' - అనునట్టు. గార్గ్యులు ఆనరు.
గర్గ్లులు అందురు. అర్హ బిదులందురు. . అనగా బహుత్వమున, ఆ (పత్యయములు * రెండును
లోపించునని ఈ సూత్రము తెలియజేయును.
“'యణక్లోశ్స' అను సూ|తములోనికి పూర్ణ సూ|తము నుండి “బహుషు' అను
పద మనువర్తించును. ఆ (పత్యయములు బహుత్వమును తెలియచేసినపుడు వానికి లుక్కాగు
నని యర్ధమా ? లేక తదంతముల బహుత్వముననా ? అని _పశ్నించి, మొదటి పక్షమున,
ఒక గార్గ్యుని అపత్యములు, అని వివక్షించి నపుడును, ఇద్దరు గార్ల్యుల సంతానములను చెప్ప
దలంచినవుడును లుక్కు. రాకపోవును. ఎందువలననగా నచట గార స్య, అపత్యాని,
గార్గ్యయోః అపత్యాని” అనుచున్నారు గదా. య|కాత్యయ మచట ఏకవచనాంత ద్వివచ
నాంతముల కంచె బరముగ నుత్పన్న ము గదా అని యాశేపించిరి. తదుపరి _ *పోనిండు.
యజణజంతముల బహత్వమున లుక్కు. వచ్చునందము' - అని సవరించి బదులు చెప్పబడినది.
దాని పెనను మరల నాక్షేపము గలదు.
'అట్టనుటకు పీలు లేదు. ఆపుడు “కాశ్యపాః' అనుచోట అజ్‌ [పత్యయమునకు
లుక్కు రావలసి వచ్చును. ఆది వచ్చినచో “కళ్యపాః' అనియే యగును. 'కాశ్యపాః' అను
టయే సమ్మతము = అని [పత్యాషేపము చేయబడినది.
“కాళ్యప్తాఃి అన నేమి యర్థమో చూతము. కశ్యప మహర్షి అపత్య మొకడు
కాశ్యపు డనబడును. ఆకాశ్యప శబ్దము, అజ్‌ (పత్యయాంతము, “కాశ్యపునివంటి (పతి
కృతులు?” _ అను నర్ధమున 'కాశ్యపాఃి (కాశ్యపులు) ఆని యగును. పతికృతు లనగా
బౌమ్మలను కొందము. అపుడు, “ఇవే |పతికృతొ'' (5-8-96) ఆను స్నూతముచేత “కన్‌”
అను (ప్రత్యయము |పతికృతి బోధకము వచ్చి, ““జీవికార్థే బాపణ్యే'”' (5-8-99) అను
వాఠ్యపదియము 1018 వృ శ్రీ
[593
సూతముచే, లుప్త మగును. కాగా కాళశ్యపుని పతికృతులు (బొన్ములో, పోటోలో) అను నర్భ
మున *కాళ్యపాఃి అని యేర్చడినది.
ఇచట మొదట అజంతమగు “కాశ్యపః ఆనునది ఒక అపత్యమునే తెలియజేయు
నది, కన్పత్యయమునకు 'లుప్పు' వచ్చి లోపించిన తరువాత, అజుంతము బహు పతికృతు
లను చెప్పుచున్నది. కనుక రెండవ పక్షమున అజ్‌ (పత్యయమునకు “లుక్కు” రావలసి
యుండును, “క శ్యపాః అనవలసి యుండును. “కాశ్యపాః” అను రూపమే సమ్మతము,
అని “*తదాజస్య బహుషు శేనై వాన్రయామ్‌”” (2-462) అను సూ[తములో మహో
భాష్యమున విమర్శింపబడినది.
పకృతమునకు వత్తము-- ““అజక్‌ యః బహుషు తస్య లుక్‌” = “బహ్వర్థ బోధ
కము అక్‌ (పత్యయమయినపుడు దానికి లుక్కగును* = అని యొక వ్యాఖ్యానము. ““అజున్తం
యదృహుషు, తదవయవస్య అజుః లుక్‌ '*” అని మరియొక వ్యాఖ్యానము. ఇట మహాభాష్య
మున మొదటి పక్షమే స్థాపితము. ఉపమేయముల భేదమువలన ఉపమానములు గూడ భేదించు
ననిన, ఉపమేయములగు పతికృతులు, అనేకములు గాన, ఉపమానమయిన కాశ్యపులును
ననేకులయిన, ఆజ్‌ |పత్యయ మచట బహ్యర్థ బోధకమగును. అపుడు మొదటి వ్యాభ్యానము
నను లుక్కు. రావలసియుండును. అది భాష్య విరుద్ధము. (పతికృతు లర్ధమయినపుడు
“కళ్యపాః' అని ఆనిష్టరూపము [ప్రస క్రమగును. అందువలన ఉపమేయములకు భేదమున్నను
ఉపమానములు భేధింపవని సిద్ధాంతము. 1592 ॥
అవోతారి క... 'కాళ్యపః ఇవ పతికృత యః = కశ్యపుని ఆపత్యమువంటివి
[పతికృతులు - అను స్థలమున 'కన్‌' [పత్యయమునకు 'లుప్పు' వచ్చిన తరువాత, లుబంత
మునకు లింగవచనములు క|న్పత్యయ పకృతికివలెనె ఉండునని చెప్పబడుటచే, “కాశ్యపః”
ఆని ఏకవచనాంత మే _పయోగార్హము గదా ? “కాశ్యపాః' అని యెట్లగును ౭- అను (పళ్న
యును దానికి సమాధానమును ఈ కారిక పూర్వో త్తరార్థములచే (పతిపాదింపబడినవి,
చూడుడు--
ల్లో॥ ఏవం తు యుక్రవద్భావా దత్రైకవచనం భవేత్‌ ।
ఏవం తు = ఉపమేయములు భిన్నముల్రై నను నుపమాన మేకవచనాంతమే అయిన, యుక్తవ
ద్భావాత్‌ = యు క్తవద్భావము వలన, అత = “కాశ్యపాః' (కాశ్యపుని (పతికృతులు) అను
చోట, ఏకవచనం భవేత్‌ == “కాశ్యపః” అని ఏకవచనము (పా ప్తించుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు-- ““లుపియుక్త వద్వ్య క్తి వచన” (1-2-51) అని
అతిదేళ సూ[తము. లుప్పు వచ్చినపు డా లుబంతమునకు లింగవచనములు (పత్యయార్థ
యు క్రమగు (పకృత్యర్థ మును బట్టి (ప్రవ ర్తించునని యర్థము.
“కాశ్యవుని వంటి | పతికృతులు' అను నర్థమున, [పతిక్సుతులు అనేక ములయినను,
ఈ అతిదేశ సూ|తముచే ఏకవచనమే రావలసియున్నదని యాశ్నేపము.
నముద్దేశము 1019 పదకొండము
594 ]
అవతారిక. ఈ యాక్షేపమునకు పరిహార మిట్టు త్పేక్షితము--
శో లుమ్మను ష్య తథో కం స్యాల్తి ౦గనె క స్యసిదయే i 598
౧ ఎలాటి గ 2 ధి
లుమ్మను ష్యె = 'లింగ సిద్ధ్యర్థం లుమ్మనుష్యే” ఆను వా ర్తికమునందు, లింగస్య ఏక స్య =
ఒక్క లింగము మా|తమునశే, సిద్ధయ = సిద్ధికై, తధా = “లింగవచన సిద్ధ్యర్గ్థమనక, లింగ
సిద్యర్గం' అని, ఉక్తం = చెప్పబడినదయి, సాత్‌ = ఉండును.
6౪ థి అన్‌ య్‌
తాత్పర్య వివరణములు--=- లుపీ యు క్రవత్‌ అను నతిదేశ సూ తముచేత | పకృతి
లింగాతిదేశమే అపేక్షితము. వచనము అభిధేయముల వచనమే [పవ ర్తించును. “చంచవంటి
మనుమ్యడుి = చంచా ఇవ మనుష్యః, = చంచా అని యగును. చంచా శబ్దము స్రీ లింగము.
గడ్జిబొమ్మ అని యర్థము. |పత్యయార్థము మనుష్యుడు. వచనము |పత్యయార్థానురోధి,
లింగము మాతము [పకృతి లింగము--
“చంచామనుక్యాః' చంచే మనుష్యా. చంచాః మనుష్యాః -అఏ ఇట్లు మనుష్య
సంఖ్యను బట్టియే వచనములు. లింగము మాత్రము స్రీ లింగమే | ఆ విధముగనే 'కాళ్యపాః'
(కాశ్యప ఇవ (పతికృతయః) అను స్థలమునను, అతిదేశము వలన పుంలింగము మాతమె.
వచనము (పతికృతుల బహువచనమే సాధువగునని భావము. 1590ల!
అవతారిక కాశ్యపుని |పతికృతులు, అను నర్భమున యు క్రవద్భావము వలన
'కాశ్టపఃి - అని ఏకవచన మెందులకు రాదు? లింగ సిద్ధ్యర్థమను వా ర్రికమున కేవల లింగ
(గహణమున్నను, సూ[తమున వ్యక్తి వచనములు రెండును నతిదేశింపబడినవి గదా. “మనుష్య
లుపి 'పతిషెధః' _ అను వార్తిక |పామాణ్యము వలన, లుబంతము అమనుష్య వాచకమయి
నపుడు అఆతిదేళ [పాప్తమగు ఏకవచనము తప్పదు గదా” ఆని ఆశంకించి వేరొక పరిహార
మును జెప్పుచున్నారు.
శో॥ ఉపమేయేషు భిన్నేషు కించిదేకం (ప్రవర్తతే ।
(పత్యయస్య విధౌ తత్ర నిత్యం యు క్షవదిష్యతే ॥ 594
భిన్నేషు ఉప మేయేషు = ఉపమేయము లనేక ములయినపుడు, కించిత్‌ ఏకం = ఏదియో యొక
ప్రత్యయస్య నిమి తం = క (నృత్యయ నిమిత్తము = అనగా ఉపమానమె, (పవ ర్రతే = పరి
చ్చేదకముగా వర్తించును, తత్ర నిత్యం = అట్టియెడ నియతముగ, యుక్తవత్‌ ఇష్యతే =
యు క్తవద్భావవు సమ్మతము.
తాత్పర్య వివరణములు--- |పతికృతులు, నానా వాని నుపమించు = పరిచ్చేదించు
ఉపమాన మొక్క_టియే. ఇట్టి స్థితి యున్నపుడు, అనగా ఉపమించుట అను వ్యాపారమున
నొక యుపమానము అనేకోపమేయములందు నడిపించిన, “లుపి యు క్తవత్‌* అను అతిదేశము
నియతముగ (పవ రించి, ఏకవచనమే పా ప్తించును, అది యిష్టమే అగుటచే, అనిష్టాప త్తి
యేదియు లేదు. 15241
వాక్యపదీయము 1020 వృత్తి
[595
అవతారిక... ఇక నుపమాన ముపమేయముల ననేకములను సంస్క-రించుటకు
దానును భిన్న భిన్న మై వ్యాపరించినపుడు 'కాశళ్యపాఃి అను బహువచనాంత రూపము సిద్ధమే
శో! యదా (పత్యుపమేయం తు తదేకె కమవసితమ్‌ |
గం యు థి
తదా బాహ్యార్గ భేదేన తద్దితాంతం _సచీయతే ॥ 595
యదా తుజ ఎపుడై తే, _పత్యుపమెయం = ఒకొక ఊపమేయముగా, తత్‌ ఏకైకం== ఆ
ఉపమాన మొక్కొకటి, అవస్థితమ్‌ భవతి = వ్యాపారముగలిగి యుండునో, తదా = అపుడు,
బాహ్యార్థ భేదేస = ఐయటి ఆర్థముల భేదముచే, తద్ధితాంతం = కన్‌ లుబంతము, పదీయతే
= (పచయమును = అనేకత్వమును బొందును.
తాత్పర్య వివరణములు--- కాశ్యపునివంటి |పతికృతి యొకటి అయినచో దానిని,
“కాశ్యపః అందుము. రెండవదియు నంతియే, మూడవదియు నంతియే. అనేక [పతికృతులను
అనేకోపమానములు పరిచ్చేదించిన వనుట. అచట (పతికృతిబోధకమగు కన్‌ (పత్యయము
లోపించిన శబ్దరూపము లనేకములకు “కాశ్యపశ్చ, కాశ్యపశ్చ, కాశ్యపశ్చ = కొశ్యపాః',
అని సరూపెక శేషము. ఈ ఏకశేష వృ త్తియగు “కాశ్యపాః' అను శబ్బమునందు “లుపి
యు క్రవత్‌ వ్య క్తివచనే” (1-2-51) అను లింగవచనాతిదేశము [ప్రవ ర్తింపదు. మొదటనే
అది |పవంర్తించి యున్నది గదా.
కాశ్యపః ఇవ అయం |పతికృతి సమూహః'” అని వివక్షించి మొదటనే ‘కన్‌’
పత్యయమును [బవర్తింపచేసిన యెడల నపుడు యు క్త్రవదతిదేశమునకు వ్యాపారముండును.
అపుడు |ప్రకృత్యర్థమునకు సంఖ్యా భేదముండును. ఆది యు క్త్రవదతిదేశమునకు గారణ
మగును, ఇపుడు |పతికృతుల కనేకత్యము. అది బాహ్యపదార్థముల భేదమువలన గలిగినది,
అది అతిదేశముచే దొలగునది కాదని భావము. కాగా ఉపమేయ సంఖ్య ననుసరించి ఉపమాన
ములు భిన్న ములయినపుడు 'కాశ్యపాః' అను తద్ధితాంతమునకు [పపచయము సమ్మతమె.!॥595॥
అనతాలిక___ ఏమండీ! ఏకళశేష శబ్దము గూడ లుబద్ధక మే గదా. అదియే
[పచీయమాన మాయె, యు క్తవద్భావ మేల రాదు? అని యాశంకించి నిదర్శనమును జూపు
చున్నారు.
శ్లో! యధా సమూహ (ప్రచయే ద్విగూనాం భిన్న సంఖ్యతా |
పంచపూల్యాదిషు, తధా లుబంత (పచయే భవేత్‌ ॥ 596
పంచపూలి ఆదిమ = 'పంచహూలీ” మున్నగు వానిలో, సమూహ|పచయే, సతి = కాని సమూ
హమునకు అనేక త్యమున్న పుడు, యథా ద్విగూనాం = ఏ (ప్రకారముగా, ద్విగుసమానము
లగు, భిన్న సంఖ్యతా, భవతి = బహుత్వ సంఖ్య, కలుగునో, తథా లుబన్త పచయే భవేత్‌
= ఆ విధముగనే లుబన్తముల కనేకత్యమునందు భిన్న సంఖ్య కలుగును,
సముద్రేళము 1021 పదకాండము
597 ]
తాత్సర్య వివరణములు--- నిదర్శనము ద్విగుసమాసము. పంచానాం పూలానాం
సమాహారః = పంచపూలీ. లేదా పంచపూలాః సమాహృతా పంచపూలీ. “అయిదు గడ్డికట్టల
మొత్తము అని యర్థము. “*ద్విగురేక వచనమ్‌’ (2-4-1) అను సూ(తము, ద్విగువు, అర్థ
మనేక మయినను, అది ఏకము వంటిదిగనే వ్యవహరింపబడునని, ఏకవద్భావమును విధించు
చున్నది. కనుక గడ్డికట్ట లయిదయినను, “పంచపూలీ' అని ద్విగుసమాసము, తద్భోదక
మేకవచనాంత మే లోకమున [పయోగింపబడుచున్నది.
“అటువంటి అయిదేసి కట్టలు మూడు” ఆని చెప్పదలంచినపుడు, 'పంచపూల్యః'
అని చెప్పవలెను. అది ఏకశేష వృత్తి. పంచపూలీ చ పంచపూలీ చ, పంచపూలీచ =
పంచపూల్యః అని విగహ వాక్యము.
ఈ ఏకశేష పదమునం దేకవద్భావ మేల మరల రాదు? అని మహాభాష్యమున,
నాశంకించి, “ఏకశేష |పతిషేధాచ్చ” అని వాక్యకారుడు వా ర్తికముసు రచించెను. ఏక శేష
విషయమున నేకవద్భావమునకు (పతి షేధము చెస్పవలెనని యర్థము. దీనికి సమాధాన వార్తి
కము - “నవాన్యస్యానేకత్యాత్‌ '” అనునది. ““|పతిషేధము చెప్పనక్కర లేదు. వకవచ్చా
విధాయక సూత్రము, మొదటి ర్వగుసమాహార్థమనక ఏకవద్భావమును విధించినది. తరువాత
ఏక శేషా నంతరము, ద్విగ్వర్థముల సముదాయము ద్విగ్వర్థము కాదు. దానికే గదా ఏకవద్భా
వము ! ఒక పుడదియు ద్విగ్యర్గమయినను, బహిరంగము. పాథమ కల్పిత ద్విగ్వర్థము అంత
రంగము. అంతరంగ మయిన ద్విగ్భ్యర్థమున నేకవద్భావము చరితార్థముగాన నిట _బవర్తిం
పదు - అని సమాధాన తాత్పర్యము.
ఆ విధముగనే లుబంతము మృాతము వలన (పతీయమానమె లుబర్ధము. ఏక శేషా
నంతర మది శబ్లాంతర మగును, కావున యుక్రవద్భావ మిచట (ప్రవర్తింపదు. మరియు
[పాథమ కల్పిక 'లుబర్థ మంతరంగము ఏక శేషానంతర లుబర్ధము బహిరంగమిను గదా ః
అని భావము. 115906!
అవతారీకో__ ““దృష్టాంతమునకును దార్దాంతికమునకును వై షమ్యము కలదు.
ద్విగుదృష్టాంతము లుబంత మునకు నప్పదు” అని యీ కారికయందు (పకిపాదించుచున్నారు.
ళో (వచయే భిద్యమానే తు సంఖ్యాపూలేషు భిద్యతే |
అర్ధ భేదో లుబంతేషు నైవం కశ్చన దృశ్యతే [| 597
(పచయే భిద్యమానే తు = (పచయము = బహుత్వము, _భేదించినపుడు, పూలేషు సంఖ్యా
భిద్యతే = గడ్డి కట్టలయందు, సంఖ్య భేదించును, ఏవం లుబంతేషు = కాని ఆ విధముగ,
లుబంతములందు, కశ్చన అర్థభేదః = అర్థభేద మేదియు, న దృశ్యతే = అగపడుట లేదు.
తాత్పర్య వివరణములు- పంచపూలి = అయిదు గడ్డి కట్టలు. పంచపూల్యః =
పదునైదు గడ్డి కట్టలు. పంచపూల్యౌ = పది గడ్డి కట్టలు. ఈ విధముగ, ద్విగుసమాసమున
వాక్యపదీయము 1022 వృతి
[597
కును, ఏకళేషకును అర్థమున నెంతయో ఖేదము గలదు. ఒకచో పంచసంఖ్య, ఆనగా ద్విగువు
నందు అవచ్చేదకము. ఏక శేష పదములందు, దళ సంఖ్యా పంచ సంఖ్యలు వేరు వేరుగా
ఆవచ్చేదక ములు. అందువలన, ద్విత్వ, బహుత్యములకు పచయము భేదించినపుడు, ద్విగ్వర్థ
మగు సంఖ్యకంటె వేరుసంఖ్య ఆగపడుచున్నది. కావున నది ద్విగువు నర్థము కాదు కాబట్టి
మహాభాష్యమున, “నవాన్యస్యానేకత్యాత్‌ '' అని చెప్పబడిన పరిహారము యు క్రమే. కాని,
లుబంతమున నా విధమగు నర్గభేద మెమియు నగపడదు. ఉపమానములకు |పత్యేకముగ
నాయా బహూపమేయములతో సంఒంధము గలిగి, తరువాత పచయమును వివకీించినపుడు
ఏక శేష రాగా, ఏ యర్థము బోధ్యమగుచున్నడో, ఆదియే యర్థము, ఒకే ఉపమానమునకు,
అనేకోపమేయముల సంబంధము కలిగినపుడు, మొదటనే బహువచనము (పవ ర్తించినపుడును
(పతీతమగుచున్నది. ఆందువలన అర్థములో భేదము లేనందున (పకృతమున (పచయార్థ
మును లుబర్థమె కాబట్టి వచనాతిదేశము కలుగవలసిన దే.
ఒక [పశ్న-- అర్థభేదము లేదందువేమి ? స్పష్టముగ నున్నదే ? ఎట్టనగా- [పతి
కృతులకు (పత్యేక ముగ నుపమానముతో సంబంధమును గల్పించినపుడు, ఏక శేష (పవర్తించి
బహువచనాంతముగ “కాశ్యపాః అని |పయోగించిన, నొక్కాక (_పతికృతికిని కాశ్యపుడు
ఉపమానమని తెలియవచ్చుచున్నది. అట్టుగాక ఒకే ఉపమానమునకు బహూపమేయములతో
సంబంధమునందు (పతికృతుల సమూహనునకు ఒకే కాశ్యపుడు ఉపమానమని యర్థమగును.
(పతికృతుల పరిచ్చేదము సమానమే అయినను, భేద మిట్లు స్పష్టము గదా :
అనిన, సత్యమే. ఈ |పశ్న లేకపోలేదు. ఈ భేదము లేదనుట కవకాశము లేదను
కొనుడు. కాని, పచయమునందును, అనగా ఏక శేష యందును, లుబంతము యొక్క అర్థము
లేకపోదు.
లుబంతమున కర్ణము (పతికృతి. అదియే ప్రచయమునందు బహుత్వమును బొందు
నది. ఆది వేరుగాదు మరియు, [పచయమును వివక్షించినపుడే యు క్షవద్బావమునకు కృత్య
ముండును. ‘కాశ్యపునివంటి వాడు కాశ్యపుడు అందుమనుకొనుడు. ఆచ్చట యు క్రవద్భావ
మున కేమి పని గలదు? అచట _పకృత్యర్థమును కశ్యపాపత్యమే. క|న్పత్యయార్గమును
కశ్యవుని అపత్యమే.
అదియును గాక, కాశ్యప ఇవ (పతికృతయః = “కాళ్యపుని వంటివి బొమ్మలు,
అందుమనుకొనుడు. అచట “(పతిక్సృతయః' అనునది ఏకశేష యగుటవలన,
బహుత్య నిశ్సయము కలుగును.
వానికి
కావున బహిరంగిమగు నర్థము సంభవించినపుడే అతిదేశము (పవ ర్తింపవలసి
యుండును, కాగా కాశ్యపాః' అను బహువచనాంత రూపమునకు సిద్ధిని మరియొక [పకార
ముగా జెప్పవలసి యుండును. ఏకశేష చేతనైనను నది సిద్ధించుననుట కుదురదు. 5978
నముద్దేళము 1023 పదకాండము
598] (
అవతౌొరికో... ఆ [ప్రకారమే యీ కారికలో జెప్పబడుచున్నది.
శో॥ యేషూపమేయవచనః శబ్లోన్యో న ప్రయుజ్యతే |
ఉపమాసస్య తత్రానై $ః సంథ్యాయా భేద ఇష్యతే | 598
యేషు = ఏ లుబంత శబ్బములందు, ఉపమేయ వచనః = ఉపమేయ వాచకమగు, అన్యః
శబ్దః = వేరొక శబ్దము, న [పయుజ్యతే = పయోగింపబడ దో, తత ఉపమానస్య = అచ్చట
ఉపమానము యొక్క, సంఖ్యాయాః = సంఖ్యకు, భేద = భేదము, అనై $ః ఇష్యతే = ఇతరు
లచే అంగీకరింపబడు చున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు- కొన్ని 'కన్‌' లుబంత శబ్ద సయోగములలో, పరిచ్చే
ద్యము లయిన |ప్రతికృతులను జెప్పు వేరొక శబ్ద ముండదు. కన్‌ లుబంతము మాతమే
యుండును. అట్టి స్థలములందు ఉపమాన వాచకమునకు సంక్యాభేద మిష్టమె. ఉపమేయ
వాచకము వాక్యమునందు [బయు క్తమయిన దానివలననే బహుత్వ సంఖ్య తెలియును. ఏకోప
మానమే ఉపమేయము లనేకముల కుపకారకమగును. ఎట్టన-- చూడుడు.
“కాశ్యప ఇవ దేవదత్త యజ్ఞద త్త ' విష్ణు మ్మితా ఇమాః [పతికృతయఃి” = దేవ
దత్తుడు, యజ్ఞదత్తుడు, విష్ణు మ్మితుడు - అను నీ పతిమలు, కశ్యపుని అపత్యము వంటి వారు
అను నీ పయోగమున నుపమానము కాళ్యపు డొకడే :
ఉప మేయ వాచకమును |బయో గింపక “కాళ్యపః' అనిన, నట ఈ కాశ్యపు డొక
పతికృతికే ఉపమానమా ? లేక అనేక [పతిక్సతులకా ? ఆను సందేహము కలుగును. అనే
కోప మేయములకు కాశపు డుపమానమైనను యు క్షవద్భావము వలన కాశ్యప శబ్దము ఏకవచ
నాంతము గావచ్చును.
ఆను నీ ప్రతిమలు (అనగా దేవద త్త యజ్ఞద త్త విష్ణు మి[తులు అను సేద్దు గల
వారివి) కాశ్యప ఇవ, కాశ్యపుడు వంటివే అనగా కాశ్యపుని |పతిమ వంటివే. ఇచ్చట '
ఉపమానోపమేయ భావము |పతిమలకే గాని పురుషులకు గాదు. (సంస్కృతము వాడుకకు
తెనుగు వాడుకకు ఒక భేదము కలదు. (పతిమకును, దానికి మూలమయిన పురుషనకును
గూడ వాచకమయి కాశ్యపః అనియే యుండును. [పతిమయెనప్పుడు కాశ్యప (ము) అనియు
(అమహత్తు గావున) పురుషుడయినచో కాళ్యపుడు అనియు |వాయక తప్పదు. ఇచ్చట కాశ్యప
శబ్దము కళ్యపుని అపత్యము ఆను యొౌగికార్థమును సూచించుచున్నది. కశ్యపుని పుతులు
అనేకు లుండవచ్చును. వానిలోనే యొక్క-ర |పతిమ యయినను అను అర్థము చెప్పినచో
కుదురదు. ఎవడో ఒక్కడే కాశ్యపుడు అను వానియొక్క_ _ప్రతిమయని యర్థము చెప్పవలెను
అందువలన, అనేకోపమేయములన నీ యుపమానము పరిచ్చేదించుటకు, ఉప
[క్రమమునందే ఉపమానమయిన కాశ్యపునకు ఆత్మభేద కల్పన మావశ్యకము. కాగా “కాశ్యపాః
[పతికృతయః ' అనునది సిద్ధించును. ““ఇతరులచే సంఖ్యకు భేదమంగీకరింపబడు చున్నది”
ఆని కారకయందు చెప్పుటచే మతాంతరమును గలదని వ్య క్రము. [15905॥
వాక్యపదీయము 1024 వృ త్రి
-_
శ్రీ
[ 599
అవతారిక... ఈ విషయమున నిదర్శనము జూపబడుచున్నది.
ల్లో యథా గుడతిలాదీనాం (పయోగా దేకసంఖ్యతా |
పాకాదేర (పయోగే తు భిన్న సంఖ్యాభిధీయతే i 599
యథా, పాకాదేః = ఏ [పకారముగా, గుడతిలాదినాం [ప్రయోగే = గుడ, తిల, మున్నగు
శబ్దముల [పయోగమునందు, ఏక సంఖ్యతా భవతి = ఏకవచనము కలుగుచున్నదో, అప
యోగే తు= అవి (పయోగింపబడ నపుడు, భిన్న సంఖ్యా = వేరు సంఖ్య, అభిధీయతే =
చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు “గుడ తిలతండులానాం పాకః”” _- ““త్యామః పలా
శేషు బభూవ రాగః”* అని రెండు [పయోగములు. “బెల్లము, నువ్వులు, బియ్యము - వీని
వంట”. “మోదుగు పూవునందు, రాగిరంగు ఏర్పడినది” అని పె వాక్యముల కర్థమట,.
అందు, 'పాకః' రాగి అని ఏకవచనాంత శబ్దమే యున్నది. వస్తుతః వాని
వాని పొకములు వేరు వేరు. పాక్య వస్తువులు అనగా వండవలసిన బెల్రము, నువ్వులు, బియ్య
మును అనేకములగుట వలన, వాని వంటయొక్క_ నానాత్వ మవగతమగుచుండుటచే, ఏకవచన
మున కుపపత్తి. అట్టుగాక, 'పాకఃి 'రాగః' అని మాత్రమే పయోగించిన, పాక్య వస్తువుల
భేదమును దెలుపు పదమును, రాగ్మ్యాశయ వస్తువుల భేదమును దెలుపు పదమును |పయోగింప
కుండిన, ఈ పాకము ఒక పాక్య [దవ్యమునకు సంబంధించినదా ? లేక అనేక గతమా ?
ఈ రాగమున కాధారము వీకమా? అనేకమా? అని సందేహము కలుగును. అట్టియెడ
నిశ్చయ [పతిపత్తి కొరకు 'పాకౌ” అనియు, పాకాః అనియు, అట్టె రాగా అనియు, రాగాః
అనియు అనెక సంఖ్యా (ప్రయోగ మగపడుచున్నది. 159091
అవతారిక... ఆ దృష్టాంత మీ కారికలో దార్షాంతికమునందు సమన్వయ పరుప
బడుచున్నది. “
శో యః సంబందిగతో భేదః స్మపయోగే (పతీయకే 1
'సంబంధినామతో భేద ఉపమేయేన గమ్యతే 11 . 600
యః ఖేదః = ఏ భేదము, సంబంధిగతః = సంబంధి నా|శ యించినదై యుండునో, సః=
అది, పయోగే = ఆ సంబంధివాచక శబ్ద ముపయు క్రమయినపుడు, |పతీయతే = అవగత
మగును, అతః = అందువలన, సంబంధినాం భేదః = సంబంధుల భేదము, ఉపమేయేన
గమ్మతే = ఉపమేయముచే తెలియబడును.
తాత్పర్య వివరణములు.- పాకమను పదార్థము స్వతః భేదములేనిది. కాని
సంబంధిని బట్టి భేదించును. అనగా గుడాలను బట్టి వేరగును. సంబంధివాచక [ప్రయోగము
లేనపుడు పాకగత విశేషము తెలియరానట్రే పతికృతి వాచక [పయోగము లేనపుడు భేదము
సము ద్రేశము 1025 పదకొండము
602]
జ్ఞాతము కానేరదు. ఉపమాన భేదమపుడు తప్పదు. కాగా [పత్యేకోపమానమే ఉప మెయ
భేదమును దెలియచేయవలసి యుండును. 1600!
అవతారిక... ఈ విషయ మీ కారికయందిట్టు నిగమనము చేయబడినది.
శో తస్మాత్‌, సామాన్య శబ్బత్వ ప్రసంగ వినివృ త్తయే |
ఉసమేయగతో భేద ఉపమానేషు దృళ్యతే ॥ 601
తస్మాత్‌ = అందువలన, సామాన్య శబ్రత్య (ప్రసంగ వినివృ త్తయే = ఉపమానశబ్దము
సామాన్య శబ్దము కొరకుండుటకు, ఉపమేయగతః ఖేదః = ఉపమేయముల యందలి భేదము,
ఉపమానేషు దృశ్యతే = ఉపమానములందు అగపడును.
తాత్పర్య వివరణములు- “కాశ్యపః' _ అని ఉపమానమును మాగతము పయో
గించిన, కశ్యపుని గో తాపత్యము = (గోోతమనగా మనుమలు) అని యర్థమగును. “కశ్య
పాపత్యము వంటి |పతికృతి' _- అను నర్థము నియతముగ పతీతము గాదు. ఉపమాన సంబం
ధము = ఉపమానోపమేయ భావము స్పురించినను, ఈ ఉపమాన మనేకోపమేయములకా
ఏకోపమేయమున కేనా? అను సందేహమువలన నిది సామాన్య శబ్దమని యనవలసి
యుండును. అది సమ్మతము గాదు. అందువలన ఉప మేయముల బహుత్యము తెలియవచ్చు
టకు, ఉపమానమును భిన్న భిన్నమగు చుండును. ఉపమేయము |పధానము. ఉపమానము
గుణము, |పధానమునుబబట్టి, ఆ|పధానములావృ త్రములగుటయే శాస్త్ర సమ్మతము. 16011
అవతారిక... *“యేషూపమేయవచనః”* = అను 5908 వ కారికలో ఉపమాన
సంథ్యాభేదము ఇతరులకు సమ్మతమని చెప్పబడియున్నది. అచట ఇతరుల కనుటచేత మతాం
తరమును గలదని సూచితము. ఆయ్యదిందు వివరింపబడుచున్నది.
| శ్లో, ఉపమానం సమసానామభిన్నం [శూయతే క్వచిత్‌ |
భిన్నానాముపమేయానా మేకై కం వోసమీయతే ॥ 602
సమస్తానాం = ఉపమేయముల కన్నిటికి, అభిన్నం = ఒక్కాటియే, ఉపమానం=ఉపమానము
క్వచిత్‌ [భూయతే = కొన్నిచోట్ల వినబడును, అథవా = లేదా, భిన్నానాం = వేరువేరయిన,
ఉపమేయానాం = ఉపమేయములలో, ఏకె కం = ఒక్కటొక్కటియు, ఉఊఉపమీయతే = ఉప
మింపబడును.
తాత్పర్య వివరణములు.___ అనేకములగు ననేకోపమేయముల మొత్తమునకు ఒక
ఉపమానమును [పయోగించుటయు గలదు. వేరొకపుడు నానోపమానములకు [పత్యేకముగ
నుపమితి [క్రియయు నగపడుచున్నది. అనగా ననేకోపమాన పదముల [యోగమును గలదు.
ఇది మత భేదము. 18021
[65]
వాక్యపదీయము 1026 వృత్తి
[603
అవతారిక__ అందు సమసోపమేయముల మొత్తమున కొకటే ఉపమానము
(పయోగింపబడిన నిదర్శన మిందు జూపబడినది.
ళో యథా గరుడ ఇత్యేతత్‌ వ్యూహాపేకం (పయుజ్యకే ।
ఏకేన యత సాదృశ్యం వై నతేయేన హస్తినామ్‌ ui 608
ఏకేన వైనతేయేన = ఒక గురుడినితో, హస్తినాం = అనేకములగు నేనుగులకు, యత
సాదృశ్యం = ఎచ్చట, సామ్యముండునో, తత యథా = అచ్చట, ఏ విధముగా, గరుడః
ఇల్యేతల్‌ = గరుడః అను పదము, వ్యూహ పేక్షం = వ్యూహ పేక్షముగా = వాని రచనా
విశేషమును బట్టి, (పయుజ్యతే = (పయోగింపబడు చున్నదో,
తాత్పర్య వివరణములు--- కొన్ని ఏనుగులను ఒక వ్యూహముగ నిలిపినపుడు,
ఆది గరుడ పక్షిని బోలి యుండుటచే, “గరుడ ఇవ ఇమే హస్తిన” = ఈ ఏనుగులు
(గుంపు) గరుడినివలె నున్నవి - అని యందురు. వ్యూహమనగా రచనా విశేషము. ఆ విధ
ముగ, అశ్వ రచనను, మొసలితో నుపమించినపుడు, “మకర ఇవేమే వాజినః' ఆనుటయు
గలదు. యజ్ఞవేది ఇటుకలు డేగవలె పేర్చబడినపుడు, ““శ్యేన ఇవ ఇమాః ఇష్టకాః'” అని
పయోగము. వాని వాని వ్యూహములే గరుడ, మకర శ్యేనములతో బోల్పబడునవి. కనుక,
“గరుడః ఇవ, మకరః ఇవ, క్యేనః ఇవి అని ఏకవచనాంతములే |పయోగింపబడుచున్న వి,
మకరాదుల పోలిక వ్యూహములకుగాని, గజ, వాజి ఇష్టకలకు గాదు.
కావున సంబంధుల భేదమును బుచ్చుకొని యుపమానములకు భేదము (పస_క్రము
కాదు. “గరుడాః ఇవ హస్టినః, మకరా ఇవ వాజినః”, అని యీ తీరుగ బహువచనము
(పయు క్తమయిన, ఆపుడు |పతే్యకముగ హస్తులకును ఆశ్యములకును ఉపమేయత్వము గమ్య
మగును. శీఘ జవత్వము సమాన ధర్మమపుడగును. వ్యూహ ముపమేయము గాదు. 1608!
అవతారిక... ఆ విధముగనే యచట
లో ఏకసాా౭_పి (పతీయేత భిన్నా (ప్రతికృతిః సహ ।
కాళ్యపన్యేతి తేనాయం (ప్రత్యేకమవతిష్షతే ॥ 604
ఏకస్య అపి = ఒకడే అయినను, కాశ్యపస్య = కశ్యపుని అపత్యమయిన యొకానొక వ్యక్రికి
సహ = తుల్యమయిన, భిన్నా (పతికృతిః = వేరు వేరు _పతికృతి, [పతీయేత ఇతి = గమ్య
మానము కావలసి వచ్చును గాన, తేన, అయం = ఆ హేతువు వలన ఈ ఉపమేయము,
[పత్యేకం అవతిష్టతే = భిన్న భిన్నముగ నుండును.
తాత్సర్య వివరణములు కాశ్యపః ఇవ ఇమాః (పతికృతయః == కాశ్యపః =
ఈ బొమ్మలు కాశ్యపుని బోలినవిగాన కాశ్యపుడు అనబడును - అను ఈ వాక్యమునందు
ఉపమానవాచకిము, వకవచనాంతముగా [పయోగింపబడి యున్నది. అనేకములగు (పతి
[65]
18 |
యథా = ఏరీతీగా, స్యమష్నే = స్వప్మృమునందు, ఏకస్య + ఏవ = ఒక,టియెయగు, చేతసః
= మనస్సునకు, (1) ఆత్మా = తన వాడు, పరః = ఇతరుడు, (2) పీయః = ఇష్టుడు,
ద్వేష్యః = = శ|తువు, (8 ) వక్తా క మాటలాడువాడు, వాచ్వమ్‌ = ఏ నదునది. (4) పయో
జనమ్‌ = | పయో జనము (ఇతి) = ఇటువంటి, విరుద్ధాని = = పరస్పరము విరుద్ధ ములగు,
రూపాణి = రూపములు, (ఉపలభ్య నే) = తెలియబడుచున్న వో ; ,
తథా = అ, అజన్మని = పుట్టుక లనట్టియు, కనుకనే, నక = పరమారనిత;
మగునట్టియు, కనుకనే, పౌర్యా పర్యవివర్దిలే =పూర్వాపరభావములేనట్టి, త
మునందు, విరుద్ధమ్‌ = = పరస్పరము విరుద్ధమగు, జన్మాది రూపత్వమ్‌ =
అనేక రూపములు కలిగియుండుట, ఉపలభ్యతే = చూపబడుచున్నది.
మేల్కొ_నియన్న యవస్థలో నేత్రము మున్నగు ఇంద్రియములు పనిచేసి విశ్రాంతిని
అ పేక్షించును. అవి మనస్సులోలయమును బొందును. దానినే నిద్రయందురు. అపుడు ఒక
మనస్సే పని చేయును. అదియే పలురూపములను దాల్చి సంచరించును. తనలో సూక్ష్మ రూప
ముగా ఉన్న పదార్థములను జీవునకు జూవును. అదియే స్వప్నము. ఆస్థితిలో ఒకడు తనతో
సఖ్యము చేసినట్టు, మరియొకడు ద్వేషించినట్టు, జీవుడు చూచును. ఇట్టి ఎన్నియో విరుద్ధము
లగు రూపములు జీవునకు కాన్పించును. మనస్సు ఒక్క_టియే జీవునకు విభిన్నరూపములతో
గోచరించును. అట్టి స్వాప్నిక పదార్థములు మెలొనగా కానరావు.
అన్తే పర్మబహ్మమునందు జీవుడు భో క్రగాను, |ప్రపంచకము భోగ్యముగాను భాసిం
చును. అవియన్నియు మాయావశమున భాసించుచున్నవి. అవియన్నియు [_బహ్మసాక్షాత్కా
రము కలుగగా కానరావు. అవిద్య ఉన్నంతవరకు పుట్టుక మున్నగు విరుద్ధ భావములు కాన్సిం
చును. |బహ్మమునందు అనాది యగు మాయ బహు విచ్మితములగు రూపములను భాసింపజేసి
జగన్నాటకమును జూపుచున్నది. స్వప్నము కూడ మాయామాాతమనియ అద్వైత వాదుల
విశ్వాసము.
కాబట్టి వ్యవహారదశలో విరుద్ధములగు పదార్ధములు వానిభేదము మనకు గోచరింప
వచ్చును. పరమార్ధదశలో అవివమియు కానరావు. బహ్మ యొక్క_టియే మిగులును. అది
U
సత్యము. nlf, 181
(భవ్య నమాదేోము ముగినీనద
(కథ,
నముద్రేశము 1027 పదకొండము
605]
కృతులు, కాశ్యపునకు, సంనివేశాదియగు ఏదియో ఒక ధర్మమును బట్టి తుల్యములని దీని
వలన దెలియబడును. గరుడునకు, ఏనుగులు, ప్యూహరూపముచే దుల్యములగుట యశ్రేగదా "|
అంతియగాని ఉపమానము పత్యేకముగ నుపమేయములను పరిచ్చేదించుట గమ్యము గాదు.
- కారికయందలి “సహ” అనునది _తుల్యార్థకము. తద్యోగమున ('తుల్యార్థె' రతు
లోపమాభ్యాం (2-8-72) అను సూత్రముచే కాళ్యపస్య అనుచోట షన్టియని (గ్రహింప
వలెను.
అందువలన |పత్యేకముగ నుపమేయములగు దకికృతుల కుపమాన సంబంధము
వ్య క్రమగుటకై. కాశ్యప శబ్దము |ప్రత్యేకముగ నుపమేయములతో సంబంధీంచును.
పె రెండు మతములకును గల భేదము నిట్లు [గహింపనగును, వెనుకటి మతమున
ఉపమెయ శబ్దము పయోగింపబడనపుడు, ఆ ఉపమేయముల యనేకత్యము తెలియుటకు,
ఉపమానము, తాను భిన్న భిన్నమగును. ఆది ఉపమేయార్థమగుటచే పరార్థము గదా !
ఇక నీ మతమున - ఉపమేయవాచక శబ్దమునకు వాక్యమునందు [ప్రయోగమున్న,
పుడు, ఉపమానము వేరు వేరుగా నా యపమేయములను సంస్కరించుట దృష్టముగాన,
నొక యపమేయమున కొక్కొక యుపమాన ముండవలెనని తెలియజేయుటకు, ఉప[కమమున
నందే, ఉపమానము అనేకత్వమును పరిిగహించునని తాత్పర్యము. 16041
అభతారిక.... ఇక నొక యుపమానము సముదితములయిన అనేకోపమేయముల
మపమించుటకు, పసిద్దతరమగు వేరొక నిదర్శనమును నిందు జూపుచున్నారు.
ళో॥ మేఘా శైల ఇవేత్యు క్షే సమసానాం (ప్రతీయతే ।
సాదృశ్యం గిరిణై కేన (ప్రత్యేకం తేన భిద్యతే ॥ 605
మేఘాః శ్రైలః ఇవ కా 'శైలమువలె మేఘములన్నవి” ఇతి ఉ_క్తే సతి = అని చెప్పబడినపుడు,
ఏకేన, గిరిణా = ఒక శె లముతో, సమసానాం = అన్ని మేఘముల మొ త్తమునకును,
సాదృశ్యం [పతీయతే = సామ్యము తెలియనగుచున్నది, తేన = అందుచేత, |పత్యేకం భిద్యతే
= వేరు వేరుగ నుపమానపదము మారును. '
తాత్పర్య వివరణములు.= “కెలః ఇవ అమీ వలాహకాః మహా పరిమాణాః
నానావిధ రాగ విచ్భురితానేక సంస్థాన శిఖరత్వాత్‌ ** అని యొక వాక్యము. ““కొండవలె ఈ
మేఘములు పెద్ద పరిమాణము గలవి, ఏలయన, వేరు వేరు రంగులచే రంజితములై న శిఖర
ములు గలవిగ నున్నవి కాబట్టి” ' - అని యర్థము
ఇట నొక కొండతో మేఘములకు పోలిక చెప్పదలంపబడినది. అందువలన మేఘ
ముల మొ త్తమునకే పర్వత తౌల్యము. వేరు వేరు మేఘములకు గాదు. ఒక్కొక మేఘమును
పర్యతమువంటిది కాదు గదా. అనేక వర్గములు గల అనేక సన్ని వేశముల శిఖరము లుండుట
[65]
వాక్టపదీయము 1028 _ వృత్తి
[ 605
యను పర్వత సాధారణ ధర్మము, మేఘముల మొత్తమునకే గాని, ఒకొక మేఘమునకు
సంభవించునది గాదు. కాగా, ఏకవచనాంతమగు ఉపమానము అనేకోపమేయ సముదాయము
నకు సంభవము గాని, (ప్రత్యేకముగ గాదు గాన, ఉపమేయవాచక శబ్దమునకు [ప్రయోగ
మున్నపుడు, ఉపమాన (పతి సంబంధియగు నుపమేయము సముదితము ఒక్కటి యుండదు
గాబట్టి, సంబంధి భేదము నిశ్చితము గాదు. “గుడతిలతండులానాం పాకః”* అను స్థలమునందు
వలె ఉపమాన నిశ్చయమును గలుగదు. కావున ,పతికృతు లొకొక్క దానికి ఉపమాన
సంబంధము తెలియ పరచుటకు, కళ్యపాపత్యమను నుపమానముమును ముందే వేరు వేరగును
కాగా వివక్నీతమయిన అర్థము లభించుటకు “కాళ్యపాః' అ అను బహువచనాంత (ఉపయోగ మీ
విధముగ వ్యవస్థాపితము. “
ఏమండీ ? ఉపక్రమముననే, భేదము అంగీకరింపబడి నందున బిదాది పాఠము
వలన వచ్చు అక్‌ [ప్రత్యయము అనేకాపత్యములను నర్గమున నుత్సన్నము కావలెను, అపుడు
“యజకోళ్చ” (2-4-64) అను సూత్రముచే బహుత్వమున రాదగిన లుక్కు. ఇచ్చట గూడ
పొప్తించును గదా? అనిన, అట్లు కాదు. ఆక్‌ (ప్రత్యయము ఏకత్వరూపార్గమునందే [పవ
ర్రించును గదా. దానివలన యు క్తవదతి దేశముచే వకవచనము రావలసి యుండునని, ఏక
శేషచే బహువచనము సమర్థింపబడినది. అనగా, యు క్రవద్భావ |ప్రాప్రమయిన వచనము,
వివశ్షీతార్థ లాభమునకై బాధింపబడునని భావము.
“హరీతక్యాదిషు వ్య క్రిః'' - అని యొక వార్తికము కలదు. హరీతక్యాః ఫలాని
హరీతక్యః = క రక చెట్టు కాయలు. లుప్పు వచ్చినపుడు యు క్రవద్భావము చేత లింగవచనములు
రెండును (పకృతి సంబంధులు [పాప్తించుచుండ లింగము మాతమే (పవర్తించును. వచనము
అభిధీయ వచనమే వచ్చునను నియమము నా వారర్తికము టోధించుచున్నది. పెన నుపపాదించిన
న్యాయమే అందును గర్భీకృతము.
అజ్‌ (ప్రత్యయము బహ్వర్థబోధక మయినపుడు లుక్క-గు ననియు, అఇజుంతము
ఐహ్వర్థ మును బోధించినపుడు లుక,_గుననియు రెండర్భములు భాష్యమున నుపపాదింపబడినవి.
అందు రెండవ పక్షము నందును నిచట లుకసంగము లేదని పతిపాదితము. ఏలయన.
“యజఇఖజోళ్చి (2-4-64) అను నీ సూ(తములోనికి “యస్కాదిభ్యోగో|తే'' (2-4-68)
అను సూత్రములో నుండి “గో[తే' అను పద మనువర్తించును. గోతమనగా ఆపత్యము.
(పవరాధ్యాయో_క్ష మగు గో[తము కాదు. “అఇన్లం యత్‌ 'బహుషు గోతం” తి అభ్షాంతము
బహ్వపత్య బోధక మైనపుడు లుక్కు అగునని యర్థము. (పతికృతుల బహుత్య మిచట ఆ
గో|త బహుత్యము గాదు కావున నిట లు|[క్పసంగము లేదు.
“బైదస్య అపత్యాని = బిదాః । బై దయోరపత్యానివిదాః'” అను స్థలములందును,
అఇంతము గో|త బహుత్యమును బోధించును. అందువలన నీ సూత ముచేతనే లుకు. సీద్ధిం
చును. “ఏకవచన ద్వివచనాంతస్య [ప్రవృతౌ బహుషు లోపో యూని” అను వార్తిక మక్కర
సము దళము 1029 పదకొండము
606]
లేదు ఆని భాష్యమున సిద్ధాంతము చేయబడి యున్నది. గోోతమనగా అపత్యము గనుక యువా
పత్యమును గో|తమే యగును ఆని భావము, 16051
[పకరణసంగతి.__ ఉపమానసమాస|పసంగము ముగిసిన తరువాత, |పసంగ
సంగతిని బట్టి తుల్యార్థాది వతి [పత్యయము విచారింపబడినది, ఉపమాన విచార సందర్భ
మున విచారణీయమయిన, బహూపమేయములకు ఏకోపమానము చేయు ఉపకార |పకారము,
500 కారిక నుండి 605 వ కారిక వరకును గల 16 కారికలచే విచారింపబడినది.
ఇక నా ఉపమాన |పసంగ (పసంజితమగు ఛ [ప్రత్యయ విధి విచారము ఈ
606 వ కారిక నుండి చేయబడును.
అవతారిక. '“సమాసాచ్చ తద్విషయాత్‌ ” (క్ర-8-106) అను యొక సూత్రము
ఇది ఛ |పత్యయ విధాయకము. (పకృతి, సమాసము. 'కాకశతాలీయమ్‌', “అజా కృపాణీయమ్‌'
మున్నగునవి యదాహరణములు. _పకృత సూత్ర మహాభాష్యమున, నీ సూ(త్రార్థ పరిశీలన
మీ [కింది విధముగ నడచినది.
“తదిత నేన కిం (పతినిర్దిశ్యతే 7 అని మొదటి పశ్న. 'తద్విషయాత్‌ సమాసాదపి
ఛ పత్యయో భవతి” అని గదా సూ|త్రార్థము. “తద్విషయాత్‌ ' అనుచోట సర్వనామమగు
తత్పదము దేనిని పరామర్శించును ? ఇవార్థమునా ? లేక ఛ |పత్యయమునా ? సర్వనామ
ములు |పధానమయిన దానిని పరామర్శించుట న్యాయ।పా ప్త్రము. సమాసము |పత్యయమునకు
పకృతి గాన, అ(పధానము. ఇవార్థమును ఛ (ప్రత్యయ విధిలో గుణ భూతము. వేరొకటి
పరామర్శనీయ మగపడదు. కాగా నది దేనిని పరామర్శింపవలెను ? ఆని |పశ్నాళయము.
ఛ ప్రత్యయము విధేయము గాన [పధానము. అందువలన దానిని పరామర్శించుట
యుక్తము అను నాశయముతో ““ఛః (పతినిర్దిశ్యతే” అని సమాధానము.
కావచ్చును. కాని అర్థము పొసగదు. ఛ (పత్యయము విషయముగా గల సమా
సము కంటె యని యర్థము గదా? శబ్దము శబ్దమునకు విషయ మెట్టగును ? శబ్దమున
కర్థము విషయమగును. ఆది అనుకరణమయినచో, శబ్దమునకు శబ్దము విషయమగునను
కొనుడు. కాని సమాసము 'ఛ$ః' అను దానికి అనుకరణము గాదు గదా.
ఇక విషయ శబ్దమున కర్థము, అనన్య భావము. అనగా ఛ విషయమనగా, ఛ
[ప్రత్యయ విషయము గానిచోట నుండనిదని యర్థము. కావున, సమాసము ఛ విషయము
కావచ్చునందురా * అది 'అయుక్రము ల అనుచున్నారు.
ట్లో! ఛాపేక్షి తద్విషయళా విధేయశ్వాన్న గమ్యలతే |
కాకతాలీయ మిత్య(త్ర (ప్రసిద్ధం హ్యుపలక్షణమ్‌ ॥ 606
ఛాపేషా = ఛ |పత్యయముపై నాధారపడిన, తద్విషయతా = సమాసమునకు ఛ (ప్రత్యయ
వాక్యపదీయము 1030 వృత్తి తి
[ 607
విషయత్వము, విధేయత్వాత్‌ = ఏ ఛ (ప్రత్యయ మిచటనే విధింపబడుట వలన, న గమ్యతే=
గహింపబడదు, కాకతాలీయమ్‌ ఇతి అత్ర='కాకతాలీయమ్‌' అను స్థలమునందు, ఉ పలక్షణం
= ఈ సూ తముచేతన సమాస విధానము, (సిద్ధం హి = (పసిద్ధము గదా.
తాత్సర్య వివరణములు-_ ఛ' (ప్రత్యయము వచ్చినపుడు తప్ప వేరొకిచోట
నుండని సమాసము కంటె బరముగా ఛ (పత్యయము (పవర్హించును, అను నీ రీతిగ, ఛ
(పత్యయాపేక్షమయిన ఛ విషయత్వము, కాకతాలీయం అను పదవ్యుత్చాదనము నందు
కుదురుపడదు. ఎందువలన ననగా = ఒక దానివలన తెలియబడినది తా నింకొక దానికి జ్ఞాపక
మగును. ఛ (ప్రత్యయము, ఇదం |ప్రథమముగ నీ సూూతముచేతనే విధింపబడుచున్నదాయె.
అంతకు మునుపు తెలియని విశేషణము ఛ (పత్యయమునకు పకృతిగా సమాసమును విశే
షెంచును ? ఆ (ప్రత్యయము వేరొక స్తూతముచే నిధింపబడి యుండినదై. సిద్ధముగానున్నచో
నపుడు, సమాసమునకు ఛభ (ప్రత్యయ నై యత్యమును నిర్ణయించి తద్విధానమునకు, ఛ
(ప్రత్యయ విషయతను నిమి త్తముగా జెప్పుట యు క్రమయ్యెడిది. సూత్రాంతర మేదియు దానిని
విధించి యుండలేదు. ఈ సూతమే దానికి ఉత్పత్తి త వాక్యమాయె. అనువాద మనునది సిద్ధ
పూర్యమునకు గదా.
ఛ విషయమనగా, భావికాలమున ఛ [పత్యయమునకు విషయమయిన సమాసము
కంచె బరముగా ఛ 'సత్యయము వచ్చునని టోధించుటయే మాకు వివక్షితమనిన, ఆ మాట
కర్థము లేదు. అపుడిట్టర్థము కావలెను. “ఏ సమాసముకంటె ఛ (ప్రత్యయము భావిలో విధింప
బడునో, ఆ సమాసము ఛ విషయమయిన, దానికి బరముగ ఛ [పత్యయమగును” అని,
అపుడీ విశేషణము వలన పకృతి అయిన సమాసమునకు గలిగిన విశేషమెమి ? దానికి ఛ
విషయత్వము లేకుండ నుండదు. ఇక నా విశేషణము దేనిని వ్యావర్తించును ? కావున నది
యర్థములేని విశేషణమగును - అని తాత్పర్యము. 116061
అవతాలిక___ ఓయీ ! భావి అవస్థనుబట్టి, విశేషణమునకు [ప్రయోజన ముండును.
ఎట్టన గా-- “సమాసము ఛ విషయమైనపుడు” అని విశ్లేషించుట వలన, ఛ (ప్రత్యయము వచ్చి
నపుడే గాని అది లేనపుడు ఈ సమాసమునకు (ఉపయోగ ముండదని చెప్పినట్టగును గదా.
అన్య త అభావము గదా విషయ శబ్రమున కర్థము | అని శంకింపగా జెప్పుచున న్నారు.
శో రాజాశ్యాదిశ్చ నిషయః స్యాదన్యో 'వేత్య నిశ్చితమ్‌ |
తేన ఛస్య విధానాతీ (పాక్‌ వ్యపదేశో న విద్యతే [1 607
రాజాళ్వాదిః! చకా 'రాజాశ్ళ” మున్నగు సమాసమును, విషయః స్యాత్‌ =ఛ విషయమగునా ?,
అన్యోవా ఇతి = లేక వేరొక సమాసము ఛ విషయమగునా ? అనిశ్చితమ్‌ = అని నిశ్చ
యింపబడ లేదు, తేన = అందువలన, ఛస్య విధానాత్‌ పాక్‌ =ఛ [ప్రత్యయ విధానమునకు
ముందు, వ్యపదెశః = ఛ (ప్రత్యయ విషయమను వ్యవహార ము, న విద్యతే = ఉండదు,
నముద్రేశము 1031
607]
పదకొండము
తాత్పర్య వివరణములు--- ''సమాసాచ్చ తద్విషయాత్‌ '' (5-8-106) అను
సూ తమునందు, తద్విషయాత్‌ అనుటవలన ఛ (ప్రత్యయము రాదగునే సమాసమయినను,
ఛ _ప్రత్యయమునకు [పకృతి యిగునని సూూతకారునకు వివక్షితమా ? లేక, ఛ విషయమయిన
సమాసము (ప్రకరణ విశేషమునందలిదే [గాహ్యమా ? అను విషయము నిశ్చితము కాలేదు...
ఆ విషయము నిశ్చితమయి యుండిన, ఆ సమాసమునకు సాధుత్వము, _ఛ విషయముగా
జ్ఞాపితమయ్యెడిది. ఆ సమాసము ఛ |ప్రత్యయమునకు పకృతి గనుకనే ఛ విషయము. మరి
యొక రీతిగా గాదు. అట్టియెడ నన్ని సమాసములును (ప్రకృతులు గావచ్చును. ఆపుడు ఆ
సమాసము లన్నియు, ఛ (ప్రత్యయ విషయములు కానపుడు అసాధువులని తేలును. ఆది
సమ్మతము గాదు గదా. శాస్త్ర రచనము ఆనిష్టము నాపాదించుటకు గాదు గదా !
అట్టయిన, తత్‌ అను పదము దేనిని పరామర్శించునందురు ? అనిన, ఛ [పతయ
విధానమునకు బూర్యము నియతమగు సమాస మేదియు సిద్ధమయి ఛ |[పత్యయమునకు
విషయమయినది లేదు గాన 'ఛ విషయాత్‌' అను విశేషణము వ్యర్థము. అయు క్రమును,
(ప్రత్యయము పూర్వసిద్ధ మయిన, కార్యాంతర విషయమున, అనగా చ [ప్రత్యయ విధానము
గాక మరియొక కార్యమున, ఆ విశేషణము (పకృతిరూపమును వి శేషించుట యుచిత మగును.
““షష్ట్యతసర్థ (పత్యయేన (౨-8-80) అను సూ(తమును జూడుడు. 'ఆతసుచ్‌' అను
[పత్యయము యొక్క అర్ధమున విహితములయిన [పత్యయములతో యోగమున, షష్టీ విభ క్తి
పత్యయ మగునని యర్థము. అతసర్థ [పత్యయములు సూ[తాంతరములచే విహితములు,
పూర్వసిద్ధములు. [పకృతమున నట్టు కొదు గదొ,
కాగా “తద్విషయాత్‌ ' అఆనుచో తత్పదము |పధానమగు ఛ ప్రత్యయమును బరా
మర్శించుట సంభవింపదు. ఇక ఛ (ప్రత్యయ విధానములో నిమి త్తమయిన ఇవార్థమును, ఆప
ధానమయినను, పరామర్శించును. ఇవార్థమును, (పస్తుతమయి సన్నిహితమే గదా.
“కథం పునః సమాసోనామ ఛ విషయః స్యాత్‌ ”' = అని శంకించి.
“ఏవం తర్శ్శి ఇవార్థః"' అని సమాధానము. మవోభాష్యమున గలదు.
తదుపరి, “యది తర్శి సమాసో౭ పీవార్థే, (పత్యయో౭పి, సమాసేనో క్రత్వాత్‌
|పత్యయో న పాష్నోతి'” - అని యాశ్ష పము. సమాసమును, ఇవార్థకమే అయి, [ప్రత్యయ
మును, నదియే యగుచో, సమాసమా ఇవార్థ సాద్భశ్యిమును చెప్పినది గాన నిక ప్రత్యయము
(పా ప్తింపదే ? “ఉక్తార్థానామపయోగఃి' అని గదా యభియుక్ర వచనము. ఏ శబ్దముల
యర్థము శబ్దాంతరములచే జెప్పబడునో ఆ శబ్బ్దములకు [ప్రయోగము కలుగదు గదా! అని
యాశ్నేప తాత్పర్యము.
వచన సామర్థ్యమువలన, అనగా ఛ ప్రత్యయ విధానము వ్యర్థము కాకుండుటకు,
వచ్చుననిన, “శ్రీవ శ్యామా == శస్త్ర శ్యామా” మున్నగు ఇవార్థ సమాసముల కంటె బరముగ
గూడ ఛ (పత్మయాప త్తి,
వాక్యపదీయము 1032 వృత్తి
[ 608
ఆందువలన, “ఏవం తర ద్వావివార్థో | కథమ్‌ ? కాకాగమనమివ తాలపతన మివ
కాకతాలమ్‌ | కాకతాల మివ కాకతాలీయమ్‌ ॥ అట్టయిన నపుడు ఇవార్థములు రెండగును,
అనగా నది రెండు విధములుగ వ్యాపరించును. అందొక వ్యాపారముచే సమాసమును, నింకొర్గ
వ్యాపారముచే (పత్యయార్థమును సంస్క_రించును. ఇవార్థ విషయమగు సమాసమునకు ఇవాక
మున, ఛ [పత్యయమగునని యర్థము. 'కాకతాలమ్‌' అనగా “కాకి రాక తాటిపండుపడుట
వంటిది" అని యొక ఉపమార్థము. “కాకతాల మివ = కాకతాలీయమ్‌” == కాకి వచ్చుట తాటి
పండు పడుట వంటిది, దేవదత్తుని రాకయు, దొంగవానిని జంపుటయును అని రెండవ ఉప
మార్గము. ఈ ఇవార్థ భేదమునకు మూలము సర్వనామము. దానిని పరామర్శించుటయే యని
భావము, 160/1
అవోతౌరిక ఆ ఇవార్గములు రెండును ని కారికలో వివరింపబడుచున్నవి.
శ్లో॥ ద్వయోరివార్హయోరర్థ నిమి_త్తత్వం (ప్రతీయతే |
ఏకేనావయవో యుక్తః |ప్రత్యయోన్యేన యుజ్యతే ॥ 608
ద్యయోః ఇవార్థయోః = రెండు ఇవ శబ్దార్ర ములకు, అర్థ నిమిత్తత్యం = సమాస, (ప్రత్యయ
ముల ఆర్థ మునకు కారణత్యము, పతీయతే = గమ్యమగుచున్నది, ఏకేన = ఒక ఇవార్థ ము
చేత, అవయవః జు సమాసెక దేశమగు పదము, యుక్తః = సంబద్ధము, అన్యేన = ఇంకొక
దానిచే, ([ప్రత్యయః =ైభ [పత్యయము, యుజ్యతే = సంబంధింపబడుచున్న ది.
తాత్సర్య వివరణములు._ కాకతాలీయమ్‌, అజాకృపాణీయమ్‌ మున్నగునవి
(ప్రకృత సూ(తోదా హరణములు. కాకి తాటి చెట్టు కిందకు వచ్చుట, వెంటనే ఆ సమయము
ననే [తాటిపండు పడి ఆ కాకి చనిపోవుటవలె దేవదత్తుడు బయటకు వచ్చుట, వెనువెంటనే
చోరుడు పట్టుకొని వానిని జంపుట వంటిది యీ సంఘటనము. అనగా ననుకొనకుండగ
దటస్థించినది అని “కాకతాలీయ మిదమ్‌' అను వాక్యమున కర్థము.
మేక ఆ చోటకు వచ్చుట, పైనుండి ఆ సమయముననే కత్తిమీద పడుట, దాని
వలన నా మేక చనిపోవుట వంటిది దేవదత్తుడు చోరునిచే చంపబడుట. ' దానివంటి దీ సంఘ
టన మని, అజాకృపాణీయమను, ఛ (పత్యయాంతమున కర్ణము.
రెండుపమానములలో నొకటి సమాసావయవము లయిన పూర్వోత్తర పదములకు
సంబంధించినది. దానిని దెలియజేయునది సమాసము. కనుక నది ఇవార్థ విషయము. లేదా
అవయవమనిన సమాసమే యనవచ్చును. అది తద్ధితాంతమునందు (పకృతి గావున నవయ
వము. అది అవయవ ద్వారముగా నివార్థముతో సంబంధించును. సాక్షాత్తుగా గాదు. రెండవ
ఇవార్థ సంబంధము ఛ (పత్యయమునకు.
“శ్రీ శ్యామా" అను నుపమాన మిటువంటిది గాదు. అచట క తికి కామ గుణము
ర్య సిద్ధము. శ్యామ గుణ విశిష్ట శన్ర్రితో దేవదత్త యను స్రీ ఉపమింపబడుచున్నది.
శ
సము దేశము 1033
610 |
అచట దేవద త్ర యను నుపమేయముతో నింకొకటి ఉపమింపబడుట లేదు గాన నివార
థి
మొక్క-టియే. 1608॥
పదకొండము
అవతారిక... అందు సమాస వాచ్యమగు నివార్థ మీ కారికలో చెప్పబడుచున్నది
లో వై (తస్య త(తాగమనం కాకస్యాగమనం యథా |!
దస్మోరభినిపాతస్తు తాలస్యపతనం యథా ॥ 609
తత, చె(త్రస్య ఆగమనం = అచటికి చైతుని రాక, కాకస్య ఆగమనం యథా =కాకి రాక
వంటిది, దసో్యోః 'అభినిపాతం తు = దొంగయొక్క చైతుని పైని బడుట, తాలస్య పతన
యథా = తాటిపండు కాకిమీద పడుట వంటిది.
©
తాత్పర్య వివరణములు-- కాకతాలీయమను స్థలమున, కాకి రాక ఉపమానమును,
చైతుని రాక ఉప మేయమును తాలపతన ముపమానమును, దస్ఫ్యు = చోరసమాగమ ముప
మేయమును నగుచున్నవి. రెండు పనులయందును. అతర్కి తోపనతత్వము = అనుకొనకుండ
దటస్థపడుట, సమానధర్మను. ఇది సమాస వాచ్యమగు నివార్థము. 1609
అవతారిక ఇక (పత్యయవాచ్యమగు నివార్థ మీ కారికలో నభిహితము.
శో॥ సంనిపాతే తయోర్యాన్యా [కియా త్యతోపజాయతే |
వధాదిరుస మేయే ఒద్ధేతయా ఛవిధి రిష్యతే 11 610
త|త = అచట, తయోః సంనిపాతే = కాకము యొక్కయు, తాటిపండు యొక్కయు కలయి
కలో, యా, అన్యా, వధాదిః [కియా == ఏ, ఇంకొక, వధ, మున్నగు, కియ, ఉపజాయతే
= కలుగుచున్నదో, తయా, ఉపమేయే అరే= ఆ [కియచే, పోల్చదగిన, అర్థ మునందు,
ఛవిధిః ఇష్యతే = ఛ (ప్రత్యయ విధానము సమ్మ తమగుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు. కాకి రాక, తాటిపండు పడుట, అను చర్యలు కలసి
నపుడు, ఆ కలయిక వలన, కాకి చనిపోవుటయో, అవయవములు విరుగుటయో, తలకాయ
పగులుటయో, ఏదియో [క్రియ పుట్టును, దానితో బోల్పదగినది, చై|తుని, వధాంగభంగాదికి
ముపమేయము. వాని ఉపమానోపమేయ భావ సంబంధమే రెండవ ఇవార్థము. దానిని
బోధించుచు, ఛ పత్యయమును స్తూతము విధించుచున్నదని భావము. 1610u
అవతారిక. మరియు, కాకి రాక, చై|[తుని రాక కుపమానము. కాగా కాకాగమన
మ|ప్రధానము, తాలఫల పతనము, ధన్యుని రాక కుపమానము గాన నదియ న|పథానము.
ప్రధానా ప్రధానములగు కాకతాల శబ్దార ములకు పరస్పర సంబంధము లేదు. కాగా నవి ఆస
మర్గములు. అసమర్గములయిన సమాన మెట్టు ? ఇక, “ఈ చ (ప్రత్యయ విధియే సమాసమున
కును జ్ఞాపకమగును' అనిన నపుడును 'సుమ్యపో అను సూతముచేతనే సమాసమని భాష్య
వాక్యపదీయము 1034 వృశి
( 611
మున సూచింపబడి యున్నది. కావున అసమర్థములకు సమాసము దుర్దభమే | సమాన మెట్లో
సిద్ధించినను, పూర్వోత్తర పదార్థములు పరస్పర సమన్వయము లేనపుడు, సముదాయార్థమును
బోధింప జాలవు. అపుడు, (పకృత్యర్థ మేయది (పత్యయార్థ మునకు విశేషకము కావలెను ?
అని యాశంకించి, సమాధాన మిందు చెప్పబడినది,
శో కియాయాం సమవేతాయాం (దవ్యశబ్లోఒవతిష్టతే |
పాతాగమనయోః కాకతాలశబ్లొ తథా స్టితౌ i 611
దవ్యశబ్ధః = |దవ్యమును బోధించు శబ్దము సమవేతాయాం == ఆ |దవ్యమును, సమవాయ
సంబంధ ముచే నాశయించిన, [కియాయాం = [కియయందు, ఆవతిష్టతే = ఉండును =
టోధించుచుండు ననుట, తథా= ఆ పకారముగా, కాకతాల శబ్ద = కాక శబ్దమును, తాల
శబ్దమును, పాతాగమనయోః = వచ్చుట, పడుట, ఆను [కియలందు యథాకమముగా,
స్థితౌ = ఉన్నవి.
తాత్పర్య వివరణములు---- (ద్రవ్యములు సిద్ధములు. [క్రియలు సాధ్యములు. “దధ్యో
దనక, గుడధానాః మున్నగు సమాసములలో, పూర్వోత్తర పదార్థములు రెండును |దవ్య
ములే. వానికి పరస్పర సంబంధము సంభవింపదు. కాని అసమర్థములకు సమాసము రాదు
గదా. కావున సమాసోపప త్తికై [దవ్యగతములయిన, ఊపసేకము, మి|కణము అను [క్రియ
లను దధి గుడ శబ్దములు బోధించును దధిచేత నుపసి క్రమగు నోదనము, గుడ మి|శితము
లగు పేలాలు అని యర్థమని చెప్పుదురు.
ఆ |పకారముగొనే కాక శబ్దము _స్వగత వ్యాపారమును, తాల శబ్దము, స్వసమవెత
[క్రియను బోధించును. కాకాగమన తాలపతన _కియలకు పరస్పరాభి సంబంధము. [దవ్వ
వాచక శబ్దములు వృత్తి విషయమున, కియాబోధకములుగా నుండు, “[బాహ్మణవదరీతే''
ఇత్యాదులలో నగపడుచున్నది. అచట (వాహ్మణ శబ్దమునకు, (బాహ్మణాద్యయన [క్రియ
గదా అర్థము. కాకాగమన, తాలఫల పతనము లొకదానికొకటి యుపమానములు. కాకి రాక,
అనుకొనకుండ జరిగినట్టు, తాటిపండు పడుటయు ననుకొనకుండ పా ప్రీంచినది. తాల
పతన మతర్కితోపనతము (= ఊహింపబడకయే (పాప్తించినది) అయినట్టు, కాకాగమన
మును జరిగినది. ఈ విధముగ పరస్పరోపమానోపమేయ భావముచే పూర్వో త్తర పదార్థములు ,
సమన్వితము లగును. కాగా వానికి |పత్యయార్థ విశేషణత్వ ముపపన్నమే. కాకాగమనము,
తాలఫల పతనము. దీనికి సమన్వయము కుదిరినది గాన, వానితో, దేవదత్తుని, లేదా చై [తుని
రాకకును, దొంగవచ్చి పైబడుటకును పోలిక సిద్ధించినది. ఆ యర్థమును బోధించునది సమా
సము. కాకవధతో ఉపమేయమయినది దేవద త్ర వధ. దానిని బోధించునది “ఛి ప్రత్యయము:
16111
అవతారిక... ఆర్యా ! పారంభముననే, అతర్కి.తోపనతమయిన తాలకృత కాక
వధతో, చో రకృతమయిన దేవదత్త వధ నుపమింపవచ్చును గదా ! కాకాగమన తాలపతనము
సముదర్దేశము 1035 పదకాండ ము
613] "
లకు పరస్పరోపమానముతో బనియేమి ? కాక పదమునకు గౌణవృ త్తి నాశ్రయించి, కాకా
గమన పరత్యమును, తాలశ బ్రమునకు తత్పతన పరత్వమును జెప్పుట కుపయోగమేమి ? అని
శంకించి చెప్పుచున్నారు.
ల్ల యదన్వాఖ్యాయక ౦ వాక్యం తదేవం సరికల్బ్యతే 1
(పయోగవాక్యం యల్లోకే తదేవం న (ప్రయుజ్యకతే ॥ 612
అన్వాఖ్యాయకం = వృ త్తియొక్క అర్థమును దెలియచేయు, యత్‌ వాక్యం = ఏ వాక్య
ముండునో, తత్‌ ఏవం పరిక ల్ప్యలే = ఆదీ ఇట్లు కల్పింపబడును, లో కే (ప్రయోగ వాక్యం =
లౌకిక [ప్రయోగమున వాక్యము, యత్‌, తత్‌ = ఏది గలదో అది, ఏవం న _పయుజ్యతే =
ఈ విధముగ |పయోగింపబడదు.
తాత్పర్య వివరణములు--- “కాక తాలీయమ్‌' ' అజాకృపాణీయమ్‌'-అని లోకమున
వ్యవహరింపబడు పదములు గలవు. ఆ పదముల నన్యాఖా్యనము చేయుట ఇాస్త్రకారుని
కృత్యము. శబ్దముల అన్వాఖ్యానము = (పకృతి [పత్యయ విభాగమును బురస్క-రించుకొని
అర్థమును చేయుట. ప|క్రియా వాక్యమునంద లి పదములకు అర్థ సమన్వయము అన్వాఖ్యాన
మార్గమున సిద్ధించును. (పకియా వాక్యము = లౌకిక వ్మిగహ వాక్యము. ఆ అన్వాఖ్యానమున
కుపాయముగా కల్పింపబడుచుండును .
కాకాగమన మివ తాలపతనమ్‌. తాలపతన మివ కాకాగమనం = కాకి రాక వంటిది
తాటిపండు పడుట. తాటిపండు పడుటవంటిది కాకి రాక - అని యిట్లు ఆ రెండు [క్రియలను
నొకదానితో నింకొకదానిని బోల్చి [ప్రక్రియలో అన్వాభ్యానమున కుపాయ భూతమగు నీ
వాక్యము కల్పన మామే. దీనికి లోకమున |పయోగముండదు.
(ప[కియావాక్యము నిట్లు కల్పింపకుండిన తాల క _ర్హృకమగు వధతోడనే కాకికి
సంబంధము గృహీతమయ్యెడిది, తాలకాకములకు సంబంధ మే (గహింపబడదు. 'కాకతాలమ్‌
అని పయోగమునం దుండబోదు. దానికి ఛ |పత్యయమునకు |పకృతిగా మ్మాతమే [పయో
గము. సమన్వయానుసారముగ వాక్య పరికల్పనము క ర్రవ్యముగదా యని తాత్సర్యము.॥612
అవతారిక... ఏతావతా ఫలిత మేమనగా_
ళో యయోరతర్కితా ప్రా_ప్తిరుశ్యతే కాకతాలవత్‌ ।
తయో; సమాస ప్రకృతే ర్వ త్రిరభ్యుపగమ్యతే i 618
కాక తాలవత్‌ = కాకికిని తాటిపండునకును వలె నున్ను, యయోః = ఏ దేవదత్తునకును,
దొంగకును వలెను, అతర్కితా = ముందుగి నూహింపబడని, ప్రాప్తః దృశ్యతే = సమా
గమము =కలయికి,, కనబడుచున్నదో, తయోః= ఆ రెండింటి సమాగమము ఇవార్థమయి
నపుడు, సమాస | పకృతేః = సమాసమనెడు ఛ (ప్రత్యయ (పకృతివలన, వృత్తిః = ఛ్‌ (పత్య
యోత్పత్తి యను, వృత్తి, అభ్యుప గమ్యతే = |గహింపబడుచున్నద,.
వాక్యపదీయము 1036 వృతి
[ 614
తొత్సర్భ ఎవరో ణములు--- అతర్కితములయిన ఉపస్థితములు కాకతాలములు.
వానికి కాకవధ నిమి త్రముగా సంబంధము. దస్యు దేవదత్తుల ఉపస్థితియు దస్యువుచే (చోఠు
నిచే) దేవదత్తుని వధయు నంతియే. ఆ విధముగ సంబంధము గల యా రెండింటి సమాగమ
మును ఇవ శబ్దమున కర్ధమయినపుడు సమాసమను (పకృతి యేర్పడుచున్నది. దానినుండి
ఛ [పత్యయమునకు [పవృ త్రి యని చెప్పబడినది.
కనుక నీ విధముగ కాకతాలముల సంబంధ విశిష్ట ముపమానము. ఉపమేయము
వధాదికము. ఛ (ప్రత్యయ ముపమేయమును బోధించును. కాకతాల ఆను (పకృతి, నియత
ముగ ఛ ప్రత్యయ విషయమే. ఛ ప్రత్యయము లేనపుడు దానీ 1పయోగము సాధువు కాదు.
ఈ విషయము భాష్యమున విస్తరముగ (పదర్శింపబడినది. 16181
అవతారిక '“వృత్తిరభ్యుప గమ్యతే" = ఛ [పత్యయ (పవృ త్తి స్వీకరింపబడు
చున్నది ఆని వెనుకటి కారికలో చెప్పబడినది. ఏ యర్థమున ? ఆనగా-
శ్లో॥ కాకస్యతాలేన యథావధోయన్య తు దస్ఫ్యునా ।
తత్ర చిత్రీకృతేఒన్యస్మి న్నుపమేయే ఛ ఇష్యతే ॥ 14
కాకస్య తాలేన = కాకికి తాటిపండు చేతను, యస్యతు, దస్యునా = ఏ దేవదత్తునకో దొంగ
చేత నున్ను, యథా వధః = ఏ |పకారముగ, వధ జరిగినదో, తథా త |తచితీకృతే = ఆ
[పకారముగా, ఆశ్చర్య భూతముగా జరిగిన, అన్యస్మిన్నుపమేయే = వేరొక చర్యయందు,
ఛః ఇష్యుతే = ఛ (పత్యయము సమ్మతమగుచున్నది.
తౌళ్‌ ర్యో వివర అయములు._ సమాసార్థమగు ఉపమ, కాకతాల సమాగమ తుల్య
మగు దస్యు దెవదత్తుల సమాగమము. ఆది ఒక ఇవార్థము. (పత్యయార్థోపమ, “అన్యస్మిన్‌
ఉపమేయే” అని చెప్పబడినది. తాటిపండు పడుట దానంతట నది జరిగినది. దేవదత్తుని
రాకయు నంతియ. కాకి యదృచ్చగా నచ్చటికి వచ్చి, పెనబడిన ఆ పండుచే చనిపోయినది,
అర్రే దొంగచే దేవదత్తుడు హతుడు. ఇది ఆశ్చర్యజనక మైన విషయము. ఇభ్రే ఆద్భుత రూప |
మయిన ఉపమేయమునందు ఛ (ప్రత్యయము వచ్చును. కాకతాలముల సమాగమము మూల
ముగ కలిగిన [కియతో పోల్పబడిన |క్రియాంతరమునందు ఛ |ప్రత్యయమని ఫలితము.
అట్లాశ్చర్య భూతమయిన చర్య కాకతాలీయ మనబడును అని తాత్పర్య పర్యవసానము.॥ 6 14॥
అవతారిక ఉపమాన [పసంగవళమున, ఇవార్థక ఛ (ప్రత్యయ విధి విచారము
చేయబడినది. దాసి వంటిదే అగు, క|న్పత్యయ విధి ఇక విచారింపబడు చున్నది.
శో చంచ(త్పకారశ్చంచత్కో- బృహత్క- ఇతిచాపరే |
_ " మజిమండూక ఇద్యోతాన్‌ సాదృశ్వ్యేన (ప్రచక్షతే ॥ 615
మణి, మండూక, ఖద్యోతాన్‌ = మణిని, కప్పను, మిణుగురు పురుగును, చంచ[త్స్పకార 8 =
బుని యొక ,- మతము
WwW
Cia
౧
హ్‌
టి
సముదేశము=రి
జపా?
బంధ
అ
Ow
య్శి
అపోదారమునకు
తో
డిమహర్తి
భు
G
fy
v2
స ల
WE
yield
é2
౭ స్పా
సె
y3 4
a3 hh
గో
VD ల
“3
Ya
గ్ల ప్ప
ss
v3 @
Sa
a ఖే
ఖం
43 సు
6ఫ ఖల
hy
7 63
VV (0
9g
ya a
ముం 5
wh
ఇ
౧.6
గా
నా|శయించి
జ
3 3
>
(1
గ్గ a3
ఆబ
య్‌
గ్‌ శ
గే
cI *ం
v2
D3
Ss
RE
“gag
9 ya
"a y3
నగ
9 నై
Ji 938
ళ్‌ (}
rer a3
6 తే
ya
గో op
లే
ఇ. ॥
Pat) i
faa 7]
3
స + ( ||
10 స్గి
లి సం
ఫ్‌
Car)
x3
౧
[10
y3
&)
ఆదియు
య |
a
My
ఇంకక;
re ఆ.
అ
ధ
~~
అ
ra
ఇ
లో
న ప, ్టి
ree wre
హా యాం గ
eas CU hd (oe)
oe
లా
జానము
ily
జః
లు ఊహింప
పయోగించిన
CD
క
ఈ అంశము 29 వ
తాట
కయొ
సె ఉన్న
క్‌
ఖీ
శ”
శ.
న.
చ = శల స్యరూపము,
లా
(కా!
లా
ఈ
ఆ జీ ఉ
ల
ఖో
ప
ల
>
షి!
MICE
టే
అం
ఇ
ల
స్నో
=U?
శ
అత్ర
re
hid 9
ఆలో
తో
ఇ ఈ
అనల ల
లై;
జల
అ
వ ఎ వా
pan
”
ఇమ.
~~
యె
అలో ఇల్‌ ఓ
ద్ర
జ్‌ బో లస
ల
త్ను Wee
న్‌ 5 గ్‌ Ca ల న
క రా కక
షా
షో
ళల
జ
ఎ
(అ
న్‌ కల అ
Ce
ఇర
శ
ణు
శి లు
pd అజో wy
ల
0)
గ
|
ఎఆర
“ఇ
6
ళ్‌
జో
బా
న్‌
భీ
ఎ
మ
Wn”
స
ly ™
చ
॥ అందం ని ee)
: ఆన్న
ఇ వి
అవి తెలు
అ తదు ఆ
శ
ళీ
వగ
న్న
a
wut
a?
లు
కా
అగ
ద
~
శ జ =.
ల
లొ
తే
నో
.
ల
క అథ
టీ
బడి,
స జాల! ఈ
a a
pen
న్న
fiaw
త్‌
క.
ని,
సు
per
~~
wah ఓ
ట్ట రు
నా
WY
oe
teks
న.
జో
మ న y
~~
ఇ
ళ్‌ 5
రా
తె
లీల
భా
అ Cn
౧ంబు
న.
చు
A Ge
స 9
రం 2
3 ణి
Gg ఇ
0౦
a Pn
0 (6
2 సం
WM
ర. “ere:
09 గ
ro a
xh ww
గా! Mm)
య |
తం
న్‌్‌ rel;
ఇ ఫ్లు
3
0 ౮౩
క
ర్క 1 గ్‌.
సం
Se fi
03.
a రస
క 5. (౧0౮
£2 wi
సం 2
| య
w ©
య గ
lb ys
“3 ఠి
wn
y3
WOE
cn
ళ్‌
%
నముద్దేశము 1037 పదకాండము
616 ]
చంచత్క-ః ఇతి = చలించుచున్న దానివలె నున్న దిగాన చంచత,.మనియు, బృహ త్పకారః
శరము చేత, అపరే పచక్షతే = కొందరు చెప్పుదురు. |
తాత్ఫర్య బివరోజములు_ “'స్థూలాదిభ్యః [ప్రకారవచనేకన్‌” (5-4-8) అని
యొక సూత్రము. స్థూల మున్నగు ళబ్దములకు బరముగ సాదృశ్యమునకు ద్యాతక మగు “కన్‌ *
అను (పత్యయము వచ్చునని సూ త్రార్థము, సూూతమున ప్రకార శబ్దమునకు సాదృశ్యము
అర్థమయినను సాదృశ్య విశిష్టము నది బోధించును. జాతీయర్‌ [పత్యయమున క్రపవాదము
గదా. అచట మహాభాష్యమున నొక వార్తికము పఠింపబడియున్నది. “దంచద్భృహతో రుప
సంఖ్యానమ్‌” అని యా వార్తికము. “చంచత్‌' 'బృహత్‌' - అను శబ్దములకు గూడ స్గూలాది
గణమున పాఠమును చేయవలెనని భావము. చంచత్సదృళ:ః = చంచత్క_ః ॥ బృహత్సదృళః.
బృహత్క_ః ॥ ఈ 'పేరు దేనికి ? అనిన, మణి, మండూక ఖద్యోతములకు, అని పూర్వా
చార్యుల తలంపు. 16151
అవతారిక. మణాాదుల సాదృశ్య మెట్టిది ? అనిన, చెప్పుచున్నారు.
శో తత్రోన్మేష నిమేషాభ్యాం ఖద్య|ోత ఉపమీయతే !
శ్వాస్మ్తపబంధై ర్మండూకః స్యందమాన (పభోమణి $1 _ 616
తత = అందు, ఉన్మేషనిమేషాభ్యాం = తన కాంతి, మెరయుట, ఆరిపోవుటలచేత, ఖద్యోతః
ఉపమీయతే = మిణుగురు పురుగు చలించుచున్న వస్తువుతో పోల్పబడుచున్నది, శ్వాస
(పబంధైః ఆ ఉచ్చా౪స నిశ్వాసలచే, కదలుచున్న దానితో, మండూకః ఉపమీయతే = కప్ప
పోల్పబడుచున్నది, స్పందమాన (పభః = తన (పభ కదలునదయి = కదలుచున్న పభ
గలదై, మణిః ఉపమీయతే = మణి, కదలుచున్న మణితో బోల్పబడుచున్నది.
తాత్త్రర్భో వివరణములు- మిణుగురు పురుగు కదలకుండగనే యొకచోట నుండి
మరయుచుండును. ఆ (పభావ్యాప్తిని బట్టి దానిని కదలుచున్న పదార్థ ముగా మనము భావించి
చంచన్నివ = చంచత్క.ః = కదలుచున్న దానివలె నున్నదిగాన చంచత్క్మము అనుచున్నాము
కప్ప, అవిచ్చిన్నముగ నెగపీల్పులు పీల్చుచుండును. దానిచేత తన ళరీరముబ్బును
కాని తాను చరింపలేదు. ఆశ్యాసల ఆను వృత్తిచేత మనము దానిని కదలుచున్న పదార్థముతో
బోల్చి ఇది 'చంచత్కము' అందుము.
మణి, యొక్క |పభలు దేదీప్యమానములయి రశ్మి చ।క్రవాల మేర్పడును. దానిని
జూచి, ఆ మణి కదలకయున్నను, చలించుచున్నట్లు తలంచి, చలించు వస్తువుతో పోల్తుము,
_ చంచత్కయం మణిః అని యందుము, | 160161
వాక్యపదీయము 1038 వృ త్రీ
[ 617
అవతారిక “బృహత్య-౩' అను స్థలమున, క న్పత్యయార్గమయిన పకారమేమి?
అన__
శో॥ (ప్రవికాసి ప్రభోల్ఫోపి మహాన్‌ య ఉపలభ్యతే |
బృహత్క- ఇతి తత్రైషమణౌ శబ్దః ప్రయుజ్యతే ॥. 81%
యః == ఏ మణి, |పవికాసి [పభః = అంతటను వ్యాపించిన _పభాజాలము గలది, అల్ఫోపి=ా
తాను చిన్నదయినను, మహాన్‌ ఉపలభ్యలే = పెద్దదిగా నగపడునో, త|త మణౌ = ఆ మణి
యందు, 'బృహత్క-౪ ఇతి, ఏషః శబ్ద? = “బృహత్క-_మిది' అను శబ్దము, [పయుజ్యతే =
ఉపయోగింపబడుచున్నది.
తాత్పర్యం వినర ములు. మణి చిన్నదే. దాని (పభా సందోహము సర్వతోవ్యాపి.
కనుక పెద్దదిగా గనబడుచున్నది. అపుడు, “ఈ మణిబృహత్క_ము'” అని క|న్సత్యయాంత
శబ్బముచే వ్యవహరింతురు. బృహద్యస్తు సదృశము గాన బృహత్క._ము. n617
అవతారిక... ఇక |పసంగ సంగతిచే, మత భేదము ననుసరించి |పకారమన
నేమియో విచారింపబడును.
శో సాదృశ్య మేవ సర్వత (పకారః కశ్చి దిష్యతే !
భేదేఒపి తు ప్రకారాఖ్యా కై శ్చిదభ్యుగమ్యలే ॥ 618
సర్వత = శబ్ద శాస్త్రమునందెల్ల, _సాదృశ్యం ఏవ = “సాదృశ్యము అను నర్గమునందే,
(పకారః = [ప్రకార శబ్దము (వర్తించునదిగా ), కై శ్చిత్‌ ఇష్యతే = కొందరిచే నంగీకరింపబడు
చున్నది, భేదే అపి = భేదము అను నర్థమునందును, |ప్రకారాఖ్యా = “పకారము' అను
శబ్దము (వర్తించుట), కై శ్చిత్‌, అభ్యుపగమ్యతే = కొందరిచే స్వీకరింపబడుచున్నది.
తాత్సర్యం బివోళజయులు...._ “పకారవచనే థాల్‌”” (5-8-28), “పకారేగుణ
వచనస్య'' (8-1-12).
“'సూలాదిభ్యః [(పకారవచనే కన్‌'' (5-4-8), ఈ మొదలగు పాణిని సూూతము
లందెల్ల సాదృశ్యమే (పకారశ బ్బృమున కర్థము.
“యథా తథా” = "యేన [పకారేణి, “లేన (పకారేణి అని విిగహములు,
“యత్తుల్యం తత్తుల్యమ్‌ ఆని తుల్యత్వమ అచట ద్యోతము.
“పకారే గుణవచనస్య” (8-1-12) ఆను సూతమున కుదాహరణము, “పటు
పటుః' అనునది. ఆది ద్విర్వచన విధాయకము. పటు సదృశకుడు సమద్ధనకు గొలదిగా తరిగిన
వాడు = ఇంచుమించు గట్టివాడు అని యర్థము. అచట సాదృశ్యము, తద్విశిష్టునికి విశేషణ
ముగా ద్యోతన చేయబడుచున్నది. స్థూలకః = అనగా స్థూల సదృశుడు అని యర్థముగాన
నచటను సాదృశ్య విశిష్టు డర్భము. పటుజాతీయః అను స్థలమున నదియే యర్థము.
నము ధ్రేకము 1039. పడకొండము
619 |
ఈ సూ(_తములందెల్ల పకారశబ్దమునకు భేద మర్థమని కొందరి మతము. “యథా”
“తథా అను చోటను భేదమే వాచ్యము. భేదము గలవాడే సమానుడు. భేదమే సాదృశ్య
హేతువు గదా. పటు పటుః = ద్విత్యమున కుదాహరణము. స్థూలకః = కనంత్రము. అచటను
భేదమే వాచ్యము. అనగా భేదమును, సాదృశ్యమును గూడ అంతటను |పకీతము లగును.
అందొకటి వాచ్యమగును. రెండవది సామర్థ్యము వలన గమ్యము. "పటు |పకారః దేవద తః'-
అనిన, సాదృళ్యమే ప్రకారము. “పశుర్దేవద త్తః'' ఆని ఆభేదముగ వచించినపుడును సాదృ
శ్రమే గమ్యము. ఇచట భేదము గమ్యము గాదు. “బాహ్మణ [పకారాః మాఠరాదయః”*” అను
(యోగమున, మాఠరుడు మున్నగువారు (బాహ్మణులలో భేదమేయని యర్థమగుచున్నది
గాన సాదృశ్యమున కచట సంభవము లేదు. 161501
అవతారిక... ఇట విమర్శింపదగిన విషయములు రెండు గలవు. పకారమనగా
సాదృశ్యము కానిండు, లేదాభేదము కానిండు, లేదా ఊభయమునయిన నగు గాక. |పకార
వచనే జాతీయర్‌” (5-8-69) అని యొక సూూతము. ““వకారవచనే ధాల్‌ ” (5-ల-2లి),
అని మరియొక సూూతము. జాతీయర్‌ (పత్యయము సకల [పాతిపదికములకును బరముగా
వచ్చును. ఇక థాల్‌ (ప్రత్యయము, కిమ్‌, సర్వనామ, బహు శబ్దములకు బరముగ మా|త్రమే
విహితము. కనుక నిది జాతీయర్‌ |పత్యయమునకు బాధకము కావలెను. అపుడు “కం
జాతీయఃి' అను పయోగ మెట్టు సిద్ధించును ? అనునది యొక (పశ్న. ఆ విధముగనే
“తథా జాతీయః” అను |పయోగి మున కేమి యుపప త్తి గలదు? అచట థాల్‌. [పత్యయమే
[ప్రకారమును బోధించుచున్నది గదా, మరల జాతీయర్‌ |పత్యయమునకు |బసంగమేమి ?
అని రెండవ విమర్శ విషయము. దీనికి సమాధాన మీ కారిక
లో (పకారవచనః కశ్చిత్‌ (పకారవతి సంస్థితః |
(పకారమా (కే వర్రిత్వా కశ్ళితీ తద్‌ వ్యతివ ర్రతే 11 619
కశ్చిత్‌ [పకారవచనః = ఒకానొక [(పకార వాచకము, [పకారవతి, సంస్థితః = (పకార విగ
ష్టమునందుండును, కశ్చిత్‌ = ఒకానొకటి, [పకారమాతే, వర్తిత్వా = [పకారమునందే యుండి
తత్‌, వ్యతివర్తలే = దాని నతిక్రమించి తద్విశిష్టమును బోధించును.
తాత్సార్వో బవరాణములు ఒకానొక [ప్రకార వచన మనగా, “జాతీయర్‌” (ప్రత్య
యమును, కన్‌ |పత్యయమును, ద్విర్వచనమును నగును. వీనికి అ ప్రధానమగు [పకారమును
బోధించుట స్వభావము. [పకారవత్తే [పధానముగ జెప్పబడునది. థాల్‌ [ప్రత్యయము అట్టిది
గాదు. ఆది |ప్రకారమునే బోధించును. |పకార విశిష్ట బోధకము గాదు. కాని యొక విశేష
మున్నది. అది యేమనిన, ముందు, (పకారమును బోధించి, తరువాత |పకార విశిష్టమును,
జాతీయర్‌ ప్రత్యయ సహితమై బోధించును. థ్నాల్బ్పత్యయాంతమునకు, శుక్టాది శబ్దములవలె
విశిష్ట బోధకత్వము లేదు. కాబట్టి విషయిభేదముండుటవలన, థాల్‌, జాతీయర్‌ (ప్రత్యయము
లకు బాధ్య బాధక భావ ముండబోదు.
వాక్యపదీయము 1040 - పృ శ్రీ
[ 620, 621
తథా జాతీయః' అను |పయోగమును నుపపన్నమే యగును. “యథా దేవదత్త
స్తథా యజ్ఞద త్తః' అను (ప్రయోగమున దేవదత్తు డే ప్రకారము కలవాడో యజ్ఞదత్తు డన నా
[ప్రకారము కలవాడే అని యర్థమగుటచే థా ల్పత్యయము (పకార విశిష్టమును బోధించుచున్న,
దని తలంచుట కవకాశమున్నది గాని థాలంతము |పకొర విశిష్టబోధకము గాదు. ఆ వాక్యము
(కియతో పరిసమా ప్తి నొందవలెను గదా. కనుక, వ ర్తతే అనియా, “దృశ్యతే” - అనియో
ఆధ్యాహారము కర్తవ్యము. ఆవర్తన |క్రియలోగాని దర్శన |క్రియలోగాని, ఈ (పకారము
కరణముగా నన్వయించును. ఏ |పకారము సాధనముగా దేవదత్తు డుండెనో, లేదా కనబడు
చుండెనో, ఆ |పకారముచేతనే యజ్ఞదత్తుని దర్శనమని యర్థము, లేదా యాతని వర్తన మట్టి
దని భావము.
అందువలననే, |కియతో సంబంధించిన పకారమను కరణము [పకారవత్తును
బోధింపదు, అట్టు బోధించిన, దేవద త్తస్య అని షష్టి పా ప్తమగును. దేవదత్తుని (పకారముతో
గూడినవాడు యజ్ఞదత్తుడని యర్థము. 16191
అవతారిక. తదుపరి వేరొక (పశ్న ఉదయించుచున్నది. థా|ల్పత్యయార్థమగు
పకారము సాదృర్యమే ఆయిన యెడల, పాణిని, “అవ్యయం విభ క్తి” - ఇత్యాది సూూతముచే.
యథార్థమునందును, సాదృశ్యార్థమునందును వర్తమానమయిన అవ్యయము సుబంతముతో
సమసిందునని చెప్పబడినదె. యథా శబ్దార్థ ములు నాలుగింటిలో సాదృళ్యమున్నది గదా.
మరల “సాదృశ్య సంప త్రి అని చివర సాదృశ్య పదమును నుచ్చరించి, సాదృుశ్యమున
వ ర్రమానమయిన అవ్యయమును సమసించునని ఎందుకు చెప్పవలసి వచ్చినది? అను ని
(ప్రశ్నకు సమాధాన మీ [కింది రెండు కారికలును.
కో॥ సాదృశ్య (గహణం స్యూశ్రే సదృశస్యోప లక్షణమ్‌ ।
తుల్యయోరవ్యయిీభా వే సహశట్రోభిధాయకః i 620
శో పప్పా సాదృశ్య యోర్వ_త్తిర్యా యథార్దాఖిధాయినః |
సచాయమవ్యయీభా వే భేదోభేదేన దర్శితః ॥ . 621
సూతే = అవ్యయం విభ క్రి సమీప సమృద్ధి వ్యృడ్థ్యర్థాభావాత్యయాసమ్నతి శబ్ద పాదు,
ర్భావ పళ్చాద్యథాను పూర్వ యౌగపద్య సాదృశ్య సంప త్తిసాకల్యాంత వచనేషు (2-1-6)
సూత్రమునందు, సాదృశ్య (గహణమ్‌ = సాదృశ్య పదమును [గహించుట, సదృశస్య '
ఉపలశ్షణమ్‌ = సాద్భశ ము గల ధర్మికి లక్షణచే బోధకము, తుల్యయోః = సదృశ
పదార్థములు రెండింటికి, ఆవ్యయిీ భావే = అవ్యయీభావమునందు, సహశ బ్దఃి అభిదాయకః =
“సహ అను శబ్దము, వాచకము, యథార్థాభిధాయినః= “యథార్థ. పదార్థములలోని యర్థమును
జెప్పు అవ్యయమునకు, యా కా ఏ వృత్తి గలదో ఆది, వీప్పా సాదృశ్యయోః వృత్తిః =
ఏీప్పయందును, సాదృశ్యమునందును వృత్తి, సచ ఆయంఖేదః = ఆ ఈ భేదము గూడ,
అవ్యయీభావే = అవ్యయీభావ విధాయకమునందు, భేదేన దర్శితః = వేరుగ జూపబడినది.
నముద్దేశము 1041 .... పదకాండము
622 ]
తాత్పర్య వివరణములు అవ్యయ మిత్యాది సూత్రము (2-1-6) యధార్థము
నందు వర్తమానమయిన అవ్యయమునకును, సాదృశ్యమునందు వ ర్రమానమయిన ఆవ్యయ
మునకును, సుబంతముతో సమాసమును విధించుచున్నది. అందు సాదృశ్యమున వర్తమాన
మనగా లత్షణచే సద్భశమగు ధర్మిని బోధించునట్టి అని యర్థము. ధర్మము స్యా శయమగు
ధర్మి నుపలక్షింపగలదు.
ఉదాహరణము-- ససఖి = సద్బుశః సక్యా, అని విగహము. ఇద్దరుమ్మితులు
సాదృశులు, తద్వాచకము “సహ ఆను శబ్దము దానికి సమాసమున *సి అను నాదేశము.
పాచీనులయిన వృ త్తికారు లిచ్చిన యుదాహరణ మిది సదృళార్ధ్థాభిదాయి అవ్యయమున కే
సూ|తమునంటలి సాదృశః పదముచే (గ్రహణము. ““అవ్యయీభఖావశ్చ” (1-1-41) సూత
ముబే సత్యభూతమగు నర్థము నా పదము బోధించినను అవ్యయ సంజ్ఞ.
ఇక, *'యథా అను, సూతస్థ పదార్థమగు సాదృశ్యము ధర్మ మేగాని ధర్మిగాదు.
'సహరి' అనునది దాని కుదాహరణము. హరి యొక్క. సాదృశ్యము ఆని యర్థము. ఆ యథా
శబ్దమునకు యో గ్యతయు, వీపృయు గూడ నర్థము. కావున తదార్ష్రచకములును సమసించును.
“అనురూపం” “పత్యర్థ' అని యుదాహరణములు. అర్థ సామాన్యము అనగా సకలార్థము
లును [కియచే వ్యాపింపబడుట అచట “పతి” అను దానిచే |పకాశింపజేయబడును. |పకార
మనగా సామాన్యమునకు భేవకమగు విశేషమని చెప్పబడినది. సకల పదార్థములకును
[కియతో సంబంధమను వీప్సా సామాన్యమునకు భేదకమగు విశేషము యథార్థము. ఇక
(పకృతము - యథా శ బార్థమగు నది ధర్మమా[తము. సాదృశ్య శద్దారము తుల్యమైనది
యను నర్థము గల ధర్మి. పృథక్‌ గహణమువలన భేద మభిమతమని తెలియుచున్నది.
1620, 6211
అవతారిక. వెనుకటి కారికలలో అవ్యయ మిత్యాది సూ, తమునందలి సాదృశ్య
పదము ధర్మి పదమనియు, యథా కబ్దార్ధములలోని సాదృశ్య శబ్దము ధర్మపరమనియు నుప
పాదింపబడినది. రెండు స్థలములందును ధర్మపరమేయనియు గుణ గవ సాదృశ్యబోధకము
యథార్థ సాదృశ్యమును దవ్యగత ధర్మవాచకము స్తూతస్థ సాదృశ్యపదమును నని యూ
కారికలో [పకారాంతరమును జెప్పుచున్నారు.
శ్లో॥ సాదృశ్యం యోగ్యతా క్రై శ్చిదననావభ్యుపగమ్యతే ।
యత్తు మూర్తిగతం సామ్యం తత్‌ సహేనాఖిదీయతే ॥ 622
అనా == అను” - అను శబ్దము విషయమున, యోగ్యతా, సాదృశ్యం = దానిచే ద్యోతమగు
యోగ్యత యను సాదృశ్యము, కశ్చిత్‌, అభ్యుపగమ్యతే = య థార్థములలో నిదిగా కొందరిచే
నంగీకరింపబడుచున్నది, యత్‌, తు = ఏ యది కలదో, మూర్రిగతం, సామ్యం = (దవ్య
గతమయున సాదృశ్యము, తత్‌, సహేన, అభిధీయతే = అది, 'సహి అను నవ్యయముచే
చెప్పబడున్ను
[66]
వాక్యప దీయము 1042 వృత్తి
[ 623
తాత్పర్య వివరణములు--- “అనురూపం సురూపో వహతి అని యొక [పయో
గము. (తన) రూపముతో తుల్యముగ, శోభాతిశయమునకు హేతువయిన హార కటకాద్యాభర
ణము నొక సురూపుడు ధరించియున్నాడు ”' అని యర్థము. ఇట నాతని గుణమగు రూపము
యొక్క_ సాదృశ్యము యథార్థమగు యోగ్యత. రూపమునకు యోగ్యముగ = అనుగుణముగా
తత్సద్భృశమగు హారాదికమును ధరించుచున్న వాడు. ఇక “ససఖి' అనుచోట, వస్తు నిష్టమయిన
అవయవ సంనివేళాదుల వలన గలిగిన సామ్యము. సహశబ్ధముచే జెప్పబడును, కాబట్టి
“'ససఖి అను నవ్యయీభావమునకు '“సాదృళ్యం సఖ్యా' అని విగహము. సదృశః సఖ్యా
(సఖుని పోలినవాడు) అసి కాదు. సూత స్థ సాదృశ్య శబ్దముచే దవ్యగత సాదృశ్యమును,
యథా శబ్దముచే, యోగ్యతయను గుణగత సాదృశ్యమును [గహింపబడును. కనుక నా రెండు
సమాసములును భిన్న విషయములు. ఇదియే [పకారాంతరము.
ఇక యోగ్యత వేరు, సాదృశ్యము వేరు, వీప్స వేరు, ఆ మూడును “యథా”
యొక. ఆర్థముములు, అనిన నపుడు, “ఆనురూపమ్‌' అను స్థలమున రూపమునకు శోభ
నిచ్చునది యేది యోగ్యమో అది అనురూపమని యర్థము. అపుడు వెనుక చెప్పిన ధర్మధర్శ్మి
భేదమే, వృథక్‌ సాదృశ్య [గహణమునకు హేతువగును. 16221
అవతారిక [పకారపదము గల సూత్రము లన్నింటిలో [పకారమనగా సాదృ
శ్యమే అని చెప్పబడినది. కాని అది అవ్యాపకము. ఎందువలన ననగా, 'కమండలునా ఛ్యాత
మజానాత్‌” = కమండలువుచే శిష్యుడని తెలిసికొనెను - అనుచోట కమండలు శబ్దమునకు
బరమైన తృతీయ," “ఇత్థం భూతలక్ష బి” (2-8-21) అను సూూతముచే విధింపబడినది.
ఇత్థం భూతుడన నొక ప్రకారమును బొంది యున్నవాడు. లక్షణమనగా లక్షకము = జ్ఞాప
కము. ఛాత్రత్యమను |పకారము గల వానికి జ్ఞాపకము కమండలువు. “ఇత్థమ్‌' అను పద
మున, 'థము” అని తద్ధిత ప్రత్యయము. తద్విధాయకము “ఇదమస్థముః' (-లి-24) అను
నది. “పకారవచనే థాల్‌”' (క-8-28) ఆను పూర్వ సూూతమునుండి “(పకారవచనే' అను
పదమిం దనువ ర్తీంచును. ఇత్థం భూతః = ఇమం (ప్రకారం ప్రాప్తః, కథం భూతః = కం
(పకారం |పా ప్తః = అని యర్థము. (పకృతమెమన-- ఇచ్చట |పకారము సాదృశ్యము గాదే.
అంతటను |పకారమనగా సాధృశ్యమే యనుట యెట్టు ? ఆనగా-
శో ఇత్తంభా'వేఒపి సాదృశ్యం బుద్ధ్యవస్థానిబన్గనమ్‌ |
(గహణే భేదమా్య(తస్య త (శ్రానై ్యవాభిధీయతే it 628
బుద్ధ్యవస్థానిబన్ధనమ్‌ == బుద్ధియొక అవస్థ నిమి_తత్తముగా గల, సాదృశ్యం = సారూప్యము,
ఇత్గంభావే, (గహాణే అపి = ఇత్ధం భావమను [పత్యయమునందును, భేదమ్మాతస్య, అస్తి =
భేదలేశమునకు, ఉండును, తత్ర అన్యా ఏవ = అచ్చట, భేదమా|[తమే, వేరొకటియే, అభి
రీయతే = చెప్పబడుచున్నది.
(ఈ కారిక తృ ప్రికరముగ సమన్వితము కాలెదు.)
పముద్రేశము 1043 సదకొండము
624]
తాత్పర్య వివరణములు.- “ఇట్టివాడు' దేవదత్తుడు అనగా, భుజకీర్తులు, కుండల
ములు గలవాడు” - అని ముందు బుద్ధిలో సారూప్యము నేర్పరచుకొని యుందుము.
ఇత్థం భావ పతీతియందు గూడ, బాహ్య వస్తువుయొక ,. ఉపరాగము వలన స్వల్ప
భేదము భాసించినను యథార్భముగ భేదము లేదు. బాహ్యమగు వస్తువు, బౌద్ధమగు పదార్థము
యొక్క. అనుకారమే కావున నది దానికి (పకారము, కనుక సాదృశ్యము [ప్రకారము
గావచ్చును.
ఈ విధముగనే “పంచధా భుంక్తే” “త్రేధా అధీతే” మున్నగు |ప్రయోగములందు
“పంచధా" “,తేధా' అనుచో ధాప్రత్యయార్థమగు |పకారమును సాదృశ్యమే. . బుద్ధిలో పరి
కల్పితమయిన భేదముతో సదృశమగు [క్రియా విశేషమే అచట నిర్వ ర్తింపబడునది గదా.
సంఖ్యావచనము కంటె బరముగా విధార్థమున ధాప్రత్యయము విహితము. విధార్థమనగా
(పకారము = పృథగ్భావము = భేదమని పర్యవసానము. 16281
అవతారిక .ఉపపాదితార్థము శాస్త్ర (పమాణోపబ్బృంహితమైన యెడ శోభా
వహమగునను నాశయముతో చిరోపాసిత సద్వృద్ధుడును, (ప్రమాణ పరతం తుడు నగు
భర్తృహరి, సాదృళ్యమే సర్వత్ర (ప్రకార శబ్దార్థమను నంళమున భాష్యకార మతమును
సంవాదకమునుగా నిందు |పతిపాదించి ముగించుచున్నాడు.
శ్లో॥ గౌర్వాహీక ఇతి ద్విత్వే సాదృశ్య (ప్రత్యుదాహృత మ్‌ !
శుక్షాదౌ సతి నిష్పన్నేవాహీకో న ద్విరుచ్యతే ॥ 624
ద్విత్యే = ద్విర్వచన విధాయక సూ తమున, గుణవచన పదమునకు, గౌర్వాహీకః ఇతి ౫౫
“గోవు వాహీకుడు” అని,” సాదృశ్యం = సాదృశ్యమే, అనగా సాదృశ్య పతీతి గలదియే,
(పత్యుదాహృతమ్‌ = [పత్యుదాహర ణముగా సీయబడి నది, నిష్పన్నే = (ప్రసిద్ధ గుణవాచక
మగు, శుక్టాదౌ సతి = శుక, కృష్ణ, మున్నగు గుణవచన మున్నపుడు, వాహీకః = వాహీకుని
బోధించు గోశబము, ద్విఃన ఉచ్యతే == రెండు పర్యాయము లుచ్చరింపబతదు, ద్విత్వమును
బొందదనుట.
తాత్పర్య వివరణములు.-- “పకారే గుణవచనస్య'' (8-1-12) అని అష్టమా
ధ్యాయమున పదద్విత్వ విధాయక సూ తము. “పకారము' ద్యోతమయినపుడు గుణవాచక
శబ్దమునకు ద్విర్వచనము వచ్చును అని యర్థము. “క్ట జకం రూపమ్‌” “వక్త జక్టః పటం
ఉదాహరణములు. అట, మహాభాష్యమున, “'గుణవచనస్యేతి కిమర్గమ్‌ ? అగ్నిర్మాణవకః |
గౌర్వాహీకః'” అని గుణవచన పదకృత్యము విచారింపబడి యున్నది. (ప్రకార బోధకము
లన్నియు గుణవచనములే యగును. కావున “అగ్నిః మాణవక ౩” 'గౌః వాహీకః' = అను
స్థలములందు అగ్ని కబ్దమునకును గోశబ్దిమునకును గూడ ద్విర్వచనము రావలసి యుండునని
యర్థము. గోవు యొక్క సాదృశ్యముండుట వలన వాహీకుని 'గోవుి అందురు. అగ్ని
వాక్యపదీయము 1044 వృత్తి
[ 624
సాదృశ్యము వలన మాణవు డగ్ని. కనుక |పకారమనగా సాదృశ్యమే. |పకారమున అగ్ని
శబ్దము వర్తమానము గాన గుణవచన పదము లేవిగో ద్విత్య్వము రావలసి వచ్చును. కాగా
“గుణ వచనస్య' అను దానికి పత్యుదాహరణము,
(ప్రకారమనగా, సామాన్యమునకు భదకమగు విశేషమయిన, గోత్వము, అగ్నిత్వ
ములకు భేదకమయిన విశేషమున నీ శబ్దములు వర్తమానములు కావు గదా. అపుడు గుణ
వచన పదమున కివి (పత్యుదాహరణము కాశాలవు. కావున నెచ్చటనై న | పకారమనగా సాదృ
శ్యమె అని సూచిత ము.
శుక్ర మున్నగునవియే గుణవచనములు. అవి గుణమునందును, గుణ విశిష్టము
నందును వర్తించును. గుణముక్తవాన్‌ = గుణవచనః = గుణమును చెప్పియున్న శబ్దమనుట,
గోళబ్దము వాహీకునే బోధించునది. అది గుణమునూ బోధించియున్న శబ్దము కాదు. పూర్వ
మది జాతి బోధకము గదా.
*పకృత్యర్థ విశేషణత్యాత్‌ సిద్దమ్‌”” - ఆని వార్తికము, (పకృతి యనగా ద్విత్వ
మునకు కారణమయినది. స్టాని యనుట. దాని యర్థమును 'గుణవచనస్య'-= అనునది విశేషిం
చును, పకారార్థమును గాదు విశేషించునది. ఆట్టయిన పకారమునందు వర్తమానము లన్నియు
గుణవచనములే యగును. గోళబ్దము ద్రవ్యమును చెప్పునదయినను, సాదృుశ్యమును బట్టి
(పవర్తించుచున్నది గాన వాహీకుని బోధించినను గుణవచనమే యగును. కావున ఆ విశేషణ
మునకు వ్యావ ర్త్య ముండదు.
అందువలన గుణమును బోధించినదిగా నంతకు మునుపు బాగుగ దెలియబడిన
శబ్దమునకు సాదృశ్యము ద్యోతసియమయినపుడు , ద్విత్యము వచ్చునని యర్థము. కావున నతి
ప్రసంగము (పాప్రి పదు.
“శుక్ల శుక్టః. పటః” = అను నుదాహరణమున, శుక్ట శబ్దము, వక్ష గుణము అప
' ధానము, తద్వశిష్టము (ప్రధానము అయిన దానిని చెప్పునది. “గుణోపసర్ణన |దవ్యవాచి'
అనుట, “శుక్ట శుక్లం రూపమ్‌” = అనుచోట, శుక్ష గుణమా[తవాచి. “పటు పటుఃి అనునది
గుణవిశిష్టవాచికి ఉదాహరణము.
పదార్థ సంసర్గము వాక్యార్థము. వాక్యొర్థమునుండి పదార్థమును వేరుపరచి, పద
విభాగ పూర్వకముగ నది సమీ&ింపబడినది గాన అర్ధ్థంద్వారా పదవిచారము సమ[గముగ సీ
గంథమునందీ సముద్దేశమున .జేయబడి పరిసమా ప్రమయినది. శుభం భూయాత్‌. 1624
గౌర్వాహీక ఇత్యాది చివరి కారిక, 'నద్విరుచ్యతే ఇతి' ఆని ముగింపబడినది. ఇతి
అను శబ్దము సమాప్తి సూచకము.
ఇక వ్యాఖ్యాన (గంథము “ఇతి శుభమ్‌' - అని ముగింపబడినది. (పకీర్షక |పకాశ
మని వ్యాఖ్య శేరు. హేలా రాజుచే రచింపబడినది. ఆతని తండి భూతిరాజు. ఆ వ్యాఖ్యాన
సముద్దేశము 1045 పదకొండము
మున పదునాలుగవ సముద్దేశము, వృత్తి సముద్దేశమనబడునది ముగిసినది. మూడవకొండ
మయిన పదకాండమును సమా ప్త్రము.
వ్యాఖ్యాక ర ఆగు హేలారాజు స్వయముగా చేసికొనిన, స్వపరిచయ
రూప శ్లోకముల భానము
1. కాశ్మీర దేశమున, ముక్తాపీడుడు అను నొక |పసిర్ధుడగు మహారాజుండెను.
ఆతని మం[తి లక్షణుడు అను నాతడు. ఉదార చరితుడయిన ఆ మంతి
వంశమునందు 'భూతిరాజు అను నాయన కుమారుడు హేలారాజు ఈ
“పకాళము' అను వ్యాఖ్యను (ప్రకాశింప జేసెను.
2. సూర్య చందాదులు లోకమున చీకటిని తొలగింతురు. కాని, కొన్ని చోట్ల ఆ
పని చేయుటకు దీపము కూడ అవసరము కాకుండ బోదు. బుద్ధిశాలులగు
వారి భావములు నవనవోన్మేష రుచిరములగునవి కప్పిపుచ్చి యుంచబడవు.
$. మూడవ వాగవస్థ = అనగా స్పోటాత్మక శబ్దము స్వప్రకాశమగు స్వరూప
ముతో విశ్వజనులకును హితకరమై ఒప్పుచున్నది. ఆది ఈ |గంథమువలన
స్ముపతిష్టితమగు గాక.
4. శ్రీకాంతుడగు హరి మూడు లోకములను మూడడుగులతో నా|క్రమించినట్టు
ఈ సమస్త విద్యా శ్రీకాంతుడగు హరి శ్రైలోక్యము నా!కమించుటకు మూడు
కాండములను మూడడుగులుగా రచించెను.
ర్‌. జగదాచార్యుడగు ఈ హరి యొక్క సూక్రి లక్మలు మహాభాష్యమను నవ్దియం
దుదృవించిన అమృత ఛటలచేత (అమృతము యొక్క పిండములచేతను
కాంతులచేతను) ఆచ్చురితము లయిన విగహములతో సర్వోత్కర్షతో వర్తించు
చున్నవి.
వరుస
సంఖ్య
పదము
సముద్దెశ సంఖ్య
కారిక సంఖ్య
అరము
©
1.
లక థీత(ము)
అకర్మకై ర్యోగే
కర్మ
అక ర్మికా [కియా
ఆతీతాభ్యా శ క్రిః
అతుల్యవిభ క్రి
అధ్యారోప(ము)
అ
VI1-70,71 చెప్పబడనిది, = అపాదానము, సంప
VII. 67
1711 _- 88
IX- ర51
XIV - 478
క = 10
దానము మొదలగు విశేషములను చెప్ప
దలపక, పామాన్య ముగ చూపబడు కర్మ.
దీనినే *“'అ్మపధానకర్మ*' యని అందురు.
ఉదా :- “గాందోగ్ధిపయః?' ఇచట “గామ
అనునది *''అకధితకర్మ'” (వా స్తవముగ అది
అపాదానము కావలెను.)
అకర్మకములగు క్రియలను వాడినపుడు,
కాలము, దేశము, మొదలగునవి కర్మలగునని
సం|పదాయము. ఉదా ;= “మాసమ్‌ ఆస్తే”
(ఇచ్చట ““వ్యాష్య'' అనునది ఆధ్యాహారము.
అది అంతర్బూతమైన [క్రియను తెలుపును.
దానినిబట్టి మాసము కర్మ యగునని భావము).
పసిద్దిని బట్టి కర్మతెలియ చోటకర్మ
థి ట్‌
పదమును వాడక, చూపబడు (క్రియ ఉదా:=
“మేఘః వర్షతి*' (జలమ్‌.)
““వర్త మానము”. అను భావమును ఆడ్డగించు
(కాలగతమైన) ఒక శ క్రి. దానిని“'భూతముో
అందురు.
వేర్వేరు విభక్తులు గల. పదముల కగు
సమాసము. “ఉదా !- “పూర్ణః కాయస్య''
ఒక దాని ధర్మమును వేరొక దానియందు
సంబంధ సముద్దేశము 105 పదకాండము
1, 2
శస్టహచ్యము. అనగా జ్ఞానరూపముగా ఉన్న అర్థమే శ బ్బవాచ్యము. ఇట్టి యర్థము ఉపచార
సత్తతో గూడిన యర్థమని యందురు. ఈ యంశము ఈ (పకరణముననే శ89 వ శ్లోకము
నుండి 50వ క్రోకము వరకు నిరూపింపబడుచున్చది. ఘటాది శబ్ద్బములచే టోధింపబడునవి
కడవ మున్నగు వ్యక్తులే కావు. ఆ శబ్దముగూడ అనగా ఘకార, అకార, టకార, అకారములు
అను ఆనుపూర్వితో కూడిన శబ్దము కూడ బోధింపబడును. ఆ యర్థము మ్మాతము కౌప
చారికము గాదు. అది ముఖ్యమే. వ్య క్రిరూపమగు అర్థము అనిత్యము కనుక దానితో శబ్దము
నకు సంబంధము నిత్యము కానేరదు. కనుక ఉపచారస తను అచట (గహింప వచ్చును.
అట్టు కానిచో శబ్దము నియతముగా బోధింపజాలదు. శబ్ద వాచ్యమగు శబ్దము నియత మేకాన
అచట సంబంధము నిత్యము కాగలదు. కనుక అచట సంబంధము ముఖ్యమే కాగలదని
చెప్పుచున్నాడు.
శో (పతిప _తీర్భ వత్యర్ణే జ్ఞి జానేవాసంశయః క్వచిత్‌ |
స్వరూే ఎషూస లబ్బైషు “వ్యభి చారో నవిద్యతే i 2
అర్ధ = అర్థమునందు, జ్ఞానే + వా = జ్ఞాన నమునందును క్వచిత్‌ = ఏదో ఒక స్థలమున,
సంశయః = సంశయ రూపమగు, పతిపత్తిః = జ్ఞాన నము, భవేత్‌ = కలుగవచ్చును.
ఘటః అను శబ్దమువలన కడవ అను అర్థము తెలియబడుచున్నది. తద్విషయక
మగు జ్ఞానము కలుగుచున్నది. అచట శ క్రిజ్ఞానము లేనిచో అర్థము సంశయ విషయమగును.
శ క్రిజ్ఞాన మున్నను హరి మున్నగు నానార్భక కోబ్బ్దములలో అర్థము సంశయితమగును.
అట్టి అర్థము ననుస దించెడి జ్ఞానముకూడ సంశయరూపము కాగలదు.
క్వచిత్‌ = = కొన్ని స్థబములలొ అనగా శ క్రిజ్ఞానము లేనిచోట, శ కిజ్లాన మున్నను
నానార్థక స్ట్థలమునను సంశయ ము కలుగునని భావము.
హరి శబ్దమునకు = విష్ణువు, కప్పు, కోతి, పాము ఇవి యన్నియు వాచ్యార్థములే.
ఉపలబ్దేషు = తెలియబడుచున్న, స్వరూ పేమ = శబ్బ్దస్యరూపముల విషయమై,
వ్యభిచారః = వ్యభిచారము అనగా ఒకదానిని విడిచియుండుట, న.+ విద్యతే = లేదు.
శబ్దము తన రూపమునుకూడ బోధ విషయముగా చేయును. జ్ఞానమున ఆ శబ్దము
కూడ భాసించును ఆ రీతిగా భాసించిన శబ్దమునకు, వాచక ముగా ఉన్న శబ్దమునకు సంబం
ధము నిత్యము. అర్థము విషయమున, జ్ఞానము విషయమున సంశయము కలుగునట్లు ఇచట
సంశయము కలుగదు. సంశయమునకు అవకాశము లేదు.
కాగా వ్య క్రిరూపమగు ఆర్థము నియతము కానందున అచట జొపచారికమగు,
అనగా బుద్దికల్పితమగు, అర్హము శబ్రవాచ్యమని చెప్పవలెను. శబ్రము స్వరూపమును గూడ
థి థి ది ౧
బోధించుటలో అనియమము లేక నియతమగు రూపమునే బోధించును. కనుక అచట ఉపచార
సత్త అక్కరలేదు. ముఖ్యమగు శబ్దమె విషయమగును.
1047 పదకొండము
సముదేశ సంఖ్య
6
x పదము 5 అధము
గుంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
ఆరోపించుట = అర్థధర్మమందు శబ్బధర్మ
మును కల్పించి, రెండును ఒక చెయని
భావించుట. (శబ్దము-అది బోధించు అర్థమును
ఒక మేయను భావన)
7. అనవస్థా XIV -220 అంతము లేకపోవుట. (ముగింపులేని ఆవృత్తి)
ఇదొక దోషము.
8. అను[పయోగ(ము) XIV - 288 ఒక శబ్దము వెంట వేరొకదానిని పలుకుట,
ఉదా :- ఏధాంచ (శే. ఏధాంబభూవ, విధా
మాస, మొదలగునవి కొన్ని ధాతువుల లిట్టు
రూపములలో ఇది కనబడును.
రి అను పవృత్తి 1-14 ఒక ధర్మము అన్ని వ్యక్తులందును సమాన
ముగ ఆన్వయించుట. ఉదా := గోత్వము
అన్ని గోవులందును (పూర్తిగ) అన్వ
యించును,.
10. ఆంతకరణ షట... మనోధర్మము. = భావన, ఆలోచించుట.
త త్త్వ్య(ము) ఉదా :- (మనసులోని రూపమే బయట
ఉన్నట్లు తోచునను తత్త్వము).
11. అన్వాభ్యే XIV - 2177 వ్యాకరణసంస్కారము
యత్య(ము)
12. ఆపాదాన(ము) VI1-186 విడదీయుట, లేక వేరుచేయుటలో ''స్థీరముగ
&ండునది'' అని భావింపబడు వస్తువు
ఇదో కారకము. పంచమిని వాడి దీనిని
బోరింతురు.
18. అపాయ(ము) VI1-4 విడదీయుట, వేరుచేయుట,
14. అపోహ 1-98 తొలగించుట. ఉదా $- “లేదాపోవహీ' =
భేదమును తొలగించుట
16. ఆధివ్య క్రి 1-26 స్పష్టపడుట, స్వరూపము తెలియుట
ధి © 9
వాక్యపదీయము 1048 పదముల
వరుస
సముద్దేశ సంఖ్య
ల పదము ల ఆరము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
16, అభ్యుచ్చయ(ము) టే” = 90, పెరుగుట, అధికమగుట, (శబ్దములు చేరుట
96, 98 వలన కలుగు అర్థముల ఆధిక్యము)
17. ఆర్థ[ కియా XI1-14 సృష్టియందలి [పతియొక వస్తువునకును గల
ఉపయోగము (ప్రయోజనము).
17. ఆర్థజాతి 1-6, 8, 11 విడి విడి వస్తువులందు గల సమానధర్మము.
(ఆవస్తువులను బోధిందు శబ్దముల జాతి,
దీనియం దారోపితమగును.) ఉదా :-.
గోత్వము, మొ॥.
19. అవచ్చేద(ము) XIV ౨ 11, పత్యేకించుట, నొక్కి_చెప్పుట, నిశ్చతమైన
297 జ్ఞానము, (విశేషణము).
20. అవయవస్వర(ము) XIV = 57, 61 ఒక సమాసమునకు అవయవమైన పదమునకు
గాని, సమాసమునకు గాని |పవంర్తించు
ఉదాత్రాది స్వరము.
91. అవ్యపవర్గ(ము) Ill - 8 వేర్పాటు లేకుండ పూర్తిగా కలసి పోవుట.
22. అవ్యయ(ము) X1V- 105 మార్పులేని శబ్దము. (లింగము, విభక్తి!
వచనమును లేనిది. ఉదా ;- చ, వ, హః
మొదలగునది).
2లి. అవ్యయీథావ(ము) V11= 165 అవ్యయముతో జరుగు సమాసము
జ్ర
24, ఆకృతి 1- 19 ఒక జాతికి చెందిన అన్ని వ్యక్తులందును
ఒకేవిధముగ కనబడు ఆకారము (అవయవ
ముల అమరిక లేక పొందిక) సామాన్యము,
జాతి. అను భావనలకిది ఉపయోగించును,
25. ఆఖ్యాతపద(ము) 1X - 99 క్రియాపదము (తిజంత మగుశబ్దము)
26. ఆత్మత త్త్వ(ము) 1-21, సారభూత మైనది. (అంతకును మూలము).
10-898 నిత్యమైన తత్వము.
పట్టిక 1049 పదకొండము
వరుస ఆ జ
వ స పదము సముద్దేశ సంఖ్య ఆరము
గుంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
27.. ఆధారళ క్తి 711 - 151 వస్తువులకు ఆధారముగా నుండు సామర్థ్యము
| ఉధా :- ఆకాశము. దీనికి అన్ని వస్తువులకును
ఆధారముకాగల శి ఉన్నది.
వీరి. ఆరాచ్చబ్ద XIV -276 “ఆరాత్‌ * అను శబ్దము. (“దూరము”
దగ్గర్‌”) అను రెండర్భములను కూడ. ఇది
బోధిం చును.
29, ఆలంభన(ము) “I-84 యజ్ఞమందు పనువును వధించుట.
80. _ ఆవిర్భావము) 7111-26, అభివ్యక్తి, కనపడుట, స్పష్టమగుట.
XIIT- 17,
XIV - 828
81. ఆవిష్టలింగతా ౫1౪-౩819, ఏదో ఒక లింగమును (పుమ్‌, స్త్రీ, నపుంసక)
980 నియత ముగ స్వీకరించుట == నియత లింగ
త్యము.
లీల, ఆవిష్టసంఖ్య XIV - 288 ఒకేసంఖ్యను నియతముగ చెప్పునది.
ఉదా ;- ఏక, ద్వి, తి. మొదలగునది,
88... ఆశంసా 108-106 శోభనమైన కోరిక.
న
84. _ ఇందళ్శతు(వు) ౫-5 “ఇం|దుని చంపునది”' - లేక - “ఇందునిచే
చంపబడునది””. స్వరము యెక్క మార్చును
బట్టి రండర్లములు వచ్చును,
టు థి
=
శిర. ఊత్తమ X-1 మిప్‌, వస్‌, మస్‌, ఉత్తమ పురుషము;
ఇట్‌, వహి, మహి, . దీనివిభక్తులు
86. ఉద్వత్‌(త్తు) ౫1౪-589 ఎత్తైనది. ఎత్తైన మార్గము.
87. ఉన్మీలన(ము) 13-56 ఒక వస్తువు ఆగుపడుట, ఆవిర్భవించుట,
వాఠ్యపదీయము 1050 పదముల
వరుస పదము సముద్దేశ సంఖ్య అరమ
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
88. ఊఉపకార(ము) 11-18 ఒక శబ్దముయొక్క. అర్ధము, తనతో కలిసిన
XIV - 149 వేరొక శబ్దముయొక్క ఆర్థమునకు చేయు:
సాయము.
89 ఉప్యగహ(ము) X11. 1, € ఆత్మనేపదము, పరమై పదము, అను వాని
వలన తెలియదగు ఆర్థముయొక్క భేదము
(క్రియకు చెందు విశేషము).
40. ఉప|గాహి(న్‌ ) XIV - 114 అంగీకరించుటకు హేతువు.
41. ఉపచార(ము) 111.18 ఒక పదమును గౌణార్థమున వాడుట.
42, ఉపచారసత్‌(త్తు) ౫1V - 978 గౌణమైన అర్థము. (లాక్షణికమైనది)
48ి. ఉపప్పవ(ము) - (1) 11157 భాంతి, అసత్యమైన జ్ఞానము
ళా జా జ
(2) XIV చందదహణము |
417
44. ఉపమాన(ము) X1V-శ862, పోలికను చెప్పుటలో ఆధికగుణములు గల
కీర్‌. ఉపమేయ(ము) XIV - 604, పోలికను చెప్పటలో అల్పగుణములు శల
605 వస్తువు. (ముఖము, మొ).
46. ఉఊపలక్షణము) ౫1V- 184, సూచకము, జ్ఞాపకము, చివ్నాము,(ఓక నిర్జీష్ట
" "425, 609 _ మైన అర్థమును సూచించుట కుపయోగించు
పదము).
47. ఉపవ్యంజన ఎస” - 85 ఒక యంశమును సూచించు చిహ్నము.
48. _ ఉపశ్తేష(ము) 711-148 ఆరధారమునకు ఆధేయముతోగల సంజంధము.
(సంయోగము).
49. ఉపసర్ణన(ము) X1V-97, విశేషణమై ఆ(పథానముగనుండు పదము-
4165 లేక - ఆర్థము,
50. ఊఉపాదాన(ము) 111-శి (పత్యేశ మైన శక్తులను బట్టి, ఒక శబ్దము
| కు జని అ a
యొక 3 ఆర్ధ మును నిశ్చయించుట.
పట్టిక 1051. పదకొండము
వరుస సముదేశ స mW
న పదము గు సంఖ
గంఖ్య న్‌ కారిక్‌ సంఖ్య అర్థము
52 ఉభయార్థతా 2౫-859 ఒక శబ్దముచేతనే జాతిని వ్యక్తిని కూడ
బోధించు తీరు.
ది
రీతి. ఊహ్య(ము) XIV - 80 సముదాయమునుండీ వేరుచేయదగినది.
వ్‌
ర్‌కీ, ఏక వద్భావ(ము) XIV - 108 'పెక్కులు ఒకటిగా అగుట. (బహువచన
ముండవలసిన చోట, ఏక్రవచనముండుట
ఉదా := |పభువనమ్‌॥ మొ॥).
ర్‌. పకార్థీభావ(ము) ౫1 - 44 _ విడిగా ఉండుఅర్థములు ఒకటిగా పెనవేసి
(శబ్దములకుండు సామర్థ్యము.)
ఇది మాసా వృత్తులందుండును.
ర
56. కౌపయిక(ము) XIV - 580 ఉపాయముగా ఉండుట (సాధనమగుట.)
ర్‌
57. కరణకారక(ము) 171] - 90,100 |కియసిద్ధించుటలో మిక్కిలి [ప్రధాన మైన
సాధనము. (తృతీయ వ్షిభడి క్రితో దీనిని
బోధింతురు).
58. కర్శతా VIl1- 19, 28 ఒక [క్రియకు క ర్రయగుట.
క రృృత్వ(ము)
509. క రృస్థభావక(ము) XIV - 168 క్ర ర్హయందే జరుగు (చూడదగు). వ్యాపార
మును చెప్పు ధాతువు. ఉదా :- ఫీ
ని దించు, స్కృ = స్మరించు, మొదలగునవి.
60. _ కర్త్శధికార(ము) 171[- 101, క ర్రనుగురించి చర్చించు భాగము. (ఒక
128 శాస్త్రమున).
వాఠ్యపదీయము
1052 - పదముల
వరుస
సంఖ్య
పదము
సముద్దేశ సంఖ్య
కారిక సంఖ్య
ఆరము
థి
61,
62,
69,
64.
605,
66.
67,
68.
కర్త9భిపాయతా ౫11-9
కర్మస్థభావక(ము) V11 - 65
కర్మాపదిష్ట(ము) X1V - 169.
కోలా
IX. 5/7, 68
కాకతాలీయ(ము) XIV - 609
కారక (ము)
చం 18
కారకస ప్తక(ము) 1711 _ 44
కాల(ము
IX- 1,2,8,
8,9
కర్రకు చెందునట్టగుట.
కర్మయందు గమనింపదగిన (జరుగు)
వ్యాపారమును చెప్పు ధాతువు. ఉదా :-
“జాలమాసయతి (బాలుని కూర్చుండ బెట్టు
చున్నాడు).
కర్మతోసమానమైన. (కర్మకుచెందు, కర్మకు
ఆవశ్యకమైన).
అంశము, భాగము, (కాలముయొక్క- ఒక
భాగము. కాలశళ' క్రి యొక్క అంశమైనశ క్రి).
“కాకి |వాలుట పండు పడుట' 'వలె అనుకొన
కుండ, ఆకస్కికముగ జరిగిన ఒక సంఘటన.
క్రియను పుట్టించునది. = లేక = [కియతో
అన్వయించునది. కర్త, కర్మ, కరణము,
సంపదానము, అపాదానము, ఆధికరణము
అని ఆరు విధములు.
“శేషము” (సంబంధము) అనుదానితో
కలిసిన కర్త, కర్మ, మొదలగు ఆరుకారక
ములును “కారక స ప్రకము” అనబడును.
(1) “కాలళ క్రి” అనెడి ఒక మహాశక్తి.
సృష్టి కారణములలో (ప్రముఖమైనది, శబ్ద
(బ్రహ్యమునకు తరువాతిది.
(2) 11. 814, 816. సమయము. (సామాన్య
ముగకాలము) శబ్దముయొక్క- అర్థమును నిశ్చ
యించుటకుపయోగించునది. *ద్వారమ్‌”
అనగానే శీతకాలములో ““పిథెహి”
(మూయుము) అని తాత్పర్యము. వేసవిలో
““ఉద్దాటయి' తెరుపుము అని తాత్పర్యము.
ఆట్టు కాలము సంశయమును పోగొట్టుటకుపక
రించును.
పట్టిక 1053 పదకొండము
వరస మ గముద్ద సం ఆ
క్‌ పదమ గంఖ్య
సంఖ్య | కారిక సంఖ్య అర్భము
69. కాలసముద్దేశ(మ)) 120. 1, 114 అన్ని వస్తువుల అభివ్యకక్రికిసి కారణమైన
కాలశ క్రిని నిరూపించు ఒకభాగము. ఈ
కాండమున తొమ్మిదవది).
70. కుత్సా 1-41 నింద. తక్కువగా భావించుట. శబ్దమునకు
“కన్‌” (క) అను ప్రత్యయముసు చేర్చి ఈ
యర్థ మును సూచింతురు. ఆ [ప్రత్యయము
స్వార్థికము. అనగా శబ్దమునకు గల కుత్సార్థ
మునే ఆది స్పష్టము చేయను.
_ | ' ohn]
Tl. కుత్సిత | శుతి XJV ఎ 2 “కుత్సితే” అను సూూతము. (పా. 5.8.74)
ఇది'' “నింద” అను అర్థమున “కన్‌”
(పత్యయమును విధించును..
72. కృత్‌ X1V _ 829 ధాతువునకు చేరు తృచ్‌, ణ్వుల్‌, మొదలగు
(ప్రత్యయము. దీనివలన కరా, కారకము
మొదలగు శబములు సిద్దించును. (కృదతిజ్‌ .
ద ధ్‌
“పా. లీ. శే. 98)
78, . కృతహ స్త(స్తుడు) ౫1V - 560 సిద్ధహస్తుడు (చేయితిరిగినవాడు, (ప్రవీణుడు
“అర్జునుడు” ఆనునర్థమున ఈ శబ్దమును
తరుచు వాడుదురు.
74. [కియా 1,4, వ్యాపారము, పని, (చిన్న చిన్న అవాంతర
| 10,15, 18, వ్యాపారముల సముదాయము. ) కలుగు ఫలిత.
21,24 మంచే ఊహింపదగిన చేత.
IX. లి
75. క్రియాగుతి 1-5 ఒక పని చేయుటలో వేదముయొక్క సమ్మతి.
XIV - 499, - వేదము వధించుట):
50,5514,521
78... (క్రియాసముడ్డేళ 7121 - 1-64 [క్రియను విశదీకరించు భాగము. (ఈ కాండ
మున ఎనిమిద వది).
వాక్యపదీయము
1054 పదముల
వరుస పదము సముద్ద సంఖ్య అరము
సంఖ్య కొదిక సంఖ్య ®
ఖు
77. ఖదిర(ము) 1. లీ చం|డచెట్టు. దీని కర్రతో యాగము లందు
XIV - 801 యూపస్తంభమును తయారు చేయుదురు.
78. _ ఖర్జూర(ము) XIV -_ 801 ఖర్జూరపు చెట్టు బర్పుర, ఖర్జుర, అనునవి
మారు రూపములు.
గ
79. గుణసముద్దేశ ₹ఎ 19 [దవ్యమందలి గుణములను చర్చించు భాగము
(ఈ కాండ మున ఆయిదవది).
80. _ గుణ్మాశయా(శక్రి[711 = 81 ఆ|పదానమైన శబ్దమునకు గల సామర్థ్యము.
వతి అలు (తి థి
81. (గహ(ము) 1- 58,61,770. యజ్ఞమందు సోమరసమును తాగుటకె ఉప
రిర్‌ యోగించు ప్మాత. (యాగ (ప్రక్రియలో ఈ
పదమును వాడుచుందురు).
చ
82. చార్భ XIV - 196, “చి” ఆను అవ్యయముయొక్క అర్థము.
197 (సముచ్చయము, ఇత రేతరయోగము మొద
లగునవి).
88. చితి XIV - 825 జ్ఞానము.
826
864. చైతన్య X - 2,8 జ్ఞానము. తెలిసికొసుట).
XIV - 827
ఛు
రక. చత్తిన్‌ ఎట! 22 గొడుగుగలవాడు, పెక్కుమంది గొడుగులు
విప్పుకొని నడచుచున్న పుడు, వారిలో ఒకరి
ద్దరికి గొడుగులు లేకున్నను “ఛత్రిణో
ww
యాంతి అని వ్యవహరింతురు. దీనినే
“ఛత్రిన్యాయము” అని అందురు.
89, 829
పట్టిళ 1055 వపదకొండము
వరుస సముదేశ సంఖ nm
అద పదము ఏ ్ట
nom ప కారిక సంఖ్య ఆర్థము
86. _ ఛాగ(ము) 1. 78, 80 మేక. (సోమయాగములో వధింపబడునద్సి.
స)
రీ7. జన్మన్‌ 1. 80, పుట్టుక, ఉనికి స్పష్టపడుట.
VIII - 29
88, ఇరా IX- 24 ముసలితనము. జీణించుట (కాలశ క్రి వలన
వస్తువులందు కలుగు శిథిలావస్థ)
§9. జాతి 1-2, 8, 6, 8 (1) సకల వ్యక్తులందును ఒకే విధముగ
కనపడు ఒకానొక ధర్మము. ఉదా ;-
గోత్వము (గంగడోలు, మూపురము, తోక.
_ మొదలగు వానిన్‌ కలిగియుండుట). భావనా
గమ్యమగు ఆకార సామ్యము.
(2) 1. 2. ఒక వాక్యమున గల పదముల
సముదాయము అందించు సామాన్యార్థము.
(జాతిస్ఫోట).
(8) XIIl1. 4. లింగము. (ప్రాణులను వేరు
చేయు చిహ్నము = స్రీ, పుమాన్‌ నపుంస
90. _ జఉాతిపదార్థతా XIV -8656 ““జాతియే. శబ్దముల అర్థము ' అనువాదము
(ోవాజప్యాయనుడు' ' అను [పాచీనవై-
యాకరణుడు తొలుత ఈ వాదమును లేవ
దీసెన్సు.
91. జాతిసముర్దేశ(ము)1 -1. 106 జాతిని విశదీకరించు భాగము. (ఈ కాండ
మున మొదటి విభాగము).
త్ర
92. తద్ధిత X1V - 86, అపత్యము, హితము, భావము, మొదలగు
ఆర్థములలో సుబంత మునకు (శబ్దమునకు)
చేరు |పత్యయము. ఉదా = “దశరథన్య
వాక్యపదీయము 1056 పదముల
వరుస పదము సమ్బుదేశ సంఖ్య
¥ ల ఆరము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
అపత్యమ్‌ = దాశరథిః (ఇచట “జి” అను
నది తద్ధితము).
98. తిరోభావ(ము) _ V111- 26 _ గుణములు (ధర్మములు) కన పడకుండ అణగి
1X-11 యుండుట “ఆవిర్భావను” నకు వ్యతిరేక
X1I1- 17 మైన స్థితి.
XIV - 828
94. |తిపకీ X1V - 254 నళ సమాసమందు (నజ్ఞును గురించి) ఏర్ప
డిన మూడు పక్షములు. 1. పూర్వవదార్థము
ముఖ్యము, 2 ఉ త్తరపదార్థము ముఖ్యము,
లీ. అన్య పదార్థము ముఖ్యము.అనునవి.
రిక. ల్యత XIV _ 214 శివునికి పేరు, (ముక్కంటి).
ద
96. దండిన్‌ 1-98 . కరను. చేపట్టువాడు. ““సంన్యాసి'” ఆను
నర్ధమున వాడుదురు.
97. దిక్‌ VI-8 తూర్పు. పడమర, మొదలగు వ్యవహారము
నకు కారణముగా భావింపబడు ఒక శక్రి దీని
వలననే ఆయా [పదేశములను గు ర్రించుట
జరుగును. '
98. దిక్సముద్దేశ(ము) VI1-1,28 దిక్కును గురించి చర్చించు భాగము (ఈ
కాండమున ఆరవ విభాగము)
909. ద్రవ్య(ము) I1-1 (1) సృష్టియందలి |ప్రతియొక వస్తువు
నందును సారరూపముగా ఉండు తత్త్వము.
(ఉదా = బంగారు వస్తువులందు బంగారము).
పరమార్థమున మ్హాతము ఆత్మ ఒక్కటే
(ద్రవ్యము. దానినే వేర్వేరు పదములతో
బోరింతురు. |
(2) IV. త. విడిగానుండు వస్తువు. (వ్యక్తి)
దీనియందు గుణములగపడును. ఇదమ్‌,
[3
సంబంధ
“క శబముచే బోధింపబడునది
106
©
అల్లో
ల్‌ ప
ఆ శబముచే
గా ఉన్నది ఒకటి,
కు నిమి త్రము
చెప్పుట
ఆరమును
సమాధానము
టోధింపబడిన శ
త్తి
న్‌ వృ
అని బహువచనము
అవస
థి
బండి జ్ఞానము కలిగెడి
థి
వ.
ఒం
వ.
రు (క
పది. ఈ
గా ఉన్నది మూడవ
కమాయెను.
—నీ
అలో
కా
మి రో
జాజి
రొ
నా
12॥
అసి
శ్రి
ద
లితము కాదు
స
లే
జ
, ఆ
|
హూ.
శ్నకు సమాధానము
ప
ల
లో
ఇ
వ్‌
ts.
ష్‌
యా
చెప్పబ డిసడి, వాసి!
po
అ My
తగల ఆలో త్తి
న క
wi ve
0
రయం వాచకోవాచ
చున్నాడు.
శో అసా
గ
ఖ్‌
చెపు
4
8 = బోధ్యము.
౧ ఆనెడి ;పామాణికుల
న ~
" af
ఇ
fr
ఆ
అలలకు
బా
a
~~
సమ్‌ = ఈ అ
" వూ. re
FY me
[a Fn?
అం ఆచ mo
కలో ఆపై న్యు అలల 4
జ్‌
~~
NaS
Mf Te క
థి
వం.
కు సంబంధించిన
Cd
క్ష
యూ
(రా
ల్‌
అజ
(a
ఠు
cc
యోగింపబడదు.
ఒర
యి
||
|
శతి
క్ర సంబంధ మున్న
న్‌ా.
స్‌!
టే
Od su »
లు
జల్‌
Ww 4
వష
౧ఎ
(on
లవి న
ల ఆలం
Mere
7
వగ
ఆలం,
థి
ల ?
. ee WW
Ga XM ఎ
a ft wh Te
p> ఇ” Pg అల
ల ఆన!
pan
లే
p
తారు
=.
ల్‌
జన వాం”,
ఆ ఆల్‌ లీ
ల
We
~~ Wy) oer
లు
లకు స్వాభావికమగు సంబంధ
Pa
తే.
4
బార ష
ధ
జ
4
బు కూడ అనగా శబ్దార్ధ మ
ఎవ
మి
శ్టివహరింపబడుచున్న ది.
(అ)
ఇ
దిఖ
Er) అల్లో
అ జూ తొదెాలి
మ్‌ ఆ
దము కూడ,
[a]
అభి
న
ఆనా
ఆట
ము
౬
గః,
వచుచునే యును
G
, తాదాత్య
b=
మనకు కంటికి
ది
ప
అరము,
థి
వెరు అని అ
ట్‌
OO cis)
జ
థి
(ప్రత్యక్షముగా
= (ఈ అర్థము
ఎదాదులకు
స్త
~~
య
ది.
కొని ఆ అర
cl
తెలియుచున్నది.
ల
సి
లం
జీ
థి
పుడు, గౌరయమర।;
వచ్చిన ఏ
కు చూపవలసి
అ ఆ
ఎ ౯
థి
పట్టిక
1057 పదకొండము
వరుస
సంఖ్య
సముదేళ సంఖ్య
0 అరము
కొరిక సంఖ్య థి
100.
101.
102,
108.
104.
105.
[67]
[దవ్యపక్ష(ము)
[ద న్యపదార్థ భా
తత్‌, మొదలగు సర్వనామ శబ్దములను
[దవ్యమును నిర్దేశించుటకై వాడుదురు.
XIV - 888 శబ్దము బోధించు అర్థము “వ్య క్రిియే గాని
““జాతి** కాదు - అనుపక్షము దీనిని తొలుత
వాడి” అను [పాచీనవై యాకరణుడు
సాపించెను.
(ea)
XIV = 857 “వ్య కి” యే శబముయొక్క అర్లమను
నానీ చ ళు
858 పక్షము. (ద్రవ్య పక్షము).
$$
(ధ్రవ్యసముదైేశ(ము)11 -1, 18 దవ్యమును గురించి చర్చించు భాగము ఈ
కాండమున రెండవ విభాగము. ఇందు
'దవ్యము యొక్క. పరమ తత్త్వము నిరూ
న సకం అత్వ
పింపబడినది. ((దవ్యమందలి నిత్యమగు
అంశము). “భూయో ద్రవ్యనముద్దేశము””
అను నాలుగవ భాగములో | దవ్యము యొక్క.
వ్యావహారిక తత్త్వము నిరూపింపబడినది.
([దవ్యమందలి అనిత్యమగు అంశము).
[దవ్యాభిదానపక్ష ౫917 - 110 శబ్దము యొక్క. అర్థము “దవ్యమే” అను
(ధావ్య(ము)
ధ్వని
పక్షము. (|దవ్య పక్షము).
ధ
VII- 188, “నిశ్చులము" ఆనుభావము. (కదలకుండు”).
189 అను భావన కదలుచున్నను, కదలకపోయి
నను, ఒక వస్తువును నిశ్చలముగా భావించి
““ఆవధి' అనవచ్చును, అందువలన అది
ఆపాదానము అగును.
గంటి మొదలగు వాని చపూడు. (పౌర్వాపర్య
మును వివశ్షీంపని చప్పుడు).
VIIl.2
వాక్యుపదీయము 1058 పదముల
వరున జో అ
వ స పదము సముద్దేశ సంఖ్య అరమ
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
న
106. నజ్‌ సమాస(ము) X1V _ 250 నజ్జు పూర్వపదముగా గల సమాసము.
254
107 నపుంసకలింగ(ము)౫ [11 ఒకే సంస్తానము, తి రోభావము, అనునవి స్రీ
హేలారాజు లింగమునకు పర్యాయములు. |పసవము
ఆవిర్భావము, ఆనునవి పుంలింగమున
కుపరాకాయములు. రెండు లింగముల
యొక్కయు లక్షణములు గలది నపుంసకము,
దీనిని “లింగ సర్యనామము” అనియు వై
యాకరణులు వ్యవహరింతురు. (సత్త్వ. రజ
స్త మోగుణములను బట్టి శాస్త్రమున లింగ
వ్యవస్థ ఏర్పడినది).
108. నాడికా 11-5 లోపల గుల్చగానుండు ఒక గొట్టము. దీనితో
చూచినపుడు వస్తువు మిక్కిలి స్పుటముగా
కనిపించును. (దృష్టియొక్క- పరిధి నిమిత
మగును గాన.
109. నాలికా IX - 70 ఒక గొట్టముతో (కుండలోగాని) నీరు-(లేక-
ఇసుకను) నింపి, అడుగున చిన్న రం[ధము
చేసి, దానిద్వారా ఆపదార్థము చుక_చుక్క..
గా పూర్తిగా [కిందపడుటకు పట్టు కాలము.
(కాలము కొలుచుట కొకసాధ నము.)
110. నాస్తీతా 1-88 మూలకారణములో లీనమగుట. మూలకారణ
మగు శ కిలో ఆణగియున్న పుడు, వస్తువులు
లేనట్లు తోచును, దానినే “వినాళ” మని
అనుచుందురు. (వాస్తవముగా వినాశమనునది
, లేదు
111. నిపాతన(ము XIV-590 వాకరణ సంసారమును చూపక, ఉన
ఫ్‌. ర మ
దున్నట్టుగనే ఒక శబ్దము సాధువని చెప్పుట.
ఉదా ;= పృషోదరః* సింహః, మొదలగునివి,
పటిక 1059 పదకొండము
వన్య... గరగ యు
సంఖ్య కాదిక్‌ సంఖ్య థి
112. నిమిత్తానువిధాన(ము)X1V -810, నిమిత్తము ననుమరించి లింగసంఖ్యలను
811 చెప్పుట. (విశేష్యము ననుసరించి విశేషణము
నకు లింగ సంఖ్యలనుచెప్పుట).
118. నిమీలన(ము) IX - 56 మూసికొని పోవుట, కనపడకపోవుట.
(ఊస్మిలనమునకు వ్యతిరేకము),
114. _నిరుపాఠథ్యా X1V _ 288 సత్త (ఉనికి) ఎట్టి విశేషములును లేనిస్థితి.
115. నిర్ధారణ XIV ఎ 41 మొత్తము వస్తువులనుండి ఒకదానిని గాని,
1711. 147 $ కొన్నిటినిగాని వేరు చేసి ఎంచుట, (చూపుట)
(ఉదా ;- గవాం కృష్ణా బహు తీరా).
116. నిర్వర్త కర్మ 1-27 1711-45 ఒక ఆకృతిగలదిగ (పుట్టుక, రూపము)
47,49,54,79 చేయబడు కర్మ. ((కియకుఫలము,. ఉదా :-
కుంభకారః. ఇచట కుండ నిర్వర్య కర్మ
అగును,
117. న్యగ్భావ(ము) 1711 - 85,128 కనబడకపోవుట, ఒక దానియందాధారపడి
యుండుట.
118. న్యగ్భావనా VII- 59 అర్థమును పూర్వస్థితికి ఉపకరించుట,
119. న్యాయ(ము) 1 66 ఉదాహరణము. లక్ష్యము. దృష్టాంతము,
XIV ~ 457 (పసిద్ధమైన లోకో క్రి.
ప
120. పరవల్లింగ(ము) XIV = తి068 ద్వంద్వము, తత్పురుషము, అను సమాసము
లలో చివరి పదము ననుసరించి సమాసము
లకు లింగమెర్పడుట.
121. పర స్మైపద(ము) XI1— 20 వేరొకని కొర కైన (తనకుకాదు) స్థానము.
తిప్‌, తన్‌, య. మొదలగు మొదటి తొమ్మిది
తిజ్‌ పత్యయములకును “*పర స్మైెపదము”
ఆని వ్యాకరణ శాస్త్రమున సంకేతము. ఈ
[పత్యయములు “క్రియాఫలము కర్తకు కాక
వేరొకనికి చెందును” అని సూచించును.
_ వాక్యపదీయము 1060 పదముల
182,
wm ఆ జో లే త
వరున పదము సముద్దక సంఖ్య అర్గము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
122. _పరికల్ప(ము) 111-65 ఊహా, వికల్పము, ఊహాగమ్యమైన రూపము.
128. పక్రుతి 1-688 “యాగమందు జంతువును వధింపపలెనను
వేదము చెప్పిన విధి. ఉదా: “వకునా
యజేత” మొదలగునది.
124. పుంవద్భావ(ము) V1-10 స్రీలింగళబ్దము పుంలింగశబ్దముగా మారుట.
XIV _ 419, సమాసము మొదలగు వృత్తులలో కొన్నిచోట్ల
420, 422 ఇట్టు జరుగును.
185. = పురుష(ము) ౫-2,8,70 వాక్యమందలి [కియా పదమునగల తిజ్‌
| (పత్యయముచే టోధింపబడు వ్యక్తి, (1.
[పథమపురుషము = వాడు, అతడు, అది,
2. మధ్యమపురుషము = నీవు. 8. ఊత్తమ
వురుషము = నేను),
126. _ పురుషసముద్దేశ(ము)౫ - 1,9 వురుషమును చర్చించు భాగము. ఈ కొండ
మున పదవ విభాగము).
127. (పఖ్యా XIV -28,. జ్ఞానము. భావన
405, 575
128. . |పతికృరతి XIV = 695, బొమ్మ, (ప్రతిమ, విగ్రహము.
607
129. |పతిజ్ఞా 111-27 కర్తవ్యమును నిర్దేశంచు వాక్యము. ప్రతి
పాదనము,
180. _పతిపదమ్‌(షష్టీ) VI1- 169 ఆయా సందర్భములలో |ప్రత్యేకముగ విధింప
. బడినవి, (పా. నూః- “అధీగర్థదయేశాం
కర్మణి.” మొదలగునది),
181. పతిబంధ(ము) 1౫-11 ఫలితము సిద్ధించుటలో ఏర్పడు అడ్డు. కాల
శ కివలన ఏర్పడు అడ్డంకి).
. | గ లా రు ల
ప్రతిసంహార(ము) ౫” _ 90 విశేషమును భోధించిన వెంటనే, అవిశేష '
మును తెలుపు |పత్యయమునుతీసి వేయుట. "
పట్టిక
1061 వదకొండము
వరుస
సంఖ్య
అల్‌ అల్లో
సముద్ధెశ సంఖ్య
ర
కారిక సంఖ్య అర్థము
188. (పత్యకా
184. పథమ
"(ఆ
185. (పదేశ(ము)
196. (పధానవిషయా
187. (పమాణ(ము)
ఉదా :- శుక్త ఇ తెలుపుగలది. ఇచ్చట *మ
తుప్‌'” అను (పత్యయము, “కలది” అను
విశేషమును బోధించి తప్పుకొన్నది. (కేవ
లము “తెలుపు” ఆను అర్థము కూడ శుక్ట
శ బ్రమునకు గలదు).
X_1 శరీరమునందుగల ఆత్మ. “నేను” భావనకు
మూలము. దీనినే ఉత్తమ పురుషము
బోధించును, (అహః కరోమి).
రుష(ము)౫1]7 _ 800 తిప్‌, తన్‌, రు, త, ఆతామ్‌, రు, అను
తిజ్‌ [ప్రత్యయములు. (వాడు, ఆది, ఆను
కర్తను బోధించును).
118 "లాగము, విభాగము.
XIV — 218
VII. 82 ముఖ్యక్రియను ఆశయించునరి.
I- 4 గాయపరచుట, చంపుట.
188. పయో గవాక్య(ము1X1V = 815 వ్యవహారమున వాడుటకు తగిన వాక్యము
189. పవృత్తి
140.
gt
eps
(వ్యాకరణ సంస్కారమునతై చూపు
'ప్మకియా వాక్యము _పయోగ యోగ్యము
కాదు).
XIV. 84 |దవ్యమందళి గుణముల మార్పు, లేశ కదలిక
(ఆవిర్భావము, తిరోభావము, స్థితి = అని
మూడు విధములు).
గ
XIV - 85, నాయకుడు. నాయకత్వము సామాన్యముగా
152 పురుషులకే చెల్లును, కొగా ఈ శబ్దమును
పుంలింగముగనే వాడుదురు, ఆయినను
“పష్షుని భార్య" ఆను ఆర్థమున మా్యతము
“పష్టీ'' అని. స్త్రీలింగముగ వారవచ్చును.
1&1. పస క్తాదర్శన(ము)X1V _ 182 ఊండవలసినది కనపడకుండుట. దీనినే శాస్త్ర
మున “తోపము'' ఆందురు).
వాఠ్యపదీయము 1062 పదముల
వరుస పదము సముద్దేశ సంఖ్య
ల అర్తము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
14౨. ప్రసవ(ము) V1-10, పుట్టించు శక్తి. పుంస్త్వ్వము).
XIII _ 27
148. |పహాణ(ము) 100011... నించుటకు యోగ్యమగుట.
144. ప్రాతిపదికార్థ(ము) I-84 కబ్దముయొక్క_ అర్థము = జాతి, తజొతినే
““సత్తొ అనియు అందురు, అన్ని శబ్దము
లకును సత్తయే తొలి అర్థమనియు, ధాతువు
లకు కూడ కియా సామాన్య రూపమైన
సత్తయే పాథమికమైన ఆర్థమనియును వై
యాకరణుల తాత్పర్యము.
).46. పాధాన్య(ము) [= 69 ఇతరముల కన్న ముఖ్యమగుట.
146, (పాష్య(కర్మ]) . .VII~6l [కియ వలన ఎట్టి మార్పును కనబడని కర్మ,
ఉదా != ఆదిత్యం పశ్యతి.
లి
147. బహి రంగ(ము) XIV. 141 బయటనుండు ఆవయవములు (నిమి త్రములు)
బయటనుండునది, దూరముగా నుండునది,
విలంబముగా ఆగునడి,
148. బాహులేయ 111 = 75 (1) గోవుయొక్క- సంతతి. (“బహులాయాః
XIV - 149 అపత్యమ్‌””). “శాబలేయి' అను పదమువలె
ఈ పదము కూడ సాధువే. ఇదున్నదని ఆ
పదమును, అఆదున్నదని ఈ పదమును
విడువనక్క_ర లేదు, [(2). శాబలేయ, బాహు
లేయ, అను వ్యక్తులు ఇద్దరుందురు. వారిలో
ఒకరి ఉనికి కాని ఆభావము -కాని, మరొకరి
భావమునకుగాని అభావమునకుగాని
నిమి త్రము కానేరదు].
149. బుద్ధ్యనుసంహార . IX. 67 మానసికమైన స్వరూపము సంకల్పము,
మనస్సు కలుగజేయు వా స్తవముకాని వ్యవస్థ.
లి 1063 పదకొండము
వరుస స స
వ్‌ స పదము సముద్దేశస ౦ఖ్య అరము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
150. బుద్ధ్యవస్థా XIV = 571, మనస్సు యొక్క స్థితి. భావనము.
578
151. బృహత్క- XIV _ 618 చిన్నదైనను తన కాంతివలన పెద్దదిగ
620 అగపడు ఒక వ|జము.
152. (బాహ్మణశుతి X1V-_ 492, “బాహ్మణునితో సమానమైన [క్రియ = బేక_
498,494,542 ఒక వస్తువు” అను నర్థమున బోధించు
వాక కిము. “బాహ్మణవత్‌ ఆడీతే'' మొద
లగునది).
ఖ్‌ |
158. భావ(ము) V1I1.12,17, వ్యాపారము, క్రియ, ఒకపని, (కారకముల
౨4,26,509, 60, తోడి సంబంధమును చూపకుండ, కేవలము
68 ధాతువును వాడి నిరూపించు క్రియ). కయ,
భావము, ఆను పదములను పర్యాయములుగ
వాడుదురు. ఆయినను చిన్న భేదమున్నది.
పూర్తి అయిన క్రియను భావమనియు,
జరుగుచుండు పనిని [క్రియ యనియును
భావించుట సం|పదాయము.
154. భాషితపుస్య(ము) VI- 10 పుంస్త్యమును చెప్పునది, వేరొకలింగమును
కూడ గట్టుకొని పుంలింగమగు శబ్దము. (ఒకే
లింగము గలది కాదు).
155. భూతము) 1X = 88,79, జరిగిపోయినది. (కాలమునుబట్టి ఏర్పడు
85,91,101 వ్యవహారము ).
156. భూయో [దవ్య IV -1,8 [ద్రవ్యమును గురించి చర్చించు ఇంకొక
సముద్దేశ(ము) భాగము, ఈకాండమందలి నాల్గవ విభాగము.)
మ
167. మధురా[శుతి XIV - 5642 మధురాపట్టణమును గురించి [(పయోగించిన
లిక వాక్యము. (ఉదా ఐ= మధురాయామివ
పాటలిపు!తే జనాః).
వాక్యపదీయము
1064 పదముల
వరుస
సంఖ్య
సముద్దేశ సంఖ్య
కారిక సంఖ్య
అరము
థి
155.
159.
180.
161.
161.
162.
మధ్యమ ఎది ఎ 1, కీ
మాన(ము) XIV _ 8980 కొలుచుటకు సాధనము, కొలత.
మధ్యమపురుషము. (సిప్‌, థస్‌,థ,- థాన్‌,
ఆథామ్‌, ధ్వమ్‌, అను (పత్యయములు).
శ్‌
య
యు క్రవద్భావ(ము) XIV - 112, లుప్‌, ఆను పదమును వాడి తద్దిత ప్రత్యయ
118, 820
యుగపద్వాచితా XIV _ 84
(డి) యోగ(ము) 11. కి
మునకు లోపము చెప్పినపుడు, [పకృతి
యొక్క లింగవనములే ఆనువర్తించుట
(|పకృతికి యొక్క. లింగము, వచనమును
మారకుండ అనుసరించును. ఉదా := ఆంగా
నాం నివాసః జనపదః = అంగాః, కురూ
ణామ్‌ = కురవః, వంగానామ్‌ జ వంగాః, మొ॥
“లుపి యు క్రవద్వ్య కివచనే”” పా. సూ,
1-2-61.) ఇచట “'కురుో శబ్దము పుం
లింగము బహువచనము ఆ శబ్దమునకు వచ్చిన
తద్దిత పత్యయమునకు లోపము వచ్చినను ఆ
పుంలింగమును, బహువచనమును నిలిచినవి
ద్వంద్వ సమాస మందలి పదముల అర్ధము
లచు - ఉన్నవానిలో ఏదో ఒక పదమే
చెప్పుట. ఉదా :- రామలక్ష్మణౌ. ఇచ్చట
రామ శబ్దము గాసి, లక్ష్మణ శబ్దము గాని
“రామ లక్ష్మణులు” ఆనునర్థమును తెలుప
గలుగుట.
శబ్దమునకును అర్భమునకును ఉండు సహజ
మైన సంబంధము. (అభేదము, తత్త్వము.
తద్భావము, అను పదములతో దీనిని బోధిం
తురు.
రూఢయోగ XIV - 442 (పసిద్ధిని బట్టి [ప్రత్యయముగ చెప్పనక్కర
1065 పదకొండము
వరుస
సంఖ్య
కారిక సంఖ్య
సముద్దేశ సంఖ్య
అరము
థి
168.
164.
166.
166.
187.
168.
169.
లేకుండగనే తెలిసిపోవు గుణము.. [కియ,
మొదలగునవి. ఉ&ఊదా :- “చంద్రవరత్‌
లక్షణా 1- 560
లింగ(ము) XIII. 2, 8
లింగసముద్దేళ(ము)౫111 -1, 81
0
లు ప్రోపమ XIV - 882
లోప(ము) XIV - 585
వ
వ్యజపాణి XIV = వ 14
వర్తమానము) _ 10 - 88,50,
క5,90,101,
108
ముఖమ్‌*”” అనగానే కాంతినిగలిగి యుండుట,
ఆహ్లాద మును కలిగించుట, మొదలగు గుణ
ములు తెలిసి పోవును.
ఒక్‌ అర్థమును సూచించు శ క్రి, (శబ్దమునకు
గల శక్తి).
చిహ్నము, (పుమ్‌, శ్రీ, నపుంసక, అని
మూడు విధములు. ఇవి శబ్దములకు చెందు
నవి).
లింగమును చర్చించు భాగము. ఈ కొండ
మందలి పదమూడవ విభాగము),
సాదృశ్యమును చెప్పు “ఇవి మొదలగు
శబములను వాడకుండగనే, సాదృశ్య మును
బోధించు [పయాోగములు. ఉదా : “సింహః
మాణవకః,” “'గౌః వాహీక *' మొదలగు.
నవి.
కోనబడ కుండట, విడుచుట, వినబడకుండుట,
పలుకకుండుట, లేకపోవుట,
ఇం|దుడు |ప్రసిద్ధిని బట్టి ఈ యర్థము తెలిసి
పోవును. “వ్మజము చేతి యందు గల వాడు”
అను యౌగికార్థము ఆవశ్యకముకాదని భావము
(పస్తుతమైన కాలము. “| కియ జరుగుచున్నది”
అను అంశమును తెలుపుట లట్‌, అను లకా
రము దీనిని సూచించును.
వాక్యపదీయము 1066
పదముల
వరుస పదము సముద్దేశ సంఖ్య ఆరము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
170. వాక్య(ము) 11 - 1:76 సంశయము కలుగునపుడు శబ్దము యొక ,.
అర్థమును నిర్ణలుంచుట కై పమాణముగ తీసి
కొనబడు ఒక వాక్యము, మీమాంసకుల సం
పదాయమున, ఇది |థుతి, లింగము, ఆను
పమాణములకన్న, దుర్చులమైనది.
171... వాక్యశేష్యము) 27 - 526 వాక్యము యొక్క. అర్థము సంపూర్ణమగుట కె
సాయము చేయు ఒక పదము = లేక వాక్యము.
(దీనిని అధ్యాహారము చేయుదురు).
172. వికార్య(కర్మ) 1711 = 45,49 జరుగు పని వలన ఒకా నొక వికారమును
79 (మార్పు) పొందు కర్మ. ఉదా := తండులాని
పచతి ఇందు తండులములు అనగా
బియ్యము మార్పును పొందును,
178. విభక్తి X1-_ 27,29, వేరు చేయుట, విభజించుట, విభజించునది,
81 సుప్‌ (ప్రత్యయములకును తిజ్‌ ప్రత్యయ
ములకును విభ క్తి ఆని సంజ్ఞ.
174. _ విభ క్రిపరిణామ(ము)౫1V - 468. సముచితమైన అర్భమును పొందుటకై ఉన్న
విభ క్రిని వేరొక వభ క్రిగా మార్చుకొనుట.
176. _ విభ క్తిభేద(ము) ౫1-8 విభక్తి (ప్రత్యయముల భేదము (వేర్వేరు
విభక్తులుండుట).
176. _ విభ క్త్యర్థ(ము) V11-164, విభ క్తియొక్క అర్థము ఒక పదము యొక్క
165 ఆర్థమునకు వేరొక పదము యొక్క- అర్థము
XIV -219, తోగల సంబంధవిశేషమును విభ క్రి [పత
921,222,227 యమే బోధించును.
288
177. _వివిభకి ౫7-460 వేరు విభ క్రిగలది.
178. _ విశేషణ(ము) XIV 7 ఒక వస్తువునందు గల ధర్మమును వేరు చేసి
బోధించుపదము. (వస్తువుయొక్క ఒకానొక
ధర్మము). భేదకము, ఆవచ్చేదకము, అను
నని దీని పర్యాయములు,
సముదేశము 107 పదకాండము
4
ans
గ్‌వు = గొళబ్దము! అను రతిని శబ్దార్థ ములకు అభేవమును సూచించెడి వాడుక కలదు.
కాబట్టి వాసికి తత్త్వమును అనగా తాదాత్మకమును, అభేచమును స్వికరింపవలెను. Ter
అభవతా రిక__ “అస్య అయం వాచకః”ో మున్నగు వాక కిములలో సంబంధార్థ క
షష్టీ విభ క్తి కానవచ్చుచున్నందున దానికి మరియొక విధముగ ఉపపత్తి చూపుటకు సాధ్య
పడనందున, దాని బలమువలన శ బ్దార్థము లకు సంబంధమున్న దని అనుమాన | పమాణముచే
ఊహి ౦పవలెనని 98వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. అట్టు ఏల చెప్పవలెను ? గంధము కలిగి
యున్నది భూమి, అను రీతిని సంబంధమునకు అసాధారణమణగు లక్షణ
ను (పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో నా౭_భీధానం స్వధర్మేణ సంబన్ల స్యా స్తివాచకమి |
అత్య న పరతన త్వాత్‌ రూపం నాస్యాపది శ్యతే i 4
వాలి 129
A, స్వధర్యెణ = తనయొక్క అనగా సంబంధ ముయొక్క్ల ఆనాధార ణనుగు ధర్మముచె
సంబన్టస్య = సంబ నమ మునకు, వాచకమ్‌ = బోధకమగు అనగా సంబంధమును టోధించెడి,
ఆభిధానమ్‌ = శబ్దము, న + అస్తి = లేదు. అనగా షష్ట విభ క్తి తప్ప మరియొక శబ్దము
నేదు. భూమికి అసాధారణ ధర్మము గంధము. ఏటికి చల్ల తనము, తేజమునకు ఉష్టత
ఖ్‌
ఉన్నందున ఆ ధర్మములను బట్టి “““గంధవతీ పుథివి” మున్న గురీకిని వానికి లక్షణములు చెప్ప
వచ్చును. అచట అసాధారణ ధర్మ సహితములను పృథివ్యాదులను బోధించెడి శబ్దములున్న వి.
కాబట్టి అచట అట్లు చెప్పుటకు వీలున్న ది. ఈ సంబంధమును దానియొక్క అసాధారణ గుణ
ములతో కూడియున్నట్టు చెప్పెడి శబ్దము లేనందున డానికి విశిష్ట లక్షణము చెప్పజాలము.
5. సంబంధమునకు ఏదో రూపమును కల్పించి దానికి అనుగుణముగా. లక్షణము చెప్ప
రాదా ! కేవలము అనుమానము పె ఆధారపడుట ఏల? అను పశ్నకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
గై-లి పరాధీనమగుట వలన, అస్య = ఈ సంబం
పరతన తాఇత్‌ = మి
న + అపదిళ 9తే == = చెప్పు బడ నేరదు.
స్త
ధము యొక్క, రూపమ్‌ = రూపము,
ననూ.
రెండు సంబంధులను బట్టియే సంబంధముండును. అందుచే సంబంధము పరా
సేక్షమే, స్యతం|తమగు పదార్థము కాదు. కనుక దానికి ఎట్టి రూపము కల్పించుట శక్యము
కాదు.
రూపరసాదిగుణములు పరతం తములే. అవి |దవ్యమునసందు ఆధారపడియున్న వి.
ఐనను వానిని దవ్యముతో వేరుచేసి శుక్సమ్‌, నీలమ్‌ ( తెలుపు, నలుపు) అనురీతిని స్యతం|త
పదార్థముగా జూపుఓకు అవకాశమున్నది. కనుకనే వానిని చబోధించెడి శబ్దములు కానవచ్చు
చున్న వి. వానికి (ప్రత్యేకము లక్షణములు చెప్పబడుచుగ న్ను ని. సంబంధ ను రూపాది గుణముల
నంటి] కూడకాదు. ఇది ఎల్లప్పుడు నిత్యపరతం|త మే ఈ యభిపాయమునే కారికలో నున్న
“అత్య నొ పదము వ్య క్రపరచుచున్నది.
1067
పదకాండము
అరము
థి
గా
శో అల ఈ
వరుస పదము సముద్దేశ సంఖ్య
సంఖ్య కారిక సంఖ్య
179. విశేష్య(ము) XIV -7T
180. వృ త్తిసముద్దేశ (ము ౫117 1,627
181. వ్యపేశా XIV - 41,45
త్త
182. వ్యవస్థితవిభాషా XIV -~ 45
188. వ్యాపార(ము) IX-10
124. వ్యావృ తి ]- 19
=
185. శక్తి VII1-2
VII1- 28,81,
84,85
ముఖ్యమైన వస్తువును, చెప్పు పదము. (ధర్మ
ముగల వస్తువు) ఛేద్యము, అవచ్చేద్యము.
అనునవి దీని పర్యాయపదములు.
సమాసము మొదలగు వృత్తులను చర్చించు
భాగము. (ఈ కాండమందలి పదునాలుగవ
విభాగము).
వాక మందలి పదములకుండు సామర్థ్యము.
(పదముల అర్థములు సముచితముగ కలియు
తీరు).
వికల్పమైన కార్యమును ని యమించుట.
(వికల్పమైనను ఒకానొకచో నిత్యముగనే
(పవ ర్లించునని నిశ్చయించుట).
పని, |క్రియ, (ధాతువు చెప్పు ఆర్థము).
ఒక విషయమును పేర్యొనుట వలన.
తకి(ంన వానినన్నింటిని తొలగించుట.
ఉదా :. గౌః, అనగానే ఆ పదమువలన,
గో భిన్నమైన వన్నియు తొలగిపోవును).
(1) (పపంచమందలి వివిధ మైన వస్తువుల
కుండు సామర్థ్యము. దానివలన అవి ఆయా
(ప్రయోజనములను సాధింపుచు, తమ తమ
ఉనికిని సార్థకము చేసికొనును. ఉదా:
కుండ. ఇది నీటిని తీసికొనివచ్చును. అట్టి" క్తి
దానికి కలదు. (తుదకు ఆ శక్తియే కుండ
యని భావించుట తత్త్వము).
(2) [క్రియను కలిగించు శ క్రి. దీనినే “కారక
ఫ్ర” అని యందురు. ఇది కర్త, కర్మ
మొదలగు రీతిని ఆరు విధములు. =
వాక్యపదీయము 1068 పదముల
వ అ ఖో ఇ
వరుస పదము సముద్దిక సంఖ్య ఆరము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
186, శబ్బసంస్కార(ము)1V - 189 సాధుత్యమును సంపాదిందుటతై శబ్దమునకు
జరుగు వ్యాకరణ సంస్కారము.
వ
187. షడ వస్థా I1-_ 86 సత్త (ఉనికి) ఆసునది పపంచమందలి
[ప్రధానమైన వ్యా పారము. దానియొక్క
భాగములుగా భావింపబడు వ్యాపారములు
ఆరుగా చూపబడును. (పుట్టుట, పెరుగుట,
మారుట, మొదలగునవి). వీనిని “వషడవస్థ'
అందురు. ఇడి సృమ్షి అంతకును సామాన్యము.
స
188. సంఖ్యా X]1- 1,2,8 అన్ని వస్తువులందును ఉండు ఒక గుణము,
XIV - 100, సుప్‌ పత్యయములును, తిజ్‌ [పత్యయము
101, 102 లును, దీనిని బోధించును.
189. సంథ్యాన (శబ్ద, ) XlI- 19 వస్తువుల సమూహమును మొ తముగా
బోధించు సంకథ్యావాచకము. ఉదా ;- వింశతి,
[(తింశల్‌ , మొద లగునవి.
190. సంఖ్యాసముద్దేశ(ము)X1 - 1,82 సంఖ్యను చర్చించు భాగము. (ఈ కొండ
మందలి పదకొండవ విభాగము).
191. సనంఖ్యేయ(ము) X1- 19, 22, లెక్కింపబడు వస్తువు.
28, 24
192. సంపద్యమాన(ము) VII. 116 ఏర్పడునది, మార్పుచెంది పుట్టునది, (మాడ
నది, సిద్ధించునది).
థీ
198. సం పదాన(ము) VII. 129,180(దానమును స్వీకరించువాడు. ఓక శయచే
ఉదేశింపబడు వ్యక్తి.
గ అటి
194. సంబంధ(ము) II1.11,17,16 పదములకు గాని, ఆర్థములకు గాని ఉండు
1711 - 156 సహజమైన సంబంధము, “సామాన్య సంబంధ
వట్టిక 1069 పదకాండ ము
వరుస
సంఖ్య కారిక సంఖ్య
సముదేశ స
ఓ ంఖ్య ఆర్థము
మనియు |కియాకారక సంబంధమనియు.
దీనిని రెండు విధములుగా చూపుదురు.
195. సంబంధసము సంబంధమును చర్చించు భాగము. ఈ
ద్దేశ(ము) I1I1-1, 88 | కాండమంచలి మూడవ విభాగము.
196. సంబోధన(ము) VI1- 168, పిలుపు, హెచ్చరిక, (ఒక పనిలో ఉపయో .
XIV -99 _ గించుకొనుటకు, ఒక వ్యక్తిని తనవై పు (తిప్ప
X-4, 5 కొనుట).
197. సంమార్గ(ము) I1.59,10 కడుగుట, కుద్ధిచేయుట. యజ్ఞమందలి పాత
లను కుద్ధిచెయుట).
100, సంమూర్చిత(ము) ౮711 118 లోపల నుండునది, అణగియుండి తనజినికిని
హేతువుగా కొనసాగించునది).
199. సంవిధాన(ము) 11-8 వ్యాపారమునకు (క్రియకు) ఆవశ్యక మైన
అన్ని హంగులను సిద్ధము చేయుట,
200. సంస్తాన(ము) XII] = 27 గుణములు లేక- భాగములు శిధిలమగుట,
X1V _ 171, ఆసమర్థములగుట, కప్పబడుట, పని చేయక
172 పోవుట. (““స్రీత్వము*' అనునర్గములో దీనిని
వాడుదురు).
801. సకర్శక(ము) 11-47 కర్మ సంభవించు (కలుగునట్టి) ధాతువు.
202. _ సతిశిష్టబవీయ స్వ V1- 418 ఒక పదమందలి స్వరములలో చివర వచ్చిన
(ము) [17 - 6862 స్వరము (ప్రబలమగుట, ఈ పదమును వై
యాకరుణులు తరచుగ వాడుదురు).
208. సత్తా [11-46,48,51 పరమ సత్యము. విశ్వమంతకును మూలమగు
1711 28 తత్త్వము.
IX. 112
204. సత్త్య(ము) 1-85 వస్తువుయొక్క_ సహజస్థితి. (మార్పు లేని
అవస్థ) [దవ్యము యొక్క సహజమగు
స్వభావము. (ఒక విధముగ ఇది సత్తయే.
వాక్యపదీయము 1070 పదముల
జ జ్యో శ్‌ జ
వరుస పదము సముద్దేశ సంఖ్య అర్హము
సంఖ్య కారిక సంఖ్య థి
ధీనిననునరించియే (ద్రవ్యమును “సత్త్వ
మందురు...
205. సమాథ్యా V1-7 పీరు, పేర్కొ_నుట. (వస్తువయొక్క స్వభా
వముతో ఎట్టి సంబంధమును లేకుండ పెట్టిన
నామధేయము).
906. సమూహ్మ్యపచయి6]/ - 699 వస్తువుల సముదాయమును అంతను ''ఒక
(ము) టిగా' భావించుట.
907. = సర్యనామ(ము) ౫111-18 అన్నింటికిని ఆన్వయించు శబ్దము. తద్‌,
ఏతద్‌, ఇదమ్‌, మొదలగు సర్యనామములు).
908. సాదృశ్య(ము) _ X1V - 402, సమానమైన ధర్మములను బట్టి రెండువస్తు
428 వులకు గల సామ్యము, (పోలిక):
209. సాధనస ముద్దేశ Vil 1,167 కారకములను చర్చించు భాగము. (ఈ కొండ
(ము) మున ఏడవ విభాగము).
210. , సామానాధిక రణ్య XIV - 8,21, ఒకే చోటనుండుట. (విశేషణ విశేష్యములు
(ము) 175,188, . రెండును కలిసి, ఒకే యర్థమునుచెప్పుట).
911. _ సామాన్యవచన, ము) 1V _ 887, సామాన్యముగా చెప్పుట: అట్టుచెప్పు శబ్దము).
క2T
912, సోపస్మార(ము) ౫1 = 465 ప్రయోజనము కలిగియుండునది. ఉపయో
గించునది).
218. స్థితి VI - 27, ౫ (1) కదలకుండుట, ఉనికి.
| Xi - 18,
వి (2) సత్త్వరజ స్తమో గుణములు సమముగా
XIV _ 882” నుండుట (నపుంసకము):
214. స్ఫటిక(ము) 111-40 సృటికము. (సచ్చమైన ఒకి మణి).
ఘా
2156, హాయన(ము) 12-29 సంవత్సరము.
1071 పదకొండము
[1 కారిక సంఖ్య లి
తు(వు) 728 24,25, (1) (క్రియను (పేరించునది. (పోత్పహించు
26 నది).
VI.27 (2) క్రియ యొక్క (పయోజనము.
వాక్యప దీయము 108 సంబంధ
[5
కనుక సంబంధులకంటె వేరు చేసి సంబంధ మును చూపుటసాధ్యముకాదు. ఇట్టిది
ఏ శబ్దము చేతను చెప్పునలవికాదు. కేవలము కార్యముచేతనే సంబంధమున్నదని యూహింప
వలసి యున్నది. || 4॥
అవతారిక సంబంధమును చెప్పెడి శబ్బములేదు, కాబట్టి కార్యమును బట్టి
సంబంధమున్నదని యూహింపవలెను. అనగా అనుమాన|పమాణముచే సంబంధము సిద్ధించు
నని ఓ వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. ఆ సంబంధమునకు అనుమాపక మగు కార్యమెద్ది ? అను
(ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఉపకారః సయత్రాస్తి ధర్మ స్త త్రానుగమ్యశే 1
pre...)
శ క్రీనామప్యసౌశ కిరుణానామప్యసౌగుణః ॥ ర్ట
యత = ఎచట, ఉపకారః = ఉపకారము, అసి=కలదో, త|త= అచట, సః=ఆ,
ధర్మః = ధర్మము అనగా సంబంధము, అనుగమ్యతే = అనుసరింపబడుచున్నది. అనగా
అనుమాన [ప్రమాణముచే తెలియ బడుచున్నది.
ఉపకార్యమునకు, ఉపకర్తకు సంబంధము కిలియగా ఉపకారము కలుగును.
శబ్దము ఉపకరించునది. అర్థము ఉపకార్యము. వానికి బోధ ఉపకారము. ఆర్థబోధయనెడి
ఉపకారము ఎచట కలుగు చున్నదో, అచట వానికి సంబంధమున్న దని నిశ్చయింపవచ్చును.
కు ఏదో యొక సంబంధమును కల్పించి, దానినీ సంబంధిగా పరిగ
ది ఆసంబందమునకు గూడ మరియొక సంబంధము, దానికి గూడ మరి
యొక సంబంధము కలి,ంపవలెను. ఈ రీతిని అనవస్థాదోషము కలుగును.
కాబట్టి సంబంధము నిత్య పరతం[తము, ఆది అనుమేయమే యని చెప్పవలను.
a
జే
శ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
అసౌ = ఈ సంబంధము, శ కీనామ్‌ + అపి = కార్యమును కలిగించెడి శ కులకు
గూడ, ళ క్రిః = + క్రివంటిది. అనగా సహకరించునది.
శ క్రియన్నంత మాతమున కార్యము కలుగదు. ఊదా:--దీపమునకు వస్తు[ప్రకాశ
(త్వ శ క్రియున్నది. కాని ఆదీపమునకు వస్తువుతో సంబంధమున్ననాడే ఆ వస్తువు |పకాశిత
'గుచున్న ది. ఎచటనో ఉన్న వస్తువు దేశాంతరమున నున్న దీపముచే [పకాశితము కాదు
రో!
ఏలయన.___ అసౌ = ఈ సంబంధము, గుణానామ్‌ + అపి = రూపరసాదిగుణము
కు కూడ, గుణః=ఉఫకారమే.
సముద్రేళము 109 పదకాండము
6]
రూప, రస, గంధాదికములగు గుణములు, [దవ్యమును ఆశ యించుచున్న. అవి
యట్టుండుటలో సంబంధ మే కారణము.
అనతారికొో_ తార్కికులు సంయోగము, సమవాయము, అనెడి రెండు సంబంధ
ముల నంగికరించియున్నారు. అవియే శ జ్లార్థములకు గూడ సంబంధములు కాగలవు,
ఈ రితిని సరిపడుచుండగా అట్టు స్వీకరింపక, వానికంటె వేరుగ ఏదో మరియొక
సంబంధమును ఏల స్వికరింపవలెను అను పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో తదర్మణోను తాచ్చబ్యం సంయోగసమవాయయోః ।
౧౧ (టా శారి ళం
తయో రప్యుపకారార్డా నియతా సదుపాధయః 11 గ
A, తద్ధర్మణోః = దానియొక్క. ధర్మముకల, అనగా సంబంధమునకు పారతం|త్యమనెడి
అసాధారణమగు ధర్మము కలదు. అట్టిపారతంత్యమనే ధర్మముకల, సంయోగసమవాయ
యోః + తు = సంయోగమునకు సమవాయమునకు , తాచ్చబ్ద్యం = ఆశబ్దముచే వాడుక ,
అనగాసంబంధ శబ్దముచె వ్యవహరించుట, (భవతి) = అగుచున్నది.
రెండు [దవ్యములకు సంయోగము కలుగును. జాతి వ్యక్తులకు, గుణ, గుణవత్తు
లకు, (క్రియా, [కియావత్తులకు, అవయవ అవయవులకు సమవాయము సంబంధమగును.
సంయోగము, సమవాయము రెండు కూడ ఇతర సాపేక్షములే. రెండు (ద్రవ్యములు లేదే
సంయోగముండనేరదు. జాతి, వ్య క్రిమున్న గునవి లేనిచో నమవాయముండనేరదు. ఈరీడిగా
ఈ రెండు పరాధీనములే. సంబంధమనునదియు పరాపెక్షమే. ఈ సామ్యమును బట్టి ఈ
రెంటిని సంబంధములుగా లోకులు భావించు చున్నారు.
B. నిజరూపమున సంయోగ సమవాయములు సంబంధములు కావు. వానికి కూడ కొన్ని
ఉపాధులున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
తయోః - అపి = ఆ సంయోగ సమవాయములకుగూడ, ఉపకారార్థాః = ఉపకారము
పయోజనముగా గలిగినట్టియు, నియతాః = అసాధారణములగు, తదుపాధయః = (పసిద్ధము
అగు ఉపాధులు, (సన్తి) = కలవు.
“ఘటపటౌసంయుకౌ'' (కడవ, వస్ర్రము, సంయు క్తములై యున్నవి) అనురీతిని
కలిగెడి వ్యవహారమునకు నియామక మగు ఒక సంబంధముండవలెను. ఉపాధిని నియమించుట కై
సంబంధ ముండవలను,
పె పరాధి నత్వమనెడి సామ్యముండుటవలన ఇవియు సంబంధములుగా పరిగణింప
బడుచున్నవి. కాని అవియు కొన్ని నియమములు కలిగియుండుటచే స్వతం్యత పదార్థముల.
కాబట్టి సంయోగ సమవాయములు ముఖ్య సంబంధములుకానేరవు. గౌణ సంబంధ
ములగును. 161
సముదేళశము 7 .. పదకొండము
5] “
అతః = ఈకారణమువలన, అనగా బంధనము వెదవిహితమగుటవలన, జాత్యభిధానే
క్ర
-- అపి = ఖదిరాది శబ్దములచె [ప్రధానముగా శాతిబోధింపబడినను, శక్తి హనమే = కార్యమున
2 SU ఎది అల్లో శ
కలిగించెడి సామర్థ్యము. లేనిది, న గృహ్యూతే = స్యకరింపబడగు.
ఇచట ; పమాణశబము (పత్య | పమాణములను జోధింపదు. మీజో హింసా
క ధాతువునకు ల్యుట్‌ (ప్రత్యయము |పవర్తింపగా (ప -[ అను
ము చేరగా. హింసన [ప్రారంభించుట అను అర్థము కలుగును.
పళుమాలభేత, (పశువును యజము నిమితమె చంపవలను) హృదయె౬
వద్యతి, (చంపినప శువుయొక,. హృదయమును ఖండింపవలెను: మున్నగు రీతిని హింసనము,
హృదయమును ఖండించుట మున్నగునవి శాస్త్రమున విధింపబడినవి. అరై, కాదిరేబధ్నాతి,
చం డ్రకజ్ఞచ చేయబడిన స్తంభమున పశువునుబంధింపవలెను అని శాస్త్రము చెప్పుచున్నది.
స్తంభమున పశువును బంధించుటకు [ప్రయోజనము ఏమనగా పశువునకు సా తం| తము లేక
పోవుటయే. అనగా పశువృపారిపోకుండగానిలచుటయే. చం[డక జ్జ కదా అని పశువును
కట్టుటకు ఉపయోగపడని దానిని స్త ౦భముగా చేయరాదు. శాస్త్రవిహితమగు బంధ నమునకు
అదియే ఫలము కనుక ఆఫలమును నిర్వహించుటకు ఒక వేళ చం|డక జ్జ సమర్థము కానియెడల
దానిని ఉపయోగింపక, అ౨ఎచుకుపమయోగించెడి ఖదిరము మున్నగు మరియొక జాతికి చెందిన
కట్ట స్వీకరింపబడగలదు.
x:
|
[
fa
కాబట్టి జాతి పధానమైనను ఆజాతికిచెందిన కట్టి అసమరమగునపుడు అందుకు
సమర్థమగు ఇత రజాతికిచెందిన కల్ల |గహింపబడును. కనుక ఈ పక్షమునగూడ |పతినిధి
ఉపప న్నముకాగ లదు. nA
రమ
థి
ప
అవతారిక. ఈపక్షముననే లింగముచే అనగా హేతువాదముచేగూడ పతినిధికి ఆవశ్యకత
కలుగునని నిరూపించుచున్నాడు.
శో సం శ్రేషమ్మాత్రం బధ్నాతిర్యదిసాాత్తు వివక్షత ః,
౧౧ గా yd.)
శకా్యశయేతతో లిజం (ప్రమాణాద్యనుశాసనమ్‌।। ఫ్‌
“ఆలి ఓ ౮
బధ్నాతిః = బంధనము అనగా భాదిరేబధ్నాతి (చం్యడకజ్ఞచే చేయబడిన యూప
స్తంభమున పశువును బంధింపవలెను) అనువచనముచే _ చెప్పబడినబంధ నము, సంశ్రష
మాతమ్‌ = స్రంభమునసంబంధించియుండుట మాత మే, వివక్షితః = చెప్పదగి
నదిగా, స్యాత్‌ _-తు -- యది ౫ అయిన బ్టెన, తతః = సంశ్లేష షము తరువాత చెప్పబడిన,
[ప్రమాణాద్యమశాసనమ్‌ = చంపుట, అవయవములను [గ్రహించుట మున్నగువానిని
ఉపదేశించుట, శక్త్యా శయే = శక్తికి ఆశయమగు ఖదిర అనెడి కబయొక్క ఆశ
హి అవి లజ
యించుటయందు, అనగా అట్టి ఖదిరమును (గహించుటయందు, లిజ్ఞమ్‌ = హేతువు (భవతి)
అగుచున్నది.
వాక్యోపదీయము 110 సంబంధ
[7
అినతారి శ్ర సంయోగము ముఖ్య సంబంద ము కానేరదు, దానికి రూడ కొస్ని
ఉ పాధులున్నవని 6వ శ్లోక మున చెప్ప బడిన యర్థమునే వివరించుచున్నాడు.
శో కాచిదేవ హి సావస్థా కార్య(పసవసూచితా |
కస్యచిత్కేనచిద్యస్యాం సంయోగ ఉపజాయతే 1 7
కస్యచిత్‌ = ఏదో ఒకదానికి అనగా ఒక ద వ్యమునకు, కేనచిక్‌ = ఏదో ఒకదానితో అనగా
మరియొక దవ్యముతో, యస్యామ్‌ = ఏయవ స్థయందు, సంయోగః = సంయోగము, ఉప
జాయతే = కలుగు చున్నదో, PP వసూచితా = = కార్యముయొక్ర్య ఉత్స త్తి తిచేసూచింప
బడిన, సా = ఆ యవస్థ, కాచిత్‌ - ఏవ = ఏదో ఒకటియే కిదా
సంయోగము స్వతః సంబంధముకానేరదు. దానికి కూడ కొన్ని యుపాధులున్నవి.
వెట్టనగా రూపము, రసము మున్నగు *త్రార్కి కులు చె ప్పెడి ౨4 “ఏబములలో సంయోగ
Py
ix
£5
0
య్‌
స ల్లి
eA
ఇను. దారముల రము అసమవాయి కారణము. .. రారములున్నను
వు పుట్టనలెనన్నను
ములకు సంయోగము
వానికి సంయోనగయు లేనిచో వస్ర్రము జనియింపనేరదు
అవయవముల సంయోగమ పేశితమనగు చున్నది. సా సావయవవ నై
కలుగును. కాగా [దవ్వైక నియతత్వము అనగా [దవ్య: ములయందే నియతముగా నుండుట
సంయోగమునకు ఉ పాది.
చప
దవ
~~
అర్హ సంయోగము గుణమగుటచే గుణత్యము కూడ ఉపాధికాగలదు. ఇట్టియుపాధు
లున్న ందున సంయోగము ఒక స్వతం| తమగు పదార్థమే కావలెను, అట్టయినను [దవ్యపర
తం[తమగుటచే ఇదియు సంబంధ ముగా సరి ంవబడుళున్నది. పారతం|త్యము సంబంధ
మునకు ఆసాధారణమగు రూపముకదా : అంతయేకాని పారతం[త్యము సంబంధము ఏక
హవముగాదు. గుణకర్మ సామాన్నములు వరాధీనములై నను అవి సంబంధములు కావు కదా:
మరియు సంయోగము సార్వ(తికము కాదు. సంబంధము సార్య|తికము. అనగా |[దవ్యము,
గుణము అనునియమము లేకుండగా పదార్థమాత్రమునకు యోజన చేసెడిది సంబంధము.
ఆ
రి
న.
రి
న్లో
1) సంయోగము సార్వ! | తికము కాదనెడి భావమును నిరూపించు
టకై శ్లోకమున “కస్యచిత్‌ , కేనచిత్‌", ‘కాచిత్‌' అను పదములు [పయోగింపబడినవి. అనగా
ములకు సంయోగము కలుగును. దానివలన విశిష్టమగు (ద్రవ్యము జని
* రూపము, రనము, గంధము, స్పర్శ, సంఖ్య, పరిమాణము, పృథ క్ర్వ్రము, సం యో
గమ, విభాగము, వరత్వము, అవరత్వము, గురుత్వము, (దవత్వము, న్నేవాము, శబ్బము,
బుద్ధి, సుఖము, దుఃఖము, ఇచ్చ, ద్వవము, (పయత్నము, ధర్మము , అధర్మము, సంసారము.
ఈ రీతిగా తార్కికులు 24 గుణములను చూపియున్నారు. ఇవి గుణ సముద్దేశమున మరల
చూవబడగలవు.
నము దేశము 11] ప దకాండము
11]
(2) సంయోగమును తప్పక స్వీకరింపవలెననెడి భావమును స్పరింపజేయుట కై
కారిక లో 'కార్య|పసవసూచితా' అను పదము |పయోగింపబడినది. సంయోగమే లేనిచో
వస్త్రము మున్నగు కార్యములు పుట్టక పోయెడివి వేరువేరుగా దారములున్న నువాని సంయోగము
లేనిది వస్త్రము నిష్పన్నము కాదుకదా : కాగా, సంయోగమనుమాన[పమాణగమ్యమగును 17॥
అవతారిత-_ సమవాయము సంబంధము కానేరదు. దానికి గూడ కొన్ని
యుపాధులున్నవి ఆసి 6వ కోకమున చెప్కుబతినది. ఆ యంశమునే నిరూపించుటశై సమ
వాయస్వరూపమును జూపుచున్నాడు
శో నిరాత్మ కానా ముత్న త్రై తొ నియమః కంచి దేవయ;ః |
తేనె వైవాఒవ్యపవర్షశ్చ ప్రాప్త ప ౪భేదే స స యత్క్బృతః | ర్ట
ఆత్మాన్నరస్యయే నాత్మా తదా త్మేవావధార్య తే
యత శ్రైకస్య నానాత్వం తత్త్వం నాధ్వవసీయతే ॥ 9
తాం శక్తిం సమవాయాఖ్యాం శక్ర నాముపకారిణీమ్‌ ।
భేదాభేదావతిక్రాన్తా మన్యథై వ వ్యవస్టితామ్‌ ॥ 10
ధర్మః సర్వపదార్జానా మతీత సర్యలక్షణ 8 |
అను గృహ్హాతి సంబన్ల ఇతి పూర్వేభ్య ఆగమ ॥ 11
1. నిరాత్మకానామ్‌ కా స్వరూపవ ములేని వస్తువులకు అనగా కారణ వ్యాపారము లేని సమయ
మున ఆ రూవములతో లేని వస్ర్రముమున్నగు వస్తువులకు, క్వచిత్‌, ఏవ = ఏదో ఒకచోటు
నందే అనగా సర్వత కాక నియమితమగు కారణమునందెే, ఉత్పత్తా = పుట్టుక కలుగుట విష
యమె, యః = ఏ, నియమః = నియమమో, దారముల వ్యాపారముచే వస్త్రము జనియించును
ఆ వ్యాపారమునకు ముంచు వస్త్రము లేనేలేదు. అట్టి వస్త్రము దారముల యందే కలుగును,
ఘటము కపాలములయందే కలుగును అట్టి ఏనియమమో ; మరియు, [పా ప్తభేదే + అపి =
“పాప్తి” అను అంశము సమానమే ఐనను, అనగా ఇంతకు మునుపు వస్తువులకు సంబంధము
లేకున్నను ఇప్పుడు సంబంధము కలిగియుండుట సంయోగసమవాయములకు సమానమే
ఐనను, తేన ఏవ = ఆకారణముతో నే, అవ్యపవర్గః ? చ = భేదము లేకుండుట ఆను ఏ
నియమమో, కలయికలేని ఘటపటములకు సంయోగముకలుగును. అర్హ వస్ర్రమను కార్య
ముతో ఇంతకుమునుపు సంబంధములేని దారములకు వస్త్రముతో సంబంధము కలుగును.
ఇట్టి సామ్యము సంయోగమునకు సమవాయమునకు ఉన్నను సంయుక్రములగు ఘట
పటములు వేరుకాగలవు. వస్త్రముమాాతము తనకు కారణములగు దారముల నుండి వేరు
కానేరదు, ఎల్లకాలములందు కలసియే యుండును. అనగా కారణములగు దారములను విడనాడి
వస్తముండనేరదు. సంయోగసమవాయముల కిదియె భేదము.
వాఠళ్యపదీయము 112 సంబంధ
[63
సః = ఆట్టినియమము, యత్మత 8 = దీనిచేకలుగుచున్న దో, ఇచట యచ్చబ్దారము
సమవాయము. ఇంతకు ముందు లేని వస్త్రము సమవాయమును బట్టి దారములయం దే పుట్టును
ఘటము కపాలముల యందే పుట్టును. ఇంతియే కాని (పతివస్తువు (పతికారణమునందు వుట్టదు.
సమవాయమును 'బట్టియె కార్యమునకు కారణముతో అభేదము కలుగును.
పె రెండు విధములగు నియమము దేనివలన జరుగు చున్నదో, అది *సమవాయ
మని భావము,
2, యేన =దేనిచే, ఆత్మా2(దవ్యము, ఆత్మాన్తరస్య = మరియొక ద్రవ్యమునకు,
తదాత్మా +- ఇవ = అదేస్యరూపము కలదివలె, అవధార్యతే = నిశ్చయింపబడుచున్న దో.
దారము లనెడి కారణ|[దవక్ణముచే వస్త్రమనెడి కార్యదవ్యము జనియించును,
తరువాత ఇది కారణము, ఇది కార్యము అని వేరుగా చెప్పుటకు సాధ్యము కానందున రెండు
దవ్యములు ఒకతే [దవ్యముగా నిక్చయింపబడుచున్న వి. అట్టి నిశ్పయము సమవాయమువల
ననే కలుగు చున్నది.
పైసందర్భము బట్టి చూడగా ఒకదానిని ఒకటి విడనాడి యుండని పదార్థములకు
సమవాయము సంబంధమని తేలుచున్నది__.. అవయవము, అవయవి (దారములు అవయవ
ములు, వస్త్రము అవయవి) గుణములు గుణి, (తెలుపు నలుపు మున్నగునవి గుణములు, కడవ
మున్నగునది గుణి) (క్రియ, ద్రవ్యము (వండు మున్నగునది [కియ, ఆపనిచేయువాడు దవ్యము)
జాతి, |దవ్యము (ఘటత్వము మున్నగునది జాతి, కడవ మున్నగునది [దవ్యము)
ఏనిని “అయుత సిద్ధము అందురు. ఎన్నడు ఒకదానిని ఒకటి విడిచి ఉండనివని భావము.
కాగా సమవాయమునకు అఆయుతసిద్ధత్వము ఉపాధి యని వ్య క్రమగుచున్నది.
లీ. యతః--చ = దేనివలన, ఏకస్య జ ఒకే వస్తువునకు అనగా వస్త్రము
మున్నగు అవయవి |దవ్యమునకు, నానాత్వమ్‌ = భేదము అనగా కారణములగు దారములు
మున్నగు అవయవములకం టె అవయవికి భేదముగాని, _ తత్త్యమ్‌ = అభేదముగాని, న--
అధ్యవసీయతే = నిశ్చయింపబడదో.
అవయవావయవులు, గుణగుణులు మున్నగు వానికి సమవాయము సంబంధము.
అచట కార్యకారణములకు కొందరు భేదమును, మరికొందరు అభేదమును అంగీకరింతురు.
* అనతా్క్యార్యవాదము నాశ్రయించి యీ రీతిగా సమవాయము నిరూపింపబడినదిం
కారణ 'వ్యాపారముక౦ కు పూర్వము కార్యము (ఆసక్‌) లేదు అని ఆ నాదముయొక్క యాళ
యము, దారముల వలన వస్త్రము నిష్పన్న మగును. ఇంతకుమునుపు లేని వస్త్రము చారముల
నుండి పుట్టుచున్నది. ఈ యాళయముతో “నిరాత్మకానామ్‌” ఆని భర్తృహరి పలికెను.
సత్క్కార్య వాదమున కార్యము కారణ వ్యాపారముకం౦"ఖె పూర్వము కూడ (న శ్తే) ఉన్నదే
కనుక అచట నియతముగనే కార్యము వ్య క్తమగును. అలియమము [వసక్తము కాదు. కనుక
ఆ వాదమున ఈ (గంథము సమన్యయింపబడదు.
సముద్దేశము 113 పదకొండము
8,9, 10, 11 |
అట్టితరిని అచట కార్యకారణములకు భేదమే అనిగాని, అభెదమే అని గాని నిశ్చృయింపజా
లము,
4, శరీనామ్‌ + అపి = శక్తులకు గూడ, అనగా దారములు మున్న గుకారణ
|దవ్యముల యందున్న కార్యాను కూలములగు శక్తులకు గూడ, ఉపకారిణీమ్‌ = ఉపకరించు
నట్టియు,
వస్రమునిష్పన్న మగుటకు కావలసిన సామర్ధ్యము దారముల యందున్నది. ఆ
సామర్థ్యము కార్యరూపము ధరియింపవలెనన్న చి వే సమవాయముండవలెను. అడి లేనిది
కార్యము జనియింపనేరదు.
ర్‌, కనుకనే, శక్తిమ్‌ = శ క్రిరూపముగా నున్నట్టియ,
విలక్షణములగు అవయవముల వలన దిలక్షణమగు అవయవి జనియించుటతో
శ క్రిరూపమైనది సమవాయము.
6. కనుకనే, భేదా భేదౌ = భేదమును అభేదమును గూడ, అతి క్రాన్తామ్‌ = అతి క్ర
మించి యున్నట్టియు, శక్తులను వస్తువులతో వేరు చేసి భిన్నరూపమున గాని, వేరుచేయక
అభిన్నరూపమున గాని చెప్పగలవి కాదు.
7. అన్యథా +- ఏవ = రూపాంతరముననే, వ వ్యవస్థితామ్‌ = నిశ్చితమ గునట్టి,
ఎల్లపదార్థ ములకం టె విలక్షణముగా సమవాయమున్న ది. పదార్ధములను కొన్నిటితో
భిన్నరూపమున, కొన్ని టితో అభిన్న రూపమున గుర్తింపవచ్చును. సమవాయమట్టిదికాదు.
సమవాయాఖ్యామ్‌ = సమవాయమనే పేరుగలశళ క్రిని, సర్యపదార్థానామ్‌ = ఎల్లి
పదార్థములకు, అతీతః = విలక్షణమగునట్టియు, ఏపదార్థ మైనను శబ్దముచె బోధింపబడును,
సంబంధము మాత్రము ఏశబ్దము చేతను బోధింపబడదని భావము.
వ
కనుకనే, సర్వలక్షణః = ఎల్లవ వస్తువులే గురింపబడుచున్న ట్టి
ఏవస్తువై నను కార్యమును జనియింపవలెనన్న, సంబంధమ పేకిత మగును. అది
లేనిది ఆకార్యమును కలిగింపలేదు. ఆ కార్యమును బట్టి సంబంధమున్న ట్టు ఊహింపవచ్చును,
కాగా అనుమాన | పమాణముచే సంబంధము తెలియబడు సుచున్నది.
సంబన్ధః = సంబంధ మనెడి, ధర్మః = ధర్మము, అనుగృషహ్హోతి = అన్నుగహించు
చున్నది. అనగా అయుత సిద్ధమెనదానిగా నియమించుచున్నది. పారతం|త్యమనెడి సామ్య
మునుబట్టి, సంబంధము అను వ్యవహారమును గూడ కలిగించుచు చున్నది. ఇతి ఆ అని, పూర్వ
భః = = 'పాలీనుల నుండి వచ్చెడి, ఆఅఆగమః = శబ్దము, ((శూయతే) = వినబడుచున్న ది. ఇట్టి
[పయోజనమును క లిగించెడి సంబంధము స్వతం| తమగుపదార్థమని పెద్దల వ్యవహార మువలన
తెలియబడుచున్న దని భావము.
[8]
సముక్హేశము 115 పదకాండము
13]
ఒకవేళ అవియు సంబంధములు కావలెనన్నచో, ఈ రీతిగా సమన్వయము చేయ
వలెనని మూడున్నర (18, 14, 15) క్లోకములచే చూపుచున్నాడు.
శో సమవాయః స్య ఆధార సాచజాతిః (పతీయతే |
ఎకార్డ సమవాయాత్తు గుణా స్వాధార ఏవతే ॥ 18
A. స్వః = స్వీయమగు గగన, ఆకాశ, మున్న గుశ బ్రములకు స్వీయ మగు, ఆధారః = ఆధా
రము అనగా ఆధారమగు ఆకాశము, సా = తనకు సంబంధించి యున్న, అనగా శబ్దముల
యందున్న, జాతిః +- చ = జాతియును అనగా శబ్దత్వ జాతియును, సమవాయాత్‌ = సమ
వాయ సంబంధము వలన, [పతీయతే = తెలియబడుచున్నది.
కణాదతర్కము తొమ్మిది* |దవ్యములను జూపియున్నది, వానిలో ఆకాశ
మొకటి. ఆతర్మము చూపిన 24 గుణములలో శబ్రమొక టి. [దవ్యమునకు గుణమునకు సమ
వాయము సంబంధ ము. శబ్దము ఆకాశము యొక్కగుణము, “ శబ్దగుణకమాకాళమ్‌” (శబ్ద
మనెడి గుణము కలది ఆకాశము) అనితార్కికులు చెప్పుదురు. కాగా గగన, ఆకాశ, నభః,
అ న్లరిక్ష మున్నగు శబ్దములు వానికి సమవాయియగు ఆకాశమును సమవాయ సంబంధమును
బట్టి బోధింపగలవు.
అధి శబమునందు, శబత్య జాతి సమవేత మగును. అందుచే శబ్దము సమవాయ
సంబంధముచే ఆ జాతిని బోధింపగ లదు.
B. స్వాధారే + ఏవ = తనకు అనగా శబ్రమునకు ఆధారమగు ఆకాశముననే ఉన్న, తేజ
(పసిద్ధములగు, గుణాః = గుణములు అనగా మహత్త్యము మున్నగు గుణములు, ఏకార్థసమ
వాయాత్‌ +- తు = ఓకే ఆకాళమనే అర్థము నందు సమవాయ సంబంధము వలననే, (పతీ
య నే = తెలియబడుచున్నవి.
మహ త్త మ్‌ మున్నగు శబ్దములు, మహ తము మున్నగు గుణములు గూడ
ఆకాశమనే దవ్యమునందు సమవాయ సంబంధముచే నున్నవి. ఆ సంబంధముచే అనగా
ఏకార్థ సమవాయ సంబంధముచే మహాత్త్యాది శబ్బములుమహత్త్వాది గుణములను టోధింపగలవు.
ఇర ఆకాశమునకు అసాధారణములగు గర్జిత, కూజిత, మణిత, హేషిత ములు
మున్నగుశళబ్దములు కూడ్‌ ఏకార్థ సమవాయ సంబంధముచే ఉరుము మున్నగు అర్థములను
టోధింపగలవు. 11 ల1
అవతారిక మరికొన్నిశబ్దములకు అర్థముతో సమవాయము సంబంధముగా
సంభవించునని చెప్పుచున్నాడు.
* (1) వృథివి, (8) అప్పు (ఉదకము), (8) తేజము, (4 వాయువు, (ర్‌) ఆకాశము,
(6) కాలము, (7) దిక్కు, (8) ఆత్మ, (9) మనస్సు. ఈ తొమ్మిది ద్రవ్యములు.
వాక్యప దీయము 116 సంబంధ
. దో న! [14
శో (దవ్యత్వస తా సంయోగాః స్వాన్యాధారోపబన్లనాః ]
త్మత్చ దేశ విభాగాశ్చ గుణాద్విత్వాదయశ్చయే ॥ 14
స్వాన్యాధారోపబన్థనాః = స్వీయమగు శబ్దమునకు స్వీయమగు ఆకాశమనెడి ఆధారము. దాని
కంటె ఇతరమగు పృథివి మున్నగు ఆధారమును ఆశయముగా గల అనగా ఆకాశముచేత
పృథివ్యాదులచేతను గూడ నియమింపబడు చున్న, [దవ్యత్వ సత్తాసంయోగాః = ద్రవ్యత్యము,
సత్త, సంయోగము అనునవి, త్యత్పదేశ విభాగాఃచ=ఆకాశము యొక్క అవాంతర ప్రదేశ
ములు, దాని విభాగములు, చ = మరియు ద్విత్వాదయః = ద్వీత్వము మున్నగు, యే = ఏ
గుణాః = గుణములో అనగా ద్విత్వ, పరిమాణ, సంయోగ విభాగములు మున్నగు గుణములో,
(తే) = అవియు, (ఏకార్థ సమవాయాత్‌ ) == ఏకార్థ సమవాయమనే సంబంధము వలన, (పతీ
యనే = తెలియబడు చున్నవి.
దవ్యత్యమనే జాతి పృథివి మున్నగు తొమ్మిది
wy
దవములయందు ఉండును,
సత్తాజాతి |దవ్య-గుణ=క ర్మలయందుండును, సంయోగము |ద్రవ్యములయందే ఉండును.
దవ్యత్య-సత్తా, సంయోగ శబ్దములు ఆకాశమునందు సమవాయ సంబంధముచే నుండును.
సత్తాజాతి, సంయోగమనే గుణము కూడ ఆకాశమునందు సమవాయ సంబంధముచే నుండును.
దవ్యత్య ము పృథివా్రాదుల యందు గూడ ఉండును. కాగా స్యా శయమునందు, ఇతరము
లగు ప థవ్యాడులయందును (దవ్యత్వాదులుండును. అవి ఆకాశము చేత పృథివ్యాదుల చేతను
3శయవ ముల యందు నియమింపబడియున్న వి, కాగా క్రైశ బ్దములు (దవ్యత్వాదులను ఎకార్థ
సమవాః నుమనే సంబంధముచే బోధింపగలవు.
7
అమే ఆకాశమునకు ఇతర పదార్థములతో సంబంధము కలుగగా కొన్ని |పదేశ
ములు, విభాగములు కలుగును. అచటను “పదేళ- విభాగశ బ్రములు ఆకాశ మునందే ఉన్నవి,
(పదెశాదులు అచటనే యున్నవి. కాగా పై శబ్దములు పె 'యర్థములను సె సంబంధముచే
బోధింపగలము.
అన్లై ద్విత్వాది శబ్దములు డ్యిత్యాది గుణములు ఆకాశ మునందుండుటలచే పె సంబం
ధముచే ఆశ బ్బ] ములు వానిని చెప్పగలవు. 1141
అవతారిక అల్రే మ మరికొన్నిళబ్ధములు అర్ధములను బోధించుటలో సమవాయ
సంయోగములు సంబంధములుగా సంభవించుచున్న వ ని చెప్పుచున్నాడు.
శో 'కేచిత్స్యాాశయ సంయు కౌః కేచిచ్చ సమవాయినః ।
౧౧ నం.
. సంయు క్తసమవేతేషు సమవేతా స్రధాపరే ॥ 15
1. కేచిత్‌ = కొన్ని బములు అనగా రథము, ఘటము మున్నగు శబ్దములు, స్వాశయ
సంయుక్రాః య... నకు ఆ; శయ మగు ఏ దానితో క లసియున్న వి.
నముదేళము 117 'వదకారడము
16] =
రథ-ఘటాది శబ్దములు, రథము, ఘటము మున్నగు అర్హములను టోధింపవలెను.
అచట స్వ్యాశయ సంయోగము సంబంధము. స్వ == రథాది శబ్దములు, వానికి ఆశయము
ఆకాశము, దానితో సంయోగము రథాదులకు కలదు. కాగా, స్వసమవామి సంయోగము
సంబంధము అనినను అదియే యర్థము. "
౨. కేచిత్‌ + చ= మరికొన్ని శ బములు అనగా ఘటరూపమ్‌ మున్నగు శబ్దములు,
సమవాయినః జ సమవాయము కలవై బోధకములగును.
ఘటరూపమ్‌ (క డవయొక్క_ తెలుపు నలుపు మున్నగురూపము) ఆ ఆను శ బమునకు
ఆ్మశయము ఆకాశము. దానితో సంయు క్రము కడవ, దానియందు సమవేతము రూపము
కాగా స్వాాశయ సంయు క్త సమవాయము సంబంధము కాగలదు.
ల. తధా= అద్దే, పరేజ మరికొన్ని అనగా ఘటరూపత్వము మున్నగునవి,
సంయు కసమవేతేషు = = సంయు క్రమగు దానియందు సమవాయసంబంధమున నున్న వాని
యందు, సమవెతాః = సమవాయ సంబంధముచే నున్నవై, బోధ్యములగుచున్నవి.
ఘటరూపత్వమ్‌ ( కడవయొక్క- రూపమునందున్న రూపత్వజాతి ) ఇచట
స్వాశయ సంయుక్త సమవేత సమవాయము అను సంబంధము కలదు. స్వ = ఘటరూపత్వ
శబ్దము. దానికి ఆశయము ఆకాశము, దానితో సంయు క్రము కడవ, దానియందు సమవేతము
రూపము దానియందు సమవాయమున నున్నది జాతి.
కాగా రథ ఘటాది శబ్దములు స్వా(శయ సంయోగ సంబంధమున, ఘటరూపాది
శబ్దములు స్వాశయ సంయుక్త సమవాయసంబంధమున, ఘటరూపత్వాది శబ్దములు
స్వాాశయ సంయుక్త సమవేత సమవాయసంబంధమున అర్థ బోధకములగుచున్న వి. 1151
అవతారిక. మరికొన్ని శబ్దములకు అర్థములతోగల సంబంధ ములను జూపు
చున్నాడు.
శ్లో! స్వాాశయేణతు సంయుకైః సంయుక్తం విభుగమ్యుతే |
సమవాయస్య సంబన్లోనా సర స్తత విద్యతే 11 16
గీ. విభు-తు= *విభువు అగు పదార్థము మ్మాతము, స్వాశయేణ = తనకు ఆశ్రయ
మగు దానితో అనగా దిక్కాలాత్మ శబ్బ్దములకు ఆశ్రయమగు ఆకాశముతో, సంయుకైః =
సంయు క్రములగు వానితో, సంయు క్రమ్‌ = కలసి యున్నదై, గమ్యలే = తెలియబడుచున్నది.
దిక్కు ;, కాలు ఆత్మ అను శబ్దములకు ఆశయము ఆకాశము. ఆ యాకాశముతో
భూమి, నీరు, తేజము మున్నగునవి కలసియున్నవి. వానితో దిక్కాలాత్మలు కలిసియున్న వి,
కాగా స్వాశయ సంయు క సంయోగము సంబంధము కాగలదు.
* ఎల్లమూర్త ద్రవ్యముల తో సంయోగము కలది “విభువుి అని యనబడును. పరిచ్చిన్న
మగు వరిమాణము కలది “'మూర్తము” అని యనబఐడును. కాక కియావత్తు మూర్త మనబడును,
వాఠళ్యపదీయమను 116 సంబంధ
[17
B. పై రీతిని లీ కోకములచే శబ్దములకు అర్భ్మములతో సంయోగ సమవాయములు
సంబంధములు కాగలవని చూపబడినవి. కాని యట్టు చూపుట సరిపడదు. అదైన అవ్యా ప్తి
అనగా లక్షణము కొన్ని లక్ష్యములలో (పవర్తింపకుండుట ఆను దోషము కలుగునని చెప్పు
చున్నాడు. సమవాయస్య = సమవాయమునకు, సంబన్థః = సంబంధము, న జ కుదరదు.
రథము మున్నగు శబ్దములు |దవ్య బోధకములు. వానికి ఆకాశము ద్యారా వాని
యర్భములకు సంయోగమో, సమవాయమో రెండు కలిసియో సంబంధముగా చూపబడు
చున్నది. “సమవాయి అను శబ్దము సమవాయమును చెప్పవలెను. అచట సంయోగము
సంబంధ ముగా నుండనేరదు. సమవాయము |దవ్యము కానందున దానికి ఆకాశము ద్వారా
సంయోగముండనేరదు. ద వ్యముల కే సంయోగము కలుగును.
తత = దానియందు అనగా సమవాయమునందు, ఆపరః = మరియొక, సమ
వాయఃకాసమవాయము, న + విద్యతే = లేదు.
'సమవాయి అను శబ్దమునకు దాని యర్భముతో సమవాయ సంబంధ మును
చూపుటకు వీలులేదు. సమవాయ మొక్కటియే (సమవాయస్తు ఏక ఏవ) అని తార్కికులు
సిద్ధాంతము చేసియున్నారు. అట్టితరి మరియొక సమవాయ మెట్టుండును 3
కాబట్టి “సమవాయి అను శబ్దము సంయోగ సమవాయములను నంబంధములుగా
గైకొని సమవాయమును బోధింపజాలదు. 1161
అవతారిక శబ్ద్యార ములకు సంయోగ సమవాయములు సంబంధములుగా
నుండుట ఈ రీతిగా సంభవించునని శి శ్లోకములతో జూపి, 16 వ క్లోకముయొక్క ఉత్త
రార్థముచే దానిని దూషించి, “తేన శద్దార్థః |పవిభక్తుం నశక్యతే” (సంయోగముచేత సమ
వాయము చేతను శబజ్దారములు విభజింపబడవు) అను 12వ శ్లోకము యొక్క అర్థమునే
విశదపరచుచున్నాడు.
రో సంబనస్యా విశిషతాషన్న చాత్రనియ మో భవేత్‌ ।
గ ధి టె
తస్య్మాచ్చజ్ఞార్థయోరై షన సంబన్లః పరికల్సశే 11 17
A, సంబన్దస్య = సంబంధము, అవిశిష్టత్వాత్‌ = వి శిష్టరూపమున లేనందున అనగా సంబం
ధము విశేషరూపముగా లేకపోవుటవలన, అత్ర = ఇందు అనగా శబ్దముచే నర్మమును బోధిం
చుట యందు, నియమః = నియమము, న__ భవేత్‌ = కలుగక పోయెడిని.
ఈ శబ్దమునకు ఈ యణగ్గముతో ఇది సంబంధమని విశేషరూపముగా చెప్పలేనందున
ఘట శబ్రముచే కడవయే బోధింపవలెను. పటము బోదింపబడదు అను నిశ్చయము లభింపదు,*
కాగా ఎల్టి శబ్దములు ఎల్డ యర్థములను బోధింపవలెను. అట్టు అనుభవము లేదు.
కాక, సంబన్ధస్య = సంబంధము, అవిశిష్టత్వాత్‌ = సమానమగుటవలన నియమము
లేక పోయిడిని,
సముద్ధేశము 119 పదకొండము
18]
ఆకాశ శబ్దము స్వసమవాయ సంబంధమున ఆకాశమును బోధించునని యంగీక
రించిన ఘట శబ్దమునకు ఆకాశముతో పై సంబంధముండుటవలన ఘటశబ్దము కూడ ఆకాశ
మును బోధింపవలెను. ఇప్లే మటళబ్దము స్వాశయ సంయోగ సంబంధమున (స్వ = ఘట
శబ్దము. దానికి ఆశయము ఆకాశము దాని సంయోగము ఘటమునకు కలదు) ఘటమును
బోధించునని యంగీకరించిన అట్టి యాకాశము యొక్క సంయోగము పటమునకు గూడ
నున్నందున ఘట శబ్దము పటమును గూడ బోధింపవలెను.
సంయోగ సమవాయములు ఎల్లి వస్తువులకు సమానములగుటంజేసి నియతమగు
వాచ్యవాచక భావము ఏర్పడదు
B. తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలనే, శబ్దారయోః = శబ్దమునకు ఆర్థమునకును, సంబన్ధః=ా
సంబంధము అనగా సంయోగము సమవాయము అనే సంబంధము, న -- ఏవ కల్పతే కా
కుదరనెరదు.
సమవాయ శబ్దము సమవాయమును చెప్పుటకు సంబంధము లేనందున నచట
అవ్యా ప్రిదోషము, ఆకాశ-ఘటాది శబ్బములచే ఆకాశ-ఘటాదుల బోధింపవలసిన, నచట
అతివ్యా ప్తిదోషము కలుగుచున్నందున శబ్దారముల విషయమై పె రెండు సంబంధములు
[గహింపరాదు. 111/1
అదన తొరి కో శద్దార ములకు సంయోగ సమవాయములు సంబంధములుగా
పరి గహింపబడవని నిరూపింపబడినది. కాని యందు చూపబడిన దోషము లొక విధముగ
పరిహరింపవచ్చునేమోయని పరిహారోపాయమును జూపుచున్నాడు.
క్లో॥ అదృష్టవృ త్తి లాభేన యథాసంయోగ ఆత్మనః ।
క్వచిత్‌ స్వస్వామి భావాఖ్యో౬భే దే౬న్య( తాపి స్మక్రమః i 18
యథా = ఏ రీతిగా, ఆత్మనః = ఆత్మకు అనగా జీవునకు సంయోగే = సంయోగము,
అభేదే = ఎల్లి [దవ్యములతో సమానమే ఐనను, ఆదృష్టవృ త్తి లాభేన = అదృష్టముయొక్క.
అనగా ధర్మా ధర్మములయొక- ఫలమును కలిగించుటకై కలిగెడి వ్యాపారమును సౌందుటచే,
క్వచిత్‌ = ఏదో ఒకదాని యందే, స్వస్వామిభావాఖ్యః = స్వస్వామి భావమనెడి సంబంధము,
(అస్తి = కలుగునో ;
తథా = అరి, ఆభేదే = సంబంధభేదము లేకున్నను, అనగా 17వ శ్లోకమున
చూపిన |పకారము సంబంధము అవిశిష్టమైనను, అన్యత - అపి = శద్దార ముల విషయమున
గూడ, సః + [కమః == ఆ (క్రమము అనగా నియమము, (అస్తి) = కలుగును.
జీవ పదారము ఎల వసువులను వాాపించియుండును. అది వె శేషికతర)_ము
థ్‌ ర క? ఫ్రీ యా రొ
(పకారము (ద్రవ్యము-శరీరము, గృహము, ఘటము, వృక్షము, తటస్థములగు నది పర్వ
వాకకపదీయము ర బ్య
కాది రేబధ్నాతి ఆఅఆనువచనముచే బంధనమువి దింపబడినది. అచట బంధ నమనగా
యూపస్త ంథమునకు పశువు (మేకను స్పృశించుటమా తము, అనగా స్తంభమునకు మేకను
తగిలేటట్టుచేయటకాదు. అల్లిన బంధనము తరువాత, ఆపశువును చంపుట, దాని హృద
యమునుండి మాంసము |గహించుట, ఇవియన్నియు (శుతిలో చెప్పబడియున్నవి కుదరవు,
ఆపశువు సంబంధించి యన్నంతమాతాన చంపుట మున్నగునవి జరుగవు. అ ధ్రైన చం,డకళ్ఞ
చిన్నకొమ్మతో సంసర్గము చాలదు. అందు బంధనానంత రము చెప్పబడిన హననాది[ కియా
కలాపము యొక్క. సామర్థ్యము వలన సమర్గమగు కజ్దను గహింపవలెనని లభించున్నది.
కాబట్టి బంధనానంతరము చెప్పుబడిన హింసాకలాపమును హేతువుగా [గ్రహించి హింసకు
సమర్థ మగు ఖదిగమును [గహింపవలెనని పర్యవసన్న మగుటచే (పతినిధి దినివలన లభించు
చున్నది.
ఎలేపొంళము-4వ శ్లోకమున జాతి అ్యపధానమై శక్తికి ఉపాయమగుటచే పతినిధి
యుపపన్న మగునని నిరూ పింపబడినది. 5వ శోకమున జాతి పధానమే, శకి కి ఉపలక్షణము
కాదని స్వీకరించినను లింగమువలన ప్రతినిధి సమర్థింవ బడినది.
కాక బంధనము |పతినిధిలో హేతువని 4వ శ్లోకమున బంధనము తరువాత
చెప్పబడిన హింసాదికము |పతినిధిలో హేతువని 5వ శ్లోకమున చెప్పబడినది కాగా రెండు
శ్లోకములు అనుమాన [ప్రమాణముచె (పతినిధి సమర్థక ములని తేలుచు! న్నది.
కాక పదార్థ సామర్థ్యము తరువాత వాక్యార్థ సామర్థ్యమువలన (పతినిధి సమర్థింప
బడినదని ఓవ శ్లోకమున, ప్రకరణ సామర్థ్యమువలన ప్రతినిధి సమర్థింపబడినవని 5వ శ్లోకమున
భావము స్పష్టమగుచున్నది. 151
అవతారిక పెరీతిని జాతి శక్తివాదమున (పతినిధి యుపపన్నమగుచున్నదని
చూపబడినది.కాని శబ్దములు అర్థమును బోధించు£లో |పవృత్తి నిముత్తము అపేక్షిత
మగుచున్నది.ఉదా,! ఘటశబ్దము కడవను బోధింవవలెననృచో దానియందున్న ఘటత్వజాతి
(పవృత్రినిమత్త మగుచున్నది
ఎల ల్లశ బ్రములకు జాతీయ వాచ్యమగుచో (పవృత్తి నిమి తములేనందున శబ్దము
బోధకముకానేరదు. జాతియందు మరియొకి జాతిలేదుకదాః అను [పశ్నకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
ట్లో స్వా జొతిః (ప్రథమం బైఃస్న ర్వెరేవాభిథీయతే।
తతోఒర్ధిజాతి రూసపేషు తదధ్యారోప కల్పనా।॥। గ్ర
A. సర్వః + శబ్దెః a ఏవ = వకకమంకేనే భవన్‌ జ ముందుగా, స్వా = ఆత్మీయమగు
0
అనగా తనకు అసాధారణమగు, = జాతీ, అభిధియతే = చెప్పబడుచున్నది.
వాక్యపదీయము 120 సంబంధ
[19
తాదులు వీని యన్నిటితో ఆత్మ సంయు క్రమగును. అంత మాతాన ఎల్ల వస్తువులు తనవె
యని, వానికి తాను సొంమియని మాతము భావింపదు. తాను చేసికొనిన పుణ్య పాపకర్మల
ఫలితములగు ధర్మాధర్మములను ఏ కాలమున ఏ దేశమున ఏ రూపమున అనుభవింపవలసి
యున్నదో, దానికి అనుగుణముగ జన్మను పొంది శరీరము ఆ ;పాంతమున తనకు సంబం
ధించిన గృహాదులు తనకు సొత్తు అని భావించును,
ఆకే ఘటాది శబ్దములకు స్యాశయ సంయోగము సంబంధము. అది ఎల్లి వస్తువు
లకు సమానమెనను అద వవళమున ఫ ఘటాదులనే బోధించును. పటాదులను బోధింపదు.
అద్భుష్టమనగా ధర్మాధర్మములు. వాసి ఫలమును జీవుడు అనుభవించుటకై
కరిగెడి వ్య త్రి వ్యాపారము. దానిని పొందుట లాభము. అది యంతఃకరణ వ్యాపారము
దారా కలుగ సను 4
వబిళేషొౌంళయము కాని ఈ సమాధానము బాగులేదు. అద్బష్టమునకు కర్మ
మూలము. దానివలన పుణ్యపాపములు, వానివలన ధర్మాధర్మములు కలుగును. అవి ఆత్మకు
నియతమగు ఫలము సియగలవు. శబ్దమునకు అర్ద కర్మ లేనందున పె దృష్టైాంతమిచట
దా
(కా
అన్వయింపదు. పయో గానుసారము నిర్ణయించిన, దానికి ఏదో శబ్దమునకు సహజ శక్తి
యుండవలెను. ఈ యభి|పాయమును ను హెలారాజు వక్కాణించి యున్నాడు. 1181
అవతారిక సమవాయము సంబంధము కానేరదు. కనుకనే దానిని చెప్పెడి
శబము లేదు. “సమవాయి అను శబ్దము కూడ దానిని బోధింపజాలదని చెప్పుచున్నాడు.
౦ తు సమవాయాఖ్యాం వాచ్యధర్మాతివన ర్తి నీమ్‌ |
(సయోక్సా (పతిప త్రా వాన శ బైరనుగచ్చతి it 19
పయో కా = శబ్బములను |పయోగించువాడుగాని, |పతిపత్తా + వా = వానిని [గహించువాడు
గాని, వాచ్యధర్మాతివ ర్తిఎమ్‌ == శ శబ్బములచే బోధింపబడెడి అర్థముల యొక. ధర్మమును
అతి|కమించి యున్న, నాయకా కూమ్‌ = సమవాయమనే పేరుకల, పాష పంతు =ా
సంబంధమును, శబ్దైః = = కబ్బములచె న అనుగచ్చతి = = తెలిసికొనుట లేదు.
ర
AS
మనుష్యుడు తన బుద్ధిలో నొక యర్థమును నిరూపించి దానికి అనుగుణమగు
శబ్దమును (ప్రయోగించును. అట్టి శబ్రమును వినువాడు ఆ శబ్రముసు దానిచే బోధింపబడెడి
యర్థ మును [గహించును. ఇరువురు కూడ సమవాయమును శబ్దవాచ్యముగా [గహించి యుండ
లేదు. అనగా ఘటము, పటము మున్నగు అర్థములను, “మట”, “పటి, మున్నగు శబ్లములచే
బోధింపదలచిన ట్టు సమవా వాయమును ఏ కబ్రముచేతను బో ట్‌ ఛింపజాలకున్నారు. కారణమేమనగా...
ఉపాధితో గూడియన్న అర్థమే కబ్బవాచ్యనుగును. ఘటమునకు జాతి, నలుపు తెలుపు
మున్నగువానికి గుణము, వంటవాడు పాఠకుడు మున్నగువానికి (క్రియయు, ఉపాధులు కలవు.
సముద్రేశము 121 పదకాండము
20]
వానినే ఆ శబ్దములకు [పవృత్తి తి నిమి తములంచురు. అవియే మవాచ్యుధర్మములుగా పదిగణింప
0
నో
బడు చున్నవి. అట్టి ధర్మములు లే ఆని యర్థమును & శబ్దము బోధింపజాలద్తు. సమవాయమునందు
ఏ ధర్మములు లేవని తార్కికుల నిర్ణయము. అట్టితరి ఏ శబ్దము దానిని చెప్పగలదు ?
టి
ఒకవేళ సమవాయము స్వతం[త పదార్థమేయని యంగీకరించిన, దానికి కొన్ని
ధర్మము లుండవలెను. అట్టితరి నది తార్కికులు చెప్పిన సమవాయము కానేరదు.
కాబట్టి సమవాయమును బోదించెడి శబ్దము లేదు. అది అవాచ్యమె. -11 91
అనతారిక- 6వ శోకము; నుండి యింతవరకు సంయోగ సమవాయములు .
సంబంధ ములు కానేరవనియు, ఆందును స మవాయము శబ్ద్బమున నకు వాచ్యము కానేరదనియు
నిరూపించియున్నాడు,
ఇప్పుడు *నై యాయికుడు ఛలమునుపయాగించి సమవాయము శబవాచ[ము
ద (a
కాగలదని 20 వ శ్లోకమునుండి 80 వ ోకమువరకు నిరూపించుచున్నాడు
ర్షో॥ ఆఅవాచ్యమితి యద్వాచ్యం తదవాచ్యతయా యదా ।
అవాచ్య మిత్యవసీయేత వాచ్యమేవ తదాభవేత్‌ ॥ 20
అవాచ్యమ్‌ -- ఇతి = '“అవాచ్య' అను శబ్బ్దముచే, యత్‌ = ఏది, వాచ్యమ్‌ = చెప్పబడు
చున్న దో తత్‌ = అదే యదాజ ఎప్పుడు, ఆవాచ్యతయా = అవాచ్యత్వరూపమున,
వాచ్యమ్‌ = వ్యవహరింపద గి నది. ఇతి రా అవసీయేత = నిశ్చ యింపబడినదై న వ యెడల, '
తదా = అపుడు, వాచ్యమ్‌ + ఏవ = వాచుమెనదే, అనగా శబ్దము చే బోధింపబడిన దే,
భవేత్‌ = కాగలదు.
సమవాయము అవాచ్యము అని చెప్పిన దాని యర్థమును పరిశీలింపగా అది
హీ ఇస
నే
'చ్యమనంా తేలుచున్నది. అవాచ్యము ఆకు క్‌ు మునకు ఏదో అర్థము చెప్పవలెను. ఘు
మ గ
మునకు ఘటత్వరూపమున ఘట మర్ణమగునట్టు ఆఅవాచ్య శబ్దమునకు అవాచ్యత్వ రూపమున
Y
కొక యర్థము కాగలదు. కాగా సమవాయము అవాచ్యమనగా సమవాయము అవాచ్యత్వ
రూపమున అవాచ్య శబ శబమునకు అర్థమని స్పష్టము కాగలదు.
* గోత్ర మమహార్షి చే నిర్మింపబడి నతర్క మునకు న్యాయ శానన్హ్రమని పేరు. అందు (1) (ప్రమా
ణము, (2) ప్రమేయము, (శ్రి) సంశయము, (4) ప్రయోజనము, (క్‌ దృష్టాంతము, (6) సిద్దాం
తము, (7) అవయవము, (8) తర్కము, (9) నిరయము, (10) వాదము, (11) జల్పము,
(12) వితండము, (19) పాత్వాఖానము, (14) ఛలము, (15) జాతి, (16) నిగవాస్థానము అను
16 పదార్థములు నిరూపింపబడినవి. వక్త యొక యభి[పాయముతో పలికిన శబ్దమునకు అర్భాం
తర కల్పన్‌చేసి యా షేపించుట ఛలము. ఉదా. “నవక మృళోయం [దావ్నాణఃో (ఈ _వావ్మా
యుడు నూతనమగు కంబలము కలవాడు) ఇచట నవ శబ్దమునకు తొమ్మిది అని యర్ధముచే,
ఇతనికి ఒక కంబల మున్నది. ఆట్టితరి “నవకంబల 8 అనుట యెట్లు ? అని యా శేపించుట ఛలము,
వాక్యపదీయము 122 సంబంధ
[21
కాగా సమవాయము అవాచ్యమను భావము సరియగునదే.
సమవాయము వాచ్యముకాదని సామాన్యముగా చెప్పగా, అచట ఛలమును
ఉపయోగించి, సమవాయము ఆవాచ్యము, అను దానికి అర్థము ఇది అని ఆశేపించెను.
అందుచే సమవాయము “అవాచ్య” శబ్దమునకు వాచ రము కాగలదు. n20n
అవతారిక పై రీతిని అంగికరింపనియెడల, సమవాయము అవాచ్యము, అనెడి
(పకృతార్థమే సిద్ధింపనేరదని చెప్పుచున్నాడు.
శో అథాప్యవాచ్యమిత్యేవం న త ద్వాచ్యం (ప్రతీయతే |
వివక్షితా౭స్యయా ఒవస్థా సేయం నాధ్యవసీయతే il 21
అథ _ అపి = ఒక వేళ, అవాచ్యమ్‌ + ఇతి = అవాచ్యమ్‌ అను శబ్దముచే, వనమ్‌ = ఈ
రీకిగా అనగా అవాచ్యత్వరూపముగా, తత్‌ = ఆ సమవాయము, వాచ్యమ్‌ = బోధింపబడి
నదె, న--|పకీయేత (యది) = తెలియబడకపోయినదై న యెడల, అస్య = ఈ సమ
వాయమునకు, యా = ఏ, ఆవస్థా = అవస్థయో అనగా సమవాయమునకు శ బ్రవాచ్యత్వము
లేదనెడి వ నియమమో, సా + ఇయమ్‌ = ఆ యీ నియమము, న + అధ్యవసీయేత = నిశ్చి
తము కాకపోయెడిని,
అవాచ్యను అను శోబ్దముచే అవాచ్యత్యరూపమున సమవాయము బోధీంపబడని
యెడల, సమవాయము శబ్దవాచ్యము కాదు అనెడి నియమము ఆయుక్షమే యగును. అవాచ్య
శబ్దము అర్థబ్‌ ధక మే కానందున పై నియమము ఎట్టు సిద్ధించును ? అవాచ్య శబ్దము బోధ
కమే కానిచో సమవాయము వాచ్యమనియే లభించుచున్నది. ఆ శబ్ద మర్గబోధకమగుచో నది
అవాచ్యత్వరూపమున సవువాయబోధకమని తేలినందున ఆ రూపమున సమవాయము శబ్ద
వాచ్యమే యగుచున్నది. “అవాచ్య' అనునదియు శబ్దమకదా ! n21n
అనతారిర్‌ __. సమవాయము పారతం|త్య రూపమున వాచ్యము కాదనియే
తాత్పర్యము. అంతియేకాని ఏ రూపమున గూడ అది వాచ్యముకాదని [గహింపరాదు. కాబట్టి
ఛలమునకు తావు లేదు అను ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో అధథాన్యథా సర్వథా చ యస్యావాచ్యత్వముచ్యతే ।
తథాపినై వసావస్థా తె శృబ్దిః (పతిషిద్యతే 11 22
అథ = అట్టుకాక, అన్యథా = ఏదో ఒక ధర్మరూపమున, సర్వథా + చ = ఎల్ల ధర్మరూప
మునగాని, యస్య = దేనికి, అనగా ధర్శ్మికి, అవాచ్యుత్వమ్‌ = అవాచ్యత్వము, ఉచ్యతే =
చెప్పబడుచున్నదో, త|త + అపి = అచటకూడ, సా అవస్థా = ధర్మరూపమగు అవస్థ
అనగా విశేషరూపమగు అవస్థ, తైః =ఆ శబ్దః = శబ్దములచే అనగా పారతం|త్యము,
పరాధీనత్వము మున్నగు శబ్దములచే, న -- వవ + | సతిషిధ్యతే = నిషేధింపబడదు,
సముట్దెళము 123 పదకాండము
23]
సమవాయము వాచ్యముకాదు అనువాని యభి|పాయమేమనగా-. అది పరాధీనము
కనుక పరాధీనత అను విశేషరూపమున వాచ్యముకాదని కాని దానియందు ఎన్ని ధర్మములు
అనగా ఎన్ని విశేషణములున్న వో, అన్ని రూపములతో వాచ్యముకాదని భావము. . ఇదియు
సరికాదు. ఏలయన, ధర్మిని నిషేధించినగాని ధర్మములు నిషేధింపబడవు. అందుచే
సమవాయము, ఈ విశేషణముతో గూడినదై వాచ్యము కాదు అను రీతిని త త్త దూపమున
వాచ్యముకాదనియే నిరూపింపవలెను. అపుడు సమవాయము వాచ్యముకాదనియే చెప్పవలెను.
అట్టితరి అవాచ్య శబ్దమునకు వాచ్యము కాగలదు, కాబట్టి భలము నుపయోగించుటచే సమ
వాయము “అవాచ్య' శబ్దమునకు వాచ్యమనుటలో దోషము లేదు. ॥విప॥
అవతారిక. పై యర్భమునే యు క్రమగు దృష్టాంతముతో సమర్థించుచున్నాడు.
ఖ్లో॥ న హి సంశయరూపేర్ణే శేషత్వేన వివక్షితే |
అవ్యుదానే స్వరూపస్య సంశయో౬ఒన్యః (ప్రవర్తతే il 29
సంశయరూ పే = సంశయరూపమగు జ్ఞానము, అర్థే = సంశయమున విషయమగు వస్తువు
నందు, శేషత్వేన = విశేషణముగా, వ్యవస్థితే = నిశ్చితము కాగా, స్వరూపస్య = సంశయ
జ్ఞానము యొక్క స్వరూపమునకు, అవ్యుదాసే = నాశము లేనపుడు, అనగా ఆ జ్ఞానము
అక్ర యుండగా, అన్యః = మరియొక, సంశయః = సంశయము, అనగా సంశ యజ్ఞానము
విషయముగాగల సంశయము, న. [ప్రవర్తతే మా (పవర్తింపదుగదా 1
రెండు వస్తువులకు ధర్మములు సమానముగా నుండగా విశేషధర్మములు తెలియ
బడ నపుడు *స ంశయజ్ఞానము కలుగును. . కనుచీకటిలో సన్నముగా పొడవుగా ఉన్న
వస్తువును జూడగా “ఇది రాయియా ? కాక మనుష్యుడా ? అను సంశయజ్ఞానము కలుగును.
అల్ల కనుచీకటిలో వంకరగానున్న వస్తువును జూడగా |తాడా? కాక పామా? అను
సంశ యజ్ఞానము కలుగును. వస్తువును ఆధారముగా గై కొనియే జ్ఞానముండును . విషయము
లేనిది జ్ఞానముండదు. కనుక జ్ఞానము పరాధీనమే £ పై సంశయ జ్ఞానముండగా మరియొక
సంశయము అనగా సంశ యజ్ఞానము విషయముగాగల మరియొక సంశయజ్ఞానము కలుగదు.
జ్ఞానములో విషయములగు రాయి మనుష్యుడు సంశయితములగును. అంతియేకాని ఆ జ్ఞానము
కూడ సంశయితము కానేరదు. ఆ జ్ఞానము తనకంటె నితరములగు వస్తువులను సంశయ
(గ స్తముగా జేయును. అది మా[త్రము సంశయితము కాదు.
అ'ష్టే “అవాచ్య” అను శబ్దము తన్ను విడిచి ఇతర శబ్దములచే సమవాయము
వాచ్యము కాదనియే చెప్పును. అవాచ్య శబ్రముచే గూడ వాచ్యము కాదని చెప్పదు.
_“అవాచ్య' శబ్రము సంశయజ్ఞానము వంటిది. ఆ జ్ఞానము సంశయరూపము కానట్టు
* నె యాయికు అంగీకరించిన 16 పదార్థములలో సంశయమొకటి, దిని వివరణము
20 శోకము యొక్క “ఫుట్‌ నోట్‌లో కలదు.
వాక్యపదీయము 124 సంబంధ
[24
అవాచ్యశ బ్రము వాచకము కావని చెప్పదు. ఇతరములగు విషయములు నంశయ [గస్సస్తము
లగునట్టు సమవాయము ఇతర శ బ్దవాచ్యము కాదు. అవాచ్య శబ్దము కూడ వాచకమే కానిచో
అది శబ్దమే కాకపోయెడిని, ఆది వాచకము కానందున సమవాయము వాచ్యము కాదనెడి
యర్థము లభింపనందున అర్జాత్‌ సమవాయము వాచ్యమనియే లభించును. 1281
అవతారిక పై యర్గమునే మరియొక దృషాంతముతో సమర్ధించుచున్నాడు.
బా థి న! థి
శ్లో; యదా చ నిర యజ్లానే నిర్ణయత్వేన నిర్ణయః |;
౧ రా ౬ ౭9 ణం
(ప్మకమ్యతి తదాజ్ఞానం స్వధర్మేణావ తిష్టతే [1 24
యదా-చ = ఏ సమయమున, నిర్భయః = నిర్ణయము, నిర్ణయజ్ఞానే = నిర్వయమును కలి
గించెడి జ్ఞానమునందు, నిర్ణయత్వేన = నిర్ణయత్య రూపమున, |(ప్ర|కమ్యలతే = ఉపక్రమింప
Fy అ ణ
బడుచున్నదో, తదా = ఆ సమయముననే, జ్ఞానమ్‌ = జ్ఞానము అనగా నిర్ణయ జ్ఞానము,
స్వధర్మణ = జ్ఞానరూవముననే, ఆవతిష్థలే = నిలిచియుండును.
ఆత.
యుక్తులను పార, దోచి, సాధకములగు యుక్తులను జూపి ఒక పక్షమును స్థిరమైనదానినిగా
Gu
నిత్యమా ? కాక అనిత్యమా అని సంశయము కలుగగా, బాధకములగు
ఇ
ఒప్పించి తతంమును [ప్రవర్శించుట , ౪ 'నిరయి మనబడును.
| యీ (౫9)
నిర్ణయము జ్లానరూపము, అందు ఆత్మయొక్క నిత్యత, అనిత్యత అనునవి
క క్ష్‌
విషయములు. వాని నిర్ణయము నిర్ణయత్వరూపమున నుప కమింపబడినపుడు ఆ నిర్ణయ
జ్ఞానము నిర్ణయరూపము కానేరదు. ఆ జ్ఞానము మరియొక జ్ఞానమున విషయము కాదుకదా :
జ్ఞానను ఎల్బపుడు విషయ పరతంతమను, కాగా నిర్ణయజ్ఞానము జ్ఞానరూపమును విడనాడక
తనకంటె అతిరి క్తమగు విషయమును నిర్ధయించును.
అవాచ శబ్దము కూడ నిర్ణయజ్ఞానమువలె నున్నదీ. అదియు తన్ను విడనాడి
ఇతరములగు శబ్రములబే సమవాయము బోధి ంపబడదనియే చెప్పును, అంతియేకాని “అవాచ్య”
శబ్దముచే గూడ సమవాయము వాచ్యముకాదని చెప్పజాలదు. “అవాచ్య' ళబ్దముచే వాచ్యము
కాదని చెప్పెడి మరియొక ళబ్దము లేదుకదా !
కాగా సమవాయము అవాచ్యము అని పలుకగా ఇతర ములగు శ బ్రములకు వాచ్యము
కాదనియే లభించును. 'అవాచ్య' శబ్దమునకు మాత్రము అవాచ్యత్వ రూపమున వాచ్యమనియే
సిద్ధించును. |1విశ॥।
అభోతారిక పై యర్థమునే మరియొక దృష్టాంతముచె సమర్థించుచున్నాడు.
* వైయాయికులు అంగీకరిం ౨న 16 వదార్దములలో “నిర్ణయము ఒకటి. ఆ పదార్థములు
£0 వ శ్లోకము యొక్క “పుట్‌ నోట్‌లో చూపబడియున్న వి,
సముదేళము 125 పదకాండము.
26 |
ర్షో॥ సర్యం మిథ్యా (బవీమీతి నై తద్వాక్యం వివక్షే |
తస్య మిథ్యాభిధానే హ్‌ (పకాన్నాఒరో న గమ్యుతే Il 25
ధి
సర్వం + మిథ్యా ₹ [బఏమి = (నేను అంతయు మిథ్యయే పలుకుచున్నాను. అనగా నేను
అంతయు అసత్యమే చెప్పుచున్నాను), కతి = అనెడి, ఏతత్‌ = ఈ, వాక్యమ్‌ = వాక్యము,
న వివక్ష్యతే = వివశింపబడదు అనగా ఈ వాక్యము రూడ మిథ్యయ యని [గ్రహింప
బడదు.
ఒక మనుమ్యడు నేను అన్నియు అసత్యములే పలుకుచున్నాను' అని ఏదో
సందర్భమున పలుకును. నా మాటలను నమ్మవద్దు అని దాని భావము. సర్వం మిథ్యా
(బపీమి, అనునదియు ఆయన వాక్యమే కనుక అదియు అసత్యమే అని మాత్రము ఎవరు
భావింపరు. ఈ వాక్యము మా|తము సత్యమునే బోధించును. ఇది తప్ప ఇతర వాక్యములు
మిథ్య అని దాని భావమును లోకులు గు ర్తింతురు.
అట్టుకాకున్న తస్య = అదియు అనగా “సర్వం మిథ్యా (బవీమి' అనునదియు,
మిథ్యాభిధానే = అసత్యమే ఆనిన యెడల, పకా శ నః = ఉప|కమింపబడిన, అర్థః =
అర్ధము, అనగా తాను చెప్పదలచిన అర్థమంతయు అసత్యమే అను భావము, న 4- గమ్య
| హి = తెలియబడనేరదు కదా!
“నేను చెప్పిన మాటలన్నియు అసత్యములే, అవి నిశ్చితార్థమును టోధింపవు”
అని ఒకడు పలుకును. ఇదియు అసత్యము అగుచో తాను (పకిపాదింపదలచిన అర్థము
నిర్వహింపబడదు. కనుక “సర్వం మిథ్యా (బఏమి” అను వాక్యము తప్ప ఇతరములగు
వాక్యములు మిథ్యాబోధకములనియే లభించును. అట్టుకాకున్న ఇదియు మిథ్యయే యగుచో
అసంబద్ధారమును టోధించును.
అస్లై 'సమవాయము అవాచ్యము' అనగా అవాచ్య శబ్దముకం టె - ఇతరములగు
శబ్దములకు సమవాయము వాచ్యము కాదనియే చెప్పవలెను. అవాచ్య శబ్దమునకు మాతము
అది వాచ్యము కాగలదు. ఛలము నుపయోగించి నైయాయికుడు సమవాయము వాచ్యమే
యని చూపుచున్నాడు. 1125 ॥
అవతారిక పై యర్థమున యుక్తిని జూపుచున్నాడు.
ల్లో న చ వాచకరూపేణ (పవృ త్తన్యా స్తి వాచ్యతా |
(ప్రతిపాద్యం న తత్త్మత యేనాన్య(త్సతిపాద్య తే YT 26
చ వెమరియు, వాచకరూపేణ = వాచక శబ్దరూపమున, (పవృ త్రస్య = అర్థమును చెప్పు
టకై |పవర్తించిన దానికి, వాచ్యతా = వాచ్యత్వము అనగా బోధింపబడుట, న- ఆస్థి =
లేదు. యేన == దేనిచే అన్యత్‌ = ఇతరమైనది, |పతిపాద్యతే = తెలుపబడుచున్నదో,
తత్‌ = అదియే, తత = అచట, |పతిపాద్యమ్‌ = తెలుపబడునది, న = కాదుకదా :.
వాక్యపదియము 126 సంబంధ
[27
“అవాచ్యు” అను శబ్దము వాచకముగా అనగా అర్థబోధకముగా గు ర్రింపబడినది
అర్థమును బోధించుటలో ఆ శబ్దము క రగాను, బోధింపబడునది కర్మగాను నుండవలెను. ఒకే
వస్తువు ఒకే అవస్థలో క ర్తగాను, కర్మగాను ఉండనేరదు. వాచకము ఎప్పుడు పరతం త్రమే.
వాచ్యమగునది స్వతంగతమే. కాగా “అవాచ్యి అను శోబ్లముచే గూడ సమవాయము వాచ్యము
కాదని భావింపరాదు.
ఘటః అను శబ్దము “కడవి అను అర్థమును బోధించుటకై. (ప్రవర్తించి తననే
బోధింప నేరదు. సాధనము వేరు సాధ్యము వేరు.
“అవాచ్యి అను శబ్దము సమవాయము వాచ్యముకాదని చెప్పుటకు ఉపయోగపడు
చున్నది. ఆ శబ్దము సాధనమగుచున్నది. అదియే వాచ్యకోటిలో అనగా సాధ్యరూపమున
(గహింపబడదు కదా! 1261
అవతారిక. వాచక మగు శబ్దము విరోధముండుట చే వాచ్యము కాక పోవవచ్చును.
కాని సమవాయము శబ్దమునకు వాచ్యము కాదు అను |ప్రసంగమున అవాచ్య అను శబ్దము
కూడ శబ్ద సామాన్యమున చేరియున్నందున దానికి గూడ సమవాయము వాచ్యము కానేరదు
అను (ప్రశ్నకు చక్కని దృష్టాంతమును జూపుచు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో అసాధికా ప్రతిక్షతి నేయమేవాభి దీయతే ।
యథా, తథాస్య ధర్మోఒపినై వక శ్నిత్రతీయతే i 27
యథా = ఏ రీతిగా, శో పతిజ్ఞా = (ప్రతిజ్ఞ అనగా (పతిజ్ఞా వాక్యము “పర్వతో వహ్నిమాన్‌'
మున్నగునది, అసాధికా = సాధ్యమును సాధించునది కాదు అనగా సాధనాంగము కానేరదు,
ఇతి = అని చెప్పగా, ఇయమ్‌ + ఏవ = ఇదే అనగా '(పతిజ్ఞా అసాధికా' అనునదియే,
న + ఆభిధీయతే = చెప్పబడదో, తథా = ఆ రీతిగా, అస్య = దీనికి అనగా, అవాచ్య అను
శ బమునకు, కశ్చిత్‌ =మరియొక , ధర్మః + అపి = ధర్మము కూడ అనగా మరియొక వ్యాపా
రము, న- ఏవ + షతీయతే = తైలియబడుట లెదు,
* పాతువును జూపి దానితో సంబంధించియున్న అర్థమును గు ర్తింతురు, అందు అయిదు
అంశములు అపేకితములు. (1) ప్రతిజ్ఞ (పర్వతము వహ్నిమత్తు, (2) పాతువు (పొగ
యుండుట వలన), (క్రి) దృష్టాంతము (వంట యింటివఠ్సె, (4) ఉననయము (అనే ఇచట
ఉన్నది), (5) నిగమనము, (కనుక ఇది వహ్నిమ శే) వీనినే పంచావయవము అందురు. ఈ 5 ను
కలిపి న్యాయమందురు. దీనిని బోధించునది న్యాయశా(న్త్రృము* గౌతమ విరచితము. దానిని
అవల ం౦వించినవారు నె యాయికులు.
బౌద్ధులు రను ఆగ్రయింవక 1. హేతువు, ల, దృష్టాంతము అను శెంటినే న్యాయ
ముగా (గహించిరి.
పూర్ణ మీమాంనకులు మొదటి మూటినిగాని, చివరి మూటినిగాని స్వీకరింపవ లెనని
నిళ్వనింతురు.
నము ద్రేకము 127 పెదీకొండము
28 ]
బౌద్ధులు (1) హేతువు, (2) దృష్టాంతము అను రెండు అవయవములనే [గహిం
తురు. ప్రతిజ్ఞను వారు సాధనాంగముగా [(గహింపరు. వారి మతమిచట దృష్టైంతముగా.
జూపబడుచున్నది.
“ప్రతిజ్ఞా న సాధనాజ్జమ్‌' అని బౌద్దులు చెప్పుదురు. అట్టితరి ఇదియు (పతిజ్ఞా
వాక్యమేకాన సాధనాంగము కానందున వారు అనుకొనిన యభి వాయము నెరవేరదు. అందుచే
'పతిజ్ఞా న సాధనాజ్ఞమ్‌” అను దానిని విడిచి ఇతరములగు పర్వతోవహ్నిమాన్‌ మున్నగు
ప్రతిజ్ఞలు అర్థ సాధ కములు కావనియు, ఇది మా[తము సాధనాంగమే అనియు అంగీకరింప
వలెను.
అవాచ్య శబ్దము (పతిజ్ఞా వాక్యము వంటిది. సమవాయము అవాచ్యము అని
చెప్పగా ఇతర శబ్రములకు వాచ్యము కాదనియే తెలియబడును. “అవాచ్య' అను శబ్దము నకు
గూడ వాచ్యము కాదని తెలియబడదు. ఏలయన__ ఆ శబ్దమునందు అభిధా వ్యాపారము
ఒక్క_ టియే యుండును. దానిచె ఆ శబ్దము అర్థ మును బోధించును. శ ఖమునందు రెండు
వ్యాపారములున్నచో ఓక వ్యాపారముచే సమవాయము ఇతర శబ్దములకు వాచ్యముకాదనియు,
రెండవ వ్యాపారముచే అవాచ్యుమునకు గూడ వాచ్యము కాదనియు' తెలయబడగలదు. కాని
యట్లు రెండు వ్యాపారములు లేవు.
కాగా “పతిజ్ఞా న సాధ నాజ్ఞమ్‌” అను బౌద్ధుల పద్ధతిలో ఈ వాక్యమును విడిచి
ఇతరములగు (పతిజ్ఞా వాక్యములు సాధనాంగములు కావు. ఇది మా|తము సాధనాంగమే అని
చెప్పినట్టు సమవాయము అవాచ్యము. అనగా “అవాచ్య" అను శబ్దమును విడిచి ఇతర శబ్దము
లకు వాచ్యము కాదనియే లభించును. అవాచ్య శబ్దమునకు గూడ వాచ్యము కాదని లభింపదు,
ఇచట రెండు వ్యాపారములు శబ్దమునందు లేకుండుటయే కారణము. || వ "7||
అవతారితో_ ఆ శబ్బమునందు రెండు వ్యాపారములను ఆ|శయించి, అవాచ
శబ్దమునకు కూడ సమవాయము వాచ్యము కాదని చెప్పరాదా ? అను (ప్రశ్నకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
్ల॥ వ్యాపారస్యాపరో యస్యాన్న వ్యాపారోఒ సి కశ్చన |
విరోధమనవస్థాం వా తస్మాత్సర్వ(త్ర నాశయేత్‌ || 28
యస్మాత్‌ = ఎందువలన, వ్యాపారస్య = వ్యావారమునకు, అపరః కా మరియొక, కక్చనకా
ఎట్టి విధమగు, వ్యాపారః = వ్యాపారము, న-!-అగస్తే= లదో, తస్మాక్‌ = అందువలన,
సర్వత = ఎల్పచోటులయందు, విరోధమ్‌ = విరోథమును, అనవస్థాం + వా = అనవస్గా
దోషమునుగాని, న 4+ ఆ[శయేత్‌ = ఆ|శయింపరాదు.
'అవాచ్యి శబ్దమునందు రెండు వ్యాపారముల నాశ్రయించి, ఒక వ్యాపారముచే
సమవాయము ఇతర శబ్దవాచ్యము కాదనియు, రెండవ వ్యాపారముచే అది అవాచ్య శబ్ద
సముద్రేశము 120 పదకాండము
30]
కన్ను, చెవి, ముక్కు మున్నగు ఇందియముల వలన నలుపు, శబ్దము మున్నగు
విషయములను గోచరించెడి జ్ఞానములు కలుగుచున్నవి. అందు మనుష్యుని (ప్రయత్నమేమియు
అపేక్షితము కాదు. అది ఇం[దియములకు స్వభావ సిద్ధమగు శక్రియే. ఎంత [ప్రయత్నము
చేసినను కన్ను రుచిని, ముక్కు శబ్దమును, చెవి రుచిని [గహింపదుకదా :
అద్దే శబ్దముల నుచ్చరింపగా ఆర్థబోధ కలుగుచున్నది. అచట వేరు సంబంధము
అపేక్షితము కాదు. వానికి అర్థబోధకత స్వాభావిక ము. ఘట శబ్దము నుచ్చరింపగా “కడవ”
అను అర్థము అవగతమగును. వస్త్రము అను అర్థము అవగతము కాదు. అందుచే ఇంది
యములకు వలె శబ్దములకు అర్ధములతో యోగ్యత అను సంబంధము స్వభావసిద్ధమై
యున్నది అనియే మహాభాష్యకారుడు పస్పళాహ్నికమున నిర్ణయించెను.
విశేషమేమనగా ఇంద్రియము జ్ఞాతముకాకున్నను జ్ఞానమును కలిగించును. శబ్దము
లట్టిది కాదు. అది జ్ఞాతమయియె అర్ధ బోధకమగును. 129
అవతారిక అర్ధమును తెలుపుటకై. శబ్దము | పయోగింపబడుట వలన ఆ రెంటికి
సంబంధమున్న దని నిశ్చయింపవచ్చును. అట్టితరి అప [భంశములవలనను ఆర్థబోధ కలుగు
చున్న ందున అచటకూడ సంబంధము కల్పితము కావలెను అను పూర్వపక్షమునకు రండు
విధములుగా సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ అసాధురనుమానేన వాచకః కై శ్చిదిష్యతే 1
పాచకత్వా విశేషే వా నియమః పుణ్య పాపయోః ॥ 80
A. కైశ్సిత్‌ = కొందరిచే అనగా తార్కికులచే మీమాంసకుల చేతను ; అసాధుః = అప
(భంశమగు శబ్దము, అనుమానేన = సాధు శబ్బముయొక్క- స్మరణముచె ; వాచకః = అర్థ
బోధకమై ; ఇష్యతే = అంగీకరింపబడుచున్నది.
అసాధు శ బ్బమునందు శక్తి లేదు. కాని దానివలన వర్ణముల సామ్యమునుబట్టి సాధు
శబ్దము స్మరణకువచ్చి దానివలన బోధ కలుగును. ఉదా: గౌః (ఆవు) అనునది సాధు
శబ్దము. గావీ, గోణీ మున్నగునవి అసాధు శబ్దమునకు అప్మభంశములు. ఒక వ్యక్తి 'గావీ'
అని (పయోగించిన దానివలన గోశబ్దము జ్ఞాపకమునకు వచ్చి అర్థమును బోధింపగలదు
అని తార్కి-కులు, మీమాంసకులు భావింతురు.
3. వైయాకరణుల మతము ననుసరించి సమాధానము ఉ త్తరార్థముచే చెప్పుచున్నాడు.
వాడాకాక ; వాచకత్వా౭విశేషే = అర్థమును బోధించుటలో భేదము లేకున్నను
అనగా సాధు శబ్దమువలన _ అసాధు శబ్రమువలనను అర్థ బోధ కలుగుట సమానమైనను ;
పుణ్యపాపయోః = పుణ్యపాపముల విషయమై, నియమః = నియమము, (|క్రియతే) = శాస్త్ర
ముచే చేయబడుచున్నది.
[9]
|
నముడ్రేశము 9 పడకొండము
7,8]
శబ్దత్వమనెడివాతి ఎల్హశ బ్దములయందుక లదు. కనుక అదిస ర్వ శబ్దములకు సాధారణ
మైనదే.అట్లుకాక ఘట, శబ్రమునందు ఘటశబ్దత్వమనెడి జాతి కలదు. అది కేవలము ఘటశబ్దిము
నందే యుండును. ఆజాతి ఘటశబ్దముచే బోధింపబడును. అది దానికి ఆత్మీయమగు
జాతి. అవి శబ్దము అర్థమును బోధించు టల్‌ అవినాభావి కనుక [పథమమ్‌, అని [గంథకర్త
పలికెను. అంతియికాని పౌర్వాపర్యమున్నదని భావముకాదు.
వీ ₹పొంళము-సర్వెః = ఎల్జశబ్రములచె, కచటసంజ్ఞా శబ్దములు. అవియెకాక ఘట
పటాది శబములుకూడా [గహింపబడును. అన్ని శబ్దములు తమయందున్న అసాధారణమగు
ఘటళబ్దత్వము, గొశబ్దత్వము మున్నగు శబ్రగత జాతులను బోధించును.
B. తతః=తరువాత అనగా తన యందున్న కళబ్దత్వజూతిని బోధించిన తరువాత, అర్థజాతి
రూపేష = ఆవు, కడవ మున్ఫ గు అర్థము లయందున్న గొత్వము ఘటత్వము మున్నగు
జాతులయందు, తదధ్యారోపకల్పనా = శబ్దములయందున్న గోశబ్దత్యము ఘట శబ్దత్యము
మున్నగు జాతులకు ఆరూపము కల్పితమగును.
గౌః అనునదిశబ్దము. దానిచేబోధింప బడునది ఆవు అనునది యర్థము. అ అర్థము
నందు గోత్వజాతికలదు. శబమునందు గోశబత్వచశాతి కలదు. ఆశ బమునందున్న గోశబత్వ
టి © లు ©
జాతిని అర్థగతమగు గోత్వజాతియందు ఆరోపింవపగా, అదియే అనగా గోళబ్రత్వజాతియే
[పవృత్తి నిమి త్రముకాగలదు.
కాగా గోశబ్దము గోత్వజాతిని బోధించును. అచటగో శబ్దత్యము ఆరోపితమగుట చే
నది (పవృ త్తియగుచున్న ది. 16!
అవతారిక___ళ బ్దగతమగు గోళ బ్రత్వము మున్నగు అసాధారణమైన జాతి గోవు
నందున్నగోత్వజాతితో నభేదమునుపొంది అది శబ్ద పవృత్తికి నిమిత్తము కాగలదని 6వ
శోకమునచూపబడినది.
కాని ఆ రెండుజాతులును ఒక స్థలమున లేవు. అర్థజాతి గోవ్య క్రియందున్నది.
గోశ బ్రమునందు గోశబ్రత్వజాతియున్న ది, ఈ దీతిగా ఆ జాతులు వేరు వేరు చోటుల
యందున్న ందున ఆ రెంటికి అభేదవ్యవహార మెట్లు? అనుపశ్నకుచక ని దృష్టాంతము చూపి
సమాధానముచెప్పుచున్నాడు.
|] థా 60 రు ౧త!।
శ్లో; యథారక్తేగుణే తత్త్వం కషాయే వ్యపదిశ్యతే
సంయోగిసంనికర్ష్ణాచ్చ వస్తా దిష్వపిగృహ్యతే।। 7
ఠచె వాలదు క
తథాళ బారసంబనాచ్చబై జాతిరవసితా।
aro ® © థి
వ్యపదే శే ఒర్టజాతినాం జాతిళార్యాయకల్ప త॥ 8
౧ CG జ్‌
యథా = ఏరీతిగా, రే = ఎరుపు అనే, గుణే = గుణమునందున్న, త త్త్యమ్‌ = రక్తత్వము
అనుధర్మము,. కషాయే = కషాయ। దవ్యమునందు అనగా లాక్షమున్నగుదవ్యమునందు?
వాఠ్యపదీయము 130 సంబంధ
[31
సాధు శబ్దములను [పయోగించుటవలన ధర్మము కలుగును. దానివలన పుణ్యము
కలుగును. అసాధు ళబ్దములను (పయోగించిన అధర్మము కలుగును. దానివలన పాపము
కలుగును. కనుకనే మహాభావ్యకారుడు “సమానాయామర్గావగతొ శబెశ్చాపశబ్దెశ్స కాస్తేణ
థె 5 6 త్‌
థర్మనియమః” అని పస్పశాహ్నిక మున పలికెను. శబ్ద్బములచేతను అపశబ్దములచేతను
అర్థము తెలియుట సమానమే, కాని శాస్త్రము ధర్మమునుగూర్చి నియమమును జూపుచున్నదని
దాసి యర్థము. ఈ యంశము మొదటికాండ యొక్క చివరను నిరూపించి యుంటిమి. ॥80॥
అవతారిక. శబ్దమునకు అర్థముతో సమవాయము సంబంధమను మతము.
యుక్తము కాదు. సమవాయమున మరియొక సమవాయము లేనందున సమవాయ శబ్దము
సమవాయమును బోధింపజాలదని నిరూపించి శద్దార ములకు యోగ్యత సంబంధమనెడి
వైయాకరణ సిద్ధాన్తమున పె దోషము లేదని చెప్పుచున్నాడు.
థ్టో॥ సమృన్ల ళబే సమృనో యోగ్యతాం (సతి యోగ్యతా |
౧ థి స అ
సమయా ద్యోగ్యతా సం విన్మాతా పతాదియోగవత్‌ ॥ 91
A. ఇచట “సంబంధ శబ్దః సంబంధం యోగ్యతాం [పతియోగ్యతామ్‌' అని కారికా
పూర్వార్థ పాఠము కానవచ్చుచున్నది. ఆ పాఠము హేలారాజ టీకకు అనుగుణముగ నున్నది.
సంబంధ శబ్దః = “సంబంధ ౪ అనెడి శబ్దము, యోగ్యతామ్‌ = యోగ్యత అనెడి ; సంబం
ధమ్‌ = సంబంధమును, యోగ్యతాం -- [పతి = యోగ్యత చేతనే (ప్రతిపాదయతి) = చెప్పు
చున్నది
శజ్ఞారములకు యోగ్యత సంబంధమని ఈ (పకరణముననే 29 వ శ్లోకముచే చెప్ప
బడినది. అట్టి సంబంధమును 'సంబన్దః' అను శబ్దము చెప్పగలదు. సంబంధము అనునది
పరాదీనముగాన దానికి కొన్ని యుపాధులు కలవు. అట్టు చెప్పుటలో యోగ్యతయె కారణము.
ఇస్టే “సమవాయి శబ్దము గూడ యోగ్యతను బట్టియే సమవాయమును చెప్ప
గలదు అటు కాకున్న ఆ శబము సమవాయమును చెప్పజాలదు.
ఇ a)
ఇస్టే ఘటాది పదములు గూడ యోగ్యతనుబట్టియే కడవ మున్నగు అర్ధములను
చెప్పగలవు.
కాగా యోగ్యతయే శబ్దారములకు సంబంధము. అది స్వాభావిక మే.
యోగ్యతాం + (పతి = అనుచోటి లక్షణార్థమున “పతి” శబ్దమునకు కర్మ
(ప్రవచనీయ సంజ్ఞ కలుగగా దాని యోగమున యోగ్యతా శ బముకంటె ద్వితీయ కలిగినది.
యోగ్యతాం + [పతి = యోగ్యతయా = యోగ్యత చేయని యర్థము లభించును.
కాక _
'సంబన్ధ శబ్ద సంబన్ఫో యోగ్యతాం (పతి యోగ్యతా” అనియే పాఠము, “సంబన
శ బే అనుచోట సంబన్ధ ళబ్దము అర్ర ఆద్యజంతము. కాగా సం బగ్గ శద్దె అను దానికి,
టి
సముద్దైశము 131 పదకొండమను
31]
“యోగ్యతా రూపమగు నందిందయు కల కోబ్బమునందు' అనగా అట్టి 'మటః* “పటి
మున్నగు శబ్రమునందున్న, యోగ్యతాం -+- (పతి = యోగ్యతా నిరూపకమగు అనగా యోగ్య
తను నిర్ణయించెడి, సంబన్ధః = సంబంధము, యోగ్యతా = యోగ్యతకు ద్యోతకము, (భవతి)
= అగుచున్నది.
ఈ [పకరణ [పారంభమున యోగ్యత సంబంధమని చెప్పియున్నందున ఇచట
యోగ్యతా శబ్దము యోగ్యతా ద్యోతకమను అర్థమున ఉపయోగింపబడినది.
“సమృన్ధ శబ్ద” అనుచోట సంబంధ శబ్దము అర్భ ఆద్యజంతము అని చెప్ప
నక్క-ర లేదు. “సమృన్ధి శబ్దే' అని కానవచ్చుచున్నదని కొందరి యాశయము.
కాక సంబన్ధ గజ అనుచోట సప్తమికి వాచ్యవాచకభావ మర్థము. సమృన్ద శబ్ద =
సంబంధవాచ్యమగు అనగా సంబంధ అను శబ్దమునకు అర్థ మగు సమృన్ధః = సంబంధము
యోగ్యతాం - [పతి = యోగ్యతా నిరూపకమగు, యోగ్యతా = యోగ్యతా స్వరూపమే.
ధనవాన్‌ ఇత్యాదులయందు, మతుప్‌ (ప్రత్యయము “కలది అను నర్ధమున
విధింపబడినది. ఆ[పత్యయము లేనిచో కలవాడు అను అర్థము లభింపదు. కొన్ని శబ్దములకు
'“'మతుప్‌* కాక, “కలి అర్థమున “అబ్‌' [ప్రత్యయము విధించబడినది. దీనిని, “ఆర
ఆదిభ్యో౭౬చ్‌' (5-2-127) అని సూూతక ర్త చూపెను.
3. అటైన సంకేతమునకు ఉపయోగమెద్ది ? అను ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు,
ల ఎ
సమయాత్‌ = సంకేతమువలన అనగా “అస్మాత్‌ శద్దాత్‌ అయమర్జో బోద్ధవ్యః'
(ఈ శబ్ద్బమువలన ఈ యర్థము తెలియదగినది) మున్నగు సంకేతమువలన, మాతాపుత్రాది
యోగవత్‌ = తల్లీకి పు తునకుగల సంబంధము వలెను, యోగ్యతా సంవిత్‌ = యోగ్యతా
స్వరూపమగు శబ్ధారములకు గల సంబంధము తెలియనగును.
శద్దారములకు గల సంబంధమును సంకేతము స్పష్టపరచును, అట్టు స్పష్టపరచు
టయే సంకేతముయొక్క_ ఆవశ్యకత. సంకేతమే సంబంధము కానేరదు.
ఉదా :=- అయ మస్యాః పుతః (ఇతడు ఈమె కొమరుడు) అను వ్యవహారము
వలన తల్లికి కొమరునకు గల జన్యజనక భావము తెలియబడుచున్నది. వ్యవహారమే సంబంధము
కాదు.
కాక__
సంబన శబే = సంబన శబ వాచ్యము, సంబన్దః = సంబంధము (ఇతి) = అనెడి,
© of i: ౧ థి
యోగ్యతాం + (పతి = యోగ్యతా శబ్దవాచ్యము, యోగ్యతా = యోగ్యత, (ఇతి) =అనెడియు,
సమయాత్‌ = వ్యవహారమువలన, మాతాపు తాదియోగవత్‌ = తల్లి, కొమరుని సంబంధము
వలె, యోగ్యతాసంవిత్‌ = పాథమిక శ క్రిజ్ఞానము కలుగును.
వాక్యపదీయము 132 సంబంధ
[32
సం బన శబ్దమునకు సంబంధ మర్థ ము. యోగ్యతా శబ్దమునకు యోగ్యత అర్థము
అని వ్యవహారము కలుగగా దానినిబట్టి ఘట శబ్రమునకు కడవ అర్థిము. పట శబ్దమునకు
వస్త్ర మర్థమని విశేషణ రూపమున తెలియగలదు. n8l1u
అవతారిక శ జ్ఞారములకు “యోగ్యత! అను సంబంధమును జూపి ఇపుడు
వానికిగల కార్యకారణ భావమనెడి సంబంధమును జూపుచున్నాడు.
ధో, శబం కొరణమర్గస్య సహ తేనోపజన్యతే |
గా అ య
తథాచ బుది విషయా దర్గాచ్చబిః (ప్రతీయతే i 32
(౧) థి a
“దానమునకు, కారణమ్‌ = కారణమగుచున్నది, జ
A. శబ్దః = శబము, అర్హస్య =
ఆ వ జన్యతే + హి = కలిగింపబడుచున్నది కదా :
అర్థజ్ఞా
ఉప
మాటాడువాని పెదవులు దంత ములు మున్నగు అవయవముల కదలికచే శబ్దము
పుట్టును. ఆ శబ్దము వినువాని చెవిలో (పవేశించి వానీ బుద్ధికి లగ్నమగును. చెవిలో పడునవి
వర్ణములే. అవి 'యన్నీయ కలసి బుద్ధిలో పదరూపమున వాక్యరూపమున నుండును. అట్టి
శబ్రమువలన డోతకు అర్థజ్ఞానము కలుగుచున్నది. ఆంతకుముందులేని యభిి పాయము
కోతకు ఆ శబ్దమువలననే కలుగుచున్నది. కాగా శబ్దము కారణము. అర్థము కార్యమని
స్పష్టమగుచున్నది.
ఏ. తధథా+-చ = అక, బుద్ధి విషయాత్‌ = బుద్ధికి ఐషయమగు, అర్థాత్‌ = అర్థమువలన,
కబ్దః = శబ్దము, (పతీయతే = = పుట్టుచున్నట్లు టు తెలియబడుచున్నది.
మనుష్యుడు తన బుద్ధిలోనున్న భావమును ఇతరులకు చెప్పదలచి దానికి అను
గుణమగు శబ్బ్దములను పయోగించును. వక్రయొక్క. బుద్ధిలో ముందు అర్థము భాసించును.
దానిని అనుసరించి శ బ్రములు జనియిందును. దీనినిబట్టి చూడగా మాటాడువానియందు భాసిం
చిన అర్థము కారణము. శబ్దము కార్యమని తేలుచున్నది.
కాబట్టి మాటాడు వ క్తనుబట్టి. చూచిన, అర్థము కారణము. శబ్దము కార్యము. ఆని ;
[శొతనుబట్టి చూచిన, శబ్దము కారణము, అర్థము కార్యమనియు తెలియబడుచున్నది. పై
రీతిని రెంటికి కార్య కారణ భావము సంబంధమని వై యాకరణులు తలంతురు. 182
అవనొతొరి క బుద్ధి పరిక ల్సిత మగు అర్థమే శబ్దవాచ్యమగుచో “ఓదనం భుజా”
(అన్నము తినుచున్నాడు) అను లోకవ్యవహార మెట్టు పొసగును ౩? బుద్దిచే కల్పింపబడిన
అర్థము శబ్ద్బముచే చెప్పబడినను దానిని పురస్కరించుకొని లోకవ్యవహారము జరుగనేరదు
కదా: తన బుద్ధిలో “వాకు నాల్తుగు లక్షల రూపాయలు కలవు అని భావింపవచ్చును, కాని
అట్టి రూపాయలు అంగడిలో వస్తువులను కొనుటకు ఉపయోగపడవు కదా ః అను ప్రశ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
సముడేశము 133 పదకాండము
34]
శో భోజనాద్యభి మన్య నే బుద్ధ రై యదసమృవి |
౧౧ నం ధలిథి
బుద్ద్యర్థాదేవ బుద్ద్యర్దే జాతే తదపి దృశ్యతే ॥ 83
బుద్ద్యర్థే = బుద్ధిచే కల్పింపబడిన అర్థము (శద్దారే = శబ్దవాచ్యమగుచో, యత్‌ = ఏ,
థి థి థి దెథి ద ౨ -
భోజనాది = భోజనము మున్నగు దానిని, అసమృవి = జరుగుటకు సాధ్యము కాని దాసినిగా,
అభిమన్య న = తలంచుచున్నారో అనగా బుద్ధిచేతనే సృజియింపబడిన అర్ధమే శబ్దవాచ్య
మగుననెడి వాదమున, భోజనముచేయుట, |గామముగూర్చి వెడలుట మున్నగు -లోకవ్యవ
హారము సంభవింపదని తలంచెదరో, తత్‌ 4 అపి = అదియు అనగా భోజనాదికము గూడ,
బుద్ధ్యర్థాత్‌ -- ఏవ = బుద్ధిచే సిద్ధించిన అర్థము వలననే, బుద్ధ్యర్థే = బుద్ధిచె లభించిన అర్థము,
జాత = నిష్పృన్నము కాగా అనగా సిద్ధము కాగా, దృశ్యతే = చూడబడుచున్నది. సంభ
వించుచునే యున్నదని భావము. ఏ వ్యవహారము సంభవింపదని తలంచుచున్నా రో అదియు
సంభవించుచునే యున్నదని భావము.
ఓదనము, భోజనముచేయుట రెండు కూడ బుద్ధి కల్పితములే కనుక అన్నము
తినుచున్నాడు అనుట సమంజసము. “ఓదనం భుజ” ఇచట కదనము కారకము. భోజ
నము (క్రియ. కారకము వలన (క్రియ జనియించును. జనకమగు ఓదనము బుద్ధిచే కల్పింప
బడగా అట్టి కారకముచే సాధ్యమగు భుజి కియయు బుద్ధిచె కల్పింపబడగలదు. అట్టి ఆ
రెంటికి [కియా కారకభావము చెప్పనగును.
మరియు బుద్ధిచే కల్పింపబడి న ఆర్థమునకు బాహ్య పపంచమునగల పదార్థము
లకు అభేదాధ్యవసాయముచే లోకుల వ్యవహారములన్నియు సంగతములు కాగలవు. 188
అవతారిక... మరియు బుద్ధి కల్పిత మగు అర్థము శ బ్దవాచ్యమనుట చాల
యుక్తము. ఏలయన శబ్దారములకు సంబంధము నిత్యమని (పాజ్ఞులు నుడివియున్నారు. ఆ
యాశయము పై వాదముననే నిలబడును, అట్టు గాకున్న పై సిద్ధానము అయు క్తమె కాగలదని
చెప్పుచున్నాడు.
ట్లో అని త్యేష్వపి నిత్యత్వమభిధేయాత్యనా స్టితమ్‌ |
అనిత్యత్వం స్వశ క్రిర్వా సాచ నిత్యాన్న భిద్యతే || 34
A. అనిత్యేషు + ఆపి = అనిత్యములగు వ్యక్తులందు గూడ; నిత్యత్వమ్‌ = నిత్యత్వము ;
అభిధేయాత్యనా = శబ్దముచే బోధింపబడెడి అర్ధరూపముచే అనగా బుద్ధి కల్పితమగు అర్ధ
రూపమున ; స్థితమ్‌ వై ఉన్నది.
'ఘటము మున్నగు శబ్దములు కడవ మున్నగు ఆర్థములను బోధించును. శబ్దము
లకు అర్థములతో సంబంధము నిత్యమని భాష్యకారుడు నుడివెను కాని. బాహ్య |పపంచకముస
వాక్యప దీయము 134 సంబంధ
[35
కానవచ్చెడి కడవ మున్నగునవి అనిత్యములే. అట్టితరి వానికి శబ్దముతో సంబంధము నిత్య
మగుట యెట్టు ? కినుక బుద్ధి కల్పితమగు అర్థము నిత్యము. కాబట్టి భాష్యకారుని మాట
ఉపపన్నమగుచున్నది. ఈ యంశమును పథ మకాండమున వివరముగ జూపి యుంటిమి.
B. కూటస్స నిత్యతయు శబ్లాగములకు కలుగుచున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
థి ద
అనిత్యత్వమ్‌ = అనిత్యత్యమనునది ; స్వళ క్తిః + వాకాసోపాధికమగు |బహ్మము
యొక్క శ క్రిరూపమే, సా+- చ = ఆ శక్తియు, నిత్యాత్‌ = పరమార్థ నిత్యమగు | బహ్మము
కంటె; న + భిద్యతే = వేరుకాదు.
శబ్దములు సాక్షాత్తుగా సత్యజ్ఞానానన్టరూ పమగు నిర్గుణ |బహ్మమును టోధింపవు
మాయా కల్పితములగు ఉపాధులతో గూడిన [బహ్మముయొక్క ఏకదేశమునో, దానిలోగూడ
కొన్ని భాగములనో, బోధించును. కాగా అనిత్యములగు ఉపాధులతో గూడిన [బహ్మమును
శబ్దములు బోధించుటచే |బహ్మమునందు అనిత్యత్వమనే ధర్మమున్నదని చెప్పక తీరదు. ఆ
ధర్మము (బహ్మముయొక్క_ శ క్రిరూపమే, ఆ శక్తి బహ్మముకంటె వేరుకాదు. నిజరూపమున
[బహ్మము నిత్యమెకాన శక్తియు నిత్యమేయగును. ఈ రీతిగ కూటస్థ నిత్యతగూడ శబ్దారము
లకు చెప్పవచ్చును. 184
అవతారిక శబ్దమునకు అర్థముతో సంబంధము స్వాభావికమని అంగీకరించు
ఠిలో మతాంతరమును జూపుదున్నా డు.
శో శబేనార్థస్య సంస్కారో దృష్టాఒదృష్ట (పయోజనః ।
క్రియతే, సోఒ.భి సంబన్ద మ_న్దరేణ కథంభవేత్‌ ॥ 95
శబ్దేన = శబ్దముతో, ఆర్థస్య = అర్థమునకు, దృష్టా౭దృష్ట | పయోజనః = ప్రత్యక్షముగా
కనబడునటి యు, (పత్యక్షముగ కానరానటియు [ప్రయోజనము కల, సంస్కారః = సంస్కాా
అ టి
రము, కియతే = చేయబడుచున్న ది.
సః = ఆ సంస్కారము, అభిసంబన్థమ్‌ -- ఆ న్లరేణ = స్వాభావికమగు సంబం
రము లేనిది, కథమ్‌ = ఎట్టు, భవేత్‌ = కలుగగలదు ?
అధర్వవేదమున కొన్ని మంత్రములు గలవు. వానిని జపించిన తేలు, పాము
మున్నగువాని విషము శాంతించును. అట్టి వానిని శాబరమం్యతము లందురు. వీనికి [పయో
జనము మనకు (పత్యక్షముగా కానవచ్చుచున్నది.
అనే మం|తములను జపించునపుడు 'హుంి “ఫట్‌” “హోం *హీం అను
రీతిని వీజాక్షరములను పలుకుదురు. వీనివలన |పత్యక్షముగా మనకు |పయోజనము కానరాదు.
వీనికి ఏదో ఒక [పయోజనము కాలాంతరమున కలుగును. దీనినే అదృష్ట [ప్రయోజన
మందురు.
సము 'ద్దేశము 135 పదకాండము
37]
శాబరమం[తములకు, వీజాక్షరములకు ఏమియు ఆర్గముండ నేరదు. కాని మం|తము
లుచ్చరింపగా | పయోజనము కలుగుచున్నది. శబ్దమునకు అర్గముతో సంబంధమే లేనిచో ఆ
సంస్కారము ఎట్టు కలుగగలదు ? దానినిబట్టి శబ్దమున కర్భముతో సంబంధము స్వాభావిక
మని నమ్మవచ్చును, 1851.
అవతారిక కిల్‌ వ శ్లోకములో జూపబడిన అభ్మిపాయము యుక్తము కాదని
చెప్పుచున్నాడు,
శో॥ నాఒవళ్య మభిధేయేషు సంస్కారః స తథావిధః |
దృశ్యతే న చ సంబన్ధ స్తథా భూతో వివక్షితః ॥ 86
అభిధేయేషు = అర్థముల విషయమై; తథావిధః = అట్టి అనగా దృష్టా౭దృష్టరూపమగు
[పయోజనము కల, సంస్కారః = సంస్కారము, అవశ్యమ్‌ = నియతముగా, న +
దృశ్యతే = చూడబడుట లేదు ; చ = మరియు, తథాభూత:ః = అట్టి అనగా పై |పకారము
ఊహింపబడినట్లి, సంబన్లః = శదార సంబంధము, న [ వివకతేతః = వివక్షితము కాదు.
ట్‌ ధ దథి
శాబర మం|తములలోను , వీజాక్షరములలోను నీవో కొన్ని శక్తులుండవచ్చును.
అట్టి సంస్కారము ఎల్ల యర్ధ్థములందు మనకు కానరాదు. మరియు. మరియొక గతిలేని వీజా
క్షరములను దృష్టానముగా గైకొని శబ్దారములకు సంబంధము చెప్పదలచినది కూడ కానేరదు.
మంత్రములయందు కానవచ్చెడి అర్ధ సంబంధము వెరే యున్నది. ఘటాది శబ్దములకు
అర్థముతోగల సంబంధము వేరేయున్నది. 186
అవతారిక శబ్ద్బముచే ఆర్థమునకు సంస్కారము కలుగుననెడి యాశయము
86 వ కోకముచే ఖండింపబడినది. అటితరి శబారములకు సంబంధమున్న బ్లు ఎటు తెలియ
(మ) ల దధి లు రు
నగును ? అను |పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో సతి (పత రయ హేతుత్వం సంబన్ద ఉపపద్యతే |
శబస్యారై యత, సస్మాత్పంబనో౬ సీత్రి గమ్యతే Il 87
ది లిధి ఎవ ధ 2
యతః = ఏ కారణమువలన, శబ్దస్య = శబ్దమునకు, అరే = నియతమగు అర్థము విషయమై
(సత్యయహేతుత్వమ్‌ = జ్ఞాన కారణత్వము, సంబన్ధే = సంబంధము, సతి = ఉండగా,
అనగా ఉన్నప్పుడే, ఉపపద్యతే = యు క్రమగుచున్నదో, తస్మాత్‌ = ఆ కారణము వలన,
సంబనః (శబ్దార ములకు) సంబంధము, అసి =కలదు, ఇతి = అని, గమ్యతే = తెలియ
స ఏథి అమ్‌ (2
బడుచున్నది,
ఘటః అను శ బ్దమువలన నియతముగా కడవ అను అర్థమే భాసించుచున్నది.
నియమములేకుండ పటము, వృక్షము మున్నగు అర్థములు తెలియబడలేదు. ఇన్తే పటః అను
శబ్ధ ముచ్చరింపగా వస్త్రము అను అర్థమే సియతముగా జ్ఞాతమగుచున్నది. పై రీతిని శబ్దము
వాక్యపదీయము 136 సంబంధ
[38
నియతార్థబోధకు కారణమని చెప్పక తప్పదు. శబ్దమునకు అర్థముతో సంబంధమే లేనిచో
కార ణత్వము కుదురదు. కాబట్టి దానికి ఉపపత్తి కలుగుటకై శబ్దారములకు సంబంధము
స్వాభావిక మైయున్నదని చెప్పక తీరదు.
కనుక శబ్దముచె అర్థమునకు సంస్కారము కలుగుననుట యుక్తము కాదు. శాబర
మం|తములలో ఆనుపూర్వీ విశేషమువలన కార్యము కలుగవచ్చును. 1 వ'/॥
అవతారిక. శ బార ములకు కల సంబంధము పురుష కల్పితము కానేరదని
చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో నిత్యేఒనిత్యేపి బాహ్యా ర్దే పురుషేణ కథజ్వాన |
థి
సంబన్లోఒకృత సంబనైెః శబెః కర్తుం నశక్యతే ॥ 88
థు ట్‌ ర జాం
నిత్యే = నిత్యమగునట్టి అనగా ఘటత్వము మున్నగు జాతిరూపమున నిత్యమగునట్టి, అనిత్యేశా
అపి = అనిత్యము అగునట్టి అనగా ఘటము, పటము మున్నగు వ్య క్రిరూపమున అనిత్య
మగునట్టి, బాహ్యాగ్థ = బాహ్య |పపంచమున కానవచ్చెడి అర్థమునందు, అకృతసంబన్గైః =
కృ|తిమము అగు సంబంధము కల; కబ్దెః = ఘటః పట; మున్నగు శబ్బములచే, సంబన్ధః=ా
సంబంధము, _కథబ్బాన = ఎంత |ప్రయత్నించినను ; కర్తుమ్‌ = కల్పించుటకు, న
శక్యతే = కక్యపడదు.
ఘట; మున్నగు పదములు ఘటత్యమనెడి నిత్యమగు జాతిని, దానికి ఆశయమగు
అనిత్యమగు వ్య క్తినిగూడ బోధింపగలవు. ఆ శబ్దమునకు జాతితోగాని, వ్య క్రితోగాని సంబం
ధమును అస్మదాది, మనుష్యుడు కల్పింపలేడు. కాక “పురుష' ళబ్బము పరమపురుషపరమని
భావించినను ఈశ్వరుడు కూడ సంబంధమును కల్పింపలేడు.
కాక శబ్దములు నిత్యములనెడి నిత్య శబ్ద వాదమునగాని, శబ్దము లనిత్యము లనెడి
అనిత్య శబ్ద వాదమున (కార్య శబ్ద వాదమున) గాని బాహ్మార్లముతో శబములకు సంబంధ
థె దె
కల్పన శక్యము గాదు.
శబ్దమునకు అర్థముతో సంబంధము స్వాభావికమే. పురుష కల్పితము కాదు. ఘట
పటాది శబ్దములు ఎప్పటినుండియో లోకమున ఉన్నవి. ఈనాటి పురుషులచే ఆ శబ్దములకు
ఆర్థములతో సంబంధము ఎట్టు కల్పింపబడగలదు ?
మరియ అర్థములన్నియు మనకు (ప్రత్యక్షము కానందున అర్హ్శములతో సంబంధ
మును కల్పించుట అసాధ్యము, ఘటమునందున్న జాతినిబట్టి వ్య క్రితో సంబంధమును అను
మాన (పమాణముచే చూపరాదాయని (పశ్నింపవచ్చును. ఘటమునందు ఘటత్వజాతి ఒక్క
టియే లేదు. [దవ్యత్యము, పదార్థత్వము వస్తుత్వము మున్నగు ఎన్నియో ధర్మములు కలవు.
నియత సంబంధము లేనందున అనుమా నమునకు తావులేదు. బుద్ధిచే అర్ధకల్పనచెసి శబ్దముల
సము దైశము 137 పడకాండము
39]
చేతనే అర్థ సంబంధమును చూపవలెను. ఆ శబ్దమునకు ఆర్భముతో సంబంధము ఎట్టు ఆని
పళ్నింపగా మరియొక శబ్బముచే చెప్పవలెను. ఈ రీతిని ఎన్నియో శబ్దములను చూపిన
అనవస్థా దోషము పస క్రమగును. కనుకనే పరమపురుషుడు కూడ ఈ సంబంధమును
కల్పింపజాలడు. శబ్దమునకు అర్థముతో సంబంధము స్వాభావికమని అంగీకరించి అనవస్థను
వారింపవలెను. అట్టితరి పతి శబ్దమునకు ఆర్థముతో స్వాభావిక సంబంధమున్నదని తేలు
చున్నది. n88n
అనతా రిక్‌ పదార్థముల ఉనికి రెండు విధములుగానున్నది. బాహ్య
పపంచకమున అస్మదాదుల దృష్టికి గోచరించెడి రూపము ఒకటి. అదియే [కయ
వి|కయాదులకు ఉపయోగపడుచున్నది. బుద్ధితో మనుష్యుడు కల్పించుకొనినది రెండవది,
ఇది [కయ వికయాదులకు ఉపయోగపడదు. కాని దీని ఉనికి చెడదు. బాహ్యరూపము
నశించినను లెండవరూపముండగలదు. ఈ రెండవ రూపమునకుగల ఉనికిని ఉపచార
స_త్తయని కా స్ర్రజ్ఞులు పేర్కొనియున్నారు. బుద్ధి కల్పితమగు ఉనికి అని దాని భావము.
శబ్దముచే అర్ధమును బోధింపదలచినపుడు ఈ ఉపచారస త్తయే ఉపయోగపడును. బాహ్య
స త్తనుబట్టి కాబ్దవ్యవవ రము జరుగ నేరదు ఇట్టంగీకరించుటచే గతించిన వస్తువులకు రాబోవు
వస్తువులకుకూడ ఉపచారస త్త కలుగుట చేనవియ శబ్దివాధ్యములు కాగలవు. సె రీతిని
సత్తకు దై్యవిధ్య కల్పన భాష్యకారుడు జూపియున్నాడు. ' 'తదస్యా స్త్యస్కిన్ని తిమతువ్‌”'
(5-2-94) అని పాణిని సూ|తము. దీని యర్థము, 51వ శ్లోకమున స్పష్టము కాగలదు. 'అందు
అస్తి అని (పత్యేకించి చెప్పుటవలన బాహ్యస త్తనుబట్టియ మ మతుప్‌ |పత్యయము (పవర రించును,
ధనవాన్‌ = వర్రమాన కాలికమగు ధనము కలవాడు. గతించిన ధ నమునుబట్టిగాని రాబోవు
నమునుబట్టిగాని తద్ధితము [పవర్తింపనేరదు. ఉపచారస త్తనుబట్టి పదార్థము నిత్యము కాన
“శబ్ఞార్థములకు సంబంధమునిత్య '*మను వైయాకరణుల సిద్ధాంతము సంగతమగుచున్నది.
అట్టుకాకున్న పె సిద్ధాంతము నిలువజాలదు అని తలంచి [గంథక ర్త కౌొపచారిక మగు
స త్తను విపులముగా సిరూపిం చుచున్నాడు.
థో వ్యపదే శే పదారానా మన్యా సతౌపచారికీ ।
౧౧౫ “ఈం అల
సర్వావస్థా సు సర్వేషా మాత్మరూపస్య దర్శికా [| 89
పదార్థానామ్‌ = పదార్థములయొక్క-, అనగా ఘటము, పటము మున్నగు వస్తువులయొక్క,
వ్యపదేశే = వ్యవహారము విషయమై, అనగా వానిని శబ్బముచే బోధించుట విషయమై,
అన్యా = భిన్నమగు అనగా బాహ్యవస్తువులయొక్క_ ఉనికి కంటె వేరుగానున్న, జౌపచారికీ =
క ల్పింపబడినట్టి అనగా బుద్ధిచే నిర్మింపబడి నట్టి, సత్తా = ఉఊసికి , సర్వేషామ్‌ = = ఎల్లవస్తువుల
యొక్క అనగా. ఘటము పటము మున్నగు భావ వస్తువులయొక్క-, లేమి అనే అభావ
పదార్థము యొక్కయు, ఆత్మరూపన్య = తన రూపమునకు, సర్వావస్థాసు = ఎల్ఫయవస్థల
యందు అనగా కంటికి కానవచ్చుచున్న వ ర్తమానకాలమున భూతకాలమున భవిష్యత్కాలమున
గూడ, దర్శికా = = చూపుచున్నడై, ఆస్తి = కలదు. "
వాక్యపదీయము 138 సంబంధ
[40
బాహ్య [పపంచమున పదార్థములుండుట వాస్తవము, దానినిబట్టి బుద్ధిచె కలిింప
బడిన వస్తువుల ఉనికిగొణము. కనుక బుద్ధి కల్పిత సత్త జొపచారికమనబడుచున్నది. ఉపచార
మనగా లక్షణ. దానిచే నిర్మింపబడినది జౌపచారికము.
పదార్థములు బాహ్య [ప్రపంచమున ఉన్నను లేకున్నను వానిని ఉన్నట్లు చూపీనది
యాస త్త, కనుక '“సర్వావస్థాను *” అనుట సమంజసము.
ఘటము, పటము మున్నగు వస్తువులను భావ పదార్థములందురు. అతీతము,
అభావము మున్నగు వానిని అభావ పదార్థములందురు. ఈ రెండు విధములగు పదార్థముల
స్వరూపమును ఈ సత్త చూపగలదు.
అర్థములను శబ్దముచే బోధించుటకు ఉపచారస త్త సహకరించును, జ్ఞానరూపముగా
నున్న సత్త జొపచారికస త్త. ఈ ఉపచారస_త్రయొక్క_ స్వరూపము, ఆవశ్యకత, అందులకు
(ప్రమాణము 52 వ శ్లొరమువరకు చూపబడుచున్నది. 1891
అనతా రిక... జొపచారికస త్తను ఆశయించుట చాల అవసరమని నిరూపించుటకు
ముందుగా యు క్రమగు దృష్టాంతముతో దాని స్వరూపమును జూపుచున్నాడు.
ధే సృటికాది యథా ద్రవ్యం భిన్నరూసెరుపా(శయెః |
గం యి ౧.____
స్వశక్తి యోగాత్సంబనం తా దూపేణోపగచాతి ॥ 40
న న ఇ
తద్వచ్చట్ట్లోఒపి సత్తాయామస్యాం పూర్ణం వ్యవస్థితః |
ధర్మ్మైరుపైతి సంబన్హమవిరోధి విరోధిభిః ॥ 41
సృటికాది = స్పటికము మున్నగు, దవ్యమ = వస్తువు, అవిరోధివిరోధభిః = అవిరుద్ధ
మగునట్టియు, విరుద్ధమగునట్టియు (తెల్లని స్పటిక మునకు నుల్లిెపూవు మున్నగు తెల్లని
వస్తువులు విరోధులుకావు. సృటిక ముయొక్క_ రూపమును మరుగు పెట్టునవి కావు. మంకెన
పువ్వు మున్నగు ఎరుపు వస్తువులు విరోధులు. అవి సృటికముయొక్క_ రూపమును మార్చు
చేయగలవని భావము.) కనుకనే. భిన్న రూపః = విలక్షణమగు రూపముకల; ఉపా శయైః౫=
దగ్గర ఉండెడి వస్తువులతో; సళ క్రియోగాత్‌ = స్వ = తనయొక్క అనగా సృటికము
యొక్క స్వచ్చత అనెడి శక్తి సంబంధమువలన; తా[దూ ప్యేణ = త్నాదూప్యమనెడి;
సంబన్ధమ్‌ షా సంబంధమును, యధా = ఎట్టు: ఉపగచ్చతి = పొందుచున్న దో;
తద్వత్‌ = అద్ది, శబ్దః + అపి = శ బముకూడ, అస్యామ్‌ హా న్యు (అనగా బుద్ధిచే)
క ల్పితమగు; సతాయామ్‌ = స త్తయందు, కొపచారికస త్రయందు, పూర్వమ్‌ = ముందుగా;
వ్యవస్థితః = ఉన్నదై అనగా జ్ఞానరూపముగానున్న పదార్థముతో సంబంధముక లదై ;
అవిరోధి విరోధిభిః = అవిరుద్ధ మగు నట్టియు- విరుద్ధ మగునట్టి యు అనగా బాహ్య |ప్రపంచకమున
భావరూపమగునట్టి యు అభావరూపముగనున్నట్టియు; ధ ర్మైః = ధర్మములతో, సంబంధమ్‌ =
వాచ్యవాచక కావమనెడి సంబంధమును. ఊఉ పెతి = పొందుచున్న ది.
సముదేశము 139 పదకాండము
42 |
సత్‌ = అనగా ఉన్నటువంటిది యని యర్థము. ఘటము, పటము మున్నగు
వానిని బోధించును. సతః భావః = సతా, ఉనికి. బుద్ధిలో పదార్థములను భావించుట,
ఉపచారస త్త. అనగా జ్ఞానరూపమున వస్తువులను గుర్తించుట,
ఇది నిర్మలమగు స్పటికమువంటిది. సృటికములో దగ్గరనున్న వస్తువులన్నియు
(పతిఫలించును. తెల్లని వస్తువులు సృటికముతో కలిసియుండును. అనగా దానికి రూపము
మారునట్లు చేయక ఐక్యమును బొందియే యుండును. ఎరుపు, నలుపు, పసుపు వస్తువులు
స్పటిక ముయొక్క తెలుపుతనమును మరుగు పరచును,
అన్తే ఈసత్తయు సత్పదార్థములగు ఘటాదులలోను, లేమితోనుగూడ కలిసి
యుండును. ఎల్ల వస్తువులతోను ఈ సత్త సంబంధించుననెడి భావముతో ““అవిరోథధి
విరోధిభిః'' అని చెప్పబడినది.
శబ్దము ముందుగా బుద్ధి కల్పిత స త్తతోగూడిన పదార్థమునే బోధించును.
ఈ సత చాలా అవసరమైనది. దినిని ఆ శయింపనిచో “ఘటః'' “అసి”
అను (పయోగము కలుగనేరదు ఘటః అనుటచేతనే సత్త భాసించుటచే మరల అ స్తి అనుట
పునరు క్రమగును. అట్టి ఘటమునకు అభావముతో విరోధముండుటచే ““ఘటః నాస్తి” అని
నిషేధ [పయోగముకూడ అసంగతమేయగును.
తా|దూ ప్యేణ అనుచోట అభేదార్భ్థమున తృతీయావిభ క్రి. 140, 41
అవతారిక శబ్ద్బ్దములవలన కలిగెడి వ్యవహారమున ఉపచారసత్త (ప్రముఖ
పాతను వహించియున్నది. అనగా (పధానమగుచున్నది. అట్టుకాకున్న వాడుకలో “నో
(లేదు) అనుటయే పొసగదు అని చెప్పుచు దానికి విరోధి వస్తువులతో సంబంధము కలుగు
ననెడి 41] వ శోకము యొక, అర్థ మును వివరించుచున్నాడు.
శ్లో ఏవజ్న్బు (పతిషేధ్యమ (పతిషేధ (ప్రక వయే ।
౧౧ గి
ఆ శితేషాప చారేణ (ప్రతిషేధః (ప్రవర్హతే ॥ 42
ఏవం చ = ఇట్టుండగా అనగా ఉపచారస త్తకు విరోధి వస్తువులతో గూడ సంబంధము
కలుగుచుండగా, [పతి షేధ పక్ష ప్రయే = నిషధము యొక్క |పసిద్ధికొరకు, ఉపచారేణ =
కల్పనారూపముచే, అ|శితేషు = [గహింపబడిన, (పతి షేధ్యేమ = ని షేధింపబడెడి వస్తువుల
యందు, (పతిషెధః = *ని అను నిషేధము, [ప్రవర్తతే = పవర్తించుచున్చ ది.
లోకులు “ఘటోనా సి”, (కడవ లేదు) “అ బాహ్మణః' (బ్రాహ్మణుడు కానివాడు)
అను రీతిని “ని శబ్దముచే లేమిని చూపుచున్నారు. ఘటము నిజరూపమున నున్నచో సత్తకు
లేమి యసంభవము కనుక *ఘటో ని అనుట పొసగదు. కడవ లేనియెడల లేమి సిద్ధమే
కనుక ప్రత్యేకించి 'ని అని (ప్రయోగము సరిపడదు. లేని దానిని గురించి “నీ అని చెప్ప
వాక్యపదీయము 10 జాతీ
[9
వ్యపదిశ్యతే = వ్యవహరింపబడుచున్న దో, సంయోగిసంనికర్టాత్‌ = లాక్షా[దవ్యముతో
స శ
లో
లో క్‌ చా లి
ంయోగిము కలవస్ర్రము మున్న, పవాని సం ంనికర్ష మువలన, వన్తా?దిషు -[_ ఆపి = వస్ర్రము
మున్న గువానియందు గూడ, గృహ్య ఆచ జు (గిహింపబడుచున్నద్‌
తథా = ఆరీతిగా _ శబ్దేజ శోబ్బమునందు, అవస్థితా = ఉన్నట్టి, _ జాతిః =
సంబంధ మువలన, అర్థజాతీనామ్‌ = అర్థమునందుగల జాతులయెక
నందుఅనగా ఆ రెంటికి అభేదవ గవహారమునందు, క కల్పతే = సమర్థమగుచున్నది. అంతియే
కాదు. జాతికార్యాయ = జాతినిబట్టి కలిగెడి _కార్యముకొరకుకూడ, కల్పతే = సమర్థమగు
చున్నది.
కాక శబ్బ్దగతమగుజా వ్యపదేశే = అభేదవ్యవహారవ కలుగగా, జాతికావ్యాయ =
జాలిని బట్టికలిగెడి కార్యమునకు సమర్థ దుగుచున్న ది.
రంగువేసిన వ స్తమునందు ఎరుపుతనము కానవచ్చుచున్నది. అది వస్రమునక
స్వాభావికముకాదు. లామయందుగూడ ఆ ఎరుపుతనము స్వాభావికముకాదు. ఎరుపు అనుగుణము
నందు రక్తత్వము సమవాయ సంబంధమున కలదు. అట్టిర క్తత్వము గుణమునకు ఆధారమగు
లాక్షయందు భాసించును. అట్టిలాక్షతో సంయుక్రమగు అనగా కలిసియున్నవస్త్రమునందు
కాస్పించును. కాగా రక్ష్శుుణమునందు సమవెతమగుర క్త త్యముపరంపరగా వస్త్రము నందు
కాన్సించుచున్న ది.
ఆ్చే గో శోబమునందున్న గో శబ్దత్వ జాతి _శబ్దారములకుగల స్వాభావికమగు
య ధథ
యోగ్యత అనెడి సంబంధ మువలన అర్థగత మగుజాతితో ఐక్యమునుబొందగ లదు.
స్వతః గోవునందుగల గోత్వము నందు మరియొకజాతిలేదు. కాని ఆజాతికిగూడ
శబ్దగ తమగు ఆసాధారణమగు జాతి సాహాయ్యము చేయగలదు.అందుచే పరంపరగా ర కృత్వము
వస్త్రము మున్నగు దానియందు భాసించు చునట్టు శబ్ద బగతమగు జాతి శ బ్ఞార్థములకు గలసంబంధము
వలన అర్థజా కాకితో నెక్యమును బొందగలదు. ౧8||
అవతారిక ___శబ్రమునందుగల జాతి అర్థ జాతి యందు ఆరోపింపబడిన డై జాతి
కార్యమునుకలిగి పగలదు (జాతికార్యాయకల్పతే) అని 8వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. దానినే
వివరించున్నాడు,
శో జాతి శబ్లెకశేష సాజాతీనాం జాతిరిష్యకే।
aa)
షా
శబ్రజాతయ ఇత్వ(త్ర తడ్జాతిః శబ్రజాతిషు [1 9
1. సా = అది అనగా శబ్దన నందున్నజాతి, జాతిశబ్లిక ౩ షే = జాతివాచకములగు గవాది శబ్ద
ములకు ఏక శేషము సు, (వస క్ష) డా (పా ప్రించు చుండగా (జా! కార్యాయ) = జాతినీమి త్తకమగు
కార్యమకొరకు (క లా కె) = సమర్థమగుచున్నది
వాక్యపదీయము 140 సంబంధ
[43
నకు-ర లేదు గదా: ఈ పద్ధతిని చూచిన లోకమున సీ అనుటకు అవకాశమే లేదు.
కనుక బాహ్య పపంచమునగల పదార్థ ములను మనము గుర్తించి వానిని అనుసరించి శబ్దము
లను [పయోగించుట సరికాదు.
కాబట్టి ఉపచారమునే శరణముగా జూపవలెను. అనగా (పపంచమున ఉనికి
లేములతో నిమి త్తమక్కరలేకుండ బుద్ధిచే పదార్థమును కల్పించి వ్యవహరింపవలెను. అట్టి
పదార్థములు కల్పితమైయున్నందున వానికి విరోధి పదార్థములతోను, అవిరోది పదార్థముల
తోను గూడ సంబంధము లభించును. కాన అట్టి పదార్థములయొక్క లేమిని తెలుపుటకై
'ని శబ్దము |పయోగార్శమగుచున్నది. అట్లు కాకున్న నిషేధమున కర్తమగు పదార్శములే
a ల్‌ ® C3 లా థి
లేనందున “న శబ్దమును పయోగించుటకు తావే లేకపోయెడిని. 142
అవతారిక 42 వ కోకనున విరోధి పదార్థములతో ఉపచారస త్రకు సంబంధ
మును జూపి దానితోనే అవిరోధి పదార్థములకు గూడ సంబంధము యు క్షమగుచున్న దని
చెప్పుచున్నాడు.
థో ఆత్కలా భస్య జన్మాఖ్యా సతా లభ్యా చ లభ్యతే |
౧౧ నం.
యది సజ్ఞాయతే కన్యా, దథాసజాయ తే కథమ్‌ ॥ 48
అత్మలాభస్య చా స్వరూపము యొక్క (పొప్తికి, జన్మాఖ్యా = జన్మా అను నేరు, స్వరూప
పా ప్తిని జన్మ అని వ్యవహరింతురని భావము, అట్టి జన్మమునకు మూడు అర్థములు నియ
తములని చూపుచున్నాడు.
1. సత్తా = ఉనికి; అనగా ఆపని చేయువాని స్థితి. కర్తయని భావము.
వ. లభ్యా = పొందబడునది. అనగా కర్మ. ల. లభ్యతే = పొందుట అనగా లాభము.
1. పొందునట్టి కర్త, 2. పొందబడు అర్భము కర్మ, క, పొందుట అను క్రియ చః
కార్యము జరుగుటకు అపేక్షితమగుచున్నవని భావము. దీనినే జన్మ
యందురు. జన్మ అనగా వస్తుస్వరూప |పా ప్తి.
B. పె అంగ| తయము సత్కార్యవాదమున కుదరదని చెప్పుచున్నాడు.
అలాల
ముందుగూడ కార్యము స|దూపముగా ఉన్న దెయగుచో, కస్మాత్‌ = దేనివలన, జాయతే =
పుట్టుచున్నది ౩? ఉన్నదానికి జన్మమనునది విరుద్ధముకదా |
సత్‌ = వసువు సత్తే; యది = అగుచో ; అనగా కారణ వ్యాపారమునకు
అథ = ఆట్టుగాక, అసత్‌ = అస త్తేయగుచో, అనగా కారణ వ్యాపారమునకు
ముందు వస్తువులేనిడే యగుచో, కథమ్‌ = ఎట్టు, జాయతే == పుట్టగలదు ? లేనిది పుట్ట
నేరదుకదా ! |
J
సత్య్మా_ర్యవాద మున (సత్యయార్థ మగు క ర్రయు, అసత్కార్యవాదమున [పకృ
త్యర్థము కుదరదని తాత్పర్యము. 1481
సముధద్దేశము 141 పదకాండము
46]
అవతారిళ పై శ్లోకార్థమునే దృష్టానముతో నిరూపించుచున్నాడు.
= ద థి ఇబ
శో॥ సతో హి గన్సురమనం సతి గమ్యే (ప్రవ రే ।
౧౧ అల (౧ వం!
వచ్చను జ? న్‌ చే
గన్హు చ్చేన్నజన్మార్లో నచె_త్తద్వన్నజాయతే ॥ ఢీ
గన్తుః = వెళ్ళువాడు ; సతః = ఉండగా, గమ్య హౌ పొంద జడునది శ స్థితే = ఉండగా,
గమనమ్‌ =నడక ; (ప్రపర్త - హా = జరుగునుకదా
వైైతః [గామం గచ్చతి. వెళ్ళువాడు చై తుడు. అట్టి కర్త సిద్ధమగానుందవలెసు.
వెళ్ళుబడునది [గామము. అది కర్మ. అది సిద్ధముగా నుండవలెను. ఈ రీతిగా కర్తయు
కర్మయు సిద్ధముగా నుండుటచే ఆ కారకము! బసబట్ట గచ్చతి అను (క్రియ జరుగును. దీనిని
దృష్టానముగా జూపియున్నాడు.. దిని సామ్యము “కాయలే” అనుచోట లేదు. “అఆజూ_రో
జాయతే” (మొ లక పుట్టమన్న ది.) ఇచట నడకవంటిది జనన్మకియ. [(గొనుము వంటిది
స్వరూప ప్రాప్తి, నడచెడి మనుష్యునివంటిది అంకురము. చైైతుడు సిద్ధ వస్తువు. (గామము
సిద్ధ వస్తువు. ఈ రెండు సిద్ధముగా నున్నందున గమన్మక్రియ జరుగగలదు. 1ప్రకృతమున
గన్సృవత్‌ = నడచెడి వైతునివలె, చెక్‌ = ఉన్నచో, అనగా అంకురము సిద్ధముగా
నున్నచో, జన్మార్థః = జన్మ (పుట్టుట) అను ధాత్వర్ధము; న = లెదు. అనగా ఉపపన్నము
కాదు, సిద్ధమే కాన పుట్టుట ఎట్టు ? సిద్ధమగు పదార్థమునకు పుట్టుక ఉండదు కదా :
కాక తద్వత్‌ = దానివలె అనగా నడచెడి వానివలె; న-[చేత్‌ = లేనియెడల
అంకురము లేనిదే యగుచో, గన్త సిద్ధము, అట్టు అంకురము సిద్ధ ముకాదు. కనుక జన్మను
టౌందవచ్చునని భావము. న + జాయతే = = పట్టనేరదు. లేని వస్తువు ఎట్టు జనియింపగలదు ?
గన దృష్టాన్తము చొప్పున అంకురమున్నదని యంగీకరించిన సిద్ధమే కాన
పుట్టుక జరుగదు. అంకురము గ నవల సిద్దము కావనిన లెనిదానికి పుట్టుక యెట్లు ? కాబట్టి
బాహ్య వస్తువులను ఆధారముగా గ కొనినతో శబ్దములు వాడుకలో సరిపడవు. 11441
అభతారిక_ బాహ్య పదార్థముల నా(శ్రయించిన ““అజ్బురో జాయతే'” మున్నగు
శాబ్ద వ్యవహారము సంగతము కానేరదని చూపి ఉపచారస త్తను ఆశయించిన - ఏ విధమగు
దోషము లేకుండ సరిపడునని చూపుచున్నాడు.
కో ఉపచర్య తు కరార మభిధాన పవృ తయే |
యం వావి ౨
పునశ్చకర్మ భావేన తాం్యక్రియాజ్బు తిదాాశయామ్‌ ॥ 45
శ్లో! అధథోపచారసతెవం విధేయాస్త(త్ర లాదయః ।
జన్మనా తు విరోధిత్వాత్‌ ముఖ్యా సత్తా న విద్యతే ॥ 46
అఖిధాన (పవృత్తయే = శబ్రములయొక్క- (ప్రయోగముకొరకు, _ కర్తారమ్‌ = కర్తను ;
పునః చ = మరియు, కర్మ = కర్మను, చ కా మరియు; తద్మాశయామ్‌ = కర్తృ కర్మలు
వాక్యపదీయము 142 సంబంధ
[47
ఆశ యముగాక ల ; తాం కియామ = ఆ క్రియను, భావేన = బుద్ధిచే ; ఉపచర్య +-
తు = వివేచనము అనగా భేదము నాశ్రయించి, ఉపచారసత్తా = కల్పితమగు పదార్థముల
యొక్క_ ఉనికి ; అథ = అంగీకరింపవలెను.
ఏవమ్‌ = ఇ న, తత = పై రీతిని కల్పింపబడిన కర్తయందు, లాదయః =
లకారము మున్నగునవి, విధేయాః = శాస్ర్రముచే విధింపదగినవి. అనగా ““అజ్కురో జాయతే”
అనుచోట కర్తర్థమున లకారము. జాయతే అను పద|పయోగము. జాతవాన్‌ = అని కర్తర్థ
మున "*క్తవతు [పత్యయము. జన్మ అజ్యూరస్య = అనుచోట కర్హర్థృమున షష్ట (పత్య
యము వచ్చును.
కాక, తత్ర = కల్పితపదార్థ మున, లాదయః = లకారాదులు, విధేయాః = విధింప
దగినవి. కర ర్హమున |పత్యయము క్రియను కల్పించుటచే |పక్ళతికి ధాతు సంజ్ఞయు,
థి ర జో
కర్మను కల్పించుటచే కర్మనుగా క_ర్తనుగా చూపుచు ““అజ్కారః ఆత్మానం లభతే” అను
వాక్యము, అజ్కారమ్‌ అనుచోట కర్మార్థమున ద్వితీయ, ఇవి యన్నియు సంపాదింప
వలెను.
ముఖ్యా = పథధానమగు ; సత్తా + తు = సత్త ఐన అనగా ఆరోపము న పెక్షింపక
బాహ్య [పపంచమున ఉన్న వస్తువులయొక్క ఉనికి మాతము, జన్మనా = జన్మతో ;
విరోధిత్వాత్‌ = విరోధము కలది యగుటవలన అనగా విరుద్ధమగుటవలన, న-[ విద్యతే =
ఉండనేరదు.
కనుక జొపచారిక సత్తనే శాబ్ద వ్యవహారమునకు స్వికరింపవలయును. 1145, ఉ6॥
అవతారిక. బాహ్య స త్తనుబట్టి “అజ్కురో జాయత”” అను ప్రయోగము కుద
రదు, ఆరోపిత స త్తనుబట్టియ కుదురునని |పదర్శించి, 'అజ్కురః అస్తి” (అంకురమున్నది)
అని జన్మ తరువాతను కలిగెడి అ స్తిత్వము పురస్కరించుకొని యన్న |పయోగము కూడ
బాహ్య సత్తను బట్టి కుదరదు, ఉపచారస త్తను బట్టియ కుదురునని చూపుచున్నాడు.
శ్లో! ఆత్మానమాత్మనా బిభ్ర ద స్తీతి వ్యపదిశ్యతే ।
అ_నర్భావాచ్చ తెనాసౌ కర్మణా న సకర్మకః ॥ 47
A, ఆత్మానమ్‌ = తన్ను, ఆత్మనా = తనచేతనే, బిభత్‌ = ధరించుచున్న (ఆజుు_ర ౩ )=
అంకురము మున్నగునది, అస్తి + ఇతి = అస్తి అను పదముచే ; వ్యపదిశ్యతే = వ్యవహ
రింపబడుచున్న ది.
లోకులు అజ్కూరః అ స్తే = (మొలిక ఉన్నది.) ఘటః అస్తి = (కడవ ఉన్నది.)
అను రీతిని, అస్తి పదమును [పయోగించుచున్నారు. 'అస్తి' అను పదమునకు తన రూప
మును తానే ధరియించుచున్నది అని యర్థము. తన్ను ధరియించుటలో మరియొక కర్త లేదని
చెప్పుటకు “ఆత్మనా” అను పద ముపయుక్తమగుచున్నది.
సము దేశము 143 పదకొండము
48 |
ఇచట గూడ 1. ధరియించుట అను |క్రియ, 2. ధరియించెడి కర్త, లె. ధరి
యింపబడెడి కర్మ, ఈ మూడును ఉండవలెను. కాని ఈ మూడు వేరువేరుగా భాసింపనందున
బాహ్య పదార్థమును బట్టి పై ప్రయోగ ముపపన్నము కానేరదు. ఉపచార సత్తను స్వీకరిం
చిన పై వ్యవహారము సంగతము కాగలదు.
B. అస్తి అను దానికి తన్ను ధరియించుచున్నదని యర్థము చెప్పిన, (తన్ను) ఆత్మానమ్‌
అను కర్మను బట్టి “అస్‌' ధాతువు “గామం గచ్చలతి” అనుచోట “గమ్‌ ధాతువువలె సకర్మ
కము కావలెను. అది స్వతః అకర్మకమే. అను |పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
అసౌ = ఈ అసధాతువు, అన్తర్భావాత్‌ = ధాత్యర్థమున ఇమిడియున్నందున ;
తేన = ఆ, కర్మణా = అఆత్మానమ్‌ అను కర్మచే; సకర్మకః +చ = సకర్మకము
మాతము; న = కానేరదు.
తన్ను తనచే ధరియించినవాడు అను ఎల్ల యర్థము ధాతువునకే వాచ్యమగు
చున్నది. కర్మగానున్న తన్ను అనునది ధాత్వర్థముకం టె వేరుగాలేదు. కనుక ఆ కర్మనుబట్టి
ధాతువునకు సకర్మక త్వము చెప్పరాదు.
ఎచట ధాత్యర్థము కంటె వేరుగా కర్మ భాసించునో, అచట ఆ కర్మనుబట్టి
ధాతువు సకర్మక మగును. ఉదా ;- చె|తః గ్రామం గచ్చతి. ఇచ్చట [గామము ధాత్వర్థము
కాదు.
ఈ యభ్మిపాయమును భర్హ్యహరి సాధన సముద్దేశమున 87వ క్లోకముచే చెప్ప
బోవు చున్నాడు.
ఈ శ్లోకములో రెండవ భాగము (పసంగవశమున చూపబడినది. (పకృతార్థము
గాదు, 4 ౯/1
అఆవతారిరో___ “అజ్కురో జాయతే” అను [ప్రయోగము బాహ్య వస్తువును సీక
రించినచో కర్త లేనందున కుదరదని చెప్పి, ఇపుడు ధాత్యర్థము కూడ లేనందున ఆ [పయో
గము కుదరదని చెప్పుచున్నాడు.
శో (వొక్చ సత్తాఒభిసం బన్దా న్ముఖ్యాసతాక థం భవేత్‌ |
అసం శ్చనా _స్తేః కరాస్యా, దుపచారస్తు పూర్వవత్‌ ॥ 48
సత్తా౭ భీసంబన్ధాత్‌ = జొపచారిక సత్తయొక్క సంబంధముకంటె, అనగా అట్టి స త్తతో
పదార్థము సంబంధించుట కంచె, పాక్‌ = పూర్వము, ముఖ్యా = [పధానమగు, సత్తా =
బాహ్య పదార్థముల సత్త, కథమ్‌ = ఎట్టు, భవేత్‌ = కలుగును?
బుద్ధి కల్పితమగు సత్తతో ముందుగ సంబంధించిన తరువాతయే పదార్థములకు
బాహ్య సత్తతో సంబంధము కలుగును. అంతకుమునుపు ముఖ్యమగు సత్త ఉండ నేరదు.
వాక్యపదీయము 144 సంబంధ
[49
అట్టే అసన్‌ + చ = అనత్తు అగు అనగా లెని పదార్థము మృాతము, అ స్తే =
“అన” ధాత్వర్థమునకు, కర్తా = కర్త అనగా ఆశయము, న 1 స్యాత్‌ = ఉండనేరదు.
పూర్వవత్‌ = పూర్వము ఓక-46 శ్లోకములచే చెప్పినట్టు, ఉపచారః -- తు =
కల్పనామా్యతము (సమర్థః) = సమర్థ ము కాగలదు. అస్తి అను శబ్ద | పయోగమునకు అచట
కర్త ఉపపన్నమగుటకు సరిపడి యుండును.
కాగా బౌపచారికమగు స త్తనుబట్టి అస్తి, నాస్తి, జాయతే అను |పయోగములు
కుదురుచున్నవి. బాహ్య [ప్రపంచమున గల పదార్థముల స్థీతినిబట్టి ఎంత మా|తము పె
మూడు |పయోగ ములు కుదరవు. 11481
అనోతొరక శబ్ద వ్యవహార మ్యృాతమున కౌపచారిక సత్తయే ఉపయోగించు
చున్నదనియు, అది మహాభాష్యకార సమ్మతమనియు, నిరూపించుచు దాని స్వరూపమును
వ్య క్తపరచుచున్నాడు.
శ్లో! తస్మాద్భిన్నేమ ధర్మేమ విరోధిష్వవిరోధినీమ్‌ ।
విరోధి థ్యాపనాయైవ ళబైై నై నెరుప్మాశితామ్‌ ॥ 19
శో అభిన్నకాలామర్టెము భిన్న కాలేస్వవస్టితామ్‌ |!
(ప్రవృ తిహితుం సర్వేషాం శబ్రానామౌపచారికీమ్‌ [1 50
శో ఏతాం సతాం పదార్లో హి న కశ్చిదతినర్తతే |
సాచ సంప్రతి సతాయాః పృథక్‌ భా ష్యే నిదర్శితా i 5]
తస్మాత్‌ = అందువలన అనగా బాహ్య సత్తను బట్టి, “అస్తి, జాయతే, నాస్తి మున్నగు
పయోగములు నిర్వహింపబడ నందున, భిన్నష = విజాతీయము లగునట్టియు, కనుకనే,
విరోధిషు = విరోధకముకల, ధర్మేషు = ధర్మములయందు అనగా అస్తిత్వము, నా స్తిత్వము
మున్నగువానియందు, అవిరోధినీమ్‌ = ఏరోధి కానట్టియు, ఏిరోధిఖాాపనాయ - ఏవ =
విరుద్ధమగు పదార్ధములను చెప్పుటకొరకే; తైః తైః = ఆయా, శబ్దః = శబ్దముల,
ఉపా|శితామ్‌ = ఆగ్రయింసబడి నట్టియు, అనగా ముందుగా శబ్దములచే బోధింపబడినట్టియు,
అభిన్నకాలామ్‌ = భేదములేని అనగా ఏకాకారమగు కాలము కలిగినట్టియు అనగా ఎల్టకాల
ముల యందును ఉండునట్టియు, భిన్నకాలేషు = భీన్నమగు కాలము కల, అనగా వేరు వేరు
కాలములయందుండెడి, అర్థెషు = వ్యక్కలయందు, అవస్థితామ్‌ = ఉన్నటువంటి ; సర్వే
షామ్‌ = ఎల్డ; శద్దానామ్‌ = శబ్దములయొక్క, (పవృ త్తిహేతుమ్‌ = ప్రవృత్తికి కారణ
మగునట్టి, ఏతాం = ఈ రూపముకల, 'బాపచారికీం = బుద్ధిచే కల్పింపబడిన, సత్తామ్‌ =
సత్తను (ఉనికిని) కళ్చిత్‌ (- పదార్థః = ఏ వస్తువు, న+-వ్యభిచరతి “- హి = వ్యభిచరించు
నది కాదు. అనగా దానిని విడిచియుండునది కాదుగదా !
వాక్యప ధీయము 146 సంబంధ
[52
హారం = గొబ్బములవలను కలిగెడి పరస్సరాభి పాయ పకటన, అనువ ర్తతే = అనువ ర్రించు
చున్నది. అనగా అట్టి దానిని బట్రియే శాబవ్యవహారము జరుగుచున్నది.
రు లు a]
1. “పదేశస్యైక దేశంవా”
నిర్గుణ|బహ్మ మేసత్యము. దానికంటె వేరు పదార్థములేదు. ఇదియే. పరమ
సిదానము. ఆలి [బహ్మపదార్గమును శబము చెప్పజాలదు. కాని మాయా వశమున నిరుణ
థా ర్‌ ® టు ౧
[బహ్మము జగ|దూపమున వివ ర్రమగుచున్నది, అందుచే ఘటాదికము ఆ [బహ్మముయొక్క_
రూపాంతరమే యగుటచేనట్టి ఘటాదికము ఈ శ్లోకమున (ప్రదేశ శబ్దముచే బోధింపబడుచున్నది.
కాబట్టి (బహ్మ పదార్థమున పదేశమగు అనగా కల్పిత భాగమగు ఘటాదికమునే ఘటళబ్దము
బోధించును. మరియు ఆ ఘటమునుగూడ గుణ[క్రియాది సకల ధర్మ సహితముగా బోధింప
జాలదు. దానిలో ఎక దేశమగుజాతిని వ్యక్తిని బోధించును. నీలాది గుణములను చెప్పజాలదు.
9. “పరతోవానిరూపణమ్‌”"
నిర్గుణమగు బ్రహ్మమే దవ్యమనబడును. అట్టి ద్రవ్యమును ఏ శబ్దము టోధింప
జాలదు దానికి ఘటత్వము గోత్వము మున్నగు జాత్యాదులతో సంబంధమును కల్పించి
కల్పితరూప మును బుద్ధిచె భాసింపజేసి అట్టి దానిని శబ్దము బోధించునని చెప్పవలెను.
ఈ సిద్ధాన్తమున గూడ శబ్దము అర్థమును ఇతరరూపముతోనే బోధించును. దీనిని సంసర్గ
దర్శన మందురు.
8. ““విపర్యయమ్‌'’
జ్ఞానమే సత్యము. అది తప్ప పదార్థములేదు అని నాస్తికదార్శనికులలో కొందరు
భావింతురు. వీరిని '“విజ్ఞానవాదు' 'లని శాస్త్రజ్ఞులు వ్యవహరింతురు. విజ్ఞానవాది మతమున
జ్ఞానముకం టె వరుగ పదార్థము లేనందున ఘటఘటాదులు వెరుగ ఉన్నవని భావించుట
భమయే. ఘటాది పదార్థములు లేనివే భాసించుచున్నవని తేలినది. అట్టు భాసించుటయే
విపర్యయము విపర్యయమనగా భ్రమయే. కాగా ఏరి మతమున పదార్థములు (భమ విషయములే
శబ్ద వాచ్యములని తేలినది.
4. * అభావం + వా”
నా స్తికులలో “మాధ్యమికు 'లని సేరితో కొందరున్నారు. పీరు ““సర్యం హన్యమ్‌””
ఎల్రయు హన్యమని భావింతురు. వీరి మతమున ఘటాది పదార్థములు శూన్యములే శాబ్బవ్యవహార
విషయములగుచున్నవి.
కాగా ఏ మతమును జూపినను శబ్దము యధార్థమగు వస్తువును చెప్పజాలదు.
విచారణచేయకుండగనే ఈ శబ్దము ఈ యర్థ్ధమును బోధించునని ([గహింపవలసియున్నది.
అట్టు భావించుట అతీత, అభావ, నాస్తి మున్నగు పదములకు సమాన మె. కాబట్టి భావవస్తు
బోధక ఘటగవాది శబ్దములకు అభావబోధక శబ్బములకు సంబంధము ఆర్ధములతో ఏక
రూపమే. 1521
నముదేశము 147 పదకాండము
54 |
అభతారికో-- టె యర్థమునే దృష్టాన్తముతో జూపుచున్నాడు.
శ్లో యథేన్దియస్య వై గుణ్యా త్స శ్రాధ్యారోపవానివ |
జాయతే (స్రత్యయో ఒర్థభ్య స్తథె వో ర్దేశజామతిః [1 ర్‌లీ
ఇస్టి్రాయ స్య = ఇం|దియము యొక్క అనగా కన్ను చెవి మున్నగు ఇంద్రియముల
యొక్క, వైగుణ్యాత్‌ = పోయిన గుణము కలది యగుట వలన అనగా దోషమువలన,
సత్తాధ్యారోపవాన్‌ + ఇవ = ఉనికి యొక్క ఆ రూపముకలదివలెయున్న, _పత్యయః =
జ్రానము: ఆర్థెభ్యః = నిషయములవలన అనగా వస్తువులవలన, యథా = ఏ రీతిగా,
జాయతే = కలుగుచున్నదో, తథా + ఏవ = అరే, ఉద్దెళజా = శ బ్రమువలన కలిగెడి,
మతిః = జ్ఞానము, జాయతే = కలుగుచున్నది. వస్తువు నిజరూపమునగాక కల్పిత రూపము
తోనే శబ్బమువలన జ్ఞాతమగుచున్నదని భావము.
కన్ను వస్తువుయొక్క రూపమును |గహాంచును. ఇందియమునకు ఏదైన
దోషమున్న, దానివలన [దవ్యరూపము రూపాంతరముగా కానవచ్చును. శంఖము తెల్లనిది.
పెత్యము అధికమైన 'కామిలి అను దోషము కంటికి కలిగిన శంఖముయొక్క. తెలుపు
తనము స్వస్వరూపమున కానరాక పచ్చగ కానవచ్చును. శంఖము పచ్చనిది అనియే జ్ఞానము
కలుగును. అళ్టే చెవి శబ్దమును (గహించును. దానికి దోషమున్నచో ఇతరునిచే నుచ్చరింప
బడిన శబ్దము మరియొక శబ్రమువలె భాసించును. నాలుక దుష్టమగుచో మధుర పదార్థము
చేదుగా భాసించును. అత్త శబ్రముకూడ విగుణమగు ఇం|దియమును బోలి అర్థమును నిజ
రూపమునగాక కల్పితమగు రూపాంతరముకల దానినిగా బోధించును. వస్తువునందులేని
రూపము నారోపింపగా అట్టి కల్పితరూపముకల అర్థమునే శబ్దము బోధించును.
ఇం[దియమునకు దోషములేనిచో యథాస్థితమగు రూపమునే ఇందియము [గహి
యించును. అందుచే విగుణమగు ఇం దియము దృష్టాన్లముగా జూపబడినది. శబ్దము ఎల్హప్పుడు
అర్ధమును నిజరూపముతో జూపక కల్చితమగు రూపముతోగూడిన దానినే బోధించును.
'ఉద్దిశ్యతే = పతిపాద్యతే యేనసః ఉద్దేశః' దేనిచే ఆర్థమును తెలిసికొనునో
అనగా తెలిసికొనుటకు సాధ నమైనది శబ్దము. ఉద్దేశాత్‌ = శబ్దాత్‌, జాతాః ఉద్దేశజా ==
శబ్దమువలన కలిగాడిది. 581
అవతారిక ఇం[దియముయొక్క వైగుణ్యము మనకు [ప్రత్యక్షముగా కాన
వచ్చుచున్నది. కాని శబ్దమునకు వై గుణ్యము అనగా దోషము ఎట్టిదో మనకు తెలియదు. దానిని
తెలిసికొనుట యెట్లు ? అను ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ద్ధి అకృత్స్న విషయాభాసం శబ; (పత్యయమా శిత |
ధా యు
అర్థమా హాత్మ రూపేణ స్వరూ పేణాఒనిరూపితమ్‌ Il 54
వాక్యపదీయము 148 సంబంధ
[55
నబ: జు నటఘము, ఆతరమాహాత్న9రూ వేణ = అ ముయొక మహిమయే రూపముగాకల,
ది ది ధ్ర ఈద థ్‌
వాస్‌ లి న ల ౬
సంరూపెణ = స్వరూ పముచె, అనగా నిజరూపముచే, అనిరూపితమ్‌ = నిరూపింపబడ
fm “ అప ఖల జా Saf ల ఇర
నటి యు, అకృత్స గ విషయాభాసమ = సంపూర్ణముకాని విషయముకల, (క నుకనే
వు
పితమగు) (పత యమ్‌ = జానమును, ఆ) శితః = ఆ| శయించియును ది
షః un (టా యు
ఘటము, పటము మున్నగు వ్యక్తులను పరిశిలించిన ఆందుకంటికి కానవచ్చెడి
తి
ఆకారము, దానిని ఆ్యశయించియున్న ఘటత్యము పటత్వము మున్నగుజాతి, ఎరుపు తెలుపు
మున్నగు రూపము, కదలిక, ఉండుట మున్నగు కయ, ఎక త్వము మున్న గుసంఖ్య,
బ్‌ ఖా
రృృత్యము మున్నగు కారకము, పుంస్త్వ్వము మున్నగు లింగము, గంథము పరిమాణము
పు మున్నగు ఎస్నియో అర్థములు గోచరించును. ఇదియే ఘట+=ద్యర్థ ముననున్న
ఇఒ ల లో ల శ తో € శి
ప త్మము. ఇన్ని అంశములు కలిగినదే ఆ యర్థము. అట్టి యర్థమును “సుఠుకః'' అను
ఒక శబము చెప్కజాలదు. వానిని అన్నిటిని చెప్పవలెనన్న నలు, చలః, ఏకః, రా.
సమన ఇ
ది
ల జొ ham
పుమాన్‌ అను చితిని న. స్ట ్గ బములను ఏ నుపయోగింపవతెను. అద్ది ఏ శబ్దమును చూచిన
అ
a
వ్యక్తికి సంబంధించియున్న సణము లన్నిటిని చెప్పుట సంభవింపదు. అర్థమును ముందుగ
బుదితో భావించి దానికి అనుగుణమగు శబ్దమునుచూచి పయోగింపవలెను. బుద్ధిచే అర్థ కల్పన
దానిని ఉన్నట్లు భావించియే జరుగును. అందుకు మూలకారణము మాయ. అందుచే
విచారించిచూచిన ఎ యర్ధ ములు ఇ ఇట్టివయని భావించియే శబ్ద పయోగము జరుగుచున్నది,
దోషము. ఆ దోషముచే శబ్దము అర్థమును సంపూర్ణరూపముతో
Ca]
చూపలేదు. సంహూరారమును బోధింపకేకపోవుటయే శబ్దవై గుణము.
కాబట్టి భావరూపములగు అర్థములను బోధించు ఘట పటాది శబ్దములకు “అతీత”,
'ఆభావ' మున్నగు అభావ బోధక శబ్దములకు అర్థముతో సంబంధముకలుగుట ఏకి రూపమే.
కాబ్బవ్యవహార మంతయు యథార్థ విషయము కాదు. 154
అనోతార్‌ికి- మాయాసంబంధము విడనాడి శుద్ధ మగు పరమాత్మ స్వరూపమును
ఆకలించియున్న జీవన్ముక్తులకు కలిగెడి శాబ్దవ్యవహారము యథార్థ విషయక కమే యగును,
కాబట్టి వారల ఉపదేశమువలన మనకు కూడ కలిగెడి శాబ్బవ్యవహారము సత్యరూప మే కానో
పును. అట్టితరి శబ్దము అసంపూర్ణమగు అర్థమునే బోధించును. కాన భావబోధక శబ్దములు
అతీత, అభావ మున్నగు శబ్ద ములు అర్థ స సంబంధ విషయమై ఏకరూపములే అని నిర్ధారణ
ఎట్లు పొసనును *? ఆను పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
థో రూపణ వ్యపదేశాభా ౦ లౌకికేవ రశ్రైని సిత
గ థీ వ్‌ థి
జానం (ప్రత్యభిలాపం చ సమానా బాలపణితే ॥ ర్‌
కః G
రూపణ వ్యప దేశాభ్యామ్‌ = బుద్ధిచే అర్థమును నిరూపించుటచే, అట్టి యర్థమును శబ్ద్బముచే
వ్యవహరించుటచేతను, లౌకికే = లోకవ్యవహారమునకు సంబంధించియన్న, వర్మని =
మార్గమున, అనగా ఒకే మార్గాన, స్థిత = ఉన్నటువంటి, బాలపల్ణితౌ = ఆత్మత త్రము
సముదేశము 149 పదకాండము
56 |]
తెలియనివాడు, ఆ తత్త్యమును తెలిసికొన్న వాడు వీరిరువురు, జ్ఞానం - [పతి = ఇతరుల
అధి పాయమును గుర్తించి బుద్ధితో అర్థమును నిర్మించుట గూర్చి అభిలాపం + చ = దానిని
తారతమ్యములేదని భావము.
ఇచట బాలశబ్దము చంటివాడు అనునర్ధమును బోధింపదు. పరమాత్మత తము
ఎరుగక శరీరేందియాదులకు బద్దుడెయున్న వ్యక్తిని బాలశ బము బోధించును. అ్టే పండిత
కబ్బము గూడ తర్క-వ్యాకరణాది శాస్త్రముల నభ్యసించిన వ్యక్తిని బోధింపదు. చి త్తశుద్ధి
కలిగి [శవణమననాదులచే మాయాసంబంధమును విడనాడి నిర్గుణ పర్మబహ్మమును సాకాత్క
రించుకొన్నను _పారబ్బకర్మవళమున దేహమును విడనాడఠయున్న జీవన్ము క్తుని బోధించును.
అట్టివానిని స్థిత పజ్ఞ్జుడందురు.
బాలుడు పండితుడు కూడ లోకవ్యవహారము నడపుటలో సమానులే. ఇతరుల
యభి|పాయమును గురించి దానికి అనుగుణమగు అర్థమును బుద్ధిచే నిరూపించుట, అనగా
కల్పించుట, దానికి అనుగుణమగు శబ్దమును పయోగించుట ఈ రెండుకూడ ఇరువురకు
సమానమే. త_్త్యవే త్రయు '“బహ్మసత్యం ; జగన్మిథ్య'' అని గుర్తించినను ఆ దృష్టితో
లోకమున సంచరింపడు. అస్మదాదులవలెనే మాట్లాడును. స్నానపానాదులు చేయును.
త_త్త్యవే త్తయొక్క- శాబ్బ్దవ్యవహారము కూడ యధార్థవిషయకము కాదు. అదియు
అస్మదాది వ్యవహారము వంటిదే. కాబట్టి శబ్రము అసంపూర్ణమగు అర్థమునే బోధించుననుట
యు క్తమె. 1551
అవతారిక... వ్యవహారదశయందు బాలుడు, పండితుడు సమానమై నవారే యని
రల వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. కాని పండితునకు కలిగిన జ్ఞానము స్వచ్చమని పెద్దలు చెప్పు.
దురు. అతనికి గూడ |పతివస్తువు తెలియబడియుండ నందున దానితో గూడిన జ్ఞానమే పండితు
నిది. అట్టితరి ఆయన జ్ఞానము స్వచ్చమైనది ఆనుట ఎట్టు పొసగుము ? “అను (పశ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! సర్వార్లరూపతా శుద్దిః జానస్య నిరుపాశ్రయా ।
౧౧ థి అ ఈ
తతోఒప్యస్య పరాంశుద్ది మేకే ప్రాహురరూపికామ్‌ 1 ర్‌
A. జ్ఞానన్య = = జ్ఞాన నమునకు, నిరుపాశయా = ఆ|శయమును అపేక్షింపని అనగా ఇందియ
సంబంధమును అ పేక్షింపకయున్న, సర్వార్ధరూపతా = = ఎల్ల యర్ధములరూపము కలిగి
యుండుట, శుద్ధిః = వైర్మల్యము, పరిశు భత.
(ప్రతివ్య క్రికి ఇం్యదియ సంబంధమువలన జ్ఞానము కలుగుచున్నది. అందుచే
ఇం :దియ దోషమువలన ఆ జ్ఞానముగూడ దోషసహితము కాగలదు. అస్మదాదులకు కలిగెడిది
ఇట్టి జ్ఞానమే. అట్టుగాక ఇం|దియ సంబంధమును అ పేక్షింపకుండగనే పండితునకు జ్ఞానము
నముదేశథము 11 పదకొండము
10]
పదిఆవులను బోధింపదలచిన పది గోశబ్రములను [ప్రయోగింపవలెను. అట్టితరి
ఏక శేషముచే ఒకే గోశబ్దముశేషించి గాః అను (పయోగము లభించును. పెరీతిని ఏక శేషము
చేయకపోయినను ఒకే శబ్దము పయోగమున నిలవగలదు. ఆది ఒకజా తికార్యము. “గొ అను
శబ్దమునందు గ్‌ “శబ్దత్యమను జాతి యున్నది. దాని ని అర్ధజా "తులయందారోపింపగా అది వానితో
నె నై క్యమునుబొంది దానియందున్న ఏకత్వమును బట్టివీకగో శబ్దమును ఏ (ప్రయోగించు నట్టు చేయును.
కొగా ఆ జాతి యందున్న ఏకత్వము ఎనుబట్టి ఆజ కాత్తి ఏక శబ్ద పయాగ మనెడి జాతికార్యమును
సంపాదించును.
౨, మరియుకజడా తికార్యము .
సా = శబగతమగుజాతి, జాతీనామ్‌ = శాతులకుగూడ, జాతిః = జాతిగా
అతను
(on
ఇష్యతే = = అంగీకరింపబడుచు ఎన్న ది
ఇవా? జాతయః, (ఇవిశాతులు) గొత౭ము, ఘటత్వము, పటత్వము మున్న
గునవి జాతులు అనుకెకిని | పయోగములుకలవు. ఇచట జాతయః అను పదవ ము అర్జబ్‌ న్‌ధకవ ము
కావలెను, కాని యచట మరియొ ఎక జాతి లేనందున తి
అణాల
కానేరదు. శబ్దమునందుగల గోళబ్రత్వము అనుజాతి ఇమాజాతయః 'అనుచోటకాతులతో
“ద్ద
ఏకీభావముబొందగా దానిని బటి Men అనుశబము బొధకహుకాగలదు.
హు జ
జాతయః __ ఇతి -(- అత = శబజాతులు అను! పయోగమున, శబజాకిషు = శబ్దజాతుల
యందు జాతికార్యమునుకలిగెంచును. అనగా గ శబ్దత్వము, ఘటశ బ్దత్వము, పటశ బ్దత (ము
మున్నగునవి వ్యక్తులవంటివి. వీనిని శబజాతులు అని వ్యవహరింతురు. వనిం యన్నిటి యందు
(0)
శబ్రజాతయః, అనురీతిని ఒకెవిభమణగు
కార్యము. అది శబ్దజాతినిబట్టియే కలుగుచున ది. 19
అవతారిక. ఎలశబములయందు అసాధారణముగా వాచక మగు జాతియున్నది. కా క్‌
ధా ద
అదిశ బత్యమనెడిశాతులకం టె వేరుకాగలదు. అచే ఆజాతులకం టె వేరుగా మరియకటాతి.
మరియొక జాతియని యంగకరించినచో అనవస్థాదోవము కలుగును అన్నుప శ్నకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
శో యా శబ్పజాతిశ్ళబేషు శజేభ్యో భిన్నలక్షణా।
౧ ౧ ౧ ౧ లం
జాతిస్సా క బ్రజాతిత్వ మప్యతి[కమ్యవ ర్తతే।। 10
శబ్బేష = శబ్దజాతి అనుశబములయందు, యా=వఏ, శద్దజాతిః = కబ్దత్వ జాతియో;
త)
సా= ఆ, జాతిః = శబ్దేభ్యః = = శ బ్దజాతి అనుళ బ్దములకం చె, భిన్న లక్షణా = విజాతీయమగు
లక్ష ణముకలదై , శబ్రజాతిత్వమ్‌ + అపి = = శబ్దజాతిత్వమును గూడ, అతి కమ్య లు అతి[క
మించి, వర్త తేజా వు ఉన్నది.
వాక్యపదీయము 150 సంబంధ
[57
కలుగును. అది ఎల్లయర్థములకు సంబ-థించియుండును. అదియే జ్ఞానముయొక్క- పారి
శుద్ధ్యము. అస్మదాదులకు పరిమితమగు వ స్తువులకు సంబంధించిన జ్ఞానమే కలుగును.
ఏ. ఏకే=కొందరు త త్రవే త్ర తలు, అస్య = ఈ జ్ఞానమునకు, తతః +- అపీ = దానికంటె
గూడను అనగా ఇం[దియ సంబంధము లేకుండగనే కలిగెడి జ్ఞానమునకు గల పారిశుద్ధ్యము
కంటె గూడ, ఆరూపికామ్‌ = రూపనంబంధములేని అనగా విషయసంబంధము లేనందున
లోకవ్యవహారమునకు సంభంధింపనట్టి, కనుకనే, పరామ్‌ = ఉ త్రమమగు, శుద్దిమ్‌ = శుద్దిసి,
(పాహుః = చెప్పుచున్నారు.
విషయసంబంధములేని జ్ఞానము [ప్రళాంతము. ఆనందరూపము. స్వపర| పకాశము.
గాహ్యగాహకములతో సంబంధములేనిది. అదియే పర్మబహ్మరూపము.
పండితునకు ఇం[దియసంబంధములేక జ్ఞానము కలుగును. బాలునకు కఇం[దియముల
సంబంధము లేనియెడల జ్ఞానము కలుగనేరదు.
మరియు విషయములతో కలసియున్న జ్ఞానమే బాలునకు కలుగును. విషయముల
సంపర్క-ములేక కేవల జ్ఞానము పండితునకు కలుగును, ఆ జ్ఞానము [బహ్మరూపము.
త త్త్యవేత్త త వ్యవ హారదశయందు అస్మదాదు లవలె వ్యవహరించినను, ఆయన ఈ
(పపంచక ముతో సంబంధములేని (బహ్మజ్ఞానము కలవాడే. ఆ జ్ఞానము శుద్ధము. 11561
అవతారిక జ్ఞానము స్వతః పవిత్రమైనది. అట్టి స్థితిలో దానికి అశుద్ది ఎట్లు ?
ళా ఉ టె ఛి థి లు
అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో, ఉపపవోహి జానస్య బాహ్యాకారానుపాతితా |
య (౧౧ Sy
కాలుష్యమివ త(త్రాస్య సంస వ్యతిభేదజమ్‌ ॥ 57
జ్ఞానస్య = = జ్ఞానము నకు, బాహ్యాకారానుపాతితా = బాహ్య పపంచమున గల వస్తువుల ననుస
రించుట ; ఊపస్పవః - హి = ఉప|దవము కదా! అనగా జ్ఞానముయుక్క_ నైర్మల్యమునకు
భంగము కలిగించును కదా !
త|త = బాహ్యవస్తువునందు, సంసర్గ = సంబంధము కలుగగా, అస్య =
జ్ఞానమునకు, వ్యతిభేదజమ్‌ = అభేదమువలన కిలిగెడి, కాలుష్యమ్‌ = కాలుష్యము, ఇవ
కలిగినట్టుండును.
ర్జు
స్వచ్భమగు జ్ఞానమునకు బాహ్యవస్తువుతో సంపర్కము కలుగగా ఆ వస్తువు
జ్ఞానమునందు |ప్రతిబింబించును. అందుచే ఆ రెండు పీకరూపముగనే కాన్చించును. ఈ కార
ణము వలన జ్ఞానమునకు స్వచ్చత యుండనేరదు. విషయసంబంధము తొలగిన జ్ఞానము
నందు అశుద్ధి కానరాదు
సముథ్రైశము 151 పదకొండము
59 ]
స్వతః జ్ఞానము నిర్మలమే. పరిశుద్ధమె. విషయసంబంధమున్నను మలినమైనది
వలె కాన్సించును. ఈ యభిపాయము కారికలో “ఇవి శబ్దము వ్య కపరచుచున్నది. 15TH
అవతారిక వ్యవహారదశలో జ్ఞానమునకువలె విషయమునకు గూడ ఆకశుద్ధి
కలుగునని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ యథాచ జ్ఞాన మాలేథా దశుద్దై వ్యవతిష్టతే |
తథోపాాశయవానర్థః స్వరూపాద్వి(ప్రకృష్యతే ॥ గ్రరి
జ్ఞానమ్‌ జ జ్ఞానము, యథా = ఏ రీతిగ, ఆలేథాత్‌ = విషయసంపర్శ-_ వశమున, అజద్దౌ =
అవద్దియందు అనగా పారిశుద్ధ్యము లేకపోవుటయందు, వ్యవతిష్టతే = ఉన్నదో, తథా = అ ర్ట,
అర్థః + చ= ఘటము, పటము మున్నగు ఆర్థముగూడ, ఉపాశయవాన్‌ = జాతిగుణము
కియ మున్న గువానియొక సంబంధము కలదై, స్వరూపాత్‌ = నిజరూపమునుండి, విప
కృష్యతే = వ్యవహితమగుచున్నది, అనగా దూరమగుచున్నది.
ఘటము మున్నగుపదార్థములు జాతి మున్నగు ఉపాధులతో కలిసియే లోక వ్యవ
హారమునకు శబ్దముచే టోధింపబడుటకు అర్హ ములగుచున్నవి. అట్టుకాకున్న అవి శబ్దవాచ్య
ములు కానేరవు. వ్యవహారమునకు సమర్థములుగూడ కానేరవు. జాతి, గుణము మున్నగునవి
సంబంధింపకుండుటయే ఘటాదుల నిజస్వరూపము. అదియే శుద్ధరూపము. జాత్యాదులు
కలియుటవలన ఘటముయొక్క రూపము కలుషితమగుచున్నది. కాగా వ్యవహారదశ
యంతయు పదార్థముల పారిశుద్ధ్యమును గు ర్తింపకయు జరుగుచున్నదని తేలుచున్నది. ఇందు
5'/వ కోకముచే జూపబడిన జ్ఞానముయొక కాలుష్యము దృష్టాంతముగా జూపబడినది.॥58॥
అవతారిక పై చూపబడిన అర్థమును పకృతమున సమన్యయించుచున్నాడు.
శో ఎవమర్లస్య శబస్య జ్రానస్య చ విపర్యయే ।
గం థి ది లః
భావాభావావభేదేన వ్యవహారానుపాతినౌ ॥ 59
ఏవమ్‌ = ఈ ప్రకారముగా అనగా 57, కర వ శ్లోకములలో చెప్పిన _పకారముగా, అర్థస్యకా
ఘటము పటము మున్నగు అర్థమునకు, శోబ్దిస్య = అర్థమును బోధించెడి శబ్దమునకు,
జ్ఞానస్య -- చ == అవి విషయముగాకల జ్ఞానమునకును, విపర్యయే = వ్యత్యాసము అనగా
నిజరూపము కలుషితమై రూపాంతరము (జాతే) = కలుగగా, కనుకనే భావా2.భావౌ = భావ
పదార్థము అభావపదార్థము రెండుగూడ, అభేదేన = భేదములేకపోవుటచే అనగా సామ్యము
కలవి యగుటచే వ్యవహారానుపాతినౌ = లోకవ్యవహారమును అనుసరించియే యున్నవి.
ఘటము మున్నగు వస్తువులు స్వతః శుద్ధములే. కాని జాతి మున్నగు ధర్మముల
సంపర్క-మున అవి కలుషితములగుచున్న వి. ఆ ధర్మములు లేనిదే వస్తువులు వ్యవహారము
నకు గాని, కబ్దముబె టోధింపబడుటకు గాని యోగ్యములు కానేరవు. అట్టి ధర్మములతో
వాక్యపదీయము 152 సంబంధ
[60
గూడిన యర్ధములను జోధించెడి శబ్దములు సూడ పద్దములు కానేరవ. అమే జ్ఞానముగూడ
విషయసంబంధమున శుద్ధిని విడిచియున్నది.
పై రీతిని అర్థము శబ్ధము జ్ఞానము ఈ మూడును స్వతః స్వచ్భములై నను ఇతర
సంబం ధవశ మున అస్వచ్చములగుచున్న వని తేలినది.
లోకమున ఘటము పటము మున్నగునవి భాపపదార్థములనియు, అభావమనునది
టె వేరు పదార్థమనియు వాడుక గలదు. తార్కికులు గూడ [దవ్యగుణకర్మ సామాన్య
సమవాయములగెడివి ఆరు భావపదార్థమాలనియు, ఆభావమనునది మరియొక విధమగు
శేష
దా ర్ధమనియు విభజించియున్నారు.
రా
0
ఇ
రి
కొసి భావపదార్థము, ఆభావపదార్థము రెండు ఏకరూపములే యనవచ్చును. రెంటికి
ఒక విచి త్రమగు సామ్యము కలదు. శుద్ధమగు ఘటాది వస్తువు వ్యవహారమునకు గాని శబ్ద
ముచే టోధింపబడుటకుగాని అర్థము కానేరదని పలుమారులు చెప్పబడినది. జాతి మొదలగు
ఇతర ధర్మములను పురస్క-రించుకొనియే వస్తువులకు వ్యవహారము, శబవాచ్యత్యము కలు
గును. ఆభావము గూడ అట్టిదె. అభావము ఆనినంత పామును మనకు జ్ఞానము కలుగదు.
వ్యవహారము కూడ జరుగదు. అభావమునకు అనగా లేమికి ముందుగా ఘటాదులను చేర్చి
ఘటముయొక్క_ అభావముి, 'పటముయొక్క_ లేమి అను గతిని చెపిన అది తెలియబడును.
అనగా (పతియోగియగు పదార్థములేనిదే ఆభావము వ్యవహారోపయోగి కానేరదు.
ఈ రీతిగా ఘటము మున్నగు భావవస్తువులు జాతి మున్నగు ఇతర ధర్మముల
సాహాయ్యమును తీసికొనియే లోకవ్యవహారమునకు కారణములగుచున్న వి. అభావము కూడ
ఘటము మున్నగు ఇతరవస్తువులను సాహాయ్యముగా గైకొనియే వ్యవహారవిషయమగు
చున్నది. రెంటికి పరాపేక్షయున్నందున రెండు ఏకరూపములే యనవచ్చును. ఇతరాపేక్ష
లేనిదే భావవ వస్తువుగాని అక్రావముగాని వ్యవహారగోచరము కానేరదుగదా. 159
అధతారి క__ భావపదార్థముకం టె వేరుగా అభావమనెడి పదార్థ మున్నదని తలంచి
వ్యవహారదశలో రెండు పరాపేక్షములగుటచే నవి భిన్నములు కానేరవని ఇంతవరకు జూపి
యున్నాడు.
కాని భావ పదార్థము ఒక్క-టియే నిలిచెడిది. దానికంటె వేరుగా అభావపదార్థము
సంభవింపదు. అది యుండుటకు తావులేదని ఇపుడు చెప్పుచున్నాడు.
శో నాఒభావో జాయతే భావో నై తి భావోఒనుపాఖ్యతామ్‌ |
ఏక స్మాదాత్మనో౬ఒనన్యా భావాఒభావౌ వికల్పితౌ ॥ G0
A. ఆభావః = అభావము అనగా [పధ్యంసాభావము, భావః = భావమూలకమై అనగా భావ
వస్తువు కారణముగా గలదై, న జాయతే = జన్మింపనేరదు. ఘటము, పటము మున్నగు
భావవస్తువులను ఊపమర్దనముచేయగా అనగా వానిని పగులకొట్టిన దానిని [పధ్వంసాభావ
సము ద్రేశము 153 పదకాండము
61]
మందురు. భావవస్తువుల నాశ నమువలన ధ్వంస జనస్మించునని తార్చి_కులు తలంతురు. కాగా
పధ్యంసాభావము భావవస్తునాళ మూలకమని భావింతురు. కాని అట్టు తలంపరాదు. భావము
అభావము అనునవి పరస్పరము విరుద్ధములై నవి కదా!
అట్టె ఘటము, పటము మున్నగు భావవస్తువులు [పాగభావముయొక్క నాశనము
వలన జన్మి ంచునని వారు తలంతురు. అడియు పొసగదు. భావః = భాసపదార్థము, అనుపాఖ్య
తామ్‌ = అసత్‌ అను బుద్ధి విషయత్వమును అనగా ఆభావరూపమును, న ఏతి = పొంద
లేదు. అనగా తనకు కారణమునుగా గకొనజాలదు. పాగభావమును రుద్దించ గా భావము పుట్ట
నేరదని భావము. కాన భావపదార్థోపమర్గమఃబే ధ్వంస పుట్టును అరై [ప్రాగభావోపమర్దనము
వలన ఘటాది భావవస్తువు జన్సించును అనుట సమంజసము కాదు.
౨. ఏకస్మాత్‌ == అద్వితీయమగు, ఆశ్మనః = పరమాత్మకంటె, అననౌ = విభిన్న ములు
కాని అనగా వెరుగాలేని, భావా౭భానౌ = భావము అభావము అను రెండు, కల్పితౌ = వికల్పిత
ములే, అనగా కల్పనా మూలక ములే.
పర్మబహ్మము ఒక్క-టియే పరమార్థ సత్యము. పరమార్థ నిత్యము. అది ఎన్నడు
వ్యవహార విషయము కానేరదు. కాని పర|బహ్మము నాగోయించియున్న ఆవిద్యనుబట్టి ఆ
పర|బహ్మము వ్యవహారదశలో నానారూపములను దాల్చినట్టు అస్కడాదులకు గోచరించును.
ఆ పర్మబహ్మమే తన శ _క్తివిశేషము అగు కాలముయొక్క_ మహిమచే కాలభేదమును గూడ
అనుసరించును. అస్మదాదులకు ఘటపటాదులు (పత్యక్షమగు అవస్థనుబ్టీ ఘటపటాదులు
భావరూపములనియు, అస్మదాదుల ఇం్యదియములకు గోచరించని వాని పూర్వావస్థ [పాగభావ
మనియు, అస్మదాదుల దృష్టికి గోచరించని వాని యుత్తరావస్థ |పధ్యంసాభావమనియు
(పాజ్జులు గుర్డించుచున్నారు. ఘటపటాది వస్తుజాతమంత యు _బహ్మముయొక్క- వివర్తమే
కదా | n6Oll
పె యర్థమునే చూపుచున్నాడు.
యథాభావమువాశిత్య తదాభావోఒనుగమ్యతే |
తథాఒభావముపాశిత్య త ద్భావోఒస్యను గమ్యతే 11 61
యథా = ఎట్టు, భావమ్‌ = భావమునకు, ఉపా శిత్య = ఆ|శయించి, తదభావః = దానియొక్క
అభావము, అనుగమ్యతే = ఆనుసరింపబడుచున్న దో, తథా = అర్లీ, అభావమ్‌ = అభావమును
ఉపా [శిత్య = ఆ|శయించి, తద్భావః = దానియొక్క. భావము, అపి = కూడ, అనుగమ్యతే =
అనుసరింపబడును, ॥61॥
అవతారిరో___ థావపదార్థ ముల సంస్కారము సుతరాం సివర్హింపగా అభావ
మనెడి పదార్థము నిలబడియుండును. అభావమనునది ఎల్లశక్తులు లేనిది. కారణభేదముచే
భావము, అభావము అనునవి రెండు పదార్థములు స్వతంతముల్లె భాసించుచునే యున్నవి.
వాక్యపదీయము 154 సంబంధ
[62
అవి సత్యములే. ఇట్లుండగా భావసదార్థము, అభావము అనునవి రెండుకూడ కల్పితములే
సత్యములు కానేరవు అనుట పొసగదు, అను పూర్వపక్షమునకు సమాధానము అనగా
సత్కార్యవాదమునగాని, ఆసతాా ర్యవాదమునగాని పదార్థములకు కార్యకారణ భావము
పొసగదు కనుక దె ఇతదర్శనములు నిలుచునవి కానందున అదె దై ఏతశా స్ర్రము చొప్పున వివర్త
వాదమే శరణమని సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అభావస్యానుపాఖ్యత్వా క్యా రణం న (పసాధకమ్‌ ।
సోపాఖ్యస్య తు భానస్య కారణం కిం కరిష్యతి 1 G2
A. ముందుగ అసత్కార్యవాదమున కార్యకారణ భావము కుదురదని చెప్పుచున్నాడు.
అభావస్య = లేమి, అనుపాఖ్యత్యాత్‌ = సత్‌ (ఉన్నది) అను బుద్ధికి గోచరము
కానందున, కారణమ్‌ = మట్టి మున్నగు కారణము, నూ [పసాధకమ్‌ = కార్యజనక ము
కానేరదు.
ఒక వస్తువువలన మరియొక వస్తువు జనియించును. లేమినుండి ఏ వస్తువు పుట్ట
నేరదు. కారణ వ్యాపారమునకు ముందు కార్యము లేదనెడివారి మతము చొప్పున ఘటము
మున్నగునవి అంతకుముందు లేవని చెప్పవలెను, అట్టితరి లేమి ఒక కార్యమును కలిగింపదు.
కనుక మన్ను కారణము, కడవ కార్యమని చెప్పదగదు. లేమినుండి యు కార్యము పుట్టగలదని
అంగీకరించిన ఆవు కొమ్ములనుండియు పాలు పుట్టవలెను, ఇసుకనుండియు నూనె ఉద్భవింప
వలెను.
B. సత్యార్యవాదమున గూడ అనగా కారణ వ్యాపారమునకు ముందు కార్యము సూక్ష్మ
రూపమున ఉన్న దియే అనెడివారి మతమున గూడ కార్యకారణ భావము సిద్ధింపదని చెప్పు
చున్నాడు.
సోపాఖ్యస్య = సత్‌ (ఉన్నది) అనెడి బుద్ధికి విషయమగు, భావస్య = పదార్థము
యొక్క, (స్వికారే) తు = స్వీకారపక్షము నందై తే, అనగా సత్కార్యవాదమున అయితే,
కారణమ్‌ = మట్టి మున్నగు కారణము, కిం కరిష్యతి = ఏమి చేయగలదు ;
కార్యముగా తలంపబడెడి ఘటాదికము స తేయగుచో మరల కారణము నిరుప
యుకరుర దా! లేని వస్తువును రూపొందించుటకు కదా కారణమ పెక్షితమగుచున్నది. ఆ
వస్తువు సత్తి అనగా సిద్ధమయగుచో కారణా పేక్ష లేదు.
కనుక ఏ పక్షమునను కార్యకారణ భావము కుదరదు. కనుక ఆదై ఇత శాస్ర్రమునే
సేవింపవలెను. అపుడు శబ్దము శుద్ధ |బహ్మపదార్థమును చెప్పజాలనందున కల్పితమగు అర్థ
మునే బోధించుచున్నదని తప్పక అంగీకరింపవలయును. కాబట్టి భావటబోధకములుగా భావింప
బడెడి ఘటపటాదులను చెప్పెడి శబ్బములు, లేమిని బోధించెడి అతీత, అభావము అను శబ్ద
ములు రెండుకూడ సమానములే. 1162 ॥
సముద్దేశము 155 పదకాండము
641] |
అవనతారిశ కనుక పాగభావను, |[పధ్యంసాభావము అనునవి వెరుగాలేవు.
అవియు భావపదార్థము కూడ పర|బహ్మముయొక అవిద్యామూలక ములగు అవస్థా భేదములే
అని చెప్పుచున్నాడు.
ట్లో॥ తస్మాత్సర్వమభావోవా భావోవాసర్వమివ్యతే |
నత్వవస్టాన్తరం కిజ్భీ దేకస్మాత్సృత్యత సితమ్‌ [| 63
తస్మాత్‌ = అందువలన అనగా అభావమునుండి భావముగాని, భావమునుండి అభావముగాని
పుట్టుట సంభవింపనందున, సర్వమ్‌ = అంతయు అనగా పర బహ్మముకంటె అతిరి క్తమగు
ఎల్జీ పపంచకము, అభావః - వా = పరమార్థము కానేరదనియే, ఇష్యతే = అం గీకరింపబడు
చున్నది. సర్వమ్‌ కా |పపంచకమంతయు, భావః వా = భావరూపమనిమే, (ఇష్యతే) =
అంగీకరింపబడుచున్న డి. పర| బహ్మము స|దూపము కనుక దాని వివ ర్రమగు [పపంచకము
గూడ సత్త. అనగా |బహ్మస త్తను బట్టి _పపంచకమునందు గూడ సత్తయె భాసించును.
(బహ్మ సత్తకంటె వేరుగ సత్త లేదు. కాన అభావమనునది మా[తము వేరుగా లేదు.
3. ఆ యంశమునే జూపుచున్నాడు.
ఏకస్మాత్‌ = అద్వితీయమగు, సత్యతః = సత్యమగు పర్మబహ్మముకంటె,
స్థితమ్‌ = ఉన్నటువంటి, అవస్థాన్తరమ్‌ = మరియొక అవస్థ, న + తు-- కిబ్షోత్‌ = ఏమియు
లేదు. 168!
అవతారిక అద్వితీయమగు పర బహ్మమె పరమార్థ సత్యము. అది జ్ఞాన
రూపము. దానికి అవిద్యావశమున బహుభావము ఏర్పడినది. దాని మూలమున దర్శన వికల్ప
ములు ఏర్పడినవి. కాన వానియందు పెద్దలు అభిమానము వహించి సత్యపదార్థమును దూరము
చేయరాదు. అభిమానము మా[తము దురా|గహ మూలకమే అని చెప్పుచున్నాడు.
లో తస్మాన్నా ౬భావమిచ్చ న్తియే తోకే భావవాదినః ।
అభావవాదినో వాపి నభావం త_త్త్యలక్షణమ్‌ il 64
A. తస్మాత్‌ = అందువలన అనగా పర|బహ్మమే సత్యము, ఇతరము కల్పితమని చెప్పుట
వలన, లోకే = లోకమునందు యే = ఎవరు. భావవాదినః = పర|బహ్మమే సత్యమని
నమ్మినవారో (తే) = అట్టి మహర్షులు, అభావమ్‌ = అభావమును, నశ ఇచ్చన్తి = అంగీక
రింపరు. ఘటాది పదార్థములకు ఆవిర్భావము జన్మము, తిరోభావము నాశము. అంతకు
వేరుగా జన్మనాశములు లేవు. పదార్థముయొక్క_ పూర్వావస్థ పాగభావము. దాని ఊత్తరావస్థ
ధ్వంసము. ఎట్టనగా - ఘటమునకు మట్టిరూపముగా నుండుట ఘట |పాగభావము. ఘటము
నకు కపాలావస్థ ధ్వంసము. పరమార్థ సత్యము (బ్రహ్మమె అను నమ్మిక కల మహర్డులు
భావపదార్భము కంటె వేరుగ అభావమును నంగీకరింపరు.
వాక్యప దీయము 156 సంబంధ
[65
B. యే + అపి = ఎవరు, అభావవాదినః - వా = అభావవాదులి అనగా “సర్వం శూన్యం
జగత్‌” ఎల్హజగము కూన్యమయని భావింతురో వారు “త త్త్వలక్షణమ్‌” = సత్యస్యరూప
మగు భావమి = భావశబ్ద వాచ్యమగు పరనూత్మను, న -- ఇచ్చ న్తి = అంగీకరింపరు. ఎల్లి
[ప్రపంచము శూన్యరూపమే, దానికంటె వేరుగా భావపదార్థము లేదని చార్యాకాదులు విశ్వ
సింతురు.
కొట్ట దర్శనభేదములు అవిద్యామూలక ముల వ్యవహారమున మాతము ఎల్లరు ఎల్లి
వాదముల అభి పాయములను గహించియే యున్నారు. 1641
పై రీతిని అభావములేదని నిశ్చయింపబడినది. కాని అట్టి స్థితిలో
[ప్రపంచమున కానబడు ఖభేదమంతటికిని కారణమేమియుండును ? అను _పశ్నకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు. '
శో అద్వయేచై వ సర్వస్మిన్‌ స్వభావాదేక లక్షణే |
పరికల్చేషు మర్యాదా విచిత్రైవోపలభ్య త | 65
సర్వస్మిన్‌ = ఎల పపంచకము, సభావాత్‌ = స్యభావ
య PC) 0
నట్టి, అద్యయే -- చ + ఏవ = అదింతియమె యగునటి పర|బహ
Cn
పరికల్పేషు = వికల్పములయందు, మర్యాదా = వ్యవస్థ, విచితా శ
కలదై, ఉపలభ్యతే = చూడబడుచున్న ది.
పర, బహ్మమున స్యగతభేదముగాని, సజాతీయ భేదముగాని, విజాతీయభేదముగాని
లేదు. [ప్రపంచకమంతయు అట్టి నిర్గుణ పర|బహ్మకం'ె వేరుగాలేదు. అటైనను అనాదియగు
మాయ ఆ పర|బహ్మమునందుండుటచే దానివలన బహుభావమును [బ్రహ్మ పొందినట్టు
కాన్సించును. దానివలన ఎన్నియో విచిత్రములగు పదార్థములు విలక్ష్షణములుగా గోచరించును.
అందుచే ఘటాదికమగు భావపదార్థము ఆభావముగూడ అవిద్యాదశలో కానవచ్చుచున్నవి.॥65॥
చ్చ
అనతారీక_ రూపము లేనట్టియు వ్యవహారమున కతీతమగునట్టి పర |బహ్మము
నందు ఘటపటాది భావపదార్థము, అభావము కూడ మాయావశమున నెట్టు భావించును ?
అను (పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు,
శో చత స్రో౭పి యథాఒవసా నిరుపాఖ్యే (పక ల్చితాః |
గం థి
ఏవం దె్యవిధ్యమ ప్యేతద్భావాఒభా వవ్యపా_ శయమ్‌ / “66
నిరుపాఖ్యే = రూపరహితమగు అభావమునందు, చత [సః = నాలుగు విధములగు, అవస్థా --
అపి = అవస్థలు కూడ, అనగా పాగభావము, పధ్యంసాభావము, అన్యోన్యాభావము.
జ
అత్యంతాభావము అనెడి నాల్లు అవసలు. యథా = వఏ రీతిగా (పకల్సితాః = నై యాయికు లచే
థి
కల్పింపబడినవో,
సమం ధైళము 157 పదకొండము
66]
ఏవమ్‌ = ఈ రీతిగానే, భావా౭భావవ్యపా*!శయమ్‌ = భావము అభావము, అనే
అర్థములు ఆ్మశయముగాగల, ఏతద్‌ +- ద్వయమ్‌ + అపి = ఈ జంటయు (కల్పితమ్‌) =
పర్మబహ్మమునందు క ల్పింపబడినది.
అభావము నాల్గు విదదములసి తార్కికులు పలుకుదుదరు, అభావమనగా లేమి దానికి
చాతుర్విధ్య మెట్టు ? అని [ప్రశ్నించిన వస్తుతః ఏమియులేదు. వాస్‌ పవ
కల్పన చెయబడినదని వారు చెప్పుదురు
అల్ల పర, బహ్మమునందు అనంతశ క్తి సహితమగు మాయవలన ఈ భాపపదార్థము,
అభావపదార్థ ము గూడ కల్పితము కావచ్చును. సర్వశక్తి శకూన్యమగు ఆభావమునకే నాల్లు
అవస్థలను కల్పింపగా, సర్వళక్తి సమన్వితమగు పర ర్మ బహ్మమునందు అవస్థాభేదము కల్పిం
చుటలో నాశ్చర్య మేమి యున్నది :
“చత సోహి'' అను పాఠాంతరము కలదు. 11661
అవతారిక యథార్థ ముగ చూచిన భావము, అభావముగూడ నిజరూపమును
జూపజాలవు. అనగా విచారించి చూచిన ఆవి నిలుచునవి కానేరవని చెప్పుచున్నాడు.
శో అవిరోదీ విరోదధీవా సన్న సన్వాపి త_త్తషతః |
(కమవా నక మోవాపి నా౬భావ ఉపపద్యతే || 66
లి
అభావః = అభావము అనగా లేమి, అవిరోధీ = భావపదార్థముతో విరోధములేనిడి అనగా
ఘటము మున్నగు వస్తువునకు సహకరించునది. నశ కానేరదు. భావ వపదార్థము పుట్టుటకుగాని
ఉండుటకుగాని అభావము సహకరింపనేరదని భావము. పిరోధీశావా _ విరోధించునది,
న - కానేరదు. అభావము భావపదార్థమును పాడుచేయనేరదని భావము.
(fe)
అలై, తత్త్వతః = నిజరూపమున, అభావము, సన్‌ = స
కల వస్తువు కానేరదని భావము. అసన్‌ - వా - అపి = అస దూపమైనదియు, న = కానే
రదు. అభావమనునది విరుద్ధమైనందున భావరూపము కానేరదు. అభావమనునది స్వతః
లేమియేగాన దానికి వేరుగ అస తముండనేరదు.
దూపమైనది అవగా ఉసి
అక్ర అభావము, [కమవాన్‌ = [కమముకలది, న= కానేరదు. భావపదార్థమునకే
[క్రమము సంభవించును. ఆక్రమో - వా = |కమములేనిది, న = కానేరదు. అ|క్రమమనగా
యౌగపద్యము. అది ఇతర వస్తుసాపేక్షము. అభావము వస్తురూపము కానందున అక్రమము
కూడ సంభవింపదు.
కాగా పై రీతిని చూచిన ఆభావము న- ఉపపద్యతే = ఉపపన్నము కాదు.
యు క్తికి సరిపడదు. కాగా అభావమనునది లేదని చెప్పనగును.
లో Pa
ఇర్తి భావపదార్థముగూడ ని పద నమున కర్ణ ము కాజాలదు. భావపదార్థము ఇతర
హాత్యస దీయము 158 సంబంధ
[67
వస్తువులతో విరోధించునదిగాని, విరోధీంపనిదిగాని స్వభావముచె నుండనేరదు. అప స్యరూప
మును బట్టి, సత్తుగాని ఆసత్తుగాని కానేరదు. మధ్యమావస్థయందే అనగా వర్తమానకాలముననే
వస్తువు కానవచ్చుచున్నందున దానికి [క్రమముగాని అక్రమముగాని కలుగ నేరదు. 1661
పె యభ్మిపాయమునే జూపుచున్నాడు.
శో అవిరోధీ వా విరోదీ వా సన్నసన్వాపియు క్రితః |
(కమవాన్నక మోవాపి నాభావ ఉపపద్యతే | 67
అభావః = అభావము, యు క్తితః = యు క్రివలన, అవిరోధీ = ఇతర వస్తువులతో విరోధింప
నిది యనిగాని, విరోధీ ₹ వా = విరోధించునదియనిగాని, సన్‌ + స|దూపమనిగాని, అసన్‌ +
వా + అపి = అస| దూపమనిగాని, క్రశువాన్‌ = [5 మముకలది యనిగాని, అ|కమః + వా
అపి = [క్రమములేనిది యనిగాని న + ఉపపద్యతే = యుక్తము కానేరదు.
అభావము ఇట్టిదియని నిర్ధారణ చేయలేమని భావము, 167
పూనా యూనివర్సిటీలో శ్రీ కె. వి. అభ్యంకర మహాశయుడు |పకటించిన
వాక్యపదీయమున (కింది మరియొక శోకము కానవచ్చుచున్న ది.
అవిరోదీ విరోధీ వా సన్న సన్న పి తత్త్వతః |
(క్రమవాన్నక మోవాపి తేన భావో న విద్యతే 1 68
కాని హేలారాజు వేరు శ్లోకమును చూపకయే 66వ శ్లోకమునకే అవతరణములోను వ్యాఖ్యా
నములోను పె గ్ల కార్ధమును చూపియున్నాడు. ఈ భావమును అభ్యంకర పండితుడు వ్యక్త
పరచి యున్నాడు. 1601
భూతభవిష్యద్వ ర్తమాన రూపమున కాలము భిన్న ముగానున్నదై. పదార్థము
అన్నింటికి భేదమును కలిగించుచున్నదని చెప్పుచున్నారు. కాని అదియు పారమార్థికము
కానెరదని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో అభా వేతిషుకాలేమ భదేష్వ్యస్యా స్తి సంభవః |
తస్మిన్నసతి భా వేపి త్రెకాల్యం నావతిష్టతే 11 69
A. (తిషుకాలేషు = (త్రికాల నిమి త్తమగు, భేదన్య = భేదమునకు, ఆసతి = అసత్తు అగు,
తస్మిన్‌ + అభావే = ఆ అభావమునందు, సంభవః = సంభవము అనగా ఒప్పుదల, న
అస్తి = కలుగనేరదు.
రూపవంతమగు ఘటము మున్నగు వస్తువులకు వర్తమానత్యవ్యవహారము కలు
గును. అభావమునకు రూపము లేనందున అచట వ ర్తమానమనెడి కాలభేదము కలుగదు. వర్త
మానత్యము కలదానికే భూతము, భవిష్యము అను వ్యవహారము కలుగును. కనుక అభావము
సముజ్టైశము 159 పదకాండము
70]
నకు భూతత్వము, భవిష్య తము కూడ కలుగనేరదు. కాగా అభావో౭ స్తి (లేమియున్నది)
అభావో౬ఒభూత్‌ = (లేమి ఉండెడిది) అభావో భవిష్యతి (లేమి కలుగగలదు) అను రీతిని
కాల్బత్రయ సంబంధము అభావమునకు కలుగనేరదు. కాబట్టి కాలభేదమును పురస్క-రించు
కొని అభావమునకు భేదము సిద్ధింపదు.
B. భావే + అపి = భావపదార్థమునందు గూడ, త్రై కాల్యమ్‌ = (తకాలముల వలన కలిగెడి
ధర్మము, న + అవతిష్టతే = కలుగనేరదు.
అభావమునకే గాక భావపదార్థమునకు గూడ కాల తయముచే కల్పితమగు భేదము
చెప్పనలవి కాదు. ఘటము మున్నగు వస్తువునకు వర్తమాన దశయందే స్థితి కలుగును. దానికి
పూర్యపరభాగములు లేనందున కాలత్రయ వ్యవహారము కలుగదు. వస్తువుయొక్క పూర్వా
వస్థ, పరావస్థ అనునవి ఘటరూపములే. కనుక వస్తువు ఏకరూపమే యగును. అవస్థలు వేరు
అగుచో వస్తువునకు నానాత్యమే లభించును. కనుక భావ వస్తువునకు గూడ కాలమువలన
కలిగెడి భేదము సిద్ధింపదు. కనుక భావాభావములు చెప్పనలవి కాదు. 169
అధతారిక__ భావః, అభావః అను పదములకు వ్యుత్స త్తిజూపిన భావాభావములు
నిర్ణయించి చూపవచ్చును. భవతీతి (పుట్టునది) భావః. అపి ఉనికి కలది భావః (భావము)
అని చెప్పవచ్చును. న -- భావః = అభావః (భావము కానిది). ఉనికి లేనిది అభావము అని
నిర్వచనము చెప్పవచ్చును. కాగా భావాభావములు చెప్పనలవి కావని ఎట్టు చెప్పనగును ?
అను ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో ఆత్మత త్వపరిత్యాగః పరతో నోప పపద్య శే ।
ఆత్మత_త్త ఏం తు సరతః స్వతో వా నోపకల్పతే ll 70
ఆత్మత త్త ర వస్తువుయొక్క_ స్వరూపము మును విడచుట, పరతః = ఇతర వస్తువు
వలన, న + ఉప = కుదురదు.
ఘటము మున్నగు వస్తువులకు కారణసామ[గి వలన నాశము లభింపదు. ఆ
వస్తువు స)దూపము కదా : సత్తునకు నాశ మెట్టు ? కాబట్టి భావము కానిది ఆభావము అని
నిర్వచనము సరిపడదు.
ఆత్మత త్త్యంతు = వస్తువుయొక్క్ల స్వరూపమైతే, పరతః = ఇతర వస్తువువలన
గాని, స్వతః = తనవలన గాని, నగా ఉపకల్పతే = సిద్ధింపనేరదు.
పుట్టునది, ఉనికి కలది, భావము అని నిర్వచనము సరిపడదు. పుట్టుక అనగా
లేనిది ఇపుడు కనిపించుచున్నదని యర్థము. రూపములేని దానికి కారణసామ।గిచే ఉత్పత్తిని
అంగీకరించిన నాశమునకు రూపము కల్పించినట్లు అగును, అట్టితరి అదియు లేమియేయగును.
దానికి మరియొక రూపము కల్పెంపవలెను. వస్తువు అభావమునుండియే జన్మింపనక్కర లేదు.
స్వతః వస్తువుకదా : స్వతః వస్తు వేయగుటచే దానికి ఇతర సంబంధము అనవసరమేయగును.
వాక్యపదీయము 12 జాతి '
[11
పలువురు, శోబ్బ్దజాతి అను శబ్దమును ఉచ్చరింపగా. అది నానాత్వమును
బొందును. అట్టి వానియందు మరియిక జాతియుండును. అది శబ్బజాతియందున్న ధర్మము
వంటిదికాదు. మరియేమనగా, వాచకములగు గోశ బ్దత్వము, ఘటశ బ్రత్యము మున్నగు జాతు
లకు చెందినది.
కాగా గోశబ్దత్వము మున్నగు శబ్బములవలె, శబ్బజాతయః అను శబ్దము కూడ
ఎల్లజాతులను బోదింపగలదు. కనుక అనవస్థాదోషము వాటిల్లదు. nl0On
అవతారిక..-ఇంతవరకు వైయాకరణుల సమయమును ఆ|శయించి శబ్దము
సాధారణమగు గోశబ్రత్యము మున్నగు జాతిని అర్థజాతులయందు అనగా గోవు
గి
అ
మున్నగు వా యందున్న గోత్వాదిజాతులయందు ఆరోపించి ఎల్డ శ బ్దములు జాతివాచకములే
జన
ఇపుడు ఆరూపమును స్వీకరింపకపోయినను పెసిద్ధాంతము యుక్త ముకాగ లదని
థో, అర్లజాత్యభిధా నేపి సర్వెజాత్యభిధాయినః।
C౧ థి
వ్యాపారలక్షణా యస్యాత్పదార్గాః సమవసితాః।। 11
థి థి
A. అర్థజాత్యభిధానె + అపి, ఆవు మున్నగు వ్యక్తు లయందున్న శుద్ధములగుజాతులనే
బోధించినను. సర్వ = ఎల్లశ బ్దములు అనగా చాతి, సామాన్య మున్నగు శబ్దములు, జాత్యభి
ధాయినః = శాతివాచకములే యగును.
వాతి అను శబ్దము చాతిని బోధించుటలో దానియందు మరియొకజాతియుండు
టయే కారణము. జాతి మున్న గుశబ్దములు జాతివాచకములనుటలో ఎవరికిని విప్రతిపతిలేదు.
B. _ నిస్సామాన్యాని సామాన్యాని (జాతులు జాతిలేనివే అనగా జాతియందు మరియొక జాతి
యుండదు) అని తార్కికులు చెప్పుచుండగా జాతీయందు జాతియున్న దనుట యెట్టుపొసగును?
ను ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
యస్మాత్‌ = ఎందువలన ననగా, వ్యాపారలక్షణాః = [ప్రయోజనమే హేతువుగా
గలవై అనగా [పయోజనముచేతన గురి ంపబడినవై , పదార్థా; = పదార్థములు,
సమవస్థితాః = నియతమైన స్వరూపముకలవి, (భవన్తి) = అగుచున్నవి.
వై శేషికులు జాతియందు జాతిలేదు అని తలంతురుగాక, వై యాకరణులు
మా[తము జాతియందు జాతిని అంగీకరింతురు. అందుకు కారణము [ప్రయోజనమే అనగా
జాతి, సామాన్యమ్‌ అను పదములు జాతిని నిమితముగా గై కొనియే అర్థబోధక ములగుచున్న వి.
నియతరూపమున గుణముకూడ ఏకాకారముగా అర్థబోధ్ధకమగుచో అదియు
జాతియెకాగ లదు,
వాక్యప దీయము 160 సేంబంధ
[71
కాబట్టి భావాభావముల నిర్వచనము సరిపడదు. 11701
అవతారిక. భావాభావములు రెండు వేరు పదార్థములు కాక పోవచ్చును. రెండు
కలసి ఒకే తత్త్వము కావచ్చును అను ఆ షేపమునకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లై తలే విరోధో, నానా త్వే ఉపకారో న కశ్చన ।
త త్వాన్యత్వసరిత్యాగే వహ నివర్తతే 1 71
త త్తే = ఒకటియే తత్త్యమను పక్షమున, విరోధః = విరోధము వాటిల్దును. భావాభావములు
రెండును చీకటి వెలుతురువలె విరుద్ధములు కదా
నానాత్వే = భావాభావములకు భేదమంగీకరించిన, కశ్చన = ఏమియు, ఉపకారః=
ఉపకారము, న= జరుగదు. రెంటికి పరస్పరా పేష లేనందున ఉపకార్యోపకారక భావ
ముండదు.
తత్త్వాన్యత్య పరితాకగో = భావాభావములకు ఏకత్వపక్షమును, నానాత్వ పక్షమును
విడనాడిన, అనగా ఆ రెంటికి అభెదమునుగాని భేదమునుగాని అంగీకరింపనియెడల, వ్యవ
హారః = వ్యవహారము, నివర్తతే = మరలిపోయెడిని రెండు పక్షములుకాక మూడవ పక్షము
లేనందున లోకుల వ్యవహారమే విరుద్ధము కావలెను.
కాబట్టి భావాభావముల నిర్వచనము సుశకము కానందున బుద్ధి కల్పితమగు పదా
ర్ధములను బట్టియ లోకవ్యవహారము కలుగుచున్నదని అంగీకరింపవలెను. uTln
అవతారిక [పపంచమంతయు ఇట్టిదేయగుచో పరమార్థ సత్యమగునది యేది?
అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో[ యత (ద్రష్టా చ దృశ్యం చ దర్శనం చ వికల్పితమ్‌ ,
తనె ల శివార్ధస్య సత్యత్వం (శితాస్త్రయ్య న్తవేదినః I 72
[తయ్య న్తవేదినః = ఉపనిషద ముల తత్త్యమును గుర్తించినవారుు యత = ఎ యర్థమున,
(దష్టా - చ = చూచువాడు అనగా జీవుడు, దృుళ్యంచాచ = = చూడబడెడి వస్తువు, దర్శనం +-
చ = చూచుట, చేయుట మున్నగు |కియలు, వానివలన కలిగెడి పయో జనము, వికల్పితమ్‌ =
ఆరోపింపబడినదో, తస్య = అట్టి అనగా ఉపనిషత్తులలో | పసిద్ధమగు, అర్థస్య + ఏవ =
అర్థమున కే అనగా జ్ఞానరూపమగు నిర్గుణ బహ్మమునకే. సత్యత్వమ్‌ = సత్యత్వమును,
శ్రితాః = ఆ(_శయించియున్నారు.
[తికాలములయందు ఏకరూపమగు జ్ఞానరూపము ఆనంద రూప మునగు నిర్గుణ
బహ్మమే పరమార్థ సత్యమనియు, దానియందు మాయావశమున జీవభావము భోగ్య వస్తు
వులు, వ్యాపారములు, వానిఫలములు కల్పింపబడినవని అదై షత వేదాంతులు విశ్వసింతురు.
నముదేశము 161 పదకాండము
74]
బుగ్‌, యజుస్సు, సామ అను మూడు వేదములకు 'తయి” అని పేరు. తీయి
యొక్క అంతము, చివరిభాగము (తయ్యంతము. అనగా ఉపనిషత్తు, దాని తత్తుము నెరింగిన
వారు ““తయ్య న్తవేదినః* కాక అంతమనగా నిశ్చయము, దానిని గుర్తించినవారు అని
యర్థము. 172
ము. జగమంతయు మాయా
త్తుగా వివర్తమగుచున్నది. కాగా అసత్య
మగు పదార్థమును బట్టియె ఎల్ట శాబ్దవ క్యవహారము జరుగుచున్నది. దాని మూలముననే భేదము
భాసించుచున్నది అని బోధించుచున్నాడు.
శో సామాన్యం వా విశేషం వా యస్మాదాహుర్వి శేషవత్‌ ।
శబభాసస్మాదసత్యేషు భేదేస్వేవ న్యవస్సితాః il 78
టాగ్‌ ©
యస్మాత్‌ = ఏ కారణమువలన, శద్దాః = శబ్దములు, సామాన్యం -- వా= సామాన్యముగా
కాన్పించెడి యర్థమునుగాని _ విశేషం -- వా = విశేషముగా కాన్పించెడి యర్థమునుగాని,
విశేషవత్‌ = విశేషమున కరమైన దానినిగానే, ఆహుః = చెప్పుచున్నవో, తస్మాత్‌ దు ్య్ర
కారణమువలన, అసత్యేషు = యథార్రముకాని, ఖేదేషు = భేదములయందే, వ్యవస్థితాః = చూప
బడిన సంబంధము క లవిగానగుచున్న వి.
సత్‌ (ఉనికిగలది) జ్ఞయమ్‌ (తెలుసుకొనదగినది) _పమెయమ్‌ (విషయము)
మున్నగు పదములు సామాన్యముగా అనగా సర్వసాధారణ ణముగానుండు అర్థ ములను బోధించు
నని లోకము గు ర్రించుచున్నడి. కాని ఆ శబ్రష ములుగూడ $ విశేషార్థమునే “బోధించుచున్న వి.
“సత్‌” అనునది హాన్యము ుకొనిది యము విశేషమును, జయమ్‌ అనునది తెలియబడని దానికంచె
విలక్షణమైనదని విశేషమును బోధించుచునే యున్నవి. ఘటః, పటః మున్నగు పదములు విశే
షార్థ వాచకములని లోకులు గుర్తింతురు. అవి ఇంకను విశేషార్లమగు నల్లని కడవ, తెల్లని
కడవ, తెల్బని పంచ అను రీతిని బోధించుచునే యున్నవి.
కాబట్టి శబ్దములు వ్యవహార దశలో అసత్యములగు భేదములనే బోధించుచున్న వి.
భేదములేని సత్యమగు (బహ్మప పదార్థమును ఎన్నడు బోధింపజాలవు. 18
అవతారిక... ఇంతవరకు రూపములేని అభావమునుద్దేశించి భావా౭_ భావములకు
గల విరోధమును (పదర్శించి ఇపుడు వై శేషకమతము చొప్పున “అభావ* మనెడి సప్తమ
పదార్థమును గురించి ముచ్చటించుచున్నాడు.
శో నాఒభావస్య సద్భావే భావస్యాత్మా (ప్రహీయతే ।
నవాఒభావస్య నా స్తిత్వే భావస్యాత్మా [పసూయతే ॥ 74
భావస్య = వస్తువుయొక్క-, ఆత్మా = స్వరూపము, అభావస్య = అభావము యొక. అనగా
UH
హాన్‌
ham
వాక్యప దీయము 162 సంబంధ
[75
పధ్యంసాభావము యొక్క, సద్భావే = ఉనికి విషయమై అనగా _పధ్వంసాభానము సిద్ధించు
టకై, నగా (పహీయతే = నశింపదు. వస్తువు నశించుటవలననే పధ్యంసాభావము కలుగుననెడి
నియమము లేదు.
అప్పి, అభావస్య = అభావమునకు అనగా పాగభాపమునకు, నాస్తిత్వే = లేమి
కలుగగా, భావస్య = వస్తువుయొక్క-, ఆత్మా = స్వరూపము. నగ పసూయతే = పుట్టదు.
(పాగభావము నశించిన తరువాత వస్తువు జనియించుననెడి నియమము లేదు.
వస్తునాశమువలన (పధ్యంసాభావము జనియించును. |హాగభావము నశించుట
వలన వస్తువు జనియించునని చెప్పరాదు. వానికి పై రీతిని కార్యకారణ భావము లెదు. భావము
కంచె అభావము అనునది వేరు పదార్థమే. కనుక 60 వ శ్ఞాకమున చూపబడిన వికల్పములకు
తావు లేదు. ఇది కణాదముని రచియించిన వై శేషిక తర్క్మముయొక్క నిర్ణయము. వారు
అభావమును పెద్దదిగా జేసి శాస్త్రమును 'పెంపొందించినారు. నవ్యతార్కి.కుల బీవితమంతయు
అభావపదార్థ ముపై ఆధారపడియున్నది. 11 '4॥
అవతారిక పై యర్థముననే య క్రమగు దృష్టాంతమును జూపుచున్నాడు.
శో న శాబలేయస్యా స్తిత్వం బాహులేయస్య బాధకమ్‌ ।
న శాబలేయో నా ప్రీతి బాహులేయః (పకల్ఫ్ప్యతే [| 75
శాబలేయము, బాహులేయము అను రెండు గోవ్యక్తులున్న వి. అవిపరస్పరా పేక్ష లేక చేరు
వేరుగా ఉత్పన్నమైనవే. ఇట్టి స్థితిలో శాబలేయస్య = శాబలేయము యొక్క, అ స్తిత్వమ్‌ =
ఉనికి, బాహులేయస్య = బాహులేయమునకు, న + బాధకమ్‌ = నిరోధకము కాదు. శాబ
లేయ ముండగనే బాహులేయము కూడ ఉండగలదు. శాబలేయము నశించుట బాహులేయ స్థితికి
సంబంధించునది కాదు. ఆప్టే ఘటవ్య క్రి యుండుట [పధ్వంసకు బాధకము గాదు. ఘటమవ్య క్తి
యుండగనే [(ప్రధ్వంస యుండవచ్చును. ఆ రెండు స్యతం తమగు పదార్థములు. వానికి
“ ar
పరస్పరా పేక అటు,
అపే, శాబలేయః = శాబలేయుడు, న + ఆస్తి + ఇతి = లేడు అని అనగా ఆయన
యొక లేమివలన బాహులేయఃడాబాహులేయుడు, న + (పకల్ప్యతే=పుట్టడు. శాబలేయడు
నశించుటవలన బాహులేయుడు పుట్టవలెనని నియమము సరిపడదు. అప్టే [పాగభావము నశిం
చుట వలన ఘటము మున్నగు వస్తువు పుట్టుననుట అయు క్రము. |ప్రాగభావము ఘటము
స్వతం్యత పదార్థములు. ॥ 51
అవతారితో-ల భావపదార్థముకం టె వేరుగ అభావమనెడి పదార్థమును అంగీకరింప
వలెననెడి వై శేషక మతమును 72-78 వ శ్లోకములబచె జూపి యథార్థ మాలోచించిన నట్టు
స్వీకరింపరాదని దానిని దూషించుచున్నాడు.
సముద్రేశము 153 పదకాండము
77)
శ్లో అభావోయది వస్తుస్యా త(తేయం స్యాద్విచారణా ।
ne) జాల అస
తతశ్చ తదభావేఒపి స్వ్యాస్వచార్యమిదం పునః ॥ 76
గ. అభావః = అభావపము, వస్తు = నస్తురూపమైనది, స్యాత్‌ -- యది = అయిన ఎడల,
తత = అభావ విషయమున, ఇయమ్‌ = ఈ, విచారణా = విచారణ, స్యాత్‌ = కలుగును
ఆరు భావపదార్థ ములకం టె వేరుగా అభావమును స్వికరింపవాదు. అభావము స్విక
రించిన కొంత (పశ్నింపవలసి యున్నది అభావముండగా దాని (పక్య-న భావముండనేరదు.
అభావము లేనిఎడల భావకుండుననుటయు పొసగదు. అవి రెండు పరస్పరము విరుద్ధములు
కదా! కాని అభావముండి అది నశింపగా భావము కలుగునని మాత్రము తార్కొకులు
చెప్పుదురు.
B. తతశ్చ = అభావమనునది వసురూపమగుచో, తదభావే - అపి = దానియొక్క అభావము
నందు గూడ, పునః = మరల, ఇదమ్‌ = ఈ యంశము, విచార్యమ్‌ = విచారింపదగినది,
స్యాత్‌ = కాగ అదు.
అభావము వస్తురూపమగుచో దానియందు గూడ మరియుక అభావమును స్వికరింప
వలెను. దానికి గూడ నన్నిధానమువలన భావముండనేరదు. దానికి సాన్నిధ్యము లేనిఎడల
భావమునకు ఉనికి యుండదని చెప్పవచ్చును. ఆ రెండవ యభావము గూడ వస్తువేయగుచో
నచటను పె విచారణయె కలుగును. ఇట్లు ఎంత కల్పించినను అనవస్థ సంభవించును. ॥176॥
అనవతావెతొ__ భావపదార్థముల స్వరూపము చెడుటయే ఆభావమనెడి వారి యభి
పాయ; మును దూ షించుచు చున్నాడు.
శో అవ
య?
తత్ర
వస్తుతత్వాత్‌ = అభావము వస్తురూపము కానందున, వ్యవహారస్య = లోకవ్యవహారమునకు,
గోదరమి = గోచరత్వము అనగా ఆందుబాటును, అతితమ్‌ = అతిక్రమించిన, యత్‌ =వఏ
అభావమో, తత = అట్టి వస్తువుకాని అభావమునందు, వస్తుగతః = వస్తువునకు ధర్మమగు,
భేదః = భేదము ఆనగా నానాత్వము, నిర్వచనమ్‌ = నిర్వచనము గూర్చి అనగా లక్షణము
దెల్చి నిర్ణయించుటను గురించి, న -- ఆర ర్తతి = = తగదు.
6దతీతం యద్య్యవహాంస్య గోచరమ్‌ |
స్తుతతా
వస్తుగతో భేదో న నిర్వచనమర్హతి ॥ 77
(0
గ
అభావము వస్తురూపము కానందున నది లోకుల వ్యవహారమునకు తగదు. అట్టి
స్థితిలో దానికి భేదమును అనగా 1. [పాగభావము. 2. పధ్యంసాభావము. లి. అన్యోన్యా
భావము. 4. అత్యంతాభావము అను రీతిని అభావము నాలుగు విధములు అను భేదమును
జూపి వానికి లక్షణములు నిర్వచించుట అయుక్తము, [దవ్యము వస్తురూపముకాన దానిని
9 విధములుగా విభజింపవచ్చును. భేదము వస్తువునకు చెంది యుండును అభావము వసు
రూపము కానందున దానికి లక్షణముచెప్పుట, దానిని విభజించుట పొసగదు. | "౯1
e
వాక్యప దీయము 164 సంబంధ
[78
ఇంత కుముందు చూపియున్న కార్యకారణ భావ ముపపన్నము
కాదనెడి భావమును స్పష్టపరచుచు వైయాకరణ మతమున వివ ర్తవావమును సిద్ధానముగ
జూపుచున్నాడు.
అవతారం
కో॥ అపదేఒరెే పదన్యాసః కారణస్య న విద్యతే |
గ ©
అథ చ ప్రాగసద్భావః కారణే సతి దృశ్యతే ॥ 78
A. అపదే= స్థానముకాని, అర్థే = అర్థమునందు, అనగా లెనియర్థ మునందు, కారణస్య =
కారణమునకు, పదన్యాసః = వ్యవహారము, న లా విద్యతే = కలుగనేరదు.
కారణమువలన కార్యము కిలుగునని లోకులు విశ్వసింతురు. అందు రెండు వాద
ములు కలవు, 1. కారణము (పవదర్తింపక మునుపు కార్యము లేదు. కారణబలమువలన
ఇంతకుముందు లేని కార్యము జనియించును. దీనిని అసత్కార్య వాదమందురు. వీరిమతమున
ఉత్పత్తికి ముందు వస్తువు లేనందున నట్టిదానిని అపదమందురు. అనగా వస్తురూపమున కాక
భూన్యరూపముగానున్న దానికి ఇది కారణమని చెప్పుట ఎట్టు ? కనుక అసత్కార్యవాదమున
కారణమునకు కార్యమునకు సంబంధము కుదురునది కాదు.
౨. కారణ వ్యాపారమునకు ముందుగూడ కార్యము సూక్ష్మముగానుండును. అదియే
కారణ బలమువలన జనియించినట్టగ పడును దీనిని సత్యార్యవాదమందురు. వీరి మతమున
కార్యము సిద్దమకాన దానినిగూర్చి మరల కారణవ్యాపార మక్క-రలేదు. వారి మతమునగూడ
ఉత్ప త్తికి పూర్వము కార్యము అపదమేయగును. లేనిదానికి కదా కారణా పేక్ష్ష కలుగును,
కనుక వీరి మతము న గూడ కార్యకా రణ భావ ముపపన) పాము కానేరదు.
B అథధథశఛాచ = అల్లి నను, కారణ = ఏదో విలక్షణమగు కారణము, సతి = ఉండగా, పాగ
సద్భావః = ఇంతకుముందు లేనియట్టి వసువు, దృశ్యతే = = |పత్యక్షముగా జూడబడుచున్నది.
పె రీతిని వస్తువులకు కార్యకారణ భావము సత్యా ర్యవాదమున, అసతాగార్యవాద
మున గూడ కుదరకున్నను ఏదో చెప్పుటకు శక్యముకాని కారణమువలన ఇంతకుమునుపు
కొనరాని వస్తువు కానవచ్చుచునే యున్న ది. అట్టు జరుగుటనే వివ రమందురు. బ్రహ్మ పదార్థమే
మాయా సహకారమున ఈ జగ|దూపమున వివ ర్రమగుచున్న దని అదై ఇతశా స్ర్రము యొక్క.
సిద్ధాన్త మిచట చూపబడినది. ఆది తప్ప మరియొకగతి లేదని భావము. 178
అనోతారిక__ మధ్యకాలమున వస్తువు కంటికి కానవచ్చుచున్న ది. ఆ వస్తువునకు
పూర్వావ స్థ ప్రాగభావమనియ, ఊత్తరావస్థ ధ్యంసయనియు ద్యవహరింపబడుచున్నది. అంత
మాతాన అది హన్యరూపము కాదు. ఆ యవ వస్థయందున్న పదార్థమునకు మన్ను మున్నగు
నవి కారణము కానగును. కాగా 77వ కోకముచే కార్యకారణ భావము పాసగదనుట ఎట్టు ?
పొసగును అను |పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
స ముధ్రేశము 165 పద కొండము
80]
శో కాలస్య ప్రాగవ నైతి వస్వా(శ్రితమిదం పునః !
ప్రాగవ సతి నహేత ద్వయమప్య _స్త్వవస్తుని 11 19
ఇదమ్‌ = ఇది అనగా వస్తువు జనియింపక మునుపున్న రూపము, కాలస్య = కాలమునకు
సంబంధించిన, (పాక్‌ -- అవస్థా = పూర్వకాలమునందున్న అవస్థ అనగా రూపాంతరము,
ఇతి = అనుట, వస్తా శితం - పునః = వస్తువు నాశయించి యున్నది కదా!
1. (పాక్‌ పూర్వకాలమున, 2, అవస్థా = రూపాంతరము, ఇతి= అనెడి,
ఏతత్‌ = ఈ, ద్వయమ్‌ = రెండును, అవస్తుని = వస్తువు కానిదానియందు, న- అస్తి —-
హె= ఉండనేరదు కదా థ్‌
స్మదూపమగు పదార్థమునకు [పాగవస్థ అనగా పూర్వమునం దునికి అనుటయు,
అర్హ ఉత్తరావస్థ అనగా ఉ త్తరకాలమునందుండుట అనియు సంభవించును.
ఆభావము వస్తురూపము కాదు. కనుక దానికి [పాక్‌ అని యనుట, అవస్థ
అనుటయు రెండుకూడ లభింపవు. ' “కాతస్య (పాగవస్థా”' అని పాఠాంతరము. | '79॥
అవతారిక___ అభావమనునది అస త్తే. కనుకనే అది రూపరహితము. కనుక
అది శబ్రముచే బోధింపబడునది కాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో నచోర్హ్వ మ స్తినా స్తీతీ వచనాయా౬నిబన్లన మ్‌ |
ఆలం స్వ్యాదపదస్థాన మేత ద్వాచః (వచక్షతే Il గ్ర
ఆనిబస్థన = ఉపలబ్దముకాని, ఏతత్‌ = ఈ అభావము, ఊర్థ్యమ్‌ = వస్తువు నశించినతరువాత
అస్తి=కలదు, న-!- అస్తి =లేదు, ఇతి = అని, వచనాయ=ా చెప్పుటకు, న- చ=
లేదు, అనగా ఉపయో గింపదు.
ఉపలబ్ధమగు అనగా రూపముకల వస్తువు ఉన్నది, లేదు అను శబ్దముచే చెప్పుటకు
వీలుపడును. అభావమనునది ఉపలబ్దము కాదు. అందుచే అట్టు చెప్పుటకు అవకాశము చాలదు.
మరియు, ఏతత్‌ = ఈ అభావము. వాచః == శబ్రమునకు, అలమ్‌ = మిక్కిలి,
అపదస్థానమ్‌ = వ్యవహార యోగ్యము కానేరదు. అనగా శబ్బముచే వ్యవహరించుటకు శక్యము
గాదు.
తస్మాత్‌ = అందువలన అనగా ఊపలబ్ధము కానందున, శబ్దమునకు గోచరము
కానందున, ప్రచక్షతే = చెప్పుచున్నారు. అనగా అభావము ఆస|దూపము = అసత్యము
అనియే (పాజ్ఞులు నుడువుచున్నారు.
కాగా 76వ శ్లోకమున చెప్పిన ప్రకారము కారణమునకు అపదస్థితియ సంభవించి
నందున కార్యకారణ భావ ముపపన్నము కానందున అడ్ర్వైతళాస్త్ర (ప్రకారము వివ ర్తవాదము
సిద్ధించును.
వాక్యప దీయము 166 | సంబంధ
[81
ఆ వాదమే వయా రణులు విశ్వసింతురు. కనుకనే భ ర్హృహరి (గంథమును
'వివర్తతే౭ర్థభావేన' అని వివ దముతో ౩ నారంభించెను. nO
అవతారిక పదార్థమనునది మధ్యమా వస్థయందే కేవలము కానవచ్చుచున్నది.
దానికి పూర్వావస్థయు, పరావస్థయు లేనేలేదు. అని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ ఆత్యద్భుతా త్కియం వృత్తిః యదభాగం యద(కమమ్‌ |
భావానాం (పాగభూతానా మాత్మత_త్త్వం (ప్రకాశతే [1 81
యత్‌ = ఏది ; ఆభాగక్‌ = అవయవములు లేనిదై, కనుకనే యత్‌ = ఏది, అక్రమమ్‌ =
[క్రమము లేనిదై, [పాక్‌ + అభూతానామ్‌ = ఇంతకుముందు లేనట్టి, భావానామ్‌ = పదార్దముల
యొక్క_, ఆత్మత త్త్వమ్‌ = ఆత్మస్యరూపము, (_పకాశతే = (పకాళించుచున్నదో, ఇయమ్‌ =
(ఆ) ఈ; వృత్తిః = పదార్థముల యొక్క |వవ్చత్తి, ఆత్యద్భుతా = మికిి-లి ఆశ్చర్య
మయినది.
పదార్థములకు అనగా మన్ను, కడవ మున్నగు వస్తువులకు కార్యకారణ భావము
సరిపడదు. అట్టయినను ఏదో ఒక విలక్షణమగు కార్యవి శేష మహిమచే ఈ పదార్థము
అంతయు ఇంతకుముందు లేనిదై ఆస్మదాదులకు ఈ రూపమున కానవచ్చుచున్నది. దానికి
అవయవములు లేవు. కనుకనే దానికి కమము కూడ లేదు. కేవలము కంటికి కానవచ్చు
సమయముననే అనగా వర్తమాన కాలముననే కానవచ్చుచున్నడి. కాబట్టి అవయవములు లేని,
[కమములేని సత్యజ్ఞానానంద రూపమగు నిర్గుణ బ్రహ్మమే మాయాశ క్రి సహకారమున జగ
[దూపముగ వివర్తమగుచున్నది. ఇదియే అత్యద్భుత మగు పదార్థ [పవృ త్తి. 18114
అవతారిక పదార్థములకు కార్యకారణ భావము సదిపడదు. భావము, అభావము
అనెడి పదార్థ ములు వేరుగా లేవు అని యంగీకరించినచో లౌకిక వ్యవప కోర మెట్టు జరుగు
చున్నది 7 అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ వికల్ఫోత్సాపితేనై వ సర్యోభావేన లౌకికః |
ముఫ్యేనవ పదార్థైన వ్యవహారో విధీయతే ॥ గ్రని
లౌకికః = లోకులచే జరుపబడుచున్న , సత్వః = సమస్తమగు అనగా విధి నిషేధరూపమగు
వ్యవహారః = వ్యవహారము అనగా [పజల పరస్పరాభిపాయ (ప్రకాశనము, వికల్పోత్హాపి
తేన - ఏవ = కల్పనచే ఉత్పాదితమే యగున
భావము. కనుకనే ముఖ్యేన +- ఇవ = ముఖ్యమైనది
ముచే, విధీయతే = నిర్వహింపబడుచున్నది.
అనగా కల్పింపబడినల్టి, సత్యముకొదని
ఠి
ట్రి
ట్‌
నది
(౧0
వలె కాన్పించుచున్న, పదార్లేన = పదార్ల
థి థి
జ్ఞానరూపమగు పర|బహ్మమే సత్యము. జగమంతయు అవిద్యా కల్పితము. ఆ
స్థితిలో పదార్థజాతమును విచారించిన దాని నిజరూపము తేలదు. పదార్థములకు కార్యకారణ
భావము సరిపడదు, లేని వస్తువునే ఉన్నట్లు ఆవిద్యావశమున భావించి వ్యనప శరము లోకులు
నముద్దేశము 167 పదకొండము
84 |
చేయుచున్నారు. ఆ పదార్థము ముఖ్యమైనదివలె భాసించును. కొన్ని పనులయందు (పవర్తిం
చుట, ఇష్టముకాని వానినుండి మరలుట, ఒకరి యభ్మిపాయమును మరియొకరు గుర్తించుఓ
ఇదియంతయు ఆవిద్యాదశయందే జరుగును. ఆ యవస్థలో ఆ పదార్థములు అవిచారిత రమ
శీయములే. వీనినే వ్యావహారిక పదార్థములందురు. అనగా ఎండమావులువలె శూన్య ములు
కావు. [బహ్మము బోలి పరమార్థ సత్యములు కావు, 182
అవతారిక___ పరమార్థము ఆలోచించిన భేదమనునది వేరుగా పదార్ధము లేదు.
పర బహ్మమే అవిద్యా సహకారమున ఇటుల కాన్సించుచున్నది యని చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో భావశ క్రి మతశై నాం మన్య న్తే భావవాదినః ।
భావమేవ్మకమం (సాహుః, న భావాదపరః (క్రమః 1 83
అతః +- చ= ఈ కారణమువలన అనగా [బహ్మమె సత్యము ఆగుటవలన, భావవాదినః =
పర|బహ్మమే సత్యమని నమ్మినవారు, ఏనామ్‌ = ఈ లోకవ్యవ హారమును, భావశ క్తిమ్‌ =
పర బహ్మముయొక్క- శ కినిగానె, జీవగత మైనదనియే, మన్య న్నే = తలంచుచున్నారు.
పర|బహ్మమునందు అనాదిగా అవిద్య సంబంధించి యున్నందున, దాని పభా
వము వలననే భేదవ్యవహారనుంతయు జరుగుచున్న దని వేదాంతులు విశ్వసింతురు.
కమమ్‌ = పదార్థములకుగల కమమునుగూడ, భావమ్‌ + ఏవ = పర|బహ్మము
యొక్క- శక్తి విశేషమగు కాలముచే కలిగిన దానినిగానే, |పాహుః = పలుకుచున్నారు.
ఈ పదార్ధ ముముందు, ఈ పదార్థము వెనుక అనెడి క మముగూడ పర|బహ్మము
యొక్క- కాలమనెడి ¥ క్రివలననే కలుగుచున్న దనియే వారు తలంచుదున్నారు.
భావాత్‌ = పర్మబహ్మముకం చె, అపరః = వేరుగానున్న , కమః = |కమమనునది
న = లేదు.
ఆ [కమమునకు హేత్రుే హేతుమద్భావము కూడ చెప్పనలవి కాదు. 188
అవతారిక... |కమముకం టె వేరుగ అనగా [క్రమమునకు |పతికూలముగా యౌగ
పద్యము (౬ కేసారి జరుగుట) (పత్యేకించి లేదు. అదియు అట్టు భాసించుట అవిద్యయొక్క_
[పభావమెయని చెప్పుచున్నాడు.
శో కమాన్న యౌగపద్యస్య క శ్చిద్భేదో౬ స్తీ తత్త్యతః
యధథి వ భావాన్నా౭ భావః కశ్చిద న్యోఒవసీయ యతే ॥ 84
తత్త్వతః = యథార్గముగ, క్రమాత్‌ = [క్రమముకంటె, యౌగపద్యన్య = యౌగపద్యమునకు
అనగా ఒకేసారి జరుగుట అను దానికి, కళ్ళిత్‌ = ఏమియు, భేదః = భేదము, న 4 అస్తి =
లేదు,
వాక్యపదీయము 168 సంబంధ
[85
కొన్ని పనులు [కమముగా జరుగుచున్న పని, కొన్ని ఒకే సమయమున జరుగు
చున్నవని తోకులు భావింతురు. ఆలంకారికులు సంలక్ష్య కమ ధ్యని, అసంలక్ష్య[క మ ధ్వని
యని రెండు రకములుగా ధ్వనిని విభజింతురు. నిజముగ జూచిన [క్రమమే యాగ పద్యముగా
భాసించును. లోకులు మా[తము వేరుగానున్నట్టు కమమునకు అది విరుద్ధముగా నున్నట్లు
భావింతురు.
ఇందు పూర్యముచూపిన యర్భమునే దృష్టైన్త నముగా జూపుచున్నాడు.
యథా -1- ఏవ = ఎట్టు, భావాత్‌ = భావపదార్గముకంచె, అన్యః = భిన్న మగు,
కశ్చిత్‌ = ఎవ్విధమగు, అభావః = అభావము, న + అవసీయతే = నిశ్స్చయింపబడదో.
భావపదార్థముకం టె అభావమనునది వేరుగా పదార్థము కానేరదు. ఈ యంశము
ఇంతకుముందు స్పష్టపరచబడి యున్నది, n84
అవతారిక ఈ పని క్రమముగా చేయబడినది అనియు, ఈ పని |క్రమమక్క_ర
లేకుండ ఒకేసారిగా చేయబడినది అనియు లోకుల వ్యవహారము కలదు. దానినిబట్టి క్రమము
కంట యౌగపద్యమనునది వేరుగా ఉన్నదని తేలుచున్నది అను |పశ్నకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
లో కాలస్యాస్యపరం కాలం నిర్షిశ _న్హ్వేవ లౌకికొః |
నచ నిర్చేశమా శ్రేణ వ్యతిరికో ౬నుగమ్యే 11 85
A. లౌకికాః = లోకమందలి (ప్రజలు, కాలస్య - ఆపి = కాలమునకు గూడ,. అపరమ్‌ =
మరియొక, కాలమ్‌ = కాలమును, నిర్దిశ న్తి ఏవ = చూప్పచునే యున్నారు.
అద్యతన కాలమని అందరు వ్యవహరింతురు. అద్య శబ్దమునకు ఈ రోజునందు
అని యర్థము. “అస్మిన్నహని' ఆసి వ్మిగహము. ఇదమ్‌ కబ్దముకంటె “ద్య తద్ధిత పత్య
యము. ఇదం శబ్రమునకు 'అన్‌* ఆ దేశము (పవర్తింపగా 'అద్భి అను రూపమేర్పడును.
అద్యభవః అను నర్థమున ఆద్యతనః అని శబ్బ్దమర్చడును. అద్య శబ బమున కర్గమగు కాలము
నకు మరియొక కాలమును జూపుచున్నారు.
B. నిర్దేశమాతేణ = చూపినంత మా|తముచే, వ్య తిరేకః = భేదము, నశాహి ఛా అను
గమ్యతే = నిర్భయింపబడదు కదా! పదార్థముల హీ తెలియనందున లౌకికులు వారి
వారి వ్యవహారమున కనుగుణముగా [పసంగింతురు. అంతమ్మాతాన పదార్థములకు లేనిభేదము
సిద్ధింపదు.
కనుక |కమముగా, అ|కమముగా అని లోకులు వ్యవహరించిన మా|తాన [క్రమము
కంటె వేరుగా యొగపద్యము సిద్ధింపనేరదు. 1851
నముద్దేశ ము 13 పదకొండము
13]
అర్రే [కియయు ఏకాకారముగా అర్థబోధకమగుచో నదియు శజాతికాగలదు*
కాబట్టి ఎల్లశ బ్లములు శాతివాచక ములు కాగలవు. nllu
అవలారత__.. అభిధావ్యాపారముచే శబ్దము నియతముగా చాతి బోధకముకా్శశలదను
చున్నాడు.
ట్లో! జాతొపదాగ్థెజాతి ర్వావి శేషో వాపి జౌతివత్‌,
శబ్దెరపిక్య తేయస్మాదత స్వే జొతివాచినః 11 12
వ
యస్మాత్‌ = ఎందువలన, జాతౌ + పదార్థ = జాతియ శ భ్రార్జము అను పక్షమున,
జాతిః +- వా = వాతికాసీ, విశేషక-+-వాజ వి
టోధింపబడెడి వ్యకి వి శషముగాని, జాతివత్‌ జా (పసిద్ధమగ జాతివలె, శబెః అపి
త
(త
శోబ్బములచే మా|తము, అ పెక్ష్యతే = బోధింపబడునదిగా అంగీక రింపబడుచున్న దో, అ
ఈకారణమువలన, తే = ఆఎల్ల శ బ్రములు, జాతివాచినః = జాతిబోధకములే.
అర్థములను శబ్దములు బోధించును. అందు అర్థ ములయొక్క_ అసాధారణమగు
రూపమున అవి బోధింపవు. అన్రేజాతులకుగల పరస్పరభేదమునుగూడ శబ్దములు చెప్పవు.
వ్యక్తులకు ఆభఖేదమును జూపి వానిని బోధవిషయములుగా అవి చేయును.
జాతియందు జాతియుండవచ్చును, లేకపోయిన లెక పోవచ్చును. కాని ఏకాకారమగు
జ్ఞానముకలిగినచో నదియే జాతియని యంగీకిరింపవలెను,
సంజ్ఞా శబ్దములబే బాల్యకౌ మారాద్యవస్థలు భాసింపకపోయినను, నియతముగా
క వ్యక్తి విశేషము భాసించుచున్నందున సంజ్ఞాశబ్రములుకూడ ఉాతిశబ్దములేగాగలవు!1 2॥
(ay
అవతారిక శాతివాదిమత మున ఎల్ట్లళ బ్రములు జాతివాచకములే. విశేషమేమనగా
కొన్ని శబ్దములు (పసిద్ధ ముగా జాతివాచకములు కొన్ని శబ్దములు ఉపచారమువలన జాతివాచక
ములు. ఇట్టంగీకరించుట, నామతముననేకాదు. మరియేమనగా ఎల్లళబ్దములు దవ్యవాచకములే
యనియంగీకరిం చెడి (దవ్యవాదిమతమున కూడ నికు, అనగా కొన్ని (పసిద్ధముగా [దవ్యబోధక
ములు, మరికొన్ని ఉపచారమువలన [దవ్యబోధకములు అను భావమును వ్యక్తపరచు
చున్నాడు.
శ్లో; (ద్రవ్యధర్మా పదార్థతు ద్ర వ్యేసర్వోఒర్హ ఉచ్యతే;
(దవ్యధర్మా_శయాద్‌ _ద్రవ్యమత।ః సర్యోఒర్హ ఇష్య కే।। 18
దవ్యే -పదార్జె + తు = (దవ్యమె పదార్థము అను మతమునగూడ, [(దవ్యధర్మా
(శయాత్‌ = [దవ్యముయొక్క_ ధర్మ ములకు ఆ|శయమగుటవలన. [దవ్యధర్మా = [దవ్యము
యొక్క_ధర్మము కలదియె, సర్వః + అరః = ఎలయరము, ఉచ్యతే = శబముచే చెప్పబడు
థె తోొథ ది యీ
చున్నది,
సముద్దేశము 169 పదకాండము
87]
అనతాొరిత. వెనుకటి ఆర్థమునే [కింద వివరించుచున్నాడు.
శో ఆధారం కల్పయన్‌ బుద్ధ్యా నాజఒభా వే వ్యవతిష్టతే |
అవసుష్వపి నో(శ్పేకా కస్యచి(త్సతిబధ్య తే i 86
A. (మనుష్యః) = మనుష్యుడు, బుద్ధ్యా = బుద్ధిచే, ఆఅభావే = అభావమునందు అనగా లేమి
యందు, ఆధారమ్‌ = ఆధారశ క్రిని, కల్పయన్‌ = కల్పించిన వాడై నను, నగా వ్యవతిష్టలతే =
ఉండు నట్టు చేయనేరడు.
సప్తమీ విభ క్తికి ఆధారమర్భము. భూతలేఘటః (నేలపై కడవ యున్నది) నేల
ఆధారము. కడవ ఆధేయము. స ప్రమికి ఆధారశ క్తి యర్థము. ఇట్టి ఆధారాధేయములు లోక
మున ఎన్నియో గలవు. ఒక వస్తువు మరియొక వస్తువు నిలిచియుండుట కుపయోగపడును.
దానినే ఆధారమందురు. వస్తువు కానట్టియు, ఎట్టి ౪ క్రియులేని అభావమును అనగా లేమిని
గూడ ఆధారముగా లోకులు చూపుచున్నారు. “శ తోరభావే సుఖమ్‌” (క|తువు యొక్క- లేమి
యందు సుఖము.” సుహృదభావే దుఃఖమ్‌” (స్నేహితుని లేమియందు దుఃఖము). సుఖదుఃఖము
లకు అభావము ఆధారమని లోకులు తలచినట్టు కానవచ్చుచున్న డి. అట్టు కాకున్న సప్తమీ
విభ క్తికి తావు కానరాదు. అవే “రాగాది క్రేశనాశాదుణ్బాహఃి' (రాగము మున్నగు శ్రాశముల
యొక్క నాశమువలన ఉత్సాహము కలుగును), అను రీతిని అభావమునకు హేతుత్వమును
గూడ లోకులు చూపుచున్నారు. ఇదియంతయు బుద్ధిచె కల్పింపబడినదియే. కడవను నేలపై
ఉంచేటట్లు అభావముపై సుథాదుల నుంచనేరరు కదా : కాబట్టి లెని యర్థములను కల్పించియే
లోకుల వ్యవహారము జరుగుచున్నదని చెప్పవలెను.
B. లేని యర్థములను మా|తము ఎట్టుపయోగింప గలడు ? ఎట్టు [పసంగింపగ లడు ? అను
(ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
అవస్తుషు - అపి = లేని పదార్థముల విషయమై గూడ, కస్యచిత్‌ = ఎవని
యొక్క, ఉత్పేకా = ఉహ అనగా కల్పించుట, న + | పతిబధ్యతే = నిరోధింపబడదు.
[పపంచక మున పదార్థములకు ఒక స్థానమునందుండుట కోవకాళము లేక పోవచ్చును.
ఐనను ఊహారూపమున ఆచట పదార్థములున్నట్టు భావింపవచ్చును. అట్టి భావనను ఎవరును
నిరోధింపలేరు. అది నిరోధింపబడదు. ఉదా: “అజ్జుల్యగె కరియూథళశతమా స్తే” (వేలి
చివర నూరు ఏనుగుల గుంపు ఉన్నది.) అది కార్యరూపమును ధరియింపవలెనన్న కుదరదు.
అట్టనుకొ నుటలో [ప్రమాదమెమియు లేదు. 186
అవతారిక జోకమున వస్తురూపముగా కానవచ్చెడి అర్థములను బోధించెడి
శబ్బములకువలె, అభావమును బోధించెడి శబ్బములకుగూడ అర్థములతో సంబంధము యుక్తమే
అనెడి [పకరణార్లమును ముగించుచున్నాడు.
®
శో॥ తస్మాచ్చ క్రి విభాగేన నిత్యస్సదసదాత్మకః ।
ఏకోఒర్థః శబ్ద్బవాచ్య తే బహురూపః (ప్రకాశతే 11 87
వాక్యపదియము 170 సంబంధ న ముదేళము
88
తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన అనగా భావముకందటె అభావమనునది వేరుగ తేనంటీన
ఏకః = ఏకరూపమే యగు నట్టి, కనుకనే నిత్యః = పరమార్థ నిత్యమగునట్టి, ఆర్థః = అర్థము
అనగా |బహ్ముము, శబ్దవాచ్యళ్వ = శోబ్బములచే బోధింపబడినపుడు, శక్తి విభాగేన = విభిన్నము
లగు శ ర్తి భేదముచే, సదసదాత్మకః = భావాభావ రూపముకలదై , బహురూపః = అనేకము
లగు రూపములుకలదై , అనగా క్రమము అక్రమము మున్నగు విచి|తములగు రూపములుకలదై
[పకాశలే = (వ్యవహారదళశయందు) భాసించుచున్నది.
నిర్గుణ బహ్మము మాయా సహకారమున త త్తచ్చ క్తి సమన్విత మై శబ్బములచే
బోధింపబడుచున్నది. ఆ స్టితిలో శబ్బవిశేషముచే బోధింపబడెడి ఆ [బ్రహ్మమే భావరూపమున
అభావరూపమున తెలియబడుచున్నది. కాబట్టి భావపదార్గములను బోధించెడి “ఘట, “పటి
మున్నగు శబ్దములకు ఆర్థములతో సంబంధమున్నట్టు, లేమిని చెప్పెడి అభావ, న, నిషేధ
మున్నగు శబ్దములకు గూడ వాని యర్థములతో సంబంధము నిత్యముగా కలుగవచ్చును. ॥87॥
అవతారిక కల్పనచే పదార్థములు లోకవ్యవహారమునకు ఉపయోగ పడుచున్న
వని చెప్పబడినది. ఆ కల్పన ఎట్టు? అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
A వ్యవహారళ్చ లోకన్య పదార్థిః పరికల్చితై 9 |
శాస్త్రే సదార్హః కార్యార్గం లౌకిక (ప్రవిభజ్యతే [| 88
కల్పితై 8౭ = కల్పింపబడిన అనగా నిజరూపమున లేకున్నను బుద్ధిచే నిరూపింపబడినట్టి,
పదార్థెః = పదార్థ ములచే అనగా భావము, అభావము, కార్యకారణ భావము, క్రమము, అక
మము మున్నగు వస్తువులచే లోకస్య = లోకముయొక్క, వ్యవహారః = వ్యవహారము అనగా
పరస్పరాభిపాయమును తెలిసికొనుట, ఇష్టమైన దానియందు |ప్రవర్తించుట, ఇష్టముకాని
దానియందు (ప్రవర్తింపకుండుట మున్నగు నిత్యయా త (పవర్తతే) = జరుగుచున్న ది.
లౌకికః = లోకమున |పసిద్ధముగానున్చ, పదార్థః = పదార్ధము అనగా (ద్రవ్యము,
గుణము, దిక్‌, (క్రియ, సాధనము, కాలము, పురుషము, సంఖ్య, ఉప్యగహము, లింగము
అనెడి పదార్థము, శాస్త్రే = వ్యాకిరణళాస్త్రమున, కార్యార్థమ్‌ = కార్యములు [పవర్హించుటకైై ,
(పవిభజ్యతే = విథజింపబడుచున్నది. అనగా అఖండ మగు వాక్యార్థమునుండి వేరుచేసి చూప
బడుచున్నది.
పాణినియము లోక సిద్ధములగు శబ్రములకే సంబంధించును, కాన లోక సిద్ధములగు
పదార్థ ములను గహించియే వ్యాకరణ సూ త్రార్థము నిర్ణయించి దాని మూలముగ కార్యములను
విధించి బ్బ సాధుత్యమును జూపవలెను.
వాక్యార్థమఖండము. అయినను దానినుండి లోక పతీతినిబట్టి కొన్ని పదార్థములను
కల్పనా మూలమున |గహించి [కియావాచకము ధాతువు, సత్త్యవాచకము నామము అను
రీతిని పదార్థక ల్పన చేయబడుచున్నది. 1881
నంవింధ నముద్లోళ యు యుగినినద్‌
భూ యో దవ్యసము దేశ ము-- 4
అనతారిక___ వ్యాకరణశాస్త్రమునందలి _ప[కియను నిర్య్వహించుటకై లోకసిద్ధము
లగు పదార్ధములు విభజింపబడుచున్న వని సంబంధ సముద్దశమున చరమ? ్లోకముచే జూప
బడినది,
దానిని పురస్కరించుకొని 10 విధములగు అపోద్ధార పదార్థములను జూపుట కై
రెండు శ్లోకములచే భూమికను రచియించుచున్నాడు.
థో, సంసరరూపొా త్సం భూతా9 సంవిదూపా దపోద్చుతాః 1
ఉం a (త
శాస్త్రే విభక్తా వాక్యార్థా (త్రకృతి (ప్రత్యయార్థవత్‌ | [
నిమి త్రభూతాః సాధుత్వే శాస్త్రాదను మితాత్మకాః |
'కేచిత్సదార్జా వక్ష నే సంకేపేణ యథాగమమ్‌ ॥ ని
సంసర్గరూపాత్‌ = సంసర్గమే స్వరూపముగా కలిగినట్టియు, స సంసర్గమనగా సంబంధము,
సంవిదూపాత్‌ = అపోద్ధారబుద్ధియే స్వరూపముగాగల, ఐ దాక్యార్థాత్‌ = వాక్యార్గమునుండి,
(పకృతి పత్యయార్థవత్‌ = (పకృత్యర్థములు (పత్యయార్థములవలె, సంభూతాః = సంభ
వించుచున్నట్టియు, అపోద్ధృతా:ః = బుద్ధిచె వేరుగా చేయబడినట్టియ, సాధుత్వే = శబ్దముల
సాధుత్వ విషయమై, నిమి"త్తభూతాః = నిమి త్రములుగా నున్నట్టియు, కనుకనే శాస్రే= శాస్త్ర
మున ఆనగా వ్యాకరణ శాస్త్రమున, విభకాః = విశేషముగా విషయరూపమున గహింపబడి
నట్టియు, శాస్త్రాత్‌ = వ్యాకరణ శాస్త్రమువలననే, అనుమితాత్మకాః = ఊహింపబడిన స్వరూ
పము కల, అనగా అనుమాన పమాణముచే లభించిన స్యరూపముకల, కేచిత్‌ = కొన్ని,
పదార్థాః = పదార్ధములు అనగా 1. |దవ్యము, 2. గుణము, లి. దిక్కు, 4. సాధనము,
ల్‌. క్రియ 6. కాలము, 7. సంఖ్య, ర. లింగము, 9. పురుషము, 10. ఉప్మగహము
అనెడి పది పదార్థములు, యథాగమమ్‌ = వ్యాకరణ శా స్ర్రమర్యాదను అతి[కమింపక, సంే
పేణ = సంక్షీ ప్తరూపమున, వక్ష్య న్తే = చెప్పబడబోవుచున్నవి, అనగా పై పది పదార్థములు
పది [పకరణములలో నిరూపింపబడుచున్న వని భావము.
వాక్యమఖండ ము, దానికి అవయవములు లేవు. ఇది పథమాంతము, ఇది ద్వితి
యాంతము, ఇది [కియాపదము అని వేరుచేసి చూపుట శక్యము కాదు. ఆర్ష వాక్యార్థము
కూడ అఖండమే. ఇది కర్త, ఇది కర్మ, ఇది [కియ అని విభజించుట కవకాశము లేదు.
* 1. ద్రవ్య, 2. గుణ, శి, దిక్‌, 4. సాధన, క్‌. (క్రియ, 6. కాల, 7. నంఖ్య 8. లింగ,
9. పురువ్క 10. ఉప్మగహ,. పచతి, పచతే అనుచోటునందు పరసై ృవదము వలన ఆత్మనే
పదమువలన గోచరించెడి ఆర్థవిశేషమునకు “ఉప్మగహాి అని పేరు, ఇది పాణినికి ముందున్న
వై యాకరణుల సంజ్ఞ,
నాకంప దీయము 172 భూయో|[దవ
త్ర
[1,2
కాని అఖండమగు వాక్యమును, అట్టి వార్యార్థమును, తెలిసికొనుట సాధ్యము
ల్‌
నందున వానినుండి పదములు పదార్థములు వేరుగా చూపబడుదున్న వి. ఆవి బుద్ధిచే కల్పి
తము లగుచునా వి. ఏనిద్వారా వాక్యార్థము జ్ఞాతము కాగలదు.
యు
dq
పై రీతిని పదార్థముల విభజనము సహేతుకము. ఏలయన- వాక్యార్థమనునది
సంసర్గరూపము, సంసర్గమనగా కలయిక. సంసర్గమనగానే అందు పదార్థములు సంసృష్టము
లని అనగా కలసియున్నవని తెల్లము. క కనకనే అవి సంభూతములు. అనగా వేరుచేసి చూపుట
కర్షృములై యున్నవి.
మరియు వాక్యార్థము అపోద్ధార బుద్ధియ రూపముగా కలది. కనుకనే దానినుండి
పె పదార్థములు అన్‌ హోద్ధతము లగుచున్న వి.
పై రీతిని పదార్థములను వేరుచేసి చూపుటకు (పయోజనమున్న ది- వ్యాక రణమున
గల సూ తములయొక్క_ అర్హమును తెలిసికొనుటకు ఈ కల్పితములగు పదార్థ ములు ఉప
యోగ పడుచున్నవి. సూ|తములలో “దవ్య, గుణ, కాల, పురుష, దిక్‌” మున్నగు పదములు
వాడబడియున్నవి. ఆ పదముల యర్థము తెలియనిచో సంపూర్ణ సూ త్రార్థము తెలియబడదు.
పై (పయోజనము నపెక్షించి పై పదార్థములు పృథక్కృతములై చూపబడుచున్న వి.
శబ్దముల సాధుత్యమును చూపుటలో పె యర్థ ములు నిమి త్రములు. వాని మూలము
నే “ఈ శబ్దము సాధువు", ఈ శబ్దము సాధువుకాదు. అని తెలియబడుచున్నది. కనుకనే
కాస్తమన నవి విభ క్తము లగుచున్న వి.
ఇచట రెండు వాదములు కలవు ; 1. పదము సత్యము, అదియే యర్గబోధకము.
(పకృతి (పత్యయములు, వాని యర్థ ములు కల్పితములు. అవి యసత్యములు. 5. వాక్యమే
సత్వము అదియె యర్థబోధకము. పద పదార్థములు కల్పితములు. అవి యసత్యములు.
పదము సత్యమనువారి మతమున (పకృతి (పత్యయార్థ ములు కల్సి తములగునట్లు,
వాక్యము సత్యమనువారి మతమున పదార్థములు కల్పితములు. ఈ యభి పాయముతో
“పకృతి పత్యయార్గ వత్‌" ఆని భరృృహరి పలికెను. వాక్యమే సత్యమను వాదమున
పకృతి [ప్రత్యయ కల్పనకు తావులేదు. అందుచే నది దృష్టాంతముగా జూపబడినది. సంశో
యము-- వ్యాకరణ సూతాలలో [దవ్య, గుణ, దిక్‌, మున్నగు పది పదార్థములేకాక, ఇంకను
మరికొన్ని పదార్ధ ములుకూడ [గహింపబడియున్నవి. ““తస్వ్యా౭పత్యమ్‌'' (4-1-92) (షష్ట్యం
తము కంచె ఆపత్యార్థమున “అణ్‌” పత్యయము (పవర్తించును., ఉపగోరపత్యమ్‌ = డిప
గవః) 'సా౭స్యదేవతా' (4-2-24) (పథ మాంతముకంచె అస్యదేవతా అను నర్భమున
'ఆణ్‌” (ప్రత్యయము (ప్రవర్తించును. ““ఇన్ద్రిః దేవతా ఆస్య = ఐన్ట్రమ్‌') మున్నగు రీతిని
అపత్యము, దేవత, పశువు మున్నగు చాల నర్థములు కలవు. వానిని గూడ చూపక [దవ్యము
మున్నగు పది పదార్థములనే అపోద్ధార పద్ధతిలో ఏల భర్తృహరి చూపెను ?
సముద్రేశ్రము 173 . పదకాండము
1, 2|
సమాధానము. అసత త్యమనగా సంతానము. ఇది ఎల్టరుల లకు తెలిసినదే. ఇందు
ఎవ్వరికి వ్మిపతిపత్తి లేద. పశు - దేవతాద్యర్లములు కూడ అట్టివే. ఇట్టైవి అన్నియు లోక
తీ ఢి వ రు .
(పసిద్ధముల, కి కినుక వాని స్వరూపమును [పత్యెకముగా చూపనవసరము అదు. [దవ్యాది
పదారము లటివి కావు. వాని సంరూపమును వె శేషిక తం తము అనగా కణాదమహద్ది
రచియించిన తర్మము వేరొక రీతిని నిర్ణయించియున్నది. ఆ నిర్ణయము ననుసరించిన,
దవ్యాది పదములతో గూడియున్న వ్యాకరణ సూతముల యర్థలక్ష్యముల సిద్ధికి ఉపయో
గింపదు, (పతికూలించును, కాబట్టి తార్కికు ఏలు చూపిన దవ్యాది పదా ర్థని నిర్భ్ణయమును విడనాడి,
వ్యాకరణసూతముల యర్థము, లక్ష్యసిద్ధికై తోడ్పడునట్టు వ్యాకరణకాస్ర మాత ప్రసిద్ధి
ననుసరించి [దవ్యము మున్నగు పది పదారములకు లక్షణము చెప్పవలసి యున్నది.
థి
MB
ఆ పదార్థ ములకు లక్షణములు పాణినికాత్యాయనపతంజలులు కంఠతః చెప్పి
యుండలేదు. మరియెమనగా, వారు చూపిన వ్యవహారములను గుర్తించి వాని మూలమున
దవ్యాదులకు లక్షణము చెప్పవలసియున్నది. అనుమాన (ప్ర
తెలిసికొని సూ|త్రార్థనిర్ణయము చేయవలెను. వై శేషికులు చెసిన ద్రవ్యాది పదార్థముల నిర్ణయ
19
పమాణముచే వానికి లక్షణములను
మును వ్యాకరణళాస్రమున నాదరింపరాదు. ఈ యభి[పాయమును '“శాస్రాదనుమి తాత్మకాః
అను కాదికాభాగ ము వ్యక్తపరచుచున్నది.
పాణిన్యాదుల హోకడలను ఆధారముగా గైకొని దవ్యాది పదార్ధముల నిర్ణయము
ఆయా పక రణములలో వ్యక్త కము కాగలదు.
వాజప్యాయన మతము ననుసరించి ఎల్ల శబ్బములకు జాతియే వాచ్యమగును అను
భావముతో జాతిస ముద్దేశము, వ్యాడిమతము ననుసరించి ఎల్ల శ బ్రములకు [(దవ్యమె వాచ్యమగు
నను భావముతో (చవ్యసముద్దేశము, శద్దార్థములకు గల సంబంధమును తెలుపుటకై సంబంధ
సముద్దేశము చూపబడినవి, కాగా అవి మూడు సముద్దళములు. [ద్రవ్యము మున్నగు పది
పదార్థములను నిరూపించునవి పది సముర్ధశములు, కాగా పదుమూడు సముద్దెళములు చూప
బడినవి. ఇవి వ్య స్తములగు అనగా (పత్యేక పదములుగా నుండువాని యర్థములను విచారించి
యున్నవి. సమస్త పదార్థములను విచారించుటకై చివరిదియగు వృత్తి సముద్దేశము చూప
బడినది. సంక లనచేయగా ఈ పదకాండ మున పదునాల్లు సముద్దేశ ములు భ రృహరిచే చూప
బడినవి. 11, 2n
వ్యాకరణ శాస్త్రమునందలి సూ[తముల యర్థము లక్ష్యముల సిద్ధికె ఉపయోగ
పడునట్టు నిర్ణయము కలుగుటకై పది విధములగు పదార్థములను శాస్త్రమర్యాద నతిక్రమింపక
చెప్పుచున్నానని 1, 2 క్లోకములచె (పతిజ్ఞ చేయబడినది. ఆ పదింటిలోను [దవ్యము గుణ
[కియా సంఖ్యాదుల కాధారము కనుక |పధానమగుచున్నదనెడి యాశయముతో ముందుగా
దవ్య పదార్థమునకు లక్షణము దెలుపుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 174 భూయో (ద్రవ్య
[3
శ్లో॥ వసూపలక్షణం యాత్ర సర్వనామ [పయుజ్యతే ।
య
(ద్రవ్యమిత్యుచ్యతే సో౬ర్టో, భేద్యత్వేన వివక్షితః 1 9
A. యత = ఏ యర్థమునందు, వస్తూపలక్షణమ్‌ = వస్తువునకు ఉపలక్షణముగా నున్న
అనగా గుర్తుగా ఉపయోగించెడి, సర్వనామ = సర్వనామ శబ్దము, (పయుజ్ఞ్యతే = (పయో
గింపబడు చున్నదో, సః = ఆ, అర్థః = అర్ధము, [(దవ్యమ్‌ + ఇతి = |దవ్యమని ఉచ్యతే =
చెప్పబడుచున్నది.
సర్వనామ శబ్దములు రండు విధములుగా కానవచ్చుచున్న వి వ 1. వస్తువు లన్ని
టిని తెలుపునవి. సర్వ, విశ్వ, తత్‌, యత్‌, ఇదమ్‌, మున్నగునవి. ఈ శబ్బములచె వస్తు
మ్మాతమును మనము చూపగలము. 2. కొన్ని వస్తు విశేషమును బోధింపగలవు. ఏక
(ఒకడు), అన్నతర మున్నగునవి. ఇద్దరి లో నొకడు అని అన్యతర శబ్దము నియమిత మగు
అర్థమునే చూపును, ఎల్ల వస్తువులు ఆ ళబ్దముచే టోధింపబడవు.
ఈ రెండు విధములగు సర్యనామములలోను వస్తుమా[తమును బోధించెడి ఇదమ్‌
(ఇది, ఏడు), తత్‌ (అది, వాడు) మున్నగు శభములబే బో ధింపబడెడి అర్థము [ద్రవ్యము
కాగలదు. ముందుగా ఒక అర్థమును బోధించి మరల దానినే పరామర్శించునపుడు ఆ యర్థ
మును దోధించెడి పదమునే వాడక దానికి బదులుగా “ఇదమ్‌, తత్‌ అని సర్యనామములను
(పయోగింతురు. అట్లుకాకున్నను నామవాచకమునకు ముందుగా సర్వనా మమును (ప్రయోగించి
“అయం ఘటిక (ఇది కడవ), “సః పటః'” (అది వస్త్రము) అను రితినీ వాడుకయు కలదు.
కాగా, సర్వన రామ పరామర్శయోగ్యమగు అర్థము దవ్యము అని [దవ్యలక్షణము
తేలినది. నిరు క్రకారుడు కూడ 'అత ఇతియత్‌ | పతీయతే తద్‌ [దవ్యమ్‌' అని |దవ్యలక్షణ
మును జెప్పెను. సర్వనామము వలన తెలియబడు నర్థము (దవ్యమని దాసి భావము. “ఆతళి
అనునది ఇదం శ బ ముయొక్క- రూపము.
వస్తువునందు గల విశేషధర్మము లన్నిటిని జూపి వానిని అనుసరించి వస్తువులకు
లక్షణము చెప్పనలవి కాదు, వస్తు సామాన్యమునకు (దవ్యత్వము లభించుటకై '“సర్యనామ
పరామర్శ యోగ్యం [దవ్యమ్‌' ', అని భర్తృహరి చూపియున్నాడు.
B. విశేషాకారమున (దవ్యమును గుర్తించుటక్తై మరియొక దవ్య లక్షణమును జూపు
చున్నాడు.
(యద్వా) కాక, భేద్యత్వేన = విశేష్యత్వ రూపమున, వివక్షితః = వివక్షితమగు,
అర్థః = అర్థము, _(దవ్యమ్‌ = [దవ్యమనబడును.
శబ్దమును పయోగింపగా అర్థము భాసించును. ఆ శబ్దముచే కాసించిన అర్థము
అలో ఏ యర్థము విశేష్యముగా నిశ్చితమగునో ఆ యర్థము [(దవ్యమనబడును.
సమువైళము 175 పదకొండము
3
ఈ యర్థము పిశేష్యమనసి నిశ్చయిఎచుటలో వక్తయొక్క ఇచ్చయె సిమి త్తము.
రోకముతో పస క్రి లెను. ఏ యర్థము విశష్యమని వక్త తలచునో ఆ యర్థము దవ్యమని
పించుకొనును. లోకవ్యవహారమున వ్యక్తి విశష్యమునియు దానియందున్న జాతి, గుణము,
క్రియ మున్నగునవి విశేషణములనియు నిర్ణయము కలదు. జాతి మున్నగువానినె విశేష్యము
లుగా వివక్షించిన నవియు |దవ్యములే, ఈ లక్షణము చొప్పున కాగలవు. వివక్షనుబట్టి వస్తు
మాత్రము |దవ్యము కాగలదు. ఈ యాశయముతోడనే “వివక్షితః” అని భర్తృహరి
పలికెను,
“సచతిి మున్నగు తిజంతముల వలన, |కియ విశష్యముగా భాసించుచున్నది.
కనుక అట్టి [క్రియ [దవ్యము కాగలదు. మొదటి లక్షణముచే గూడ 'కిం పచతి” అను రీతిని
సర్వనామ పరామర్శయోగ్యమగుటం జేసి [క్రియ [ద్రవ్యము కాగలదు.
ఈ రీతిగా తిజంతముచే బోధింపబడిన [కియ |దవ్యమనుటలో సూతకారుని అను
మతి కానవచ్చుచున్నది. *పాణిని ధాత్వర్థముతో సమానాధికరణమగు అనగా ఏకరూపమగు
“యుష్మద్‌' శబ్దము ఉపపదముగా నుండగా మధ్యమ పురుషము, అట్టి అస్మద్‌ శబ్దము
ఉపపదముగా నుండగా ఉత్తమ పురుషము (పవర్సించునని చెప్పెను. ఉదా : త్వం పచసి
(నీవు వండుచున్నావు), అహం పచామి (నేను వండుచున్నాను). ధాతువు యుష్మదస్మచ్చ్ధ
ములు ఒకే యర్థమును బోధింపవలయును. అపుడు పై రెండు పురుషములు (పవ్నర్రింప
గలవు. యుష్మదస్మచ్చబ్దములు [ద్రవ్యబోధకములని ఏల్లరులకు తెల్లమే. అట్టి వానికి ధాత్య
ర్ధృముతో సామానాధికరణ్యముండవలెను. ధాత్వర్థక్రియ పై లక్షణము చొప్పున |దవ్యము
కనుక పాణిని చూపిన పె వృవస ఉపపను మగుచున; ది. | కియ |దవముకానియెడల సామా
Cua లి థి AN oh & న్‌ లి
నాధికరణ్యము లేనందున మై నియమము కుదరదు.
ఇర్పె పాణినికాత్యాయన పతంజలులు (దవ్యమునందున్న గుణమును బోధించుటకై
“త్వ, తల్‌ ' అను భావ పత్యయములను *శవిధించియున్నారు. ఘట స్యభావః = ఘటత్యమ్‌
వి శష్యముగా వివక్షితమగు అర్థము దవ్యమను ఆశయము పాణిన్యాదు లకు కలదని దీనివలన
వ్య_క్రమగుచున్నది. కనుకనే, శుక్ల స్యభావః = శుక్చత్వమ్‌, అను రీతిని గుణవాచక ములుగా
లోక (పసిద్ధములగు శుకాది శబ్రములక ౦ టె చు (పత్యయములు [పవ ర్తించుచున్న వి ఆట్టు
కాకున్న (దవ్యవాచకములకంటె విధింపబడిన త్వ = తల పత్యయములు శుకాది శబముల
(3) ది
కంటె పవర్తించుట కవకాశము లేనందున సూతవా ర్తికభాష్యములు, అసంగతములే
యగును.
శ ““యుష్మద్యుపపదే సమానాధిక రణుస్థానిన్యపి మధ్యమః'”' (1-4-105) “అవదు త్తమ”
(1-4-107) “శేషేవపథమళి (1-4-108) అని పాణిని సూత్రములు,
Kk ce అ కాన _ wd
x తస్య భావ_స్ట్వత ల (5 1-119) పుష్టంతముకం ళు భా వార్గమున త్య, తల్‌, (పత్యయ
ములు కలుగునని నూ శార్థము, 'యన్య గుణస్వభా వాత్‌ (ద వ్య శబ్బనివేళ స్త దభిధానేత్యత లో
ఆని కా త్యాయనుని వాదర్హికము_
వాక్యపదీయము 176 భూయో ద్రవ్యసము దేశము
[3
పోకడలను బట్టి ఈ కారికచే చూపబడిన దవ్య లక్షణము ముని|తయమునకు
సమ్మతమేం నుసి తెలము. ఈ కారణముచే అనుమాన [పమాణమువలన [దవ్యమునకు లక్షణము
(ఉత)
ఊహింపబడుచున న్నది.
fey
గుణములకు ఆశయము (దవ్యము, |కియలకు ఆశయము ద్రవ్యము అని
తార్కికులు (ద్రవ్యలక్షణమును జూ'పెదరు. ఆ లక్షణమును [గ్రహించిన ధాత్వర్ల [కియ, శుక్ల
థి లు
ర
రము ములు కానందున పె వ్యాక రణ సూత పణాలిక సరిపడదు. కాబట్టి వారు
చూపిన [దవ్యలక్షణమును గహింపక ఈ కోకముచే చూపబడిన [దవ్యలక్షణమును
ఈ యంశమును గ ర్తింపవలెను- “వి పతిషిద్ధం చానధికరణవాచిి” అను
(2- 4.18) సూ తముచే ద్వంద్వసమాసమునకు వికల్పముగా ఎకవద్భావము విధింపబడు
చున్నది. ఉదా: శీతంచ ఉష్ణంచ = 1. శీతోన్టమ్‌, 2. శీతోష్టే, (చల్చతనము, వేడితనము),
ఆధిక రణమనగా (ద్రవ్యము, కాగా |దవ్యవాచకములకు పై కార్యము |పవర్తింపదు. ఉదా;
శీత్రోనే ఉదశే స్తః (చల్చతనము, వేడిమికల నీళ్ళు ఉన్న వి ఈ సూ[తమున మా(తము
తార్కికులు చెప్పిన [దవ వ్యలక్షణమునే [గహింపవలెను “వస్తూప లక్షణమ్‌” ఇతా $దిక మగు
పకృత కోకముచే చూపబడిన దవ్య మును గహింపరాదు. అట్టు కాకున్న [పతి వస్తువు ఈ
కోకముచే దవ్యమే యగుటంజేసి *“అనధికరణవాచి' అను నిషేధమునకు ఉదాహరణము
కావలసియున్నందున ఎఏకవద్భావ విధానమునకు ఉదాహరణమ లభింపనందున సూూతము
వ్యర్థ మె కావలెను,
లె
భూయో (దీవ్యునముద్దొళయు యుగినీనది
గుణ సముట్టెశము--క5
అవతారిక వ్యాకరణ ప్మక్రియ కనుగుణముగ | దవ్యమును నాల్గవ సముద్దేశ
మున నిరూపించి, ఇచట నిరూపింపదలచిన పవి పదార్థములలొ మొదటిదియగు వ్యాకరణ
శాస్రమున గల కొన్ని చిహ్నములచే ఊ హింపబడిన 'గుణి పదార్థమును నిరూపించుచున్నాడు.
లో సంసర్లిభెదకం యద్యత్స వ్యాపారం (ప్రతీయతే ।
త్ర
గుణత్వం పరత న్రత్యా స్య శాస్త్ర ఉదాహృతమ్‌ [1 ]
యత్‌ - యత్‌ = ఏదేది, సంసర్గి = సంబంధము కలిగినదై, అనగా ఆధారముతో వేరు
కాకుండ దానితో ఐక్యమును బొందినవై, భేదకమ్‌ = వేరుచేయుచున్నదై అనగా తనకు
ఆధారమగు వస్తువును ఇతర వస్తువుకంటె వేరుచేయుచున్నదై, సవ్యాపారమ్‌ = ఇతర
వ్యావృత్తి అనెడి వ్యాపారముతో గూడినపై, |ప్రతీయతే = తెలియబడుచున్నదో, తస్య =
దానికి, పరతస్త త్వాత్‌ = పవాభినమనెడి కారణమువ లన, గుణత్వమ్‌ = గుణత్వము అనగా
గుణమనెడి పేరు, శాస్త = వ్యాక రణ శాస్త్రముసెందు, ఉదాహృతమ్‌ = ఉదా హరింపబడినది.
వ్యాకరణశాస్రమున కొన్ని సూ|తములలో “గుణి అను పదము [పయోగింపబడి
యున్నది. అచట “గుణ” శబ్దముచే ఈ శ్లో కమువలన గుర్తింపబడిన గుణమునే (గహించి
సూత్రార్థము చెప్పవలెను. అట్టుకాకున్న వై శేషికులు చూపెడి రూపము, రసము మున్నగు
గుణములను |గహింపవలెను. ఆట్టితరి లక్ష్యముల సిద్ధిక్తె ఉపయోగించెడి సూ (త్రార్థము
లభింవనేరదు.
లోకమున పరాధీనమగు వస్తువునకు గుణమని వ్యవహారము కలదు. అట్టి లోకసిద్ద
మగు అర్థమును స్వీకరించి ఈ లక్షణము నిర్మింపబడినది. ఆశయమును కలిసియుండి, ఇది
ఇతరములకం టె వేరు అని యా శయమును గు ర్రింపచేయు పదార్థము గుణమనబడును,
ఉదా: ఘటమునందు నలుపు, తెలుపు మున్నగు రూపములు కలవు. అవి కడవను విడనాడి
యుండవు. పచ్చని కడవకంటె ఇవి భిన్నములు అను జ్ఞానమును కలిగించును. అట్టు చేయు
టయే వాని వ్యాపారము. ఇంతవరకు నై యాయికులకు మనకును సమానమే, ఘటమునందు
ఘటత్యమనెడి జాతి కలదని యెల్డరులు విశ్వసించినదె. అదియు పై యంశములు కలది
యగుటచే 'గుణి మనిపించుకొనును. అది ఘట వ్య క్రిని విడిచియుండదు. తనకు ఆశయ
మగు ఘటమును అశ్వాదులకంటె వేరు చేయును. తార్కికుల పద్ధతిలో ఇది గుణము కానేరదు.
* రూప, రన, గంధ, నృర్శ, సంఖ్య, పరిమాణ, పృథ_క్ష్వ్య, సంయోగ, విభాగ, పరత్వ,
అపెరత్వ, గురుత్వ, (ద్రవత్వ, "స్నెేవా, శబ్ద, బుద్ధి, సుఖ, దుఃఖ, ఇచ్చ, చేవ, (పయత్న, ధర్మ,
అధర్మ, సంస్కార అను రీతిని వారు 24 గుణముల నంగీకరింతురు,
[12]
వాకకసదీయము 178 గుణ
[1
వారు రూప రసాదులలో దీనిని పేర్కొనలేదు. అదియు గుణమనుటలో ముని తయమువారి
సమ్మతి కలచు.
మున త్వ, తల్‌ అను రు తద్ధితములు కలుగునని సూ[తార్థము. అచట భావ శబ్దార్థమును
కాత్యాయనుడు “యస్య గుణస్య భావాత్‌ |ద్రమ్యే శబ్బనివేశః'” అని వివరించెను.
ద్రవ్యమునందు ఏ గుణముండుటవ లన శబ్రము పవర్తించుచున్నదో, దానిని బోధించుటనై
త్వ, తల్‌ కలుగునని వా ర్తికార్థము. ఉదా : ఘటస్యభావః = ఘటత్వమ్‌, ఘటము [దవ్యము,
దానియందు ఘటత్యమనెడి 'ధర్మముండుటచే దానిని నిమితత్తముగా గైకొని ఘటశబ్దము
[పవృ త్తమగుటం జేసి ఆ ఘటత్వమే త్వ [పత్యయార్థ మగును. ఇచట గుణశబ్రముచే జాతిని
గహింపక తీరదు. ఇక్రై క్రయయు గుణము కాగలదు, ఉదా: పాచ కన్యభావః = పాచక
త
గమ్‌, పాక, కియ త 'పత్యయార్థము.
(టు
“తస్యభావ స్తత లౌ” (5-1-119) అను సూూతముచే షస్ట్యంతము కంటె భావార్థ
కాగా ముసల వ్యవహారము చే లభించిన గుణపదార్థ ము ఈ శ్ర ికమున చూపబడినది.
ఇ ట్రై “సమర్థః పదవిధిః'' (2-1-1) అను సూతమున సమానాధిక రణ శబ్దములు
అసమర్థము లగుటచే వానికి సమాసము సిద్ధింపకున్నది అను [ప్రసంగమున ఏరః పురుషః
మున్నగు చోటులందు '““ఏరత్వం గుణ, పురుషత్వం గుణ) అని మహాభాష్యకారుడు
పలికెను. ఇదియు _పకృతార్థమునకు సాధకము కాగలదు.
క్‌
కాగా సంసర్గి వేదకమ్‌్‌) అనుకారికచే గఏ ర్రింపబడిన గుణమును [గహించి పె
వ్యాకరణ కార్యములను సమరింపవలెను,
©
ఏ వస్తువును చూచినను ఈ ఖేకము (పకారము గుణము కాగలదు. కనుకనే
'యద్యత్‌' అని వీపృ చూపబడినది.
(౫
07
క
గ్ర
౧
జ
“కవ యార్‌ ౯s
వొతొ గుణవచనాత్‌ (4-1.44) వా, ఉతః, గుణవచనాత్‌ , అని పదచ్చేదము
గుణవచనమయి ఉకారాంతమగు ప్రాతిపదికము కంటె వికల్పముగా 'జీష్‌' [ప్రత్యయము
త్రీలింగమున (పవర్తి రించునని పూ; తార్థము. ఉదా; పటు ఈ = పట్వి, ప పటుః; మృదు--
ఈ వమృద్వీ, మృదుః; పటుత్వము, మృదుత్వముకల ఆడుది. ఈ [పత్యయము (పాతిపదికము
కంటె [ప్రవర్తించును. ఆ [పాతిపదికము గుణము ఆ|పధానముగా గల [దవ్యమును బి జోధింప
వలను. ఆట్టితరి స సంసర్లి భి భదకమ్‌' అను గుణమును ఇచట గహింపరాదు. అట్టు కాకున్న
“ఆఖు” (ఎలుక) మున్నగు జాతిశబముల కంటెను ఈ [పత్వయము పవర్తి రించెడిని. అందుచే
ద లి
ఇచట గుణపచనమనునది దిశి శిష్టమగు సంజ్ఞా శబ్రమని భాష్యకా రుడు నిర్ణయించెను
| జాతి
వాక్యపదీయము న జా
దవ్యమ మునకు ధర్మముః -క&ది, అది అను స ్యృనామములచే పరామర్శింప
బడుట, పరినిష్పన్నత అనగా పరిపూర్ణత, స్వాతంత్యమ 5
మున్న ఏనవి. ఈధర్మములు కలిగియుండుట వలన ఎల ల్రయర్ధ 3 ము (ద్రవ్యమెకానగును.
అతః = ఈకారణమువలన, సర్వః అర్థః = ఎల్లయర్లము, [(దవ్యమ్‌ = (దవ్య
థ్‌ ద థి
మనియే, ఇష్యతే = [దవ్యవాదిచే అంగీకరింపబడుచు చున్న ది.
దవ్యవాదిమతమున ఆఖ్యాతార్హ ముకూ డ [దవ్యమే కాగలదు. ఈయరము 4ఉవ
థె లి థె
వ స్పష్టముకాగలదు. 111591
af
అలీ సల
సముద్రళి 3 ము
అవతారిక శోబ్రముయొక- వ్యాపారమునుబట్టి చూడగా జాతి ఎల్ల శబ్దములకు
వాచ్యముకాగలదని 3 చూపి పియున్నాడు.
ఇపుడు వై శేషిక ల మార్గమును దృష్టి కోనుంచుకొనిన; ను జాతి సార్య|తికము,
అదియే ఎల్లళ బములకు వాచ్యము. అన్నివ్యక్తులయందు "సమానమగు ధర్మములు కానవచ్చు
క్రి
టి
చున్నవి. కనుకనే జాతికి వై శేషికులు కూడ సామాన్యము అనియే నామకరణము చేసి
తో; అను(పవృత్తి ధర్మోవా జాతిస్స్యాత్సర్వజాతిషు।
వ్యావృ త్తి ధర్మసామాన్యం విశేషే జాతిరిష్యతే।। 14
A. అను పవృత్తిధర్మః వా ఎల్బవ్యక్తులయందు ఏకాకారమగు అనగా ఒకేరూపమున
నున్న ధర్మమైన, సర్వజాతిషు = ఎల్రజాతులయందు, జాతిః = జాతికాగలదు అనగా జాతి
వలన కలిగెడి కార్యము కలుగగలదు.
యొక స్వభావమేమనగా--తనకు ఆ| శయ ములగు ఎల్లవ్యక్తులయందు
అనువ రి ంచుటయే. అనగా ఎల్పగోవ్యక్తులయందు గోత్వమను ధర్మముండుటయే. మరియు
తనకు అనురూపమగు జ్ఞానమును కలిగించుటయు జాతియొక్క స్వభావము. దానిని బట్టియే,
(ద్రవ్యము ఆరూపముతో భాసించు చున్నది. మరియు తనకు తనుగుణమగుళబ్దముబే దోధింప
బడుటయు జాతియొక్క స్వభావము. మరియు (పతివ్యక్తియందు సర్వాత్మనా అనగా
సంపూర్ణముగా సమాప్తినిజెంది యుండుటయు జాతియొక్క_ స్వభావము. ఇవి యన్నియు
జాతిస్వభావములుగా లోక సిద్ధములై యున్నవి.కాని ఇవియన్నియు జాతులుగా పరిగణింపబడవు.
గోత్వము, ఘటత్యము, 'పటత్వము మున్న గునవే జాతులుగా లెక్కింపబడుచున్న వి. అర్హినను
పైఎల్టధర్మములు జాతినిబోలి ఎల్పజాతులను వ్యాపించియున్నవి. కనుక ఇవియు జాతులుగా
అనగా అపధానములగు జాతులుగా పరిగణింపబడును. జాతితో సామ్యమువీనికికలదు గావున
నివియు సామాన్యములుకాగలవు. శాతియందుమరియొక' జాతిని అంగీకరించుటలో అనవస్థా
దోషము బాధకము కాగలదు. కాని సాధారణ ధర్మరూపమగుజాతి, జాతీయందుండుట లో
దోషములేదు.
సము దేశము 179 పదకాండము
క్షే]
జాతి, సంజ జ్జ: అవ్యయ, కృదంత, తద్ధితాంత, సమస్త, సర్వనామ, సంఖ్య వీని
కంటె ఇతరమగు పాతిపదికము సణవచనము. ఇది *“భాష్యకారుడు చేసిన సం
ఊఉ క్రవాన్‌ (గు ణ మ్మ పధానముగాగల (ద్రవ్యమును బోధించునది) “సణవచనః' అను వ్యుత్వ
నా, శయింపవలెను.
“సంఖ్యాయా గుణన్య నిమానే మయట్‌”' (ర్‌- 2.47) అను పాణిని సూత్రమున
గుణశబ్దము సమభాగము ఆను నర్థము కలది. ఈ ఖోకముచే చెప్పబడిన గుణము కాదు. “ణల
వచని సంజ్ఞయు కాదు. కొనుటకు సాధనమగు వస్తువు కొనబడెడి వసువు సమభాగముగా
నున్నపుడు సంఖ్యావాచకమగు శబ్రముకంటె “మయట్‌ | తద్ధిత ము [పవ ర్తించునని సూతా
రము, ఉదా : ద్విమయమ్‌ ఉదశ్విత్‌ యవానామ్‌, (రెండు డొక్కు.ల యవధాన్యములకు
రెండు డొక్కుల మజ్జిగ) ఉదకేన. శ్వయతి (సీటిచె వృద్ధిజెందునది) అను వ్యుత్పత్తిచె
ఉదక్విత్‌ అ ఆనగా మజ్జిగ.
సుణవచద నేభ్యోమతుపో లుక్‌” (గ=2 94) అను వు వార్హికమున శుక్ట్ల, నీల మున్నగు
రూపవిశష బోధకములు గుణవచన శబ్దముచే (గహ హింపబడుచున్న వి, శుక్తమ్‌ అస్యా స్తీ జ
(దీనికి శుక్తరూపమ మున్నది ది) ఆ నర్థ మున “మతుప్‌' క. యము (పవరి రించి శుక్ర వత్‌ ఆని
యుండగా చె వార్రికముచే ముతుప్‌ ' నకు లోపము గును, శుకం వస్రమ్‌.
లు
“తృతీయా తత్క్బృశార్జేన గుణవచనేని” (2-1-80) “్కపకారే గుణవచనసర్రో
(8-1-12) “పూరణగుణ” (2-2-11) “*ఈషద్గుణవచనేన” (2- ల) “అజాదీగుణ వచనా
దేవ” (5-8-558) ఈ సూతా ర్తిక కములలో గూడ “సంసర్గి భేదకమ్‌” ను శ్లోకమున చెప్ప
బడిన గుణమును [గప్‌ ాంపరాదు. తార్కా కులు చూపి. న గణములను లోక వ యిగ సిద్ధము ఏ గుణము
లను [(గహించి సూ|త్రార్థ సమన్వయము చేయవలెను. nln
అవతారిక _ వస్తువులలో నొకదానికంచె మరియొకదానికి ఉత్క-ర్షను వివక్షిం
పగా తర, తమ |పత్యయములు వ్యాకరణమున విధెంపబడి నవి. నుక్ష తరం వస్రమ్‌ (ఈ
రెంటిలో ఈ వస్త్రము ఎక్కువ తెల్పసిది) _(దవ్యమునకు స్వతః ఉత ర్జాపకర్షలు ఉండవు.
అది నిజరూపమున ఏకరూపముగానే యుండును. అందుచే ఆ దవ్యమునందుగల తెలుపు
మున్నగు గుణముల ఉత్క-ర్షాపకర్షలను బట్టి [దవ్యమునకు ఉత్క-ర్షాపకర్షలు కలుగును.
అనగా గుణమునందున్న వానిని [దవ్యమునం దారోపించిన, వాని మూలమున" (ద్రవ్యమునందు
ఉత్కర్దాపకర్ష ములు భాసించును ఆని 1మహాభావ్యకారుడు ని నిర్ణయించెను,
% ద్ర యర్థము “ఆకడారా చదేకా సంజ్ఞా” (1-4-1) అను నూతమునకు సంబంధిం చిన
భాష్యమున కలదు. ఇది మొదలు ద్వితీయాంత భాగము నగల నంజ్ఞలలో ఒకదానికి ఒకే సంజ్ఞ
కలుగునని సూ తార్ధము.
థ్‌
+ “అతిశాయనే తమ విష్ట నా (5-3-55) (న్యూనికరణ రూపమగు ఆతిశాయనమున
నై వ దెతవ వ్‌ మాతిప ౧మ్‌ు, న క ప
తమపఐ, ఇష్షన్‌ తద్ధిత ఎలు కలుగును.) | తిపది కార్గో వె(దవ్యము; నచ (దవ్యన్య సం
కే నః, ఏవం తర్శిగుణః (వాతిపదకార్థః, యనా స్త్రి ్యపకర్ష 8 త్యత్చకర్షీ భవిష్యతి” అ
వాక్యపదీయము 180 గుణ
[2
కాని |ద్రవ్యమునకు ఉత్క-ర్షాపకర్షములు స్వాభావికములు కావనియు, అవి గుణము
నకే కలుగుననియు ఎట్టు తెలియనగును ? అవి [దవ్యమునకు ఏల యుండరాదు ? అను
(ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో _దవ్యస్యా౭ వ్యపదే శ్యస్య య ఉపాదీయతే గుణః |
భేదకో వ్యపదేశాయ, త త్పకర్లోఒభిదీయతే [1 2
అవ్యప దేశ్యస్య = వ్యవహరించుటకు అర్హ ముకాని అనగా శబ్దముచే చెప్పుటకు సాధ్యముకాని,
[దవ్యస్య = |దవ్యమునకు, వ్యపదేశాయ = వ్యవహారము కొరకు, భేదకః = భేదమును కలి
గించెడి, అనగా ఇతర వస్తువుకం టె వెరుపరచెడి, యః = ఏ, గుణః = గుణము అనగా జాతి,
తెలుపు, నలుపు మున్నగు గుణము; వంట, చదువు మున్నగు క్రియ; దెవద త్ర మున్నగు సంజ్ఞ
అనెడి గుణము, ఉపాదీయతే = స్వీకరింపబడు చున్నదో అనగా శోబ్బముచే బోధింపబడు
చున్నదో, త త్రకర్షః = ఆ గుణముయొక్క- ఉత్కర్షము, అభిధీయళే = చెప్పబడుచున్నది.
అనగా తర - తమ = ఇష్టన్‌, ఈయసున్‌ _పత్యయములచే బోధింపబడుచున్నది.
జాతి, గుణము, |క్రియ మున్నగు ఉపాధులను వేరుచేసి వాని సంబంధములేక శుద్ధ
దవ్యము నిరూపించుట సాధ్యము కాదు. నిరుపాధిక మగు [దవ్యము శుద్ద [బబహ్మరూపమే.
అట్టి [దవ్యమునందు ఉత్క_ర్షాపకర్షలు సంభవింపవు అట్టి [ద్రవ్యము శబ్రవాచ్యము కానేరదు.
లోకవ్యవహారమునకు తగదు. ఆ [ద్రవ్యము శబ్లవాచ్యము కావలెనన్న చో జాత్యాదికమగు గుణ
ములతో కలసియున్న దే కావలెను. |దవ్యమునందు ఉత్కు- ర్లాపక ర్షములు కలుగవు అనుటలో
“ అవ్యపదేశ్యస్య” అను విశేషణము హెతురూపముగా చూపబడినది.
అందుచే గుణములయందున్న ఉత్కర్షాపకర్షలను పురస్కరించుకొని తరతమ
(పత్యయములు [పవర్తించును. అందును [ద్రవ్యము నందు పెక్కు. గుణములున్నను ఏ గుణము
శబ్దముచే గహింపబడునో, ఆ గుణమునుబట్టి (పకర్షము చూపవలెను,
ఇచట గుణపదము “సంసర్గి భేదకమ్‌' అనుకారికచే గుర్తింపబడిన గుణమునే
బోధించును. 12
అవతారిక దవ్యమునకు స్వతః ఉత్కార్జాపకర్షలు సంభవింపవు. అందుచే
దానియందున్న తెలుపు మున్నగు గుణముల ఉత్కర్షాపకర్షలను చూచి వాని ద్వారా [ద్రవ్యము
నకు ఉత్కర్షాపకర్షలు కలుగునని రెండవ కోకమున జూపబడినది, శుక్షము మున్నగు గుణము
లనే పధానములుగా వివక్షించిన నవియ |దవ్యములే యగును. అట్టితరి శుక్టాది శబ్దములకం టె
'తరప్‌' మున్నగు ఆతిశాయనిక |పత్యయములు (పవ ర్రింపనేరవు. లోకమున మా|తము
'వక్షతరం రూపమ్‌ (ఈ తెలుపు ఉత్కృష్టమైనది) అను రీతిని (ప్రయోగములు కొనవచ్చు
చున్నవి. వానిని ఎట్టు సమర్థింప వలెను ? అను |పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
సము ధైళము 181 పదకాండము
3]
శో॥ సర్వనై వ (ప్రధానస్య న వినా భేదహేతునా ।
ప్రకర్ష విద్యతే, నాఒపి శబ్బస్యోపై తి వాచ్యతామ్‌ ॥ 8
(పధానస్య = [పధానమగు, సర్వస్య -- ఏవ = ఎల్డ వస్తువునకు, భేదహెతునా + వినా =
ఖెదమునకు కారణమగు గుణాదికము లేనిది, ఉత్భ-ర్లః = ఉత్క-ర్లము, న + విద్యతే =
అ య్కి
ఉండనేరదు.
అరి, శబ్దస్య = శబ్రమునకు అనగా శుక్ట, నీల మున్నగు శబ్దమునకు, వాచ్యతామ్‌--
అపి = వాచ్యత్యమును గూడ, నగా ఊపెతి = హొందనేరదు., దవ్యము నిజరూపమున శబ్ద
ముచే బోధింపబడదు అని భావము.
పటము మున్నగువానియందున్న తెలుపు మున్నగు గుణము |పధానముగా వివక్షిత
మగుచో నదియ |దవ్యమే యగును. 'భేద్యత్యేన వివక్షితః” (విశేష్యమున అనగా విశేష్య
ముగా వివక్షింపబడినది) అనికదా (దవ్యలక్ష ణము చూపబడినది. అట్టితరి శుక్ణరూపమున గల
భాసురత్యము మున్నగు గుణములను వివక్షించి వాని ఉత్క_ర్దాపకర్షలను పురస్కరించుకొని,
“శుక్టుతరం రూపమ్‌ మున్నగు |పయోగములను సమర్థింపవలెను.
ఓక వేళ భాసురత్యమును గూడ |పధానముగా వివక్షించిన నదియు [దవ్యమే
యగునని భావించిన, అట్టితరి దానియందున్న స్వచ్చత మున్నగు గుణములను [గహించి
వానిని జోధించెడి శబములకంటె తరబాదులను [పవ ర్రింపజేయవలెను.
ఇట్లు ఎంతవరకు మనము ఎల్ఫ వస్తువులను (ప్రధానముగా భావించెద మో, అంత
వరకు దానియందు విజాతీయమగు ధర్మములు లభించును. కనుకనే కారికలో 'నర్వమ్యైవ'
అని సామాన్యముగా జూపబడినది. ఈ యర్థము మొదటి కాండమున (|బహ్మకాండము)
*64 వ కోక మున వివరింపబడియున్న ది. nd
అనతా రిక “శుక్షతరం రూపమ్‌” (ఈ శుక్తరూపము మిక్కిలి ఉత్కృష్టము)
మున్నగు [ప్రయోగములు భాసురత్వాది గుణములనుబట్టి సమర్థించుట యుక్తము కాదు. శబ
ముచే బోధింపబడిన గుణముల తారత మ్యమును బట్టియే తరబాదులు (ప్రవర్తి రించును,. పె
[పయోగములలో భాసురత్వాధికము శబ్దముచే వోధింపబడలేదు. అట్లు కాకున్న ఎన్నియో
ధర్మములు [దవ్యమునందుండుట చే వానిలో నేధర్మముబట్టి తరతమ (పత్యయములు (ప్రవ
ర్రించునో నియమము లభింపదు అను [పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో విద్యమానాః (ప్రధానేషు న సర్వే భదహేతవః,
విశేష శ బెరుచ్య నే వ్యావృతా రాభీధాయిభికః ॥ 4
చ లా ఏ
* ఉగుణః (ప్రకర్ష హేతుర్యః స్వాత చే) ్యిణోవదిళ్యశే, తస్యా (శ్రిత గుణాచేవ (పకృష్టత్వం
[(పతీయ తౌ 1.64,
వాఠక్యపదీయము 182 గుణ
[4
ల ఇల వ | న
వ్యావృతార్థా వీధాయిఖిః = ఇతరమగు వసువునుండి వేరుచే సెడి అర్థములను టోధించెడి, విశేష
(శ —_ pe
॥ 3 < కరక -
శబ్దెః = విశేష శబములచే అనగా ఘటః, నీలః మున్నగు గబ్దములచె, | పధానమ = (పథాన
a (౯
ములుగా వివకితములగు ఘటము, శుక్టము, భాసురము మున్నగు ఆర్థములయందు, విద్య
మానా? = న్నటజ్టియు, భేద హతవః = ఇతర వస్తువును వేరుచేయుటకు కారణములగు,
సర్వ = ఎల్ల ధర్మములు, నగ ఉచ్యన్తె = చెప్పబడవు. వస్తువులయందున్న ఘటత్వము
నలుపు, పెద్దత నము మున్నగు ధర్మములు ఒకే శబముచే బోధింపబడవని భావము.
ఘటమునందు ఘటత్వము [దవ్యత్వము మున్నగు జాతి, నలుపు తెలుపు మున్నగు
గుణము, చలనము మున్నగు కియ, అల్పత్వము మున్నగు పరిమాణము, ఏకత్వము మున్నగు
సంఖ, క రృత్యము మున్నగు కారకము, ఇంకను ఇట్టి విశేషము లన్నియో కలవు. అవియే
ఘటవ్య క్రిని ఇతర వస్తువులనుండి వేరుచేయుచున్నవి. అన్ని విశేషములతో గూడియున్నట్టు
ఘటమును బోధింపతలచిన అన్ని శబ్రములను ఉప యోగింపవలెను, అట్టి ఘటమును ఒకే
శబ్దము వోధింపజాలదు.
ఇ ర్త “శుక అను శబ్రముచే తెలుపు అను అర్థము బోధింపబడుచున్నది. కాని
దానియందు గుణత్యము శుక్టత్వము మున్నగు జాతి, ఏకత్వము మున్నగు సంఖ్య, భాసురత్యము
నిర్మలత్వము మున్నగు ఎన్నియో విశేషములు కలవు. కాని వా నన్నిటిని శుక శబ్దము
బోధింపజాలదు. వానిని జోధింపదలచిన పెక్కు శబ్రములను పయోగింపవలెను, కనుకనే
అవి విశేష శబ్దములుగా [గహింపబడుచున్న వి. అట్టుకాక ఎల్ల విశేషములతో గూడిన ఘటాదు
లను ఒకే శబ్దము జోధించిన, నది సామాన్య శబ్లమే యగును కాని లోకమున నట్టు కానరాదు.
కాబట్టి ఏ విశేషమును బోధింపదలశెనో, ఆ విశేషమును ఆ శబ్దముచేతనే చూప
వలెను, అట్టి శబ్రముచే లభించిన గుణములే దవ్యమునందు ఉత్క-ర్షమును జూపగలవు.
సక్షతరం రూపమ్‌ మున్నగు |పయోగములలో గూడ భాసురత్వాది విశేష గుణ
రు
ములు గూడ శుక్ష శబ్బ్దవాచ్యములే యగును. అట్టుకాక పె నియమమును ఆనుసదించి భాసు
రత్వాదులు శుక్త శబ్ద వాచ్యములే కానిచో భేదక ధర్మము లేనందున నచట తరబాదులు [పవ
ర్రింపక పోయెడివి.
కాబట్టి పామాణికమగు పయోగము యొక్క బలముచే నిచట మాాతము విశేష
ధర్మములు కూడ శుక్టాది శబ్బవాచకములనుటయే లెస్స. TUT
అవుతాగిక_ |దవ్యము నిజరూపమున శ బవాచ్యము కానేరదు. మరియు దాని
యందు ఉత్క ర్షాపకర్షములు స్వతః సంభవింపవు. ఆందుచే దానియందున్న గుణములను
[(గహించి వానిద్వారా దానికి శ బవాచ్యత్వము, ఉత్క_ర్షాపకర్ష వ్యవహారము నిర్వహింపవలెనని
ఇంతవరకు చూపబడినది.
కాసి గుణముల సాహాయ్యము [ద్రవ్యమునకు కబ్బవాచ్యత్వమును పొందుపరచుట కై
సమః: ధ్రేశము 183 పదకాండము
6]
ఉపయోగపడుచున్నడది. ఆంతమా।తముచే గుణముల సాహా పము అనగా వాని బలము ఉప
యోగింపబడి క్షీణించినందున, నురల గుణములు [దవ్య || పకర్షకు గూడ ఎట్టు సహకరింప
గలవు? అనగా గుణములు |దవ్యమునకు రెండు విధములగు పకా రములను ఎట్టు చెయ
గలవు? [దవ్యము శబ్దముచే టోధింపబడుటకై గుణములు సహక రించినందున నవియే మరల
_పకర్షకు కారణము లెట్లు కాగలవు? అను [ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో వస్తూపలక్షణే తత విశేషో వ్యాపృతోయది
(సకర్షా నియమాభా వాక్స్యాద విజ్హాత హెతుకః i స్ట్‌
తత = ఆ స్థలములలో అనగా 'శుక్చ్టతరః పటః'*, శుక్షతరం రూపమ్‌” మున్నగు ప్రయోగము
లలో, విశేషం = = విశషము అనగా శుక్ష “రూపము భాసురత్వము మున్నగు విశేషము, వస్తూప
లక్షణే = [దవ్యమా|తమును శబ్దముచే 'బోధించుటయందే, వ్యాపృతః + యది = వ్యాపారము
కలది యగుచో, అనగా అంతమ్మాతమున గుణము చరితార్థమై _పకర్షాధాయకము కూడ
కాకున్న, నియమాభావాత్‌ = నియమము లేనందున, (ప్రకర్షః = ఉత్క-ర్షము, అవిజ్ఞాత
హేతుకః = తెలియబడని పాతువు కలదై, స్యాత్‌ = కావచ్చును, ఏ గుణమునుబట్టి ఈ ప్రక
రము కలుగుగున్నదో తెలియక పోయెడిని.
శుక్షాది గుణసంబంధము లెనిది పటము మున్నగు [ద్రవ్యము శబవాచ్యము కానేరదు.
శోబ్దముచే బోధింపబడుట'కై గుణములు దవ్యములతో సంబద్ధములగుచున్న వి. అంత మాతాన
అవి ఉపయోగపడుటలే చరితార్థమ.లు కావచ్చును. కాని వాని యపయోగము అంతమ్మాతమే
అని భావింపరాదు. అలైన ఉతర్జాపక ర్లములు నిర్హేతుకములే కావలెను. అట్లు లోకానుభవము
లేదు. కాబట్టి గుణములు (ద్రవ్యము శబ్దవాచ్యమగుటయందు తోడ్పడుచు ఆ |దవ్యమునందు
ఇతర వస్తువుకంటె ఉత్క-ర్షాపక ర్షములకు కారణములు కూడ కాగలవు, 15
అవతారిక. 'నికృష్ణ తరః” (చాల నీచుడు), (పకృష్ణతరః (మిక్కిలి (ప్రకర్ష
కలవాడు) అను |పయోగములు కానవచ్చుచున్న వి. కాని నికృష్టునియందు ఉత్క-ర్ష మెట్లు ?
(పకర్షకల వానికి ఇంకను (ప్రకర్ష ఎట్లు 2 అట్టితరి ఆతిశాయనిక [ప్రత్యయము లెట్టు
(పవర్తింప గలవు? అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో సర్వం చ సర్వతో ఒవశ్యం నియమేన (పకృష్యతే |
సంసర్షిణా నిమి తేన నికృషేనాధికేన వా ॥ ్ర
a) చ టు
నికృషేన = తక్కువ యగునట్టి, వా జు కాక, అధికేన = అధికమగునట్టి, _సంసర్లిణా =
సంబంధించియున్న, నిమి త్తేన = నిమి త్తముచే, సర్వం చ= ఎల్ల వస్తువు, సర్వతః =
ఎల్లి వస్తువులను బట్టి, నియమేన = నియతముగా, పకృష్యతే = (కర్షక లదిగా (గ్రహింప
బడుచున్నది.
(పతి వస్తువు సజాతీయ వస్తువునుబట్టి న్యూనాధిక భావమును బొందును. న్యూన
వాక్యపదీయము 184 గుణ
[7
త్యముననే మిక్కి-లి న్యూనమగుచో నదియు తర సాది పత యములను బొందును. దానికంటె
తక్కువగానున్నది. లేదని యర్థము భాసించును. సీచులు ఒక తెగకు చెందనూరుందురు.
వారిలో గూడ ఉచ్చ సిచభావము తప్పక యుండును. ఒకె విధమగు నీచత్యను ఎల్లరియందు
ఉండదు. ఆ స్థితిలో నూటికి ఆరువదిపాళ్ళు మంచి గుణములు కలవాడొకడు, ఏబది పాళ్ళు
మంచి గుణము కలవాడు మరియొకడు అను రీతిని భేదము వారిలో నుండును. ఆ సంఘ
మున నూటికి నూరుపాళ్ళు చెడుగుణములు కలవాడు 'నిక్యష్ణ తరః' అను పదముచే వాడ
బడును. నీచభావమున వానికంటె సీచుడు మరియొకండు లేడను భావము భాసించును. ఈ
పద్ధతిలో నీచత్వమున ఆధిక్యముండుటచే. నచట నట్టి ఉత్క-ర్షమును [గ్రహించి తరతమ
పత్యయములు (పవ ర్రింప గలవు,
ఆమే ఉ తములు ఒక తరగతికి చెందియుందురు. వారిలో నూటికి పదిపాళ్ళు చెడు
గుణములు కలవాడా కడు, ఆయిదుపాళ్ళు చెడుగుణములు కలవాడు మరియొకడు, అను రీతిని
తముగా నుండును. నూటికి నూరుపాళ్ళు మంచిగుణములు కలవాడు సర్యో
ఇప్రే ఏమియులేదను నర్జమును బోధించునపుడు “నీ శబ్దముకంటె తరబాదులు
(ప్రవ ర్రించును. ' గతరామ్‌'. “ని శ బ్రమునకు అభానమర్థము. అభావమగగా లేమి. ఆ లేమిలో
గూడ ఏమియులేదనెడి 1 స్థి€ తిని పై శబ్దము సూచించు లెమిలో పరమావధి ఉత్క_ర్షముగా
థావింపగా తరబాదులు పవ ర్తించును. 11611
అలన
అవశారిత-- గోతరా (ఈ రెండు గోవులలో ఈ గన ఉత్కృష్టమైనది)
'అశ్వత రః "(ఈ రెంటిలో ఈ యశ్వము తతర ఎష్టమైనది) అను [పయోగములు కానవచ్చు
చున్నవి. ఇచట ఉత్కర్షమునకు కారణమగు గుణము ఏదియు గబువార్యమై లేదు. గోత్వము,
అశ్వత్వము ఆను జాతులు మాతము భాసించుచున్నవి. అవి ఎెల్టీ వ్యక్తులకు సమానములే
కాన, [పకర్ష హేతువులు కానేరవు. కాగా పై |పయోగముల కుపప త్రి యెట్టు? అను (ప్రశ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
గా
A నాపేక కే నిమిత్తం చ (ప్రకర్ష వ్యాపృతం యది |
దవ్యస్య స్యాదుపాదానం (పకరం (ప వ
(లల్టిణవ్‌ న్యా ౦ (ప్రకర్షం (ప్రత్యనర్థకమ్‌ ॥ 7
(|దవ్యమ్‌, = |దవ్యము, (పకర్టే = అతిశయము హాముద చినప్పుడు వ్యాపృతమ్‌ = వ్యాపా
రముతో గూడిన అనగా విశేషముగానున్న, నిమి త్రమ్‌ = నిమి తమును, న + అపేక్షతే +
చేత్‌ = ఆపేకింపనిచో, |పకర్షం 7 (పతి = ఇతర వస్తువులకంచ we ఉత్కర్ష
మును గూర్చి అనగా వానిని వ
స్వీకారము, ఆనర్థకమ్‌ = (పయోజనము చేని
థి
శయము వ్యక్తముకా నందున '“గోతరా' ఆ
సము దైశము 185 పదకాండము
9]
జాతినిబట్టి అతిశయము లభింపదు. ఆది ఎల్ల వ్యక్తు లకు సాధారణమేకదా ! పె
(ప్రయోగములు సార్వ్మతికములై యున్నవి. ఉత్క_ర్షను సంపాదించెడి మరియొక గుణము ఆ
శబ్బముచే చెప్పబడుట లేదు. అందుచే ఈ రీతిగా సమన్వయము చేయవలెను. ఆవులకు పాలు
ఇచ్చుట స్వభావము. పాలు ఇచ్చుట అనే గుణమునుబట్టి ప్రకర్ష వివక్షితమగును. కాగా దోహన
(క్రియనుబట్టి, తరతమ భావము చెప్పనగును. ఈ రెండు ఆవులలో ఈ ఆవు అధికముగా
పాలు ఇచ్చును అను అర్థమును వ్య క్రపరచుటకై “గోతరా' అను శబ్దము [పయు క్రమగును,
వృషభములకు బరువుమోయుట, పొలము దున్నుట మున్నగు పనులు స్వాభావిక
ములు, వానినిబట్టి పకర్షము వివక్షితము కాగలదు. వృషభత రః.
అశ్యమునకు పరుగెత్తుట స్వాభావికము. దానినిబట్టి పకర్షము వివక్షితము
కానగును. అశ్వతరః.
పె పయోగములలో గవాది శబ్రములకు గోత్వాది జాతియేకాక దోహనము, వాహ
నము, పలాయనము మున్నగు [కియలు గూడ వాచ్యములే యగును. వానినిబట్టి తర_తమ
భావము గు ర్రింపబడును, అట్టుకాకున్న గవాది శబ్దముల [ప్రయోగము వ్యర్థమే యగును. 17
ఆనతారిత్‌ (పకరణార్గమును ను ముగింపుచున్నాడు.
శో సవ్యాపారో గుణ _స్తన్మాత్స్వ ప్రక ర్షనిబన్ద నః |
(ద్రవ్యాత్మానం భిన_త్తేవ స్వ(ప్రకర్షే నివేశయన్‌ ॥ 8
తస్మాత్‌ = = అ కారణమువలన, అనగా (దవ్యమునకు స్వతః ఉత్క_ర్హాపక ర్షములు సంభవింప
నందున, స్వ పకర్షనిబన్థనః = = తనయొక్క. అనగా గుణము యొక్క ఉత్కర్షము కారణముగా
1. కనుకనే సవ్యాపారః = = వ్యాపారము తోగూడిన అనగా విశేషణముగానున్న, గుణః =
ము (రూపము, భాసురత్వము, నైర్మల్యము, దోహనము, వాహనము పలాయనము
రన్న స్య పకర్లీ = నయొక్క- అనగా (ద్రవ్యముయొక్క ఉత్క-ర్షమునందు, [దవ్యా
త్మానమ్‌ = (ద్రవ్యస్వరూపమును, నివేశయన్‌ = ఉంచుచున్నదై, భిన త్తి + ఏవ = ఇతర
వస్తువునుండి తప్పక వేరుచేయగ లదు.
గుణములకు ఉత్క-ర్జాపక ర్షములు సంభవించును. వానిని తనకు ఆ|శయమగు
[దవ్యమునకు సంబంధింపజేసి ఇతర వస్తువునుండి ఆ [ద్రవ్యమును గుణములు వేరుచేయు
చున్నవి,
అవతారిక గుణములయందున్న ఉత ర్లాపక గరములు (దవ్యమున కెటు
షొ ధ్‌
సంబంధించును ? అన్యధ ర్మము అన్యమునకు కలుగుట అసంభవము కదా! అను (పశ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అరూపం పరరూపేణ (దవ్యమాభ్యాయతే యథా ।
అ(ప్రకర్షం (ప్రక ర్షణ గుణస్యాఒ౬విశ్యతే తథా ॥ ర్ట
వాక్యపదీయము 186 గుణ నముద్దేళము
[9
యథా = నీ రీతిగా, అరూపమ్‌ = రూపములేని అనగా స్యతః తన రూపము తప్ప మరియొక
రూపములేని, [ద్రవ్యమ్‌ = స్పటికము మున్నగు వస్తువు, పరరూపేణ = ఇతర వస్తువుయొక్క-
రూపముచే, ఆఖ్యాయతే = చెప్పబడుచున్న దో, మంకెనపూవుయొక్క- ఎరుపుత నము సృటికము
నందు భాసింపగా, తెల్లగానున్న స్పటికము కూడ 'సృటికము ఎర్రగానున్నదిని చెప్పబడు
చున్నదో యని భావము.
తథా = అట్ల, అ|పకర్గమ్‌ = స్వతః ఉత్క-ర్లాపకర్గములులేని, పటము మున్నగు
. (అ ల్న 0 ల
ఆవిశ్యతే = ఆవేశింపబడుచున్న ది, అనగా ఆ|క్రమింపబడుచున్నది.
అన్యధర్మములు అన్య|త సం|కి మించుటలో సామీప్యము కారణము కాగలదు. తెల్పని
స్పటికము దగ్గర ఎజ్జ పూవు ఉన్నచో దాని ఎరుపుతనము స్పటికమునందు సంకమించును.
అట్టే గుణములకు గుణములుకలవానికి భేదము గృహితము కానందున గుణముల ధర్మములు
[దవ్యమునకు సం[కమింపగలవు.
కాక అరూపమ్‌ = రూపములేని నిర్గుణ పర|బహ్మము అనెడి, |దవ్యమ్‌ ==
[దవ్యము, పరరూపేణ = అనాది సిద్ధమగు మాయయొక్క సంబంధమువలన కలిగెడి
రూపము మున్నగువాని సంబంధముచే యథా =వఏ రీతిగ, ఆఖ్యాయతే = వ్యవహరింపబడు
చున్నదో అని దృష్టాంతవాక్యమున కర్ణము చెప్పవలెను. rr
గుణగనముదైళయు మయుగినిన బి
దిక్‌ సము'ద్దేశము--5
అవతారిక _దవ్యము మున్నగు పది పదార్భములు మూడవ కాండమున నిరూ
పింపబడుచున్న వని _పతిజ్ఞచెసి [ద్రవ్యమును గుణమును సిరూపించి, ఈ సముద్దేశమున
దిక్కును నిర్ణయించుచున్నాడు. దిక్కునకు పరాధీ నత్వము సాంభావికము, అట్టి ధర్మము
కలవియగుటచే సాధన [కియాకాలములను గూడ పేర్కానుచున్నాడు.
లో దిక్‌ సాధనం (కియా కాల ఇతి న_్సస్వ్వభిధాయినః |
శ ్క్తిరూసం* పదార్థానా మత్య_న్ఫమనవస్టితాః |] |
1. దిక్‌, 2. సాధనమ్‌, (కర్త, కర్మ, కరణము మున్నగు కారకము), లి. కియా, 4. కాలః
ఇతి = అనెడి ఈ నాల్గు శబములు, పడార్థానామ్‌ = కడవ, నేల, నీరు మున్నగు సిద్ధ స్వభా
వకములగు గు పదార్థములయొక్క- అనగా వానియందు కల, శ క్రిరూపమ్‌ = శ క్రి స్వరూపమగు.
వస్తు = వస్తువును, అభిధాయినః = చెప్పు స్వభావము కలవి.
శ్‌
కొని, అత్య నమ్‌ = మిక్కి-లి, అనవస్థితాః = నియతములై కానరావు, అనగా
దిక్కు మున్నగు అర్థములు తార్కికులచే ఎట్టు నిర్యచింపబడినవో, అట్టి యర్ధములతో ఈ
య (o) థి
శబ్బములకు సంబంధము కానరాకున్న ది, అట్టి యర్థములను వ్యాకర ణశాస్త్రమున సూ[తము
లలో నుపయోగింపబడిన డిగాదికబ్దములు బోధింపతేదు. కాబట్టి అసాధారణములగు వీని
యర్థ ములను జూపి తదనుసారముగా సరియగు లక్షణములను వివ వరించి సిద్ధాంతమును దెలుప
వలెనని భావము.
దిక్కు మున్నగు నాలుగు పదార్థములును , భూమి మున్నగు స్వతం త పదార్థముల
యందున్న శ క్రిరూపములు, అనగా కార్యవిశేషమును కలిగించెడి సామర్థ్యవిశేషములు,
దిగాదులు స్యతం త వస్తువులు కానేరవు, పరాధీనత్యము శ క్తికి అసాధారణమగు రూపము,
సూర్య సంయోగమునుబట్టి భూమి మున్నగు స స్వత ౦|[త పదార్థములయందు దికక్తి క్రి
అభివ్యక్త కమగును, కనుక ఇది పరాధినమే.
సాధ నళబ్దము కర, కర్మ, కరణ, సంపదాన, అపాదాన, అధికరణ, హేతువులు
అను కారకములను బోధించును. పదార్థముల శక్తియే కారకము. “శ కిః కారకమ్‌” అని
మహాభాష్యకారుని నిర్ణయము.
క్రియ (దవ్యములవలన జనియించును. (దవ్యా[శితమగుటచే నిదియు పరాదీనమే.
కాలము ఇతర వస్తువుల న్నాశయించియే యున్నందున పరాధీనము.
* పాఠాంతరము _ రూపే,
వాక్యపదీయము 188 దిక్‌
[2
భావములు ఆయా సముద్దెోములలో వ్య క్రమగును,
వె శెషికులు = క్రియ స్యతం|త పదార్థమనియు, దిక్కాలములు స్వతం[త (దవ్య
రూపములనియు చెప్పుచు, వానికి ఏవో కొన్ని లక్షణములను జూపియున్నారు.
కాని యట్టు చెప్పుట పొసగదు. పై రీతిని దిగాదులు శక్తిరూపములు గదా!
ఈ యభిప్రాయముతో “అత్య న్తమనవస్థితాః' అని భర్తృహరి పలికెను. వై శేషికులు చెసిన
నిర్ణయమును స్వీకరించినచో వ్యాకరణ సూత్రముల యర్థము సరియగు మార్గాన లభింపదు.
వ్యాకరణ సూ(తాలలో దిగా దిశ బ్రము లుపయోగింపబడియున్న వి.
“దికృబైభ్యః ౭ దిగ్గెేశకాకేష” (5-8-27) ఇత్యాది.
| పకృతకారికయందలి “శ క్తిరూపమ్‌' అనుదానికి బదులుగా “శక్తిరూపే” అను
స ప్రమ్యంతపాఠమే తరచుగ కానవచ్చుచున్నది. ఆ పాఠమున సీ రీతిగా సమన్వయము చేయ
వలెను.
న
వస్త్యభిధాయినః = సిద్ధస్వభావమగు వస్తువులను బోధించు స్వభావముకల, దిక్‌,
సాధనం, |కియా, కాలః, ఇతి = దిక్‌ మున్నగు నాల్లు శబ్దములు అనగా వై శేషికుల మతము
ననుసరించి స్వతం|తపదార్ధ బోధకములగు దిగాదిశబ్దములు, పదార్థానామ్‌ = పదార్థముల
క్క అనగా వానియందున్న, శ క్రిరూపే = =శ క్రి స్వరూపము విషయమై, అత్య న్హ నమ్‌ =
మిక్కిలి, అనవస్థితాః = నియతరూపములె కా కాకున్నవి.
౧...
పెరవారు చెప్పిన అర్థములను దిగాదిశబ్దములు బోధింపజాలవు. వారి మతము
చొప్పున నా శబ్రము బులు స్వతంత పదార్థవాచకములు, నిజమున దిగాదులు శ క్తిరూపములని
జం
భూయ
కో క్రిరూపమ్‌, శ క్రిరూపే, అను పాఠములలో సమన్యయభేదమే, తాత్పర్య భేదము
లేదు. 11111
అవ తారిళ-. మొదటి శోకమున దిక్కు. సాధనము [కియకాలము అనునవి క
రూపములని చెప్పబడినది. వానిలో. సాధనమునకు |కియకు పాణిని వ్యాకరణమన | గల
హేతువులను జూచి లక్షణము చెప్పవలెను. అనుమాన [పమాణముచే వాని స్యరూపము నిర్ణ
యింపవలెను. ఆ యంశము సాధన కియా (T, 8) సముద్దేశములలో నిరూపింపబడును.
దిక్కాలములలో కాలము యొక్క స్వరూపము 9వ సముద్దేశమున చెప్పబడును. |పస్తుతము
దిక్కునకు లక్షణము చెప్పుచున్నాడు.
లో వ్యతిరెకస్య యో హేతురవరి (వతిపాద్యయోః ।
బుజ్వి త్యేవం యతోఒన్యేన వినా బుద్దిః (ప్రవర్తతే I 2
నముద్దేశము 13 పదకొండము
3. విశేష =విశేషమునందు అనగా *వై శేషికులంగేకరించిన విశేష మనెడి పదార్థము
నందు, వ్యావృ త్రి ధర్మసామాన్యమ్‌ = వ్యావృ త్రిని అనగా భేదమును కలిగించెడి ధర్మ
మనెడి సామాన్యము, జాతిః = జాతిగా, ఇష్యతే = అంగీకరింప బడుచున్నది.
వస్తువులకు పరస్పరము భేదము పరమాణువులనుబట్టి సిద్ధించును. ఆ పరమా
ణువులకు భేదమును జూపునవి విేే₹షములు. అచట శాతిలేదు. అదైన సంశయము
నివర్తింపదు. మరియు అనవ వస్థాదోషము వాటిల్డును, ఇత రవస్తుపులనుండి వాావృ త్తి తిని కలిగించుట
అనేధర్మము విచె ేషములయందున్నది. అది ఎల్లి వశేషములకు సామాన్యము. కాగా విశేష
ములయందు వ్యావృ త్తిని కలిగిం చెడి సామా న్యము జాతిగా [గ్రహింప బడగలదు.
లో
ఇచ్చు (పాగ భావము, _పధ్వంసా భావము, అత్యంతా భావము, అన్నోన్యా భావము
దు, జా యున్నచో అవి భావపదార్గములే
త్రి
కావలెను, కాని వానియందు అభవనాత్మకమగు ధర్మము సాధారణము కనుక అదియే వానికి
తికాగలదు.
G9
Gh
అనెడి 4 విధములగు అభావముల యందు జా
03
ప్ర
2
2
ర
సే
E
రి
ty
ర్స
ప్‌
UX,
శ
¢
యి
అ
౮
6
ty
C9
లో
న్‌
గా
0x
క్రో
6
>
౮
ల్‌
గ్‌
అవతారిక_.జూతి సారం । తికమనుట పొసగదు. వలయన-_ ఆకాశమొ క్క_టియే
కనుక దానియందు జాతి యుండనేరదు. అది నిత్యముకనుక అచట అవస్థాభేదముకూ డ
లేనందున జాకి యుండ నేరదు. ఇ ర్త కాలము ఒకటి, అదియు నిత్యమె, అచటను జాతి యుండ
నేరదు అను (పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు
లో సంయోగి ధర్మభేధేన దేశేచ పరికల్చి కే!
_ శేష దేశేవసామాన్య మాకాళస్యాపి విద్యతే! 16
ణి
బ్‌
సంయోగి ధర్మ భెదేన = ఆకాళముతో సంయోగము కల ఘటము, పటము మున్నగు వాని
%-. ధర్మముల భేదము చే అనగా పరిమితత్వమిు అన
ర్చి
గ్ర
యో
యొక్క మధ
దేశము నుబట్టికూడ అనగా ఇకా శ్ర మునకు దేశభేదము, పరికల్పితే ఎ కల్సింపకడగా, తేషు = ఆ,
దేశేషు = ఆ (పదేళ ముల రసందు అనగా క ల్పితములగు (ప్రదశమ లను బటి, ఆకాశస్య +
అపి = ఆకాశ మునకు గూడ, నామాన్యమ్‌ = జాతి, విదఃతే = ఉన్నది.
- on
a శ గ్‌ న
గ్‌ా ఉల? న.
- 1 న.
"క meres భేదము (పత్యతముగా కానవచ్చుచున్నది. వ్యస్త్రముల అవ
యవములు,' ఆ అవయవముల యొక్క అవయవములు, మరియు వానీ అవయవములు
ఈ రీతిని పరంపర చూడగా వరమాణుపులనుబట్టియే భేదము చెప్పవలెను, పరమాణు
వులకు పరస్పరము భేదమును కలిగించెడిది విెేషమను పదార్థము. అది నిత్య[దవ్య
ములయందుడును. అది అనంతము. కణాదుడు ఈ పదార్థమును (వ త్యేకముగా నిరూ
పించెను. అట్ట వీ శేవమను పదార్థమును బట్ట యె ఆయన శాస్త్రమునకు ct ఎవెశేషికి”
మని అసాధావణ వ్యవహార ము లోకమున కలిగినది. |
సము దేశము 189 పదకాండము
కర్మణోజాతి భేదానా నుభివ్య క్రి ర్యదా(శ్రయా |
సాసనై ్వరుపాధిభిర్భిన్నా శ క్రిర్ద్షిగితి కథ్యతే ॥ 8
దికృ క్తి నిజరూపమున ఒక్క. టియే, కాని దగ్గరగానున్న వస్తువుల సంపర్మ-వశమున నది పది
విధములుగా కానవచ్చుచున్నది. అది పత్యక్షముగా కానరానందున యు క్రములగు హతువు
లచే గుర్తింపబడుచున్నది. (పస్తుతము మూడు హేతువులచే. దికృ క్రికలదని నిరూపించు
చున్నాడు.
1. అవధి |పతిపాద్యయోః = అవధికి అవధిమత్తునకు గల, వ్యతిరేక స్య = భేద
మునకు అనగా ఆ రెంటికిగల సంబంధమునకు, యః = ఏది, హేతుః = కారణమో.
“వృత్షః పర్యతాత్‌ పూర్వః' (చెట్టు కొండకం టె ముందుగానున్నది) చెట్టు ఎచట
నున్నది? అను [ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుటకై దానికి దగర గానున్న వస్తువులను
హద్దుగా జూపి నిర్ణయించుట లోకసహజము. ఇట్టి చెట్టు పతిపాద్యము, అనగా అదియి నిర్ణ
యింపదగినది. హద్ధుగా చూపబడిన పర్వతము అవధి. (పతిపాద్యమగు వృక్షము అవధిమత్తు
అనగా అవధికలది. ఆ రెంటికి అవధ్యవధిమత్సంబంధము కలదని యొల్లరికిని తెల్పమె. ఈ
సంబంధము కేవలము పర్వతమును వృక్షమును నిమి త్తముగా గైకొని లభించునది కాదు.
పర్యతాదులయందుండెడి పర్వతత్వము మున్నగు జ జాతు లనుబట్టి యు ఆ సంబంధము చెప్ప
తగదు. ఇచట జాతి యనునది వివక్షితమే కాదుకిదా ! మరియొక నిమిత్తము చెప్పనలవి
కానందున పరి శేషన్యాయముచే దిక్శ కిని బట్టియే ఈ రెంటికి ఈ సంబంధము కలుగుచున్నదని
చెప్పక తీరదు.
బి, అన్యేన-వినా = మరియొకవస్తు వు లేకున్నను, యతః = దేనివలన, బుజుక=
తిన్నగా ఉన్నది, ఇతి + ఏవమ్‌ = ఈ రూపముతోనున్న, బుద్ధిః = జ్ఞానము, _పవర్తతే =
కలుగుచున్న దో,
ోకమున 'బుజు అనునది వక త్యము మున్న గువానికి గూడ ఉపలక్షణము.
అనగా వానిని కూడ |గహింపవలెను.
ఈ వెదురుకజ్ఞ తిన్నగా ఉన్నది. ఇది వ్యక్రముగా ఉన్నది అను రీతిని లోకుల
వ్యవహారము కలదు. అందు భూమి మున్నగు పదార్థముల సంబంధములేకయే అట్టి వాడుక
కలుగుచున్నది. అట్టు వ్యవహరించుటకు ఏదియో నిమి త్తముండవలెను. ఆ నిమిత్తమే దిక్కు
కాగలదు. ఒకే దిక్కువై పు పదార్థము (ప్రసారము కలదియగుచో తిన్నగా ఉన్న దనియు,
అట్టుకాక నానాదిక్కులవై పు ప్రసరించిన వంకరగా ఉన్న దనియు భావింపవచ్చును.
8. కర్మణః = కర్మయొక్క. అనగా ఎత్తుట, దించుట మున్నగు వ్యాపారముల.
యొక్క, జాతిభేదానామ్‌ = జాతులకు కల భేదములకు అనగా విభిన్నములగు కర్మ జాతులకు,
అభివ్యక్తిః = స్పష్టత, యదా శయా = ఏది ఆశయముగా గలదియో.
వాక్యపదీయము 190 దిక్‌
[4
కర్మ అనగా పని. దానియందు కర్మత్వజాతి కలదు. ఉలైపణము (ఎత్తుట), అవ
కెపణము (దించుట), [పసారణము (చాచుట), ఆ ఆకుంచనము (లాగుకొనుట) మున్నగు రీతిని
ఆకర్మ పలు విధములుగా నున్నది. పీనియందును ఉలైపణత్యము మున్నగు జాతులు కలవు,
ఈ వ్యాపారములు మనకు (ప్రత్యక్ష సిద్ధములు. ఏనియందు గల విభిన్నములగు జాతులకు
వ్యంజకము దిక్శక్తి. హ స్తమును మీదుగా ఎత్తగా ఉలేపణమందురు. ఇట్టివి యన్నియు
ఆ యా దిక్కులవైపు హసాదుల |పసారణముచే కలుగుచున్నవి.
కారికయందు 'కర్మణః' అనునది జాత్యెకవచనాంతము.
సా = అటి, క డక కి స్వః = తనకు సంబంధించిన న, ఉపాధిభిః = ఉపాధు
నదె, క ఇతి దిక్కు. అని, కథ్యతే చెప్పబడుచున్నది.
ఉప + ఆ + దధాతి అనువ్యుత్చ త్తి తిచే తనకు దగ్గరగాను నుస్ప దానికి తన గుణ
మును సంక్రమింపచేయునది, ఉపాథి యనబడును. ఉదా : ఎజ్జసి వస్తువు తనకు దగ్గరగా
ఉన్న తెల్లని సృటికమునకు తన ఎకుపుతనమును సం[క్రమింపచేయ చున్నది. కాగా ఎజ్జని
వస్తువు ఇచట ఉపాధి కాగలదు. అర్టే దిక్ళక్తి నిజరూపమున ఒక్కటియ ఐనను సూర్య
సంయోగము కల పదెశములనెడి ఉపాధులచే పది విధములగు 'పరిణామములను జెందు
చున్నది,
మధ్యాహ్నకాలమున సూర్యబింబము ఉత్తర ముఖముగా నుండును. అట్టి సూర్య
బింబమునకు అవిముఖము గాఉన్న ది ఉత్తరము, ఉదయపర్వతమున వకు సంబంధించినది తూర్పు,
పశ్చిమ పర్వతమునకు సంబంధించినది పడమర, సూర్యబింబమునకు వెనుకభాగమున నున్నది
దక్షిణము అను నామములు కలుగుచున్నవి. ఇగ్రై ఈశాన్యము మున్నగు నాలుగు విదిక్కులు,
ఊర్హ్వము, అధ రము అని రెండు, మొ తము పది దిక్టులుగా దిక్ళ క్రి విభ క్రమగుచున్నది. ॥2,లి॥
అవతారిక వస్తువులకు గల పరత్వాపరత్వములు దిక్ళ._క్తివలననే కలుగు
చున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
లో పరాఒపర తే మూర్తానాం దేశ భేదనిబన్ద నే
తతఏవ [పకట్చేతే, కమరూసపే పీతుకాలతః ॥ 4
A. మూర్తానామ్‌ = మూర్తములగు వస్తువులకు సంబంధించి నట్టియు, దేశ భేద నిబన్లనే =
దెశముయొక భేదము కారణముగాగల, పరత్వాపరల్వే = పరత్వము అపరత్యమును అనగా
ముందువెనుక -అనునవి, తతః - ఏవ =దానివలననే అనగా దిక్శక్తివలననే, (పకల్సేతే =
కలుగుచున్నవి,
పరిమితమగు పరిమాణముకల వస్తువులు మూ ర్తములనబడును. అట్టి వస్తువులకు
కలిగెడి పరత్వము అపరత్వము అనునవి భిన్నమగు దేశమునుబట్టి కలుగును. “ఈ పర్వతము
ముందుగా ఉన్నది. దాని తరువాత వృక్షమున్నది” అను రీతిని వస్తువులు ముందు వెనుక
సమ దేశము 191 పదకాండము
5]
ఉన్నవని లోకులు వ్యవహరింతురు. ముందు వెనుక అని తెలిసికొనుటకు భూమియొక్క
పదేశము కారణమగుచున్నది. భూ పదేశమున పరత్వాపరత్వములు దిక్కువలన కలుగు
చున్నవి. దిక్కునుబట్టి భూ పదేశమునకు “ఇది ముందు, ఇది వెనుక' అని వ్యవహారములు
కలుగును, అట్టి దేశముయొక్క పరత్వాపరత్వములను బట్టి వృక్షము మున్నగు మూర్త
వస్తువులకు పరత్వాపరత్వములు కలుగుచున్నవి.
3. [కమరూపే = |కమరూపములగు, పరత్వాపరత్వ + తు=పరత్వాపరత్వములు
మాత్రము, కాలతః = కాలమువలన, పకల్సేతే == కలుగుచున్నవి.
“ఇచట పూర్వము వృక్షముండెడిది, ఇపుడు గృహమున్నడది” అను రీతిని పదార్థ
ములకు [కమము కలదు. ఇక్షు “ఈ కలాశాలలో పూర్వము సుబ్బారాయశాన్రి ఉండేవారు,
ఇపుడు వేంకటశాన్ర ఉన్నారు” అనియు వాడుక కలదు. అది కాలము శక్తివలన కలుగు
చున్నది. అడి దిక్శ క్రిక్సుతము కాదు. కాలమునందు వస్తువుల శక్తులను పతిబంధించుట
వానిని కార్యోన్యుఖములుగా (పసరింపజేయుట అనెడి అసాధారణములగు రెండు శక్తులు
కలవు. ఈ యంశము కాలసముధద్రేశమున విపులముగా నిరూపింపబడును. అట్టి కాలముయొక్క
శక్తులవలన పదార్భములకు |కమరూపమగు పరత్వాపరత్వములు కలుగును.
కాగా పరత్వము అపరత్వము అనునవి దేశమునుబట్టియు కాలమునుబట్టి కలుగును,
దేశమువలన కలిగెడి పరత్వాపరత్వములకు దిక్శ క్రి కారణమగుచున్నది. కనుక దిక్ళ క్రికి
కాలశ క్తికి సాంకర్యము లేదు. ఆవి వేరువేరు శక్తులే.
ఇట్టి పరత్యాపరత్యములు మూ ర్రములకే కలుగును. అమూ ర్తములగు ఆకాశాదు
లకు కలుగవు. 1 4॥
అవతారిక... అమూ ర్తములగు ఆకాళాదులకు గూడ కల్పితములగు పరత్వా
పరత్వములు కలుగుచున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆకాశస్య(ప్రదేశేన భాగైెశ్న్చానై 58 పృథక్‌ పృథక్‌ ।
సా సంయోగ విభాగానా ముపాధిత్వాయ కల్పతే i గ్‌
ఆకాళస్య = ఆకాశమునకు, |పదేశేన = ఏకదేశమగుదానితో, అనగా ఆకసముతో కలసి
యున్న కడవ మున్నగువానితోను, అనై $8 = ఇతరములగు, భాగై.ః గా చ = భాగములతోను
అనగా ఘటాదులయొక్క అవయవములతోను, పృథక్‌ + పృథక్‌ = వేరువేరుగా, సంయోగ
విభాగానామ్‌ = సంయోగములకును విభాగములకును, సా = ఆ దిక్శక్తి, ఉపాధిత్యాయ ==
నియమముకొరకు, కల్పతే = సమర్గమగుచున్నది.
ఆకాశము నిజరూపమున అవయవములులేనిది. కాని దానితో కలసియున్న ఘటాది
[దవ్యముల సంపర్క్మవశమున దానికి అవయవములు కల్పితములగుచున్నవి. ఈ యభి[పా
యము జాతి సముద్దేశమున 15 వ శోకమున వివరింపబడినది, కాగా అమూర్తమగు ఆకాశము
వాక్యపదీయము 192 దిక్‌
నకు కల్పిత ములగు అవయవములు కలవు. అట్టే ఘటాది పదార్థముల అవయవములతో గూడ
ఆకాశమునకు సంయోగము కలుగును. వానితో దానికి విభాగము కూడ కలుగును. ఈ రీతిగా
కలిగెడి సంయోగ విభాగములు దిక క్తినిబట్టి కలుగుచున్నవి. ముందుగా ఉన్న ఆకాశముతో
కలసియున్నది పూర్వము, అట్టుకానిది పరము అను రీతిగా లోకుల వ్యవహారము కలుగు
చున్నది. కాగా అమూర్తమగు ఆకాళముతో కలిగెడి పూర్వ పరవ్యవహారమే ముందుగా
కలుగును. దానినిబట్టి మూ ర్తములగు ఘటాదులకు పరత్వాపరత్వ వ్యవహారము కలుగును ॥5॥
అభోతారిక దేశమునకు పూర్వ్యాపరభావము దిక్ళ క్రివలన కలుగును. అని 4వ
శ్లోకమున చెప్పబడినది. దిక్కునకు ఆ శక్తి దేనివలన కలిగినది? అని _పశ్నింపగా
మరియొక వస్తువువలన, దానికి మరియొక వస్తువువలన అని కల్పింపగా అనవస్థాదోషము
కలుగును. ఆ దోషమును వారించుటకై దిక్కునకు ఆశక్తి సహజము అని చెప్పిన, అట్టితరి
దేశమునకే ఆ శ క్రి సహజమని యేల చెప్పరాదు 2 వేరుగా దిక్కును స్వీకరింప నక్కరలేదు
కదా? అను (పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో దిశా వ్యవసా చేశానాం దిగ్వ్యూవస్తా న విద్యతే ।
య ఇ థి
శ రయః ఖలు భావానా ముపకార (పభావితాః 1 6
దేశానామ్‌ = భూమి మున్నగు దేశములకు, వ్యవస్థా = అవధి అనగా ఈ (పదేశము ముందు
ఈ (ప్రదేశము వెనుక అను నియమము, దిశా = దిక్కుచే, (భవతి) = కలుగుచున్నది.
దిగ్భ్యవస్థా = దిక్కు.లయొక్క- వ్యవస్థ, న + విద్యతే = లేదు, అనగా మరియొక
వస్తువువలన కలుగునది కాదు.
భావానామ్‌ = పదార్థ ములయొక్క-, శ క్రయః = శక్తులు, ఉపకార [పభావితాః =
ఉపకారముచే కలుగుచున్నవై, (భవన్తి) = అగుచున్న వి.
దేశములకు కడవ మున్నగు పదార్థములను ధరియించుట, వానికి నాధారముగా
నుండుట అనెడి స్వతం్యతమగు రూపమున్నది. అట్టి దేశములకు పూర్వాపర భావము కలుగ
వలెనన్న మరియొక నిమిత్త మపెక్షితమగుచున్నది. దిక్కు. అట్టిది కాదు. దాని స్వభావము
నిత్యపరతం[ తత. అట్టుకాక అచట మరియొక శ క్రిని కల్పించిన నది శ క్రిమంతము కావలెను.
అట్టితరి దాని శక్తి స్వరూపమే భగ్నము కావలెను. సూర్య సంయోగము కూడ నిమిత్తము
కానేరదు. అది, లేని పూర్వాపర భావమును కల్పింపనేరదు. అది దిక్శక్రియొక్క స్వభావ
మునే వ్య క్రపరచును. 1161
అవతారిక దిక్కు శ కిరూపమే, కనుకనే అది యితర వస్తువుల కుపకరించు
చున్నదని ని రూపించుచున్నాడు.
లో (పత్య స్తరూపా భావేష దిక్‌ పూ ర్వేత్యభిధీయతే |
పూర్వబుద్దిర్యతో దిక్‌ సా సమాఖ్యామా(త్రమన్యథా ॥ 7
నము వ్రేళము 193 పదకాండము
8]
చున్నది.
యతః = దేనివలన, పూర్వబుద్ధి = పూర్వబుద్ధి అనగా “ఇది పూర్వము ఇట్టే
“ఇది పరము అనెడి బుద్ధి, కలుగుచున్నదో, సా = అదియే, దిక్‌ = ముఖ్యమగు దిక్కు,
స్యతం తమైనదికాక పరోపాధికమగుటవలన శ క్రిరూపముగా నున్న పె చూపబడినదియే
ముఖ్యముగా దిక్ళబ్ద్రారము కానోపును.
అన్యథా = అట్టుకాకున్న అనగా పరోపాధికముకాక స్వాతం |త్యము కలదియగుచో,
సమాఖ్యామా[తమ్‌ = ఏదో పేరు మాత్రమే కావలెను, అర్ధమును నపేక్మింపక కేవలము
'దిక్‌' అను నామమ్మాతమ అది కావలెను. _ డిత్ఫ, డపిళ్హ, అను రీకినివలె నిరర్థక శబ్దమే
లోకులచే వాడబడుచుండ వలెను, కాని అట్టు కానరాదు.
కాబట్టి దిక్కు స్వతంత్ర (పదార్థము కాదు. అది శ క్రిరూపమే. || 7||
అవతారిక లోకమున “ఇది పూర్వము, ఇది పరము" అను వ్యవహారము
కలుగుచున్నందున, దానిని సమర్థించుటకై వేరుగా దిక్శ క్తిని అంగీకరింపవలెనని యింత
వరకు చెప్పబడినది. కాని వేరుగా దిక్కును అంగీకరింపనక్కరలేదు. ఏలయన, మనుష్యుని
ముఖమునకు ఎదురుగానున్నది పూర్వము, వెనుక భాగముననున్నది పళ్చిమము, కుడిచేతి
వై పుననున్నది దక్షిణము, ఎడమచెతి వైపునున్నది ఉత్తరము అను రీతిని వ్యవహారము
ఉపపన్నముకాగలదు. సామాన్య |పజలు ఇక్షు గుర్తించుచున్నారు అను |పశ్నకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
లో స్వాజ్షాద్‌ వ్యవస్థా యా లోకేన తస్యాం నియతా దిశః ।
(పత్యజ్యుఖస్య యత్‌ సళ్ళా త్తత్వురసాద్విపర్యయే i 8
స్వాజ్లొత్‌ = ముఖము మున్నగు తన అవయవములను అవధిగాజేసికొని, లోకే = లోకము
నందు, యా=ావీ, వ్యవస్థా = వ్యవస్థయో అనగా తూర్పు పడమర అను నియమమో,
తస్యామ్‌ = దానియందు అట్టి వ్యవస్థయందు, దిశః = దిక్కు_లు,, నియతాః = ఏకరూపము
లుగా నున్నవై, న =కానేరవు, ఇది తూర్పు, ఇది పశ్చిమము, అనునియతమగు దిక్కుల
వ్యవస సిదింపదని భావము.
® 0
ఇందు కారణము చెప్పుచున్నాడు
[పత్యజ్మాఖస్య = పశ్చిమమునందు ముఖముకలవానికి, యత్‌ = ఏది, పశ్చాత్‌ =
వెనుకభాగమున నున్నదో, అనగా పడమరయగుచున్నదో, తత్‌ = అది, విపర్ణయే =
మార్పుచెందగా మనుష్యుడు ముందుకు తిరుగగా, పురస్తాత్‌ = ఎదురుగానున్న ది, (స్యాత్‌ )=
కాగలదు.
[13]
వాక్యప దీయము 194 దిక్‌
[9
మనుష్యుడు ఒక వైపు ముఖము3 పెట్టుకొని యుండగా వెనుకభాగముననున్నది,
పడమరి అని వ్యవహరింపరాదు. ఆ మనుష్యుడే అడ్డముగా తిరిగిన ఆతనికి ఆ వస్తువే
పూర్వుముగా నున్నట్టుండును. ఆ (ప్రదేశమే మరియొకనికి దక్షిణము, మరియొకనికి ఉత్తరము
కూడ కావలెను. కాని యటు కానరాదు.
లు
కాబట్టి పరత్యాపరత్వ వృవహారములన బట్టి వేరుగా దిక్కును నంగకరించుటయే
సమంజసము, rd
అవతారిక. దిక్కును నిమి త్రముగా జేసికొని పరత్వాపరత్వ వ్యవహారము
కలుగుచున్న దని ఇంతవరకు చెప్పియున్నాడు. దిక్కును అపేకింపకయే పూర్వ = పర -
మున్నగు శ శబ్దములు రూ ఢిని బట్టి దేశవాచకములు కాగలవని ఇ ఇప్పు ఎడు చెప్పుచున్నాడు.
శో దెశవ్యవస్తానియమో దితు న న్యవతిస్ట లే 1.
రూఢమప్యపరత్వేన పూర్వమిత్యభిధదీయతే ॥ 9
ఒక
దిక్షు = దిక్కుల విషయమై అనగా దిక్కులను నిమి త్తముగా గైకొని, దేళవ్యవస్థానియమః =
దేశములయొక్క్ల అనగా పూర్వూదేశము, దక్షిణాపథము, ఉ త్తరాపథము మున్నగు దేశము
లకు కలిగెడి, వ్యవస్థ యొక్క నియమము అవగా “ఇది పరము, ఇది పూర్వము: అను నియత
గ్రవహారము న +- వ్యవతిష్టతె = నిశ్చితము కానేరదు.
రగ
అఆపరత్వేన = అపర దేశమునందున్న ట్టుగా అనగా పళ్చమదేశమునందున్నట్టుగా,
రూఢమ్‌ + అపి = Ma పూర్వమ్‌ - ఇతి = పూర్వదేశమునకు సంబంధించి
గొ
యున్నదని, అభిధీయతే = చెప్పబ డుచున్న ది.
“ఈ దశము పూర్వము, “ఈ పర్వతము పరము” అను వ్యవహారములలో దిక్కు
నిమిత్తము కాదు, అచట పూర్వాదిశ బ్రములు ఆయా యర్థములయందు రూఢములే. శోకనుకనే
పూర్వదేశమునుండి దక్షిణాపథమునకు పయనముచేయు క మునుష్కుని “సస ఎచటనుండి వచ్చు
చుంటివి ?' అని (పన్నంచిన పు పూర్వదేశమునుండి వచ్చుచున్నాన సిని సమాధానము చెప్పును,
అపై ఆ మనుష్యుడే తిరిగి వచ్చుచుండగా (పళ్నించిన “దకిణాపథము నుండి వచ్చుచున్నా
నిని సమాధానము చెప్పును. ఇచట దికృంబంధములేకయే కేవలము పూర్వ -. పర - అను
రూఢపదములే దేశములయందు వాడబడుచున్న వి. దిక్కునుబట్టి ఆ మనుష్యుడు పడమర
దేశస్థు డే, అట్టితరి “పూర్వ దేశమునుండి వచ్చుచున్నాను అను సమాధానము సరిపడదు.
* ఈ తొమ్మిదవ శ్లోకము “దిక్ళ ఫ్రభ్యః న_ప్రమీ వజ్ళుమీ [వథమాఖ్యూది గ్లేళ కా లేష్య
సాతిః” (6-8-27) అను పాణిని సూ త్రమునందలి మహో భాష్యమును వ్యాఖ్యానించుచున్న ది.
దికృబ్దమ.లు, దిక్కును దేకమును కాలమును బోధించునపుడు పనికంశు “అస్తాతి అనుతర్ధిత
(ప్రత్యయమును పె నూత్రము విధించుచున్నది. ఉదా. పురస్తాత్‌ వరసాత్‌. అచట మహా భావ
3
వాటి
మిట్లున్నది. “ఇహకస్మాన్న భవతి? పూర్వస్మిన్‌ దేశే వసతి? నై షచేఃః | బచేళశవిశేషణ మేతత్‌”
సముద్దేశము 195 పదకొండము
10]
కనుక ఇచట ఒక అవధిని అపేకింపకయే పూర్యాది శబ్దములు వాడబడుచున్నవి. అవధి
అపేక్షింపనందున నిచట దిక్సుంబంధములేదని తెల్పము. అట్టి శబ్బములచే జరిగెడి వ్యవహార
మున దిక్కును నిమి త్తముగా _గకొని మరియొక రూపము కలిగిన కలుగ వచ్చును. Mer
అవతారిక పూర్వాది శబ్దములు రూఢములే, అవధి సాపేక్షములు కావని 9 వ
శ్లోకమున నిరూపింపబడినది. ఆ యర్థమునే కోకిల త్రరాభ్యామత తసుచ్‌” (5-8-28) ఆను
పాణిని సూ|తమునందలి భాష్య మును జూపి సమర్థించుచున్నా డు.
శో అతోఒభాషితపుం ంస్క_ తాత్సుం వద్భావో న సిధ్యతి |
అదు అడ ఇద
అస్మిన్నర న శబ్బేన.(ప్రసవః క్వచిదుచ్య తే 11 |
అతః = ఈ కారణమువలన అనగా “పూర్వ, పరి మున్నగు శబ్రములు రూఢములు కనుక,
జీ జ Ca
అభాషిత పుంస్కత్వాత్‌ = భాషిత Man కానందున, పుంవద్భావః = పుంవద్భావము
అనగా పుంలింగరూపము, న_ సిధ్యతి పదు, దక్షిణ ఉత్తర మున్నగు శబ్దములు
భాషిత పుంస్కములు కానందున వాసికి స్రలిం రూపములలో పుంలింగరూపము రానరదని
భావము. ' .
a
లర్‌
ళా
త్తర మున్నగు శ బ్రములు భాషిత పుంస్థాములు కాకసోవుటలో కార
అస్మిన్‌ -,- అర్థ = ఈ యర్ధమునందు అనగా పూర్వాది శబ్దములు రూఢినిబట్టి
అర్థ మును బోధించునపుడు పూర్యాది దిక్కులకు లక్షణము చెప్పునపుడు, శబ్దేన = శద్ద
శబ్ద
లచే, క్వచిత్‌ = ఎచటను, |ప్రసవః =
బై
ముచే అనగా పూర్వ దషిణ ఉత్తర మున్నగు శబము
పుం_స్త్యము, అనగా పుంలింగము, న 4 ఉచ్యతే = = చెప్పబడదు.
కనుక దక్షిణాది శబ్దములు భాషిత పుంస్కములు కానందున వానికి పుంవద్భావము
కలుగకపోయెడినియని భావము.
“దకిణో త్రరాభ్యామతసుచ్‌ ” (5- ల్రి_ 28) అను సూతముచే దక్షిణ, ఉత్తర అను.
శబ్బ్దములకంచె “అతసుచ్‌ * (ప్రత్యయము విధింపబడినది, దక్షిణ + ఆతసనుచి = దకిణతః,
ఇమే ఉ త్రరతః.
“తసుచ్‌”
ప్రత్యయమును విధించినను పై రూపములు సిద్ధించును. పెచ్చుగ “యస్యేతిచొ అను
1. |పశ్న- దషిణ, ఉత్తర అనునవి అకారాంతములు. వానికంచె
* దక్షిణ, ఉత్తర అను శబ్దములకంకు “ఆతసుచ్‌” అను తద్ధిత ప్రత్యయము [ప్రవర్తించు
నని సూ(తార్థ ము. (పత్యయమున ఉకార - చ కారములు ఇత్సంజ్ఞ కములు. దడిణ -- అతన్‌
“యస్యేతిచి (6-4. 184) అను సూ[తముచే [పకృతిలోనున్న చివరి *అి కారము లోపింవగా
దకిణ్‌ -[అతస్‌ జదడిణతః, దతీణమునందు, దతిణమువలన, దతిణము అని యర్థము,
ఇగ ఉత్తరతః.
వాక్యపదీయము 196 డిక్‌
[10
(6-4-184) సూత ముచే 'అి కారమునకు లోపము చేయనక్కరలేదు. కాగా (పత్యయము
యొక్క మొదటి 'అ' కారమునకు |[పయోజనము లేదు.
సమాధానము-- దక్షిణా, ఉత్తరా అను స్రీ [పత్యయాఎత శబ్దములకం టెను సె
పత్యయము పవ రించి “దక్షిణతః, ఉ త్తరత.* అను రూపముల సిద్ధి క్రై (ప్రత్యయము
యొక్క మొదట “అ'కారమావశ్యక మగుచున్నది. అకారమున్నచో “య యస్యేతిచ! అను సూత
ముచే [పకృతియొక్క చివరనున్న “ఆికారము లోపింపగా పె రూపములు సిద్ధించును.
అట్టు కాకున్న ఆకారము లోపింపక “దవిణాత:ః”, 'ఉ త్రరాతః' అను దూపములుండవలను,
కాని అట్టు లెవు. కాబట్టి [ప్రత్యయమున అకారమావశ్యక మే.
-- పత్యయమునే “అికారము లేకున్నను దక్షిణా గ తస్‌, ఉత్తరా +
తస్‌' అను స్థితిలో * “తసిలాదిష్వాకృత్వసుచఃణొ (6-8-85) ఆను సూ|త్రముచే దక్షిణా,
అ బ
ఉ తరా అను న్రీలింగళబములకు పుంవదాావము అనగా పుంలింగరూపము (పవ రింపగా
3 ప చ్‌ భి పుల
చె రూపములు సిద్ధించుచున్న వి. కాబట్టి (ప్రత్యయమున “అీకారము అక్కరలేదు.
సమాధానము- పై సూ తముచే **భాషితపుంస్కమగు న్త్రీ ప్రత్యయాంతమునకే
పుంలింగరూపము విధింపబడి నది. దక్షిణ - ఉతర శ శబ్దములు భాషితపుంస్క ములు కానందున
పుంవద్భా వము (పవ ర్తింపనేరదు. కాబట్టి పై రూపముల సిద్ధికై పత్యయమున “అకార
మావశ్యకమే. పూర్వ పరదక్షిణ మున్నగు శబ్దములు దిక్కులను వోధించునపుడు అవి
రూఢములే, అచట శబ్దమె _పవృత్తినిమిత్తము. ఆ శబ్దములు దేశకాలములను బోధించు
నపుడు అవధిని అకపేక్షించును. "ఈ దేశము పూర్వము" అని పలుకగా నియతముగా “ఇది
దేనికంచె పూర్వము" అను రీతిని అవధి అపేక్షితమగుచున్నది. దీనినే వ్యవస్థయందురు.
కాగా దక్నిణ- ఉత్తర శబ్దములు దిక్కును బోధించుటలో ఆ శబ్దములే పవృత్తి నిమి త్ర
ములు. అవి దేశకాలములను బోధించుటలో అవధి [పవృత్తి నిమిత్తము. ఈ రీతిగా |పవృత్తి
నిమి త్రము తుల్యము కానందున నివి భాషిత పుంస్క_ములు కానేరవని తెల్లమే. ఈ యర్థ
* తసిల్‌ మొదలుగాగల కృత్వసుచ్‌ వరకు ఉన్నతర్ధిత (ప్రత్యయములు పరమగునపుడు
(థాషీత పుంస్క, మగు) (స్తై నిలింగ శబ్దము నకు పుంవద్భావము కలుగునని నూ తార్థము. ఉదా.
పటు*ళబ్ర్దమునకు (స్త్రీ ప్రశ్యయాంశరూవము “పటే”, దీనికి తరప్‌ పత్యయముచేర గా పట్వీ -(-
తర = పుంవద్భావముచే “పటుతరా” అని యగును. పుంవద్భావమనగా పుంలింగ రూపము.
వన స్త్రీలింగ శబ్బములుగాని, నపుంసక శబ్దములుగాని [పవృ త్తి నిమి త్రము వకరూపముగా
నుండగా పుంఠింగమును బోధించిన యెడల, వానిని భాషితపుంన్మము అందురు. భాషితః
పుమాన్‌ యస్మిన్‌ , తతి, భాషిత పుంస్కమ్‌. ఏ (పవృ త్తి నిమిత్తమున పుంలింగము చెప్ప
బడునో ఆది ఛాషితపుంస్కనునబడును. భాషితపుంస్క మప్యా స్టేతి = భాషిత పుంస్కః,
అట్టి భాషిత పుంస్కము కల శబ్దము భాషిత పుంస్కము. ఉదా. మృదు, పటు, యువన్‌,
మృదుత్వము, పటుత్వము, యొ వనము పవృ త్తి నిమి తములు, అవి ఉభ యుసాభారణములుగాన
అట్టి వానిని భాషిత పుంన్మము అందురు. అట వానికి స్పంలింగ రూవము కలుగును.
సముధైళము 197 పదకాండము
10]
నుంతయు భాష్యమున కలదు. డకిణ- ఉత్తర శబ్దములు భాషిత పుంస్క ములు కానేర
వని *మహాభాష్యకారుడు స్పష్టముగా వక్కాణించియున్నాడు. దిగ్వాచక శ శబ్దములు రూఢ
ములై డిక్కు_లను వోధించుననియే ఆయన తాత్పర్యము. అట్టు కాకున్న అవియు అవధి
సాపే పక్షములన్నచో, నవియు భాషితపుంస్క-ములే యగుచుండగా అ భాష్యము సంగ తము
కాక పోయెడిని. (1101
అభతారిక దిక్కులను చెప్పిడి దక్షిణా, ఉత్తరా మున్నగు శబ్దములు వ్యవ
స్థను బట్టి పయు కములు కావనియు, దేశకాల బోధక దడ&ిణాది శద్దములు వ్యవస్థా మూల
కములనియు వానికి భేదమును జూపి పుంవద్భావము రాదని 10వ శ్లోకమున చూపబడినది.
కాని ఉత్తరా, దక్షిణా మున్నగు దిక్శబ్దములు కూడ వ్యవస్థా మూలకములే. ఉత్తరా అను
శబ్బముయొక్క అర్హము తెలియగా “దేనికంటె ?' అను అవధి అపేక్షింపబడుచునే యున్నది.
అందుచే పై శబ్దములకు పవృ త్తి నిమి త్రము సమానమే యగుచు, పుంబోధకము లగుట
వలన పుంవ దూపము సిద్ధింపగ లదు.
1 (పశ్న-- అట్టితరి దిక్ళబ్దములు నిమి త్తముగాగల వ్యాకరణ సూ తములచే
విధింపబడిన “అతసుచ్‌” మున గు కార్యములే రాకపోయెడివి. అవి దిక్కులకు నామధేయ
ములుగా [పయోగింపబడలేదు కదా |
సమాధానము- ఐనను దిక్కులయందు పయో గింపబడియున్నందున అవి
(పస్తుతము దేశకాల బోధకములై నను ఆ కార్యములు వానికి పవర్తింపగలవు.
2. _పళ్న-- అభైన “ఈ దిక్కు రమణీయమైనది' అను లోకుల వ్యవహారమును
బటి 'రమణీయా'” మున్నగు శబములకు గూడ దికిిబ్ద పయు కములగు కార్యములు (పవ
ట a ద అవి
రించెడివి.
చె (ప్రశ్నకు మహాభాష్యకారుడు ఈ రీతిగ సమాధానము చెప్పెను. “దిశ దృష్టః
శబ్దః = దికృబ్బః, దీశంయోన వ్యభిచరతి” అని దిక్కులకు నామధేయములుగా ఉపయోగింప
బడిన శబ్దము దిక్కబ్దమనబడును. పూర్వ - పర - దక్షిణ మున్నగు శబ్దములు ప్రస్తుతము
దేశ - కాలవాచకములుగా నున్నను అవి దిక్కు-లకు నామధేయములుగా నున్నందున వానిని
గూడ దికబ్దములనవచ్చును. రమణీయా మున్నగు శబ్దములు దిక్కులకు విశేషణములుగా
ఉపయోగింపబడినను అవి పూర్వాది శబ్దములను బోలె దిక్కులకు నామధేయములు కావు.
ఈ రీతిగా చూపబడిన మహాభాష ?కారుని సిద్ధాంతమునే సమర్థించుచున్నాడు.
ల
* “నవై తి భాషిత పుంస్కౌాా సమానాయామాకృ తి యద్భాషిత పుంస్క మిత్యుచ్శ
ఆకృత్య న నదే చ ఇమౌథాషిత పుంసౌా” అని భామ్యము, “అత్త్రనుచి (ప్రత్య యమున “అికార;
గూర్చి ఇంకను భాష్య విచారణ కలదు, కాని (పక్ళతమున కవనరమగు భాష్యము మా(త
చూవబడినది,
వాఠక్యపదీయము 198 దిక్‌
[11
శో॥ దిక్ళ_కేరభిధానే తు నియతం దిశి దర్శనమ్‌ |
పూర్వాదీనాం యథా షష్మైరీవితస్యావధారణే ॥ _ 11
పూర్వా దీనామ్‌ = పూర్వ - పర - దక్షిణ మున్నగు శబ్దములకు, దిక్ళ_కేః = శ క్రిరూపమగు
దిక్కు. యొక్క, అభిధానే + తు = అభిధానమునందే అనగా దిక్కును బోధించునపుడే,
దిశి = దిక్కునందు, దర్శనమ్‌ = [పయోగము, జీవిత స్య = బ్రీవనము యొక్క, అవధారణి=ా
నిక్నయము విషయమై, షః + యథా వ షష్టి ళబ్బమునకువలె, నియతమ్‌ = నిశ్చితమైనది
అనగా మార్పుచెందనది, (భవతి) = కలుగుచున్నది, రమణీయాది శబ్దముల (పయోగమట్టిది
కాదని భావము.
పూర? _- పర మున్నగు శబ్ద; ములు ఇతరములగు నుపాధుల నక్షేశ్నింపకయే రూఢిని
బట్టి తూర్పు, పడమర మున న్న గు దిక్కులను బోధించుకు. ఆ శోబ్దములే వ్యవ ఏస్థను అనగా
ఆవధిని నిమి త్తముగా గైకొని దేశకాలములను బోధించును. కాగా దిక్కులను. బోధించెడి
పూర్వాది శబ్దములు రూఢములు. ఆ శబ్దములే దేశకాల వాచకములగుచనో నైమి త్తికములు.
అట్టి రెండు విధములగు పూర్వాది శబ్దములు భిన్న ములే. వాసికి ఐక్యము లెదు. రూడి
శ బ్రములకు, నై మి త్రికములగు శబ్దములకు అభేదము చెప్పుట సాధ్యము కాదు కదా !
పె రీతి రండు విధములగు పూర్వాది శబములు భిన్నములే ఐనను రూపసామ్య
మును బట్టి దేశకాల వాచకములగు పూకర్యాది శబ్దములు కూడ దికబ్దములుగానే [గహింపబడి
వ్యాకరణ శాస్త్రమున చూపబడిన దిక్శబ్ద కార్యములను బొందగలవు. రమణీయాది శబ్దము
లట్టివి కానందున వానికి ఆ కార్యములు పవర్తింపనేరవు. మరియు శబ్దముల [ప్రయోగములు
లోకమున కానబడియుండగా వానికి వ్యాకర ణము (ప్మకియా మార్గమును జూపగలదు. దిక్కు
బ్రములకు పర్యాయ పదములుగా రమణీయాది శబ్దములు లోకమున [పయోగింపబడి యుండ
నందున వానికి దిక్శబ్ల కార్యములు [ప్రవ ర్రింపవు
రూపసామ్య మున్నంత మ్మాతాన వానికి అభేద మెట్టు? అను (వశ్నకు సమా
ధానముగా శాస్త్రసమ్మతమగు అర్థము దృష్టాంతముగా జూపబడినది. “యథాషే ము ర్రీవితస్యా
వధారణే'. 'షవి” శబ్దమునకు 60 అని యర్థము. కాగా ఆ శబ్దము సంథ్యావాచకము. అదై
నను “ఇతని నీవి తము 60 సంవత్సరములు” అను అర్థమును వివకించునపడు ఆ శబ్దము
కాలవాచక మై రూపసామ్యమునుబట్టి కాలవాచక శ బములకం టె వచ్చెడి వ్యాకరణ విహితమగు
పత్యయములను బొందును. షష్టీం +- భూతః = షష్టికః, (ఇతడు 60 సంవత్సరములు
కలవాడు)
కాగా షష్టి శబ్దము భోలె పూర్వాది శబ్దములు దేశకాల వాచకములు కూడ దిక్ళబ్ద
కార్యము ఎను పొందగలవు. “దిశం యో. న 5 వ్యభిచరతి” అను మహాఖాష్యకారుని పలుకు
చాల యు క్రముగా నున్నది. 11111
ప్రస్తావన
తెలుగు అకాడమి ఇంతవరకు ఇంటర్మీడియట్‌ స్థాయిలో పాఠ్యగంథాలను,
డి(ీస్థాయిలో పఠనీయ[గంథాలను, మూడువందలకు పైగా [పచురించింది. శాస్త్ర[గంథ
(ప్రచురణలో ఇది మొదటిదశ. రెండోదశలో కొన్ని [పామాణిక [గంథాలకు అనువా
దాలను, ఆయా శాస్ర్రాంశాలమీద వాటివాటి |పాముక్యాన్ని పురస్కరించుకొని
మోనో గాఫ్‌లను పచురించదలచింది. ఇందువల్ల విద్యార్థులకూ ఉపాధ్యాయులకూ,
పాఠ్య|గంథాలే కాక ఆయా పాఠ్యాంశాలమీద వి స్తృతాధ్యయనానికి సహాయపడే
విషయ్మపధాన రచనలుకూడా లభిస్తాయి. అంతేకాదు, ఉన్నత విద్యాబోధనభాషగా
తెలుగు సు(పతిష్షితమై తెలుగు అకాడమి పా మరింత సుసంపన్నం కాగలదు.
[పామాణిక [గంథానువాదాలలో ఇది ఒకటి. వేదకాలం నుంచీ భారత దేశంలో
వ్యాకరణళాస్త్ర సంపదాయ మొకటి అనూచానంగా వస్తున్నది. అందులో సిద్ధాంత
విభాగానికి చెందిన [పశస్త [గంథాలలో వాక్యపదీయం అద్వితీయమైనది. ఆ మహా
గంథాని కిది అనువాదం. పోల్చి చూడటానికి ఈ అనువాద |పచురణ ఎంతో
తోడ్పడుతుంది. వాక్యపదీయం పఠనపాఠనాదులనుంచి తొలగిపోతున్న ఈ కాలంలో
ఈ అనువాద |పచురణ ఎంతో ఆవశ్యకమని భావించినాము.
పె [పాముభ్యాన్ని గుర్తించి అనువాదపరిషక రలు ఆచార్య గంటి జోగి
సోమయాజిగారు సువి స్తృతమైన పరిచయం |వాసినారు, వారికీ, అనువాదకులు
శ్రీ పేరి సూర్యనారాయణశాన్రిగారికి, శ్రీమాన్‌ శ్రీ భాష్యం అప్పలాచార్యులుగారికి,
డాక్టర్‌ పుల్లెల (క్రీరామచం|దుడుగారికి, శ్రీ ఆప్పల్ల సోమేశ్వరశర్మగారికి "మా
కృతజ్ఞతలు.
_ ఈ వాక్యపదీయంలో మొదటి రెండు కాండలు [పథమ భాగంగా 1974 లో
అచ్చు అయింది. ఇప్పుడు చివరికాండ. ద్వితీయ భాగంగా అందిస్తున్నందుకు
సంతోషి స్తునాం. [(గంథ పరిచయం [పథమభాగంలో చూడవచ్చు.
గుణ గవహణ పారీణులయిన పాఠకులు ఈ (గథాన్ని అభిమానించి ఆద
రిస్తారని ఆశిస్తున్నాము. సహృదయ విమర్శకులు ఇచ్చే సూచనలను పునర్ము[దణలో
తప్పక పరిశీలించ గలము,
వాఠ్యపదీయము 1౮ జాతి
ల్‌ [16
ఆకాశము నిజరూపమున ఒకటియే, దానికి నానాత్వములేదు. కాని మూర్తములగు
ఘటము. పటము, మున్నగు ఎల్లవస్తువులకు ఆకాశము ఆధారమగు చున్నది. ఆకాశమనగా
అవకాశమును ఇచ్చునది, ఘటాదులు అట్టివికావు. ఘటము మున్నగు వస్తువుల సంయోగము
ఏదేశమున కలుగునో, ఆ ప్రదేశము వస్తుభేదముచే భిన్నము కాగలదు. కనుకనే (పతిదేశ
మున, ఈ ఆకాశము, ఈ ఆకాశము, అను ఏకాకార బుద్దిక లుగుచున్న ది. కనుక ఆకాశమునకు
కూడ జాతి సంభవించును.
అట్టే కాలమునకు గూడ. పర్వతములు. మనుష్యులు మున్నగు వస్తువుల భేదముచేత
భేదముకలుగుగా అచటగూడ జాతి యుపపన్నమగు చున్నది.
సమవాయమునకు గూడ సంబంధిభేదముచే నానాత్వము కలుగగా ఆచటను జాతి
యుండును.
ఆత్మకు దేహ భేదమున నానాత్వము లఅధీంపగా అచట అత్మత్వజాతి
యుండును.
కాగా ఈ శ్లోక మున ఆకాశన్య అను పదము కాలసమవాయాత్మలకు ఉపలక్ష
ణముగా [పయుక్కమాయెను. 11151
అభోతారిక ఆకాశమున |పదేశములు కల్పితములున్నవి. _ వానినిబట్టి దానికి
నానాత్య ముండుటచే అచట జాతి యుండవచ్చునని 15వ భోకమున చెప్పబడినది.
అట్టుగాక ఆకాశమునకు [ప్రదేశములు ముఖ్యములే యున్న వని చెప్పుచున్నాడు:
శో ఆదేశానాం ఘటాదీనాం దేశాస్సంబన్టినో యథా ।
ఆకాళస్యా ప్యదేశస్య దేశాస్సం బన్గిన_స్హథా।। 16
ఇచట దేశశబ్దమునకు అవయవమర్థము అదెశానామ్‌ = స్వతః అవయవములులేని, ఘటాదీ
నామ్‌ = కడవ మున్నగు వానికి, దేశాః = అవయవములుగా నున్నకపాలాదులు, యథా =
ప్ర రీతిగా, సంబన్థినః = సంబంధులు అగుచున్నవో-ఘటము అవయవి, అది అవయవములు
లేనిదే, దానికి ఆకంభకమగు కపాలములువేరే ఐనను సమవాయ సంబంధమున సంబం
ధులుగా [గహింప బడుచున్నవని భావము.
తథా = అమే, అదేశ స్య = అవయవములు లేని, ఆకాశస్య +- ఆపి = ఆకాశమునకు
గూడ, సంబన్థినః = సంబంధించియున్న అనగా సంయోగమును సంబందముగా చేసికొని
యున్న ఘటపటాదులు, దేశాః = అవయవములుగా, (భవన్తి) ఆగుచున్న వి.
కడవ అనునది స్యతం|తమగు వస్తువు. దానికి అవయవములు లేవు. కపాలములు
ఘటమునకు ఆరంభకములు. అనగా కపాలములచే ఘటము తయారు అగును, అవి
సమవాయ సంబంధమున ఘటముతో కలసి అవయవములుగా పరిగణింపబడుచున్న వి. అవి
స్వతః భిన్న పదార్థములే,
సముర్రేశము 199 పదకాండము
13 |
a. బం ఇజ్‌ WN OE జ mm WT ఆడు అగ ఇ
ఆవతారితో__ దిఠు క పులగం కలిగడి మరియొక కార్యమును జూపుచున్నా డు.
క గ్‌ 4
శో ఛాయా ఒ౬భా భ్యాం నగాదీనాం భాగబేదః (పకల్పతె।
అత ద్దర్మస్వభా వేష భాగభేదో న కల్పతే 1] [9
త్‌
A. నగాదీనామ్‌ = పర్వతము మున్నగువానికి, భాయా2౬ థాభ్యామ్‌ = నీడచేత , వెలుతురు
చేత, భాగభేదః = అవయవముల యొక్క- భేదము, (పకల్పతే = కల్పితమగుచున్నది.
కొండ మున్నగు వస్తువులు నిజరూపమున ఒకటిగానే కానవచ్చును. కాని ఒకే
పర్వతమున ఒక శిఖరమున సూర్యకిరణముల |పసారముచే వెలుతురు, అదే సమయమున
మరియొక శిఖరమున సూర్యకిరణములు సోకక ఛాయయు అనగా నీడయు కనబడును.
దానినిబట్టి చూడగా ఆ పర్వతమున భిన్నములగు అవయవములు అనగా పూర్వము పరము
అను రీతిని భాగములున్నవని తెల్లము. అట్టుకాకున్న ఒకే పర్వతమునకు ఒకే సమయమున
ఒకవైపు వెలుతురు, ఒకవైపు నీడయు కలుగనేరదు. పై రీతిని పరత్వాపరత్వ భేదము
దిక్స క్రిచేతనే కలుగుచున్నదని చెప్పక తీరదు- దిక్శక్తియే లేనిచో పూర్వ - పర భావములే
లేనందున పై వ్యవహారము ఉపపన్నము కానేరదు. కాబట్టి అట్టి అవయవ భేదముచే దానికి
కారణమగు దికృ క్తి అనుమితమగుచున్నదనుట లెస్స.
9. పె రీతిని అన్వయ ముఖమున దిక్ళ కిని సాధింది, .వ్యతిరేకముఖమున దానినే చూపు
చున్నాడు.
అతద్ధర్మ స్వభావేషు = పరత్వాపరత్వములనెడి దిక్శక్రియొక్క. ధర్మము లేక
పోవుటయే స్వభావముగాగ ల పదార్ధములయందు అనగా అమూ ర్తములగు వానియందు, భాగ
భేదః = అవయవముల వేదము, న + కల్పతే = కల్పితము కానేరదు.
ఆకసము మున్నగు అమూర్త ములకు అవయవములు లేనందున అచట దిక క్రిచే
అవయవములు అనుమితములు కానేరవు.
అమూ ర్రములయం దవయవకల్పన లేకుండుట, మూ ర్రములగు పర్వతాదులయం
వయవకల్పన ఉండుటయు ఈ రెండును దిక్ళ క్రికి అనుమాపకములు కాగలవు. అనగా
వానిని హేతువులుగా [గహించి అనుమాన [ప్రమాణముచే దిక్ళ_క్తిని నంగీకరింపవలెను. 1 12॥
అభతారిక కడవ మున్నగు మూర్త వస్తువులకు అవయవములు కానవచ్చు
చున్నవి. అందొక విశేషము కలదు. ఆ వస్తువులకు అవయవములు సాక్షత్తు దికృ క్రివలన
కలుగవు. మరియేమగ, దిక్కుపలన అమూర్తఘులగు పరమాణువులకు అవయవము
కల్పితములగును. అట్టి వానివలన కడవ మున్నగు వానికి అవయవములు కల్పితముః
చున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో పరమాజోరభాగస్య దిశాభాగో విధీయతే ।
భాగ(ప్రకల్చనాశ కిం (పథమాం తొం (ప్రచక్షతే [1
వాళ్యపదీయము 200 దిక్‌
[14
అభాగన్య = స్వతః అవయ వమ. లులేని, పరమాణోః = పరమాణువునకు, దిశా = దిక్ళ క్తిచే,
భాగ = అవయ రూపమగు భాగము, విదీయతే = చేయబడుచున్నడి, అనగా క ల్పింపబడు
చున్నది.
(పథమామ్‌ = మొదటిదియగు, _ భాగ్యపకల్పనాళ క్రిమ్‌ = అవయవకల్పకమగు
శ కిని, తామ్‌ = దిక్కునుగా, |పచక్షతే = శాస్త్రజ్ఞులు పలుకుచున్నారు.
పరమాణువునకు స్వతః అవయవములు లేవు. కాని దిక్కువలన దానికి 6 భాగ
ములు కల్పితములగుచున్నవి. తూర్పు, పడమర, దక్షిణము, ఊఉ తరము, ఊర్జ్వము, అధో
భాగము అను ఆరు దిక్కుల వశమున నిరవయవములగు పరమాణువులకు 6 భాగములున్న ట్లు
కానవచ్చును. అర్రే (పతి పరమాణువునకు 6 భాగములు కలుగును. ఈ రీతిగా పరమాణువులు
సావయవములు కనుక వానికి పరస్పరము సంయోగము కలుగును. ద్య్యణుకాడి[కమమున
స్థూల పదార్థము జనియించుచున్నది కాబట్టి పరమాణువునకు భాగకల్పన దిక్ళ క్తినిబట్టియే
కలుగుచున్నది.
పె రీతిని అమూర్రములగు పరమాణువులకు భాగములు ముందుగా కలుగగా వానిని
బట్టియే మూ ర్తములగు కడవ పర్వతము మున్నగువానికి భాగములు కల్నితములగుచున్న వి.
కాగా ప్రాథమికావయవ కల్పన దిక్ళ క్రిచేతనే కలుగుచున్నది. 1181
అవతారిక. కడవ మున్నగు పదార్థములు విలక్షణములగు అవయవముల
సన్ని వేశముక లవై జనియించుచున్న వి. అట్టుండుటలో దిక్కువలన కలిగెడి ఉపకార మేమి
యున్నది ? దిక్భంబంధ మక్క-రలేక యే వస్తువులు ఆయా విశిష్టరూపమున నుండ గలవు
అను _పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అదెశాశ్చాప్యభాగాళ్చ ని(ష్కు-మా నిరుపాశయాః |
భావాః, సంసర్లిరూపొత్తు శకి భేదః (పకల్ఫ శే 11 [4
ష్ణ
భావాః = పదార్థములు, _ ఆదేశాః + చ = దేశభేదము లేనివే, అనగా ఆకాశము మున్నగు
విభు ప దార్థములకు నిజరూపమున అవయవములు లేవని భావము
అభాగాః + అపి -- చ = (పదార్థములు) అవయవములు కలవికూడ కావు. అనగా
భూమి మున్నగు పదార్థములకు గూడ వానికి ఆత్మరూపముననే యుండెడి అవయవములు
లేవని భావము.
అట్టి రెండు విధములగు పదార్థములు, నిష్క మాః = [క్రమము లేనివే. [కమము
భేదమునుబట్టి కలుగును. నిజరూపమున ఏ పదార్థ మునకు గూడ అవయవములు లేమి
కతనున భేదము భాసింపదు. కాబట్టి వానికి కమము కూడ ఊండనేరదు.
ఆ పదార్థములు నిరుప్మాశయాః = ఆశయము లేనివి. అనగా ఊపాధి లేనివి.
సముదేశము 201 పదకాండము
15 ]
సన్నిపాత ముగ వస్తువునకు రూపాంతరమును క ల్పించునది ఉపాధి. దీనికి ఉదాహరణము
వ క్లోకన మున చూపబడినది. దానినే ఆ|శయమందురు.
పదార్థముల స్యభావమిడ్‌ యే-- వానికి అవయవములు లేవు. కనుకనే వానికి
[కమము లేదు. వానికి ఉపాధియ లేదు.
ఇట్టున్నను సంసర్గిరూపభేదాత్‌ + తు = తనతో సంబంధము కల దేశముయొక్క
రూపభేదము వలన మా|తము, శ క్రిభేదః = శ క్రిభేదము, అనగా ఆధారము, అవయవి
మున్నగు కార్యమునకు కారణమగు శ _క్తిభే. ము, కల్చతే = కలుగుచున్నది.
పదార్గములకు తన దగ్గరగా ఉన్న ఇతర వస్తువుల సంపర్క_వశమున నూతన
మగు పరిణామవ లు కలుగక పోవచ్చును. కాని తనకు సంబంధించియున్న దేశమువలన
మా|తము కొన్ని వ్యవహారమ. లు కలుగవచ్చును. సూర్య సంయోగవశమున దిక్కునకు
పది విధములగు నామములు కలుగునని 2, కి శ్లోకములలో నిరూపింపబడినది. అందు నీదో
ఒక దిక్కుతో సంబంధము కలుగగా అది ఆధారమగుచున్నది. ఉదా. కపాలములు అధర
మనెడి దిక్కుతో సంబంధించి ఘటమనెడి కార్యమునకు ఆధారములగును. దారములు వస్త్ర
మనెడి కార్యమునకు ఆధారములగుచున్నవి. అచటన సమవాయవ శమున ' అవయవముల
భేదము భాసింపక విశిష్టమగు ఘటము, వస్రము, మున్నగు కార్యము జనియించును. తరువాత
క డవయందు కపాలము లవయవములుగా, వస్ర్రమున దారము అవయవములుగా, ఆకాశాదు
లకు ఘటాదులవలన భాగములు ఏర్పడుచున్నవి.
కాగా అవయవరహితములగు పదార్థములు దేశభేదమున ఆధారము కార్యము
మున్నగు రూపములను బొందుచున్నట్లు దిక్కునుబట్టియు పదార్థములకు పూర్వత్వ పరత్వా
దుల భేదముచే నానాత్య వ్యవహారము కలుగును. అది దిక్కువలననే కలుగుచున్నది.
కాబట్టి దికసంబంధ ము లేనిచో ఘటపటాదులు ఆయా విశిష్టరూప మున నుండ
జాలవు. 11141
అవతారిక. కడవ మున్నగు పదార్థములకు అవయవములున్నట్టు ఎల్టరికిని
తెల్లమే, దేశ భేదముచే వానికి భేదము _పత్యక్ష సిద్ధమే. వాని పరిమాణము కూడ అనుభవ
సిద్ధమే. ఇట్టుండగా వానికి అవయవములు లేవు, వానికి కమము లేదు అనుట యెట్టు
పొసగును? అను _పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ నిర్భాగాత్మకతా తుల్యాపరమాణోర్హటస్య చ!
భాగ శ_క్ష్మ_న్తరం తత పరిమాణం చ య_త్తయో; I 15
.పరమాణోః = పరమాణువునకు, ఘటస్య + చ = ఘటమునకును, నిర్భాగాత్మకతా = భాగ
ములు లేకపోవుట అనగా నిజరూపమున ఎట్టి అవయవములు లేకపోవుట, _ తుల్యా = సమా
వాక్యపదీయము 202 దిక్‌
నమె, కడన కంటికి కానవచ్చును. పరమాణువు కానరాదు. ఐనను నిజరూపమున అవయవ
ములు లేకుండుట రెంటికి సమానమె యని భావము.
తత = ఆ రెంటీయందు, ధాగః = భాగము అనగా అవయవము, శ క్త్య నరమ్‌౫
శ క్యంతరమే. అనగా ఇతర శక్తుల [ప్రభావమువలన కలిగినదే.
దిక్ళ క్రియొక ,_ పభావముచే పౌర్యాపర్యము కలుగును. అనగా దారములు కారణ
ములుగా నున్నందున పూర్వరూపము. వస్త్రము ఉ త్రరరూపము. కపాలములు పూర్వరూపము.
కడవ కార్యము కనక ఉత్తరరూపము అను భావభేదము కలుగును. తరువాత కార్యకారణము
లకు కల భేదము సమవాయవశమున కానరాక అవయవ కల్పన కలుగును. దారములు అవ
యవములుగా నున్నట్లు వాడుక కలుగును. కాగా భాగకల్పన ముఖ్యము కానేరదు. అది
గౌణమే. ఆట్టుకాక కడవ మున్నగు వానికి భాగములు వా స్తములేయగుచో ఏకోఘటః (ఒక
కడవ) అను రీతిస్టి ఏకత్వ వ్యవహారము కలుగకపోయెడిని.
చ = మరియు, తయోః == వానికి అనగా ఘటపరమాణువులకు, యత్‌ =
పరిమాణమ్‌ = పరిమాణమో, (తత్‌) = అదియు, శ క్త్య న్తరమ్‌ = శ క్ష్యంతరమే, అనగా
దిక్ళ_క్తివలన కలిగినదె.
పరమాణువునకు ఘటమునకు పరిమాణమున భేదము కలదు. పరమాణువు అణు
రూపము, అంతకంటె తక్కువ పరిమాణము లేదు. కనుకనే అది పరమాణువని వ్యవహరింప
బడుచున్నది. ఘట పరిమాణ మట్టిది కాదు. దానియందు మహ త్యమున్నది. పై రీతిని వానికి
భేదము [ప్రత్యక్షముగా కానవచ్చు? చుండగా ఆ రెంటికి తుల్యత్వ మెట్టు ? అని (పశ్నింపరాదు.
“ఇది మహత్తు, ఇది అణువు అను భేదమునకు దిక్శ క్తియే కారణము. ఆశ క్రి విశేషమే
పరిమాణముగా గుర్తింపబడుచున్నది. అంతియేకాని అవయవ సంబంధ ముండుటచే “కడవ
మహత్తు' అనియు, ఆవయవ గంప లేనందున “పరమాణువు అణువు అనియు వ్యవహ
రింపబడి యుండలేదు. అట్టనుట క శము కూడ చాలదు.
ఉపాధి సంబంధము లేనిచో ఎల్ల వస్తువులు లోక వ్యవహారమునకు శబ్బముబే
బోధింపబడుటకు అర్థములు కాక నిర్గుణ పర, (బ్రహ్మ రూపములే, అట్టివానికి ఉపాధి సంబంధ
మున పలు పరిణామములు కలుగును. ఆ యవస్థలో దిక్శ క్రి కియు అవయవ కల్పనకు
తోడ్పడుచున్నది. 1151
అభతారిక కడవ మున్నగు వస్తువులకు ఉపాధివశమున భేదము కానవచ్చు
చుండగా “వానికి అట్టి భేదము కలుగదు అనుట యెట్లు పొసగును? అను |పశ్నకు సమా
ధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో యత; (పకల్పతే భేదో భేద స్తతాపి దృశ్యతే |
అదృష్టోపరతిం భేదమతో౭.యు క్రతరం విదుః ॥ 16
సముద్దేశము 203 పదకాండము
17 |
A. యతః = దేనినుండి అనగా ఏ వస్తువునుండి, ఖేవః = భేదము అనగా మరియొక వస్తువు
నకు భేదము, [పకల్పతే = కల్పితమగుచున్నదో, తత - అపి = ఆ వస్తువునందును అనగా
హద్దుగా జూపబడిన వస్తువునందును, భేదః = భేదము అనగా మరియొక వస్తువునుండి భేదము,
దృశ్యతే = చూడబడుచునే యున్నది
'వస్రముకంచె ఘటము వేరు, ఇది ఎల్పరుకు తెల్పమే” ఇచట వస్త్రమును అవధిగా
జూపి దానికంటె ఘటము వేరుగానున్నదని మన మెల్రరము భావింతుము. ఆ వస్త్రమునకు
కూడ తన అవయవములగు దారములకంటె భేదము స్పష్టము. వానికి కూడ వాని అనయవ
ములకంటె, వానికి కూడ వాని అవయవములకంటె భేదము కాన్సించును.. ఈ రీతిగా చూచిన
వస్త్రమునకు కారణములగు పృథివీ పరమాణువుల వరకు ఆలోచన జరుగును. అచటను
దిక్కు. పలన కలిగెడి ఆరు భాగములు లున్న ందున, వాని మూలమున పరమాణువునకు భేదము
కలుగును వానికి దిక్కువలన, దిక్కునకు సూరసంయోగ వళ మున, దానికి మెరు పర్వ
తము యొక్క అవయవ ముల వలన, వానికి దిక్కుువలన భేదము కరుగును.
STE)
. నె రీతిని భేదము కలుగుట సమ్మతమే అని చెప్పరాదు. ఏలయన, అట్టితరి ఆ భేదము
నకు నిలుకడ లేదు. మితి కలుగదు. అనవస్థాది దోషములు కలుగును. కనుక భేదము లేదను
టయే లెస్స. అది కుదురదు అనిచెప్పుచున్నాడు.
అతః = ఈ కారణము వలన, అనగా ఏ వస్తువును హద్దుగా జూపి మరియొక
వస్తువునకు భేదము చూపుచున్నామో, ఆ వస్తువునకు గూడ మరియొక వస్తువువలన భేదము
కాన్పించుచున్నందున, అదృష్ట పరకిమ్‌ = కానరాని నిలుకడ అనగా అంతముకల, భేదమ్‌=
భేదమును, అయు క్రతరమ్‌ = మిక్కిలి అయు క్తమైనడానిగా, విదుః = తెలిసికొనుచున్నారు.
శాస్త్రము తెలిసినవారు భావింతురని భావము.
పదార్థములకు స్వతః భేదము సిద్ధిాంపదు. అంతియేకాదు. ఉపాధుల వలనను వానికి
భేదము లభింపదు. ఈ యభిిపాయము కారికలో “తరి (పత్యయముచే వ్య క్తమగుచున్నది.
కాబట్టి పదార్థముల నానాత్వము జ్ఞా జ్‌ వానరూ పముననె కాన్సించును., నిజరూపమున
వానికి భేదము లెదనియే ముఖ్య తాత రము. ఈ యర్థ మునే 1రివ శోక ము వ్యక్తప పరచు
చున్నది. 1161
అవతారిక దిక్కు వ్యాపకమనియు అమూ ర్తమనియు చెప్పుచున్నాడు.
లో సర్వత తస్యకార్యస్యదర్శనా ద్విభు రిష్యతే |
విభుత్వ మే ప్యేత దేవాహు, రన్యః కార్యవతాం విధిః ॥ 17
1. సర్వత = ఎల్ల దేశములయందు, తస్య = ఆ, అనగా దిక్కువలన కలిగెడి, కార్యస్య
కార్యము అనగా ప్‌
రము పరము మున్నగు కార్యము, దర్శనాత్‌ = నబడుటవలన.
లుం
దిక్కు, విభు భువుగా, ఇష్యతే = అంగీకరింపబడు చున్న
వాక్యపదీయము 204 దిక్‌
[18
ఇది పూర్వము, ఇది పరము అనెడి కార్యములు ఎల్ల దేశములయందు కనబడు
చున్నందున దిక్కు. వ్యాపకమని తేలుచున్నది. వ్యాపక మనగా అంతట వ్యాపించియున్నదని
యరము
థి
2. ఏతద్‌ -ఏవ = దీనినే, అనగా వ్యాపకత్వమునే ఎల్ల దేశములయందు కార్య
మును కలిగించుటనే, విభుత్వమ్‌ +- ఇతి = విభుత్వమని, ఆహుః = చెప్పుచున్నారు.
పరిమితమగు పరిమాణము కలవి మూ ర్తములనబడును. అట్టి ఎల్ల మూర్త |దవ్య
ములతో సంయు క్తమగుట నిభుత్యమనబడునని తార్కికులు తలంతురు.
పె కారణములచే దిక్కు. సారపకము కనుకనే విభువు అని యంగీకరింపవలను.
లి. కార్యవతామ్‌ = శరీరములకు అనగా మూర్తములకు, అన్యః = మరియొకటి
యగు విభుత్యము, విధిః = సమ్మతము.
మూ ర్హములు అవయవములచే విస్తృతమగు డేశమును వ్యాపించుటయే వానికి
దీ
కల విభుత్ణము, 4 111 "౧||
అవతారిక దిక్కునకు భేదము చెప్పనలవి కాదని. 16 వ శ్లోకమున చెప్పబడిన
యర్థమునే దృఢపరచుచున్నాడు.
శ్లో॥ చై తన్యవత్‌ స్థితా లోకే దిక్కాలపరికల్పనా ।
(పకృతిం (పాణినాం తాం హొ కో ౬న్యధా స్థాసయిష్యతి i 18
A. లోకే = లోకమునందు, చజైతన్యవత్‌ = ఆత్మవలె, దిక్కాల పరికల్పనా = దిక్కు
యొక్క కాలముయొక్క_ కల్పన, స్థితా = రూఢమైయున్నది
ఆత్మ ఉన్నదని ఎల్ల శాస్త్రములు చెప్పుచున్నవి. అట్టి ఆత్మకు భేదము చెప్పుట
అలవి కాదు. ఆప్టే దిక్కు. కలదనుట ఎల్టరులకు సమ్మతమే. దానికి భేదము చెప్పుట
సాధ్యము కాదు. కాలము కూడ ఇట్టిదే,
పదాగ్గము తెలియబడనిదై వ్యవహారమునకు సరిపడదు. ఆత్మ దిక్కు కాలము
అనునవి కంటికి కానరాకున్నను వ్యవహారమున కుపకరించుటచే నవి లేవని చెప్పనలవి కాదు.
అవిలోక వ్యవహారమున రూఢములై యున్నవి.
B. |పొణినామ్‌ = 'పాణులకు, (పకృతిమ్‌ = స్వభావరూపమగు, తామ్‌ = ఆ దిక్కాల కల్ప
నను, కః జ ఎవడు, అన్యథా = మరియొక విధముగా, స్థాపయిష్యతి = ఉంచగలడు అనగా
మార్పుచేయ గలడు? హి = ఇది (పసిద్ధమె కదా!
[పాణులకు (పాణమెట్టిదో దికా్య-లములు కూడ అట్టివే, వానిని విడిచినచో లోక
వ్యవహారమే జరుగనేరదు. పండితుడు కూడ ఈ వ్యవస్థను మార్పుచెయలేడు,. 1181
సము ద్దెకము 205 పదకొండము
20]
అవతారిక. పండితుడు కూడ దిక్కాల వ్యవస్థను మార్చుచేయజాలడు అను
18 వ క్లోకము యొక్క అర్హమునే సమర్ధించుచున్నాడు -
య థి థ్‌
శో॥ సంకరో వ్యవహారాణాం (ప్రకృతేః స్యాద్విపర్యయే ।
తస్మా త్త్యజన్నిమాన్‌ ధర్మాన్‌ పునరేవావలమృతే ॥ 19
A. (పకృతేః = స్వభావముగా నుండెడి పదార్థముయొక్క అనగా దిక్కాలముల యొక్క
విపర్యయే = వై పరీత్యమున అనగా వానిని స్వీకరింపని యెడల, వ్యవహారాణామ్‌ = లోకు
లచే చేయబడుచున్న నియతములగు వ్యాపారములకు, సంకరః = సంకరము, స్యాత్‌ =
కాగలదు.
“| పాజ్ముఖః అన్నా ని భకత” (తూర్పు ముఖముగాను=డి అన్నము తినవలెను).
“అపరా హై|శాద్దం కుర్యాత్‌ ' (ఆపరాషా కాలమున శ్రాద్ధము పెట్టవలెను) అనురీతిని దిక్కా
ణి ధ్‌ బి ధ ప్‌
లములను అనుసరించి ఎన్నియో లోకవ్యవహారములు అనాదిగా జరుగుచున్నవి. దిక్కాలము
లను అంగీకరింపని' యెడల పె వ్యవహారములు సంకీర్ణములు కావలెను.
B, తస్మాత్‌ = అ ౦దువలన, అనగా దిక్కా-లములను విడనాడుట శక్యము కానందున
ఇమాన్‌ = ఈ, భావాన్‌ = దిక్కు, కాలము మున్నగు పదార్థములను, త్యజన్‌ = విడచిన
వాడై నను అనగా శుష్క తర్క వాదముచే “రః పదార్థములు నిరూపింప శక్యముకావు' ఆని
విడిచినవాడైనను, పునః = మరల, _ అవలమ్బతే + ఏవ = పరి గహించుచునే యున్నాడు.
పండితుడు కూడ వ్యవహారదశలో దిక్కాలములను స్వీకరించుచునే యున్నాడని భావము.
పరమార్ధద శలో పపంచక ము పూర్వాపరభావము లేనిదే ఐనను త త్తసాకా
త్కారము కలుగువరకు వ్యవహారదళలో పెద్దలుచూపిన మార్గములను (శతి స్మృతులు చూపిన
ధర్మములను మనుష్యు లాచరింపక తప్పదు. త త్త్యసాకాత్కారము కలిగినను (ప్రారబ్దవశ మున
దేహములో నున్న ంతవ రకు జీవన్ముక్తుడు కూడ దిక్యాలముల ననుసరింపక తప్పదు. పష్క
తర్కము నుపయోగించి *దిక్కాలములు లేవు అని పలికినను వ్యవహారదశలో వానిని
పరి[గహించుచునే యున్నాడు. [1191
అవతారిక నిర్గుణ పర బహ్మమును అవిద్య, మాయ అను నామాంతరములు
గల (పకృతి అనాదిగా అంటి పెట్టుకొని యున్నది. దాని శ క్రియే కాలము. కాలమునకు గూడ
విచిత్రములగు శక్తులు కలవు, ఈ యర్థము ఈ కాండమున కాలసముద్దేశ మున (9) విపుల
ముగా చూపబడగలదు. అప్టే దిక్కుకూడ తనకు ఉపాధిగా నున్న పదార్థముల సంబంధ ముచే
భిన్న రూపములను దాల్చి |ప్రపంచకమున పరత్వాపరత్వాది వ్యవహార ములను కలుగ చేయు
చున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ తస్యాస్తు శక్తః పూర్వాదిర్భేదో భావాన్తరాశయః |
భిన్నాది కేన భేదేన భెదాయైవోపకల్పతే i 20
వాఠ్యపదీయము 206 దిక్‌
అ సన కట్న అల్లో |
తస్యాః = =, శ శః = చక్క క్రిక్‌, పూర్వావః = పూర్వ?
ఇది పరము, ఇది దక్షిణము మున్నగు, భవః -+- తు = భేదమైతే, భావా న్లరా|శయః =
ఇతరములగు పదార్థములు సిమి త్రముగా గలదియే.
దక కి నిజమున ఏకరూపముగనే ఉండును, దానికి నానా తము ల లెదు. కాని
స అలాటి
ఇతర పదార్థముల సంపర్కమనే నిమి త్తమునుబట్ట దిక్స క్తికి భేదము కలుగుచున్నది. ఈ
యర్థము విప ఖోకమున చూపబడినద, మరల ఇచట విశేషరూపమున భేదము చూపబడినది.
కనుక పునరు క్రి షమయు వాటిల్లదు
తేన = ఆ, భేడన = భేదముచే అనగా ఇతర వస్తువుల సంపర్కము ముచే కలిగెడి
భేదనుచే, భేదాయ -[ ఏవ = భేచముకొర కే, ఉపకల్పతే = సమర్థమగుచున్నది.
వేరువేరు పదార్థములు భాసించునపుడే పూర్వత్వము పరత్వము అనెడి భేదము
భాసించును. నిజరూవమున మాతము దిక్కు ఏకరూపమేె. 11201
అవతారిక _ ఈ రీతిగా దికృక్తిని నిరూపించి, దిక్కును పురస్కరించుకొని
కలిగెడి కార్యములను జూపుచున్నాడు.
న అవధిత్వేన వా పేక్‌, యోగే దిగకణో విదిః |
గం య
పూర్వమ న్యేతి షషేవ దృష్టా ధర్మాన్తరాశయే ॥ 21
అవధిత్వేన +- వా = అవధిరూపముననే అనగా హద్దుగానే, అ పేక్షా = అపే&ించుట,
పష లా కల్పతే) = కార్యముకొరకు సమర్థ మగుచున్నది.
లోకమున రెండు పదార్థములలో ఒకదానిని అవధిణ [గహించిన దాని మూలమున
దిక్కును నిమి త్తముగా జేసికొని “దీనికి ఇ ఇది ముందు, దీనికి ఇది వెనుక” అను రీతిని వ్యవ
హార రూపమగు కార్యము జరుగుచున్నది. ఇది లొకిక కార్యము.
జే
బి, దిక్కునుబట్టి కలిగెడి శాస్త్రీయ కారమును జూపుచున్నాడు.
యోగే = అవధితో సంపర్కము వివక్షింపబడగా, దిగ్గక్షణః = దిక్శబ్దము నిమిత్త
ముగా గల, విధిః = పంచమీవిధి (భవతి) = కలుగును.
*“అన్యారాదితర ర్త దికృబ్తాఖ్బా త్రరపదా జాహియు శే” (2-8-29) అను సూత్ర
ముచే పాణిని దికృబ్బ్ణయోగమున పంచమీ విభ క్తిని విధించెను. ఉదా. “పూర్వోగామాత్‌
వృక్షః” (వృక్షము [గామముకంటె ముందుగానున్నది) ఇది శాస్ర్రయ కార్యము.
* అన్య “అరాత్‌” ఇతర, బుశే (లేకున్న) దిక్ళష్ణ, అఇబ్బా"త్రరపద (పాక్‌ మున్నగునవి)
ఆచ్‌ _ ఆహ్‌ (ఇవితద్ధిత |వత్యయములు వీనితో యోగముండగా పంచమీ విభ క్తి కలుగునని
సూ తార్థము, అన్యః ఇతరః కృష్టాత్‌. ఆరాడ్‌ వనార్‌ (దగ్గర కాక దూరము) బు తేజలాత్‌,
(ప్రాక్‌వనాత్‌, ద&ణా [గామ*క్‌, దడిణా హి (గామాక్‌ మున్నగునవి ఉదాహరణములు,
నముదేశము 207 పదకాండము
22]
లి. దికృబ్దయోగమున కొన్ని చోటులందు వష్షీవిభ క్తి కానంబడియెడి, దానికి
ఉపప.్తి చూపుచున్నాడు.
ధర్మా న్లరా|శయే = మరియొక ధర్మము అనగా అవయవత్వము అను ధర్మము
ఆ| శయముగాగల, యోగో = సంబంధము కలుగగా, పూరగమ్‌ + అస్య = దానికి ముందు,
ఇతి = అనురీతిని, షష్టీ + ఏవ = షష్టీ విభ కియె, దృష్టా = చూడబడుచున్నది.
ను
అవధికి అవధిమత్తునకు అవధ్యవధిమత్సంబంధథము వీవకించిన పంచమీ విభ క్తి
కలుగును అచటనే అవయవావయవి భావసంబంధమును వివక్షించిన షష్టివిభ క్రి కలుగును.
ఉదా. పూర్వం కాయస్య, (శరరముయొక్క- పూర్వభాగము) (2.
అవతారికతొ___ ఇది పూర్వము, ఇది పరము అను శాబ్దవ్యవహారమున పూర్వాపర
భావము పూర్యాది దిక్కులను పురస్కరించుకొని య జరుగుచున్నవి ఇంతియే కాని మనుష్యుని
అవయవములను బట్టి కాదు. కనుకనే సంకీర్ణముకాక నిశ్చితమగు వ్యవహారమే కలుగుచున్న
దని చెప్పుచున్నాడు.
శో పూర్వా దీనాం విపర్యాసో న దృష్టోఒవధ్యసజ్క- రె |
బుజ్వేతద స్యేత్యేతచ్చ లిజ్వం నవ్యతికీర్యతే | 22
1. అవధ్యసంక రే = అవధులకు సాంకర్యము లేనపుడు అనగా అవధులను అపే&ింపనందున
(అనగా అనిశ్చితము కానందున) పూర్యాదీనామ్‌ = పూర్వాదులకు అనగా పూర్వము పరము
అను వానికి, విపర్యాసః = వ్యత్యాసము ఆనగా తారుమారు, న-ద్భృష్షః = కానరాదు.
ఇది పూర్వము, ఇది పరము అను వాడుక దిక్కులనుబట్టియ జరుగుచున్నది.
మరియొక హధ్ధును అపసపేక్షించి జరుగునది కాదు. కనుకనే “ఇది పూర్వము” అని [గహింపగా
ఆది పూర్ణమే యగును. ఏ వస్తువునుబట్టి ఎది పూర్యమగుచున్న దో, ఆ వస్తువునుబట్టియె
అదియే పరము కానేరదుకదా ! అట్టుకాక అవధులనే ఊత గై కొనిన అవధులు నియతములు
కానందున వ్యవహారము కూడ సంకీర్ణమే కావలెను. ఇమే శరీరావయవములను బట్టి చూచినను
సంకీర్ణ మే కావలెను.
2. అస్య = దీనియొక్క అనగా వెదురు మున్నగుదాని యొక్క, ఏతత్‌ =
ఇది, అనగా మూలము, బుజు = తిన్ననిది, ఇతీ = అనెడి, లిజం చ = దిక్కుయొక్క_
చిహ్నము కూడ, న _ఒ వ్యతికీర్యతే = సంకీర్ణము కానేరదు.
ఇచటను అవధి య పేక్షితము కానందున వ్యవహారము సంకీర్ణము కానేరదు.
సె వ్యవహారములలో అవధి యమేక్షితమగుచో హద్దు నియతము కానందున “ఇది
పూర్వము, ఇది పరము" అను నియత వ్యవహారము కలుగకపోయెడిని.. 122
వాఠక్యపదీయ ము 208 దిక్‌
[23
అభకతారిక దిక్కు, కాలము, పర్వతములు, నదులు, పట్టణములు, అను రీతిని
బాహ్య |పపంచకము కలదనెడి శాస్త్రజ్ఞుల మతము చొప్పున ఇంతవరకు దిక్కు నిరూపింప
బడినది.
లో
ఇపుడు విజ్ఞానవాది మతము నాశయించి దిక్కు జ్ఞానరూప మె, దిక్కు అనునది
వేరుగా లేదని చెప్పుచున్నాడు.
లో అ నఃకరణధర్మో వా దిహిరేనం (ప్రకాశతే |
అస్మాంత్వ నర్శహిర్భావః (పకియా యాం న విద్యతే 11 28
దీ. అన్హ్తుకరణధర్మః + వా = జ్ఞానముయొక్క- ధర్మమే, బహిః = బాహ్యరూపమున,
ఏవమ్‌ = ఈ రీతిగా అనగా దిక్కు రూపమున, |పకాశతే = (పకాశించుచున్నది.
దం
బాహ్య (ప్రపంచకము వేరుగా లేదు. విజానమ పపంచరూపముగా భాసించు
చున్నది. చైతన్యమే అవిద్యావశముచే ది[గూపముగ కానవచ్చుడున్నది.
ఆ నఃకర జధర్మః -ాఅవన్లః = లోపలనున్న, కరణమ = వ్యాపారము, యస్య వ
దేనికో తత్‌, అ నఃకరణమ్‌, అను వ్యుత్వ త్రిచె ఆ శబ్రము చైతన్యమును బోధించును.
B. బాహ్య[పపంచమే లేనిగో “బహిరేవం [పకాళతే” అనుట యట్లు ? బాహ్యము తెనేలేదు
కదా! అను |పశ్నకు కు సమాధానము చెప్పుదున్నాడు.
అస్యామ్‌ = ఈ, |ప|కియాయామ్‌ = కల్పనయందు, అనగా విజ్ఞానమే బాహ్య
నాన పముగా భాసించుచున్న దనెడి కల్పనయందు, ఆ నర్బహిర్భావః = లోపల యందుం
డుట వెలుపలి యందుండుట, న + విద్యతే = = లేదు,
విజ్ఞానవాది మతమున లేని పదార్థమే అవిద్యావశమున కానబడును. అది నిజ
రూపమున విజ్ఞానరూపమే, కాగా బాహ్యపదార్గము లేనందున ఆంతరపదార్థము మాత
మెట్టుండును ? రెండు కూడ కల్పితములు. వ్యవహార మును అనుసరించి “భాసించును' అని
మాత్రము అందు గోచరించును.
నన పరత్వము అనునవి వస్తువులయందు ఆరోపింపబడును. అనాదియగు
మిధ్యాభ్యాసవశము న చైతన్యము ది[గూపముగా భాసించుచున్నది. కాగా బాహ్యరూపమయిన
దిక్కు వేరుగా లేదు. 128
అవతారక__- దిక్కు బాహ్యపదార్థరూపమున లేదు. విజ్ఞానమే అవిద్యావళశమున
దిక్కువలె భాసించును. కనుక “దిక్కు. ఒకటియా, కాకి అనేకమా అనగా నానా” అను
వికల్పములకు తావు లేదు. అట్లు విక ల్పించుట నిష్పలమే, ఆని చెప్పుచున్నాడు.
లో ఏకత్వమాసాం శ క్రీనాం నానాత్వం వేతి కల్పనే ।
అవస్తుపతితే జ్ఞాత్వా సత్యతో న పరామృశేత్‌ ॥ 24
సముద్దేశము 1 పదకొండము
17,18]
3
“ a
శ లట ఆ వబ న అ స్య పల
అటే ఆకాశమునకు అవయవములు లేపు. కాని ఘటపటాదులు ఆకాశయుతొ
C2
ట్రా
జే లో
సంయోగ నంబంధమున కలసి యున్నవి. అందుచ అవి దానికి అవయవములుగా గుర్తింప
బడగలవు. కాగా అట్టి అవయవములను బట్ట ఆకాశమునకు నానాతుము లభించుటచె నచట
జాతీ యుండగలదు. ఆకాశమునకు ఘటాదులు అవయవములనుట గౌణము. ॥ 16॥
అవితారిక__ఆకాశమునకు ఘటపటాదులు అవయవములు. కాని అవి అవయవ
ములనుట గౌణమని తేలినది. కాని ముఖ్యమగు అవయవములు దేనికై నను ఉన్నయడల కట్టివి
గౌణములగును. అందుచే ముఖ్యములగు అవయవములు ఏవో వానిని చూపవలెను. ముఖ్యమున
బట్టిక దా గౌణమగును. ముఖ్య మేలెనిచో ఇది గొణము కాదు కదా! అను పశ్నకు సమాధాన
చెప్పు చున్నాడు.
న్లో; భిన్నవస్తాష(శయా బుద్దిః సంయోగి ష్యనువరర్తతే।
సమవాయిషు భదస్య (గ్రహణం వినిన ర్రతే।। 17
ష్‌. అతః సంయోగి దేశానాం గౌణత్వం పరికల్బ్యతే।
అవి వేకా(త్స దేళోభో్య ముఖ్యత్వం సమవాయినామ్‌।। 18
సంయోగిషు = సంయు క్తములగు పదార్థములయందు, అనగాసంయోగ సంబంధ మున కలసి
యున్న ఘటపటాదుల యందు, భిన్నవస్తా,శయా = విభిన్నములగు అనగా వేరువేరుగానున్న
వస్తువులు ఆశ్ర యముగాగల, బుద్ధిః = బుద్ధి, అను వర్తతే = అనువ ర్తించుచున్నది.
వేరు వేరుగా అనగా స్వతః ఒకదానితో సంబంధములేకయున్న ఘటము, పటము
మున్నగు వస్తువులకు సంయోగముకలుగును. ఇది మదము, ఇది పటము అని వేరు వేరుగానే బుడ్డి
కలుగును. సమవాయిషు = సమవాయ సంబంధము కలవానియండు అనగా కపహాలములు
అవయవములు, వానియందు ఘటము నమవాయ సంబంధ మున నుండును అట్టి వానియందు,
భేదస్య = భేదము యొక్క అనగా ఇది కపాలము, ఇది ఘటము అనెడి 'భేదముయొక్క,
[గహణమ్‌ = జ్ఞానము, వినివ ర్తతే = మరలుచున్న డి. అవయవములు వేరు, అవయవి వేరు
అని [గహించుట సాధ్యముకాదని భావము.
అతః = ఈ కారణమువలన అనగా ఘఏపటాదులకు భేదము [గ్రహింప బడుటవలన,
సంయోగిదేశానామ్‌ = సంయోగ సంబంధముచెనున్న ఆవయవములకు అనగా ఆకాశమున
సంయోగ సంగ సంబంధ ముచేనున్న ఘటము పటముమున్నగు అవయవములకు, గౌణత్వమ్‌ =
అ| పధానత్యము, పరికల్ప్యలే = కల్పింపబడుచున్నది. ఆకాశథమువలె ఘటము పటము
మున్నగునవి అవయవములు. అవి అచట సంయోగ సంబంధమున నున్నవి. ఆకాశము కంటి
ఘటపటాదులు వేరుగా [గహింప బడుచున్నందున, అవయములు గౌణములని
తేలుచున్నడి.
సమవాయినామ్‌ = కపాలములయందు సమవాయసంబంధ ముననున్న ఘట
ములకు, (పదేశేభ్యః = అవయవములగు కపాలములకం టె, అపివేకాత్‌ = భేదము గు ర్రించుట
సాధ్యపడనందున, 'ముఖ్యత్వమ్‌ = ముఖ్యత్వము లభించుచున్నది.
సముచేశము 209
25 |]
ఆసామ్‌ = ఈ, శ క్తీనామ్‌ = శక్రులకు అనగా దికృక్తులకు, ఏక త్వమ్‌ -౧- వా వె ఏకత్వమా 2
అనగా అన్ని దిక్కులయందున్న శక్తి ఏకరూపమా, నానాత్వమ్‌ + వా = భేదమా ? అనగా
ఆ శక్తులు వేరువేరుగా ఉన్నవా? ఇతి = అనెడి, కల్పనే = వికల్పనములను, ఆవసుపతితే =
పదకాండము
చౌ
వస్తువుకాని దానియందు లగ్భమై పని అనగా విచారించుటకు అవకాశము లేనివని, జ్ఞాత్వా =
రః
గుర్తించి, సత తః = పరమార్దరూపవ చ న పరామృ శేత్‌ = విచారింపరాదు.
విజ్ఞానవాది పముతమున చైతన్యము తప్ప వేరు పదార్థము లేదు. కాగా దిక్కు
అనెడి బాహ్య పదార్థము లదు కాని ఆ చైతన్యము అవిద్యావశమున ఈ రూపముగా
భాసించుచున్నది. ఇట్టి స్థితిలో దిక్కు. ఒకటియా, లక నాలుగా, లేక ఆరా, లేక పదియా
అనెడి వికల్పములకు తావు లేదు.
జీ
మం వ పం రం ర న ఆల అ
కాబట్టి దికమ్కుయొక్క స్వరూపమును యథార్థ బుద్ధితో విచారింపనవసర ము
లేదు. HDA
నతాలిక.. శాస్త్రములలో. పదార్థములు లక్షణములతో నిరూపింపబగిస
అవతారిక శాస్త్రములలొ పదారములు లక్షణముల నిరూపింపబగి నవి.
థ్‌
కాని అట్టి నిరూపణము అనవసరము, శాస్త్రవిచా రణచే తేలిన రూపములతో పదార్థములు
లోకమున కానరావు అని చెప్పుచున్నాడు.
శో వికల్పాతీతత త్తే ఇష సం కేతోపనిబన్ల నాః |
భావేషు వ్యవహారా యె, లోక _స్మతానుగమ్యతే 11 25
ఏకల్పా తీత త _ల్త్యెషు = రమ ఆనగా దిక్కు ఉన్నదా ? లేదా ? ఉన్నను అది
ఒకటియా, అనేకమా, ఆది కేవలము శక్తి రూపమా, లేక దవ్యరూపమా అను విభిన్నము
లగు ఆభి పాయములను అతి[కమించి యున్న స స్వభావముకల, భావేషు = పదార్థ ముల విష
యమై, సంకేతోపనిబన్ధనాః = = సంకేతము కారణముగాగల అనగా |పజలు కల్పించుకొనిన
గుర్తులే మాలముగాగల, యే = ఏ, వ్యవహారాః = వ్యవహారములో అనగా పరస్పరాభి ప్రాయ
మును గుర్తించి జరిగి నడవడికలో, తత = అందు, లోకః = లోకము, అనుగమ్యతే = =
అనుసరింపబడుచున్న ది, అనగా లోకము దానికి బద్ధమైనడచుచున్నది.
శాస్త్రకర్తలు (పతిశాస్త్రమున పదార్థములకు లక్షణములను దెలిపి పరిశోధించి
యున్నారు. ఆ పరిశోధనములు పరస్పరము విరుద్ధములుగా నున్నవి.
దిక్కు-, కాలము లేనేలేవు, ఒకవేళ ఉన్నను అవి ఆకాశమున అంతర్ఫూతములే
అని కాపిల సాంఖ్యము చెప్పినది.
దిక్కు వేరుగలేదు. కాలము మా[తము వేరుగా గలదని పాతంజలయోగము (పతి
పాదించినది.
దిక్కాలములు స్వతం[త |దవ్యములని (పాచీన తార్కికులు నుడివిరి.
[14]
వాఠ్యపదియ ము 210 దిక్‌
[ 26
ఆవి ఈశ్వరునికంటె అతిరి క్రములు కావని నఏ నతార్కికులు తలంచిరి.
ఇల బంగారము మట్టి వికారమని మాధ్వమతస్థులు తలంతురు. అది తేజము
యొక్క వికారమని వై శేషికులు విశ్వసింతురు.
నిజము చూచిన పదార్థము లిట్టు భిన్న భిన్న రూపములతో నుండనేరవు. వీరి
యభి[పాయములను అతి[కమించియే పదార్థముండును. శాస్త్ర విచార మెట్టున్నను లోకులు
వారి వారి పనులు జరుగుటకై “ఇది తూర్పు, ఇది పడమర, ఇది బంగారము, దీని విలువ
ఇంత, ఇది పర [దవ్యము, ఇది పుణ్యము ఇది పాపము అని ఏవో కొన్ని కట్టుపాట్టు
చేసియున్నారు. వానిని అతి కమింపక నడచుచున్నారు.
దిక్కులు పదియని లోకులు విశ్వసింతు ఏ. అదియే ఎల్ల వ్యవహారములకు మూల
మగుచున్న ది. విచారణచేసిన నియతమగు రూపములేక అందముగా కానరావు. అవిచారిత
రమణీయమే ఈ లోకవ్యవహారము. 1251
అనతారత___ మరియు శాస్త్రకారులు చేసిన మార్గములను చూచిన, పదార్థముల
భేదాభేదములు కూడ సిద్ధింపవు. అనగా పదార్థ మొక్క-టియి అనిగాని, ఆ పదార్థములు నానా
రూపములు కలవియే అనిగాని నిర్ణయింప సాధ్యముకాదని చెప్పుచున్నాడు.
a 9 |
సరమార్జే తయోరేష భేదోత్యన్తం న విద్యతే 1 26
శో॥ నై కత్వమస్తి నానాత్వం వినై కత్వేన నేతరత్‌ ।
గీ. నానాత్వమ్‌ + వినా = అనేకత్వము లేనిది, ఏకత్వమ్‌ = ఏకత్వము, న = ఉండనేరదు,
అష్ట, ఏకత్వెన + వినా = ఏకత్వము లేనిది, ఇతరత్‌ = ఇతరమైనది, అనగా నానాత్వము,
న = ఉండనేరదు.
ఏకత్వము, నానాత్వము అనునవి పరస్పరా పేక్షములు. 8, 4, పదార్థములున్న చో,
వానిలో “ఇది ఒకటి” అని చెప్పవచ్చును. అట్టుకాకున్న “ఒకటి” అని పలుకుటే పొసగదు,
అస్టే ఒక వస్తువుండగా దాని పక్కన మరికొన్ని వస్తువులు చేరగా రెండు, మూడు, నాలుగు
అని వ్యవహరింతురు. కొగా పె వ్యవహారములు పరస్పరా[శయములు. ఒకదానిని మరియొకటి
ఆశయించియే యున్నవి, అట్టితరి వాసికి అన్యోన్యా శయమను దోషము పస క్తమైనందున
ఏకత్యముగాని అనేకత్యముగాని స్వతర్యతముగా సిద్ధింపదు.
3. పరమార్థే = యథార్థమగు విచారణ చేయగా, తయోః = ఆ రెంటికి అనగా ఏకత్వ
నానాత్వములకు, ఏషః = ఈ, భేదః = భేదము, అత్య నమ్‌ = ఏమియు, న - విద్యతే =
లేదు.
పరమార్థమున జ్ఞానము తప్ప మరియొక వస్తువు లేదు. ఏకత్వ నానాత్వములు
లేనేలేవు. పరమార్థమున ఏకత్వముగాని నానాత్వముగాని నిలువజాలవు,
సము ధ్రైళము 211 పదకొండము
[27
కాని ఆ స్థితిని పొందువరకు క వ్యవహారము గజసిమీలికచే జరుగుచున్నది.
ఏనుగు బలిష్టమగు జంతువు. అదియ కన్ను విప్పి సంచరించిన దానిని ఎవరు పట్టజాలరు.
అది విశ్ళంఖలముగా తిరిగిన లోకి ము వటాపంచలమగును. కాని అట్టి ఎనుగునకు మాంద్య ము
మెండు. అందుచే నది కన్ను తెరువకయే సంచరించును, అర్లే లోకము కూడ సంచరింప
వలెను. పదార్థములను సమూలము పరీక్షించిన ఏదియు నిలువజా లము.
కాబట్టీ లోకుల వ్యవహాళము చూచిన దిక్కు అనునది ఇతర వస్తువులకు సాహాంయ్య
మొనరించునట్టు “కానవచ్చుచున్నందున నది శ క్రిరూపమేయని తెల్లము. 126
అవతారిక శ _క్రిమంతములగు ఘటపటాదులకు ఏకత్వ నానాత్వములు
కలుగును. శక్తులకు మా|తము ఏకత్వ నానాత్వ విచారమర్హ ముకాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో న శ క్రీనాం తథా భేదో, యథా శ ర్రిమతాం స్టితిః 1
నచ "లౌకిక మేకత్యం తాసామాత్మసు విద్యతే ॥ 11. 27
గ. యథా = ఏ రీతిగా, శ క్రిమతామ = శ క్రికలవానికి అనగా ఘటము, పటము మున్నగు
స్వతం్యత పదార్థములకు, స్థితిః = భేదరూపమున ఉనికియో, తథావాఆ రీతిగా, శ క్రీనామ్‌=
శకులకు, భేదః = భేదము, న = లదు.
కడవ మున్నగు పదార్థములు స్వతంతములు. అవి వేరుగానే సిద్ధించును, కాబట్టి
ఘటపటాదులు పరస్పరము భిన్నములే. కాని వానియందున్న శక్తులకు వానితో భేదము
సిద్ధింపదు. అవి ఆ|శయమును విడిచియుండునవి కావు. అవి అస్యతం|తములు. కనుక ఆ
శక్తులకు ఆశ్రయముతో భేదమున్నట్లు గు ర్తింపలేము.
3. తాసామ్‌ = ఆ శక్తులయొక్క_, ఆత్మసు = స్యరూపములయందు, లౌకికమ్‌ = లోక
సిద్ధమగు, ఏకత్వమ్‌ చ డె ఏకత్వము కూడ, న +- విద్యతే = లేదు.
లోకమున కడవ ఒకటిగానే కానవచ్చుచున్నది. అది నిజరూపమున ఒకటియే
అది ఎల్లరికి తెలిసినదే. అట్టి ఏకత్వము కూడ దానియందున్న శక్తికి కానరాదు. ఏలయన...
ఒకే కడవ కర్తగాను (కడవ ఉన్నది), కర్మగాను (కడవను చూడుము), కరణముగాను
(కడవతో నీరు తెమ్ము), సంప్రదానముగాను (కడవకొరకు వెడలుము), అపాదానముగాను
(కడవ నుండి నీరు తెమ్ము), అధికరణముగాను (కడవయందు నీరు ఉంచుము) లోక వ్యవ
హారమున కానవచ్చుచున్నది. కడవ ఒక్కటియేకదా యని దానియందున్న శక్తియు
ఒక్ళ్క-టియె యగుచో 4 పె రీతిని భిన్న కార్యములు సిద్ధింపవు. కాగా లోక సాధారణముగానున్న
ఏకత్వము శ క్రికి కలుగదు.
కాగా దవ్యమును ఆశ్రయించియున్న శక్తులకు నానాత్యము కలుగును. ఆ ళక్తు
లకు [దవ్యముతో అభేదమే లభించును. కనుకనే ఆవిద్యాళ క్తి నిర్గుణ పర[బహ్మమునందున్నను
అది [బహ్మముకం టె భిన్నము కాదు కనుకనే ఆ రెంటికి అభేదము లభించుటచే అద్వైత
212 దిక్‌ సము దేశము
వాక్యపదీయము ర్‌
[28
వాదము బలిష్టమగుచున్నది. అట్టు కాకున్న అవిద్యా శక్తి [బహ్మముకంటె భిన్నమగుచో
ద్రై్యతవాదమే నిలిచెడిని, 127
అవతారిక. దిక్కునకు ఏకత్వమే అనిగాని, నానాత్యమే అనిగాని చెప్పుటకు
సాధ్యము కాదని 26 వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. ఆ యర్థమునే సిద్ధాంతముగా జూపుచు,
“దిక్కు. ఒక్కటియె అనెడి తార్కితలవాద మయు క్షమని చెప్పుచున్నాడు.
లో నె కత్వం వ్యవతిషైత నానాత్వం చేన్నకల్పయేత్‌ \
నానాత్వం చావహియేత య ద్యేకత్వం న కల్పయేత్‌ [1 28
J
ట్‌
=త(మ్‌ = అనేక తంమును, నశ కల్పయేత్‌ + చేత్‌ ౫ నిరూపింపని యెడల అనగా
బుద్దిచే ఆనేకత్యమును స్పష్టముగా నిరూపించినచో, ఏకత్వమ్‌ = ఎకత్వము, న - వ్యవ
తిషేత = స్థిరపడునది కాదు. నానాత్వములెనిది ఏకత్వముండదు.
యెడల, నానాత్వమ్‌ -- చ = అనకత్వము కూడ, అవహియేత = నశింపవలసి యుండెడిది.
ఆనగా స్వరూపమును పొందకపోయెడిని.
అంతరంగ బహిరంగ ములవలె ఏకత్వ నానాత్యములు పరస్పరాకపేక్షములు, అవి
ఒకదానిని విడిచి మరియొకటి యుండనేరవు.
కనుక దీని స్వరూప మెట్టిది ? అని విచారింపకయే పండితుడు, పామరుడు కూడ
లోక వ్యవహారమును కొనసాగింపవలెను. అనాది సిద్ధమగు లోక వ్యవహారము దిక్కును
ఆధారముగా గై కొనియే నడచుచున్నది. 1 20॥
ద్‌ నముద్దాళయు ముగినీన దొ
సాధన సముదేశము=7
అవతారిక. “డిక్‌ సాధనం [కియాకాలః” అనుకారికలో చూపబడిన పదార్థ
ముల కమమును అనుసరించి దిక్కు తరువాత నిద్దిష్టమగు 'సాధనిమును వివరించుచున్నా డు.
శో స్వా(శయే సమ వేతానాం తద్వదేవాఒఒ[శయా నరే।
కియాణా మఖినిష్పతె* సామర్ధ్యం సాధనం విదుః ॥ {
స్వాశయే = తనకు ఆశయమగు దానియందు అనగా క్రియకు ఆధారమగు కర్షృ కర్మల
యందు, తద్వత్‌ = అర్ర, ఆ|శయా న్తరే + ఏవ = ఇతరమగు ఆధారమునందును, సమవేతా
నామ్‌ = సమవేతములగు అనగా ఎన్నడు విడువక కలసి యన్నట్టి, [కియాణామ్‌ = పాకము,
గమనము, అధ్యయనము మున్నగు వ్యాపారముల యొక, అభినిషృతా = ఫుట్టుకయందు,
సామర్థ్యమ్‌ = సామర్థ్యమును అనగా [దవ్యములయందున్న శక్తిని సాధనమ్‌ = సాధన
మునుగా, విదుః = భావ్యకారుడు మున్నగువారు గు ర్రించచున్నారు.
వివరణము. 1. ఈ (పకరణమున కర్మ, కరణము, కర్త, సం[పదానము,
అపాదానము, అధికరణము, శేషము, హేతువు అను కారకములు విచారింపబడుచున్న వి,
కారకమునకు “సాధనము” అనునది నామాంతరము, కరోతీతి = కారకమ్‌ = [కియా నిష్పాద
కము, సాధ్యతే అనేన ఇతి = సాధనమ్‌.= దీనిచే క్రియ సాధింపబడును. భాష్యకారుడు ఈ
రెండు పదములను పర్యాయ శ బ్బములుగా జూపియున్నాడు. దేనివలన క్రియ కలుగునో అది
కారకము, ఆదియే సాధనము.
ఏ. చై|తః కామః స్థాల్యాం తర్జులం పచతి (వైైతుడు కజ్జలచె గిన్నెయందు
బియ్యమును వంట చేయుచున్నాడు) మున్నగు వాక్యములలో ధాతువులచే పాకము మున్నగు
[క్రియలు బోధింపబడుచున్నవి. ఆ [క్రియలు కర్త కర్మలయందే యుండును. అవి
కరణము మున్నగు కారకములయందు ఉండవు. కాని కరణాది కారకములు గూడ పాకము
మున్నగు [క్రియలను కలిగించుచున్నవి. కాగా చై తుడు, తండులము మున్నగు పదార్థములు
తమయందున్న |కియలను పుట్టించుటచే క ర్భృకారకము, కర్మకారకము ఆగుచున్న వి. ఈ
యర్థమును 'స్వాశయే సమవేతానామ్‌' అను కారికా భాగము వివరించుచున్నది. దీసినిబట్టి
క రృృకారకము, కర్మకారక ము సిద్ధించుచున్నవి. కర్తృ కర్మ కారకములయందున్న పాకాది
[క్రియలను కల్దగిన్నె మున్నగు వస్తువులు పుట్టించుచున్నవి. అందుచే నా వస్తువులు కరణము,
అధికరణము అనురీతిని కారకములగుచున్నవి. ఈ యర్థమును “ఆశయా న్లరే సమవేతా
నామ్‌” అను భాగము వివరించుచున్నది. కాష్టాదులందు పాకాది |కియలు సమవేతములు
కాకున్నను కాష్టాదులకం టె ఇతరమ. లగు కర్త కర్మలయందున్న ఆ [కియలను కలిగించు
వాక్యపదీయము 214 సాధన
[1
టచే కాష్టాదులు కూడ సాధనములు కాగలవు. కాగా “ఆశయాన్తరేి' అను పదమునకు
కరణాదులకంటె భిన్నమగు ఆధారమునందు అనగా కర్తృ కర్మరూపమగు ఆధారమునందు
అని యర్థము చెప్పవలెను. 'స్వాశయే” అనుచోట స్యశబ్దారము క్రియ. ధాతువుచే బోధింప
బడెడి (క్రియ కర్తృ కర్మములందే యుండును. ఇతర కారకముల యందుండనేరదు. కనుకనే
కర్త కర్యములయందే తిజ్‌ పత్యయములు జనియించును. కరణాది కారక ములందు జని
యింపవు. ఇది భాష్యకారాదుల నిర్ణయము. అందుచే 'స్వాశయేి, “ఆశయా న్తరే అను
రెండు పదములు భర్త్శృహరిచే [పయోగింపబడినవి.
తాత్పర్యము. 1. సాధ్యము 2. సిద్ధము అను రీతిని పదార్థములు రెండు
విధనులు. వానిలో సాధ్యము [కియారూపము. ఉదా. యాగము, పాకము, గమనము, అధ్య
యనము మున్నగునవి. అవి ఎప్పటికప్పటి కే తయారుచేయబడును. ఘట పటాదుల బోలె
స్థిరముగా నుండునవి కావు. అవి నిష్పన్నములు కావలెనన్నచో నిష్పాదకము అపేక్షితమగు
చున్నది. ఆ నిష్పాదకమె సిద్దపదార్థము. అపయే కారకము, అదియే సాధనము. సాధ్యమగు
[కియకు సాధనమగు సిద్ధవస్తువునకు కియాకారక భావము సంబంధము. ఈ రీతిగా
సాధ నమువలన కయ జనియించుచున్నది. ఇచట సాధనము వస్తురూపము కాదు. వస్తువు
యొక శ క్రియ సాధనము.
బికోషొంకయు_ 1. దై|తః తల్జులం కా~ైః స్థాల్యాం పచతి (చై (తుడు బీయ్య
మును కజ్దలచే గిన్నెయందు వంశుచున్నాడు) అనుచోట చ్వైతుడు, బియ్యము మున్నగునవి
కారకములు. బాగుగ పరిశీలించిన ఆ వస్తువులు కారకములు కానేరవు. ఏలయన [కియాజన
కము కారకము. వస్తువు నిజరూపమున |కియను జనీయింపచేయ నేరదు. దానియందున్న
సామర్థ్యము అనగా శ క్తి క్రియాజనకమగును. కాగా “శ క్రికారకమ్‌' అను పక్షము సిద్ధాం
తము కాగలదు. శ క్తి ఆ శయమును విడనాడి యుండనేరదు. అందుచే లోకమున వస్తువుల
కారకములని గుర్తింపబడుచున్నవి. ఈ పద్ధతిలో 'శ క్రిమత్‌ కారకమ్‌' అను పక్షమునకు
సంభవమున్నది. *భాష్యుకారాదులు, శక్తియే కారకమను పక్షమును ఆదరించిరి.
శశభాష్యక ర్త మరికొన్ని స్థలములలో [ద్రవ్యము కారకమని నుడివెను. శక్తికి శ కి
మత్తునకు అభేదమును వివకించుటచే ఆ భాష్యము సమన్వితము కాగలదు.
(nn
* “వరో ఉలిట్‌ "' (8-2-115), “అనభిపహి జే” (2-3-1), మున్నగు సూ[త్రముల లో.
“గుణ సాధనమ్‌” అని పతంజలి పలికెను, ఇచట గుణశబ్బము శ క్తిపరము. సాధనమనగా
కారకము “న వ్రమీ పణమో కారకము ధే" అను సూత్రమ న కారక శబ్దము శ క్రిపరము,
జః ౫18 66 _ ల ఆఅ $3 ;4 ర్‌ _]_
ద్రవ్యం ((యాభి నిర్వ్యిగి తిం (పతిసాధనమ్‌ , “సార్వ ధాతు కేయ (8-187),
““సంధనం వై (దవ్యమ్‌”కి మేత్రిజవ్యయ... + (5-8-55) “సాధచనేడయం భ వన్‌ లిబ్ల సంఖ్యా భారం.
hI Lat ® 39 — 1
యోజక్యు ఆ ఉపసన్గాచ్భన్షని ధాత్వ గై (లి 1 118)
నము'దేశము 215 పదకాండము
2]
థ క్రి8 కారకమ్‌, అనునదీయే సిద్ధాంతము. చః యఖివె పాయమును మనంబున
సిడుకొనియే భ_ర్శృహరి “సామర్థ్యం సాధనం విదుః' అని బిగ్గరగా పలికెను.
2. పాకము, గమనము మున్నగు |కియలు ప్రత్యేకము ఒకొక్క-టియే ఐనను
(పథాన [క్రియకు ఉపకరించెడి పూత్కారము (ఊదుట) మున్నగు అవాంతర క్రియలు చాల
కలవు, అట్టి అపధాన |కియలను పురస్కరించుకొని కారికలో “|కియాణామ్‌' అను బహు
వచనము |పయు క్రమాయిను. nl
అదతారిర_._ “సామర్థ్యం సాధనం విదుః! అను వచనమువలన శ క్రికారకము
అని తెలియవచ్చుచున్నది. ద్రవ్యము కారకమని యేల చెప్పరాదు ? శక్తియే కారకనుని యెట్టు
నిశ్చితమగును ? అను (ప్రశ్న సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో శ కిమాత్రా సమూహస్య విశ్వస్యాఒనేక ధర్మణ ః |
సర్వదా సర్వథా భావాత్‌ క్వచిత్‌ కిఖ్బద్వివక్యతే ॥ ల
శక్తిమా!తా సమూహస్య = శక్తులయొక్క భాగముల సముదాయ రూపమగు నట్టియు, అనేక
ధర్మణః = అనేకిములగు ధర్మములు కల, విశ్వస్య = ఎల్టవస్తువు అనగా ఘటము, పటము
మున్నగు ఎల్ల పదార్లము, సర్వదా = ఎల్లకాలమున, సర్వథా = ఎల్ల విధముల, భావాత్‌ =
C౨ థి C2 Se)
ఉండుటవలన, క్వచిత్‌ = ఒకొక్క సమయమున, కిజ్ళిత్‌ = ఒకొక్క- శ క్రియే, వివక్ష్యతే
= వివక్షింపబడుచున్నది, ఇచట కబ్ర పయోక్ర్త కర్త.
అనంతములగు శక్తుల సమూహములే ఘటపటాది వస్తువులు. అట్టి వస్తువుల
భాగములే శక్తులు. అవి విచితములగు కార్యములను కలిగించుచున్న వి. ఎట్టనగా-- ఘట:
అస్తి (కడవ ఉన్నది, ఘటమానయతి (కడవను తెచ్చుచున్నాడు), ఘటిన జలమాహరతి
(కడవచే సీటిని తెచ్చుచున్నాడు), ఘటాయ [పయతతే (కడవకొరకు (ప యత్నించు చున్నాడు,
ఘటాత్‌ జలం సవతి (కడవనుండి నీరు కారుచున్నది ), ఘటే జలం నిదధాతి (కడవయందు
నీరు పోయచున్నాడు). ఒకే ఘటము పై రీతిని భిన్నములగు విచ్నితములగు కార్యములను
కలిగించుచున్నది. దీనినిబట్టి చూడగా ఒక వ్య క్రియందు అనేక విచిత శక్తులున్నవని ఎల్టరు
నమ్మక తప్పదు. శక్తులే కారకములనియు దీనివలననే తెలియుచున్నది. ఆట్టుకాక ఘట
దవ్యమే కారకమన్నచో, ఒక [దవ్యము ఇన్ని విచి|త కార్యములను కలిగింపనేరనందున
జె మ వ్యవహారములు కుదురుపాటు నొందనేరవు. శకులే కారకమగుచో ఆ శక్తులు వివక్షనుబట్టి
క్‌ ర, కర్మము కరణము, సం పదానము, అపాదానము, అధికరణము అను రీతిని విచిత
మగు కార్యములను చేయగలవు.
కాబట్టి శ క్రిమత్తు అగు |దవ్యము కారకము కాదు. శ_క్రియే కారకమనుట లెస్స .॥2॥
అధనొతాొరీక (దవ్యములగు ఘటపటాదులయందు శక్తులు సంభవించును. కనుక
అచట వివక్షకు అవకాశమున్నది. కాని శ క్తులుండుట కవకాశము లేనిస్థలములు కలవు.
వాక్యపదీయ ము 216 సాధన
[3
అచట వివక్ష మెట్టు సంభవించును ? శక్తి మాదధాతి (నో క్తిని కలిగించుచున్న ది) ఇచట
జౌషధము కర్త. చై[తః శక్యాకరోతి (వైైతుడు శక్తిచే చేయుచున్నాడు) శ్తేః వ్యపెతి
(శ క్రనుండి మరలుచున్నాడు! శు స్థలములలో శక్తికి క _ర్భృత్యాదికము అనుభవసిద్ధము,
ఘటాదులయందు శక్తియున్నట్టు శక్తికి మరియొక శక్తి సంభవింపదు. అట్లకాకున్న ఆ
శ క్రికి కూడ మరియొక శక్తి, దానికి మరియొక శకి అను రీతిని అనవస్థా దోషము |పస క్త
మగును. మరియు వస్తురూపముకాని అభావమునకు గూడ కారకత్వము కానవచ్చుచున్నది.
మతః ధనవినాశం కరోతి (మైతుడు ధననాశమును చేయుచున్నాడు). ధనాభావేన యుక్తః
(ధనము యొక్క. లేమితో కూడి యున్నవాడు), ఇచట లేమి కారకమని స్పష్టము. దానికి
వేరుగ శక్తులుండుట అసంభవము కదా! కాబట్టి శక్తి కారకమను పక్షము ఎట్టు కుదురును ?
అను |పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో సాధనవ్యవహార శ్చ బుద్ద్య వస్థాని బన్షన।ః |
సన్నసన్వాఒర్థ రూ పెషు భేదోబుద్ద్యా (పకల్ప్యతే ॥ 9
A. బుద్ధ్యవస్థా నిబన్గనః = బుద్ది చే కల్పింపబడిన అర్థవి శేషములే కారణముగాగల, సాధన
వ్యవహారః చ= కర్త, కర్మ మున్నగు కారకవ్యవహారము, (సంభవతి) = కలుగగలదు.
బాహ్య [ప్రపంచమున నున్న అర్థ ములసుబట్టి శాబ్బ్దవ్యవహార ము జరుగదు లోక
మున అర్థ మున్నను లేకున్నను శ బమువలన వ్యవహారము జరుగగలదు. అందు బుద్ధియే
కారణము. బుద్ధిచె ఇది కర్త, ఇది కర్మ, దీనివలన ఈ కారము కలుగును అని సిరూపింపగా,
అట్టి నిరూపితమగు అర్థమును బోధించుటక్రె శబ్దములు ఉపయోగ పడుచున్నవి.
౨. సన్‌ = లోకమున పదార్భమున్నను, అసన్‌ __ వా ౫ లనిదియైనను, బుద్ధ్యా కా బుద్ధిచే,
అర్థరూ పేమ జ అర్థరూపములయందు, భేదః = భేదము, పకల్ఫ్యత = కల్పింపబడు
చున్నది.
ఎ
పె కారికాభాగము యొక్క అర్థమునే ఈ రెండవ భాగము వివరించుచున్నది.
బుదియే అర నిరయమును జేయును. అటి నిరీతమగు అరము శబబోధ్యమగును. బుద్ది
థి @ ణి థు లు థి గ్‌ సొ
అర్థమును నిర్ణయింపనిచో లోకముననున్న యడ్ధ మును శబ్దము బోధింపజాలదు.
కాగా శక్తి అభావము మున్నగునవి బుద్ధిచె (దవ్యరూపములుగా నిరూపింపబడగా
వానికి శక్తి సంభవించును. ఆ స్థితిలో శక్త్యాకరోతి, ధననాశంకరోతి అను రీతిని కారకములు
కాగలవు. అంతియేకాని అభావము శ క్రియు స్వస్వరూపమున కారకములు కానేరవు. అట్లు
కాకున్న అనవస్థా దోషము కలుగును.
కాబట్టి బుద్ధిచె నిర్మింపబడిన [(దవ్యరూపములగు శక్తి మున్నగువానికి శ_క్యంత
రము కలుగును.
ఎళేవము.__ ఈ కారీకలో “నన్‌” అనునది దృష్టాంతముగా జూపబడినడి.
సముదేశము 217 పదకొండము
4]
ఇ య Wu ఆరక న ఇం వ ఒప ఇ (౯
బాహ్య పపంచమున సనత్తుగా ఉన్న వస్తువు బోలె లెని వస్తువుకూడ బుద్ద్‌చే నిర్మింపబడినదై
థి
శాబ్దవ్యవహారమునకు కొరణమయు కాగలము. iu
అన తాొలీక్‌ పదార్థములు కారకములగుటలో లోకసి సిద్ధమ ములగుటయే కారణము
కాదు. లోకమున అవి లేకున్న రు & బుద్దిచె భావింపబడిన ప పదార్థముల సాధనములు (కారక
ములు) కాగలవు అను పై చూపబడిన అర్హమునందు మహాభామ్యుకారుని సమ్మతిని జూపు
చున్నాడు.
©
శో బుద్ద్యా సమాహితై కత్వాన్‌ పజ్బాలాన్‌ కురుభిర్యదా |
ఫనర్విభజతే వకా తదాఒపాయః (పతీయతే ||
0
అము
వ
వకా = మాటలాడువాడు, అనగా శబమును పయోగించువాడు, యదా = ఎపుడు, బుద్ద్యా=ా
a a) థి
బుద్ధిచే అనగా బుద్ధిపూర్వక వ ముగా, కురుఫిః=కురుదేశమునం దున్నవారితో, సమాహితె కత్వాన్‌
= కూర్చబడిన ఏక త్వముకల, కల్లా లాన్‌ = పంచాల దేశసులను, పునః = మరల,
స థి
త
7
“J
ర్‌!
విభజతే = విభజించునో అనగా వేరు చేయునో, = అపుడు, అపాయః = అపాయము
త
అనగా రెండు వస్తువులు కల విభాగము, [పతియతే
అవి
లో
తియ
Gu
తగలదు.
శాన
ల
హ్‌
బినరజ యు 'వృతాత్సర్ణం పతతి” ( చెట్టునుండి ఆకు రాలుచున్న ది) అను
చోటున “ ధువమపాయె౬ పాదానమ్‌' (1-4-24 . కలసియున్న రెండు వస్తువులకు విభాగము
కలుగగా వానిలో స్థిర మగునది అపాదాన సంజ్ఞకమనును అను సూ[తముచే వృక్షమునకు
అపాదాన సంజ్ఞ కలుగగా “అపాదానే పళ్బుమీ” (2-8-28) అను సూ తముచే వృక్షశబ్దము
కంటె పంచమీ విభ కి [ప్రవర్తించుచున్నది. కురుభ్యః పజ్బాలాః ఆభిరూపతరాః., (పంచాలి
దేశపువారు కురుదేశపువారి కంటె మికి క్కి_లి అందము కలవారు) అనుచోట కురు శ బముకం టె
అపాదానార్ధమున పంచమి సి సిద్ధింప కున్నడ్‌, ఏలయన, వృక్షమునకు వర్ణమునకు సంబంధ
మున్నట్లు కురుపంచాలులకు సంయోగ నంబంధము లేదు. అందుచే పాణిని “పళ్చామీ విభ కే!
(2-8-42) అను సూ|తము ముచే పంచమీ వి శ్రీని విధించెను (భదము భాసించునపుడు నిర్ధార్య
మాణమునకు పంచమి కలుగును",
న
తాత్సర్యుయు_ వృక్షమునకు పర్ష్ణమునకువలె కుగుపంచాలులకు సంయోగము
దాని మూలమున ఏక త్వవ నై లేకున్నను శ బ్రములను (పయోగించువాడు తన బుద్ధిలో వారలకు
ఏకత్వమును కల్పించుకొనును దాని మూలమున వారలకు సంయోగము ఏర్పడినట్లు వక్త
భావించును. తరువాత వారలలో పంచాలదేశ స్థులు అధిక మగు సౌందర్యము కలవారని భావించి
వారలను కురుదేశస్థులతో వేరుచేయును. కాగా జాహ్యపపంచమున వారలకు సంయోగము
లేకున్నను బుద్ధి కల్పితమగు సంపర్కము దాని మూలమున విభాగము కలుగుటచే కురు
దేశస్థులకు ధువము పాయే౭ పాదానమ్‌' అను సూ; తము చేతనే అపాదాన స సంజ్ఞ పంచమియు
సిద్ధించును. అందుచే “పంచమీ విభక్తి” అను సూూతము ఆరంభింప నక్కరలేదు. ఈ
వా ఆతి గూ
యర్థమును థా ష్యకారుడు వక్కాణిం చెను,
ge
వాక్యపదియము 218 సాధన
[5
కాగా బుద్ధిక ల్పితము లగు అర్థ ములను స్వీకరించి కారకములు [పవ ర్రింపగలవు
అను నర్థము పె రీతిని భాష్య సమ్మతమే. 1 41
అవతారిక. పై యర్థమున మరియొక భాష్యమును (ప్రమాణముగా జూపు
చున్నాడు,
ళో శబ్దోపహత రూపాం శ్చ బుద్దేర్విషయతాం గతాన్‌ ।
(పత్యక్షమివ క(సాదీన్‌ సాధనత్వేన మన్యతే [| గ్‌
శబ్రోపహితరూపాన్‌ = శబ్ధముచే కూర్చబడిన స్వరూపము కలిగినట్టియు, చ =కనుకనె,
బుద్ధిః = బుద్ధికి, విషయతామ్‌ = విషయత్వమును, గతాన్‌ = పొందినట్టి, అనగా బుద్ధికి
గోచరించిన, కంసాదిన్‌ = కంసుడు మున్నగువారిని, [పత్యక్షమ్‌ - ఇవ = _పత్యక్షమగు
పదార్థమునువలె, సాధనత్వేన = సాధనమునుగా, అనగా [ప్రత్యయము కలుగునపుడు ఉపయో
గించెడి కారకమునుగా, మన్యతే = (భాష్యక ర్త) తలంచుచున్నాడు.
బిభర జము “హేతుమతిచి (8-1-26). _పేరణార్థమున ధాతువుకంటె “ణిచ్‌”
(ప్రత్యయము కలుగును అను సూతముచే పచ్‌ మున్నగు ధాతువులకంటె ణిచ్‌ |పత్యయము
పవర్తింపగా “పాచయతి' మున్నగు రూపము లేర్పడును. కంసవధ శబ్దముకంటె ణిచ్‌
[ప్రత్యయము చేరి కంసంఘాతయతి (కంసవధ పురాణము చెప్పుచున్నాడు) అను రూప
మెర్చడవలెను. కాని ఇచట కంసుడు, అతనిని చంపెడి కృష్ణుడు పురాణము చెప్పు సమయ
మున లేనందున ఆ యర్థ్ధములు [_పత్యయోత్పత్తికి సాధనములు కానందున పై ప్రయోగము
సూ తముచె సిద్ధింపకున్నదని భావించి కాత్యాయనుడు “ఆఖ్యానాత్‌ కృత స్తదాచ షై"
(పురాణ (పసిద్ధమగు గాథను బోధించెడి కృదంతము కంటె “చెప్పుచున్నాడు” అను అర్థమున
ణిచ్‌ [ప్రత్యయము కలుగును) అను వచనమును ఆరంభించెను. భాష్యకర్త ఆ వార్తికమును
[పత్యాఖ్యానించెను. అనగా వార్తిక ము లేకున్నను సూ తముచేత నే వ |పయోగము కుదుర
గలదు అని చెప్పెను.
తాత్ఫర్భం ము పౌరాణికుడు పురాణము చెప్పునపుడు గతించిన కంసాదుల
రూపమును గుణములను వారు చేసిన పనులను శోబ్బములబే బోధించును. వినువారికి ఆ శబ్ద
ములవలన కంసాదులు ఒక రూపమున బుద్ధిలో భాసించెదరు. కంసాదులు భీకరముగను
(కూర స్వభావము కలిగినట్టును వినువారు భావింతురు. విశాల ఫాలము, బొద్దు మీసములు,
ఆజానుబాహువులు మున్నగునవి అన్నియు సభ్యుల హృదయాలలో |పతిఫలించును. అక్తే,
పీతాంబరము, శంఖ చకాదులు ధరియించిన కృష్ణుడు కోతల బుద్ధిలో భాసించును. పురా
ణము చెప్పు సమయమున కంసాదులు |పత్యక్షముగా కాన్పింపకున్నను పై రీతిని వారు
శోతలకు 'పతిభలించెదరు., కాగా బుద్ధిస్థుడగు కంనుని బుద్ధిస్థుడగు కృష్ణుడు చంపుచున్నట్టు
భావింపగా సూ(తముచేతనే జణిచ్‌ [ప్రత్యయము సిద్ధించును. కాబట్టి వేరు వార్తికము చేయ
నక్కరలేదు. ఇది యంతయు భాష్యకారుని నిర్ణయము.
వాక్యపదీయము 18 జాతి
[19
కవాలములు ఆవ నువు సటీసు ఆవయవఏవెి. దారములు అవయవములు
వస్తము అవయవి, దీనికి సమయ సంబంధము. ఇచట అవయవములకు అవయవెకి
భేదము అనగా ఇవికపాలములు, ఇది ఘటము; ఇవి దారములు, ఇది వస్త్రము అని వేరుచేసి
చూపుట సాధ్యముకాదు. కాబట్టి ఇచట అవయవములనుట ముఖ్యమే. 1 17,181
అవతాలక___వై శేషికులమతము నాశయించి 14, 15, 16, 17, 18 శ్లోకములచే
జాతి సార్వ తిక మనియు, అదియే ఎల్ల శబ్రములకు వాచ్యుము కాగలదనియు సీచూపించెను.
ము విజ్ఞానవాది పు “మానా ట్ర యించి చా త్రి సార్వ|తిక మనియు అదియే ఎల్ల
లో అనుప్రవృ శ్ర త్తిరూపాం యాం, పఖ్యాతా మాకృతిం విదుః।
కేచిద్వ్యావృ త్తిరూపాంతు (దవ్యల్వెన (ప్రచక్షతే! 19
న్ని
కేచిక్‌ = కొంతమంది, అనగా జ్ఞా నము తప్పమరి మొక పదార్థములదు దు, బాహ్య [ప్రపంచము
భూన్యమే అను ఆభి పాయముకల విజ్ఞానవాయులు, యావ = ఏజాతిని, అను|పవ్య త్తి
రూపాము = అకుగతమగు
తి
అనగా ఏకా కారమగు, |పఖాాతామీ = బుద్ధిని, ఆకృతిమ్‌ =
ఆకృతినిగా, విదుః = తెలిసికొనుచున్నా
రు. అదియ వ్యాపకము. ఎలి శబములకు వాచ్యము.
(అ)
వ్యావృత్తిదూపామ్‌ - తు = ఏకాకారముకాక విరూపమగఏబుడ్ధి ని మా(తము, (దవ
తేన = దవ్యరూపమున, అనగా (దవ్యమని, (ప్రచక్షతే = చెప్పుచున్నారు.
బుద్ధిశప్ప మరియొక పదార్భములెదు. అవిద్యావశమున అదియే దాహ్య పపంచ
రూపమున భాసించును. దృశ్యమునకు బుద్ధిస్ట మునకు అభెదమును అంగీకదించుటచే
ఆరెంటిెకి సామా న్యముండుటవలన ఏకాకారబుద్ది కలుగును శ బ్రయునుచ్చరింపగా అట్టి
ఆకారము కలిగిన బుద్ది జనియించును* ఆ ఆకారమే శబ్రమున నకు వార్యామగును: బుద్ధి వాచ్యము
కాదు. ఆ ఆకారము బాహ్యముకావచ్చును. కాకపోవచ్చును. కబ్లవాచ్యమగటలో క్షతిలేదు.
విభిన్న రూపమగఏ బుద్ధిలో భాసించినది [6 వ్యముకానలమ ఇదియే జాతికి వ్యక్తికి
కల భేదము.
అసి సిద్ధించుచున్న ది. 1119 ॥
అనతారికత ___వస్తువులకు దేశమును ట్ర్‌ కాలమునుబట్టి యు భేదము సిదించును,
ధీ
దేశకాలయులను అహేక్షింపని యెడల వస్తువులు అధిన్న ములే యగును. ఇట్లు వస్తువులకు
య కాయాలి
అభేదము స్వాభావిక ఏగసచుండగా, దానిని సమర్ధించుట కై అతిరిక మస జాతిని కల్పించుట కె
ఇంతఏల [పయత్నింపవలెను అను (పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ట్లో భిన్నా ఇతి పరోపాధిరభిన్నా ఇతి వాపునః।
భాతవ్మాసు _ప్రపజ్చోఒయం సంసృష్షే ష్వేవ జాయతే॥ 20
సము వైశము 219 పదకాండము
6]
కాగా బాహ్యపదార్థము లేకున్నను బుడి పరికలితమగు పదార్గమునుబల్లి సాధన
థ్‌ థె ప
వ్యవహారము కలుగుచున్న దనుటలో భాష్యకారుని పె యత్నము (ప్రమాణము కాగలదు.
ఎశేవమ___ మన్యతే = తలంచుచున్నాడు. ఇచట భాష్యక ర్రయగు పతంజలి
కర,
ఈ (ప్రయత్నమును (గహించియే నలధర్మరాజూదులు ఉత్తమ పరిపాలకులనియు,
దుర్యోధనాదులు అధార్మికులనియ ఈ నాట [ప్రజలు గుర్తించుచున్నారు. అట్టుకాకున్న నల
[(పభృతుల చర్మితము మనకు ఆర్థము కాక పోయెడిని బుద్ధిక ల్పితమగు అఆర్థమునే శబ్దము
బోధించును. ఆచట బుద్ధికల్నితమగు అర్థములే కారకములు కాగలవు. mdi
అవతారిక సాధన వ్యవహారము బుద్దిక ల్పితమనుఓ కు మరియొక |పయోజ
నము కూడ కలుగుచున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
లో బుద్ది ప్రవృ_త్తిరూపం చ సమారోప్యాభిధాతృభిః |
అర్జైష శకి భదానాం (క్రియతే పరికల్చనా ॥ గ్ర
చ= మరియు, అభిధాతృభిః = శబ్దమును (పమోగించెడి వ్యవహ ర్తలచే, బుద్ధి పవృ తీ
రూపమ్‌ = బుద్ధియొక్క-, వ్యాపారము యొక్క అనగా “ఇది యిట్లు" అనెడి నియతమగు
అకారమును, అర్థము = బాహ్యములగు ఘటపటాద్యర్థ్గ ములయందు, సమారోప్య = ఆరోపించి,
శ క్రిభేదానామ్‌ = కారక భేదములయొక్క_, అనగా బుద్ధిస్థము లగు కారకశక్తుల కంబు
బాహ్యములగు కారకములు భిన్నములు అనెడి పరికల్పనా = విది తమగు కల్పన, కియలే
= చేయబడుచున్నది.
శబ్దముల నుపయోగించెడి మనుష్యులు ముందుగ బుద్ధిచే నిర్మింపబడిన వస్తువులకే
సాధ్యసాధనమును [గహించెదరు పిమ్మట అట్టి సాధ్యసాధన భావమును బాహ్యవస్తువుల
యందు ఆరోపించెదరు. కాగా వస్తువులకు గల సాధ్యసాధన భావము రెండు విధములుగా
గు ర్తింపబడుచున్నది. 1. బుద్ధిక ల్పితము, 2. దాసి మూలమున కలిగెడి బాహ్య వస్తువు
లకు కలిగినది. పిమ్మట '*బుద్ధికల్పితము సాధ్యసాధన భావము అను భావమును మరచి
బాహ్య వస్తువులకు గల సాధ్యసాధనమే స్వాభావికమని భావించెదరు. శక్తి భేదమనగా బుద్ధి
స్థములగు శక్తులకం'టె బాహ్యములగు శక్తులు భిన్నములని భావము. ఉదా: కామైఃపచతి,
(కజ్టలతో వండుచున్నాడు) కజ్ఞలకు వంటకు సాధ్యసాధనము బుద్ధికల్పితము. దీనిని
లోకమున గల కాష్టములకు, వంటకుకూడ సంబంధింపచేయగా వానికి ఆ సంబంధము కలుగు
నట్టు మనము భావించుచున్నాము. ఈ రీతిగ బుద్ధిస్ట పదార్థ సంబంధమునకు దాహ్యస్థ
పదార్థ సంబంధమునకు సంవాదము అనగా ఐక్యము దేనివలన కలుగునో, ఆ వాక్యము
(ప్రమాణము. దాని యర్థిము వ్యవహారమున కుపకరించును. ఆ రెంటికి సంవాదము లేనిచో
ఆ.వాక్యము (ప్రమాణము కానేరదు. ఆ వాక్యమువలన కలిగెడి అర్ధము వ్యవహారనుము
వాఠక్యపదియము 220 సాధన
[7
నేరదు. ఊదా: పర్వలేన పచతి (కొండచె
వండుచున్నాడు) అను రీతిని బుద్ధిలో ఎన్నియో ఆర్థములు భాసించును. కాని బాహ్య పపంచ
మున కొండ పాకమునకు సాధనము కానందున అది విసంవాదియగుటచే ఆ|పమాణమే
యగును.
య నో లో
క లిగింవనేరదు. నిజముగ అది వాక్యము కరూాత కొ
కాబట్టి బుద్ధికల్సిత పదార్థ జాతమంతయు (ప్రమాణము కానేరదు. ఏది లోకదృష్ట
మగు అర్ధముతో సంవాదమును బొందునో అది |పమాణము. విసంవాదియగుచో అప
మాణము. పై వ్యవస్థకు బుద్ధియొక్క_ కల్పనయే తోడ్చడుచున్నది. 16
0
అవతారిక సాధ్యసాధన భావము బుద్ధి పరికల్పితమనుటకు మరియొక [పయో
జనము కూడ కలదని చూపుచున్నా శు,
శో వ్యకౌెా వదా రే శబ్షాదేరన్యమానస్య కర్మణః ।
గ కా ద జ
సాధనత్వం తథాసిదం బుగ్గిరూస ప్రకల్పితమ్‌ ॥ 7
ధి ధి
తథా మ అల్లే, వ్యక్తా + పదార్థేడావ్యక్తియే శబ్దవాచ్యము అను పక్షమున ఘటః, పటః
మున్నగు శబ్దములు కడవ మున్నగు వ్యక్తులనే బోధింపగలవు, జాతి బోధకములు కానేరవు
అను పక్షమున, జన్యమానస్య = పుట్టుచున్న అనగా నిర్వ ర్యమగు, శద్దాదెః = శబ్దము
మున్నగు అనగా ళ బ్దం కరోతి, సంభూగం కరోతి మున్నగు పయోగములలో నుండెడి శబ్దము
సంయోగము మున్నగు, కర్మణః = కర్మకు, బుద్ధిరూప (పకల్పితమ్‌ = బుద్ధియొక్క-
ఆకారముచే కల్పింపబడిన, సాధనత్వమ్‌ = కారకత్వము, సిద్ధమ్‌ = సిద్ధించుచున్నది.
ఎివరణము__ 1. ఘటః, పటః మున్నగు శ భములు ఘటత్యము, పటత్యము
మున్నగు జాతులను బోధించును అను అభ్మిపాయము జాతి సముద్దేశమున నిర్ణయింపబడినది.
ఆ పక్షమున ఘటత్వము మున్నగు జాతుల సంబంధము అతీతమగు ఘటవ్యక్తులకు రాబోవు
ఘటవ్యక్తులకు సంబంధించియున్నందున భావి ఘటాదులు కూడ మనకు గోచరించును. కాబట్టి
టం కరోతి (కడవను చేయుచున్నాడు) మున్నగు చోటులయందు ఘటాదులకు కర్మ సంజ్ఞ
ద్దెంచును, జాతి శ క్రి పక్షము వాజప్యాయనమునికి సమ్మతము.
గ
౭9
వ్యాడిమునియొక్క మతమున ఘటాది శబ్బములు జాతి బోధకములు కానేరవు.
[(దవ్యబోధకములు, అనగా ఘటాదిశబ్దములు వ్యక్తి వాచకములు. ఈ పక్షమున భావి వ్యక్తు
లకు కర్మ సంజ లభింపవలెనన్న బుదినములగు ఘటాదులకే సాధనత్వము అంగీకరింప
గా ధధథి
వలెను.
2 నిర్వ ర్హ్యము, వికార్యము, (పాష్యము అను రీతిని కర్మ మూడు విధములని
ర ముననే భ _రృహరి చెప్పబోవుచున్నాడు. వానిలో నిర్ణ _ర్ర్యమునకు సాధనత్వము
ద్టియం దున్న పదార్థమునుబట్టియే సిద్ధించును.
తాత్ళర్యంయు__ శబ్దం కరోతి (ధ్వని చేయుచున్నాడు), సంయోగం కరోతి
సము దైశము 221 పడకొండము
8
(సేంయోగమును కలిగించుచున్నాడు) మున్నగు చోటులయందు శబ్దము మున్నగునవి ఈ
వాక్యమును |పయోగించు సమయమున సిద్దముగాలేనందున వాసికి కారక త్యము సిద్ధింప
కున్నది. జాతి పక్షమును ఆ(శయించిన, అది సిద్ధించును. కానీ వ్యకి పక్షమున అది
కుదురదు. అందుచే బుద్ధిస్థమగ శబ్రాదులను పురస్కరించుకొనియి వానికి సాధనత్యము చెప్ప
వలెను. అందును నిర్వ ర్యము సాధనము కావలెనన్న బుడ్డి స్ట పదార్థమునకే అది సంభవించును.
ర,
~
కాబట్టి బుద్ధిస్థమగు పదార్థము సాధన వ్యవహారమునకు సమర్థమని చెప్పక
Go
తప్పదు.
ఎశేఫొంళము__ కారికలో “జస్యమానస్య' అను పదముచే నిర్వర్త్య కర్మ
[గహింపబడుచున్నది. అది పూర్వము సిద్ధముకానందున బుద్ధికల్పన అవసరమగుచున్న ది.
ఉదా : “ఘటం కరోతి” (కడవను తయారుచెయుచున్నాడు).
వికార్యకర్మము సిద్ధవస్తువే యగును. ఉదా: కాష్టంభస్మకరోతి (కజ్జను భస్మముగా
చేయుచున్నాడు). ఇచట కాష్టము వికార్యకర్మ, భస్మము నిర్వ ర్త్యకర్క. _ప్రాష్యకర్మయు
సిద్ధముగనే యుండును. ఉదా: [గామం గచ్చుతి ((గామమును గూర్చి వెచ్ళృచున్నాడు,),
ఆదిత్యం పశ్యతి (సూర్యుని చూచుచున్నాడు) 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51 కోక ములచే
ఈ [పకరణముననే ఏనికి లక్షణము చెప్పబడుచున్నది. nT
అవతారిక బుద్ధికల్పితములగు పదార్థములకు సాధనత్వము యుక్తమగు
చున్నదని యింతవరకు చూపియున్నాడు. ఇట్టి కల్పన కేవలము సాధనత్వమునకే కాక
పదార్థ మా|తమునకేయని భాష్య పామాణ్యమున జూపుచున్నాడు.
శో స్వత న పరతన తే (కమరూపం చ దర్శితమ్‌ |
(ae) య “2 వ
నిరీహేష్వుపి భా వేషుకల్పనోపనిబన్షమ్‌ il 8
నిరీహేషు + అపి = అచేతనములగు నట్టియు, భావేషు = పదార్థములయంయ, స్యతన్రపర
తన్రత్యే = క ర్హృత్యము, కరణత్వాదికము, [క్రమరూపమ్‌ -[- చ = కియారూపమును,
కల్పనో ప నిబన్ధనమ్‌ = బుద్ధిచె కృుతమగు కల్పనయే కారణము కలదిగా, (భాష్యకార
(పభృతిభిః = అదధై ఇత సిద్ధాంతమును అవలంబించినట్టి భాష్యకారుడు మున్నగువారిచే)
దర్శితమ్‌ = చూపబడినది.
బినరోణము_ “ధాతోః కర్మణః సమానక రృకాదిచ్చాయాం వా” (8-1-7)
అను సూ|తముచే (ధాతువుకంటె ఇచ్చార్ధమున “సన్‌* [ప్రత్యయము కలుగును) “భిగమిష్మితి”
(వెళ్ళుటకు కోరుచున్నాడు : గన్తుమిచృతి) మున్నగునవి ఉదాహరణములు. ఇచ్చ అనగా
కోరిక, అది చేతనధర్మము. అట్టితరి “కూలంపిపతిషతి* (తటము అనగా ఒడ్డు పతనమును
కోరుచున్నది : పతితుమిచృతి) మున్నగు (ప్రయోగములు సిద్ధింపకున్నవి. అచేతనమగు ఒడ్డు
మున్నగువానికి ఇచ్చ సంభవింపదుకదా ః పె |పయోగమును సిద్ధింప చేయుటకై ''ఆశజ్కా
య.
పహాక్యాపదీయము 222 సాధనే
9
యాం సన్‌వక్తవ్యః” (సిద్ధముగానున్నది అను అర్థమున “సన్‌” (ప్రత్యయము చెప్పతగినది)
అను వచనము ఆరంభింపబడినది. ఆ వచనము అక్కరలిదు, (పతిపదార్థము చేతనమే. కాబట్టి
కూలమునకు ఇచ్చ, కర్తృత్వము మున్నగునవి అన్నియు సంభవింపగలవు అని కాత్యా
యనుడు, పతంజలియు (సర్వస్యచేతనా వత్త్యాత్‌ ) నిర్ణయించిరి.
తొత్స్రర్భోయు.- అదై ఇత సిద్ధాంతమున ఆత్మకంది ఇతరమగు వస్తుజాతము
మిథ్య. అవిద్యాదశయందును సత్కార్యవాదమునగాని, అసత్కార్యవాదమునగాని కార్య
కారణ భావము “*కుదురదు. కాబట్టి లేనివస్తువులనే బుద్ధిబలముచే ఉన్నట్టు చూపి వానినే
లోకులు వ్యవహరించుచున్నారు. క ర్త, కర్మ మున్నగు కారకములలో కర్త స్యతం|తమైనది.
కర్మ, కరణము మున్నగునవి అస్వతం[తములు, పాకము మున్నగు క్రియలు [కమముకలవి.
ఇవి యన్నియు బుద్ధికల్పితములే. కూఅంపిపతిషతి మున్నగు (పయోగములు ఎన్నియో
కల్పనామూలమున సిద్ధించుచున్న వి,
కాబట్టి [కియాకారక ము లకాక పదార్థ ములన్నియు బుద్ధిక ల్పితములే. కాత్యాయన
పతంజలులు అదై ఇత సిద్ధాంతమును అనుసరించినవారై పై సిద్ధాంతమును నిర్ణయించిరి.
క క్రి **అతిరిక్తమగు పదార్థము అనెడి పూర్వమీమాంసకుల మతము చొప్పున
“శక్తః కారకమ్‌' అను పక్షము ఈ కారిక యందు నిరూపింపబడినది. 181
అవతారిక... ఇటుమైని శక్తి ర్రీఅతిరి క్రపదార్థము కాదు అనెడి వై శేషికుల
మతమును ఆశయించి కారక స్వరూపమును జూపుచున్నాడు.
శో॥ శ కయః శ కిమనశ్చ సర్వేసంసర్ల్షవాదినామ్‌ |
య అలుల pa, ne.) nN
భావా _స్తేష్వస్వశబ్రేషు సాధనత్వం నిరూప్యతే ॥ 9
సంసర్గవాదినామ్‌ = వె శేషికుల (మతమున), సర్వే = ఎల్ల, భావాః = పదార్థములు,
శో క్రయః = శ క్రిరూపములు, శ క్రిమ నః - చ = శ క్రికలవియు, అనగా ఉభయరూపములుగా,
(ఆజీ! యన్న) = ఆంగీకరింపబడుచున్న వి.
* ఈ యర్థము సంబంధ సముద్దేశమున రి! నుంచి 16 శ్లోకములచే (గ్రంథకర్త నిర్లయిం
చెను. అందుచేతనే అదై్వైతవాదము (గంథక ర్త స్వమతముగా జూపుచున్నాడు.
** పూర్వమీమాంసకులు ఆరు పదార్థములను అంగీకరించిరి. 1. (దవ్యము, &. గుణము,
3. కర్మము, 4. సామాన్యము, 5. శ క్రి, 6. అథావము. వీరు (ద వ్యముకం కె వేరుగా “శ కిని
అంగీకరించుచున్నారు.
ర వై శేషికులు అనగా కళాదమతము చారు ఏడు పదార్థములను ఒప్పిర్హి 1, ద్రవ్యము,
2. గుణము, $* కర్మ, 4. సామాన్యము, 5. విశేషము, 6. సమవాయము, 7, అభావము.
వీరి మతమున శక్తి అతిరి క్రిపదార్థము కాదు. [దవ్యముయుక్క స్వరూపము. సవాకరించు
నవియు కూడ 'ళ క్రి” అనియే వీరు భావించుచున్నారు.
సము ధైళము 223 పదకాండము
10]
ఘటము నిష్పన్నముకావలెనన్న, మన్ను నిరు దండము మున్నగు వస్తువులు
అపేక్నితములగుచున్న వి. వానిలో నీరు మున్నగునవి సహకారి కారణములు. ఇవి శ క్రిరూప
ములు. మన్ను శక్రిమంతము ఇప్లే సహకారులకు గూడ ఉదకమునకు కారణమగు ద్య్యణు
కాదులు శ క్తిరూపములు. వాని రూపము శ క్రిమంతము. కాగా కారణము శక్తులుగాను, రూపా
దులు శో క్రిమత్తులుగాను ఉన్నందున పదార్థ ములన్నియు శ క్రిరూపములు, శ క్రిమంతములు
కూడ కాగలవు. వీనికంచె వేరుగా శ క్రియనునది అతీం దియ పదార్థము లేదు.
అస్వశ బ్దేషమ = స్వశబ్దముచే బోధింపబడని, తేషు = అట్టి శ క్రమంతములయందు,
సాధనత్యమ్‌ = కారకత్వము, నిరూప్యతే = (ళాస్త్రమున) చూపబడుచున్నది.
శ క్రమంతము సాధనము, ఆ సాధ నత్యము అపాదాన, సం పదాన, కర్మ, కర్త,
అధికరణ అను పదములచే ఎన్నడు బోదింపబడడు. పంచమి మున్నగు విభ క్తి (ప్రత్యయ
ముల చేతనే ఆసాధన భావము బోధింపబడును,
కారికలో స్వళబ్దము అపాదానాది శబ్దపరము. ఘటము ధర్మి, దానియందున్న
ఘటత్వము ధర్మము. ఈ ధర్మమునకు ధర్మికి సమవాయము సంబంధము. అట్టి సంబంధ
వశమున ఆ రెంటికి అభేదము సిద్ధించును అని వై శేషికులు విశ్వసింతురు. సమవాయము
సంబంధముగా లేకున్న పదార్థములకు గూడ మరియొక విధమగు సంయోగాది సంబంధమును
వారు అంగీక రింతురు. సంబంధములేని పదార్థ ముండనేరదు. కాబట్టి “సంసర్గవాది' యనగా
వై శేషక మతానుయాయి. 19
అవతారిక పదార్థమనగా ఏది ? దేనికి దేనియందు శక్తి? అను ప్రశ్నకు
ఉదాహరణ పూర్వక ముగా సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఘటస్య దృశిక ర్మ త్వే మహత్వాాదీని సాధనమ్‌ ।
రూపస్యదృృశికర్మత్వే రూపత్వాదీని సాధనమ్‌ ॥ [0
ఘటస్య = ఘటమునకు, _దృశికర్ముశ్వే = దృశిధాతువునకు ఆర్థమగు దర్శన [క్రియలో
కర్మత్వము కలుగవలెనన్న, మహత్త్వాదీని = మహత్యము. ద్వ్యణుకాదికము రూపము
మున్నగునవి, సాధనమ్‌ = సాధనములగుచున్నవి.
రూపస్య = రూపమునకు, అనగా ఘటగతమగు రూపమునకు, దృశికర్మత్వే =
దర్శనమున కర్మత్వము క లుగవలెనన్న, రూపత్యాదీని = **రూపత్యము మున్నగునవి,
సాధనమ్‌ = సాధ నములగుచున్న వి.
ణః . ఇళ్ళ కథ 4 అగ 33
కణాదుడు ఈ రీతిగ న్యూతించెను. “మవాత్యనేక [దవ్యవత్తా (దూ పాచ్చోవలద్ధిః
(4—1-186).
** కాణాదనూ(త్ర మిట్టున్నది. “ఆనేక ద్రవ్యనమవాయా [దూపవిశేషాచ్చ రూపోవ
లస్టిక (4-1-0).
వాఠ్యపదీయము 224 సాధన
[11
త కనుక అవి
సాధనములు కాగలవు. అనగా శ క్రిమంతములు కాగలవు. ఘటాదికము శక్తి కాగలదు,
SAG
ఘటమునందు మహ త్యమున్న గునవి సమువే ఫములై యున్నవి.
ఘటం పశ్యతి.
అనుచోట రూపవ
కాగా పదార్థములన్ఫి సయు శక్తులు, శక్తిమంతులు గూడ కాగలవు, 1101
లే ల్‌ క
అవతారిక — రసము మున్నగునవి గూడ ఉభయరూపములు కాగలవని చెప్పు
చున్నాడు.
ర
నియత గహణా లోకె శక్రయసా స్తథ్మాశయైః ॥ [1
రసాదయః = రసము మున్పృగునవి అనగా రసము, గంధము, స్పర్శ, శబ్దము మున్నగునవి,
సః = స్వరూపములచేతను, సామాన్య విశేమైః 4 చ= రసత్నము మున్నగు సామాన్య
ముల చెతను, తీపి పులుపు మున్నగు విశషములచేతను, శ_క్రిమ నః = శ కిమంతములై,
తథా = అరి, ఆ|శయెః = ఆ|శయములచె, రసాదులకు ఆ|శయమగు | దవ్యములచే, రసత్వా
దులకు ఆ్మశయములగు రసములచేతసు, నియత, గహణాః = నియతమగు జ్ఞానమును
కలిగించునవియై, లోకే = లోకమున, హః) = చూడబడుచున్నవి,
రసం రసయతి, గనం జిఘతి, స్పర్శం స్పృశతి, శబ్దం శృణోతి మున్నగు
ధ్‌
(పయోగములలో గూడ రసాదులు శక్తులుగాను స్ట క్రిమంతములుగాను "గహింపబడుచున్న ని.
ఘటము మున్నగు |దవ్యము ఘటరూపమున నీలం పశ్యతి అనుచోట గుణవి శిష్ట
రూపమున, గచ్చతి అనుచోట కియా వి? కిష్టరూ పయున గోచరించును. కాగా [ద్రవ్యము నియత
రూపమునకాక అనియతరూపమున గోచరించును. రసాది గుణములు అటుకాక నియతరూప
య
మున భాసించును, nll
అవ తారిక్‌ మరికొన్ని స్థలయులలో సాధన భావమును జూపుచున్నా డు.
శో ఇస్టింయా రమన; క రృసంబనః సాధనం క్వచిత్‌ |
౧౧ (టు క 0 Ca
యద్యదా యదన్నుగాహి త త్తదా త(త్ర సాధనమ్‌ ॥ |2
A. క్వచిత్‌ = కొన్ని స్థలములలో, ఇస్టియార్గమనః కర్ర సంబస్టః = ఇం|దియము
యొక్క, వస్తువుయొక్క-, మనస్సు యొక్క, ఆత్మయొక్కయు సంయోగము, సాధనమ్‌ =
సాధనమగును.
ఘటం పశ్చతి అనుచోట ఘట (ప్రత్యక్షము కలుగవలెనన్న ఆత్మ, మనస్సు,
ఇం|దియము ఘటము, వీనికి సంయోగము కారణమగును.
సము దైళము 225 పదకాండము
14 |
సుఖదుఃఖాదుల |పత్యక్షమున ఆత్మ మనస్సంగమే కారణము. అందుబే “క్వచిత్‌ ”
అను పదము |పయు క్త్రమాయిను.
B. వస్తువు శకి “దవ్య పత్యక్ష క్షమున మహత్త్వాదులు సాధనము అను రీత్తిని లెక్కించి
చెప్పనక,-ర లేదు. సామా న్యరూపమున సాధ నభావము చెప్పనగునని వ్యాప్తి పిని చూపు
చున్నాడు.
యత్‌ = ఏది, యదా = ఏ కాలమున, యత్‌ = దేనిని, అను గాహి = అనుగ
హీంచునో, తత్‌ = అది, తదా = ఆ కాలమున, తత = దానియందు, సాధనమ్‌ = సాధన
మగును.
(ద్రవ్యము, గుణము, [క్రియ అను నియమము లేదు. ఏది దేనికి సహకరించునో
అది దానికి సాధనమగును. ఈ యర్థము 16, 17 కారికలలో స్పష్టము కాగలదు. 1121
అవతారిక... సాధనము, కారకము అనునవి రెండు పర్యా ఫయపదములు. అట్టి
కారకము కియా మూలకము. అందుచెత నే కారకము [కియయందే అన్వముంచును. క్రియలో
అన్వయించెడి కారకము విలక్షణమైనది. అనగా విభక్తి |పత్యయములచే బోధింపబడినదే
నిజమగు కారకము. కర్మ, అపాదానము మున్నగు శబ్దములచే బోధింపబడునది అట్టిది కాదు
అని చూపుచున్నాడు.
శ్లో; స్వశబేరభిధానే తు స ధర్మో నాభిధీయలే |
౧ ద
విభక్స్వాదిభిరేవాసావుసకారః (సతీయతే I 18
సః -+ఆ, ధర్మః = శ క్రిరూపమగు ధర్మము, స్వళబభ్దేః =.తన శబ్దములచే అనగా కర్మ
కరణము, సం|పదానము, అపాదానము, అధికరణము, కర్త అను శబ్దములచె, అభిధానే +
తు = తెలుపబడినచో, న + అభిథీయతే = బోధింపబడదు.
ఉపకారః ౫ క్రియకు ఉపకారకమగు, అసౌ = ఈ ధర్మము, విభకాాదిభిః -
ఏవ = విభ క్రీ పత్యయములచే, అనరా, అ_న్రరేణ మున్నగు పదములచేత నే, పతీయతే =
తెలియబడుచున్నది. ఉపకారశ బ్బ ఉపకారకపరము.
విభక్తి [పత్యయములు, అనరా, అ న్లరేణ, వినా, నానా మున్నగు విభక్తి నిమి
త్తములగు పదములచేతను [కియాన్వయయోగ్యమగు అర్థము చెప్పబడును. 1151
అవతారిక |కియలకు ఉపకారకమగు సాధన భావము ఎఎట్టిది ? అను _పళ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ట్లో॥ నిమి_త్తభావో భావానా ముపకారార్థ మాశ్రితః |
నతి రావర్ణనేక్యేవం సాధనత్వేన కల్ప్యతే ॥ 14
జ
గక)
వాక్యపదీయము 226 సాధన
[15
భావానామ్‌ = సాధ్యస్యభావకమగు [క్రియలకు, ఉపకారార్థమ్‌ = ఉపకారము నిమి త్తమై,
ఆ(శితః = ఆశ్రయింపబడిన, నిమి త్తభావః = నిమి త్రత్యము, నతిః = నమనము అనగా ఉప
కారము చేయుటకు ఆభిముఖ్యము, ఆవర్ణనా = అంగభావమున తనను సమర్పించుట, ఇతి --
ఏవమ్‌ = ఇట్టి శబ్దములచే బోధింపబడిన, సిద్ధః = సిద్ధ పదార్థము, సాధనమ్‌ = సాధన
ముగా, ఇష్యతే = సమ్మతమగుచున్నది.
సిద్ధపదార్థము సాధ్యమగు [క్రియలకు సాధనమగును,. (దవ్యముగాని గుణముగాని
(కియగాని ముందుగా నున్నచో సాధనము కాగలదు. 1141
అవతారిక పై రీతిని మీమాంసకమతము చొప్పున, శక్తి |[దవ్యముకంచె
భిన్న మనియు, వై శేషకమతము చొప ప్పున శక్తి |దవ్యముకంచె వేరుకాదు, అభిన్నమ అనియు
నిరూపించి వైయాకరణులకు ఆ యంశమున ఆగహము లేదు అని చూపుచున్నాడు.
ల్ల; స తేభ్యోవ్యతిరికో వౌ, తెషామాతై వ వా తథా ।
వ్యతి రకముపా శిత్య సాధనత్వేన కల్పతే il 15
సః = శ క్రిరూపమగు ధర్మము, తేభ్యః = ఆ |దవ్యములకంచె, వ్యతిరి క్రః + వా = భిన్న
మైనను కావచ్చును, తథా = అభ్రై, తేషామ్‌ = ఆ |దవ్యములకు, ఆతై వ వా = స్వరూప
మైనను కావచ్చును,
శక్తి దవ్యములకంచె భిన్నమన్నను, అభిన్నమన్నను మాకు ఆ వాదముతో
కాసి, వ్యతి రేకమ్‌ = = భేదమును. ఉపా |శిత్య = ఆశయించి, సాధనత్వాయ =
కారకమగుట కొరకు, కల్ప్యతె = సమర్థ మగుచున్నది.
ఏది యెట్టున్నను లోకవ్యవహారము వ్యతిరేకపక్షమునే ఆదరించుచున్న ది. ఉదా:
ఘఓస్య దృశి[కియాయాం కర్మభావః. (ఘటము దృశ [క్రియయందు కర్యుయగుడున్నడి ఈ
సి
(a) ఠు
శ క్రిమంతు నకు అభేదమును వివక్షించి శాస్త్రమున వ్యవహారము జరుగుచున్నది. “స సప్తమీ
పజ్బామ్యో కారకమధ్యె! అను సూ తము శ క్రియే కారకమను పక్షమునకు సాధకమగు
చున్నది. 11151
అవతారిక 12 వ క్టోకమున ఏది దేనికి తోడ్పడునో, అది దానికి సాధనము.
కాగలదని చెప్పెను. “యద్యదా యదను[గాపి త త్తదా తత న సాధనమ్‌” పె టై యర్థమునందు
మహాభాష్యకారుని సమ్మతిని చూపుచున్నాడు.
శో సందర్శనం (పార్రనాయాం వ్యవసాయే త్వన_న్సరా |
వ్యవసాయ స్తధారమ్చే సాధన త్వాయ కల్పతే i 16
సముద్రేళము 227 పదకాండము
17 |
లో పూర్వస్మిన్‌ యౌ కియా నైవ పరస్మిన్‌ సాధనం మతా।
సందర్శన తు చె తన్యం విశిష్టం సాధనం విదుః ॥ [7
(pn
_
(క రవి పదార్థమును కర్మతో స=బంధింపదలచెనో ఆ పదార్థము సం|పదాన సంజ్ఞక
ఎవరణము._-“కర్మణా యమభి ప్రెతి ససం_పదానమ్‌” (1-4-82) అను నసూ[తముచే పాణిని,
మగును) సం|పదాన సంజ్ఞను విధించి, ఆ యర్థమున చతుర్ధి విభ కిని విధించెను. ఉదా:
బాహ్మణాయ గాం దదాతి, ఇచట ఆవు కర్మ. దానితో బాహ్మణుడు సంబంధింప తలచిన
వాడు. ఆయనకు సం|పదాన సంజ్ఞ కలుగును. పై సూతము చొప్పున అకర్మకధాతువుల
పయోగమున “పత్యే శెత పొఢా' (|పొఢయగు యువతి భర్తకొరకు శయనించుచున్న ది)
సం|పదాన సంజ్ఞ సిద్ధింపకున్నది అని భావించి కాత్థాయనుడు “కియా[గహణమ్‌' (కర్త
క్రియతో ఏ పదార్థమును సంబంధింపచేయ కో, అదియు సం్యపదానము) ఆను వా ర్తికమును
ఆరంభించెను. తరువాత భాష్యకర్త పె న్యూ! ముచేతనే “పత్యేశేతె” మున్న గుచోటులందు
పత్యాదులకు సంపదాన సంజ్ఞ సిద్రించును. కనుక వార్తికము వేరుగ చెప్పనక్కరలేదని
సిద్ధాంతము జూపెను. కర్త తనయందున్న కియచే దేనిని అభిలషించునో అది కర్మయగును,
కర్త అభిలషించునది [ద్రవము కావచ్చును, గుణము వచ్చును, [కియయు కావచ్చును. పని
చేయువాడు మనంబున ముందుగ పయోజనమును భావించును. అట్టిది తనకు కావలెనని
పార్థించును. తరువాత దానిని నిశ్చయపరచును. తరువాత మానసికమగు యత్నము
ఆయనకు కలుగును. తరువాత గమనము, శయనము మున్నగు శారీరకములగు బాహ్య
[క్రియలు కలుగును. కాగా మనస్సులో తెలిసికొనుట మున్నగు [క్రియలు కలిగి వానివలన
భౌతిక [కియ కలుగును. ఇచట ముందుగా జరిగెడి |కియవలన ఉత్తర్యకియ ఈప్పితమగు
టచే నది కర్మ సంజ్ఞక మగును. ఈ రీతిగా ఆరంభణ [కియచే శయన్యకియ ఈప్పితమగుట
వలన కర్మ సంజ్ఞీకమగుచున్నది. ధాత్వర్థ శయన కియ కర్మయగుటచే దానిచే సంబంధింప
దలచిన భర్తకు “కర్మణా యమ భి ప్రైతి' అను పాణిని సూ తముచెతనే కర్ముసంజ్ఞ కలుగును,
ఈ యంశము *మహాభాష్యమున కలదు.
రై
జ్‌
G6
సందర్శనమ్‌ = ఫలవిషయకమగు సంకల్పము, (పార్ధనాయామ్‌ = ఉపాయము
నకు సంబంధించిన అభిలాషయందు, అన స్తరా = అవ్యవహితమగు అనగా (పార్థన,
వ్యవసాయ “తు డె దృుఢమగు నిశృయమునందును, తథా = అర్హా, వ్యవసాయః = అట్టి
నిశ్చయము, ఆరమ్మె = మానసిక (పవృ త్రియందును, సాధనత్వాయ = సాధనత్వము
కొరకు, కల్పతే = సమర్థ్ధమగుచున్నది, అనగా కారకమగుచున్న ది.
బం [కియాపి కృత్రిమం కొర్గ. [(కియాపి [కియయా ఈసీ తాభ వతి. కయా కియయా ?
సందర్శన (క్రియయ్యా, “|పార్థన [కియయా, అధ్వవన్యతి (క్రియయాి “కర్తరి కర్మవ్యతీహారే”
ఇశ్లు “కర్మణా యమభి పై తి ససం|పదానమ్‌” (1-4-88) అను సూత్రమును వ్యాఖ్యా
నించు సందర్భమున భామ్యము కలదు. ఈ భాష్యుమును భర్హృవారి ఈ నముద్దేశముననే
నం(ప్రదాన (పకరణమున వివరించుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 228 సాధన
[17
పూర్వస్కిన్‌ = పూర్వకాలమున, అనగా ముందుగ, యా [కియా = ఏ క్రియ
కలుగునో, సా? ఏవ= ఆ కియయే, పరస్మిన్‌ =ఊ త్తర కాలమున జరిగెడె కియయందు,
సాధనమ్‌ = కారకముగా, మతా = తలచబడుచున్న ది.
సందర్శనే -- తు = ఫలవిషయకమగు సంకల్పమున మా|తము, విశిష్టమ్‌ =
విశిష్టమగు అనగా మాయాసంవలితమగు. చై తన్యమ్‌ = బీవభావమును, సాధనమ్‌ = కారక
ముగా, విదుః = (పొజ్జులు తెలిసికొనుచు న్నారు. అవిద్యా బద్ధుడగు జీవుడు సంకల్పమున
సాధనమగునని భావము.
తాత్తర్భంము.___ లోకులు పదార్థమును తెలిసికొని, దానిని కోరుచున్నారు. తరు
వాత దానికి అనుగుణముగా [పయతి ఇంతురు, కది ఎ ఎల్హరులకు తెలిసినద. జానాతి, ఇచ్చతి
యత తే,
ముందుగా ఏ |కియ ఉండునో, అది ఉత్తరకాలమున జరిగడి క్రియకు సాధనము
కాగలదు. కాగా సందర్శన పార్థన వ్యవసాయములచే ఈప్పితమగుటచే ధాత్యర్థశయనాదులు
కర్మసంజ్ఞకములగును. ఇది భాష్యకారుని నిర్ణయము.
కాబట్టి [కియయు కర్మసంజ్ఞకమగునని భావ్యమువలన వది దేనికి ఉపకరించునో,
అది దానికి సాధనమగుననుట చాల యు క్తముగా నున్నది. 116, 171
అవతారిశ. “కారకే” (1-4-28) ఇది పాణిని సృూతము. ఇచట సప్తమి
పథ మార్గ్భకము ఇది సంజ్ఞా సూూతము. సె సూ|తలలో నిది అనువ్య త్తమగును. స్వతం
[తము కారకసంజ్ఞ కలదియగును. అది క ర్హృసంజ్ఞికమగును అ అసి సూ: తార్థము లభించును.
తరువాత కాత్యాయనుడు ఇట్లు ఆకేపించెను. “కారకమిత్‌ సంజ్ఞానిర్టక సర్‌
సంజ్ఞినో నిర్దైశః” కారక మనునది సంజ్ఞా నావాచకమన్నచో సంజ
అనగా సాధనము కారక సంజ్ఞక మగునని చెప్పవలెనని వా వా ర్రిక మున న కర్ధము.
అట్టు వచనము వేరుగా చేయనక్కరలేదు. కారక, ఆనునది అన్యర్థ సంజ్ఞ, అనగా
కరోతీతి, కారకమ్‌ అను రీతిని అవయనార్థమును అనుసరించి యీ సంజ్ఞ చేయబడినది.
కాబట్టి కారకం, అని చెప్పుటచేతనే [క్రియను జనియింప జేయ సాధనము కా క సంజ్ఞిక మగునని
సూ శ్రార్థము లభించును. కాబట్టి వేరువ చనమక్క్టార లేదు. అని భాష్టుకారుడు “అన్యర్థసంజ్ఞా
యథావిజ్ఞాయేత, కరోతీతికారకమ్‌” అని పలికెను.
తరువాత దానిపై ఆశకేపము కలిగెను. కరోతీతి కారకమ్‌ అని అన్వర్థమగుచో
కారకశబ్రము కర్త అను ఆర్థముకలది యగును. అపుడు కారక క ర్హృశబ్బ్దములు పర్యాయము
లగును, అట్టితరి క ర్హ్యత్యములేని కరణ - కర్మ - సం|పదాన - అపాదానాధికరణము లకు
'కారక' సంజ్ఞ లభింపకున్నది కరణాదులు కర్తలు కానేరవుకదా. “అన్వర్థమితిచే దక ర్రరి
క ర్త్హృశబ్దానుపప త్తిః' .
నముధేశము 19 పదకాండము
21]
భిన్నాః = వస్తువులు భిన్నములు, అనగా అది ఇది ఒకటికాదు, వేరువస్తువులు, ఇతి = అను
వాడుక, పరోపాధిః = ఇతరవస్తువులు ఆధారముగా గలది.
రెండువస్తువులు ఉన్ననాడే దానికంటె ఇది భిన్నమైనది అని లోకవ్యహారము
కలుగును. ఒకేవస్తువున్నచో పె వ్యవహారము జరగదు.
అశ్రు, అభిన్న ౩ = వస్తువులు భేదము లేనివి, ఇతి -[ వా పునః = అనువ్యవహా
రము కూడ, పరోపాధిః = ఇతరవస్తువులు మూలముగా కలదియే.
వస్తువులు కొన్నివేరుగా ఉన్ననాడే మరికొన్నిటి యందుగాని వానియందుగాని
ఇవి అన్నియు ఒక్కుటియ అను వ్యవహారము కలుగు: ఒకే వస్తువున్నచో పైెవ్యహారము
కుదురదు.
ఇ
భావాత్మసు = భావరూపములగు వస్తువులు, స సంసృ షష _ ఏవ = = పరస్పరము
మి శితములగు పుడే, అయమ్‌ = ఈ, (పపక్బః = పపంచకము, జాయతే = కలుగు
చున్నది
౯ా
ఉపాధులు అనగా నిమిత్తములు లేనిది కేవలమగు వస్తువులు లోకవ్యవహారమునకు
ఉపయోగింపవు. దేశము, కాలము, ఘటము, పటము మున్నగు ఉపాధులను బట్టియ
వ్యవహారము జరుగును. ఆస్థితి వస్తువులకు ఎకాకారబుడ్ధి కలుగవలెనన్నచో సామాన్యమునే
ఆశ యింపవలెను. 120:
అవతారిక నుర్ధమున నిషేధరూపమున చూపుచున్నాడు.
శో నెకతం౦, నాపి నానాతంం, నస త్యం, నాపినాసితా।
ఆత్మత త్తేషు భావానామసంసృ ష్టేషు విద్యతే॥ 21
ఆత్మతత్రేషష హా ఉపాధి లేని కేవల దవ్యములు, అసంసృ షష = పరస్పరము కలియనిచో,
భావానామ్‌ = వస్తువులకు, ఏకత్యమ్‌ == అభేదము, న - విద్యతే = ఉండదు. నానాత్వమ్‌
__అపి = భేదముకూడ, న + విద్యతే = ఉండదు. సత్త్వమ్‌ = ఉనికియు, న__ విద్యతే =
ఉండదు. నాస్తితా _ అపి ఇ లమియు, నూ విద్యతే = ఉండదు.
నిరుపాధికములగు వస్తువులకు _ఏకత్యనానాత్యములు, ఉనికిలేములు సంభ
వింపవు. n2ln
అభతారిక్‌ ఉపాధులనుఆ|శయించి వానిమూలమున భేదమునుజూపి జాతి
సార్య|తిక మని సిద్ధాంతము చూపబడినది. ఆ ఉపాధులు దవ్యముకం టె భిన్నములే అని
యింతవరకు చూపబడినది.
ఇపుడు ఆ ఉపాధులు ద్రవ్యముయొక, శ క్తి (వలన కలిగినవే) భూతములే, భిన్న
ములుకావనెడి అదై ఇతదర్శనమును ఆ(శయించి చెప్పుచున్నాడు.
సముద్దేశము 229 పదకాండము
18 |
ఆక్నేపమునకు *భాష్యకారుడు సమాధానము చెప్పెను. ఆ భాష్యమును
[ey
వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు.
శో॥ నిష్ప_త్తిమాశే క_ర్షృత్వం సర్వత్రైవాస్తి కారకే ।
వ్యాపార భేదాపేక్షొియాం కరణత్యాదిసం భవః |] 18
దీ నిష్ప త్రిమాతే = పాకము మున్నగు |క్రియలమొక్క_ పుట్టుక విషయమున మృాతము
అనగా అవాంతర |క్రియల |పన క్రి లేక పాక మా్య[తము జరుగుటలో, సర్య|త = ఎల్ల
కారకములయందును, కర్తత్యమ= కర్తత్యము, అస్తి- ఏవ = ఉన్నదే, సంశయింప
వలదు.
తాత్స్రర్య్భ ము పాకము మున్నగు [కియలు జరుగవలెనన్న, అవి ఒక వస్తువు
వలన జరుగునవి కావు. అనేక వస్తువులు అపేక్షితములగును. ఉదా : బియ్యము, కల్దలు
నీరు, గిన్నె, పొయ్యి, సిబ్బి, అగ్ని వీనిని సమకూర్చెడి మనుష్యులు కావలెను. వీనిలో ఏ ఒక
వస్తువు లేకున్నను వంట సిద్ధింపదు. ఇది ఎల్పరకు తెల్లమే. పాకము సిద్దించుట విషయమై
పె వస్తువు లన్నియు పనిచేయవలసినదే. గిన్నె పడకుండ ధరియించుట పొయ్యి యొక.
పని. బియ్యము జారకుండ ధరియించుట గిన్నెయొక,. వ్యాపారము. మండుట కట్టల పని.
కాగా పాకము తయారుకావలెనన్న అన్నియు పనిచేయుటచే అన్నియు కర్తలు కాగలవు.
[ప్రధానము వంటకము. అది జరుగుటలో ఎల్లకారక ములు స్వతం్యతములే. అవి అన్నియు
కలసియే సాకమును కలిగించుచున్నవి. కాబట్టి పాకము జరుగుటలో కారక ములన్నియు
కర్తలు కాగలవు.
B, అట్టితరి కర్మ, కరణ, సం|పదాన, పాదా, అధికరణ రూపములగు కారకభేదములు
ఎటు సిదించును ? అను పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ద “ధ
వ్యాపారభేదా పేశ్షాయామ్‌ = అవాంతరములగు వ్యాపారముల వివక్షయందు,
కర ణత్వాదిసంభవః = కరణత్వము, కర్మత్వము, సం పదానత్యము, అపాదానత్వము, అధికర
ణత్వము అను కారకభేదములు సంభవించును.
తాత్సర్భంయము కః? కిమ్‌? కేన, కసిన్‌, కథమ్‌, కసె ? కస్మాత్‌, అనెడి
వి శేషబిజ్ఞాస కలుగగా పచధాతువువలన భాసించెడి జ్వలనము, ధారణము, అధి శయణము,
(పొయ్యిపె గిన్నె ఉంచుట) అవాంతర (కియలనుబట్టి కరణాది విశషసంజ్ఞలు కలుగుచున్నవి.
కాగా “పాకము జరుగును! అను సామాన్య వివక్షలో అన్ని వస్తువులు కారక
ములు = కర్తలు కాగలవు. అచట ఏ వస్తువు ఎట్టు సహకరించినది ? అను విశషజిజ్ఞాస
*' సిద్ధః కర ణాధికరణయాః క ర్హృథావః, కుతః? (ప్రతి కారకం [కియా భేదాక్‌, వచా
దినాం హి (పతి కారకం [కియాఖిద్య లే, కిమిదం [పతికారకమీతి ? కారకం కారకం [వతికార
కమ్‌ సామాన్య భూతాక్రియావ రృ తో ఇది భాష్యము, దీని భావము తాతృర్యమున స్పష్టము
శు
వాక్య పదీయము 230 సాధన
[19
కలుగగా అవాంతర వాఇపారములను బట్టి కర్మ కరణాది వి శషసంజ్ఞలు కలుగును. మండుట
౧
అనే వ్యాపారమునుబట్లి కజలు కరణములగును. బియ్యమును ధరియించుటచే గిన్నె అధికరణ
(అ
మగును, అట్టి గిన్నెను పడకుండ పట్టియుంచుటబే పొయ్యయు అధికరణమగును, |పధానమగు
విక్తి షి అనగా బియ్యము మె త్రపడుటనుబట్టి బియ్యము కర్మయగును. వస్తుసామ[గిని సమ
రసా ద లు . అవాలి
కూ ర్చుటను బట్టి చై[తాడులు (ప్రత్యేకముగ క ర్రలుగా పరిగణింపబడుచున్నారు.
(6
pf
కాగా పాకక్రియ నిష్పన్నమగుటలో అన్నియు కారకములే = క ర్రలే, ఇట్టి కర్తృ
తంము వస్తు సామాన్యమునకు సిద్ధించును. ఆట్టి క ర్షృత్యముండ గా వ్యాపారవి శేష. జిజ్ఞాస
గగా సె రీతిని కరణాది సంజ్ఞలు కలుగును, అందుచే కారకము కరణసంజ్ఞకమగును
ఆను భాష్యకారియ వ్యవహారము సంగతము కాగలదు. పనిచేయునది కారకము.
(గ
గ్‌
'కారకే” అను సూూతమున వేరుగ సంజను అనగా సాధనము కారక సంబ్ఞిక
మగునసి చెప్పనక్కరలేదు. 'కారక' అను మహాసంజ్ఞ వలననె సాధనము కారక సంజ్ఞికమను
8
అర్థము లభించును. 1151
గళ hs” అ ॥ CA ఇద జర రా కు. సదరు ళం ఆ ఆర
అవతారిక పై ౮ ర్భమునక చక్కాని దృష్టాంతమును జూపుచున్నాడు.
ర్షో॥ పుతస్యజన్మని యథాపి(త్రోః క_ర్హృత్వముచ్యతే |
అయమస్యామియం త్వస్మాదితి భేదో వివక్షయా ॥ 19
[|
(౧
CE
ముత సః = పుత్తునియొక్క, జన్మని = కనుటయందు అనగా పుత్తుని కనువిషయమున,
ప్‌. g = తలిదం|డులకు, క రృత్వమ్‌ = కర్త తరము, ఉచ్యతే = చప బడుచున్నది.
క
ఐనను, వివక్షయా = విశేషవివక్షచే, అనగా ఎవరు ఎటు కనిరి? అను విశేష
'లుగగా, ఆయమ్‌ = ఇతడు (తండి), అస్యాయ్‌ = ఈమెయందు (తల్టియందు);
= అనియు, ఇయం తు = ఈమెయు, అస్మా!
a
or
త్ర్‌=ా ఇ
కారక భేదసు, యథా ౫ ఎట్ట కలుగుచున్న దో, (తథా + (పక్కతేపి) = అవే |పకృతమున
~ లు
గూడ సమన్వయము చేయవలెను.
తొాత్తృర్య్భంయు.__- పితరౌ పు పు[తం జనయతః (తలిదం। డులు పు|తుని కనుచున్నారు)
అను వాడుక లోకసిద్ధము. సంతానమును కనుటలో ఉభయులు కర్తలే. ఇచట జనియించుట
మా|తమే ధాత్వర్హము. ఆ |కియలో ఉభయులు క ర్రలే, ఆ ధాత్వర్థవ మున విశేష వివక్షచేయగా
పురుమడు తన వీజమును ,స్రీయందు విడుచుచున్నాడు అనియు, త్రీ పు పురుషునివలన జారు
చున్న వీజమును ధరియించుచున్నది అనియు వాడుక కలుగుచున్నది. ఆ స్థితిలో ఆడుదానికి
ఆధిక రణత్యము, మగవానికి అపాదానత్వము లభించుచున్నది. కాగా జని ధాత్వర్థ మును
సామాన్యరూపమున వివక్షించిన ఆలుమగలకు క ర్భృసంజ్ఞయు, విశేషరూపమున వివక్ష
చేయగా, వారికి ఆధికరణాపాదానత్యములు కలుగుచున్నవి.
((
సము'దేశము 231 పదకాండము
21 |
అపే ;పకృతమున గూడ పచి ధాతువుయొక్క అర్ధమును సామాన్యరూపమున
5 థ్‌
[గహించినచో ఎల్లకారకములు కర్తలు కాగలవు. విశేషరూపమున, ధాత్వర్థమును జూచిన
కర ణాది వి శేషసంజ్ఞలు కలుగగలవు. క ర్పృకరణాదులు విరుద్ధములు కానోపవు 1191
అవతారిక |పధాన [కియలో సామాన్య విశేషభావమును ఆ|శయించి కారకం
కరణమ్‌ (కర్త కరణమగును), కారకం కర్మ (కర్త కర్మయగును) మున్నగు వ్యవహార
ములు సంగతములు కాగలవని చెప్పిన భాష్యమును 19 వ ోకముచే వ్యాఖ్యానించెను,
ఇప్పుడు కియావిశేష మును స్వీకరించినను పె వ్యవహారము లుపపన్నములగును.
కాష్ట్రము మున్నగునవి అ|పధాన (కియనుబట్టి స్వతం[తములై కర్రలు కాగలవు. ఆవి (పధాన
[క్రియనుబట్టి అస్వతం,తములై నను, వానికిగల స్వాతం్యత్యము చెడదు. అది అనువృ త్తమగును.
కాగా కరణత్వమున్నను క _ర్తృత్యము కూడ ఉండగలదు అను అర్థమును టోధించెడి *మవి
భాష్యమును వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు.
రో గుణ[కియాణాం కరారః కర్ణా న్యక్కుుత శ కోయః ।
౧ paar.) = అణాల
న్యకాయామపి సంపూర్ణెః నె ఏర్వ్యాపారై సమన్వితాః ॥ 20
లో కరణత్వాదిభిర్హాతాః (కియా భేదానుపాతిఖిః |
జ్‌
స్వాతన్హ్యము త్తరం లద్ద్వా (ప్రధానే యా సన్తి క_ర్భుతామ్‌ ॥ 21
గుణ[కియాయామ్‌ మా అ; పధానమగు వ్యాపారమునందు, అనగా మండుట మున్నగు అప
ధానమగు పచ్యాద్యర్థనాకపారమున, కరారః = స్యతం|తములగు కలలు మున్నగునవి,
కర్రా = కర్తచే అనగా చై|తుడు మున్నగు (పధాన |క్రియాక ర్లచే, న్యక్కృాతశ క్రయః =
తిరస్ఫ_రింపబడిన స్వాతం త్యముక లవై, న్యక్తాయామ్‌ + అపి = స్వతం [తత తిరస్కృత
మైనను, సంపూర్ణః = సంపూర్ణములగు, స్వః = స్వియములగు, వ్యాపారై ౪ = మండుట
మున్నగు వ్యాపారములచే, సమన్వితా: = కూడియున్నవై, అనగా వానితో విడవకయున్న వై,
కియాభేదాన. పాతి భి = క్రియావిశేషమును అనుసరించి యుండెడి, కరణత్వాదిభిః =
కరణత్వము క ర్మత్వము, మున్నగువానిచే, జ్ఞాతాఃకాతెలియబడిన వై , ఉ త్రరమ్‌ = తరువాతను
గూడ, అనగా చై తాదులబే (పరణ చేయబడిన తరువాత కూడ, స్వాతన్త సమ్‌ = స్వతంత్ర
తను అనగా క రృత్వమును, లబ్ధ్వా = పొంది, (ప్రధానే = (పధాన వ్యాపారమునందు, కర్తృ
తామ్‌ జ క రృృత్వమును, యాన్తి = పొందుచున్నవి.
* “స్వత న్న9 పరత నత్వా త్త యోః పర్యాయేణ వచనమ్‌ వచనాశళయా చ సంజ్ఞా...
[పధానేన వ్యవాయే స్టాలీ పరత న్తా?, వ్యవాయే స్వతన్తా?. తద్యథా _ అమా త్యానాం
Men ఆగ 0 ‘4 3
రాజ్ఞా నవహానమవాయే పారతన్న ౫0, వ్యవాయె స్వాత నృ గమ్‌”. కార కే (1-4-23). ఇది
మహాభాస్యము. దీని భావము తాత్సర్యమున వ్యక్రము కాగలదు,
వాక్యపదీయము 232 సాధన
[ 22
తాత్సృర్భము___ చైతః తణ్జులం కా ష్టైః పచతి, (చై తుడు బియ్యమును కట్టి
లచే అన్న మును తయారుచేయుచున్నాడు) ఇచట చై|తుని వ్యాపారము (ప్రధానము. మండుట
మున్నగునవి ఆపధాన వ్యాపారములు, ఆ|పధాన వ్యాపారములలో కాష్టాదు దులు స్యతం తములే.
అట్టుకాకున్న అవి మండుట మున్న గుపనులను చేయజాలవు. (పథాన కవ్యాపారమున కాష్టాదులు
అస్వతం |తములె. ఐనను తమకున్న స్వాతం్యత్యమును గోల్ఫ్పోవు. చెత్రాదులనుబట్టి అవి
అట్టు భాసించుచున్నవి. కాగా తమయందున్న స్వతంతతను విడువకయే (ప్రధాన క్రియకు
తోడ్పడుటచే క రృత్వము, కరణత్వము రూడ కాష్టాదులకు కలుగును. 120, 21
అవతారిక. పై చూపిన యర్థమునకు దృష్టాంతమును జూపుచున్నాడు.
శో; యథా రాజా నియు కేషు యోద్పుత్వం యోద్పుషుస్తితమ్‌ ।
cn డో చి a డు డు
తేషు వృతౌతు లభతే రాజా జయపరాజయౌ ॥ 22
శో॥ తథా కర్రా నియు కేషు సర్వేష్వేకారకారిషు |
గా ర్తి అ= ఉు
కర్తృత్వం కరణాదితై్యైరు తరం న విరుధ్యతే ॥ 28
యథా = ౨ రీతిగ, రాజ్ఞా = పభువుచే, నియు కేషు = (పేరితులగు, యోద్ధృషు = యుద్ధము
చేయు భటులయందు, యోద్దృత్యమ్‌ = యుద్ధముచేయుట, వ్యవస్థిత మ్‌ = సిశ్చిమెయన్నదై
తేషు = ఆ యోద్దలయందు, వ వ గ్రిల్‌ [+ త్తు = జరుగగా అనగా యుద్ధ మనెడి డి |కియ యుండగా,
అనగా వారు యుద్ధమ. చేయగా, రాజా = (ప్రభువు, జయపరాజయౌ = జయాపజయములను,
లభతే = సొందుచున్నాడో
తథా = అభ్రై. కర్రా = క ర్రచే, నియు క్రేష = నియోగింపబడినట్టియు, ఆయినను,
ఏకార్థకారిషు = పాకము మున్నగు ఒకే పధానకియను కలిగించెడి, సర్వేషు = ఎల్పకారక
ములయంచు, (స్థితమ్‌) = ఉన్నటువంటి, కర్తృత్వమ్‌ = కర్తత్యము. ఉత్తరమ్‌ = తరు
వాతి కాలమున కలిగెడి, కరణాదిత్ర్వైః = కరణత్వము మున్నగువానితో, నా విరుధ్యతె మా
విరోధించునది కాదు.
తాత్ఫ్రర్భూ యు. | పభువు భటులను యుద్ధము మున్నగు పసులయందు నియో
_ గించును. ఆ స్థితిలో భటులు అస్వతంతులే. తరువాత వారు చేసెడి యుద్ధము మున్నగు.
క్రియలలో స్వతం్శతులే. ఫలితము మ్మాతము (పధానునకు చెందును భటులు స్యతం|తులై
పసిచేయనిచో ప్రభువునకు కార్యము లభింపదు.
అర్హ దెవదత్తుడు | పేరేపింపగా కాష్టాదులు పాక క్రి కియను కలి గించుచున్న వి, అవి
ఆ స్థితిలో అ, పధానములే డాని [పేరణ తరువాత మండుట మున్నగు అవాంతర వ్యాపా
రములతో అవి స్వతం్యతములే. అట్టుకాకున్న పాకము నిష్ప న్న ము కాకఫోయెడిని. కాబట్టి
క ర్హ్భృత్యము, కరణత్వము విరుద్ధ ములు కావు. 122, వలి
సముధేళము 233 పదకొండము
మి
ఆవతారిశ_ 'కరోతీతికారకమ్‌' అను రీతిని కారకసంజ్ల అన్వర్థ మ అని సిద్ధాం
ఎ చేయబడినది, అటితరి హెతువు కూడ [కియాసనిర్వాహక మే యగుటంజేసి అదియు
కర ణసంజ్ఞక మగును. కాగా క రణార్భమ మున తృతీ యావిభ క్రి కి విధింపబడినది. అంత మాత్రము
తీయ సిద్ధించుచుండగా మరల “హేతి” అను సూ తముచే
తృతీయా విధానము వ్యర్థము అను | పళ్న కలుగగా దానికి సమాధానముగా కరణత్యమునకు
హేతుతగమునకును భేదము జూపుచున్నాడు.
ల్లో అనాశితే తు వ్యాపార నీమి త్తం 'హేతురిప్వతే |
ఆ(శితావధిభావ ౦ తు లక్ష్షణే లక్షణం విదుః ॥ 24
A. వ్యాపారే = వ్యాపారము, అనా|శితే + తు = ఆ, శయింపని 3 నిమి తమ్‌ = నిమిత్త
ఒక
ముగానున్న అర్థము హేతుః = హౌత్వవుగా, విదుః = తెలిసికొను రుచున్నారు.
వాపారమును అపేక్షింపక యున్న కారణము హౌతువని శాస్త్రజ్ఞులు చెప్పు
చున్నారు. ఉదా: అధ్యయనేన వసతి. (చడువుచే అనగా చదువు నిమి త్తముగాజేసికొని
ఉంటున్నాడు) అధ్యయనము హెతువు. నివాసము వాతుమత్తు. ఇచట వ్యాపారము అ సేవ
తము కానందున కరణసంజ్ఞ కలుగదు. సంబంధము. షష్టైవిభ క్తి [పవర్తించుచుండగా దానికి
అపవాదముగా హేతు తృతీయ [పవర్తించినది.
3. “ఆనుర్హక్షణే' (1-4-84) అను న్యూతమున హేతువునుగూడ లక్షణ శబ్దముచే స్వీకరించు
చున్నందున లక్షణము మే రెండు వకరూపనులేకాన శాస్ర్రమున వేరువేరుగా [గహిం
తు = విశేషమేమనగా, అనగా హేతువునకు లక్షణమునకు భేదమేమనగా, లక్షణే
ను ,పకాశింపచేయుటలో, (యత్‌) ఏది, ఆ శితావధిభావమ్‌ =
హొందబడిన అవధిభావము అనగా హమ కలదియో, తత్‌ = దానిని, లక్షణమ్‌ = జ్ఞాపకము
ర్య |
హేతువగు పదారము కూడ ఒక వాదును అపేక్షించిన లక్షణమనియ, అవధి
భావము లేకున్నచో హేతువనియు పెద్దలు చెప్పుచున్నారు. ఉదా : అనువనమళనిర్గతః
(వన మువద్ద పిడుగు పడినది) ఇచట వనము హద్దుగా |గహింపబడినది. కాబట్టి వనము
లక్షణమగుచున్నది 124
అవతారిక. జనకత్యము సమానముగా నుండుటవలన 1. కారకము 2. "హేతువు
ఈ రెండు ఏకరూపములు కాకూడదా ? అను [పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో (దవ్యాదివిషయో హేతుః, కారకం నియత(క్రియమ్‌ ।
కర్తా కర్తా నరా సేక్షః (క్రియాయాం 'హేతురిష్వతే 11 VAY
వాక్యపదీయము 234 సాధన
[26
A, [దవ్యాడి విషయః = [(చవ్యము మున్నగునవి అనగా దవ్యము, గుణము, [క్రియ విషయ
ba)
ముగా గల యర్థము, హేతుః = వాతువు అగును.
దవ్యమును, గుణమును, క్రియను క కలిగించునది హేతువనబడును. ఉదా: దణ్జిన
ఘటః (కడవ దండముచే జనియించును) దండము హెతువు. దండమునందు వ్యాపారమున్నను
[కియాజనక ము కాక కడవయనెడి [దవ్యమును పు పుట్టించుచున్నందున హేతువగును. కరణము
కానేరదు. “ధనేన కులమ్‌, “విద్యయా యశః, శిల్పాభ్యాసేన నై పుణ్యమ్‌', “అగ్నినా
పాఠః” మున్నగునవి ఉదాహరణములు కాగలవు.
నియత శవరవి = సియళమగు కియకలది, కారకమ్‌ = కారకమగును.
[కియామాత తమును కలిగించునది కరణసంజ్ఞీకమగును. 'బాణేన హతః,
B. వ్యాపారసహిత మగ స్‌ పదార్థమునకు శాన స్రీయవ పను చాతుత్యము కలుగునని చెప్పుచున్నాడు.
కరావెకర్ర అనగా పయోజక కర్త, కర్ణ నరాపేక్షః = మరియొక క ర్రయొక్క
అపేక్ష కలవాడై అనగా [ప్రయోజ్యక కర్త ద్వా రా [క్రియను జసనియింపచేయు వాడై , కియా
యామ్‌ = పాకము మున్నగు క. యయ ('పయోజ్యకర్తారమ్‌ f+ _పిరయన్‌) =
పయోజ్యక ర్రను | -పేరేపించువా వకు: = మము! అను సంజ్ఞక లవాడుగా, ఇష్యతే =
సమ్మతమగుచున్నాడు.
పచతి తణ్జులం చై [తః (చె_తుడు తండులమును పాకము చేయుచున్నాడు). పాద
యతి తజ్జులం చె|తేణ దేవదత్తః (అట్టి చైతు తునిచే దేవదత్తుడు పాకము చేయించుచున్నా డు)
ఇచట దేవదత్తుడు (పయాజకకర్త. అతనికే “ న కృయోజక్‌ హేతుళ్చ'” " అను సూ తముచే
హెతుసంజ్ఞ కలుగును. ఈ హేతువు కారకవిశేషము, లొకికమగు హేతువు కాదు. 25!
అవతారిక... హేతువునకు కరణమునకు [కియావిషయత్వము సమానమే.
అభట్రై నను ఆ రెంటికి వ్యతా రసము నాదని చెపుచునాా డు.
లా
శో [క్రియామై కరణం,తస్య దృష్టః (ప్రతినిధి స్తథా !
హేత్వర్థా తు (క్రియా తస్మాన్న స |ప్రతినిధీయతే ॥ 28
తథా = అరి, కరణమ్‌ = బాణము, కట్టు మున్నగు కరణము, కియాయె = క్రియార్థమే,
అనగా [క్రియ జనియించుటకు ఉప యోగపడునదియే, తస్య = కరణము, (పతినిధిః = =
(పతినిధి, అనగా ఆ వస్తువు లభింపనపుడు మరియొక వస్తువును ఉప మోగించుట, దృష్టః = =
కనబడుచున్నది. అనగా ిషాచారముగా కానవచ్చుచున్నది.
రథేన గచ్చతి ' రథముతో వెళ్టుచున్నాడు) ఇచట గమనము (పధానము. దాసికి
సాధనము రథము. కనుకనే అది అ పధానమగుచున్నది. ఒకవేళ రధము దొరకనిచో
మరియొక సాధనమును ఉపయోగించుకొని పరపనములేయుబ లోకానుభవ సిద్ధము. దినినిబట్టి
సము దేశము 235 పదకాండము
27]
చూడగా కరణమునకు (పతినిధిత్వము అనగా అది దొరకనిచో దానికి బదులుగా మరియొక
దానిని వినియోగించుట కానవచ్చుచు వున్నది. గమనము (ప్రధానము. దానికి (పతినిధి యుండదు.
కియా తు = క్రియయే, హెత్యర్థా = = హెతువుకొరకు ఉపయోగపడుచున్నది
అనగా హేతువు పధానము. క్రియ అ పధానముగా నుండునని భావము.
తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన ఆనగా హేతువు |పధానమగుట వలన, స= ఆ
హేతువు, న-[ పతినిధీయతే = [పతినిధిగా చూపబడదు.
అ|పధానమునకే (పతినిధి యుండును. [పధానమగు దానికి |పతినిధి యుండదు.
: అధ్యయనేన వసతి (చదువును హేతువు జేసికొనివసించచున్నాడు) ఇచట అధ్యయ
నము ము ప్రధానము దానిని సాధించుటకై [గామమున ఉండుట. కాబట్టి అధ్యయనేన వసతి.
అనుచోట [కియ అ|పధానమై అధ్యయనమనే హేతువు (ప్రధానమైనది. అందుచే దానికి
(పతినిధి యుండదు.
క్రియ పధానమై సాధనము అృపధానమగుచో అచట కరణ తృతీయ అనియు,
[కియ అ|పధానమై సాధనము పధానమగుదో అచట హేతు తృతీయ అనియు వ్యవస్థ
చేయదగును. 126
అధ తారిక్‌ హెతుత్వ - కరణత్వములకు గల భేదము ఇంతవరకు చూపి,
హేత్యర్థ తృతీయకు తాదర్థ్య చతుర్ధికి గల భేదమును జూపుచున్నాడు.
థో (పాతిలోమ్యానులో మ్యాభ్యాం హెతురర్లస్య సాధకః |
౧౧ థి
తాదర్ధ్య మానులో మ్యేన హేతుత్వానుగతం తు తత్‌ ॥ 27
A. (పాతిలోమ్యానులోమ్యాభ్యామ్‌ = [పాతికూల్యమున ఆనుకూల్యమున, అర్థస్య = అర్థము
నకు, సాధకః = సాధకమగు వస్తువు, హేతుః = హేతువనబడును.
ఒక వస్తువు మరియొక వస్తువునకు ఆనుకూల్యమునుగాని [పాతికూల్యము గాని
కలిగించును. అట్టి యర్థము 3 ాాతువగును. ఉదా: ఉదకము సూర్యకిరణ సంపర్య్థామున
తగ్గియన్నదై అంతకంటె గూడ గ్వల్పాతి స్యల్పరూపమగు ఉదకమునకు అనుగుణమగును,
దీనిసి (పాతికూల్యమందురు. వీజము ఉదక. ఆతపాది సంబంధమున ఉబ్బి అంకురోత్ప త్తికి
సహకరించును. దినిని ఆనుకూల్యమందురు.
పె రీతిని రండు విధములుగా హేతువు కానవచ్చుచున్నది.
B. తాదర్గ్యము అట్టిది కాదు. ఆనుకూల్యమునే కలిగించుచుండునని. చెప్పుచున్నాడు.
® లు
ఆనులోమ్యెన = ఆనుకూల్యమున, 'హేతుత్వానుగతమ్‌ = హేతువుయొక్క- రూప
ముతో గూడినది, యత్‌ = ఏదియో, తత్‌ 4-త = అదియే, తాదర్ధ్యమ్‌ = తాదర్థ్యమని
చెప్పబడుచున్నది.
వాక్యపదీయము 236 సాధన
[28
హేతువు రెండు విధములుగా నున్నది. వానిలో ౨ సకూల్యుమనే రూపము కల
హీతువే తాదర్థ్యమన నబడును, తస్మై = తయారుకాగల వస్తువునకు, ఇదమ్‌ = ఉపకరించునది
= తదర్థమ్‌, దాని భావము - తాదర్శ్య ము. ఉదా: రు 9 లాయ హీరణ్యమ్‌, (కుండలములకు
ఉపయోగపడెడి బంగారము). యం.
అవతారిక. 24 వ కారికనుండి ఇంతవరకు కారకమునకు, _ హేతువునకు,
లక్షణమునకు, తాదర్థ్యమునకు గల భేదమును జూపి, మరల కారక విచారమును (పస్తావించు
చున్నాడు.
శో) సర్వత్ర సహజా శకి ర్యావద్ద్యవ్యమవసితా |
ag) PUR 2 క
కియాకాలే త్వభివ్య కిరాశయా దుపకారిణీ ॥ 28
సర్వత = అన్ని వస్తువులయందు అనగా ఆనితక పదార్థములయందు, శక్తిః కాశ ర్తి,
సహజా = కారణముతోపాటు పుట్టుక కలదియే, వస్తువు జనియించిన పిమ్మట దానియందు
శక్తి జనియింపదు. కారణమువలస వస్తువు జనియించుటయే శక్తుల జనియించుటయు ఆ శక్తి,
యావద్దవ్యమ్‌ = = దవ్యమున్న 5) ంత వరకు, అవస్థితా = ఉండును, ఆశయము లెనిది శక్తి
ఉండనేరదు, కాబట్టి ఆ[శ 'యమున్నంతవరకు శక్త యుండును, ఆశయము నశించిన
శక్తియు నశించును, నిత్య పదార్థములయందు, స్టో క్రి స్వాభావిక మే.
ఉపకారికీ = ఉపకరించెడి అనగా కారణములు సిద్ధముగా నుండగా కార్యమును
కలిగించెడి, ఆ శయాత్‌ = ఆధారమునుండి కలిగాడి, అభివ్యక్తి = = ఆవిర్భావము, కియా
కాలే f+ తు = [క్రియ జదిగెడి కాలముననే.
(దవ్యమునందు శ క్రియున్నది. కాని ఆ శక్తి కారణముల సామి సిద్ధముగా
నున్నచో ఆ [దవ్యమునుండి [క్రియ కలుగు. సమయముననే అభివ క్రమగును. అపుడే అది
సాధనమని వ్యవహరింపబడును. అంతకుముందు సాధనమనబడదు. 1281
అవతారిక పై కారికార్థమునే సమర్థించుచున్నాడు:
శ్లో; కుడ్యస్యావరణె శక్తి రస్యాదీనాం విదారణే |
సర్వదా స తు సన్‌ ధర్మః [కియాకాలే నిరూప్యతే ॥ 29
కుడ్యస్య = గోడకు, ఆవరణే = ఇతర వస్తువు కానరాకుండుట విషయముగాను, అస్యాదీ
నామ్‌ = కత్తి మున్నగువానికి, విదారబే = బద్దలుకొట్టుట విషయముగాను, శక్తిఃకాశరి,
సర్వదా = ఎల్లకాలములయందు కూడ, అస్తి = ఉన్నది.
సః + ధర్మః = శ క్రిరూపమగు ఆ ధర్మము, కియాకాలే + త్రు= వ్యాపారము
చేయ సమయముననే, నిరూప లే = నిరూపింవబడుచున్న డి. అనగా వ్య క్రీకరింపబడుచున్నది.
0.
భి
సము దేశము 237 పదకాండము
31]
ముఖ్యకార రణమునుండి కారణమునకు శక్తులు సం[కమించును. ఆ శక్తులు ఆ [(దవ్య
మున్నంతవరకు తప్పక ఉండును. కాని ఆ [దవ్యము పనిచేయునపుడే ఆ శక్తులు వ్యక్తము
లగును.
గోడ వస్తువు కానరాకుండ చేయగలడు, ఆది మనము ఒక వస్తువును అన్వేషించు
నపుడే తెలియబడును. అరై కత్తి, కొడవలి మున్నగునవి |దవ్యమును రెండు ముక్కలుగా
చేయగలవు. కాని విషయ ుమున్నపు కదా ఆ పని చేయగలవు. 11291
"రై
అల
అలనాటి
అవతారిక పె యర్థమునే [ప్రమాణముచే నిరూపించుచున్నాడు.
శ్థో! స్వాజ్ఞసంయో గినః పాళా దైత్యానాం వారుణా యథా !
వ్యజ్య న ఏజిగీమాణాం (దవ్యాణాం శర్త్రయ స్తథా i 30
విజిగిషాణామ = పరులను జయించెడి ఇచ్చ కలిగిన, త్యానామ్‌ = రాక్షసులకు, వారుణాః
= వరుణ దేవతాకములగు, పాశాః = పాశములు, స్యాజ్జసంయోగినః = తమ అనగా రాక్షసుల
హ_స్రములయండు ఎల్లపుడు శ క్రరూపమున ఉన్నవై, యథా = ఏ రీతిగా, వ్యజ్య నే =
(పర రసేనలను జయించు సమయమున) వ్మ ) క్రములగుచున్న వో, తథా ౫ అరు, [దవ్యాణామ్‌
= |దవ్యముల యొక్క, శ క్రయః = శక్తులు కూడ, (కార్యముచేయు సమయమున),
వ్యజ్య న్తే = వ్య క్రములు కాగలవు.
To
న
తొత్స్రృర్భూయు___ రాక్షసులకు వారుణ పాశములు ఎల్ల సమయములయందు ఇతరు
లకు కొనరాకుండ శ క్రిరూపమున ఉన్నవనియు, ఆవి శ్యతువులను జయించువేళ బయట
పడుననియు వేదము చెప్పుచున్నది. [దవ్యముల శక్తులుకూడ ఆపాశములవలె నున్నవై కార్య
సమయమున వ్యక్తుములగుచున్న వి. /ల50॥
అవతారిక శ స్ర్రము మున్నగువానికి బద్దలుచేయట విషయమై శక్తి యున్నదని
చెప్పబడిన అర్థమును వ్య క్తపరచుచున్నాడు.
శ్లో తె క్యగారవకాఠిన్య సంస్లానెః నె రసి ర్యదా |
౧౧ ౧-౯9 అం. ఇం
ఛేద్యం (పతి వ్యా(పియతే శక్తిమాన్‌ గృహ్యాతే తదా ॥ 81
అసిః హెకత్తి, _స్వైః = § స్యయమగు తై క్ష గౌరవకాఠిన్య సంస్థానెః = జారుగా నుండుట,
బరువుగానుండుట, గట్టిగాను ుండుట, ఆయా ఆకారములతో నుండుట అను ధర్మములచే,
ఛేద్యమ్‌ + (పతి = నరకబడెడి వస్తువునుగురించి, యదా=ా ఎప్పుడు, వ్యా పియతే =
వ్యాపారముకలది యగునో, తదా = అపుడు, శ క్రిమాన్‌ = శ క్రికలదిగా, గృహ్యతే =
తెలియబడుచున్నది.
కత్తి, గొడ్డలి, రంపము, కొడవలి మున్నగునవి ఆ యా ఆకారవిశేషములతో జారు
గాను, బరువుగాను, ఉండును. బరువుగాలేనిచో చెట్టను నరకుట జరుగదు. కాని అవి ఎల్టపు
వాక్యప దీయము 238 సాధన
[32
డును శ క్రమంతములుగా_ లోకులచే [గహింపబడవు. కనుకనే వాటిని ఎచ్చటనో దాచి
యుంచుదురు. అవసరమగునపుడు వానిని ఉపయోగించెదరు. అపుడే వానిని శ క్రికలవాటినిగా
లోకులు గు ర్రించుచున్నారు. 15111
అవతారిక. సాధనము విషయమున పక్ష బేదములను జూపుచున్నాడు.
శో (పాజ్‌ నిమి త్తాన,రోద్ఫూతం కియాయాః కె శ్చిదిస్యతే 1
సాధనం సహాజం కె శ్చితి కియానై $ః పూర్వమిష్యతే [1 92
1. కైశ్చిత = కొందరిచే, డ్రీయాయా౭ = కియకం టె; (వె క్‌ = ముందుగా, నిమితా నరో
ద్భూతమ్‌ = నిమితాంత రము చే జనియించినదానిగా, ఇష్యతే = ఇషపడుచున్నది.
శక్తి యున్నట్లు మనకు ముందు తెలియదు. వస్తువు జనియించినపిమ్మట శక్తులు
ఊపి ాంపబడుచున్న వి, సహకారి కారణముల |పోగువలసన కార్యము జనియించును. వేరువేరు
వస్తువులు కార్యజనక ములు కానేరవు. కాగా దవ్యముతోపాటు శక్కలు జనియించునవి కావు.
మరి యేమన నిమితాంతరమువలననే.
2. కైశ్చిత్‌ = కొందరిచే, సాధనమ్‌ = సాధనము, సహజమ్‌ = సహజముగా
నున్నట్లు, ఇష?తే = ఆంగీకరింపబడుచున్న ది.
రా ల
శక్తి, శ క్రిమత్తు రెండు వేరుకావు. |దవ్యమే సాధనము. కాగా అది సహజమేయని
కొందరి భావము.
వి, అనై్రైః = మరి కొందరిచే, కియా = |కియయే, హార్‌ = ముందుగా,
ఇష్యతే = అంగీకరి ంపబడుచున్న ది.
| ల
సాధనముండవలెను. అపుడే రెంటికి క సాధ్యసారన 2 కావ ము య కమగుచున్న ది, కాని అట్టు
కాక కియయే పూర్వమని ఏరి యాశయము. 1821
అవతారిక__- సాధనముకంటె ముందుగా [కయ యుండునని కొందరి యాళ
యము. అది యెట్లు సంగతమగును ౩ అను [పక్నాకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
జో ప్రవృ త్రిరేవ (పథమం క్యచిదహ్యనపాశ్రయా |
శ క్రీ రేకాధికరణే _సోతోవదపక ర్షతి ॥ 39
క్వచిత్‌ +- అపి = ఒకదానియందు గూడ, అనపాశయా = ఆ|శయములేని అనగా కారణ
వ్యాపారములను అపేక్షింపని, పవృంత్తిః + ఏవ = వ్యాపారమే, |పథమమ్‌ = ముందుగా
ఏకాధికరణే = ఒకే ఆధారమునందు, శక్తిః = శక్తులను, [సోతోవత్‌ = నది [ప్రవాహము
వలె, అపకర్షతి = వహించుచున్నది.
[22
22
జాతీ
లో
కం
నదికొా।।
థి
౧వేత్తి నిర యః
శి
కల్పనా స్యాద
నూ
oy
20
Ss
or
”
తతం మేక
ను
స
ద
a
పత్మభూ
అతనే
cd
ర్‌ం శకౌ
భానానాౌ మాత్మ
అస
శ
వాక్యపదియము
రో)
ర
ఆ 0 Ww ఈ క్ట 3
డం ౪ ౧) 03 |
యు BB a 1 ౩ ల y2° mm 1! ౩ స pd 3 డ్లి గ్ల Ye
లోగ రం “33 || 2 ada “3 3 స 0 | ఘు 6) 2 య 3 స్థ (న
భ్‌ భ్‌ hp 5" we Gg 5S దప pe
శ క ఇ ల
2 (3 63, "9 93a 2, 3 ౯ 3 2 ll "bb ౧? గ e గా ల్‌
రల EG 3 SAG హా తా df
ve) v2 | జ ల mM 93 [ ° ల bp గ్‌ వ్‌ 4 ఇ శం శ్ర
గ్‌ v3 OO J iD 3 3 7G న్‌ గ] wo సె
t ( [1 6 0 య 7 ర్ల
3 3 ష్‌ bE Pa I bp గొ TG 3|| ~~ va
ట్‌ 1 2 63 ry a 9 / 0 Pp x జి యే స్‌ రా 3 ila ye / న్‌
ఇచ oP] iy న్‌ా (as N ఇ ళు మ్‌ ఇ
సస పం రిప ప గక త ర తి లి పటట ౨బ్చి ల్లి
| 2 8 re ww“ sa Ya న్‌ Yt 9 ౧ లె 0% ల [బే
ba, యా య దూ 6 నార 7g స ప సాల్‌ ట్ర్‌ న్‌
oR) 3 స కి Oo y2 3 3 fy 3 | గ్‌ “2 ౧9 f 1
| స 2G అ RB 8 a o 9 ల
3 అ) J శ Cs 3 | [0 ల ౧ ఉం సం కు సం లం ౨ న్‌ Ye శ ఈ త -
ర్‌ వ్‌ J nD వం (5 (౧0౮ ము సం సల fra “3 ja సం జ ( hb ళల ఖ 7 2
v2 9 fh సం ౫0 f- Yo | 60) |] Bg «3 3 9 © 3 f గ్‌ 3
సి 3 ne B34 At 2 89 Oot wle 2 / EE: 2 © వి
0 లో జ «0 ఫై ల గ , “ry y 9
hw 3 oll pb oo fh Yh ww 3g 3 os -b 2 ఏరీ శః
3 HH 2 య్‌ న సా ల కలి Tg 2 గ స | Sa 2 x
v7 ల. 2 hk 2 సాటి వ | 8 Beg టే
( న్‌ నా re fe 3 mw లన ౫ | లి బ్‌ [చ ఇని 3 3 [7 శ a
Pein bh GRIF RD rT
కా ) య గ x ళ్‌ ర్డీ
స్లో గ్‌ య్‌ 2 ౯ 3 7 3 fy కడ 1 83 - 9x y3 (2 తళ 8 ప్రీ ల నక
9 32 7 9 23 Na లద 0 0 శ «2 fy ul షా ర్వా V2 2 గి va 3 ma
0% 5 బటి గ Bh HE WW Al ver¥ 3
3) 2 WE గె 9 9 గి న్‌! /3 9 8 సలి YD ప్రా స్ట్‌ సలి wc
rea + వే x / 3 Wy క se) || J శ్‌ 2 3 Ay ya
గి ” న ళో త స శ 3 2 “2 =) ag G3 pn 3 (| 3 GE A Pp 3 3 wn) Ya se ని GG
| YF 3 న 0 క _ స ఎ /
173 3 “a fy (3 9 os / |) bo Ag 3 సలి . pi 3] 3 vg క్‌ చణ ya శ్ర fh 9
Bm హి AB (8 పు 4 3 LG nde gp 3 Wa Rg ౦
Sot చిట న sR TaPgg|vagrh 3
af nee | pe AINE ph gE) ళల ల్ల
13. 3 | «3 fn wn ల) శి స్‌ సన్‌ | "3, “3 గ్ట్‌ వె yi fe గీ 2 2 స 3
aA Wp ww. par Da | a2 స చి సు
1 9 ~~ స్‌ oe 1 స్‌ 4 = Tae MSM శే భై వ ఫి ౦
% 3 Sy సర ry స్ట x3 Jy గి 09 a8» vp Pera J 2) fh Cn 63
క J) ష్‌ గ్‌ ఫు స 1 CORE tz కీ ం [౧౯+ + [' /) న గ a 2 ట్‌ 'ై
‘p ల న్ను [ గ్త్‌ ॥ i wi (a ‘1 ఈత ta fa"
ల 0 గా 3 7 || (శే || స సే లే 3 go చో kn D2 rye ఖ ఫ్‌
© 2 ట్‌ 3 & ణం | 9 43 నాం ఏ 0 సై బై వ్ర Ye
గ శే Ug Pat 2 . 2 :
¥ (| 3 స్‌ 3 Bh ma పళ *
03 Vs ణే 3 న్‌ 3 3 x39 pn క్‌ WY స ల్‌ స > గే Po
శ ల ౪ £2 సం స్‌ ఏ +
ట్రీ గ్‌ జ సై ఆలీ ve
సముభ్రేశము 239 పదకాండము
35] |
తాత్స్రర్భం ము___ క్రియ నిత్యము. అది ఇతర హతువులను అపేక్షిపంక తనకు
ఆధారమగు [దవ్యమునందు తనకు అనుకూలములగు శక్తులను ఆవిర్భవింప చెయును. నదీ
(ప్రవాహము గడ్డి, ఆకు, ఆలము మున్నగు వస్తువులను లాగుకొనిపోవును. అరే [కియయు
శక్తులను ఆక ర్లించును.
కాగా వీరి మతము చొప్పున కియ ముందుగా నుండును. 1051
అవతారిక___ మరికొన్ని మతముల న్మాశయించి సాధన స్వరూపమును చూపు
చున్నాడు.
శో అపూర్వం కాలశక్రిం వా (క్రియాం వా కాలమేవ వా।
తమేవంలక్షణం భావం కేచిదాహుః కథజాన ॥ 94
1. కేచిత్‌ = కొంతమంది, ఏవం లక్షణమ్‌ = పై చూపబడిన స్వరూపముకల, తమ్‌ = ఆ,
భావమ్‌ = సాధన పదార్థమును, అపూర్వమ్‌ = అపూర్వమునుగా, ఆహుః వ పలుకు
చున్నారు. ఇది మీమాంసకుల ఆశయము.
మనుష్యులు చేసెడి శుభాశుభ కర్మలవలన రిక సంస్కారము కలుగును. ఆది
కర్మల ఫలము లభించువరకు ఉండును, ఫలము రాగా నశించును, దీనిని అపూర్వమందురు.
అదియే సాధనమని కొందరు విశ్వసించుచున్నారు.
2. మరికొందరు, కాలళ క్రిం - వా = కాలముయొక్క శక్తినే, సాధనముగా
పలికెదరు.
8. మరికొందరు, [కియాం + వా = కియనే సాధనమని [గహించిరి. అదియే
శక్తులను [పకాశింపచేయును.
4. మరికొందరు, కాలమ్‌ -- ఏవ -- వా = కాలమునే సాధనమునుగా తలంచెదరు.
| వీతీ।।
అవతారిక. [దవ్యములయందున్న సామర్థ్యమనెడి శక్తియే సాధనమని చూపి
ఆ సాధనము యొక్క సంఖ్యను చూపుచున్నాడు.
శో నిత్యాః షట్‌ శ_క్రయో ౬ న్యేషాం భేదా భేదసమన్నితాః ।
(క్రియాసంసిదయే౬ ర్లేషు జాతివత్సమ వసితాః ti 95
ధ థి థి
అన్యేషామ్‌ = కొందరి (మతమును, ఆర్థెమ = ఘటము, పటము మున్నగు పదార్థములయందు
భేదా భేదసమన్వితాః = భిన్నముగాను అభిన్నముగాను ఉన్నటువంటి, _ నిత్యాః = నిత్యము
లగు, షట్‌ = ఆరు, శ క్రయః కాకర్మ, కర్త, కరణము, సం|పదానము, అపాదానము, అధి
కరణము అను ఆరు శక్తులు, [కియా సంసిద్ధయే = నీటిని తీసికొనివచ్చుట మున్నగు |కియల
సిద్ధికొరకు, జాతివత్‌ =ఘటత్వము, పటత్యము మున్నగు జాతులువలె, సమవస్థితాః = నియ
తములై యున్నవి.
వాక్యపదీయము 240 సాధన
[36
క ర్హృతాంది శకులు ఘటాదులక ంబె వేరు కానేరవు. అట్టని అభిన్నములు కానేరవు .
జాతి యెట్లు నిత్యమై ఘటవ్య క్రియందు సమవేతమగునో, అగ్ర ఈ శక్తులు కూడ నున్నవి.
ఇవి ఆరు. 185
అవతారిక... దవ్యములు ఎన్నియో సంఖ్యాపరిమితి లేకయున్నను, శక్తులు
మా్యతము ఆరే అని చెప్పుచున్నాడు.
లో (ద్రవ్యాకారాదిభేదేన తా శ్చాపరిమితా ఇవ |
దృశ్య నే, త త్త్టమాసాం త్రు షట్‌ శ కీర్నాతివ_ర్రతే 1. 86
(దవ్యాకారాది భేదేన = 'దవ్యముయొక ఆకారము మొదలబునవాని భేదముచే, తాః + చా
ఆ శక్తులు, అపరిమితాః + ఇవ = పరిమితి లేనివివలె, దృశ్య నే = చూడబడుచున్న వి.
కొడవలి ఒక విధముగా ఛేదనమునకు ఉపకరించును. కత్తి మరియొక విధముగా
సహకరించును. అర్డే ఆయా వస్తువుల ఆకారమునుబట్టియు వేరువేరు పనులు జరుగును.
కాగా వాని శక్తులకూడ విభిన్నములవలె కాస్పించుచున్నవి. అథ్రై దేశకాలములచే గూడ
భిన్నములగుచున్న వి.
కాని, ఆసామ్‌ = ఈ శక్తులయొక్క-, తత్తమ్‌ = స్వరూపము, షట్‌ = ఆరు,
శ కేక = శక్తులను, న + అతివర్రతే = అతిక్రమించి యుండదు.
ఇవీ
వేరుగా ఎన్నియో కాన్సించినను, అవి కర్తగానో కర్మగానో కొక మరియొక
కారకరూపముగానో కాన్పించును. ఈ యారు కాక మరియొకరూప ముండనేరదు. _ ॥86॥
అవతారిక. నిజరూపమున శ కి ఒక్క-టియే. అదియే నిమి తవశమున ఆరు
రూపములుగా కొస్పించుచున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
కో॥ నిమి తచేదాదేకె వ భిన్నా శ క్రి, (పతీయతే |
na) యాట షా య్యావో
షోఢా, క_ర్హృత్వ మేవాహుస్తత్పవృ ్రేర్నిబన్సనమ్‌ 1 97
ఏకా ఏవ = నిజరూపమున ఒక్క_టియేయగు, శక్తిః =శక్తి, నిమి త్రభేదాత్‌ ఆ కారణ
భేదమువలన, షోఢా = ఆరు విధములుగా, భిన్నా = భిన్నమైనదిగా, పతీయతె = తెలియ
బడుచున్నది.
సామర్థ్యమనునది ఒక్కటియే, కాని నిమిత్రముల భేదమున ఆరు రూపములతో
కాన్పించుచున్న ది.
క ర్హృత్యమ్‌ + ఏవ = కర్తృ శ క్రినే, త|త్సవృ త్రేః = ఆరు విధములగు 'పవృ
తికి, నిబన్ధనమ్‌ = కారణముగా, ఆహు8 ౫ పలుకుచున్నారు,
క ర్చ శక్తియే కరణముగా, కర్మగా, సం|పదానముగా, అపాదానముగా, అధికర
ణముగా పరిణమించుటకు కారణమని పెద్దలు వక్కా_ణించిరి. || వగ
సము ధ్రైశము 241 పదకాండము
39]
అవతారిక. శ క్రి ఒకటియా ? కాక ఆనేకమా? అని విచారింపబడినది. ఇపుడు
ఆ శక్తి దవ్యరూపమా* కాక [దవ్యముకంటె వేరుగా నున్నదా ? అని విచారించుచున్నాడు.
(౫1
శో తత్తే వా వ్యతిరే కే వా వ్యతి రకిత దుచ్యతే |
శబ్బప్రమాణకోలోకః, సశాస్తె కానుగమ్య తే || 88
త త్తే + వా = శక్తికి దవ్యముతో అభేదమున్నగు, వ్యతిరేకే + వా = [ద్రవ్యముతో భేద
మున్నను [పయోజనమేమియు లేదు, కాని, తత్‌ = ఆ సాధనము, వ్యతిరేకి = భిన్నమేయని,
ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
శక్తి దవ్యరూపమే, కాక వేరుగానున్నది అని విచారణకు ఏమియు [ప్రయోజనము
లేదు. కాని దవ్యముకంపె సాధనము భిన్న మేయనుట యు క్తము. ఏలయనగా-
లోకః = లోకము, శబ్ద పమాణక ః మా శబ్దము పమాణముగాగలడి, (భవతి) =
అగుచున్నది.
శబ్దము ఏమి చెప్పునో దానిని లోకము నమ్ముచున్నది. శక్తి | దవ్యముకం టె వేరు
అని శబ్దము చెప్పుచున్నది.
సః = అట్టి లోకము, కాస్ట్రేణ = = శాస్త్రముచే, అనుగమ్యతే = అనుసరింపబడు
చున్నది.
లోకమున ఏడి _పసిద్ధమో దానినే శాస్త్రము బోధించుచున్నది.
కాగా శ క్రి క్రి |దవ్యరూపము కాదు. [దవ్యముకం టె భిన్నమె అని వైయాకరణుల
సిద్ధాంతము. 1881
అవతారిక. పరమార్థ పర్యాలోచనలేనిదే ఏ పదార్థమును విమర్శించినను,
తృప్తి కలదు. అను అభి ప్రాయముతో (గంథక ర్త పరమార్థమును చూపుచున్నాడు.
శో పరమా తు నె నై కత్వం పృథక్తౌ సద్భిన్నలక్షణమ్‌ ।
సృృథ కె క్ర్యైకత్వరూపే ఫణ త _త్త్యమేన (పకాళతే ॥1 89
పరమార్థ ఎతు డె పరమార్థ మును చూచిన, ఏకత్వమ్‌ = అభేదము, పృథక్త్వాత్‌ = అనేక
త్యము కంటె, భిన్నలక్షణమ్‌ = వేరుగానున్న రూపము కలది, న = కానేరదు.
త _త్త్యమ్‌ + ఏవ = [బ్రహ్మము ఒక్క-టియే, పృథ క్రైకత్వరూ పేణ = భిన్నరూప
మున అభిన్నరూపమునను, [ప్రకాశతే = గోచరించుచున్నది.
తాత్సర్భ్వయు__.. పదార్థము |బహ్మము ఒక్కటియే. అదియే అజ్ఞానావస్థలో భిన్న
రూపమున, జ్లానావసలో అభిన్నరూపమున గోచరించుచున్నది.
ష్‌ $
కాబటి ఏకత్వము నానాత్వము పరస్పరము విరుద్దములు కావు. 189
ట a
[16]
హాక్యప దీయము 242 సాధన
అపతారిక--- పై కారికార్థమునే వ్యాఖ్యానించుచున్నా డు, 9
శ్లో యత్‌ పృథ క్ష్వమసందిగ్దం త దేకత్వాన్న భిద్యతే |
య దేకత్వమసందిగ్గం తత్‌ పృథక్త్య్వాన్నభిద్యతే ॥ 40
అసందిద్ధమ్‌ = (యధార్థము తెలియబడుటచే) సందేహమునకు విషయముకాని, యల్‌ = ఏ,
పృథ_క్ష్యమ్‌ = నానాత్వమో, తత్‌ = అది, ఏకత్వాత్‌ = అభేదముతో, న + భిద్యతే =
వేరు కానేరదు
అర్ద, అసందిగ్గమ్‌ = సందేహములేని అనగా భమలేక గుర్తింపబడిన, యత్‌ =
ఏ, ఏకత్వమ్‌ = ఏకత్వమో, తత్‌ = అది, పృథక్యాత్‌ = నానాత్వము కంటె, న + భిద్యతె
= వేరు కానేరదు.
అజ్ఞానావస్థలో ఏకత? నానాత్వములు భిన్న ములువలె తెలియబడును. జ్ఞానము
జ ని లో /
కలుగగా [భమ [ప్రమాదములు తొలగగా ఆ రెంటికి రూపము ఒక్క-టియే. n&On
అవతారిక పరమావధిచే గుర్తింపబడినది చైతన్యమే అదియే అవిద్యాదళ
యందు నానారూపములతో ధాసించుచున్న దని చెప్పుచున్నా కుం
శో దః క్షమా వాయురాదిత్య:ః సాగరాః సరితో దిశః ।
అ న్తఃకరణత _త్త్వస్య భాగా బహిరవస్థితాః il శ్రీ]
దః = ఆకసము, క్షమా = నేల, వాయుః = గాలి, ఆదిత్యః = సూర్యుడు, సాగరా: =
సము; దములు, సరితః = నదులు, దిశః = దిక్కులు, ఇవి యన్నియు, అ న్తఃకరణత తస్య
న్యము యొక, భాగా? కనాన అంశముల, బహిః బాహ్య పపంచక
||
గిన్ని
E 6
ట్ర
ల్‌
'
న్‌
చైతన్యము ఒక్కాటియె నిజమగు తత్త్వము. ఆ చై తన్ఫమే దేహములో సూక్ష్మ
రూపమున సున్నది. దాని (పతిబింబములే భూమి, ఆకాశము మున్నగు బాహ్య పదార్థములు.
అవి నిజరూపమున భూమ్యాదులు కావు. అవియి జై తన్యరూపములె. nhl
అవతారిక భూమి మున్నగునవేకాక కాలము కూడ పరమార్థరూపమున
చైతన్యము యొక్క భాగమే అని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ కాలవిచ్చేదరూపేణ తదేవె కమవస్టితమ్‌ ।
గ 0 థి
సహ్యపూర్వాపరోభాగః పరరూపేణ లక్ష్యతే ॥ 42
తత్‌ = ఆ, ఏకమ్‌ +- ఏవ = (బహ్మతత్త్యమే, కాలవిచ్చేద రూపేణ = కాలమనెడి వేదముతో
అవస్థితమ్‌ == వ్యవసితమై యున్నది.
థి థి జూ -
/ బహ్మమే కాలరూపమున కాన్సించుచు న్నది.
సము దేళమం ర . పదకొండము
అపూర్వాపరః = పౌర్వాపర్యము లేనట్టియు, కనుకనే అభాగః, అవయవములు
లేని, సః = (బహ్మపదార్థము, పరరూపేణ = మాయావళమున, అక్ష్యతేశాహి =నానా
రూపమున కాన్పించుచున్నది గదా!
(బ్రహ్మ పదార్థము స్వతః నిరవయవము, ఐనను మాయావశమున కాలరూపమున,
జీవరూపమున కాన్సించుచున్న ది.
కాగా పదార్భముల సామర్థ్యమే సాధనమని వైయాకరణుల మతము. ఆ సందర్భ
మున దర్శనాంతరీయుల మతములు కూడ చూపబడినవి.
1. విజ్ఞానవాద ముచొప్పున బుద్ధి పకల్పనయే సాధనము.
2, సంసర్లవాదమున సంసర్గివస్తువుల రూపమే సాధనము.
8. మీమాంసకమతమున అదృష్టమే సాధ నము.
4. అదై ఇతిమతమున [బబహ్మముయొక్క_ కాలశ క్రి సాధనము.
ర్‌. సాంఖ్యమతమున రాజసమగు (పవృత్తియే సాధనము.
6. కాలము [దవ్యమనెడివారి మతమున నిత్యమగు కాలము సాధనము.
ఇంతవరకు కారకవిచారము, దాని |పసంగమున హేతు - లక్షణ = కారకతాద్యర్థ
ములకు గల పరస్పర భేదము, శక్తితోకూడి జనియించునదా ? కాక కాలభేదమున జని
యించునదా ? అనియు, ఆ శక్తి ఒక్కటియా ? కాక కర్మాదిభేదమున ఆరు విధములా ?
అనియు, ఆశక్తి దవ్యరూపమా? |దవ్యముకంటె వేరుగా నున్నదా? అనియు, ఆ
ప్రసంగ మున కొంచెము (బహ్మనిరూపణమును చేయబడినది rAd
అవతారిక ఇపుడు వైయాకరణమత మునే పబోధించుచు శ క్రి దవ్యరూపము
కాదు, దవ్యముకందె భిన్న మె అను మతము వైయాకరణ సమ్మతమని నిరూపించు
చున్నాడు.
ల్లో దృష్టోహ్యా వ్యతిరేకేఒసి వ్యతి రకోఒన్వయే౬సతి ।
వ స ప
ఏకా ద్యర్థాన్వయ, _స్తస్మాద్విభ క్యర్దోఒన్య ఇష్యతే ॥ 48
అవ్యతిరేకే + ఆపి = లేమిలేకున్నను అనగా వృక్ష అను పాతిపదికము ఉన్నను, వ్యతి
రేక? = భేదము అనగా (పత్యయార్థమునక ల నానాత్వము, దృష్టః + హి = చూడబడు
చున్నది కదా!
వృక్షమ్‌, వృకేణ, వృశాయ మున్నగు పదములలో వృష ఆను (పక్కతియొక్క-
అర్థము అంతట నున్నను, [ప్రత్యయముల యర్థము మారియున్నది.
ఏక రూపమున లేకున్నను, వృశాద్యర్థాన్వయః = వృక్షము మున్నగు (ప్రకృత్యర్థము ఏక
రూపమున కానవచ్చుచున్న ది.
వాళ్యపదీయము 244 సాధన
ra
తన్మాత్‌ = ఆ కారణములవలన, విభ క్త ్యర్థః = విభ క్రి (ప్రత్యయము యొక్క
అర్థము, అన్యః = భిన్నమైనదే, అనగా _పకృత్యర్థమగు వృక్షాది _దవ్యములకంటె వేరుగా
నున్నదనియె. ఇష్యతే = (వై యాకరణులచే) అంగీకరింపబడు చున్నది. శక్తి సాధనము,
ఆవి ,దవ్యముకంచె భిన్నమే. ఇది భాష్యకారాది వైయాకరణుల ముఖ్య సిద్ధాంతము. 149
అవతారిక. ఇంతవరకు శ క్రికారకము, అదియే సాధనము అను అర్థమును
నిరూపించియున్నాడు.
వ్యాఖ్యాత మగు అర్థమును ఉపసంహరించుచు వ్యాఖ్యానింపతగిన అర్థమును
సూచించుచున్నాడు
శో సామాన్యం కారకం తస్య సపాద్యా భిదయోనయః |
షట్‌ కర్మాఖ్యాదిభేదేన శేషభేదస్తు స్పప్పమీ ॥ 44
A. ఇంతవరకు కారకమ్‌ = కారకము, సౌమాన్యమ్‌ = సామాన్యముగా (నిరూపితమ్‌)
నిరూపింపబడినది, (దవ్యములయందున్న శో క్రియే కార్యసాధనము, ద్రవ్యము శ క్రిరూపము
కానేరదు అని యింతవరకు కారక సామాన్యము చూపబడినది.
B. ఇటుపైని కారకభేదమును జూపుచున్నాడు.
(ఇదానీమ్‌) = ఇపుడు, తస్య = సామాన్యరూపముగా జూపబడిన కారకమునకు,
ఆద్యాః = (పధానములగు, సప్త జ ఏడు, భేదయోనయః = భేదములకు కారణములు,
(కథ్యన్తే) = చెప్పబడుచున్నవి. కారకము ఏడు విధములుగా విభజింపబడుచున్నదని భావము.
C. ఆ భేదములనే చెప్పుచున్నాడు.
క ర్క్యాఖథ్యాది భేదెన = కర్మాది వ్యపదేశముల భేదముచే, అనగా కర్మ, కరణము
అనెడి పేర్ణ భేదమున, షట్‌ = శక్తులు ఆరు, శేషభేదః -! తు = సంబంధమను భేదము,
స ప్రమీ = ఏడవది
కర్మ, కరణము, కర్త, సం|పదానము, అపాదానము, అధికరణము అనునవి
ఆరు కారకభేదములు, సంబంధము ఏడవ కారక |పభేదము. సంబంధము షష్ట్యర్థము, అదియు
కారకమె అని భర్తృహరి సిద్దాంతము. కర్మ ఏడు విధములు, సం ప్రదానము మూడు విధ
ములు అను రీతిని కారకములు అవాంతర భేదములచే పలు విధములు. కాని (ప్రధాన భేదమును
బట్టి “సప అని పలికెను.
ఇచట “ఆద్యి శబ్దము లక్షణచే (పధానార్ధకము. 1 ఉ4॥
అవతారిక... కారకము ఏడు విధములుగా నున్నదని చూపబడినది. వానిలో
ముందుగ కర్మ కారక మును వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు.
సము దేశము 245 పదకాండము
46 |
శో నిర్వ ర్త్యం చ వికారం చ (పాపష్యం చేతి (తిధా మతమ్‌ ।
త శ్రేప్పితతమం కర్మ, చతుర్దాన్యత్తు కల్పితమ్‌ ॥ 45
A. తత = దానియందు అనగా కారకములయందు, ఈపితతమమ్‌ కా 'ఈప్పితతమి అను
పదముతో క లసియున్న సూ తముచే లక్షితమగు అనగా “కర్తురీప్సితత మంకర్మ” (1-4-49)
అను సూతముచే లక్షితమగు, కర్మ =కర్మ. 1. నిర్వర్త్యం + చ = నిర్వ ర్త్యమనియు,
2, వికార్యం - చ జు వికార్యమనియు, లి. [పాష్యం + చ + ఇతి = పాహ్యమనియు,
[తిధా = మూడు (పకారములచే, మతమ్‌ = శాస్ర్రసమ్మతమై యున్నది.
కర్త తనయందున్న |క్రియచే ఏ పదార్గమును సంబంధింపచేయునో, అది కర్మ
సంజ్ఞకమగునని “కర్తురీపితతమం కర్మ” అను సూ[త్రమున కర్ణము. ఆ పదార్థము కారకము
కావలెను. ఈ సూతముచే విధింపబడిన కర్మ మూడు విధములుగా జూపబడినది. ఈ
మూడింటికి 7 వ శ్లోకము దగ్గరనుండి లక్షణములు చూపబడగలవు.
B. అన్యత్‌ _తు = సూతాంతర నిర్దిష్టమగు కర్మమ్మాతము, అనగా “కర్తురీప్పితతమం
కర్మ” అను సూ తము కాక ఇతరములగు “తథాయు కం చానీపితం” (1-4-50) మున్నగు
సూూతములచే గుర్తింపబడిన కర్మ, చతుర్థా = నాలుగు [పకారములుగా, కల్పితమ్‌ = శాస్త్ర
మున చూపబడినది.
“కర్ర్తురీప్సితతపుం” అను సూ|తముచే జూపబడిన కర్మ మూడు విధములు, ఇతర
సూ తములచే జూపబడిన కర్మ నాలుగు విధములు. కాగా కర్మ ఏడు విధములుగా విభక
మగుచున్నది. 14d
అవతారిక “చతుర్ధాన్యత్తు కల్పితమ్‌” అనెడి కారికా భాగముచే జూపబడిన
నాలుగు విధములగు కర్మలను వివరించుచున్నాడు.
శో జాదా సీనే నయ|త్సాప్యం యచ్చకరు రనీప్పితమ్‌ |
సంజ్హాన్న రె రనాఖ్యాతం యత్‌, యచ్చాపష్యన్యపూర్వక మ్‌ I 46
1. యత్‌ = ఏది, కౌదాసీన్యేన = ఉదాసీన భావముచే, |పాప్యమ్‌ = పొందబడినదియో,
అనగా ఒక పని చేయునపుడు తప్పనిసరిగా మరియొకి వస్తువు తనకు సం|పా ప్తించును, కాని
అది తనకు కోరబడినది కాదు. అట్టని ద్వేష్యము కాదు ఉదా: [గామం గచ్చన్‌తృణం
స్పృళతి (గ్రామమునకు బోవుచున్నవాడై గడ్డిని స్పృృశించుచున్నాడు) ఇచట [గామము
కర్తకు గమ్యము, కాని మార్గమధ్యమున తృణ మున్నందున దానిని తాకుచున్నాడు. అంతియే
కాని తృణము గమ్యము కాదు. అట్లని తృణము ద్విష్టముకాదు.
2. చ= అల్లే, యత్‌ =వఏది, అనీప్పితమ = కర్తకు మిక్కిలి సమ్మతము
కానిది, అనగా ద్వేషమునకు విషయమగునది.
వాక్యపదీయము 246 సాధన
[46
తృణమువలె కాక కర్తకు సమ్మతము కానిది, ఇదియు కర్మయే. ఉదా; విషం
భు క్షే. (ఏషమును తినుచున్నాడు) సాంసారికములగు ఇక్కట్లు భరియింపజాలక విషమును
[తాగుచున్నాడు.
1, 2, విధములగు కర్మలు “తథా యుక్తంచా నీప్వితమ్‌” (1-4-50) ఆను
సూతముచే విధింపబడినవి.
వ. యత్‌ = ఏది, సంజానరె = ఇతరమలగు సంజ్ఞలచే, అనాఖ్యాతమ్‌ =
వివక్షింపబడనిదో, ఆపాదానాది సంలు కలుగుచుండగా వానిని వివక్షింపక, కలిగిన కర్మ
సంజ్ఞ.
ఆపాదానము, అధికరణము మున్నగు సంజ్ఞలు (పా ప్రించుచుండగా వానిని విడనాడి
చూపబడినదియు కర్మయగును. ఉదా: గాం దోగ్షి పయః (ఆవును పాలు పితుకుచున్నాడు)
ఇచట దోహన క్రియలో ఆవు అపాదానము కావలెను. ఆవునుండి పాలు తీయుదురుకదా !
అచ్లి నను గోవునకు అపాదానత్వమును వివక్షచేయక క ర్మత్యమును వివక్షింపగా తద్వాచకము
కంటె ద్వితీయా విభక్తి కలిగినది. ఆల్లే (వజ మవరుణద్ధి గామ్‌ (గోవును పల్లెయందు నిరో
ధించుచున్నాడు) ఇచట నిరోధమునకు [వజము ఆధికరణము, కాగా స ప్తమి (పవర్తింప
వలెను. కాని అథికరణత్వమును వివక్షింపక కర్మత్యమును వివక్షిచుటచే ద్వితీయ కలిగినది.
ఈ కర్మసంజ్ఞ “ అకథితంచ ” (1-451) అను సూతమచే కలిగినది.
4 చ=మరియు, యత్‌ = ఎది, అన్యపూర్వకమ్‌ = ఇతరములగు సంజ్ఞలు
పూర్ణముగా కలదియో, అనగా సం|పదానము మున్నగు సంజ్ఞలు |పాప్తించుచుండగా వానికి
ఆపవాదముగా విధింపబడిన కర్మత్వము.
ఉదా : (కూరమభి[కుధ్యతి (|కూరుని మిక్కిలి కోపగించుచున్నాడు) ఇచట
(కుధధాత్వర్శయోగమున [కూరునకు “ కుధ్యదు హేర్వ్యాఒసూ యార్జానాం యం, పతికోపః >
(1- 4 87) ఆను సూ తముచే సం|పదాన సంజ్ఞ కలుగుచున్నది. కాగా చతుర్ధి విభ క్రి [పవ
_రింపవ వలెను. కాని ఆ సం|పదాన సంజ్ఞకు అపవాదముగా క [కుధ; .దుహోరు రుపసృష్టయో 8
కర్మ” (1-4-88) అను సూ[తముచే (ఉపసర్గతో కూడిన |కుధ, [దుహధాతువుల సంబంధ
మున ఎవనిని కోపగించునో వానికి కర్మసంజ్ఞ కలుగును) క కర్మస ంజ్జి విధింపబడినది.
మరియు “దివః కర్మచ”' (1-4-48) అ అను సూతముచే దివ (కీడ ధాత్వర్థమున
సాధకత మమునకు క ర్మనసంజ్ఞ, చ శబ్దముచే కర ణసంజ్ఞయు కలుగును.
అత్మైఃదీవ్యతి (పాచికలతో ఆడుచున్నా డు) అక్షాన్‌ దీవ్యతి. ఇదియు ఈ (_పభేదము
నకు ఉదాహరణము కానోపును. 1461
అతనతారిక్‌ — “కర్తురీపితతమం కర్మ” అను సూ; తముచే లకితమగు కర్మ
మూడు విధములుగా నున్నదని చెప్పబడినది ఆ మూడింటికి లౌకిక (పతీతినిబట్టి లక్షణములు
య కోకముచే చెప్పుచు ముందుగ నిర్యర్తమునకు లక్షణమును జూపుచున్నాడు.
సము'దేశము 247 పదకాండము
48]
శో॥ సతీ వాఒవిద్యమానా వా (పకృతిః సరిణామిసీ |
na)
యస్య నాశ్రీయతే, తస్య నిర్వ_ర్హకత్వం (పచక్షతే 11 AT
యస్య = ఏ వస్తువునకు ఆనగా కర్మకు, సతీచావా == ఉన్నటువంటి, పరిణామినీ ==
పరిణామమును చెందునట్టి, (పకృతిః జ |పధాన కారణము, నగ ఆ శ్రీయతే = ఆ|శయింప
బడదో, వా = కాక, అవిద్యమానా = (పకృతి లేకయే యుండునో, తస్య = దానికి అనగా
ఆ రెండు విధములగు కర్కత్యమునకు, నిర్వర్త్యమ్‌ = సిర్వర్యృకర్మత్యమను, [ప్రచక్షతే =
(కర్ముత క్త్యవేత్తలు) చెప్పుచున్నారు.
తాత్సర్భం యు ఘటంకరోతి (కడవను తయారుచెయుచున్నాడు) మున్నగు
చోటులయందు ఘటాదులు కర్మలగుచున్నవి. ఇచట ఘటమునకు |పధానకారణము మన్ను
కలదు. కాని మట్టిని వివక్షింపనిచో, ఘటాదులు నిర్వ ర్యృకర్మలగుచున్న వి.
సంయోగం కరోతి (సంయోగమును చేయుచున్నాడు) మున్నగు చోటులందు
సంయోగాదులకు |పధాన కారణము లేదు. అట్టి కర్మలుకూడ నిర్వర్త్యకర్మలె యగును.
మృత్తు కారణము, ఘటము కార్యము, ఈ రెంటికి అభేద వివక్ష చేయనిచో ఘటాది
కము నిర్వర్త్యము. సంయోగాదులకు కారణము లేనందున నవియు నిర్వ ర్య్యములే. nh
అవతారిక లోకవ్యవహారమును బట్టియె వికార్యకర్మకు లక్షణము చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో! (పకృతేస్సు వివక్షొయాం వికార్యమ్‌ ।
(పకృతేః = కారణమునకు, వివజాయాం - తు = వివక్ష చేసినచో, వికార్యమ్‌ అ వికార
కర్మనుగా, (ప్రచక్షతే) చెప్పుచున్నారు.
మృదం ఘటం కరోతి (శుట్టిని ఘటముగా చేయుచున్నాడు) కడవకు కారణమగు
మట్టిని గూడ వివక్షించిన, ఘటాదికము వికార్యమగును.
కాగా (పకృతిని వివక్షింపనిచో ఘటము మున్నగునవి నిర్వర్త్య కర్మలుగాను,
(ప్రకృతిని వివక్షించినచో అవియే వికార్యకర్మలుగాను లోకదృష్టి ననుసరించి చూపబడు
చున్నవి. సంయోగాదులు ఎల్లపుడు నిర్వ ర్యములే.
అవతారిక [ల్లా కోకముచే లౌకిక వ్యుత్ప త్తినిబట్టి, నిర్వ ర్యవికార్యు కర్మలకు
లక్షణములను జూపి, ఇపుడు శాస్త్ర వ్యవహారమును ఆ్మశయించి వానికే లక్షణములను చెప్పు
చున్నాడు.
శ్‌ ర % 6 9 64 69 ఏ0 6 666 3 శదన్యథా |
నిర్య_ర్త్యం చ వికార్యం చ కర్మళాస్తై (ప్రదర్శితమ్‌ 11 48
వాక్యపదీయము 248 సాధన
[49
కైశ్చిత్‌ = కొందరిచే, అన్యథా = మరియొక విధముగా, అనగా కారణముయొక్క వివక్షతో
అవివక్షతోను నిమిత్తము లేకయే, శాస్త్రే = శాస్ర్రమార్గమున, నిర్వర్త్యం గ చ = నిర్వర్త్యము,
వికార్యం -- చ = వికార్యము అగు, కర్మ = కర్మ లక్షణము, (పదర్శితమ్‌ = చూపబడినది.
కాక, శాస్త్రే = శాస్త్ర్రమార్లమున, _ కైశ్సిక్‌ =కొందరిచే, నిర్వర్య = వికార్య
oy గ అ మ
కర్మలు, అన్యథా = మరియొక విధముగా, (పదర్శితమ్‌ = (పదర్శింపబడినది.
రెంటికి తాత్పర్యము సమానమె. 1481
అవతారిక... శాస్త్రానుసారముగా నిర్భర వికార్యములకు లక్షణములను జూపు
చున్నాడు.
లో యదసజ్ఞాయతే సద్వా జన్మనా య్మత్చకాశతే |
తన్నిర్వ రం, వికార్యం తు 'ద్వెధా కర్మ వ్యవస్టితమ్‌ I 49
ఎినరణము___. కారణమువలన కార్యము కలుగుటలో శాస్త్రకారులలో అభ్మిపాయభేదము
కలదు. 1. ఇంతకుమునుపు అనగా కారణ వ్యాపారమునకు ముందుగా లెనియట్టి కార్యము
కారణ వ్యాపారమువలన జనియించుచున్నది. దారములవలన వస్త్రము, మట్టివలన కడవ
పుట్టుచున్న వి. కారణావస్థలో వస్త్రము మున్నగునవి లేవు. అవి ఇపుడు జనియించుచున్నవి*
దీనిని అసత్కార్య వాదమందురు. అనగా అసత్‌ = ఇంతకుముందు లేని, కార్యము కలుగు
చున్నది. ఈ పక్షమును తార్కికులు విశ్వసింతురు. ఓ, కార్యము కారణావస్థలో సూక్ష్మ
రూపమున ఉన్నది. ఆంతియేకాని నూతనముగా కార్యము జనియింపలేదు. దీనిని సత్కార్య
వాద మందురు. దీనిని సాంఖ్యులు నమ్మినారు. ఈ రెండువాదముల నాశ్రయించి ఇచట
నిర్ణ ర్హ్యకర్మ చూపబడినది.
(్రకివదార్థము_... A. యత్‌ == ఏది, అసత్‌ = లేనిదే, అనగా కారణవ్యాపా
రమునకు ముందుగా లేసిదె, జాయతే = జనియించుచున్న దో, ఇది అసత్కార్యవాదులగు
నైయాయికుల మతము నాశయించి చెప్పబడినది.
సత్‌ + వా = ఉన్న దేయగు, అనగా కారణవ్యాపారమునకు పూర్వముగూడ
సూక్ష్మరూపమున కారణములయందున్నట్టి, యత్‌ = ఏది, జన్మనా = జన్మచె, [పకా
శ్గతే ౬ [పకాశించుచున్నదో, ఇది సత్కార్యవాదులగు సాంఖ్యు లమతము నా|శయించి చెప్ప
బడినది.
తత్‌ = అది, నిర్వర్త్యమ్‌ = నిర్వర్త్యకర్మయగును, నిర్వ రి రింపతగిన కర్మయని
భావము.
తాత ర్భంయు...... ఘటం కరోతి (కడవను తయారుచెయచున్నాడు) లేనికడవ
నునకు (కొత్తగా జనియించుచున్నట్టు కాన వచ్చుచున్నది. కాపిలమతము చొప్పున కారణరూప్ల
నముడేశము 21 పదకాండము.
బో ఇల్‌ ఇ ల . Ye ల ళ్‌ న
తలంచిరి. ఆ శక్తులు కార్యమునుబట్టి భిన్నములుగానున్నట్లు అనువి మితములగుచున్న వి. ఆవి
=] యే లోక 2 Ur త Pa న్‌ ల ల ప ల చ wd
40 ని " నే. నిం ఏ; ~ ~ . జ ఆం షక. ఇవ, క్ని అలం రిక చ స Cn వె Oa
కలసి SEL వశం ఈ లి, ite re వం wD irs. Iw న్‌ DDN లం ఇ మం క WF Te 1
(wn & Ca న్‌ చో
A ff n ఇ. ల్‌ -
అవి వ్యవహారమును కలిగింపలవు.
ము సట మం రుం మం శ కన రాజా 2 Vos
అందు “కర్తులు ఊవాెయులు, ఆవ [దెబ్బా కు ఆత్మభూత ముల, దాసకంచ భిన్న ములు
యో మ్‌ యాం
కావు. కావుననె అదై త వాద సరియగుచున్నడ్‌
నలక జాతియనియు, ఆసత్య గస భాగములు వమ్రుక్తులనియు విభాగ ము
చేయనగను. ఈయరము ఈసముడ్దశము నే 82వ శ్రైకమున (గంథకర్ర యె చెప్పగలడు! బిలి।
యి —
అవతారిక _- [ద్రవ్యము టున్న గు శకులు అన్నియు కలని యే కార్యమును
చ ఇ టె ఎవి ౯ ను
నాధించును అని యంగికరించిన, వానికి _ప్రత్యకము ఆకా; మును సాధించుట సంభవింప
డని తేలినది. అట్టితరి ఆళక్తులకం పె వానియొక్క సంసర్లను వేమగానున్నదని చెప్పవల
యును, కాగా శక్తులు (బహ్మముకంటె వేరుగా లేకున్న ను, వాని సంసర్గము అనునది వేరుగా
నున్నందున దై ఇతభావము ఎర్చడును, ఆదై్యతభావము నశింపవలెను అను (పళ్నకు చక్కని
దృష్టాంతము చూపి సమాధానము చెప్పుచున్నా డు.
లా
వ అ
శ్లో, యథి వచేనిియాదీనా మాత్మభూతాసమ।గతా।
౧ యు యు
వ వ 9
తథాసంబన్టిసం బగ్గసంసర్ల౭పిప్రతీయతె।। 24
యధథా - ఏవచ = ఏరీతిగా, ఇన్హ్ర యాదీనామ్‌ = ఇం[దియములు మున్న గు వాసియొక్క్ల,
సమ[గఠ = సంహార క అనగా వాని పో "ఏ, ఆత్మభూతా = ఇం[దియాదులు రూపముగా
కలదియా అనగా ం|దియాదులకం
డ్‌
పె చేరుకాక ఇం|దియా దులుగానే 2 నాంనంవచున్నుడా.
తథా = ఆరీతిగాా _సంబనిసంబన్లసంసరైే 1 అ
ఆధారమగు [బ్రహ్మము | చవా
సంసర్గమునందు అనగా కలయిక
[పతీయ పతే = తైలియబడుచున్న ది
తాత్సర్మింము-కింటిచే ఘటాదులరూ పము గహింపబడుట రస 2.ఘటాదుల
రూపము లి.వెలుతురు 4. మనసు ఇవియన్ని యు కావలెను. ఎినిలొ లెకున్న న ను రూపము
[పత్యక్షముకాదు. కనుక వీని సముదాయము అపేక్షిత మగుచు కన్నది కాని కన్ను
మున్న గువానికంచి ఆసముదాయము వేరుకాదు. ఆసనముదాయము, కన్ను మున్న గుననియు
ఏకరూపములే, కనుకనే సామా |గినికలిగించునవి, సామా|గే శబ్దముచె [(గహింపబడుచున్నవి.
ఎఎస్‌ లో ో త తో Ul Pa ల ఆ లో
అర్హ [బ్రహ్మమునందు [దవ ము మున్నగు శక్తులున్న వి, ఆ భక్తుల సముదాయము
గై
ల
ల కయా తను నడిపించుచున్నది. ఆఅసముదా యము శక్ర్తులకం టె భిన్న ముకాదు. శ క్రిరూపమే.
శక్తి |బహ్మరూ రూపమే
సము దేశము 249 పదకాండము
50]
మున ఉన్న కడవయే మనకు ఈ రూపమున గోచరించుచున్నదని మనము భావించుచున్నాము.
ఇటే కుండలం కరోతి మున్నగునవి ఉదాహరణములు కాగ అవు.
B. వికార్యం [కర్మ + తు= వికార్యక ర్మ, ద్వేధా = రండు విధములుగా, వ్యవస్థితమ్‌ =
నిశ్చిత మైయున్నది. ॥ 4911
అవతారిక ___ వికార్యకర్మ రండు విధములుగా నిశ్చిత మెయున్న దని చెప్పబడి
నది. దానినే వివరించుచున్నాడు.
లో (పకృత్యుచ్చేదసంభూతం కిబ్బోత్మా షాది భస్మవత్‌ ।
కిఖ్చిద్‌ గుణా_న్హరోత్సత్త్యా సువర్ణాది వికారవత్‌ ॥ ర్‌
1. (పకృత్యుచ్చేద సంభూతమ్‌ = స్వరూపము యొక్క నాశనమును పొందిన కర్మ,
కిజ్చోత్‌ == ఒక విధమైనది, అనగా సంపూర్ణమగు స్వరూపమును గోల్పోయినది ఒక విధ
మగు వికార్యకర్మ. భూ (సత్తాయామ్‌) అను ధాతువుకంటె సంభూత శబ్దము నిష్పన్నము
కాదు. మరి భూ ((పాప్తా) అను *“చురావి ధాతువుకంటె ణిచ్‌ [ప్రత్యయము | పవర్షించిన
పక్షమున కర్తర్థము నక్త [పత్యయముచేయగా నిష్పన్నమాయెను. దీనికి ఉదాహరణము :
కాష్టాది = కట్ట మున్నగునది. కాష్టం భస్మకరోతి (కజ్దను భస్మము చేయుచున్నాడు) ఇచట
కాష్టము సంపూర్ణముగా నశించినది. కాబట్టి ఇది వికార్యకర్మ. వికార్యమ్‌ క వికారమునకు
అర్హ మైనది. నికారము భస్మము. దానికి అర్హము కాష్టము. 'కాష్టాది” అను దానికి విశేషణము
భస్మవత్‌ = భస్మరూపము కలది, అనగా భస్మరూపమును ధరియించినది అని యర్థము.
“భస్మవత్‌' అనునది మత్యర్థీయాంతము. భస్మ అస్యా స్తీతి - భస్కవత్‌, వతి ప్రత్యయాంతము
కానోపదు. ఈ విశేషణమువలన కాష్టం గృ్భహ్హోతి (కట్టను పట్టుకొనుచున్నాడు) మున్నగు
పయోగములలో కాష్టము వికార్యకర్మ కానేరదు.
2. కిజ్బిత్‌ జ మరియొక విధమైనది, గుణా న్తరోత్పత్త్యా = ([దవ్యము నశింపక)
దవ్యమునందు మరియొక ఆకారము యొక్కా పుట్టుక చే కలిగినది. ఇచట గుణశ బ్దము
అవయవసన్ని వేశమును బోధించును. ఉదాహరణము జూపుచున్నాడు. సువర్థాదిణ బంగారము
మున్నగునది. దానికి విశేషణము. వికారవత్‌ = వికారము కలది. సువర్ణం కుణ్బలంకరోతి
(బంగారమును కుండలము చేయుచున్నాడు) ఇచట బంగారము వికార్యకర్మ, బంగారము
నశింపకియే కుండలాకారమున మార్పు చెందినది. వికారవత్‌ ఇది మతుబంతము.
కాగా కాష్టం భస్మకరోతి అనుచోట కాష్టము స్వరూపమును విడనాడినది. అది
ఒక విధమగు వికార్య కర్మ. సువర్ణం కుణ్జలం కరోతి. ఇచట సువర్ణము స్వరూపమును
బోగొట్టుకొనకయే కుండల రూపమును ధరియించినది. ఇది రెండవ వికార్య కర్మ. భస్మ
కుండలములు నిర్వర్త్య కర్మలే. 50॥
వాక్యపదీయము 250 సాధన
[51
ఆనతారలి శ చె తీకిని చెర a దం ప్‌కార్య కర్మల లకు లక్షణములు దెలిపి ఇపుడు
(పొప్యకర్మకు లక్షణము చూపుచునా న్నాడు.
శో క్రియాకృతవిశేషాణాం సిద్దిర్య|త్ర న గమ్యుతే |
దర్శనాదనుమానాద్వా త(త్చాస్యమితి కథ్యతే | 51
యత = ఏక ర్మయందు, [కియాకృతవి శేషాణామ్‌ = క ర్తయందున్న వ్యాపార ములబే జని
యించిన విశేషముల యొక్క, సిద్ధిః = సిద్ధి ఆనగా రూపపరివ ర్తనము, దర్శనాత్‌ = = (ప్రత్య
కము పుల; వ, ఆనుమానో త్‌ + రె = ఆనుమాన [పమాణమువలనగాని, న - గమ్య తేజ
జ్ఞాతము కాదో, తక్‌ = ఆటి కర డ్‌ (పాష్యమ్‌ + ఇతి = [పాహ్యమని, కథ్యతే = (పె ద్దల చే)
చెప్పబడుచున్నది
e&
తాల్ఫర్యం ము ర్య ర్యమున స్వరూపమును బొందుటయే మనకు (ప్రత్యక
ముగా తెలియబడుచున్న విశేషము. ఉదా : కాష్థంభిన త్తి (కట్టను చీల్చుచున్నాడు) భేదన
కీయ వలన కజ్బయందు చీలిక అను విశేషము (ప్రత్యక్ష సిద్ధము. తణ్జులంపచతి 'బియ్య
మును ఉడికించుచునా డు) వా క క్రియవలన బియ్యము మెత్తగ నగుచున్నది. మె త్తపడుటయె
విశేషము అక్ర వికార్యక ర్మయందు (కాష్టం భస్మకరోతి) రూపము మారిపోవుట (ప్రత్యక్ష
సిద్ధము.
లి
(పుత్రః సుఖంకరోతి) ఒకనికి సుఖము కలిగిన, ఆయన ముఖ వికాసమును బట్టి
సుఖము అనుమితమగును . అక్ష దుఃఖము కూడ ముఖమాలిన్యముచే ననుమితము కాగలదు.
పై రీకిని |పత్యక్షముగాగాని అనుమానమువలనగాని ఏ కర్మయందు మార్చు
జ్ఞాతము కానేరదో, అది (పాపష్యకర్మ యనబడును. ఉదా: ఆదిత్యం పశ్యతి (సూర్యుని
చూచుచున్నాడు). మనము సూర్యుని చూచుటచే సూర్యునియందు ఎవ్విధమగు విశేషము
కలుగలేదు. కలుగదు. [గ్రామం గచ్చతి ((గామముగూర్చి వెళ్ళుచున్చాడు) గమన |క్రియవలన
[గామమునకు ఎవ్విధమగు పరిణామము కానరాదు. ఘటం శానాతి (కడవను తెలిసికొను
చున్నాడు) ఇదియు అట్టిదే.
చె రీతిని జ్ఞాన = గమన _ దర్శనాది (కియలవలన ఘట = గామ వా సూర్యుల
యందు విశేషము 3 జ్ఞాతము కానందున అవి (పాప (క ర్మలనబడుచున్న వి.
జ్ఞానాది | కియలకు విషయములగులంజేసి ఘటందులకు కర్మసంజ్ఞ [పవర్తింప
గలదు. 151 ॥
అవతారి5 __ (పాష్యకర్మను అంగీకరింపనక గర లేదు. ఎల్లకర్మలయందు
[కియావి శేషము కావవచ్చుచునే యున్నది అని కొందరు భావించుచున్నారు, వారి యభిపాయ
మును జూపుచున్నాడు.
సముద్దేశము 251 పదకాండము
52 |
FA విశేషలాభః సర్వత్ర విద్యతే దర్శనాదిభిః |
కేషాజీ త్తదభివ్య క్రి సిద్ది ర్హృష్టివిషాదిష ॥ ర్‌ి
కేషాజ్సాత్‌ = కొందరి (మతమును, సర్వత = ఎల్పచోటులందు అనగా ఎల్ల కర్మలయందు,
దర్శనాదిఖిః = దర్శనము, గమనము, జ్ఞానము మున్న గువానిచే, విశేషలాభః = [కియవలన
కలిగెడి వికారమును పొందుట, విద్యతే = ఉన్నది, (ప్రతికర్మయందు వికారము కలుగుచునే
యున్నది, కాని కొన్ని చోటులందు ఆతిసూక్ష్మతచే గోచరింపకపోవ వచ్చును.
లక్ష్యమును జూపుచున్నాడు. దృష్టి విపాదిషు = న్మెతమునందు విషముకల
పాములు మున్నగువానియందు, తదభివ్య క్తిః = దానియొక్క స్పష్టత అనగా దర్శనమువలన
(కియావి శేషము కలుగుట స్వష్టము. కాదకలో “ఆది' పదముచే ఆయస్క్కాంతము (సూదంటు
రాయి) మున్నగునవి | గహింపబడును.
తాత్త్రర్భ్యంయమ___ కొన్ని పాములకంటిలో అత్ఫుత,_టమగు విషముండును. అట్టి
పాములు చూచిన గడ్డిలతలు మండును. అది ఎల్టరకును తెల్లమే. అశ అయస్కాంతము
యొక. సన్నిధానమున ఇనుము మున్నగునవి చలించును.
కాబట్టి (పతిపదార్థమునకు దర్శనాది [కియలచే విశేషము కలుగుటచే (ప్రాప్య
కర్మ లేనేలేదు. ఇది కొందరి యభిిపాయము.
6/ ల్సి
దృష్టి విషాదిషు దృష్టా (కంటియందు) విషంయేషాం- తే దృష్టివిషాః = సర్ప
ములు.
నుమ్యలలో గూడ కొందరు చూచిన అన్నము హితము కాకుండుట, నిదురపట్టుక
పోవుట, కృశించుట అనే వికారములు కలుగును. దానినే ఈనాడు కూడ దృష్టిదోషముగా
భావించుచున్నారు.
ఎలేవము._ ఈ కారికను భ ర్భృహరి తన సిద్ధాంతముగా జూపక పరమతముగా
జూపెను. కనుకనే '*శేషాజ్చిత్‌ అని భర్తృహరి పలికెను. ఏదో ఒక చోటున విశేష
మున్నంత మాతాన సర్వత ఉన్నదనుటయు పొసగదు. '
మరియు పాముల దృష్టియందు విషమున్నది. అపుడు తృణాదులయందు వికా
రము విషము యొక్క తేజస్సంయోగము వలన కలుగుచున్నది. కేవలము పాము చూచుట
వలన కాదు.
కాబట్టి నిర్వ ర్యవికార్యకర్మలకంటె వేరుగ |పాప్యకర్మ ఉన్నదనియే భ ర్భృహరి
సిద్ధాంతము. 1॥152॥
అవతారిక... పాహ్యకర్మయందు |క్రియాకృత విశేషమే లేనిచో నది [కియా
సిద్ధికి సహకరింప నందున సాధనమే కాకపోయెడిని. అట్టితరి అది కర్మయే కానేరదు అను
(పశ్నోకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శాక్యపదీయము 252 సాధన
[53
శో ఆభాసోపగ మో వ్య కిః సోఢత్వమితి కర్మణః ।
వి శేషా; (వై స్యమాణస్య (కియా సిద్దె వ్యవస్థితాః 11 గ్‌
1. ఆభాసోపగమః = కంటికి కనబడుటకు యోగ్యమగు దేశమును పొందుట అనగా దూర
మున ఉండక దగ్గరగా నుండుట, 2, వ్యక్తిః = స్పష్టత అనగా మంచు మున్నగు ఆవరణ
ద్రవ్యములు లేక [దవ్యము గోచరించుట, లి. సోఢత్వమ్‌ = కనబడుటకు అర్హత, పిశా
చము దగ్గరగా నున్నను, ఆవరణ లేకున్నను అస్మదాదులకు కానరాదు. అట్టుకాక దర్శనము
నకు ఆర్హత యుండవలెను. ఇకి = అనెడి, విశేషాః = విశేషములు, (పాప్యమాణస్య “+
కర్మణః ఆ [పాప్యకర్మకు, క్రియానిద్ధౌ = దర్శనము మున్నగు |కియ నిష్పన్నమగుటలో,
వ్యవస్థితాః = కారణములుగా నున్నవి,
తాళ్ళర్శ్భంయు..._ ఘటం పశ్యతి (కడవను చూచుచున్నాడు) ఇచట ఘటము
ప్రాహ్యకర్మ. దర్శన్మకియ వలన కడవకు పరిణామము కలుగదు. 5, 6 గజముల దూరమున
ఉన్ననాడే కడవ కంటికి కనబడును. అతిదూరమగుచో కానరాదు. దగ్గరగానున్నను మంచు
గాని, గోడగాని ఆడ్డముగానున్నను కానరాదు. మరియు పిశాచము దగ్గరగానున్నను అడ్డు
లేకున్నను మనకు కానరాదు. అందుచే దగ్గ రగానుండుట, వ్యవధానములేక ఘటాదులు వ్యక్త
మగుట, చూచుటకు అర్హ మగు రూపముండుట, మున్నగునవి దర్శన కారణములు కాగలవు.
అట్టి అవకాశమును కలిగియుండుటయే ఘటాదులు దర్శన [కియలో సాధవభావమును
టొందుట.
నిర్వ ర్త్య వికార్యకర్మలయందువల వస్తువునకు రూపపరిణామాదులు ఇచట అపే
&తములు కావు,
ఇక్రే గామం గచ్చతి, మాతరం స్మరతి మున్నగు లక్ష్యములలో గూడ [గామా
దులు |పాహ్యకర్శలు. అవి దర్శన,కియకువలె గిమనాది (క్రియలకు గూడ కారణములు
కాగలవు. 158
అవతారిక. ఇంతవరకు కర్మలక్షణమును, దాని విభాగమును చూపబడినది.
౨0 వ కారికలో (గుణ! కియాయాం కర్తారః) అ|పధాన [క్రియలో క ర్రగానున్నవి
(ప్రధాన క్రియలో కర్మలుకాగలవని చెప్పబడినది. కాని కర్త కర్మగానుండుట యెట్లు? అను
సంశయమును పోగొట్టుచు కర్మ *క ర్హృ|ప|క్రియకు మార్గమును జూపుచున్నాడు.
శో నిర్వర్హా్యదిషు తత్స్పూర్య మనుభూయ స్వత న్రతామ్‌ |
కరన రాణాం వ్యాపొరే కర్మ సంపద్యతే తతః ॥ 54
5 ౦
*చై|తఃవచతి తణ్జులమ్‌, ఇచట తండులము కర్మగానున్నది. చై__కాదుల వ్యాపారము
ధాత్వర్థముగా వివక్షచేయక తండులమునందున్న వ్యాపార మే ధాతువాచ్యముగా వివక చేసిన
తండులమే కర్త యగును, అపుడు ధాతువు అకర్మకమగును. కాని కర్మల కారము యొక్క
రూపము శకాన్సించును, పచ్యతే తర్జులః, తండులము ఉడుకుచున్నది అని యర్థము,
సము దేశము 253 పదకాండము
55 ]
నిర్మర్త్యాదిమ = నిర్వ రకము, వికార్యము, (పాష్యము అనెడి, తత్‌ = ఆ కర్మ, ఇచట నిర్వ
ర్యాదిషు అను పదమున స_ఫ్రమీ విభక్తి |పాతిపదికార్థమున కలిగినది. అందుచే కర్మకు
అనగా తత్‌, అను దానికి సమానాధికరణ విశేషణమాయెను, పూర్వమ్‌ = ముందుగా అనగా
నిర్భృ తి, వికారము యోగ్యదేశమున ఉండుట అను కియలయందు, స్యతన్రతామ = కర్తృ
త్వమును, అనుభూయ = అనుభవించి, తతః = తరువాత, కర్త న్తరాణామ్‌ = దెతుడు
మున్నగు క ర్రలయొక్క, వ్యాపారే = వ్యాపారమున, కర్మ = కర్మసంజ్ఞ కలది, సంపద్యతే
= కాగలదు.
తాత్సృర్భుము ఘటంకరోతి, ఇచట కడవ నిర్వర్త్య కర్మ. కడవ తయారగు
చున్నది. ఇది _(పథమావస్థ. చై తుడు తయారుచెయుచున్నాడు. ఇది రెండవ యవస్థ. మొదటి
యవస్థలో కడవ స్వతం[తము. కనుక ఆడి కర్త యగును. ఇచట చై (తుని వ్యాపారము
(పరణ, అనగా తయారుచేయుట వివక్షింపగా టై [తుడు కర్త కాగలడు. ఈ రెండవ యవస్థలో
కడవ కర్మ కాగలదు. (1) తండులః నిర్యర్తతే, (2) తజ్జులం కరోతి.
ఇగ్రై కాష్టంభస్మకరోతి. ఇచట కాష్టము వికార్యక ర్మ. ఇచట కట్ట వికారమును
టొందుచున్నదని (పథమావస్థ. కజ్ఞును వికారమును బొందించుచున్నాడు. ఇది రెండవ
యవస్థ. (1) కాష్టంవికురుతే, (2) కాష్టం భస్మకరోతి.
ఇక్తు ఘటం పశ్యతి. ఇచట ఘటము [పాప్యకర్మ, కడవ కంటికి కనబడుటకు
యోగ్యమగు దేశమున ఉన్నది. ఇది (ప్రథమావస్థ. అట్టిదానిని సాజాత్యారముగా జేసికొను
చున్నాడు. ఇది రెండవ యవస్థ.
భృత్యులు స్యతం|తులే. రాజుగారి దగ్గర వారు అస్యతంతులే. అట్లే నిర్భృత్తి,
a లు —
వికారము, ఆఖాసోపగమము అనగా కనబడుటకు యోగ్యమగు స్థలమున ఉండుట అనునవి
అ(పధాన |కియలు. వీనిలో ఘటాదులు కర్తలు. తరువాత చె|తాది వ్యాపారము వివక్షించిన
ఆదియే |పధాన వ్యాపారము. అచట ఘటాదులు కర్మలు కాగలవు. 154
అవతారిక. ముందు క ర్రగానున్నది తరువాత కర్మయగును. అట్టితరి ఆ కర్మ
మరల కర్త యెట్టు కాగలదు. అట్లుకాకున్న “కర్మ కర్త' అను వ్యవహారము ఉపపన్నము
కాజాలదు. కాని ఆ వ్యవహారము శాస్త్రసమ్మతము అను |[పశ్నకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు. .
లో త ద్వ్యాపార వివేకేఒపి స్వవ్యాపారే వ్య వస్థితమి |
కర్మాపదిష్టాన్‌ లభతే క్యచి చ్చాసా శయాన్విధీన్‌ || గగ
తద్వ్య్యాపారవివేకే _పి = క ర్రయొక్క_ వ్యాపారమును వేరుచేసినను, స్యవ్యాపారే = తన
వ్యాపారమున అనగా ఆ పథాన వ్యాపారమున, వ్యవస్థితమ్‌ = ఉన్నటువంటి, తండులాది
కము, కర్మాపదిష్టాన్‌ = కర్యార్గమున విధింపబడినట్టియు, శాస్తా శితాన్‌ = సూ(తము మూల
వాక్యపదీయము 254 ee సాధన
ముగా గల అనగా “కర్మ వత్క్మర్మణాతుల్య [కియః” (లిం 1- -87) అను సూ త్రముచే
లభించిన, విధిన్‌ ఆ ఆత్మ నే పదము మున్నగు "కార్యములను, క్వచిత్‌ =కొన్ని స్థ సలములలో
అనగా కర్కస్థ కియలుక ల ధాతువులను (పయోగించినపుడు, లభతే = హౌందుచున్నది,
అనగా క రగానున్నను కర్మ నిమీ త్రక మగు కార్యములను పొందుచున్నది.
తాత్సర్భ ము___ తబ్దులః విక్లిద్యలె, తండులము మెత్తపడుచున్నది. ఇచట
తండులము కర్త. తరువాత చై|తుని పేషణ అనగా తయారుచేయటకు అగుకూలమగు
వ్యాపారము వివక్షచేయగా చ చె (తుడు కర్త కాగలడు. అపుడు తండులము కర్మయగుచున్నది
మరల వైైతుని వ్యాపారమును ఏవక్షింపనిచో మరల తండులము కర్త కాగలదు. ఇట్టు
వివక్ష చేయుటకు [ప్రయోజనము కలదు. గిన్నె చాల చులకనగా నుండుటచే వంటకము అనా
యాసముగా సిద్ధించుచున్నది అను భావము వ్య క్రమగును. చై తుని వా్రావారము లేకున్నను
నిమి త్రమా|తమున ఆయన ఉన్నచో పాకము సిష్పన మగుచున్నది. కాగా కియాసొకర్యము
వ్య క్రమగును. ఈ స్థితిలో తండులము క రగా గానున్నను కర్న డక ము పవ రించునపుడు
కలిగెడి కార్యములను కొందును, అడ జంతరూపము కద ర్మలకార మువతె భాసించున De అర్థము
మాతము కరయే. పచ
చున్నది ఆని దాని య ర |పయాగ మందురు ఇట్టి [ప్రయోగములు
తెనుగుభాషలో గూడ చాల కలవు. అను ము ఉడుకుచునది, కు బదలగుచున్నడి, ఇల్లు
హా రూ టు టు
పడుచు న్నది.
ఏ కర్మయంచు [కియవలన విశేషము కాన్చించుతో అట్టి కర్మ కర్తగా నున్నప్పుడే
ఈ [పకియ జరుగును. అట్టి కర్మ నిర్వ ర్త్యము వికార్యము అగును. [పాష్యకర్మ కానేరదు.
కనుక ఈ |ప్ర|కియ [పవ ర్రింపదు, (ఆదిత్యం పశ్యతి, అని ఉదాహరణము ఈ ౮ యభి, పాయముత్‌
“క్వచిత్‌” అను పదము |[పయు క్తమాయెను. ఇట్లు ై EU తుని వ్యాపారము క్షచేంయ పక తండు
లమునకు క రృ త్వ మును సంపాదించుట నివ త; పేషణ పక్షమని ౫ శాస్త్రమున వ్యవహారము. ॥55॥
న గ్ర
అవతారిర్‌ __-
దాని మూలమున కలిగెడి క
లమునకు క _రృృత్వ మెట్టు 3 ' పరానమగు చె !త్ర వ్యాపారమునుబట్టి దా తండులమునకు
య వ్యాపారము కలుగును । అను [పశ కు సమాధానము చెప్పుచునా డు,
ఒన్‌
Q9
శో నివృ త_పేషణం కర్మ స్వ(క్రియా వయవే సితమ్‌
తహ. అణాల ॥ ణ్‌ ణి
నివ రమానే కర్మత్వే స్వే క రృత్వేఒవతిషతే || 58
ల! అలాని ©
నివృ-త్త | పేషణమ్‌ = మరలిన | పేషణకల అనగా వై తుడు చేసెడి (పేషణ లేనియట్టి,
కర్మ =కర్శగా భావింపబడుచున్న తండులాదికము, స్య|కియావయవే = తన కియయొక్క.
అవయవమునందు, ఆనగా ఆఅ|పధాన కియయందు, అవస్థితమ్‌ = ఉన్నదై, కర్మత్వే =
కర్శసంజ్ర, నివ ర్తమానే = మరలగా, స్వే = స్వీయమగు అనగా అపథధాన [కియవలన
జా జో అనాలే
మున, అవతిష్టతే = ఉంటున ది.
సముద్దెళము 255 పదకాండము
57 |
తాత్ఫర్భంయము_ పాకము మున్నగు [క్రియలు సంపూర్ణముగా జరుగునట్టు చేయు
టయే చె బై తుని వ్యాపారము. దానినే _పేవ ణమందురు. దానిని పుర 'స్క్లరి ంచుకొని తండులము
కర్మ. కట్టలు కరణములు అగుచున్న వి. అట్ట (పేషణయును ధాతు వా వాచ్యముగా వివక్షచేయు
నపుడు తండులము యొక, వ్యాపారమే పథాన ధాత్వర్థ మగును. ఆ స్థితిలో తండులము
కర్త కాగలదు. పాక్యకియయందు కలిగెడి సౌకర్యమును అపేక్షించి పై [పక్రియ ఆశయింప
బడు చున్నది. 1561
అవతారిక. చైతుని వ్యాపారము పినషితము కొగా దానియందు తండుల
వ్యాపారము గుణీభూతమగుచున్నది. ఈ స్థితిలో i తణ్బులంపచతి' అను రీతిని
పయోగముండును. ఇచట రెండు వాాపారములు సిం? చుచున్నవి. ఈ (పయోగమున
తండులము కర్మగా నున్నను, మరల చై తుని వ్యాహపారమును వివక్షింపనియడల తండులము
2
కర్తగా నుండును. అనగా తండుల వ్యాపారము ఒక_టియే ధాతువాచ్యమగుచున్నది.
ఇచట ఒక సంశయము. ఒకే ధాతువువలన విలక్షణమగ అర్థద్యయము ఎట్టు
భాసించును ? ఎచట ఒకే వ్యాపారము భాతువాచ౩ఃమో, ఎచట వ్యాపారద్యయము ధాతు
వాచ్యమో ; అని యెట్లు గు _రింపనగును ? కాబట్టి ఐ వ్యాపారము ధాతువునకు వాచ్యముకాక
తిజ్‌ | పత్యయమునకు వాచ్యమగున అని స్వీకరించెడి జైమిసీయుల మతము చాల యుక్త
ముగా కాన్సించుచున్నది.
సె సంశయ మునకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు,
శో తాని ధాత్వ _నరాణ్యేవ పచి సిద్ద్యతివద విదుః ।
భేదేజపి తుల్యరూసత్వాత్‌ ఎక త్యపరికల్సనా / గ్‌
A. పచిసిద్ధ్యతివత్‌ = డుపచష్‌ (పాకీ), షిధు (నందాద్దౌ అనుధాతువులువలె, తాని =
వ్యాపారద్యయము వాచ్యముగాగల ధాతురూపములును ఒకే వ్యాపారము వాచ్యముగాగల
ధాతురూపములను, ధాత్య న్త నరాణి +- ఏవ = వేరువేరు ధాతువులను గానే, విదుః = కొందరు
శాస్త్రజ్ఞులు గు ర్రించుచున్నారు.
విక్టి త్రిమా తము వివక్షించి తజ్జులః పచ్యతే అనుచోట ధాత్వర్థము తెలుపునట్టి
పచిధాతువు వేరు. అంతియేకాని ఒకే ధాతువునకు రెండు స్థలములలో రెండు అర్థ ములను
చూపుట కాదు. ఎట్టనగా, పచధాతువు, షిధుధాతువు ఇంచుమించుగా ఏకార్థకములవలె భాసిం
'సిధు' ధాతువు దివాదిగణమున పఠింపబడినది. దానికి విక్టిత్రి మాత్రము అర్థము.
అటైనను మనకు రెండు వేరువేరు ధాతువులని స్పష్టమె. ఆర్త చెతః పచతితజ్జులమ్‌,
పచ్యతేతణ్లులః అను |పయోగద్యయమున కాన్పించెడివి వేరువేరు ధాతువులే. ఒకే ధాతువునకు
వేరువేరు అర్థములు చెప్పుట కాదు.
వాక్యపడీయము 256 సాధన
[59
B. అదెన ధాతుపాఠమున ఆ రెండు పచిధాతువులను వేరువేరుగా ఏల పఠింపలేదు ? అను
"aa
పశ్నకు సమాధానము.
వేదే + అపి = స్వతః ధాతువులకు భేదమున్నను, తుల్యరూపత్వాత్‌ = సమాన
మగు వర్ణాను పూరి కలిగియుండుటవలన, ఏక త్వ పరికల్సనా = రెంటికి ఏకత్వము కల్పిత
మగుచున్నది. రెంటికి రూపసామ్యముండుటచే రెంటికి అభేదమును ఆరోపించి. డుపచషి
(పాకే) అను రీతిని ధాతు పాఠమున చూపబడినది. ఒకేసారి ఉపదేశించిన ఫలభేదము లేదు.
కదా ! అట్టుకాక రూపభేదమున్నచో రెండు మూడు పర్యాయములు ధాతు పాఠమున ఉపదే
శింప బడును. ఉదా: చ (క్షయే) భ్యాదిగ ణము. క్షయతి, శ (నివాసగత్యోః) తుదాది
గణము &యతి.
పచిధాతువునకు విక్తిత్తి అను వా
మా[తము అర్థము.
పాఠము అర్థము. విధు ధాతువునకు విక్టిత్తి
అర్థభేదముచే శబ్దము భిన్నమనెడి కొందరి ఆచార్యుల మతము ఇచట చూప
బడినది. " 115/1
అవతారిత___ అట్టుకాక ఓకే శబ్దమునకు అనేకార్థములు కలుగునని కొందరి
మతము. దానిని చూపుచున్నా డు.
శో ఏక దేశే సమూహే చ వ్యాపారాణాం సచాదయః |
స్వభావత।ః (ప్రవర్తన తుల్యరూపసమన్వితాః i 58
తుల్యరూప సమన్వితాః = సమానమగు స్వభావముతో గూడిన, పచాదయః = పచి మున్నగు
ధాతువులు, వ్యాపారాణామ్‌ = వ్యాపారములయొక్క_, వఏకదేశే = అవయవ |క్రియయందును,
సమూహ + చ= అవయవములతో గూడిన [కియా సముదాయమునందును, స్యభావతః =
స్యభావమువలన, [ప్రవర్త న్న = (పవర్తించుచున్నవి,
ఆర్థభేదముచే శబ్దము మార్పు చెందదు. శభము స్వభావమున అనేకార్థములను
బోధింపగలదు. ఈ సిద్ధాంత ము * ఏకమాహు రనేకార్థం శబ్దమన్యే పరీక్షకాః” అను కారికచే
ద్వితీయకాండమున చూపబడినది. 1501
అవతారిక... ఇంతవరకు కర్మ కర్తృ |ప|క్రియ చూపబడినది. ఆ [ప్రసంగమున
“జేరణాయత్కర్మణా చే త్సకర్తాజనాధ్యానే” (1-8-67) అను సూూతముచే సాధింపబడిన
ప్రయోగములు. “కర్మ వత్కర్మణా తుల్య కియఃో (8-1-87) అను సూ|త్రముచే సిద్ధించు
చుండగా “శరణా”* అను సూత్రము వేరుగ ఆరంభింపనక,_ర లేదు అను అంశమును
ముచ్చటించుచున్నాడు.
శ్లో॥ న్యగ్భావనా న్యగ్భవనం రుహౌ శుద్ది (ప్రతీయతే |
న్యగ్భావనా న్యగ్భవనం ణ్య_నే౬పి (ప్రతిపద్యతే 11 ౮0
సము దేశము 257 పదకాండము
60]
Ca]
శో॥ అవనాం పజ్బమీమాహు ర9 నె తాం కర్మక రరి ।
ళం 6 అణాల
ధిర ర ౨
నివృ త్త సేషణాద్దాతోః ప్రాకృతేఒర్దే ణిజుచ్యతే ॥
లా
యా
బినరణయము. శీరబా (1-8-67) ఇత్యాది సూ|తము ఆత్మనేపదమును విధించుచున
సూ త్రార్థము : 1. ణబిజంతముకంచె ఆత్మ నేపదము [పవ ర్రించును. వి, అణ్యంతా
Qe
ర్‌
A 62% ౨౭
Hay ®
ఏ కియ భాసించినదో, ఆ క్రియయే ణ్యంతావస్థలో భాసింపవతను. ౨. అజ్యంకావన్‌
ఏది కర్మయో ణ్యంతావస్థలో అది కర్త కావలెను. 5. ఉత్కంఠా పూర్వకన
కాకూడదు.
కాగా ఈ సూ?తమును నాల్లు వాక్యములుగా విభజించి వ్యాఖ్యానింపవలెను.
1. జీః, 2. అణా యత్కర్మణౌ చెక్‌ , లి, సకరా, 4. అవాధ్యా నే మూడు వాకములు
విధిబోధకములు, నాల్గవది నిషధ వాక కము.
అణ్యంతావస్థ యనగా (పేరణార్థమున ణిచ్‌ (పత్యయము చెయనిస్థితి, ఆ యవ
స్టో ఏ [క్రియ కాన్సించునో ఆ కియయే, ణిజంతమున కాన్సింపవలెను, ఇదియొక నియమము.
అణ్యంతావ స్థలో ఏది కర్మయో, అది ణిజంతమున కర్త కావలెను, ఇది మరియొక
నియమము.
ణిజంతముకంటె ఆత్మనేపదము [పవ ,ర్తించును. ఇది ముఖ్యముగ |పయోగమును
చూపు స్థితి.
ఈ యవస్థలను దాటిన తరువాత 1పయోగరూపము అందువాటులో నుండును.
ఠః యవస్థలు [పాసాదమును అధిష్టించుటకు ఏర్పాటుచేయబడిన సోపానములవంటివి. అనగా
లోకమున | పసిద్ధమై పయోగింపబడి యున్న శబ్రరూప పమునకు (ప్రక్రియా మార్గ
ను వాకరణము చూపును. అందుచే వ్యాకరణ శాస్త్రమునగల (ప|కియకు లోక [ప పసిద్ధ
మహాభాష్యక ర్త ఎన్నియో పకియా విశేషములను జూపెను. వానిని అన్నిటిని
పరిశీలించి భర్తృహరి అస్మదాదులకు స్ఫూ తవా ర్తిక భాష్యముల ఆశయమును తేటమాటలలో
బోధించుచున్నాడు
ఉదాహరణరూపమును జూచుటకై దానికి ముందుగా కల్పింపబడిన అవస్థలను
ముందుగా తెలిసికొ నవలసి యున్నది.
. ఆరోహ ని ని హ స్తనం హ స్తిపకాః,
పూవిటీళ్ళు ఏనుగును ఎక్కుటకు అనుగుణమగునట్టుగా దానిని వంగునట్టు చేయ "
చున్నారు. దీనినే న్యగ్భావన అని యందురు న్యగ్భావనా-
[17]
వాక్యప దీయము 258 సాధన
[60
(ఆ
ఎనుగు మావటిళ్ళు ఎకు)_టకు అనుగుణమగునట్లు వంగుచున, ది. దీనిని -న్యగ్భ
వనమ్‌-- అని యందురు. ఇచట మావటిళ్ళ యొక్క పయత్నము వివక్షితము కాదు. అందుచే
ఈ ధాతువు అకర్మకిమాయెను. దీనినే పేరణ నివ ర్తించిన రూపమందురు.
కి ఆరోహయ న్తి హ స్పినం హస్తిపకాః
మరల మావటీళ్సు (పేరణాంశమును ధాత్వర్హముగా వివకింపగా ఈ |పయోగము
సిద్ధించును. దీనికి పథమావస్థలోనున్న అర్థమే చెప్పవలెను. మావటీష్శ ఏనుగును
వంగునట్టు చేయుచున్నారు
4. ఆరుహ్యతే హ స్తీ స్వయమేవ
ఏనుగు తనంతట తానే వంగుచున్నది. ఈ యవస్థ కర్మ, క ర్రవంటిది.
పథమావస్థలో భాసించిన అర్థమే అనగా (క్రియ, మూడవ యవస్టలో భాసించు
న్‌ వశీ *(
ఏ సే. వ ~~ బ్య తా స
చున్నది. ఆణ్యంతావస్థ 5 సున్న కర్మ ణ్యంతావస్థలో కర్ర యపగుచున్న ది.
పె రీతిని నాలుగు అవస్థలు కలుగగా వీనిని ,సాధనముగా గైకొని అయిదవ
అవస్థలో ఈ సూతముచె ఆత్మనె పదమును జూపవలెను. ఇంచు మకల ణిజర్థమును వివ
&ంపనందున ధాతువు అకర్మక మగును
5. ఆరోహయతే హస్త
ఎనుగు వంగుచున్నది. ఈ రూపము ఈ స్యూతమునకు ఉదాహరణము. దానిని
చూపుటకై 4 అవస్థలు కల్చితమగుచున్నవి.
(పలివదార్థముకుద్దొ = శుద్ధమగు అనగా ణిజర్థమగు పేరణ లేకుండ స్వార్థ
మ్మాతమును బోధించెడి, రుహౌ=రుహధాతువు |ప్రయు క్రముకాగా, అనగా ఆరోహ న్తి హ సినం
హనస్తీపకాః ఆని _పయోగింపగా, న్యగ్భావనా = అధిమ్టించుటకు యోగ్యమగునట్టు వంగునట్టు
చేయుట, _న్యగ్భవనమ్‌ = (ఆరోహతి హస్తి) మావిటీళ్ల వన క్రిలేకయే ఏనుగు వంగుట,
| పతీయతే = భాసీించుచు న్నది.
అపి = ణిజంతరూపమున గూడ, న్యగ్భావనా = న్యగ్భావనము, న్యగ్భ
లాల
వనమ్‌ = న్యగ్భ వనమును, (పతిపద్యతే = తెలియబడుచున్నది.
8
Ga
(2),
|
_పిరణాంశమును వివక్ష చేయకయున్న ఆరోహతి హస్తీ అను |పయోగమున
_పిరణార్థమున ణిచౌ |పత్యయముచేయగా ఆరోహయ న్లీ హ స్తిపకాః అను [ప్రయోగము లభిం
చును. ఈ వాక్యము ఆరోహన్తి హస్తినం హస్తిపకాః అను వాక్యముతో సమానార్థకము.
ఆ వాక్యమున ణిజర్థ మగు [పేరణ వివషేితము కానిచో ఆరోహతి హస్సీ అను వాక్యముతో
సమానార్థకమగు వాక్యము లభించును.
వాకక్టిపదీయము 22 జాతి
బివరీోజణ. శక్తులకు సంబంధి [బహ్మము. దానితో [దవ్యాదులకు సంబంధము.
దానివలన సంసర్షము ఏరాడును. దానియందు శక్తుల ఆత్మరూపము భాసిందును. కాగా,
సంబంధి = _బహ్మము. దానితో దవ్యాదులకు సంబంధము, దానివలనకలిగినది సంసర్గము =
సముదాయము. దానియందు ఆత్చరూపత్వము [(పతీయమానమగుచున్నది.
౮%
ఈ ౨౭
లగ
©
ట్టు
ర్‌
0
త్రి
x
0)
ba
వొఠాంతలము___ సంబస్టి సంబన
అల ఖో
చున్న ది.సంబంది అనగా (బ్రహ్మము, సంబం
గ్గ
ఇతి
ంసర్గః అని. ,పథమాంతపాఠము కానవచ్చు
ఇతి = (సంబంధింపబడునవి,
అనువ్యుత్ప త్తినిబట్టి సంబంధించునవి ఆనగా దవ్యాది భక్తులు, వానియుక్క సంసర్గము
అనగా కలయిక ఆత్మభూతమై తెలయబడుచున్న దని యర్హము నయిన నగును. | వశ్య॥
అవతారిక___ఆయా ద 5 ములను అనుసరించి జాతి సార్య|తికము. అది ఎల్లి
శబ్దములకు వాచ్యమగునని నిరూపించెను. 2వ శ్లోకమున ఆజాతి నిత్యమని నిర్ణయించెను.
జాతి నిత్య మనుటలో కొన్ని కార్యములుకలుగు చున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
బో!) నతదు త్పద్యతేకిజ్చి ద్యస్య జాతిర్నవిద్యతే;
ఆత్మాభి వ్యక్తయేజాతిః కారణానాం (ప్రయోజికా।। 25
A. యస్య = ఏవస్తువ నకు, జాతిః = జాతి, న్య విద్యతే = లేదో,తడ్‌ = ఆవస్తువు,
ad
ఆ వస్తువు పుట్టుటకవకాళములేదు
B. వస్తువులు పుట్టుటలో జాతి ఎట్టుసహకరించునో ఆసంగతి చెప్పుచున్నాడు.
జాతిః = శాతి, ఆత్మాభివ్య కయే = తనయొక.అనగా జాతియొక్క_ స్పష్షతకొరకు
ర
కారణానామ్‌ = వస్తువుయొక్క_ పుట్టుకలో కారణములగువానికి, |పయోజికా = | పయోజికేము
యా
ఘటమునందు ఘటత్వమను జాతికలదు. ఆశాతియే లేనిచో ఆ ఘటము
ట్టుట కే వీలులేదు. ఆజాతికి రూపములేదు. అది బయటకు స్పష్టముగా గోచరింపవలెనన్న
$్టకిద్వారా గోచరింపవలెను. ఘటముకంటికి కనబడగా దానియందున్న, ఘటత్యజాకి యు
నబడును, అందుకై ఆజాతి ఘటము ఉత్పన్న మగుటకు అవసరమగు కారణములను , పేరే
_
పించును. జాతి ఎల్హప్పుడు సన్నిహిత మైయుండును. కనుక ఆకారణములకు సహకరించ
జ ఈ
Oa
గలదు. వానివలన ఘటముజనింపగా ఘటత్వజాతి వ్యక్తమగును. కాగా జాతి వసువు
పుట్టుటలో నిమితకారణమగును. ఈ యంశమును వైశేషికులుకూడ అంగికరింతురు.
జాతి పయోజక కర్తయని [గంథకర్త్రయాశయమయు. వ్య క్తిలెనిదిజాతివ్య కము
కై జాతి వ్యక్తి జనియించటకు కారణములకు తోడృడుచున్నది. 1ఏల5॥
q
సన
GA
RR
(|
{9
గ
అం
[109
మతాల
సముద్దైళము 259 పేదకొండము
ఏ మూడవ యవ వస్థకు అర్థ సామ్యమును జూపుచున్నాడు.
నివృ త్త పషణాత్‌ = విడువబడిన _పెషణ కల, ధాతోః = ధాతువుకంటె,
పాకృతే = స్వాభావికమగు అనగా శుద్ధ ధాతువుచే బోధింపబడెడి, అర్థే = = అర్ధమున, ణిచ్‌ =
ణిచ్‌ పత్యయము, ఉచ?తే = పయోగింపబడుచున్నది.
ఇచట మావటీళ్ల [పస కిని విడనాడిన ఆరోహతిహ స్తీ అను (పయోగముండును,
ఇచట ధాతువును సి త్త పషణ అ అని యందురు. ఇట్టి ధాతువునకు _పేరణార్థ వమున తిచ్‌
వృ
పత్యయవ ముచేరిన ఆరోహయ ని హస్తినం హ స్తిపకాః అను పయాగము ఏర్పడును. 159,60
అటి
అవతారిక శుద్దధాతువులకు ణిజంతధాతువులకు అర్హము సమానముగా
© థి
నుండును అనుటలో దృష్టాంతము చూపుచున్నాడు.
శ్థో (బవీతి పచ తేరర్థం సిద్ద్యతిర్న వినా ణిచమ్‌ |
సణ్య న్తః పచతేరర్ధ (పకృతేర్వ్యవతిష్టతే 11 61
సిద్ధ్యతి = సిధుధాతువు (సిద్ధ్యతి), ణిచం - వినా = ణిచ్‌ పత్యయము లేనియెడల, పచతేః
= పచధాతువుయొక్క-, అర్థమ్‌ = అర్ధమును, న శా (బవీతి = చెప్పనేరదు.
సిధుధాతువునకు విక్తిత్తియే అర్థము. పచధాతువునకు విక్టి త్యనుకూల వ్యాపారము
అర్థము. ఇచట రెండు సమానార్థక ములు కావు.
కాని, ణ్యన్తః = ణిచ్‌ [ప్రత్యయము అంతమునగల, సః=ఆ సిధుధాతువు,
[ప్రకృతేః వం (పకృతి భూతమగు, పచతేః = పచిధాతువు యొకు, అర్థ = అర్థ మునందు,
వ్య వతిష్టతే = నిలిచియున్న ది.
కాలమా ణిజంతమగు సిధుధాతువు శుద్ధమగు పచిధాతువుయొక్క_ అర్థ
మును బోఢింపగలదు. సిధుధాతువును కేవలముగా పయోగించిన అది పచిధాతు సమానార్థ
కము కాదు. సిధుధాతువునకు జిచ్‌ ప్రత్యయము చేరగా “సాధయతి” అను రూపము ఏర్ప
డును. ఆ ణిజంతము పచిధాతువుతో సమానార్థకము. సాధయతి = అన్నమును తయారు
చేయుచున్నాడు. | 1611
వాక్యపదీయము 260 సాధన
[62
ఆవతారి — పై దీక్రిని పేషణాంశ మునకు వివక్షచేయకుందుటచే కర్మ కర్త
కాగలదని చూపియున్నాడు.
ఇపుడు _పేరణను ఆరోపించుటచే అనగా (చషణాంశము లేకున్నను ఆరోపించు
టచే కర్య కర్త కాగలదని చూపుచున్నాడు.
ల్లో కేషాజ్బీదేవదత్తాదేః వ్యాపారో యః సకర్మకే |
స వినా 'దేవదతా దేః కటాదిషు వివక్ష్యతే i 62
కేషాజ్సిత్‌ = కొందరి (మతమున), సకర్మకే = సకర్మక ధాత్యర్థ మున, దేవదత్తాదెః =
దేవదత్తుడు మున్నగువాని యొక్క, యః = ఏఐ, వ్యాపారః = వ్యాపారమో అనగా _పిషణ
రూపమగు వ్యాపారమో, సః = ఆ వ్యాపారము, దేవదతాదేః - వినా = దేవదత్తుడు మున్నగు
వారు లేకున్నను, కటాదెషు = చాప మున్నగువానియందు, వివక్ష్యతే = వివక్షింపబడుచున్న ది.
తాత్సర్భం ము దేవద త్తః కటం కరోతి. (దేవదత్తుడు చాప తయారుచేయు
చున్నాడు) ఇచట దేవదత్తుడు (ప్రధాన కర్త, కిటము కర్మ. దేవదత్తుని వ్యాపారమువలన
కటము నిష్పన్నమగుచున్నది ఇచట దేవదత్తుని వ్యాపారమును కటమునందు ఆరోపించుటచే
కటము కర్త యగుచున్నది. ఈ రీతిగా కర్మయగు కటము కర్తయగుచున్నది. దీనిని అధ్యా
రోపిత పక్షమంనురు. ర5, 56 కారికలో నివృత్త| పేషణ పక్షము నాశ్రయించి కర్మ కర్త
యగునని చూపబడినది. 11621
అవతారిక. పె కారిక యొక్క అర్థమును (పకృతమున సమన్వయించుచున్నాడు.
లో నివృ_త్త సేషణం కర్మ స్వస్య కర్తుః (పయోజకమ్‌ |
(ప్రేషణాన్తరసంబన్లే ణ్య న్తేలేనాభఖిధీయతే [1 G8
నివృ త | పేషణమ్‌=అవివక్షితమగు |పేషణకల అనగా దేవదత్తాది వ్యాపారమును విడనాడిన,
కర్మ =కర్మ, కటము మున్నగునది, స్వస్య = స్వీయమగు, కర్తుః కా [పయోజక కర్తకు
అనగా కటాదిక మునకు, స్వతం|తతను వివక్షచేయగా తనకు కలిగెడి [పయోజక కర్తృత్వ
మునకు, [ప్రయోజకమ్‌ = కారణమగుచున్నద్దై, _పేషణా న్తర సంబనే = దెవదతాదుల
యొక్క [పేషణతో సంబంధము కలుగగా అనగా వారియందున్న [పేషణాంశమును ఆరో
పింపగా, ణ్య నే = ణిజంతమున, లేన = లకారముచే, అభిధీయతే = చెప్పబడుచున్నది.
దేవద త్తః కటం కరోతి. ఇచట దెవదత్తుని వ్యాపారము _పెషణ. దానిని వివక్ష
చేయక కటము స్వతం[తమని వివక్షచేసి, దేవదత్తుని (పిషణాంశమును కటమునందు ఆరో
పింపగా అది కర్త యగుచున్నది. అట్టి కర్మగానున్న కర్రను ణ్యంతధాతువుకంటె కలిగెడి
లకారము బోధించుచున్నది. ఉదా: కారయతే కటః స్వయమేవ, కటము అనగా చాప
తనంతట తానే తయారు అగుచున్నది. ఇది కర్మ కర్త యనబడుచున్నది. కాని యిచట
'కర్మ వత్కర్మణాతుల్య |కియః' అను సూతము (పవ _ర్తింపదు. 'బేరణౌ యత్కర్మణెచే
త్సకర్తా౭ నాధ్యానే' (1-8-67) అను సూత్రముచే ఆత్మనే పదము |పవర్తించినది. ॥68॥
నముర్దేశము 261 పదకాండము
అయ
మరల కర్క కర్చు ప కియగురించి ముచ్చటించుచున్నాడు.
క్లో! సదృృశాదిషు యత్కిర్మ కర్తృత్వం (ప్రతిపద్యతే |
ఆపత్వాపాదనే తత విషయత్వం (పత్మిక్రియ 11 64
బినరణము_ తాదృశః (అట్టివాడు) సదృళః (సమానమైనవాడు) మున్నగు పయోగములు
“త్యదాదిమ ద్భ శోఒనాలోచనేకబ్బు” (2-2-60) అను సూ(తముబే సిద్ధించుచున్న వి. త్యద్‌,
తద్‌, మద్‌, మున్నగు పదములు ఉపపదముగా నుండగా కంటికి కనబడుట అను అర్థము
కానపుడు దృక్‌ ధాతువునకు, కజ్‌ (అ) ప్రత్యయము, క్విన్‌ (సర్వలోపి) (పత్యయము
కలుగునని సూ|త్రార్థము. 'కజ్‌' (ప్రత్యయము చేరగా అజంతశబ్దము_ తాదృళ, అనియు,
కిన్‌ చేరగా _తాద్భకి _ హలంత శబ్దము ఏర్పడును.
ఇచట ఈ రెండు కృ తృత్యయములు (పవర్హించుచున్నవి. వానికి కర్త అర్థము
కావలెను. కాని అట్టుకాకున్నది. తాదృశః ఆను పదమునకు అట్టివాడు ఆని యర్థము. అంతియే
కాని, వానిని చూచువాడు అని యర్థము కాదు. అందుచే కృృత్పత్యయార్థము సరియగునది
కాదనియు, అచట ఇవార్థమున అనగా సదృశార్థమున ఇచట తద్ధిత [ప్రత్యయము చెప్పవలె
ననియు *వా ర్తీకకారుడు సిద్ధాంతమును పబోధించెను. పాణిని సూ(తము సరిపడదని వార్తిక
కారుని యాశయము.
తరువాత భాష్యకారుడు వార్రిక మతము బాగులేదు. సూ|తము సరిగనున్నదని
భావించెను. అచట కర్మ కర్ర టబోధింపబడుచున్న ది కర్మ క ర్రృత్యాత్సిద్ధమ్‌ _ పె భాష్యమును
వ్యాఖ్యానించుటకై ఈ కారిక [వాయబడినది.
సద్భశాదిమ = సద్భ్బశః, తాదృ శః మున్నగు [ప్రయోగములయందు, యత్‌ =
ఏ, కర్మక ర్చృత్వమ్‌ = కర్మ క రృృత్వము, (ప్రతిపద్యతే = చెప్పబడుచున్న దో, తత =
అచట, విషయత్యం 7 పతీ = ఘటము మున్నగువాని విషయత్యము గురించి, ఆపత్యాపాద నే
= 1. ఆపత్తి, 2. ఆపాదనము అనెడి, [కియే = రెండు వ్యాపారములు, (వాచ్య) =
ద్భశి ధాతువునకు వాచ్యములగు చున్న వి,
తాత్సర్భాము.__. ఘటం పశ్యతి మున్నగు చోటులందు దృశిధాతువునకు రెండు
వ్యాపారములు వాచ్యముల.గా నున్నవి. 1. ఘటము ఇతరులకు గోచరించుటకు అనుకూలమగు
పరిమితమగు రూపమును ధరియించుట, 2 అట్టి ఘటమును తన దృష్టీకి గోరింపచేసి
కొనుట. మొదటి వ్యాపారము ఘటమునందున్నది, రెండవది చై(తాది నిష్టము. ఘట వాపా
బ్ర
xk “వా ర్రికములు, 1. కృదర్థానువవ త్రీస్తు, 2, ఇవాన్టైచ అయంతద్ధితః'' త్యదాదిషు
దృశో౭ నాలోచనే కోణ (3-2-60) సూతమున ఇవి కలవు,
వాక్యపదీయము 262 సాధన
[65
రము చెత వ్యాపారమున ఆ|పధానమై భాసించుచున్నది. వత వ్యాపారము కూడ ధాత్వర్థ
మగుచో వై[తుడు కర్త, ఘటము కర్మయు అగుచున్నవి.
తరువా త కై వ్యావ రము ధాతువాచ్యుము కాదని వివకషింపగా ఘట వ్యాపారమే
ధాతు వాచ్యమగును. అపుడు ఘటము కర్త కాగలదు. సూర్యరశ్మి అధికముగా నుండుటచే
ఆవరణ వస్తువులు ఏమియు లేకపోవుటచే ఘటము అ;పయత్నముగా కంటికి కనబడుచున్న
దని [కియా సౌకర్యము లభించును. కాబటి కర్మ కర్త ఆ తాద్భశాది పదములలో కృ(తృత్య
ప 2
యమునకు అర్థము కాగ లదు. 1] 6411
ఆనతారిక-__ 64 వ కారికలో చూపిన అర్థమునకు ఉపప త్తి లేదని చూపు
చున్నాడు.
ో॥ కుతశ్చిదాహృత్య పదమేవం చ పరికల్పనే |
ఆ జ వ
కర్మిస్ట భావకత్వం స్యాద్దర్శనా ద్యభిధాయినామ్‌ ॥ 65
కుతశ్చితమ్‌ = ఎచ్చటనుండియో పదమ్‌ = విషయ మాపద్యమానమ్‌, అను పదమును,
ఆహృత్య = (గహించి, వం = పె [పకారము, పరిక ల్పనే “- చ = దృశి ధాతువునకు
వ్యాపార ద్యయమును వాచ ముగా కల్పించినచో, దర్శనాద్యధిధాయినామ్‌ = దర్శనము,
ఆసనము (ఉండుట) మున్నగు [కియలను బోధించెడి దృశ, ఆస్‌ మున్నగు ధాతువులకు,
కర్మస్థ భావకత్యమ్‌ = కర్మస్థ భావకత్వము అనగా |క్రియవలన కర్మయందు విశేషము కలిగి
యుండుట, స్యాత్‌ = కలుగివలెను. కాని అది శాస్త్ర విరుద్ధము, దృశి |పభృతులు క ర్హృస్థ
భావకములని శాస్త్ర సిద్ధాంత మని భావము.
తాత్పర్యము దృశిధాతువునకు రెండు వాస్టిపారములు వాచ్యములు కాగలవు.
వానిలో ఘటముయుక,._ వ్యాపారమే ధాత్వర్థ ముగా వివక్సించిన అది కర్త కాగలదని
యంగీకరించిన, ఆ పద్ధతిలో |క్రియవలన కర్మ యందు విశేషము కలుగుటచే దృశి, ఆస్‌
మున్నగు ధాతువులు కూడ కర్మ్శుస్థ భావకములు కాగలవు. కాని అవి క రృభావకములు,
అనగా |క్రియచే క ర్రయందే విశేషము కలిగియున్నవనెడి సిద్ధాంతము విరోధించును. కాబట్టి
“పె రీతిని సమన్వయము చేయరాదు. 165
ఆదవతొరిక కర్మస్థ భావక ములు, క ర్హ్భ్యస్థ భావకములు అని ధాతువులు రెండు
విధములు. అందు కర్మస స్థ భావకములకే కి ర్మవద్భావము. క్‌ రృస్థ భావకములకు కర్కవద్భా
వము |పవర్తింపదు. దః [ప్రభృతులు కర్త్యస్థ ఖావక ములు కనుక అచట కర్మవద్భావము
పవ ర్థింపదని చెప్పబడినది. కాని ఆ విభాగము ఎట్టు తెలియబడును ? అను ప్రశ్నకు సమా
ధానము చెప్పచున్నాడు.
ల్లో॥ విశేషదర్శనం య్యత (క్రియా త్యత వ్యవస్థితా !
క్రియా న్యవస్థాత్వ న్యేషాం శబ్లెరేవ (ప్రకల్పితా ॥ 06
సముదేశను 263 పదకాండము
67]
గీ. యత = ఏ కర్మయందు, విశేషదర్శనమ్‌ = నిశేషార్థమి కాన్ని ంచునొ. త్య
కియా = క్రియ, వ్యవస్థితా = నిలిచియున్నది.
(3
రె
(6)
ల్‌
లస
Es
G
||
(6
tA
hy
కియవలన ఏ కర్మయందు భేదము కాన్పించునో, అది కర్మస్థ భావకము. ఉదా:
'కాష్టంఛిన త్తి కజ్ఞను చీల్చుచున్నాడు. ఛేదన [కియవలన కాష్ట్రమునందు రూపము మారి
యున్నది. కాన అది కర్మస్థభావకము. అచట “కర్కవద్భావము (పవ ర్తించును. విద్యతే
కాష్టం స్వయవ మవ. ఘటం పశ్యతి. ఇచట దర్శన (కియవలన ఘటమునందు వి శేషము
కాన్సించుట లేదు. కాబట్టి ఇది క _ర్హృస్థభావకము. ఇచట కర్మవద్భావము కలుగదు,
B. అన్యేషామ్‌ = మరికొందరి (మతమును), తు=మాతము, శబైః + ఏవ = శబ్దముల
చేతనే, [కియావ్శవస్థా = [కియయొక ,. వ్యవస్థ, [పకల్పితా కా చూపబడుచున్న ది
లోకమున శబ్దము పయోగింపగా శోతలు దాసి యర్థమును విశదముగా |గహిం
తురు. వారి వ్యవహారము శబ్ద మూలకము. అట్టి లోకవ్యవహారమునే శాస్త్రము. బోధించు
చున్నది.
కాబట్టి శబ్రమువ కలననే ఇది కర్కస్థ భావకము. ఇది క _ర్హృస్థభావక ము అని తెలియ
బడ గలదు. n66n
అవతారిక... ఇంతవరకు “కర్తురీపితతమం కర్మ” (1-4-49) అను [పథమ
సూతముచే గుర్తింపబడిన కర్మకు 1. నిర్వర్త్యము 2. వికార్యము శి. ప్రాహ్యము అను
మూడు భేదములను జూపి, దాని [పసంగమున మతభేదముచే కర్మ కర్తను వ్యాఖ్యానించి
కర్మస్థ భావకత్యమును క ర్హృస్థ భావకత్వమును జూపెను,
(పస్తుతము ఇతర సూ తములచే గుర్తింపబడిన కర్మలను వ్యాఖ్యానించుచున్నా డు.
అందు “అకథితంచి” (1- ha -51) అను సూ త్రమున కాత్యాయనుడు “కాలభావా వాధ్యగ న నవ్యాః
కర్మ సంజ్ఞా హ్యకర్శుణాం దేశశ్చ"” అను వా ర్తికమును రచియించెను. అకర్మకధాతువులతో
యోగ మున్న పుడు దెశము, కాలము, భావము, నడవతగిన మార్గము, కర్మ స సంజ్ఞ కలవియగు
నని వార్రికమునకు అర్థము. ఉదా: కురూన్‌ స్వపితి (కురుదేశ ములయందు నిదురించు
చున్నాడు), మాసమ్‌ ఆస్తే (నెల రోజులు ఉంటున్నాడు), గోదోహమా స్తే (ఆవుపాలు పితుకు
వరకు ఉంటున న్నాడు), ఒక |కియవలన మరియొక [క్రియను గుర్తించుట భావమనబడును.
కోళమా స్తే (కోసు సు దూరమున ఉన్నది).
కాని పె వార్తికము ఆరంభింపనక్క-ర లేదు. కర్తురీపితతమం కర్శ (1- 4_49
అను సూ| తముచేత నే దేశాదులకు కర్మ సంజ్ఞ కలుగగలదు అని భాష్యకారుడు ప పలికెను. ఆ
భాషకమును వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు.
లో కాలభావాధ్య దేశానా మ_న్లర్ఫూత క్రియాన్తరె 8 |
సర్ర్వైరకర్మకై ర్యోగే కర్మత్వ్యముపజాయతే ॥ 67
వాక్యపదీయము 264 సాధన
[68
న్లర్ఫూత (కియా న్తరై రెః= ఆంతర్గతముగా చేసికొనబడిన అనగా స్వార్థముగా జేసికొన
బడిన వ్యా ప్తి మున్నగు ఇతర క్రియలు కలిగిన, సర్త్వైః = ఎల్డ, అకర్శ్మరై ౩ = అకర్మక
ధాతువులతో, యోగే = సంబంధమున, కాలభావాధ్వదెళానామ్‌ = కాలమునకు, భావమునకు
మార్గమునకు, డెళమునకును, కర్మత్వమ్‌ = క ర్మసంజ్ఞ, ఉపజాయతే = కలుగుచున్నది. కర్తు
ద్రీ కీప్పితతమ్‌ అను [పథమ సూతముచె చేతనే కాలాదులకు కర్మసంజ్ఞ కలుగుచున్నందున వేరుగ
వార్రికమారంభింప నక్కరలేదని భావము.
|e
తాళ్ఫీర్యుయు_ మాసమాస్తే మున్నగు చోటులందు ధాతువునకు ఉండుట
మా[తమే ఆర్థము కాదు. వ్యాపించుట కూడ ఆర్థము. కాగా ఉండుటచే వ్యాపించుట ధాత్వర్థ
మగును, ఆపుడు వ్యాపి ఫలము కనుక అట్టి ఫలమునకు ఆ్మశయమగుటం జేసి మాసమునకు
కర్మసం జ కలుగుచున్నది. ఇర పె ఉదాహరణములలో గూడ దేశాదులకు కర్మసంజ్ఞ
కో సహ హా ళో
సిద్ధించును,
క లా జో
మూ ణు
దేవద తః ఇచట ధాతువు అకర్మకము. ఐనను మాసము కర్మ
మున లకారము చేరగా 'మాసమాస్యతే డెవద తేని మున్నగు పయో
వా స్తై
రష
ఛి
గొ
కాగలదు. ట భావా
నవి.
గములు కలుగుట
“సర్వైః అనుటచే సకర్మక ధాతువుల యోగమునగూడ కాలాదులకు కర్మసంజ్ఞ
కలుగునని తెలియవచ్చుచున్నది. మాసమోదనం పచతి (నెల రోజులు ఓదనమును వండు
చున్నాడు) ఓదనము కర్మ. అది యుండగా ధాతువునకు వ్యా ప్రికూడ ఆర్థముగా వివతేంపగా
వ్యా ప్రిరూపమగు ఫలమునకు ఆ[శయమగుటం జేసి మాసముకూడ కర్మ కాగలదు. రెండు
కర్మలలోను మాసాది కర్మ బహిరంగము, అనగా ధాత్వర్గముతో ముందుగా సంబంధింపనిది.
కనుక అది అ|పధానకర్మ. ఓదనాదికమగు |దవ్యరూపమగు కర్మ అంతరంగము. అనగా
ధాత్వర్థముతో ముందుగా సంబంధించునది. కనుక అది |పధానకర్మ. అందుచే ఓదనాది
కర్మను బోధించుచు పచ్యాదులకంటె కర్మ |పత్యయము ప్రవ ర్తించును, మాసాదులను
బోధింపదు. కాగా మాసమోదనః పచ్యతే అను [ప్రయోగము సిద్ధించుచున్నది. ॥ 67
అవతారిక... మాసమోదనం పచతి మున్నగు [ప్రయోగములలో మాసము
మున్నగునవి అ పధాన నకర్మ య పునియు, ఓదనాదికము (పధానకర్మ అనియు ఎట్లు నిర్ణయింప
తగును? అను [ప శ్నోకు ఏ సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆధారత్యమివ ప్రాప్తా స్త పునర్షృివ్యకర్మసు |
కాలాదయో భిన్నకక్ష్యం యౌనన్తి కర్మత్వము త్తరమ్‌ Il 68
తే= ఆ, కాతాదయః-పునఃకాకాలము మున్నగు మాత్రము అనగా కాలము, దేశము, భావము,
మార్గము ఇవి మ్మాతము, [దవ్యకర్మను = దవ్యరూపమగు కర్మల విషయమై, ఆధారత్వమ్‌
= ఆధారత్యమును, [పాప్తాః + ఇవ = పొందినట్టు ఉన్నై, భిన్నకక్ష్యమ్‌ = వేరుగానున్న
అవస్థ కలిగినట్టియు, కనుకనే, ఉ త్తరమ్‌ = ఉ త్రరకాలమున కలిగెడి, కర్మత్వమ్‌ = కర్మ
సంజ్ఞను, యాన్ని = పొందుచున్న వి, కాక ఆధారత్వమ్‌ “7 ఇవ = ఆధార సంజ్ఞవలె.
నముద్దేశము 265 పదకాండము
69]
తాల్స్‌ర్భ్రం ము ఏ పని జరుగవలెనన్న ఆ పని చేయువారికి కాలము మున్నగునవి
ఆధారములగుచున్న వి. రా|తౌభు జే (రా తియందు తినుచున్నాడు). మరియు ఆధారసంజ్ఞ
కర్తృ కర్మ వ్యవధానమున |క్రియతో సంబంధించునపుడు కలుగును. అభ్రే కాలాదులు కూడ
ఓదేనము మున్నగు [దవ్యముల ద్వారా [కియతో సంబంధించును. పచతి అను క్రియతో
పాకము చేయబడెడి తండులాదులు ముందుగా అన్వయించును. తరువాత ఆ పాకము చేయుటకు
ఎంతకాలము కావలెను? అను సంశయము కలుగగా 2, 8 గంటల కాలమో, వంటనుబట్టి
ఇంకను అధికమగుకాలమో అపేక్షితమై [కియతో సంబంధించును.
ఆప్టే అధ్యేతి (చదువుచున్నాడు) అనగా చదువబడెడి విద్యముందుగా సంబంధించును.
చదువబడెడి విద్యను ఒట్టి 5-6 సంవత్సరముఅలో, కాక 12-15 సంవత్సరములో కాలము
అపేక్షితమై సంబంధించును. ముందుగా |కియతో సంబంధించినది అంతరంగము కనుక
[పధానకర్మ యనియు, తరువాతి కాలమున సంబంధించిన కాలాది కర్మలు బహిరంగములు
కనుక అ_పధానకర్మలనియు వ్యవస్థ చేయనగును.
కాబట్టి మాస మోద్యం పచతి అను స్థలమున ఓదనము [పధానకర్మయగుటచే ఆ
కర్మయందు అకారము [పవ ర్హించును. కాలాదులు ఆపధానకర్మ కనుక అచట లకారము
(పవర్తింపదు. మాసమోదన; పచ్యతే అనియే [ప్రయోగ ముండును. 1168॥
అవతారిక. మాసమోదనం పచతి మున్నగు వాక్యములలో రెండు కర్మలు
కలవు. ఆ రెండు ఏకరూపమగు కర్కలు కానోపవు. ధాతువునకు ఓదనమగు [దవ్యము
(పాథమికమగు కర్మ. కనుకనే అది ప్రధాన కర్మ. ఓదనము కర్మ సంజ్ఞకమైన పిమ్మట
మాసము కర్మయగుచున్నది. కనుకనే అది అప్రధాన కర్మ యగుచున్నది. కాగా అవస్థాన
భేదము ఈ రెంటికి కలదు. ఇదియే భిన్నక క్ష్య యనబడును. ఇట్టి ఆవస్థా భేదమున రెంటికి
కర్మత్వము లభించుటవలన కలిగాడి పయోజనము వ్య క్రపరచుచున్నాడు.
శో॥ అతసె $ కర భిరాతురుుకోఒ|దవె $ర కర్గకః |
లస్య కర్మణి భావే చ నిమిత్తత్యాయ కల్పతే 1 69
అతః = పై కారణమువలన, అకర్మకః = అకర్మకమగు, ధాతుః = ధాతువు అనగా స్వతః
అకర్మకమగు ఆస్తే, శేతే మున్నగు ధాతువు, అ|దవై $౩ కా [దవ్యములుకాని, కర్మభిః =
కర్మలతో అనగా కాలము, దేశము మున్నగు కర్మలతో, యుక్తః = కలసినదై, కర్మణి =
కర్మార్థమున, భావే -(-చ = భావార్థమునను, లస్య = లకారమునకు అనగా లకార, కృత్య,
క్త, ఖలర్థ [పత్యయములు [ప్రవదర్తించుటకు, నిమిత్తత్వాయ = కారణత్వము కొరకు, కల్పతే
= సమర్గమగుచున్న ది.
®
తాత్సర్ణము- మాసమోదనం పచతి మున్నగు వాక్యములలో రెండు కర్మ
లున్నందున వానిలో ఒకటి |పధానకర్మ, రెండవది అ|పధాన కర్మయు అగుచున్నవి. అట్టు
వాక్యొప దీయము 266 సాధన
[70
కాక ద్యవ్యకర్ళ లేనిచోటుగందు కాలాదులె కక్చలుగా నుండునపుడు ధాతువుకంటె కర్యార్థ
మున ధావార్థమున గూడ లకారము, కృత్య పతృ్యయము, క్షపత్యయము, ఖలర్భ! ప్రత్యయము,
| పవ రింప*%లవు. దవ్యరూపమగు కర్మ లెనందున ధాతువు అకర్మక మై భావార్థమున (పత్య
“లదు. కాలాది రర్మనుబట్టె సకర్మకము కాన ధాతువు కర్మార్థమున గూడ
[పత కియములను పొందగలదు. ఉదా: మాసమా స్తే భవతః (చె తుడు మాసము ఉంటు
పత్యయములు కలుగును. ఆస్యతే మాసః చె|తేణ, కర్మార్థ
మున లకారము. మాసః ఆసితవ?౭, కర్మార్థమున తవ్య [పత్యయము. ఆసితః మాసః
కర్మార్థ మున క్త పత్యయము. మాసః స్వాసః క ర్మార్ధమున ఖల్‌ (ప్రత్యయము. వస్తే
అకర్మకమగుటచే మాసమాస్యతే జై కేణ. భావార్థమున లకారము, మాసమాసితో దేవదత్తః.
కర రమున క | పతగయము. కారికలో “అస? అనునది ల, కృత్య, క్త ఖలర్గ పతగయ
బి థి ఆవి UL § అలాని ధ్‌ ల
ములకు ఉపలక్షణము అనగా గుర్తు. 691
అవతారిక భిన్నకక్ష్యమగు అనగా అవస్థాభేదముచే గల్లెడి కర్మత్వము కాలాదు
లకే కాక ఇంకను మరికొన్నిటికి కూడ కలుగునని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ సర్వం వాఒకథితం కర్మ భిన్నకక్యుం (ప్రతీయశే ।
ధాత్వర్లో దేశభేదేన తన్నేప్సితతమం కిల ॥ 70
రాద
A. అకథితమ్‌ = 'అకధితంచి (1-4-51) అను సూతముచే విధింపబడిన, సర్యం +-
వా = అంతయు, భిన్న కక్ష్యమ్‌ = కాలభేదముచే కల్లెడి, కర్మ = కర్మగానే, |పతీయతే =
తెలియబడుచున్నది. గాం దోగ్దీ పయః (ఆవును పాలు పితుక చున్నాడు) మున్నగు [పయోగ
ములలో గవాదులకు “అకథితంచ'”' అను సూతముచె కర్కసంజ్ఞ విధథింపబడినది. అదియు
భిన్న కక్ష్యమగు కర్మయ యని భావము.
B. ఇందు కారణము చూపుచున్నాడు.
ధాత్యర్థోదేశ భేదేన = ధాత్వర్థముతో సంబంధించుటలో గల కాలభేదముచే, తత్‌ =
అది, అనగా “అకధథితంచి అను సూతముచే కలిగిన కర్మ, ఈప్పితతమమ్‌ = మిక్కిలి
ఇష్టమగునది, అనగా ముందుగా ధాత్యర్థముతో సంబంధించునది. న + కిల = కానేరదు కదా:
పయస్సు ముందుగా యహ (పితుకుట) ధాత్వర్థముతో సంబంధించును. కనుక అది ముఖ్య
కర్మ. అట్టి కర్మకు నిమిత్తము కనుక గోవు తరువాత ధాత్యర్థముతో సంబంధించుచున్న ది.
అందుచే గోవు అ|పధాన కర్మ యగును. ఇళ్లు బలిం యాచతే వసుధామ్‌ (బలిని భూమి
యాచించుచున్నాడు) మున్నగు ఉదాహరణములలో గూడ అవస్థాభేదమును బట్టి వసుధ
(పధానమనియు, బలి దానికి నిమి త్తముకాన ఆ|పధానకర్మ యనియు ఎరుంగునది,
తాత్సర రము గాం దోగ్గి పయః, ఇచటను రెండు కర్మలు కలవు. వానిలో
సముద్ధేశము 267 పదకాండము
షము-_ (ప్రధానా[॥ పధానరూపమున రెండు విధములుగా కర్మలు ఉండ
నేరవు. అన్నియు (ప్రధాన కకర్మలే కాగలవని 78వ శ్లోకమున చూపబడుచున్న ది. కనుక ఈ
భదము యుక్తము కాదు. ఈ యభి|పాయము కారికలో *కిలి అను పదము వ్య క్రపరచు
చున్నది. ఇంతియేకాదు 78వ శ్లోకమున గూడ ఒకే కర్మయని సిద్ధాంతము చేయబడు
చున్నది. 1/0॥1
అవతాగరొ__ [క్రియతో ముందుగా సంబంధించినది పధానమనియు, తరువాత
క్రియతో సంబంధించునది ఆ|పధానదునియు చెప్పబడినది. అదియే “భిన్నకక్ష్యు' శబ్రముచే
68, 70 కారికలలో చూపబడినది.
కాని అట్టు చెప్పుట యుక్తము కాదు. ఏలయన... 'అకథితంచి (1-4-51) అను
సూత్రమున భాష్యక ర్త అప్రధానకర్మతోనే ముందుగా ధాత్య్వర్గమునకు సంబంధము కలుగు
నని “పూర్వం గుణకర్మణాభవతి యోగః” అని స్పష్ట షముగా చెప్పెను. కాగా గోవు ముందుగా
సంబంధించుఓచే నీవు చెప్పిన [పకారము ఆదియే [పధానకర్మ కావలెను అను [ప్రశ్న కలు
గ్‌గా (పధానాపధానభావమును మరియుక విధముగా జూపుచున్నాడు,
శో (పధానకర్మ కథితం యత్‌ కియాయాః (పయోజకమ్‌ !
తత్సిద్దయే కియాయు క్ర మన్య త్త్వక థితం స్మృతమ్‌ il 71
యత్‌ = ఎది, [కియాయా: == డోహనము మున్నగు క్రియకు, పయోజకమ్‌ = ముఖ్యముగా
_పరకమో, అనగా దేనిని ఉద్దేశించి వేయ జరుగునో ఏదిసి సిద్ధింపగా ఇతర కారకములు
నిరుపయు కము లగునో, (త క్‌) అది |పధానకర్మ = |పధానకర్మగా, కథితమ్‌ = చెప్ప
బడు చున్నది.
తత్సిద్ధయే = అట్టి కర్మ సిద్ధించుటకై, _|క్రియాయు క్షమ్‌ = (క్రియతో సంబంధిం
చిన, అన్యత్‌ + తు = ఇతరమైనదియే, అకథితమ్‌ = ఆ; పధాన కర్మగా, స్మతమ్‌ = చెప్ప
బడు చున్నది.
ఆ లి
తాత్త్రర్యూము._ (పధానా_పధానభావమునుబట్టి కవ్యూభదము లభించును. పాలును
అపేక్షించియే దోహన [కియ జరుగును. దానిని సాధించుటకే ఇతర కారకములు సిద్ధముచేయ
బడు చున్నవి. పాలు సిద్ధింపగా గవాది కారకములు ఉఊపేక్షితములే యగుచున్నవి. కాబట్టి
పయస్సు |పధానము. దానికి నిమిత్తముగా [కియతో గోవు సంబంధించుచున్నది. కనుక
గోవు రెండవ యవస్థలో కర్మయగుచున్నది. గోవులేనిది పాలు లభ్యము కానందున గోవు
ముందుగా ధాత్వర్థముతో సంబంధించుచున్న ది. అంతమాతాన గోవు [ప్రధానము కాదు.
ఇచట అ|పధాన కర ర్మను బోధించుచు లకారాదులు పవర్తించును. గొ ర్షుహ్యలే పయః. ॥౧]11;.
వాక్యపదీయము 268 సాధన
[72
ఆవోతారిశ_ “ఆకథితంచి (1-4-51) అను సూ[తమున శనీ, వహ, హృ,
గత్యర్లక, ఈ ధాతువులను ద్వికర్మకములుగా జాడవలెనని భాష్యక ర్త పలికెను, దానిని
థి వ ఆని
వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు.
శో దుహ్వ్యాదివన్నయత్యాదె కర్మత్వ మకథా_శయమ్‌ ।
ఆభ్మాళానుపయో గే తు నియమాచ్చేష ఇపష్యుతే || 72
గీ. దుహ్యాదివత్‌ = దుహి మున్నగు ధాతువులతో సంబంధమునవలె, నయత్యాదౌ = నయతి
మున్నగు ధాతుయోగమున గూడ, అకథా[శయమ్‌ = అవివక్షా మూలమున కలిగెడి, కర్మ
త్వమ్‌ = కర్కసంజ్ఞ, ((పవ ర్రతే) = కలుగుచున్నది.
గాం దోద్ది పయః అనుచోట పయస్సు ముఖ్యకర్మ, గోవు గౌణకర్మ, అపి, అజాం
[గామం నయతి (మెక ను |గామముగూర్చి తీసికొనివెళ్ళుచున్నాడు) అను చోటునందు అజము
(ప్రధాన కర్మ, గ్రామము అపధానకర్మ. విశేషమేమనగా ఇచట _ప్రధానకర్మమును బోధిం
చుచు లకారము [పవ ర్తించును. అజా[గామం నీయతే, జయతి, దణయతి మున్నగు ధాతువుల
పయోగమున గూడ గౌణ ముఖ్య కర్మలు సంభవించును.
B. భాష్యకారుడు “మహి, యాచ్‌, నీ, హృ, కృష్‌, వహి అను రీతిని పరిగణమును జూపి
యున్నాడు. అనగా దుతోది ధాతుయోగముననే పె పై రీతిని గౌణ ముఖ్యకర్మ విభాగము సంభ
పించును. వానికంటె భిన్నమగు ధాతువులతో "సంబంధమున మా(తము పై రీతిని కర్మ
ద్వయము చూపరాదని భావము. అట్టి నియమమునకు ఫలము చూపుచున్నాడు.
ఆభఖ్యాతానుపయోగ తు = నియమ పూర్వక ముగా విద్యను స్వికరింప నపుడు,
మా|తము, నియమాత్‌ = దుహ్యాదియోగముననే అకధితకర్మ అను నియమమువలన, శేష;
= శేషవిభ క్తి అనగా షష్టవిభ క్తి, ఇష్యతే = సమ్మ తమగుదున్నది
దుహ్యాదియోగముననే అకథితకర్మ పవ ర్తించును అను నియమమువలన “నటస్య
శృణోతి (నటుని । గానమును వినుచున్నాడు) మున్నగు చోటులయందు నియమపూర్వక ముగా
గల విద్య లేనిసమయమున షష్ట విభ క్రియ [పవర్హించినది. 1172 ॥
అవతారిక పై రీతిని పధానకర్మ అ|పధానకర్మ చూపబడినవి.
కాని రెండు విధములగు కర్మలు లేవు. అన్నియు (పధానకర్మలే అని కొందరు
తలంచుచున్నారు. వారి మతమును జూపుచున్నాడు.
శో అ_న్తర్బూత ణిజర్షానాం దుహ్మాదీనాం ణీజ_న్తవత్‌ ।
సిద్దం పూర్వేణ కర్మత్వం, ణీజన్తం నియమ స్తథా [1 78
:k మహాభాష్య మిట్టున్నది :
“నీవహాో్యర్డ ర తేళ్చాపి గత్యర్థానాంతథై వచ ।
ద్వికర్భశకేషు టవాణం [దష్ట్రవ్యమితి నిశ్చయః” ॥
సముదేశము పదకాండ్లము
అధతారిక__ఘటత్య్వజాతి ఘటములయందుండతును. అం€
కారణములగు మట్టి, పరమాణవులు, కుమ్మరి మున్నగు కారణమలయందులేదు. క కాగా కారణ
ములయందు జాలి సన్ని హితముకా నందున వాసిని ఆజాతి యెట్లు . 'పేరిపింపగలచు? అను
(పళ్న కుసమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
a
శో కారణేమ సదంకృత్వా నిత్యానిత్వేష జాతయః।
అ
కంచిత్కా 6 2 పష్వభివ్య క్తి కిముపయా ని పునః పునః।। 26
జాతయః = జాతులు, నిక్యానిత్యెషు = నిత్యములగు నట్టియు అనిత్యములగునట్టియు ,
a
కారణేషు = కారణములయండు, పవమ్‌ = అడుగును , కృతా = ఈ చేసి,క్యచిత్‌ లా కార్యేషు =
కొన్ని కార్యముల యందు, అభివ్య క్రీమ్‌ = స్పష్టతను, పునఃపునః = మాటిమాటికి
శపయా న్తి = పొందుచున్న వి.
బివరణ__ఘటము మున్నగుకార్యములకు పరమాణువులు కారణములు. అవి
నిత్యములు. సాంఖ్యమతమున (ప్రధానము అనగా అవ్యక్తము, మూల పకృతి, పురుషుడు
కారణములు. అవియు నిత్యములే. కుమ్మరి చ్యక్రము మున్నగునవి అనిత్యమలగు కారణములు.
ఇశ్చుకార్య మాతమున చూడనగును,
తొత్సర్భోం ము__జాతులు సార్వ తికములుకనుక కారణములయందుకూడ నుండును
మరియు కార్యము శాతి రూపమున కారణముల యందు నిలుచును. అటితరి కారణములు
ల
కార్యమును కలిగించుటకు సిదముగా నుండగా వానిని జాతి | పేరేసించును. ఆ కార్యము
నిష్పన్నముకాగా దానిని చూచు చునపు డెల్ల ఆజాతియచ ఏ స్పష్టతను పొందును,
బి వొంళము__-పెరీతినిఘటామలయందు ఘటశ్వజాతి అభివ్యక్తము కాగలదు. కానీ
వాయువునకు రూపము లేదు. అచట జాతిఅభివ్య క్రము కానేరదు. ఈ యభ్మిపాయముతో
క్వచిత్‌ అనుపదము |పయు క్రమాయెను. అనగా రూపవంతములగు కార్యములయందు జాతి
వ్యకమగునని ఆశయము.
కార్యము నిష్పన్నము కాకమునుపు కూడ జాతి యున్నందున జాతి నిత్యత్వము
సిద్ధించుచున్నది అని యీ[గంథమువలన లభించుచున్న డి, ॥1౨6॥
అవతారిక__-ఎల్టశబ్రములుకాతినే బోధించునని యంగీకరించుట వలన కలిగెడి
ఉపయోగములు జూపుచున్నా డు,
శో నిర్వ _ర్హ్యమానం యత్క-ర్మ జాతి సతాపిసాధనమ్‌;
స్వాాశయస్యాభి నిస్సతౌ సా (క్రియాణాం (ప్రయోజికా!। 27
నిర్వ _ర్హ్యమా నమో = నిర్ణ ర్ర రసము అనెడి, యత్‌ = = ఏ, కర్మ = కర్మ భేదమో, తత _ అపి ఆ
* 1. నిర్వర్శరము (తయారుచేయిబడునది 2, వికార్యము (వికారమునకు అర్హ మైనది)
8, (పావ్యము (క్రియలవలన ఏ విశేషరూవమును బొందనిద్సి అనురీతిని కర్మమూడు
విధములుగా ఉన్నది, ఈయంళము సౌధన నముబ్దెళమున స్పష్టము కాగలదు-439వ శోకము.
సముధ్రైశము 269 పదకాండము
73]
A, అ న్తర్ఫూతణిజర్థానామ్‌ = ధాత్వర్థము యొక మధ్యయందున్న ణిజర్థము అనగా
(పేరణకల అనగా పితుకటయేకాక పితికించుట అనెడి పేరణకూడ ఆర్థముగాగల, దుహాదీ
నామ్‌ = “దహ, యాచ్‌, నీ, వహ మున్నగు ధాతువుల [పయోగమున, ణిజ న్తవత్‌ =
ణిజంతములకువలె, (గమయతి [గామం చైత్రం మెతః = మ్మాతుడు బై [తుని [గామము
గూర్చి పంపుచున్నాడు), కర్యత్యమ్‌ = కర్కసంజ్ఞ అనగా [పయో ాజ్రునకు గూడ కర్మసంజ్ఞ,
పూ ర్వేణ = పూర్వసూ(తము చేతనే అనగా 'కర్తురీపితతమ౭ కర్ని అను సూ[తముచేతనే,
సిద్ధమ్‌ = సిద్ధించుచున్నది.
చై[తః గామం గచ్చతి (చై [తుడు [గామముగురించి వెళుచున్నాడు) ఈ ణిచి
ప్రత్యయము చేరక శుద్ద ధాత్యుపయోగము అనగా అణ్యంతావస్థ, తరువాత మై,తుడు
చై|తుని వెళ్ళుమని _పేరేపిం ంపగా జిచ్‌ (ప్రత్యయము చేరగా ణ్యంతాప స్ట్‌ కలగెకున్నద్‌.
కాగా ణిజంతమువలన రెండు వ్యాపారములు భాసించుచున్న వి. . [పయోజకునిది,
2. [1పయోజ్యునిది. (పయోజక వ్యాపారమునుబట్టి |పయోజ్యనకు కూడ కర్తురిప్పితతమ
రు క్‌ యాత్‌
సూూతముచేతనే కర్కసంజ్ఞ కలుగుచున్నది.
అశ్రు, గాందోగ్గీపయః అను స్థలమునగూశ ణిచే (ప్రత్యయము లేకున్నను దాసి
యర్థమగు _పిరణనుగూడ శుద్ధ దుహిధాతువునకు వాచ్యార్థముగా వివక్షింపగా దేవదత్తుడు
[పయోజకుడు కాగలడు. అతని వ్యాపారమును బట్టి గోవుకూడ కర్మ కాగలదు. గోవు పాలు
ఇచ్చుచున్నది. దేవదత్తుడు గోవుచే పాలు ఇప్పించుచున్నాడని వాక్యార్థము కలుగును. కాగా
పయస్సునకు గోవునకుగూడ “కర్తురిప్పితతమ'” సూ తముచెతనే కర్మసంజ్ఞ కలుగుటచే
రెండును (ప్రధానకర్మలే కాగలవు. అ|పధానకర్య లేనేలేదు.
B. “గ తిబుద్ది పత్యవసానార్థశబ్జకర్యా కర్కకాణామణికర్తా సణా” (1- 4_ ర్‌) అను
సూూతము గత్యాద్యర్థకధాతు యోగమున అణ్యంతావస్థలో నున్న కర్తకు ణ్యంతావస్థలో
కర్మ సంజ్ఞను విధించుచున్న ది. కాని ౩ పె పద్ధతిని 'కర్తురీపితతమ'” సూ తమచే సిద్ధించు
చున్నందున గత్యాది సూ తము-- “శపర్ధమతో సంబంధించిన దానికి కర్మసంజ్ఞ (పవర్తి రిం
చుట గత్యాది ధాతుయోగముననే అని నియమమును టోధించుచున్నది. ఆ నియమమును
అనుసరించి పచ్యాదియోగమున (పయోజ్యునకు “పాచయతి వైతేణ మైతః” మున్నగు చోటు
లందు కర్ముసంజ్ఞ (పవర్తింపదు. అశ్రు దుహ్యాదియోగమున గూడ పై నియమము చొప్పున
గివాదులకు కర్మత్వము (పాప్తింపదు అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
తథా = అరే, నియమః = నియమము అనగా “గ తిబుద్ధీ”! త్యాదిసూ తముచే
లభించిన నియమము, ణిజ న్తమ్‌ = ణిజంతము గసరించియే, (వ పవర్త ర్హతే) = [పవ ర్రించుచున్నది.
నియమము సజాతీయా పేక్షము కనుక ణిజంతమున కర్మసంజ్ఞ గత్యాది విషయ
కము అని నియమము లభించును. దుహ్యాదులు (ప్రకృతమున ణిజంతములు కానందున
పె నియమము (పవ ర్తింపదు. కాబట్టి “కర్తురీప్పితత మ” సూ తముచె గవాదులకు కర్మ సంజ్ఞ
కలుగగలదు. n(n
వాక్యప దీయము 270 సాధన
[74
ఆవతారిక_ “కర్తురీపితతమం కర్మ'** (1-4-49) ఆను సూూతమచే క ర్తకు
ఈఃప్పితత తమమయిన దానికి కర్మస; ంజ్ఞ విధింపబడుచున్న ది. గాం దోగి పయః అను చోటున
మప్సీరతమము ప వయస్సు, గోవు ఈప్సితతమము కాదు. ఇది ఎల్టరికి తెల్లమే. కాగా కర్తు
రీప్సితతమ ముచే గవాదులకు కూడ క ర్మసంజ్ఞ కలుగుననుట ఎట్టు 'హైసగును ? అను
సూ;
|పశ్నకు సమాధానము ము చెప్పుచున్నాడు.
కో॥ కరణస్య స్వకక్ష్యయాం న (ప్రకరాశ్రయో యథా ।
గం ని!
కర్మణో౭౬పి న్వకత్యాయాం న స్యా దతిశయ స్తథా 11 74
యథా = ఏ రీతిగా, కరణస? = కరణమునకు, వో క కాకయామ్‌ = = తనయొక అనగా
కరణత్వమునకు చెందిన వన్తువు యొక్క కక్ష్య్యయందు, (కరణములుగా ఏర్పడిన వస్తువుల
యందు ఇది ముఖ్యము ఇది అముఖ్య ము ఆ ను, పకర్షశ్రయః = (ప్రకర్షను ఆ శయించుట,
+ అపి = కర్మకు గూడ, స్వకక్షా కయామ్‌ = తన కక్ష్య
అధికత అనగా ఈ వస్తువుకంటె ఇది ఈపితతమము అను అతిశ
ఆని
m0
తాత్స్ళర్భం యు ““సాధకతమం కరణమ్‌ి”” (1- 4 42) అను సూతముచే నం
సిద్ధ్దించుటలో మిక్కిలి ఉపకరించు కారకమునకు క రణసంజ్ఞ విధింపబడుచున్న ది. సూత్రము
“తమి [పత్యయమువలన (ప్రకర్ష లభించుచున్నది. ఆ ప్రకర్ష ఇతర కారకములకంటె హం
బడుచున్నది . అంతియేకాని ఒక కియకు ఎన్నియో సాధనములున్న పుడు వానిలో (ప్రకర్ష
వివక్షితము కాచు. కనుకనే “అ శ్వేనపథా దీపికయా వ వజతి' (అశ్వము, మార్గము, దీపమును
సాధనముగా జేసికొని వెళ్ళుచున్నా, డు) మున్నగు చ్‌ చోటులయందు ఆశా దులన్ని య కరణము
లగుచున్నవి. అట్టుకాకున్న అధికముగా ఉపకరించుటచే అశ్యమే కరణసంజ్ఞక ము కావలెను.
ఆచే క ర్మసంజ్ఞా సూ తమున గూడ ఇతర కారఠకములకం లు (ప్రకర్ష వివక్షిత
మగును. ఎన్నియో కర్మలు నంభవించునపుడు వానిలో (పకర్ష వివక్షితము కానేరదు.
కాబట్టి పయస్సునకు గవాదులకు గూడ కర్తురీపితతమ సూ|తముచేతనే కర్మ
కలుగును. అన్నియు (పధానకర్మలె కాగలవు. ఆ|పధానకర్మ లేనే లేదు. 11'(4॥
సంజ
జ
అవతారిక. 78-74 కారికలచే ఇతరుల మతము చూపబడినది. కాని అది
యుక్తము కాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో కర్మణస్తాాపు, మిష్టత్వ ఆశ్రితే౬తిశయోయత 8 |
ఆ శీయ్య, తతోఒత్య నం భద: పూర్వణ కర్మణా ॥ PD
Gs
||
&
23
, యతః = ఎందువలన, కర్మణః = కర్యకు, ఆపుమ్‌ = సంబంధించుఏకు,
ల అజా
సముద్దేశము 271 పదకాండము
76]
ఆలే = సూత్రమున ఆశయింపబడిన, ఇష్టత్వే = ఇష్టత్వమున, అతిశయః = ఇతర పదా
ము కంటె ఆధిక్యము, ఆశ్రీయతే = (కర్మసంజ్ఞ |పవంర్తించుట విషయమై) స్వికరింపబడు
షేన్నరో ॥
తతః = ఆ కారణమువలన, పూర్వేణ = కర్తు ర్తురీప్సి తతమ సూ|తముచే కలిగెడి,
కర్మణా = కర్మతో, (ద్వితీయస్య) = అకథిత సూ[తము ముచే విధింపబడిన కర్మకు, అత్య
నమ్‌ = మిక్కిలి, భేదః = భేదము (అస్తి) కలదు.
తాళ్ళర్భం ము కరణసంజ్ఞ కలుగుటలో కారకాంతరముల కంటె (పకర్ష వివడిత
మగును, తన కక్ష్యలో కాకపోవచ్చును. కర సంజ్ఞ అ ది కాదు. ఇచట కర్మలలో గూడ
తారతమ్యము (గ హింపబడును. కర్తకు ఈపిితతమము కరు. ఇతర కారకములు ఈప్పిత
స
హ్‌
Ca
ర్‌
ములు కావ. ,కియకు అవి సహకరించును
వ |
కాబట్టి కదు ర్తు రీప్పితతమ సూ[తముచే పయస్సునకే కరస ంజ్ఞ జ కలుగును. కనుక
అదియే (పధానకర్మ. గవాదులకు ఆకథిత సూ|తముచే కర్మసంజ్ఞ క కలుగును. కనుకి అవి
అ|పధాన కర్మలు, ME
అధతారిక... మరియు ణిజంతమునవలె ద దుహాదియోగ ము న గూడ రెంటికి, కరు
రీపితతమ సూ తముచేతనే కర్మ సంజ్ఞ కలుగునని కివళ్జా మున చెప్పబడినది. అదియు
అయు క్తమే ఆని "కెప్పుచున్నాడు
శ్లో॥ ణిజన్తే చ యథా కర్తా స్మకియస్సన్‌ ప్రయుజ్యతే |
నయత్యాదౌ తథా కర్తా న్మిష్కియోఒపి (ప్రయుజ్యకే ॥ 76
చ = కాని, యథా= ఏ రీతిగా, ణిజన్తే = పేరణార్ణకమగు ణిజంతమున, కర్తా = పయో
జక కర్త, స [కియః + సన్‌ = వ్యాపారము కలవాడుగానే, పయుజ్యతే = | పేరేపింపబడు
చున్నాడో,
తథా = అట్లే, నయత్యాదౌ = నయతి, దోగ్ధి మున్నగు చోటులందు, కర్తా=
కర్త, ని షి-యః + అపీ = వ్యాపారము లేనిది కూడ, (పయుజ్యతే = (పే రేపింపబడు
చున్నది.
తాల్ళర్భం ము... “గమయతి చె|తం [గామం మైెతఃి” మున్నగు ణిజంత స్థల
మున రెండు ధాతువులు కలవు. 1. గమ్‌, 2. జిజంతము. రెంటిచేతను రెండు క్రియలు
బోధింపబడుచున్నందున (గామమునకు |పయోజ్యూనకు గూడ 'కర్తురీపితతమి సూత్రము
చేతనే కర్మసంజ్ఞ కలుగవచ్చును.
దుహాది ధాతువు ఒక్కాటియె. అది ఒక వ్యాపారమునే బోధించును. కాబట్టి రండు
వ్యాపారములు లేనందున రెంటికి “కరు రీప్పిత సూ తముచేతనే క ర్మసంజ్ఞ లభింపదు.
(పేరణకూడ దుహీధాతువునకు వాచ్యమగుటచే రెండు వ్యాపారములను బట్టి
వాక్యపదీయము 272 సాధన
[77
రెంటికి క ర్మస ఎజ్ఞ కలుగునని శంకింపరాదు. ణిజంత మున [ప్రయోజ్యునియందు వ్యాపారము
నియతముగా నున్నందున దానిని ఆనునరించి (పరణ సంభవించును. కనుకనే ఆ కర్తకు
హెతుసంజ్ఞ కూడ లభించుచున్న ది. దుహాదులలో గవాదులయందు అట్టి వ్యాపారము లేదు.!॥/6॥
అవతారిక... గమయతి అను చోటునందు ణిజంతమునకు, గచ్చ న్తం (పేరయతి
గ జ వ్‌ య రా ( సే
(వెళ్ళుచున్న వానిని _బరెపించుచున్నాడు) అను రీతిని వివరణము కానవచ్చుచున్న ది. అర్ద
గాందోగ్టి పయః అను స్థలమునగూడ 'గౌ*ః కరతి, 'క్షరస్తిం కారయతి! (ఆవు పాలు
_సవించుచున్నది. [స్రవించుచున్న దానిని _పెరేపించుచున్నాడు) అను రీతిని వివరణము కాన
వచ్చుచున్నది. పె యర్థముయొక ,- సామ్యమునుబట్టి దుహా్యాదులకు ణిజర్థ మగు [పరణ
కూడ అగ్ధము (వాచ్యము) కాగలదు, కాబట్టి దుహ్యాూదులకు కూడ రెండు వ్యాపారములు
వాచ్యములుగా ఉన్నందున రెంటికి కర్తురిపష్సిత సూ తము చేతనే కర్మసంజ్ఞ కలుగవచ్చును
అను _(పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో భెదవాక్మం తు యత్‌ ణ్య_నే 'సి_దుహిి(పభ్యతౌ చ యత్‌ ।
వి
ళదబ్దాన్త రత్యానె నె్నెవా౭ స్తి సంస్పర్శ_స్తస్య ధాతునా ॥ {7
తు = కాని, ణి నేక గమయతి మున్నగు ణగంతమున, యత్‌ = ఏ, భేదవాక్యమ్‌ = భేద
మును చూ పెడి వాక్యిమో అనగా వివరణ వాక్యమో, చ జ అరై, స్రీ _దుహి_పభృతా = నీ,
దుహి= -మున్నగు ధాతువులయందు, యత్‌ = ఏ భేదవాక సమో, శబ్దాన్తరత్యాత్‌ = = విభిన్నమగు
అర్థముక అది యగుటవలన, తస్య = ఏవరణ వాక్యార్థమునకు, ధాతునా = ధాతువుతో అనగా
గమి మున్నగు ణిజంత ధాతువుతోను, నీ, వహి మున్నగు ధాతువుతోను, సంస్పర్శః =
సంబంధము, న + ఏవ +- ఆస్తి = లేనేలేదు.
తాత్సర్యము-'గమయతి చైత్రం మైతఃి మున్న గువానికి “గచ్చ న్తం పేరయతి'
అను రీతిని వివరణము కలదని లోకులు భావించుచున్నారు. కాని యది బాగులేదు. [పయోజ్య
కర్త చై|తుడు. అతని వ్యాపారముమా;తము భాసించుటచే అది వివరణమని భావము కలుగు
చున్నది. ణిజంతమున |పయోజ్యూడు “చై తమ్‌ అను శబ్దముచె బోధింపబడుచున్నాడు.
అక్ర దూరముకానందున దానికి ఇది వివరణవాక్యమని తలంచుళున్నారు.
అక్తు ' అజాం నయతి [గామం' శ 'గాందోగ్ధి పయః” మున్నగు వాత ; ములకు గూడ
యత్కి-ంచిత్‌ సామ్యమునుబట్టి అజా గచ్చతి, తాం గమయతి, (మేక నడచుచున్న ది, దానిని
| పరేపించుచున్నాడు) అని వివరణముగా వాక్యమును |పయోగించుచున్నారు. అదియు భిన్నా
రక మె. నయతి, దోగ్జి మున్నగునవి మిక్కిలి దూరమగుటచే అవి ణిజర్థ మునుకూడ బోధింప
జాలవు,
కాబట్టి దుహ్యాదులకు రండు వ్యాపారములు వాచ్యములు కొజాలవు. [పథమ
సూతముచే రెంటికి కర్మత్యము లభింపదు. పయస్సునకు [పథమ సూ తముచేత, గవాదు
లకు అకధిత సూ|తముచేతను కర్మసంజ్ఞ చెప్పవలెను. కాగా ““సర్వం వాక ధితం కర్మ
ఆను 70 కారికార్థ మే యుక్తము. nTTu
సముథ్రేశము 273 పదకొండము
3]
అవతారిక గాం దోగ్గీ పయః మున్నగు వాక్యములలో (ఆవును పాలు పితుకు
చున్నాడు) పయస్సునకు [పథమ సూ[తముచే, గవాదులకు అకథిత సూ తముచేతను కర్మ
సంజ్ఞ చెప్పవలెనని 70వ కారికలో చూపబడిన అర్థమును 77వ కారికతో సమర్థించి
యున్నాడు.
ఇపుడు ముఖ్య సిద్ధాంతమును [పబోధించుచున్నాడు.
శో యథ వై కమపాదానం శాస్త్రే భేదేన దర్శితమ్‌ |
తథైకమేవ కర్మాపి భేదేన (ప్రతిపాదితమ్‌ ॥ 78
యథా = ఎట్టు, ఏకమ్‌ + ఏవ = ఒక్కటియే యగు అనగా ఒకే సూ తముచే సిద్ధించిన,
అపాదానమ్‌ = అపాదాన కారకము, శాస్త్రే = పాణినియమున, ఖీదేన= వేరు వేరు సూ(తము
లచే, దర్శితమ్‌ = [పత్యేక ముగ చూపబడినదో,
తథా = అట్టే, కర్మ + అపి = కర్మకారకము కూడ, ఏకమ్‌ + ఏవ = ఒకే
సూూతముచే లభించినదే అయినను, భేదేన = వేరు వేరు సూ|తములచే, శాస్త్రమున, పతి
పాదితమ్‌ = (మంద బుద్ధ్దులకు సుగహమగుటకు) విడదీసి చూపబడినది.
తాత్పర్యము. “ ధువమపాయేఒపాదానమ్‌” (1-4-24) అను స్యూతముచే
కలిసియున్న వస్తువులకు విభాగము కలుగునపుడు స్థిరమగు పదార్థమునకు అపాదాన సంజ్ఞ
చెప్పబడినది. అచట పంచమీ విభక్తి విధింపబడినది. ఉదా : వృషాత్పర్హం పతతి (చెట్టు
నుండి ఆకు రాలుచున్నది)
తరువాత “వీ తార్థానాం భయ హేతుః" (1-4-25) “పరాజేరసోఢః' (1-4-26)
జనికర్తుః [పక్ళతిః (1-4-80) “ఆఖ్యాతోపయోగే” (1-4-29) “అ నర్గాయేనా దర్శన
మిచ్చలతి' (1-4-28) మున్నగు సూత ములచే అపాదాన సంజ్ఞ విధింపబడినది. నిజముగ
చూచిన “| ధువమపాయే౭పాదానమ్‌” అను [పథమ సూతముచేతనే “చోరాద్‌బిభేతి మున్నగు
చోటులందు కూడ అపాదానసంజ్ఞ కలుగవచ్చును. ఐనను అంత నిగూఢ భావము ఎల్ఫరులకు
తెలియబడుట దుస్పాధమని భావించి ఎల్టరులకు స్పష్టముగా తెలిసికొనుటకు వేరు వేరు సూత
ములు రచియింపబడినవి.
అల్లే 'కర్తురీప్సితతమమ్‌” అను పథమ. సూతముచేతనే విషంభుడ్హే, గాందోగ్టి
వయః, చై|తం గమయతి, మున్నగు చోటులయందు, విషము, గోవు, మున్నగువానికి కర్మ
త్యము లభింపగలదు. ఐనను ఎల్హరకు అందుబాటులో నుండవలెనని యెంచి వేరు వేరు
నూ|తములు |వాయబడినవి.
'తణులానోదనం” పచతి అను వాక్యమునకు బియ్యమును మె త్తపరచుచు అన్న
మును తయారు చేయుచున్నాడు (తజ్జులాన్‌ విక్లేదేయన్‌ ఓదనం నిర్వర్తయతి) అను అర్థమును
భాష్యకారుడు చూపి పచిధాతువునకు విక్షేదనము, నిర్వర్తనము అను రెండు వ్యాపారములు
[18]
వాక్యపదీయము 374 . నొధన
[79
వాచ్యములగునని పలికెను... 'ద్వ్యర్థ్యః పచిఃకో. ఆ మార్గాన దుహ్యాదులకు గహడ వ్యాపార
ద్యయము వాచ్యము కాగలదు. ఎల్ల లక్ష్యములు పొందపడ గలవు. ఇదియ భాష్యకారాదుల
నిర్ణయము. 1/51
అవతారిక. నిర్వర్త్యము, వికార్యము, |పాహ్యము అను రీతిని రర్మఫదము
ఇంత కుముందు చూపబడియున్నది. అట్టతరి “కర్మ ఒక్కటియి అనుట ఎట్లు ? అను
ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో నిర్వరో్యవా వికార్యోవా (పాపోోవా సాధనా శయః |
క్రయాణామేవ సాధ్యత్వాత్‌ సిద్దరూపోఒభిధీయలే ॥ 70
[కియాణామ్‌ +- ఏవ = |క్రియలకే, సాధ్యత్వాత్‌ = సాధ్యత్వ ముండుటవలన, సర్వ ర్త్యః +
వా = నిర్వ ర్త్యరూపముగానున్నదియు, _ వికార్యః + వా =వికార్య రూపమగునట్టియ,
పాప్యః 4 వా = |పాహ్యరూపముగా నున్నడైన, సాధన్మాశయః = సాధనమును ఇళయించి
న
దై, సిద్ధరూపః వాసిద్ధరూపముగా, అభిధీయతే =(నామ పదములబే) బోధింపబడు చున్నద్‌.
తాత్ళర్యంము_ పదార్థము రెండు విధములు. 1. సాధ్యము, 2. సిద్ధము.
క్రియ సాధ్యమేయగును. నామ శబ్ణార్థము సిద్ధరూపముననే భాసించును. వానిలో సిద్ధపదా
రము [క్రియకు సాధనమగును. కాగా నిర్వ ర్య్యముకాని వికార్యముకాని [పాప్యముకాని ఏదిల్లై
నను సిద్ధపదార్థ మే యగును. కనుక కర్మ ఒకటియే యనుట లెస్స. కాని నిర్భృ త్తి, వికారము,
ప్రాప్రి ఆనునవి విలక్షణములగు (క్రియలు. అవి తన రూపమును తన సాధనములయందు
సం[కమింపజేయును. అక్కారణమున నిర్వ ర్త్యము, వికార్యము, |పాహ్యమనెడి రర్మ భేదము
కలుగుచున్నది. 11/91
అవ తారిర-- ఇంతటతో ద్వికర్మకధాతు విషయము ముగిసినది. విషం భక్షయతి
(విషమును తినుచున్నాడు), చోరాన్‌ పశ్యతి (దొంగలను చూచుచున్నాడు) మున్నగు [పయో
గములలో విషము మున్నగునవి కర్తకు ఈప్పితము లెట్టు కాగలవు ? అట్టతరి విషము
కర్మ యెట్లు కాగలదు అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో! ఆహికేసు యథా లౌల్యాత్‌ కర్పురిచ్చో పజాయశే ।
విషాదిషు భయాదిభ్య స్తథె వాసౌ (ప్రవర్తతే I 80
యథా = ఏ దీతిగా, ఆహితేషు = హితముకాని వస్తువులయందు, లౌల్యాత్‌ = బీహ్వా దాప
ల్యము వలన, కర్తుః = కర్తకు అనగా _పకృతమున రోగికి, ఇచ్చా = కోరిక, ఉపజాయతే=
కలుగుచున్నదో ; ;
తథా - ఏవ = అళథ్టే, అసౌ = ఇతడు అనగా కర్త, విషాదిషు = విషము
మున్నగు వానియందు, భయాదిభ్యః =భయము మున్నగువానివలన, (ప్రవర్తతే = ప్రవర్తించు
చున్నాడు.
సనముదేశము 275 పదకొండము
81]
_ తాల్చిర్భియు_.. రోగికి వైద్యుడు పథ్యము చెప్పును. వాతము, పిత్తము, కఫము
వి [పకోపింపకుండుటకై వానికి ఆహార నియమమును బోధించును. వైద్యుడు నిషేధించిన
వస్తువులను భక్షించిన, రోగము అధికమగునని రోగికి తెలియును. కాని ఆహారనియమము
లేనివాడు జిహ్వను నిరోధించు కొనలేక రోగవృద్ధిని జేయు వస్తువులయందు ఇచ్చను ఫొందును.
అరే పభువువలన భయపడినవాడు (పభువు ఏమిచేయునో అని తలంచి అతని
వలన బాధపడుట కంటె విషమును తినుటయే మేలు అని తలంచును. కాగా విషయమును
పరిశోధించి దానివలన శేమమున్న దని భావించినవాడు ఈ వస్తువులను కోరడు. భయాదుల
వలన గూడ వస్తువులయందు ఇచ్చ కలుగును.
అక్టే దొంగ తన వస్తువులను ఆపహరించునేమో యని భితిజెంచి వాని నడవడిని
గు ర్రించుటకై చూచును. 5 0॥
అవతారిక. ధాతువునకు రెండు కర్మలు సంభవింపగా, [పాధాన్యమునుబట్టి
[పధాన కర్మను బోధించుచు లకారాదులు (పవ ర్తించునని చెప్పబడినది.
ఇపుడు ఒక వాక్యమున రెండు |క్రియలున్నచో అచట ఆ రెండు [క్రియలకు ఒకే
కర్మ ఉన్నపుడు లకారముచే ఒక [కియనుబట్టి కలిగెడి కర్మత్వము అభిహిత మైనను రెండవ
[కియచే కలిగెడి కర్మత్వము అభిహితము కానందున, అచట ద్యితీయాదులు [పవంర్తింప
వలెను అను |పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో (ప్రధానేతరయోర్య [త దవ్యస్య (క్రియయోః పృథక్‌ |
శ క్రి రుణ్యాశయా తత్ర (ప్రధానమనురుధ్యశే । 81
య్యత == ఏ (పయోగమున, (పధానేతరయోః = |పధానము అ(|పధానము అగు, [క్రియయోః
= రెండు [కియలకు సంబంధించిన, [దవ్యస్య = ఒకే [దవ్యమునకు, పృథక్‌ = వేరుగా
నున్న, శక్తిః = క రృత్యము కర్మత్వము మున్నగు కారకశ క్రి (ఆస్తి) కలదో, తత = ఆ
[పయోగమున, _ గుణ్యాశయా = అప్రధానమగు [కియనుబట్టి కలిగెడి శ క్తి, (పధానమ్‌ =
(పధానమగు [కియవలన కలిగెడి కారతశ క్రిని, అనురుధథ్యతే = అనుసరించి యుండును.
81, 82 కారికలు “స్వాదుమి ణముల్‌” (8-4-26) అను సూూతమునగల భాష్యమును
వ్యాఖ్యానించుచున్నవి.
తాత్సర్భంయు..... ఒక వాక్యమున నుండెడి పదములబే బోధింపబడెడి అర్థములకు
పరస్పరము సమన్వయము కలుగును. అచట రెండు పదార్థములు విశేష్యములై న, కాక
విశేషణములై న, వానికి సమన్వయము కలుగదు. ఒక పదార్థము విశేషణము, మరియొకటి
విశేష్యము అగుచో, అట్టివానికి సమన్వయము కలుగును. [పకృతమున ఒకటి గుణమును
రెండవది (పధానమును అగు రెండు |కియలు ఒకే [ప్రయోగమున సంభవింపగా (ప్రధాన
కియచే కలిగెడి క_ర్హృత్య కర్మత్వములను బట్టియ విభక్తి (పవ ర్రించును. అ పధాన క్రియను.
బట్టి విభక్తి స్వతంతముగా (పవ ర్తింపనేరదు. 1811
వాక్యపదీయము 276 సాధన
[82
ఆనతారిక___. 81 వ కారికచే చూపబడిన అర్థమునే వివరించుచున్నాడు.
శ్లో (ప్రధాన విషయాశ క్తిః (ప్రత్యయేనాభిధీయతే |
యదా గుణే తదా తద్వదనుక్తౌపి (పతీయళలే i 82
యదా = వీ (పయోగమున, (పధానవిషయా = |ప్రధానమగు ధాత్వర్థ (క్రియ మూలముగాగల,
శక్తిః =కర్శ, కర్త మున్నగు శక్తి, పత్యయేన = లకారము మున్నగు పత్యయముచే,
అభిధీయతే = చెప్పబడునో, తదా = ఆ పప్రయోగమున, గుణే = అ|పధానమగు [కియచే
కలిగిన, శక్తిః = కర్మ, కర్త మున్నగు శక్తి, అనుక్తా+- అపి = సాషాత్తు చెప్పబడక
పోయినది అయినను, తద్వత్‌ = చెప్పబడినది వలె, పతీయతే = తెలియబడగలదు. ॥682॥
అభతారిక మై కారికార్థ మునకు ఉదాహరణము జూపుచున్నాడు.
శో పచావను క్షం యత్కర్మ కానే భావాభిదాయిని !
భుజౌ శక్ష్య న్హరేఒప్యు కే త తృద్దర్మః (ప్రకాశతే ॥ రితి
భావాభిధాయిని = భావమా |తమును బోధింబెడి, కానే = కాాపత్యయాంతమున, పచౌ =
పచిధాతువుయొక ఆర్థమునకు సంబంధించిన, యత్‌ = వి, కర్మ =కర్శ, (అస్తి) కలదో,
తత్‌ = ఆ కర్మ, భుజౌ = భుజి కియకు సంబంధించిన, శక్యనరే - అపి = కర్మ శక్తియు,
ఉక్త = లకారాదులచే చెప్పబడగా, తద్ధర్మః = దానియొక్క అనగా ప్రధాన కర్మయొక్క
అభిహితత్వమనెడి ధర్మము కలదై, (పకాళతే = (ప్రకాశించును.
తాత్సర్యూ యు___ వైతేణ ఓదనః పక్త్వా భుజ్యతే (చైతునిచే ఓదనము వండి
భుజింపబడుచున్నది) ఈ |పయోగమున భుజ్నికియ (పధానము, పచిక్రియ అ|పధానము.
ఈ రెంటిలోను ఓదనము ఒక్క-టియే కర్మ. భుజిధాతువు కంటె కర్మార్థమున లకారము,
పచిధాతువు కంచె థావార్థమున కా పత్యయము (పవ రర్తించినవి. తిజ్‌ పత్యయముచే
ఓదనకర్మ అభిహితమాయెను. ఆ కర్మ పచిధాతువుకంచె కలిగిన కాక పత్యయముచే అభి
హితము కాలేదు. అటై నను _పధాన [ప్రత్యయముచే ఓదనకర్మ అభిహితమగుటచే ఆ పథాన
కియా కర్మ (పత్యయముచే బోధింపబడకున్న ను అభిపాతమగునట్టుండుటచే ఓద నశ బ్దము
కంటె ద్వితీయా విభక్తి (పవ _ర్హ్తింపదు.
రెండు [క్రియలకు వేరు వేరు కర్మ లుండుచోటున మాతము ఈ న్యాయము
[పవర్తింపదు. ఉదా: ఓదనం భుక్త్వా [గామో గమ్యతే (అన్నమును తిని (గామము చై [తు
నిచే వెళ్ళబడుచున్నది ) ఇచట ఓదనము భుజికియకు కర్మ, గమి|కియకు (గ్రామము కర్మ,
గమి కర్మతిజ్‌ [పత్యయముచే అభిహితమగుటచే దానికంద ద్వితీయ రాకుండ (ప్రథమ
కలిగినది. భుజికర్య అభిహితము కానందున దానికంటె ద్వితీయా విభ క్తి కలిగినది.
కాగా |పధానా (ప్రధాన క్రియలకు ఒకే కర్మ కలిగినచోటనే పై న్యాయము
[ప్రవర్షించును. 188
సముద్రేశము 277 పదకాండము
85].
అవతారీక- పె యర్భమునకు మరియొక ఉదాహరణము జూపుచున్నాడు.
శో ఇషేశ్చ గమిసంస్పర్శాద్‌' (గామేయో లో విధీయతే ।
త|శ్రేషిణై వ నిర్మోగః (క్రియతే గతికర్మణ: ॥ 84
గామే = గామము మున్నగు కర్మయందు, యః=వఏ, లః=లకారము, విధీయతే =
విధింపబడుచున్నదో, తత = అట్టి, గతికర్మణః = గమ్యర్థ కర్మకు, ఇ 'షేః = ఇషధాత్వ
క్థమునకు, గమిసంస్పర్శాత్‌ + చ = గమ్యర్థముతో సంబంధముండుట వలన, ఇషిణా --
ఏవ = ఇషధాతువుకంటె |పవర్తించిన తిజ్‌ పత్యయముచేతనె, నిర్భోగః = చర్వణము
అనగా అభిధానము, [క్రియతే = చేయబడుచున్నది.
తొత్సర్భమయు._- చ్వైతేణ [గామో గన్తు మిష్యతే (చైతునిచే [గామము వెళ్ళుటకు
ఇచ్చగింపబడుచున్నది) ఇచట ,గామము గమికర్మ, |గామము, గమనము రెండుకూడ ఇష
ధాత్వర్థ మునకు కర్మలు. ఇషధాతువు కంటె క ర్మార్థమున లకారము కలుగుటచే ఆ లకారము
చేతనే గమికర్మ యగు [గామముకూడ అభిహితమగును. కాగా (గ్రామళబ్దము కంటె ద్వితీయా
విభక్తి కలుగక (ప్రథమా విభ క్రియ కలిగినది. 1541
అవతారిక పె యర్థమున మతాంతరమును జూపుచున్నాడు.
శో॥ పక్త్వాభుజ్యత ఇత్యత్ర కేషాజ్బిన్న వ్య పేక్షతే ।
ఓదనం పచతిః, సోఒసావనుమానా (త్పతీయ లే Il 85
కేషాళ్న్చిత్‌ = కొందరి, (మతే) మతమున, “పక్త్వాభుజ్యతే + ఇత్య(త' = పకాాభుజ్యతే
మున్నగు [పయోగమున, _ పచతిః = పచధాతువు అనగా పచ్యర్గము, _ఓదనమ్‌ = ఓదనః
అను |పథమాంతమును, న + అపేక్షతే == అపేక్షింపదు. అనగా _పథమాంతార్థము పక్తాా
అను 'క్త్వా” (పత్యయాంతార్థమున అన్వయింపదు. సః--అసౌ = ఆ ఈ ఓదన పదార్థము,
అనుమానాత్‌ = అనుమాన |పమాణమువలన అనగా సామర్థ్యమువలన, పతీయతే = తెలియ
బడుచున్నది,
“పక్వాఓదనః భుజ్యతే' మున్నగు వాక్యములలో ఓదన అను |ప్రథమాంతము
యొక్క అర్థము భుజ్యతే అను కర్మ తిజంతార్థముతోనే అన్వయించును. అది పక్త్వా అను
కాాంతార్థముతో అన్వయింపదు. పచిధాతువు సకర్మకము కనుక అందు _పథమాంతార్థము
అన్వయయోగ్యము కాదు. అల్రైనను ఏకవాక్యతా రూపమగు సామర్థ్యమును అనుసరించి
మానసముగా ఓదనము సంబంధించును. అనగా అర్భాత్‌ సంబంధించును.
విశేసాంక యు. అర్థాత్‌ లభించిన సంబంధము కంచె శబ్దమువలన కలిగెడి
సంబంధము బలవ త్తరము కనుక శాద్దాన్వయము చెప్పుట సమంజసము. అట్టు చెప్పుటయే
భాష్య సమ్మతము. కాగా ఈ కారికార్థము సిద్ధాంతము కాదు. ఈ యధి పాయముతోనే భర్తృ
హరి “కేషాల్నీత్‌' అను పదమును [పయోగించెను. 1851
దాక్యపదీయము 278 సాధన
అవతారిక పై చూపబడిన న్యాయము కగ్ళో కాచరమునకే కాదు. కారకాంతర
ములకు కూడ సమన్వితమగుమ అని చూపుచున్నాడు.
శ్లో! త్మతాఖినివిశౌకర్మ యషత్తిజన్తేఒభిధీయతే ।
కా నేఒధికరణ ల్వేఒపి న త్మశ్రేచ్చన్తి స_ప్పమీమ్‌ ॥ 88
తత గుణ [పధానములగు [కియలను బోధింబెడి ధాతువులున్న |పయోగమున, తిజన్తే =
తిజంతమగు, అభినివిశౌ = అభి + ని +- విశీ అను ధాతువు పయుక్షము కాగా యత్‌ __వి,
కర్మ = కర్మకారకము, _రిధియకే = (తిజ్‌ (పత్యయముచె) చెప్పబడుచున్నదో, తత =
ఆ కర్మయందు, కాషన్‌ నే = క్యా[పత్యయాంతేము _ప్రయుక్తముకాగా, అధిక రణత్వే + అపి =
అధికరణ కారక మునగూడ, స ప్రమీమ్‌ = = స ప్రమీ విభ కిని నశ ఇచ్చ న్తి = (శా స్రజ్ఞ లు)
అంగీకరింపరు
తాత్ళర్యము_ దై తేణ భుక్త్వానగర మధినివిశ్యతే (చై|త్రునిచే భుజించి నగరమ
[పవేశింపబడచున్నది) ఇచట (ప్రవేశమునకు నగరము అధికరణము. ఐనను “అఖభినివిశశ్చ ”
(1-4-47) అను సూతముచే నగరమునకు కర్మసంజ్ఞ చెప్పబడినది. ఆ కర్మను తిజ్‌
(ప్రత్యయము చెప్పుచున్నది. కాగా భుజ్యకియకు కూడ ఆధారము నగరము. కాని దానినిబట్టి
నగర శబ్దముకంటె అధికరణార్థమున సప్తమి [ప్రవర్తింపదు. [ప్రధాన [కియావాచక ధాతువు
కంటె |పా పించిన తిజ్‌ చె కర్మత్వము అభిహితమగుటచే, అ|పధానమగు | క్రియనుబట్టి కలిగిన
ఆధికరణత్వము అభిహితము కాకున్నను పై న్యాయము చొప్పున అభిహితమే యగుచున్నది.
1861
అవతారిక గుడం భక్షయతి (బెల్హము తినుచున్నాడు) మున్నగు |పయోగ
ములు లోక (పసిద్ధములు. కాని గుడము సిద్ధమగు పదార్థమే, దానికి భక్షణ |క్రియవలన
కలిగెడి విశేషము ఏమియు లేదు. కాబట్టి ౩ పె పయోగములు ఎట్టు సంగతములగును ?; అను
(ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో యన్నిర్వ ఎత్సా్యశయం కర్మ(పాపేర[ప్రచితం పునః |
భత్వాది విషయాపత్న్యా భిద్యమానం తదీప్పితమ్‌ || 87
యత్‌ = ఏ, కర్మ =కర్శ్మ ఆనగా బెల్లము మున్నగు కర్మ, నిర్వ ఎత్తాశయమ్‌ = నిర్వ ర్తి
తము అనగా సిద్ధము, మరియు నిర్మాశయము అనగా |క్రియను ఆకాంక్షింపనదియ, అక్హు,
పాప్తేః = |కియా సంబంధ మువలన, అ|పచితం - పునః = విశేషములేని, తత్‌ =
అట్టి కర్మ, భమ్యాది విషయాపత్త్యా = భక్షణము మున్నగు [క్రియలకు విషయభావమును
పొందుటచే, భిద్యమానమ్‌ = పరిణామమును జెందినదై, ఈప్సితమ్‌ = [కియతో సంబంధించి
నది అగుచున్నది.
తాత్పర్యము. “డం భక్షయతి' (బెల్దము తినిపించుచున్నది - అనగా రుచికర
వాక్యపదీయము 24 జొతి
[28
దానియందుగూడ, జాతీః = జాతి, సాధనమ్‌ = సాధనము అనగా కారకము, కాగలదు.
సొ = ఆశాతి, స్వా! యస్య = తనకుఅనగా ఆజాతికి ఆ|| శోయమగు (దవ్యముయెక్క పుట్టుక
[ల
విషయమై, [కియాణామ్‌ = | కియలకు, పయోజికా = "ఫీరేపించునది యగుచున్నది.
ఘటం కరోతి (కడవ కను తయారుచెయుచున్నాడు) మున్నగు
కడవ మున్నగునవి, సిదమగు వసుప్పలు [కియలలొ్‌ సాధనమగును.
చముగా కదు కనుక అది ఎట్లు సాధ నమగును? అని (పశ్నింపవచ్చును*
కాదు. మరి యమన జాతిసాధనము అది సిద్దమే. అట్టిజాతి తాను
అభివ్యక్రమాసటకు తనకు ఆశయము [దవ్యముపుట్లుబ కై | కియలను (పె శేపించును. కాగా,
॥ [దవ్యము రెండు వేరువేరు
(89
దీ క్‌
జాతియు కారకము, నిష్పన్న మగు |దవ్యము కర్మకాగలదు. జా
పదార్థములు కావు అవి అభిన్నముల. కనుక ఘటము, కర్మకారకము అనువ్యవహారము
శ
ఎ లే వెం యు. వికార్యకర్మః సువర్ణం కుణ్జాలం కరొతి (బంగారమునుకుండ లముగా
చేయుచున్నా కు) సువర్ణము వికార్యయు. ((గామం పశ్యతి) గామమును చూచుచున్నాడు. ఇచట
గామము |బాహ్యక ర్మ, సువర్హము,|గామము సిద వస్తువులెకాన ఇచట[ద వ్యములే సాధనములు '
కాగలవు, అందుచేనిర్వ ర్ర్యకర్మయే జాతివాదమునకు (పయోజనము కాగలదు. ఈభావముతో
నిర్వ రకమా నమ్‌ అను పదము |[పయు క్తనూయెను 27
అవతారికకార్యముజ జనియిఠంచుటలో జాతి తి కారణములను | పేరేపించునని చెప్పబడి
నది. కాగా జాతివాదమున [కియలలో సాధనము జాతియే. [దవ్యముకాదని తేలినది. విధి వాక్య
ములు, నిషేధ వాక్యములు కూడ జాతిని ఉద్దేశించియే చెప్పబడినవని నిరూపించుచున్నాడు.
ళో విధాౌవా(పతిషే న్నే దేవా (ద్రాహ్మణత్యాధిసాధకమ్‌।
సజొతి ర్వి శేషికా!। 28
లి
వ్యక్ష్యా(శితా (శతా జాతే సంఖ
A.వి ధొ = విధివాక కమునగాని, పతి షెధే వా, పతి 'షేధవాక్ణము ునగాని, (బ్రాహ్మణ
ణతంము మునుగు జాతియ, సాధకమ్‌ = కా అమగుచున్న ది.
శాస్త్రము మనుష్యు! అఖిమతమగు ఒక కియయందు పవంర్తింపచేయును.
ఆనిష్టజనక మగు కియనుండి నివ ర్తింపజేయును. ఏనినే విధీగిషేధములందురు. అవి జాతికే
చేయవలెను) ఇది విధి. గౌర్న పదా స్ప్రష్టవ్యః
(గోవును కాలిత్‌ తన్నరాదు) ఇది నిషేధము. ఈ రెండు జాతికే సంబంధించును. కాగా ఎట్జ
జమునకు అ ర్లములగును. ఎలగోవులను కాలిచే తన్నకూడదు
అను అర్థములభించును. దవ్యము మునకే ఈ విధినిషేధములు సంబంధించినవో ఏదోఒక గోవుతో
యజ్ఞము చేయవలను, ఏదో ఒకగోవుగు తన్న రాదు, అనియె లభించును. అది సమ్మ తముకాదు
నుక జాతిపక్ష ముగు ఆ|శయించు చుటయె యుక్తము,
సము దేశము 279 పదకాండము
88 ]
మగుటచే అని భావము) మున్నగు చోటులందు గుడము మున్నగునది సిద్ధపదార్థము, కనుక
నిర్వ ర్త్యకర్మ కానేరదు. మరియు [క్రియను ఆకాంకించునదియు కాదు. కాబట్టి వికార్య కర్మము
కానోపదు. మరియు [కియా సంబంధమున |పచయమును బొందునదియు కాదు. కాన
[పాష్యము కూడ కాజాలదు. అప్లై నను భక్షణ[కియకు విషయమగుచున్నది. అనగా గుడ
భక్షణము ఈప్పితమగుటం జేసి దానిలో అంతర్గతమగ గుడము కూడ ఈప్పితమే యగు
చున్నది. కాగా గుడాదులు [పాష్యకర్మలు కాగలవు.
బిశేషాంళయు_ |కియకు విషయభావమును బొందుటచే గుడాదులు కర్మలే
యగుచో ఎల ధాతువులకు విషయసంబంబంధ ముండుటవలన ఎల్లధాతువులు సకర్శ్మకములే
కావలెను అట్టితరి అకర్మకధాతువులే లకపోయెడిని అని _ప్రశ్నింపవచ్చును.
సమాధానము--- బాహ్యకర్మలు లేని ధాతువులు అకర్మకములు కాగలవు. ఆస్తే
ఉంటున్నాడు) ఇచట ఉనికిని చేయుచున్నాడు అను రీతిని అర్థమును గహించిన ఆ ధాతువు
నకు బాహ్యకర్మ లేనందున అది అకర్మక మె కాగలదు. 15||
అవతాగిక__ బాహ్యకర్మ ఉన్నను దానిని వివక్షింపనిచో ఆ ధాతువుకూడ
అకర్మకము కాగలదని చెప్పుచు ఆ _పసంగమున నాల్లు విధములుగా ధాతువులు అకర్మక
ములు కాగలవని చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో॥ ధాతోరర్జాన్న రే వృ తే ర్ధాత్వర్థనోప సం్యగహాత్‌ ।
(పసిదెే రవివక్షొత ; కర్మణో౬కర్మికా [కియా 1 88
(o
[కియా = ధాతువు, అకర్మికా = అకర్మకము (చతుర్భిః + (పకారై ౭) నాలుగు |పకారములచే
కలుగసను,
1. ధాతోః = ధాతువునకు, అర్ధానరే = మరియొక అర్థమున, వృత్తేః = ఉండుటవలన,
ధాతువునకు ఒక అర్థమునందు సకర్మకత్వము కలుగును - భారం వహతి (బరువు
మోయుచున్నాడు) ఒక దేశమునుండి మరియొక దేశమునకు వస్తువులను పౌందించుట వహ
ధాతువునకు అర్థము. వహధాతువునకు పై యర్థము చెప్పక మరియొక యర్థమును జూపిన
అపుడు వహధాతువు అకర్మకమగును _ నదీ వహతి (నది పారుచున్నది)
2, ధాత్వర్థేన = ధాతుపుయొక్క- ఆర్థముచేతనే, ఉపసంగహాత్‌ = కర్మను చేర్చియుండుట
వలన,
దేనిని కర్మగా మనము తలంచుచున్నామో ఆ కర్మ ధాత్యర్థ్ణమున కలసియే
యుండును. దానికంటె వేరుగా భాసింపదు. బ్రై[తః జీవతి (చై తుడు జీవించియున్నా డు)
పాణములను ధరియించుట జీవధాతువునకు అర్థము. ఇచట [పాణములు ధాత్వర్ణ మున అంత
ర్లతములై యున్నవి. కాబట్టి జీవధాతువు అకర్మకము.
వాక్యపదీయము 280 సాధన
[89
8. (పసిద్దేః = (పసిద్దినిబట్లియు అకర్నకము కాగలదు.
© థి ట అ
వర్షతి (మేఘము వర్షించుచున్నది) ఇచట ఉదకిమును వర్షించుటలో మేఘము కర్త
యని |ప్రసిద్ధ్దము. అత్తే ఉదకమును వర్షించటయు లోక |పసిద్ధమే. కాబట్టి మరల (ఉదక మ్‌)
ఢి య a © ట్‌
అని కర్మ[పయుక్రము కానక్కరలేదు. కనక ఇచట ఈ ధాతువు అకర్మకము.
4. కర్మణః = కర్మయొక్క-, అవివక్షాతః = వివక్ష చేయకుండుటవలన,
కర్మయున్నను దానికి |కియాకారక భావసంబంధమున అన్వయము చూపక
సంబంధమా తమున అన్వ్యయమును జూపిన నదియు అకర్మక మే. 'నసంశృణుతే' (వినడు)
హితునివలన హితమును వినడు అని భావము.
ఎ) శేవాంట యు... ఈ కారికలో అక ర్మకత్వము లభించుటలో 4 మార్గాలు చూప
బడినవి. కాని వానిలో మూడవ భేదము 'పసిద్ధేః' అనునది యుక్తము కాదు. మేఘో వర్షతి
(మేఘము వర్షించుచున్నది) ఇచట జలము అను పదము లేకున్నను అన్వయబోధ కలుగు
చున్నది. అందుచే “జలి అను పదమును (పయోగింపలేదు. అంతమాత్రాన ధాతువు అకర్మ
కము కానేరదు. మరియు భాష్యక ర్త ఈ రీతిగ అకర్మకత్వమును ఎచటను చూపియుండ
లేదు. మిగతా మూడు రీతులను ఆశ్రయించి ఆకర్మకత్యమును భాష్యక ర్త చూపియున్నాడు.
ఈ యంశమును విపులముగా వైయాకరణ నాగేశుడు లఘు శబ్దేందుశేఖరమున ఆత్మనే
పద [ప్రకరణమున నిరూపించియున్నాడు. 188
అవతారిక. పై కారికచే నాల్లు (పకారములుగా ధాతువునకు అకర్మకత్వము
సంభవించునని చెప్పబడినది. ఆ నాలుగే కాక మరియొక విధమున గూడ అకర్మక తము
సంభవించునని చెప్పుచున్నాడు.
శో బేడా య ఏతే చత్వార।ః సామా న్యేన (ప్రదర్శితాః |
తే నిమిత్సాదిభేదేన భిద్యన్వే బహుధా పునః ॥ 89
ఏతే= ఈ, యే=వఏ, చత్యారః జ నాలుగు, భేదాః = సకర్మక ధాతువులు అకర్మకము
లగుటకు కారణ భేదములు, సామాన్యేన = సామాన్యరూపమున, [పదర్శితాః = చూపబడినవో,
తే = అవి, అనగా ఆ నాల్లు భేదములు, పునః = మరల, నిమి త్రాది భేదేన = నిమి తము
మున్నగువాని భేదములచే, నిమి త్రమనగా సహాయము ఉపసర్గము. ఆది పదముచే దేశకాలా
దులు (గాహ్యములు, బహుధా = పలు విధములుగా, భిద్య నే = భిన్నమగుచున్నవి.
తాత్ఫ్‌ర్భంయు_._ 88 వ కారికచే అకర్మకత్వము నాల్లు [పకారములుగా జూపబడి
నది. ఆంతియెకాక ఉపసర్గవశమున సకర్మకము అకర్మక ధాతువు కాగలదు. చరధాతువునకు
సంచరించుట అర్ధము (గ్రామం చరతి (గ్రామముగూర్చి వెళ్ళుచున్నాడు) ఉత్‌ అనెడి ఉపసర్గ
వశమున మీదుగ [పసరించుట అను అర్థము లభించును. అపుడు చరధాతువు ఆకర్మకము
కాగలదు. ధూమ ఉచ్చరతి (పొగ మీదుగా పోవుచున్నది).
నము ద్దేళము 281 పదకొండము
90 ]
పర స్మెపదిధాతుపు సకర్మర మైనను ఆత్మనేపది యగునపుడు అకర్మకళము
కాగలదు. ఉదా: ఘటం జానాతి (కడవను తెలిసికొనుచున్నాడు) ఇచట సకర్మకము
'సర్పిషాజానీతే' నేతిని ఉపాయముగా గైకొని [పవదర్తించుచున్నాడు. 1891
కరకకాధికారము
అవతారిక “ 'స్వాజసమౌట్బస్‌టాఖ్యాం భిస్‌ జేభ్యాం భ్యస్‌ జసిభ్యాం. జ్యస్‌ జసో
సాంజ్యోస్సుప్‌” (4-1-2) అనునది స్వాద్శిపత్యయములను విధించిన స్యూతము. అందు
సుజొజస్‌ అమనది ఒక త్రికము. దానికి పథమ అని |పాచీనుల సంజ్ఞ, ఆ విధముగనే
ద్వితీయా మ మున్నగునవియు శేషించిన ఆటు తిక ములకును [క్రమముగ సంజ్ఞలు, వానికి కర్త
కర్మ కరణము మున్నగు కారకములు అర్థము. అందు ద్వితీయార్థమగు. కర్మ కారకము
విచారింపబడినది. ఇక తృతీయార్థమును విచారింపవలె.
కర్తయు, కరణమును తృతీయ కర్ధములు. కర్త షష్టికిగూడ నర్భమగుటచేత నది
సాధారణము. కరణమొక్క తృతీయకే అర్థము. అందువలన క ర్రకంచె కరణమునకు ఆధిక్య
మును భావించి ముందు ఆ కఠణము విచారింపబడుచున్నది.
“సాధకతమం కరణమ్‌" (1-4-42) అను సూ[తము కరణలక్షణ బోధకము.
[క్రియను సిద్ధింపజేయుటలో ఏయది మిక్కిలిగ నుపకరించునో ఆది కరణమని యర్థము.
కారకము లన్ని యు [కియా జనకములే గదా ఈ కరణ కారకమునకు గల సాధకతమత్వము
ఎట్టిది ? అది (పకృష్ణో పకారక మెట్టగును ? అని శంకించి, ఆ (పకర్షను వివరించుచున్నాడు.
A “కియాయా 8 పరినిష్ప త్తిర్యదాష్యపారాదన న్లరమ్‌ |
వివక్ష్యతే యదాయ(త కరణం త _త్తదాస్మృతమ్‌ ॥ 90
క్రియాయాః = కియయొక్క-, పరినిష్బ త్తి తి సంపూర్ణమగు సిద్ధి, యద్‌ వ్యాపారాత్‌ = ఏ
కారక వ్యాపారముకంటె, అన నరం = అవ్యవహితో త్రరకాలమున = వెనువెంటనే, యదా,
యత = ఎపుడు, ఎచట, వివక్ష్యతే, తదా = జరుగునట్టు వ క్రచే తలంపబడునో, ఆపుడు,
తత్ర, తత్‌ జ అచట అది, కరణమ్‌ = కరణము, స్మృతమ్‌ = (అగునని) తలంపబడినది.
తాత్సర్వ బిశేషాంళయులు_ క్రియా నిష్పత్తికి సాధనములన్నియు సన్నిహిత
ములై యుపకరించును. అపుడు వానిలో దేని వ్యాపారమునకు వెంటనే ఆ [కియ నిష్పన్న
మయినట్టు వాక్య[పయో క్త భావించునో అది సాధకతమము. అదియే దాని అతిశయము.
ఛేదనమను |క్రియను జూతము. అచట కర్మ, కర్త, అధికరణము మున్నగునవి
అన్నియు తమతమ వ్యాపారములను జేయుచున్నను, ఆ ఛేద్య వస్తువగు దానియందు అవయవ
విశేషమును చేయునది కొడవలియో క త్తియో అగును. అది పనిచేసిన తరువాతనేగదా ఛేదన
క్రియ నిష్పన్నము. కావున నది, (పకృష్టోపకారకము. ఈ విధముగనే చూచుట అను [క్రియకు
వాక్యపదీయము 282 సాధన
[01
కన్ను (పకృ ష్టజాధనము . కారికలో, “వివ గక్ష్యతే" = వివకి ంపబడు కో అని చెప బడినది. కర్త
తనమ బుద్ధిలో దేనిని సాధకతమముగ భావించునో అదియే కరణమగునని దాని హవము.
వ్యాకరణశాస్త్రమున వివక్షోపారూఢథమగుసగదియే అంగముగ |గహింపబడును
దానికి బాహ్యసనత్తతో బనిలేదు. అనగా నది మనస్సుననుండిన చాలును బయట నుండ నక్క_అ
లేదు. ఛేదన క్రియలో, (పకృష్ణోపకారకము ద్యాతమో చురకత్తియో అయినను, “బలేన
లునాతి = బలముతో కోయుచున్నాడు అనియు నందురు. అనగా నట బలము (పకృష్ణోపకారక
ముగా వివక్షింపబడినదనుట. దర్శనమునకు చక్షుస్సు |పకృష్ణోపకారకము. అయినను,
“ఆలో కేన పశ్యతి" = వెలుగుతో జూచుచున్నాడు అందురు. అదియు వివక్షామూలక మే. పాక
[కియకు స్థాలి, అధికరణముకాని, దానికి, కరణత్వమును వివక్షించి “స్థాల్యాపచ్యలే =
గిన్నెతో వండబడుచున్నది అనియు నందురు. ఇతర కారకములగు స్థాల్యాదులకు వా స్తవ
రూపమును, వివక్షితరూపమును వేరువేరుగానున్నను, కరణమున కొక్క_టియే రూపము. అది
వివషాధీనము. సాధనముల వ్యవహారమంతయు బుద్ధ్యవస్థమూలముగాగలది ఆని “సాధన
వ్యవహారశ్చ బుద్ధ్యవస్థానిబంధ నః * అని మూడవకారికలో చెప్పియున్నను మరల ఇచ్చట
“వివక్ష్యతే” అని చెప్పుట కరణకారకము ఎపుడును వివక్షాధీనమే. దానికి వా స్తవరూపము
లేనేలేదు అని సూచించుటకే అని తాత్పర్యము. | 9()॥
అవతారిక... అనంతరకారికయు నీ విషయమునే తెలియజేయునది,
శో వసుత సదని ౩ శ్యం న హి వసు వ్యవసితమ్‌ |
ne) ర ధి అటి ఇ
స్థాల్యా పచ్యత ఇత్యేషా వివక్షెదృశ్యతే యతః ॥ 9|
వన్తుతః = వస్తురూపమునుబట్టి, తత్‌ జ ఆ, కరణము, అని ర్దశ్యమ్‌ = నిర్దేశింపదగినది కాదు,
వస్తు = కరణమను వస్తువు, వ్యవస్థితం న హి = నియతము కాదుగదా, యతః = ఎందు
వలననగా, స్థాల్యాపచ్య త్తే= గిన్నెతో వండుచున్నది, ఇతివషా = అము, ఈ రూపమగు,
వివణా = నకల ఇచ్చు, దృశ్యతే = కనబడుచున్నది గదా.
తొత్సృర్యో ఎ శి వొంళములు__. వంటకు గిన్నె ఆధారము. కనుక “ఇన్నెలో వండు
చున్నాడు! అసవలసియున్నది కాని, దానిని వంటకు కరణమునుగా వివశ్నింభి 'గిన్నెతో'
ఆనుటయు గలదు. వంటకు (పకృష్టోపకారకములు క రైలు. కావున ' కాషఃపచతి' ఆనదగి
యున్నది. ఆ కదైలు తడిగలవై త్వరగా వంటచేయటకు ఉపయోగింపకున్న ను, గాలి =
గిన్నె, తన పలుచనిత నమువలన (కియాసిద్ధికి మిగుల ఉపయోగించునవ అగుటయు కలదు.
కాగా వై వషిక మైన కరణ ఇత్వము గా స్తాలికిని టను. కనుకనే ణల కపచ్యతే” ఆను (పసిద్ధ
వ్యవ హారము, లోకమున నేర్పడియన్నదని భా . 119011
అవతారిక డ్రయానిద్ధికి, కరణము పకృష్టో పకారకమగుటవల: కనే ఆయా
కియలను చేయువారు, తాముద్దేశించిన ఫలము సత్య రముగ సిద్ధించుట క్రై, ఆ కరణములకు
సంస్కాారవి శేషములన ను, భిన్న భిన్న వినియోగములను జేయుచుందురు.
నము ధ్రేశము 283 పదకాంషము
03]
శో॥ కరణేషు తు సంస్కారమారభంతే పునః పునః ।
వినియోగవిశేషాంశ్చ (ప్రధానస్య (ప్రసిద్దయే ॥ 92
(పధానస్య = |క్రియయొక., (పసిద్ధయ = సంసిద్ధికై, కరణేషు, తు = కరణములందే,
సంస్కారాన్‌ = సంసాా-రములను, వినియోగవిశేషాన్‌ చ = వేరువేరు వినియోగ లను.
పునః పునః = మరల మరల, ఆరభ నే = (ఫలమును గోరువారు) చేయుచుందురు.
తాత్సర్భ బీశేషాౌంల ములు (కియాసిద్ధి [పధానము. దానికి (పకర్షవంతమయిన
సాధనము కరణము. అందువలన, ఫలసిద్ధిక్రై, ఆకరణమునకు తరచుగా సంస్కా రములను
పదును పట్టుట మున్నగువానిని చేయుచుండుట కనుచున్నాము. ఛేదనమునకు కరణము
ఖడ్గము. దానికి ఉత్తేజనమును తజచు చేయుదురుగదా. వినియోగ విశేషములనగా, దానిని
అనేక విధములుగా నుపయోగించుట. ఉద్యమనము = పె కెత్తుట, నిపాతనము = పడ వేయుట
మున్నగునవి యనుట. కట్రైలు వంటకు కరణములు. వానికి సంస్కారము ఉపధానము.
అనగా నవి చక్కగ మండునట్టు పేర్చుట. జారుచున్న వానిని ఎగ(దోయుచు సవరించుట
వినియోగము, చూచుటకు కన్ను, కరణము. దానికి సంస్కారము కాటుక పెట్టుట. స్పుటముగ
నగపడుటకు వలయు మందువంటిది. వినియోగము (పణిధానము. అనగా, నిలుకడతో
చూచుట. / 192
అవతారిక... “అశ్వన పథా దీపికయా యాతి” = దీపమును బుచ్చుకొని,
గుజ్జముమీద నెక్కి మార్గమున బోవుచున్నాడు. ఈ వాక్యమున, అశ్వము, పంథ, దీపిక
మూడును కరణములు. వానిలో నుపకార (పకర్షను, ఎట్టు వివశ్షింపవలెను ? అనిన నీ [కించ
కారిక దానుకి సమాధానము.
థో స్వకక్యాసు (పకర శ్చ కరణానాం నవిద్యతే ।
గా ర్మ
ఆ(శితాతి శయత్వంతు పరత స్తత్ర లక్షణమ్‌ il గ్ర)
కరణానాం = కరణకారకములకు, (పకర్షశ్చ = అతిశయము, అనునది, స్యక శ్యాసు = తమ
కరణత్యావస్థలలో, నవిద్యతే = ఉండబోదు, త|త = అందు, ఆశితాతిశయత్వంతు = ఉపకా
' రాతిశయము, పరతః = ఇతర కారకములనుబట్టి, లక్షణమ్‌ = [గహింపదగినదగును.
తాత్స్రర్భ ఎశేవొంజ ములు. సాధకతమమనగా, ఇతర సాధనములకంటె
త్వరగా (క్రియను నిష్పాదించునది అని యర్థముగాగి సజాతీయములలోనే, అతిశయ విశేషము
కలది అని గాదు. పకృ్కతోదాహరణమున జూడుడు, అశ్వము, దేశాంతర పా పికి, కర్త
కంటె (ప్రకర్షగల ఉపకారము, మార్గముగూడ, దొంగలు మున్నగు ఉప|దవములు లేక యాన
[క్రియకు మిక్కిలి ఉపకరించునది. దీపము చీకటిని తొలగించి వెలుగునిచ్చును గాన అదియు,
ఇతర కారకములకంచె మిక్కిలి ఉపకరించును. కావున, అశ్వము, పంథ, దీపము అను
మూడు కరణములును ఏకకాలముననే యాన క్రియా సిద్ధికి, ఇతర కారక ములకంచె అతిశయిత
సముద్ధశము 285 పదకాండము
96]
వ్యాపారమునందు పవర్తించు కాలములో, ఇతర కారకముల కే వ్యాపాళమును లేనెలేదాయె.
వానికి సాధనత్వము సిద్ధించుట క రృృవ్యాపారమునకు తరువాత నవియు తమ వ్యాపారము
అందు (పవరింపగా గలుగును. ఆ దశలోనే వానిలో (పకర్షాపకర్షలను గూర్చిన వివక్ష,
అయ్యది, కరణమునకు, తనతో తుల్యకక్ష్యలోనిదై న అధికరణాదులతో సంభవింపవచ్చును.
కర్తతో గాదు. కర్త స్వామి. ఇతర కారకములు భృత్య[ప్రాయములు. కర్త స్వతంతుడు
మ్మాతమె. అవి స్వతం్యతములును కర్తకు పరతంతములును గూడ నగును. భృత్యులతో
స్వామికి స్పర్థయేమి ? కరణమును కర్తకు పరతంతమే అయినను, సాధనాంతరముల
దృష్షిచే సాధకతమముగా నోపును. కాబట్టి “అస్యతం తమైనది [పకర్షగిల సాధన మెట్టగును?'
అను (పశ్చ కవకాశము లేదు. 195
అవతారిక___ క ర్రకును కిరణమునకును ఇట్టు రూపభేదము కలదని నిరూపించి
తిరి గదా? అదైన, “అసిఃఛినత్తి” = “కత్తి కోయుచున్నది అని వ్యవహరింతురే ? అది
యెట్లు ? కరణమగునది కర్త యెట్టగును ? అనగా
శో అస్యాదీనాం తు కర్హృక్వే తొడ్డి కది, కరణం విదుః ।
తె క్ల దీనాం స్వతం (త త్వే 'ద్వేధాత్మా న్యవతిష్టతే i 96
అసి ఆదీనాం=ా కత్తి మున్నగునవి, క ర్హృత్యేతు = కర్తలయినపుడు, తై క్ల్యాది = వాని
తీక్టత మొదలగుదానిని, కరణం = కరణమునుగా, విదుః = తలంతురు, తై_క్లా్యదీనాం =
కత్తి పదును మున్నగునవి, స్వతంతత్వే = కర్తలుగా భావింపబడినపుడు, ఆత్మా = ఆ
కరణ స్వరూపము, ద్వేధా = రెండుగా, వ్యవతిష్టతే = వ్యవస్థితమై యుండును.
తాత్ఫ్రర్భం బీశేషాంళ ములు... బెట్టు నరకువాడు చేతనుడగు మనుష్యుడు. కాని
వానితో బనిలేకయే మంచి పదనుగలదియగు కత్తియే ఆ పని చేసినపుడు, కత్తి తెగకోయు
చున్నది” అందురు. అపుడు కత్తి కరణము కాదు. వేజొకటి కరణము కావలెను అది యేమి ?
దాని తీళ్లత్యమో, బరువో, కఠినత్వమో, దాని అవయవ సన్నివేశ విశేషమో, ఆ పనిని
చేయటచేత అవికరణములగును.
ఇక ఆ తీళ్లత మున్నగువానినే కర్తలుగా వివకించుననుకొనుడు. అపుడు అవి
శబ్దభదముచే రూపభేదమునంది కర్తలుగను కరణములుగను గూడ వ్యవహరించును. ఎట్టన ?
“తెక్ట్యం ఛినత్తి స్వసామర్థ్యేన” = 'కత్తి పదును తన శ క్రిచేత వృక్షమును ఛేదించుచున్నది'
అనిన ఛేదన [క్రియలో కర్తయు కరణమును తీక్టతయే. అదియే సాధకతమము. తన శక్తి
యనగా ఆ తీక్లతయే. కాని ఏ [కియకై నను కరణముండి తీరును. ఇచట కరణాంతర మగ
పడదు. అందువలన శబభేదముచే రూప భేదము కల్పితము. 196
అవతారిక కర్తయు కరణమును భిన్న భిన్నములని యుపపాదింపబడినది
గదా. అపుడు “ఆకడారాదేకా సంజ్ఞా” (1-4-41) అను సూ[తములో “కరణం పరాణి”
పొఠత్యపడియము 286 సొధన
అను వా రరముచేత, ౨ లణసంజ్ఞను, దానిక తరువాతి సంజ్ఞలు, బాధించును అని, వాసికి
వి పతి షేధముపపాఎంపబడినదిగదా అది యెట్టు పొసగును ? వానికి రూపభేద మున్నపుడు
ప్రల్యబల విరోధమునకు [ప్రస క్తి యుండదుగదా ? అనిన.
శో॥ ఆత్మ భేదేపి సత్తే్యేవమే కోఒర స్పతథాస్షితిః |
ఉం థి థి
తదా శయత్వాద్భేదేఒపి క్వర్షృత్వం బాధకం తతః ॥ 97
ఎవం = కట్టి వివక్షచేత, ఆత్మభేదే = స్యరూపభేదము, సతిఅపి = ఉన్నప్పటికిని, ఏకః =
ఒక్కాటియే అయిన, సః = ఆ, అర్థః = (ద్రవ్యము, తదా శ యత్యాత్‌ = కల్పన నా|శీయిం
చిన దగుటవలన, తథాస్థితః = అక్ర ఉండినవగును, తతః = అందువలన, భేదే౭పి = వివక్ష
వలన భేదమున్నను, కర్తృత్వం = క రృసంజ్ఞ, బాధకం, భవతి = కరణసంజ్ఞకు బాధక
మగును.
తాళత్తర్భూ బిశేవాంకములు కర్తృ శ క్తికిని కరణ శ క్రికిని ఆధారమగు, ఆ
ఖడ్గమను |చవ్యము ఒక్క-టియే. భేదము కల్పితము. కాల్పనికమగు భేదము వా స్తవికమగు
ఏకత్వమును బోగొట్టదు. కారికలోనున్న “తదా శ్రయత్యాత్‌' అను పదమునకు “కల్పన నాశ
యించిన దగుటవలని అనియు జప్పనగును. లేదా క ర్భృకరణ సంజ్ఞలు రెండును, ఆ ఎకార్థ
మునే ఆ్మశయించినవగుట వలన ననియు వ్యాఖ్యానింపవచ్చును. కారక శక్తులు వేరయినను
వాని కాధారమగు |దవ్య మొక్కటియే అగుటవలన, వి|పతి'షేధ ముపపన్నము కావచ్చును.
శక్తి విశిష్టమగు |దవ్యమునకు క ర్హృకరణాది సంజ్ఞలు. వానిలో కరణసంజ్ఞ
పూర్వము. క రృ సంజ్ఞ పరము. ఆష్టాధ్యాయీ సన్ని వశ మట్టున్నది. తుల్యబలములకు విరో
ధము కలిగినపుడు పరము పూర్వుమును బాధించును. “అసిఃణినత్తి” ఉదాహరణము.
అసి, సాధకతమము. దాని కొకానొకపుడు స్వాతం త్యమును వివక్షింపవచ్చును. వక్త రెండు
వివక్షలను జేసినపుడు రెండు సంజ్ఞ లేకకాలమున నుండుటకు వీలు కలుగచుగాన పరము
పూర్వమును బాధింపగా, అసి కర్త అగుచున్నది. అది దాని కారోపితము.
'ధనుషావిధ్యతి' = వింటితో గొట్టుచున్నాడు అందురు. వింటినుండి బాణములను
వేసి, వానితో గొట్టుదురు. అందువలన విల్లు అపాదానమును, బాణములు కరణములును. కాని
వింటి కే క్రయాసిద్ధిలో ఉపకార (ప్రకర్ష వివక్షింపబడినది. అపాదాన సంజ్ఞను పరమైన కరణ
సంజ్ఞ జూధించినది. | వింటితో గొట్టుచున్నాడు అనగా అమ్ములు లేకపోవుటచే వింటినే
[(గహించి దానితోనే గొట్టుచున్నాడనరాదా [1 ఆ యర్థము లేదా అని యడుగరాదు. పకరణ
మును బట్టి ఆ యర్థము సరిపడదు. | n9Ti
అవతారిక కరణకారకము |కయాసిద్ధీకై చేయు నుపకారము, తాను సన్నిహి
తమై చేయనట్టు, అఆసన్నిహితమై కూడ చేయుట వ్యవహారమున కననగును.
నము ధ్రథ ము 287 బేదకొండ ము
౮౮]
శో యథాచ, సంనిధానేన కరణత్వం (ప్రతీయతే |
తథైె వాసం నిధానపి (క్రియాసిర్లైః (పతీయతే It 98
యథాచ = ఏ విధముగను, సంనిధానేన = తన ఉనివచె, కరణత్యం = కన అకారక త్వము,
(పతీయతే = తెలియబడుచున్న దో, తథావఏవ = ఆ విధముగనే, _ఆసంనిధానే అపి = తన
సంనిధానము లేనపుడును, [కియాసిర్ధెః = |కియ సిద్ధించుటవలన, [పతీయతే ఉల కరణ
తము తెలియవచ్చుచున్న ది.
తాళ్ళర్భో బాశేశొౌంత యులు... “దాతేణ లునాతి” = కొడవలితో గోయుచున్నాడు
అసునపుడు, కొడవలి అను, కరణము, తానుండి కోయుట అసు క్రియను సిద్ధింప జేయు
చున్నది. '“*“ధనాభావేన ముక్తః” = డబ్బు లేమిచే విడువబడినాడు అనునపుడును ధనము
ఏడిచి పెట్టబడుట అను (క్రియ కుపకరించుచున్న దిగాని, అభావరూపమున నుపకరించుచున్నది *
అనగా దాని అసంనిధానము కరణము. లేని ధనముచే ముక్తి అనుట. 198
అవతారిక ఈ విషయమున సూతకార మతసంవాదము జూపబడుచున్నది.
శ్లో॥ సోకస్యవాభినిర్హృ_తేరనివృ_క్లేశ్చ తస్యవా |
(పసిదిం కరణత్వస్య స్రోకాదీనాం (పచక్షతే ॥ 99
@® —
సోకస్య = అల్పమైన దానియొక్క, అభినిర్వృ తేః వాడా సిదివలనగాని, తస్య = ఆ అల్పము
9 కక అలి ఏ
యొక్క, అనివృ త్తేః వా = శేషమువలనగాని, సోకాదీనామ్‌ = స్తోక, అల్ప, మున్నగువానికి,
కరణత్వస్య = కర ణకారకత్వమునకు, 'పసిద్ధిం = సంసిద్ధిని, [ప్రచక్షతే = చెప్పుదురు.
తాల్ఫ్‌ల్మోం బిశేవాంళ ములు... ''కరణేచ సోకాల్చ్పకృ్ళ (చ్చ కతిపయస్యా సత్త
వచనస్య'' (2-8-88) అని సూూతము. సోక, అల్ప, కృ|చ్చ, కతిపయ - అను నాలుగును
[దవ్యవాచక ములు కానపుడు కరణార్థమున పంచమీవిభ క్రి [పత్యయములు వాసికి వచ్చును,
అవి, వికల్కముగాన తదభావమున, క రణార్థమున రాదగిన తృతీయయు (పవర్తించును అని
సూతార్థము. “సోకాత్‌ముక్తః' “సోకేనముక్తః' - అని యుదాహరణము. ఇట సోకాది
బ్దములు శుక్టాది శబ్దములవలె ధర్మమా[తమును బోధించునవిగాన అ|దవ్యవచనములు. ఆ
స్తోకము |[కమధర్మము, అనగా అల్బ్పత్వము, విద్యమానమైగాని, అసంనిపితమయిగాసి
విమోచన్నకియలో నుపకరించును. ఒక వ్యక్తి, ఒకనికి తాను కొంత ఈయవలసియున్నది.
అందు స్వల్పాంశ మె సిద్ధమై వానికడ నున్నది. వాడకించనుడు. అంతకుమించి ఈయలేడు.
అపుడాదాత,. వానిని బుణవిముక్తునిజేసిన, “సః స్తోకాన్కుక్తః” అనుచున్నారు. ముక్తికి
హేతువు అల్బత్వము. లేదా ఈయవలసిన దానిలో నధికభాగ మిచ్చివేసినాడు. ఇక శేషించి
నది అల్వము. ఆ అల్పత్వముచే విడచి పెట్టబడినాడనియు నర్థము కావచ్చును. ఆ అల్పము
గూడ వానికడ నిపుడు లేదాయె.
ముందుచెప్పిన యర్థమున స్తోకము విద్యమానమై ముక్తికి కరణమయినది. రెండవ
వాక్యపదీయము 288 సాధన
[101
యర్థమున నది అవిద్యమానమై ము క్తికి కరణమైనదనుట - ఇళ్లే “ఏకాన్నవింశతిః' అను
పదమును జూడుడు. _“వీకేన నవింశతిః' = ఒకదానిచే ఇరువది కాలేదు. పందొమ్మిది అని
యర్థము. ఇట ఇరువది కాకుండుటకు, ఒకటి, అభావరూపమున కరణము. 199n
అవతారిక సాధన వ్యవహారమంతయు వక్తల వివక్ష నుబట్టి యుండునని
తేలినది. కావున మనము క్రియాసిద్దిలో దేనిని మిక్కిలి ఉపకరించునదిగా దలంతుమో అది
కరణము కావచ్చునని చెప్పుచు, వివక్షా |పకారమును వివరించుచున్నాడు.
శో ధర్మాణాం తద్వతా భేదాదభేదాచ్చ విశిష్యతే 1
(కియావథి రవచ్చేద విశేషాద్భిద్యతే యథా ॥ 100
ఆవధేః = అవధియొక్క, అవచ్చెద విశేషాత్‌ = భేద విశేషమువలన,
యథా, భఖిద్యతే = ఎట్టు భేదించుచున్నదో, తథా = ఆ విధముగ, ధర్మాణాం = ఆ(శయించి
ఉన్న వానికి తద్వతా = ఆ ఆశయముతో, భేదాత్‌ = భేదమును భావించుటవలనను,
అభఖేదాత్‌ చ = ఏకత్వమును వివకించుటవలనను, కియా విశిష్యతే = = క్రయ మారుచుండును.
కియా = (క్రియ,
తాత్పర్య విశేషాంశములు '“దేవదత్తః కాష్టైః పచతి'” = దేవదత్తుడు క ఫైలతో
వండుచున్నాడు' అను వాక్యములో, కన్లైలు వంటకు కరణములుగా చెప్పబడినవి. వంట
చేయునది, ఆ కశ్చైలయందుండు తేజస్సు. అగ్ని అనుట. కాని ఆ|శ్రితమునకు ఆశయముతో
ఆభేదమును వివక్షించి అట్టి పయోగములు చేయబడుచున్నవి. దేవదత్తుడు, కచ్టెలతో,
చేయు వంట అని అపుడర్థము.
“ఏథాః పక్ష్యంతి తేజసా” జక టైలు “అగ్నితో వంటచేయును అని ఇంకొక
వాక్యము. ఇపుడు, కట్టెలు నిప్పుతోచేయు వంట వాక్యార్థము.
“తేజః పచతి జాష్ట్ర్యేని = ప్పు తన వేడితో వండుచున్నది' అనిన ఇపుడు,
వంట అను ఆ (య భేదించినది. జొష్ట్యము, అగ్నికంచె వేరుగా కియాసి ద్ధికె ఉపకరించుట
చేత సాథనభఖేదముచే : కయాభేదము.
“గామా దా గచ్చతి'' = ఊరినుండి వచ్చుచున్నాడు.
కామన సమీపాచాగచ్చతి”” ఉశరుదగి అనుండి వచ్చుచున్నాడు.
టా ౧
యత |కియ ఒకటియే. ఆగమనమే. కాని అవధులగు, (గామము తత్సమీపము
అను వాని ద లన దానికి భేదము వివక్షితము.
(గామమనగా, అడవులు, సీమలు, మున్నగువానితో గూడినదని యర్థ మెనపుడు
(గామ సమీపమునుండి వచ్చినను [గామమునుండి వచ్చినళ్లే. [గ్రామమనగా దాని సరిహద్దు
వజకు మాత్రమే అని యర్థమైన, [గ్రామసీమ వేరుగాన అపుడు [గామ సమీపమునుండి వచ్చు
చున్నా డంచురు. అవధులు భెడించుటచే [క్రియకు భేదము. అంతియ,
నముద్దేశము 25 పదకొండము
౨. జాతయే వాచ్యమను పక్షమున అగ్నిమాదధీత (అగ్ని ఆధానము చేయవలెను)
మున్నగు వాక్యములలో ఏకత్వ సంఖ్య వివక్షితమగును. కనుకనే ఒకే అగ్నికి ఆధానము
కలుగును అను అభ్మిపాయమును సమన్వయ పరుచుచున్నాడు.
వ్యక్ష్యాశితా శీతా = ఘటము, ఆగ్ని మున్న గ వ్యక్తిని ఆశయించిన ఏకత్వ
సంఖ్యను ఆశయించిన నట్టి, సంఖ్యాజాతిః = |పత్మ యార్థమగు సంఖా
(పకృత్యర్థమగుమటత్వము అగ్నిత్వము మున్న గుజారికి, విశేషికా = విశేషమును కలి
గింపగలదు
జాతీవాదమున శబ్రమునందలి (పకృతి జాతీనే బోధించును. నిభ కి [పత్యయములు
కూడ ఏకత్వ ద్విత్వాది 'సంఖ్యయందున్న జాతినే బోధించును. పత్యయార్థమగుజాతి
ఏకత్వద్విత్యములు మున్నగు సంఖ్యలయందు కలదు. ఆసంఖ్య వ్యకి యందు కలదు. ఈ
పరంపరచే (ప్రత్యయార్థ జాతి వ్య క్రికి సంబంధించినది, [పకృత్యర్త మగు జాతి సమవాయ
శ్ర
సంబంధమున ఆ వ్య క్రియందు ఉన్నది. ఏకార్థసమవాయ మును బట్టి (పత్యయార్థ మగు వాతి
(పకృృత్యర్థమగు జాతినిసంబంధించును. n2An
అవతారిక___ఎల్లశబ్దములకు జాతియే వాచ్యమగునని నియమము ఎట్టుచెప్పనగును?.
జాతికి ఆశయము వ్యక్తి. ఆవ్యక్తిని విడిచి జాతి ఉండనేరదు. వ్యక్తులతో మిశితము
గనే జాతి భాసించును అను పశళ్నకు యు క్రమగు దృష్టాంతమును జూపి సమాధానముచెప్పు
చున్నాడు.
శో యథా జలాదిభిర్య్య _క్తం ముఖమేవాభిదీయశే।
తథా(దవై ,రభివ్యకా జాతిరేవాభిధీయతే।। 29
యథా = ఎట్టు, జలాదిభిః = జలము, అద్దము మున్న గువానిచే, వ్యక్త క్షమ్‌ = అభివ్యక్తి
చేయబడిన అనగా సః ఏష్టముగాచె చెయబడిన, ముఖమ్‌ - వవ ముఖమే, అభిధీయతే = చెప్ప
బడుచున్నదో,
తథా ఆచ, [దవ్వైః = [దవ్యములచే, అధివ్యక్తా = స్పష్టప పరచబడిన
జాత్రిక ఏవ = జాతియే, ఆభిదీయతే = శబ్దములచే చెప్పబడుచున్నది.
నీటిలోను, అద్ద దములోను ముఖము [పతిఫలించును. ఆ (పకిబింబము ఆధార మగు
నీటిని, అద్దమును విడన రాడకయే యుండును. కాని దానిని ముఖము అనుశబ్దముబో ధించునపుడు
ఆధారసంబంధములేని [పతిబింబమె ళబ్దవాచ్యమగుచున్నది.
అశ్రైజాతిని వ్యక్తులు స్పష్ట పరచును. వ్యక్తిని విడిచి జాతి యుండదు. కాని
గోవు,ఘటము మున్నగు శబ్దములుమా తను ఆ జాతినే వ్యక్తులతో సంబంధములేక బోధింపగలవు.
ి లే వొంళము-కన్ను మున్నగు ఇం దియముల వలన కలిగెడి [పత్యక్ష జ్ఞానమున,
జాతివ్యక్తులు రెండు మిశితములై భాసించును. సంకేతమును బట్టియే శబ్ద్బమువలన జ్ఞానము
ల
కలుగుటచే అందు కేవలము జాతియే విషయముకాగలదు,. 129,
102 |}
వివక్షితమైన కరణము, తృతీయా (పత్యయముచే చెప్పబడినట్టు, “ల్యుట్‌”
మున్నగు, ధాతు విహిత (పత్యయములచేత గూడ చెప్పబడుచుండును.
“పచనం ఏధఃి” = వంటకు కరణమైన కట్టె. “పచనం తేజః'' జ వంటకు
కరణమైన ఆగ్ని. “పచనీ స్థాలీ'' = పంటచేయు గిన్నె. “పచనం కొష్ట్యమ్‌” ” = వంటకు
కరణమైన వేడి. ఇట్టి [ప్రయోగములు వివక్షనుబట్టి పలు రకములుగ భాషలోగలవు., 11001
క ర్త౦ధికారము
అవతారిక. తృతీయావిభ క్రికి కర్త, కరణము అర్థములు, అందు కరణము
విచారింపబడినది. ఇక కర్త విచారింపబడును. ““స్వతం|తః కర్తా” (1-4-54) అనునది
క ర్హృసంజ్ఞా విధాయకము. స్వః = ఆత్మ, తం్యతం = (ప్రధానము, యస్య సః = దేనికో
అది అని విగహము. (క్రియను సాధించుటలో కర్త [పధానభూతుడు. కరణాది కారకములు
కర్త వినియోగింపగా పనిచేయునవి. అది కర్తకు పరతం[తములు. అయినను, తమతమ
పనులలో తాము స్వతం|తములే. కర్త (పేరించినను నవి పనిచేసిననేగదా [క్రియ సిద్ధించు
నది | ఆట్టియెడ క ర్రకుగల అతిశయమేమి ? అను శంక కలుగును. దానికి సమాధానముగా
నీ రండు కారికలును అవతరించినవి.
లో (పాగన్యతః శకిలాభాత్‌, న్యగ్భావాపొదనాదపి ।
తదధీన (ప్రవృ_త్తిత్వాక్‌, (ప్రవృతానాం నివ రనాత్‌ ॥ 101
శో అదృష్టత్వాక్‌ (పతినిదేః, (సవివేకే చ దర్శనాత్‌ |
ఆరాదప్యుపకారిత్వే స్వాతం త్యం కర్పురుచ్యకతే ॥ 102
అన్యత ౪ = ఇతర కారరములకం టె, [పాక్‌ = పూర్వము, శ కిలాభాత్‌ = శ కిని పొందుట
వలనను, న్యగ్భావాపాదనాత్‌, అపి = వానికి పరాధీనత నాపాదించుటవలనను, తదధీన
(పవృ త్తిత్యాత్‌ = అవి తనకు పరతం్యతములై [పవర్తించుటవలనను, పవృత్తానాం, నివర్త
నాత్‌ = (ప్రవర్తించినవానిని మరలించుటవలనను, _ పతినిధేః = కర్తకు, _బదులై నది,
అదృష్టత్వాత్‌ = కనబడకుండుట వలనను, పవివేకీ జ ఇతర కారకములు లేనపుడును,
దర్శనాత్‌ చ= కర్త కనబడుటవలనను, ఆరాత్‌ = దూరముగ నుండి, ఉపకారిల్వే = ఉపక
రించుట, సత్యపి = ఉన్నప్పటికిని, కర్వుః =కర్తకు, స్యాతం|త్యం = స్వతంతత,
ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు- కర్త స్యతం' తుడనుటకు ఆటు కారణములిందు
జూపబడినవి. కర్త, ఫలమును గోరి ఆయా కార్యములందు (పవర్తించును. ఆశక్తి కర్తకు,
ఇతర కారకము లన్నిటికం టె ముంచు లభించును. అది మొదటి కారణము.
[19]
వాక్యపదీయము 290 సాధన
[103
కర్త కరణాదికారక ములకు న్యగ్భావమును ఆపాదించును. అనగా అవి తనకు
వళవర్తులై _పవర్తించునట్లు చెసికొనును. అది రెండవ కారణము.
కరణాదులు కర్తకధినములై తమతమ పనులందు [పవర్తించునుగాని స్వతంత
ములు గావు. ఇది మూడవ కారణము,
కర్త ఫలార్థిగాన ఫలము సిద్ధించిన తరువాత నాతడు తన వ్యాపారము నుండి
విరమించును. కరణాదు లతి పవృ తములైన, వానిని విరమింపజేయును. ఇది నాలుగవ
కారణము. కరణాది కారకములకు పతినిథి సంభవించును. ఖడ్లముగాని గొడ్డలిగాని పసి
చేయనపుడు, దానికి బదులుగ సాధనాంతరమును కర్త సంపాదించుకొనుట కలదు. ఆ
విధముగ కర్తకు |పతినిధి యగుపడుట లేదు: ఇది ఆయిదవ కారణము. |ప్రవివేకమనగా కార
కాంతరములు లేనేలేకుండుట. ఏ కారకములును లేకున్నను కర్త మాత ముండు |క్రియలును
గలవు. ఎట్టన_ అస్తి, విద్యతే, భవతి అనునవి. ఉన్నాడు, అనగా ఎవరో ఒక కర్త ఆ
కియ కాశయమైనవాడు తప్పదు. ఇతర కారకములు లెవు. ఇది ఆజివ కారణము.
“ఇచ్చట నున్నాడు అనియో, “ఇప్పుడున్నాడు' అనియో, దేశకాలములు అధికర
ణముగా (ప్రతీయమానము లపుడుగూడ నగునుగదా యనిన, ఆ (పతీతి నాంతరీయక ముగ
నున్నను, శబ్దవ్యాపారము వలన వచ్చినది గాదు. ఈ హేతువులచే కర్తకు (ప్రాధాన్యము.
(క్రియా సిద్ధికి కర్ర వ్యాపారము దూరమే. అయినను కారకచ[కము నంతను (తిప్పువా డాతడే
యగుటచే నాతనికే స్వాతంత్ర్యము.
ఈ రెండు కారికలును, ““'కారశే” (1-8-28) అను సూ తమునందు మహో
థాష్యమున సంగహరూపముగ జెప్పబడిన |గంథమునకు వ్యాఖ్యాన భూతములు. అట.
“కింపునః [పధానమ్‌ ?” అని (పశ్నించి, “కరా” అని సమాధానము చెప్పి, మరల, “కథం
పునః జ్ఞాయతే కర్తా పధానమితి ? యత్‌ సర్వేమకార కేషుసన్నిహితేషు కర్తా (పవర్తయితా
భవతి" అని వివరింపబడినది. కర్త (ప్రధానమని ఎట్టు తెలియునన నితరకారకములను
(పవ ర్తింపజేయట కర్తపని గనుక యనిచెప్పుటవలన కారికో క్రములగు స్వాతం్యత్య హేతువు
లందు గర్భితములై యున్నవి. 1101, 1021
అవతారిక... ఇతర కారకములను (పవర్తింపజేయట మున్నగు ధర్మములు
అచేతన పదార్థములకు సంభవింపవు గదా. వానికి క రృత్వమెట్టు ; అనిన చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ ధర ్యరభ్యుదితె 8 శదబే నియమో నతు వసుని ।
౧ QQ QC © అలి
కరుర్లర్మ వివక్షయాం శబ్లాత్‌ కరా (పతీయతే ॥ 108
—౨ి ౧ అజం
అభ్యుదితై ః = చెప్పబడిన, ధర్మైః = ధర్మములతో, నియమః = కూడియుండుట, అను
నియమము, శబ = శబ్రమునందుండద గిన, నియమః = నియమము మాాతమే, వస్తుని తు
న= వస్తువు విషయమున గాదు, కర్తుః = కర్తకు, ధర్మవివకాయాం = ఆ ధర్మములను
నము దేశము 29] పదకాండము
104 |
వివకించినపుడు, నద్టాత్‌, కర్రా = శబ్దమువలననే ఆ ధర్మములుగల కర్త, 'పరీయతే =
తెలియబడును.
తాత్త్రర్వ బిశేషాంళయములు వెనుకటి కారికలలో, క ర్రకుండదగినవిగా చెప్పబడిన
ధర్మములు వాస్తవిక కర్తకు గాదు. శబ్దముచే అచట బోధింపంబడిన కర్తకు మా(తమే:
అట్టు కానియెడల, _““అగ్నిర్థహతి”” = నిప్పు కాల్చుచున్నది. 'వధాః పచంతి' = కర్దిలు
వండుచున్నవి, 'స్థాలీ పచతి' = గిన్నె వండుచున్నది. ఇట్టి వాక్యములందలి వా స్తవిక కర్త
లచేతనము లగుటవలన వానికి క రృత్యము సిద్ధింపకపోవును. ఈ ధర్మములను [పయో క్త ఏ
పదార్థములకు వివక్షించిన నవి కర్తలగును. కరణమువలె క రృకారకము గూడ వక్తల
వివక్షవలన నేర్పడునదియే. వ్యాకరణశా స్ర్రమున శబ్దము (ప్రతిపాదించిన అర్థమే అర్థము. ఆది
వా స్తవికము కానక్క_ర లేదు. అచేతనమునకు క ర్రృత్వము గూడ శబ్దబో ధ్యమే గాన “కర్త
తమున కచేతనమునం దారోపము” అని చెప్ప బనిలేదు. 11091
అవతారిక స్వాతం త్యము వివక్షనుబట్టి యుండునని [గహించినపిదప,
“'ఆత్మా ఆత్మానం ఆత్మనాహ న్తి” = “తాను తన్ను తన చేతనే చంపుచున్నాడు” అను,
[ప్రయోగములవంటివి గూడ సుసమన్వితములగును, చూడుడు,
శ్లో! ఏకస్య బుద్ధ్యవస్థాభిః భేదే చ పరికల్పిలే |
కర్మత్వం, కరణత్వం, వా క ర్భృత్వం వోపజాయతే ॥ 104
ఏకస్య = ఒకే పదార్థమునకు, బుద్ధి అవస్థాభిః జ బుద్ధిలో కల్పించిన అవస్థలచేత, భేదే =
భేదము, పరికల్పితే సతి = కల్పన చేయబడినపుడు, కర్తృత్వం = క ర్రయగుట, కర్మత్వం
వా = లేదా కర్మయగుట, కరణత్యం వా = కరణమగుటగాని, ఉపజాయతే = సంభవించును.
తాత్సర్భ బిశేషాంళయులు పై పయోగమునందు ఆత్మ అనునది ఒకటియే
మూడు కారకములుగ (పయోగింపబడియన్న ది. ఒకే వస్తువునకు ఏకకాలమున అనేకరూపత
సంభవింపదు. కావున వివక్షచేత రూపభేదమును కల్పించి దానిని ఘటింపజేయవలెను.
మరియ ఆత్మ మూదర్షిమంతమగు [దవ్యము కాదు. దానికి శస్ర్రవ్యాపారమువలన కలిగెడు
వధ సంభవము కాదు. దానిని గూడ వివక్షచేతనే సంఘటింపజేయనగును.
వ్యాపరించు వస్తు వొకటి. ఆ వ్యాపారమువలన గలిగిన ఫలమును బొందునది,
వేఖొకటి. ఆ [క్రియ సిద్ధించుటకు మిక్కిలి ఉపకరించినది ఇంకొకటి. ఈ విధముగ కర్తృ,
కర్మ, కరణములు లోకమున భిన్న భిన్నముగ నుండును. శాస్త్రమున, శబ్దము దేనిని (పతి
పాదించిన నదియే శబ్దార్రము. అది వాస్తవికముగాబనిలేదు అని పూర్వ ముపపాదిత్రము
గదా. కావున ఆత్మకి, హననవ్యాపారమును, దానివలన గలిగిన పాణవియోగమును, ఆ
క్రియ సిద్ధించుటలో ఉపకార (పకర్షమును వివక్షాధీనముల్సై సిద్ధించినవి. ఈ విషయమునకు
పోద్నలకమగు భాష్య గంథమును జూచునది.
వాక్యపడీయము 292 నొధన
[ 105
''కర్మవత్‌ కర్మణాతు అ్య ప్రయ” (8-1-87) అసె ఒక సూూతము. ఆ
సూతము కొన్ని పయోగములలో కర్త కర్మవంటి దగునగి కర్య్కవద్భావమును విధించునది.
“పచ్యతే ఓదనః” = అన్నమే వండుచున్నదని యర్థము. ఇట్టి (ప్రయోగములు భాషలో
గలవు. వానిని కర్మ కర్త [ప్రయోగములందురు. వంట చేయువానిక మిగుల [శమను గలుగ
నీయక అన్నము దానియంతట నదియే ఉడికి పోవుచున్నది అని సౌకర్యమును వివక్షించి
అట్టి ప్రయోగములు చెయబడును. ఇట కర్మపద్భావము క ర్మార్ధమున లకారము సిద్ధాంచుటకు
కర్మ వంటిది కర్త యగునను నతిదేశము లేనిచో నడి సిద్ధింపదని సూ|త్రకారుని భావము.
కాగి ఈ అతిదేశముతో బనిలేదనియు, ““పచ్యత ఓద నః స్వయమేన'' అని “ఆత్మనా” =
తనచేతనే, అను నర్థముగల పదముగూడ ప్రయోగింపబడుచున్న దనియు, ఇట ఓదనమనునది
స్వాభావిక కర్మయేగాన అతిదేశమువలన వచ్చినది గాదనియు, చెప్పి దానిని (పత్యాఖ్యానము
చేసేయండెను. '“సిద్దంతు (పాక ,తకర్మత్వాత్‌ '” “ఆత్మ సంయోగే అకర్మకర్తుః కర్మ
దర్శనాత్‌” అను, ఆచటి[గంథమును జూచునది. పదార్థ మొక్కటియే అయినను బుద్ధిభేద
కల్పనముచే దానికి భేదము సంభవమని స్పష్టముగదా : 111041
అవతారిక. “అంకురోజాయతే” = “మొలక పుట్టుచున్నది” అందురు గదా.
అచట పుట్టుట యనగా నేమి? పుట్టుచున్నడని చెప్పిన ఆ అంకుర మదివజకున్నదా ?
లేనిదా? “యది సత్‌ జాయతే కస్మాత్‌ ? అధథాసజ్ఞాయతే కుతః ? = ఉన్నదే పుట్టుచున్నది
అనిన, ఇక దానికి ఉత్స త్రియెమి ? లేనిదనిన, లేని దెట్టు పుట్టును ? అని శంకించి, “ఉప
“ం** ఇత్యాది కారికలచే, సంబంధ సముద్దేశమున అంకుఠమునకు కౌపచారిక
మగు సత్తను ఆ శయించి, ఉత్పత్తి సాధింపబడినది. ఉపచాళరమనగా నారోపము. ఇపుడు,
కర్తృత్వము వివకాక్సతము అను నీ సిద్దాంతమున నిక ఉపచారముతో బనలేదని చెప్పబడు
శో ఉత్స శ్రే (పొగసద్భావో బుద్యువస్తా నిబంధనః ॥
౧౧ ఎం ధలి అ
అవిశిష్టః సతాన్యేన కర్తా భవతి జన్మనః ॥ 105
ఉత్ప ల్రేః = పుట్టుటకం పె, 'పాఠక్‌ == ముందు, ఆసద్భావః = అంకురము లేకుండుట, బుద్ధ్య
వస్థా నిబంధనః ఇ బుద్రియొవ్మా ఆవస్థ మూలముగాగలవ, సః=ఆ అంకురము, సతా =
విద్యమానమైన = సత్రైన, అనేన = ఇంకొ పస్తువుతో, ఆవిశిష్టః = తుల్యమైనదై, జన్మనః
= దిత్సత్తిరి, కరా భవతి ఆక్రయమగుచున్నడది.
తాత్సర్యం బిశేషాంళ ముల వివక్ష అనగా బుద్ధియొక్క ఒక అవస్థ. వస్తువుల
ఉనికి గాని లేమి గాని వాక్య[పయోక్రల బుద్ధ్యవస్థల నాశ్రయించి ఉండును. ఆ వివక్షను
బట్టి, ఇతర క్రియల క_ర్రృత్వమువల జని [కియా్మాశయత్వము గూడ అంకురమునకు సంభ
వించును. అంకురము పెరుగుచున్నది. అంకురము పుష్పించుచున్నది, అనునపుడు వర్ధన
[కియకును పుష్పించుట అను [కియకును అంకురము కర్త అయినట్రై జన కియకును క ర్త
సముద్రేశము 203 పదకాండము
107]
అగుట కూడ సంభవము. అచట దానికి సంనిధానము = సద్భావము వివా! వాపితము,
బుద్ధిలో సత్తగల అంకురము బాహ్యరూ పమును బొందుటయె జన్య. ఒక రూపములో
సత్త్యము, వెరొక రూపమున క రృృత్వము. కావున నిది వాస్తవ వ్యవ స్ట కాకున్నను, శబ పతి
పాద్యము గావున ముఖ్యమేగాని ఆరోపితము గాదు. 11051
అవతారిక... “అంకురో జాయతే” అను, |పయోగమున కుపప త్తి వా స్తవరూప
మున గూడ సంభవమే అని ఈ కారికలో జూపబడుచున్న ది.
ళో కారణం కార్యభావేన యదా వా వ్యవతిష్టతే |
కారంశబం తదా లబా కార్యతే నాథ జాయతే ॥ 106
వీ్ది దణ న
వా = లేదా, యదా = ఎపుడు, కారణం = కారణమెనది, కార్యభావేన = కార్యముగా, వ్యవ
తిష్టతే = ఏర్పడుచున్నదో, తదా= అపుడు, కార్యశబ్దం = కార్యవాచకమగు శబ్దమును,
లబ్ధ్వా = పొంది, అథ, కార్యత్వేన = పిమ్మట, కార్యరూపమున, జాయతే = జన్మనుబొందును.
తాత్త్స్రర్యు ఎ శేవొాంళ ములు కార్యము, పూర్వమున నున్నది యే అనునది
సత్కార్య వాదము. లేనికార్యము అపూర్వముగ బుట్టును అనునది అసత్కార్యవాదము.
రెండు పక్షములందును అంకురమున జన్మయనునది కుదురదుగాన బుద్ధ్యవస్థను బట్టి ఉపపత్తి
చూపబడినది.
కార్యకారణములు అభిన్న ములు. వస్తువు (పకృత్యవస్థలో కారణము. వికృత్యవస్థలో
కార్యము. క్షీరం దధి సంపద్యతే = పాలు పెరుగగుచున్నది అనినట్టు వీజ మంకురమగుచున్న
దందురు. అనగా, పుట్టుట యనగా నొక ఆవస్థలో నున్నది వేశాక అవస్థను బొందుటయే.
- పూర్వావస్థ కారణావస్థ. ఆ అవస్థలో క ర్హృత్యమును ఉ _త్తరావస్థలో జన్మయును స సంభవములే
గాన ఆ |పయోగ ముపపన న్నము, 11061
అవతారిక... ‘కారణముల ఊ త్రరావస్థయే కార్యరూపము' అను స్వసిద్ధాంత
మిందు జూపబడుచున్న ది.
శో॥ యథాహేః కుండలీభావో వ్య(గాణాం వా సమగళకా।
తథే వ జన్మరూపత్వం సతామేకే (ప్రచక్షతే ॥ 107
అహేః = పామునకు, కుండలీభావః యథా = = కుటిలత్వమువలెను, వ్య[గాణాం = వేరు వేరు
నున్న వేళ్ళకు, సమ[గతా వా యథా = సంఘాత రూపమువలెను, తథా, ఏవ==
(ప్రకారముగా, నతాం = ఉన్నవానికి, జన్మ రూపత్యం = పుట్టుట అను దానిని, ఏకే = కొం
(ప్రచక్షతే = = వర్జింతురు.
తాత్పర్య విశేషాంశములు- జన్మ అనగా, ముందట అవస్థలోనిది తర
అవస్థను చేరుటయే కావున, కార్యమనునది అంతకు పూర్వమును నున్నదియే. అది ఆ;
వాఠళ్యపదీయము 294 సాధన
[108
గాదు అను పక్షమునను, అంకురమునకు జని క ర్హృత్యము సిద్ధించును. పాము ఒకపుడు
దీర్భ ముగనున్నదియే వేతొక యవస్థలో గుం|డముగ చుట్టుకొని యుండును. విస్తృతములుగా
నున్న చేతి (వేళ్ళే ముడిచినపుడు ముష్టి = పిడికిలి, అనబడును. కాగా కార్యకారణ భావ
మనునది అవస్థాభేద మ్మాతమే అని పర్యవసితము. 111071
అవతొరిరో____ “కార్య కారణములు, భిన్న భిన్న ములు’ అను, మతమునందును
అంకురమునకు జని కర్తృ తము వా స్తవ రూపముననే [పతిపాదింపవచ్చుననుచున్నా డు.
శే విభ కయోని యకత్కా-ర్యం కారణేభ్యః (ప్రవర్తతే |
స్వా జాతిర్వ్య కి రూపేణ తస్యాపి న్యవతిష్టతే YT 108
విభ క్రయోని = వేరు కారణముగలదై, యత్‌ = ఏ, కార్యం = కార్యము, కారణేభ్యః = అట్టి
కారణములనుండి, (పవర్తతే = పుట్టునో, తస్యాపి = అట్టి ఆ కార్యమునకుగూడ , స్వా =
తనదైన, జాతిః ౫ జాతియే, వ్య క్రిరూ పేణ = వ్యక్తిగా, వ్యవతిష్టతే = ఏర్పడుచుండును,
తాత్పర్య విశేషాంశములు-- కార్యము, తానుదృవించుటకు పూర్వము వ్య క్రిరూప
మున లేకున్నను, జాతి రూపమున నుండనే యుండును. కాగా విద్యమానమైనది పుట్టినర్లే.
జాతియే వ్య క్రిరూపమున పుట్టుచున్నదను వ్యవహారమును కలదుగాన జాతి రూపములో
కర్తృత్యమును, వ్య క్తిరూపమున జన్యత్వమును సంభవములే. ఇట్లు, జాతి వ్యక్తులకు పూ ర్తి
వ్యతిరేకము లేదుగాన “వీజ మంకురోజాయతే” = విత్తు మొలకగా పుట్టుచున్నది' - అను సామా
నాధికరణ్యమును ఉపపన్నము. 1108
అవతారిక. “శబ్దము బోధించిన యర్భమే పదార్థము. అది వస్తువుగా నుండ
నక్కల లేదు, అను స్వసిద్ధాంత మీ కారికలో స్థిరపరుపబడుచున్నది.
శ్లో॥ భావేష్వేవ పదన్యాసః (ప్రజాయాః వాచ ఏన వా!
ae) ఠః
నా స్తీత్యహ్యపదే నాస్తి న చాసత్‌ భిద్యతే సతః ॥ 109
(పజ్ఞాయాః = బుద్ధికిగాని, వాచః వఏవవా = శోబ్బమునకుగాని, భావేషు ఏవ = ఆలంబనముల
యందే, పదన్యాసః = కాలి ఊనిక, నాస్తి” ఇతి అపి = లేదు అను మాటగూడ, అపదే =
ఆలంబన రహితమునందు, నా సి కవ ంర్తింపదు, అసత్‌ చ =లేదు అనునదియు, సతః జూ
ఉన్నదానికంచె, నభిద్యతే = భిన్నము కాదు.
తాత్పర్య విశేషాంశములు జ్ఞానమునకుగాని శబ్ద్బమునకుగాని ఏదేని ఆలంబన
ముండి తీరవలెను. కావున |పతీయమానమగు ఆకారమే భావము. అదియే వానికి ఆలంబనము.
ఆ విధముగనే ‘లేదు అనునపుడును, ఏది లేదు? ఎపుడు లేదు? ఎచట లేదు? అను
(ప్రశ్నలు కలుగును. కావున అభావమునకును ఆలంబన మావశ్యకము. ఇతరులు కల్పించినది
గాని స్వయముగ న్నుత్ప్చేక్షించినది గాని ఆగు ఆకారమును అవలంబించియే బుద్ధి శబ్దములు
సముదేశము 295 పదకోండము
110]
(పవర్తించును. కావున వ్యవహారములో భా వపదార్థములును, అభావపదార్థ ములును, ఆకారావ
లంబన విషయమున సమానములే. బాహ్య వస్తువుతో బనిలేదు. కావున అంకురము పుట్టు
చున్నదను వ్యవహారము సూపపాదము. 1 109॥
అవతారిక — “బుద్ధికిని, శబ్దమునకును విషయమగునది. బయట లేకున్నను,
ఉన్నదాని కిందనే పరిగణింపబడును. అంతకు కుంచిన సత్త యనునది లేదు, అని దృఢ
పరచుచున్నారు.
శో బుద్దిళబ్ణొ (ప్రవ _ర్తేతే యథాభూతేషు వస్తుషు |
తేషామన్యేన తత్త్వేన వ్యవహారో న విద్యతే ॥ 110
బుద్దిళబ్దై = జ్ఞానమును శబ్దమును, యథా భూతేషు = విద్యమానములై న, వస్తుషు = వస్తువు
లందు, (పవ రేతే = వ ర్తించుచుండును, తేషాంజ ఆ వస్తువులకు, అనేన = వెటొకి = జ్ఞాన
శబ్బగోచరము కాని, త తేన = స్యరూపముతో, వ్యవహారః = వ్యవహరించుట యనునది,
న విద్యతే = ఉండబోదు.
తాత్పర్య విశేషాంశములు- వ్యవహారమనగా శబ్ద [పయోగము. అది అర్థ
(ప్రతీతి పూర్వకము. పదార్థము మనస్సున భాసించిన పిమ్మట దానిని వ్యక్తము చేయటకు
శబ్ద్బములను (ప్రయోగింతురు. ఏ పదార్థమునై నను, దాని శబ్ద (పతీతులనుబ ట్టి నిర్ణయింపవలెను.
బుద్ధిలో భాసింపనిదియు, శబ్దబోధ్యము కానిదియునగు వేజొక పదార్థమునుబట్టి, దీనిని
లేదనుట యుక్తము గాదు.
పదార్థమును దేనిని గూడ ఉల్లేఖింపని జ్ఞానమే యుండదు. కనుక నవి జ్ఞానగోచ
రము లైనవనిన వానికి సత్త సిద్దమే. ఆ విధముగ నంకురమున కుత్ప త్తిని నిరూపించి
తరువాత జాయతే అను శబ్దముచే చెప్పుదురు. ఒక పదార్థమును, “ఇది లేదు! అనిన నేమి
యర్థము ? అయ్యది బాహ్యరూపమున, ఒక చోట, ఒక కాలమున లేకపోవచ్చును. కాని
దేశాంతరమున, కాలాంతరమునను నది నానాకారములతో నుపలబ్ధమై , భాసించుచునే
యుండును. “లేదు? అనిన ఇపుడిచట లేదనియే యర్థముగాని సర్వాత్మనా లేదని యర్థము
గాదు.
అంకురము పుట్టుట యనగా దాని ఉత్పత్తికి కారణమగుట కదా! కారణము
కార్యమునకు ముందుండి తీరవలెను గదా. అట్టు లేని అంకురము కారణమెట్టగును ? ఆని
గిదా ఆక్నేపము. ఉత్పత్తి అను కార్యమునకు ముందు లేకున్నను, తజ్జాతీయములగు కార్యాంత
రములకు ముందుండవచ్చును గాన, ఆ వాసననుబట్టి (పయో క్ర బుద్ధిలో నది ఉత్ప త్తికార్య
మున కభిముఖముగా భాసించును ఆని సమాధానము. 1210॥
అవతారిక... సంబంధ సముద్దేశములో చెప్పబడిన న్యాయమును అనుసరించి
అదై త సిద్దాంత (పకారము, ఉత్స త్తి వినాశముల కసంభవ ముపపాదింపబడుచున్నది.
వాక్యపదీయము 296 సొధన
[111
శో ఆకాశస్య యథా భేదళ్చాయా యా శ్చలనం యథా |
జన్మ నాశావభేదేఒపి తథా కై శ్చితీ (పకల్చితౌ 11 111
/
కాశస్య = ఆకాశమునకు, భేదః = అనేకత్వము, యథా = ఏ (పకారము, కల్పితమో,
ఛాయాయాః = నీడకు, చలనం = కదలిక, యథా = ఎట్టు, క ల్పింపబడినదో, తధా ఆ
విధముగ, అఖేదే సత్యపి = అభేద మే అన్నను, జన్మనాళి = పుట్టుకయు, నాశమును,
కైశ్చిత్‌, పకల్పితా = కొందరిచే కల్పింపబడినవి.
తాత్పర్య విశేషాంళములు-_ ఆకాశమంతయు నొక్కటియే. ఆనేకాకాశములు
లేవు. కాని ఆకాశముతో నిత్య సంయు క్రములగు ఘటము, మఠము మున్నగువాని భేదమును
ఆకాశమునం దారోపించి. ఇది ఘటాకాశము, ఇది మఠాకాశము అని వ్యవహరించుచున్నారు.
నీడ అనునది వెలుగుయొక్క_ లేమి. దానికి కదలిక యుండదు. కాని వెలుగును
ఆవరించిన |దవ్యముయొక్క._ చలన [క్రియనుబట్టి, నీడకు చలనమును వ్యవహరింతురు. ఆ
విధముగనే అభిన్నము ఆద్యయమునగు త త్త్యమునకు, జన్మ, నాశము అనునవి సంభవింప
కున్నను, అవిద్యమూలముగ , [పాతిభాసికములగు జన్మ నాశములు కొందటు కల్పించిరి. అది
కల్పన మా[తమె. ఈ విషయము సవిస్తరముగ సంబంధ సముద్దేశమున విచారింపబడినది.
కనుక భావము, అభావము, పుట్టుక, నాశము అను వ్యవహారములు విచారసహములు కావు
అని భావము. 111
అవతారిక వస్తువులకు నాశముగూడ కల్పితమే అను విషయము నుపపాదించు
నదీ కారిక.
శ్లో; యధె వాకాశ నాసి త్వమసన్మ్యూ రి నిరూపితమ్‌ |
aa) Qe Le) అణాల
తథైవ మూర్తినా సిత్వమసదాకాశ ని్యిశయమ్‌ ॥ 112
టా అటే నం .
అసత్‌ = సత్తుకాని = లేని, ఆకాశనా స్తిత్యం = ఆకాశము యొక్క లేమి, యథా ఏవకా ఏ
_పకారముగా, మూ ర్రినిరూపితం = మూ ర్రిమంత ములగ ఘటాదులన నెర్పడినదో, తథైవ =
ఆ పకారముగనే, మూరర్తినా స్తిత్వం = ఘటాదుల లేమి, అసత్‌ = లేనిది, ఆకాశ నిశ
యమ్‌ = ఆకాశ కృతమయినడి.
తాత్పర్య విశేషాంశములు--- ఆకాశమంతట వ్యాపించియుండునది. ఆది ఎచటను
లేకుండ నుండదు. ఘటము మున్నగు మూ ర్రిమంతములగు [దవ్యములున్న సలమున నది
జాని + థి
లేదందురు. అకై మూర్త |దవ్యములగు ఘటదులును విద్యమానములే అయినను, వాని
నడుమ నాకాశముండుటచేత నచట నవి లేవని అందురు. పదార్థముల స్వభావము సత్త. అది
తిరోహితమయినపుడు, దానికి నాశమును, ఆడి ఆవిర్భూతమయినపుడు, దానికి జన్మను
కల్పింతురు. సకల పదార్థములును నెపుడును నుండునవియే. అందువలన “పుటుటి అనునది
ట
అర్థముగల మాట కాదు”. 121 2్ర॥
సము ద్రేశము 297 పదకాండము
114]
అవతారిక పదార్థములకు జన్మ వాస్తవమే. కల్పితము గాదు అను, మతమును
గలదు. ఆ మతమున, “జాయలి = పుట్టుచున్నది' అను 1పయోగమును, [పకారాంతర
మున, సమర్థింపబడును. |
శో యథాతద ర్థర్వాపారై_ః కియాత్మా వ్యపదిశ్యశ్మ !
అభేద గహణాదేవ కార్యకారణయోః (క్రమః ॥ = 118
(కయాత్మా = ప్రధాన క్రియ స్వరూపము, తదర్ధిః = దానికి కారణములై న, వ్యాపారై =
వ్యాపారములచేత, యథా = ఏ (ప్రకారముగా, _ వ్యపదిళ్యతే = వ్యవహరింపబడుచున్న దో,
తథా = ఆ [పకారము, కార్యకారణయోః = కార్యకార ణముల, [కమః = [క్రమము = ఆను
పూర్వి, అభేద గహణాదేవ = అభేదము నారోపించుటవలననే, _గృహ్యతే = వ్యవహరింప
బడుచున్నది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు--- కార్యకారణములకు అభేదము వాస్తవమని యొక
పక్షము. అది ఆరోపితమని వెతొక పక్షము. అంకురమునకు పుట్టుట అను దానిని రెండ
పక్షము న్నాశయించి ఇపుడు సమర్థించుచున్నారు. పచధాతువునకు విర్టి త్రి [పధానమగు
నర్థము. దానికి సాధకములగు వ్యాపారము లనేకములు అనేక కారకములచే చేయబడును,
అందు క ర్రచేయు పనులు, అధి శయణము, = పొయ్యిమీదగిన్నె పెట్టుట, ఉదకాసేచనము =
గిన్నెలో నీళ్ళ పోయుట, తండులావపనము = బియ్యము ఎసటిలో పోయుట, ఏధోపకర్ష
ణము = క పిల నెగదోసి మండించుట మున్నగునవి. వానినన్నింటిని పాకమనియే అందురు.
అప్రే కరైలు చేయు పాకము, అన్న ముడువజకును చక్కగ మండుట. పాకమనగా కర్మ
యందుండు [కియాఫలము మాత్రమే. వ్యాపారములు తదర్థములు. అ|పధానములు. వాని
యందు (పాధాన్యము నారోపించి అట్టి వ్యవహారములు నడచుచున్నవి. ఆ విధముగనే
కారణము కార్యార్థమగుటచేత వాని కభేదమును వ్యవహరింతురు. అంకురము పుట్టుచున్చ ది
అను [ప్రయోగమున, కారణమైన బీజము కార్యమగు అంకుర ముగా నేర్పడుచున్న దని అర్థము.
వీజమునకును అంకురమునకును అభఖభేదారోపము వలన సిర్వాహము,. 11) లీ॥
అవతారిర__ కార్యకార ణముల అభేదారోపమును బురస్క_రించి, జన్మ కర్తృ
తము సమర్థింపబడినది. ఆ కర్రృత్వము, కారణమునకా ? కార్యమునకా ? అని సంశయము.
ఏలయన. కారణము పూర్వసిద్దమే గదా. ఇక నది పుట్టుట యన నేమి? ఈ (పశ్న్చఐను
మనస్సున నుంచికొని, (పయోగములను బట్టి కార్యకారణములకు రెండింటికిని పర్యాయముగా
కర్తృత్వము గలదని చూపబడుచున్నది.
లో వికారో జన్మనః కరా వికృతి ర్వతి సంశయే ॥
భిద్యతే (పతిస తగ్రాణాం దర్శనం లింగదర్శనై ౩ ॥ 114
జన్మనః ఇ జన్మకు, వికారః క వికృతివాచకము, కరా వా=కర్త అగునా ? (పకృతి ర్యా=
వాక్యపదీయము 298 సాధన
[115
[పకృతి = కారణ వాచకమా? ఇతి = అని, సంశయే = సందేహము కలిగినపుడు, లింగ
దర్శ్మనై.ః = హతువు లగపడుటచేత, (పతిప త్రాణాం = జ్ఞాతలయొక గ్రా. దర్శనం ఇ
మతము, భిద్యతే = వేరు వేరగుచున్నది.
తాత్పర్య విశేవాంళములు__- “క్షీరం దధి సంపద్యతే” = పాలు, పెరుగు అగు
చున్నది అని |[పయోగిము కలదు. క్షీరము (పకృతి, దధి వికృతి. [పకృతి (పధానము,
వికృతి అంగము. “సంపద్యతే' అని చెప్పబడిన సంప త్రికి పకృతియే కర్తి. ఇది సమా
నాధి కరణ [పయోగములందలి స్థితి.
ఇక “బీజాదంకురో జాయతే' = విత్తునుండి మొలక మొలచుచున్నది అను [ప్రయో
గమున, (పకృతి వికృతులు వ్యధిక ర ణములుగా సిర్జిష్టములు. అట నిస్సంశయముగ వికృ
తియే క ర్తి? | పకృతి ఉత్పద్యమానమునకు కారణమగుట వలన అపాదానము. కారికలో (పతి
పత్తలు తనగా- పకృతి కర్త ఆనువారును, వికృతిక ర్త అను మజికొందరును. జన్మ అనగా
ఆత్మ లాభము. అనగా స్వరూప ప్రాప్తి. అదివజకు లేనిదిగదా పొందవలసినది. అట్టిది
వికృతియే గదా. దానికే జన్మ. కావున నదియే కర్త కాదగినదని, వికృతివాదుల భావము.
ఇక [పకృతికి క_ర్పత్వమను వారు, ఇట్టు తలంతురు. లేని వికృతి, ఆత్మలాభమున కున్ము
ఖము కాజాలదు. జన్మకు క ర్రయగుట అనగా, స్వరూప పాప్తికి జొన్ముఖ్యము. ఆది దానికి
అసంభవము. (ప్రకృతికి స్వరూపలాభము సిద్ధము. ఉ త్తరావస్థను బొందుటయే దాని కాత్మ
లాభోన్ముఖత. అది దానికి సంభవము. కావున నదియే కర్తి యగుట యుక్తమని వారి
వాదము. 11141
అవతారిక పె రండు మతములకును [ప్రయోగ స్వభావమును బట్టి విషయ
విభాగము జూపబడు చున్నది.
లో కపి సంపద్యమానే యా చతుర్తీ సా వికొరతః |
సువర్ణ పిండే (ప్రకృతౌ వచనం కుండలా_శ్రయమ్‌ ॥ 115
(య్యా
పి = కపి అర్థముగల ధాతువులు [పయోగింపబడినపుడు, సంపద్యమానే = పరిణమించు
దానిని బోధించు పదమునందు, యా చతుర్థి = వ చతుర్ధ [పత్యయముకలదో, సా, వికారతః
= అది వికృతిని బుట్టినది. సువర్ణపిండే = సువర్ణపిండము, (పకృతొ సత్యామ్‌ = [పకృతి
ఆయినపుడు, వచనం = వచనము, కుండలా[శయమ్‌ = వికృతినబట్టి వచ్చినది.
తాత్పర్యం బి శెఖాంళములు- ““భక్తిః జ్ఞానాయ కల్పతే” = భక్తి జ్ఞానముగా
పరిణమించుచున్నది ఆని యగ్ధము. క ప్తి, సంపత్తి మున్నగునవి క్ల ప్రీ ఆర్థముగా గలవి.
“యవాగూః మూ|తాయ సంపద్యతే”' హ్‌ గంజి మూ తముగా నగును అందురు. జ్ఞానమును
మూ తమును వికృతులు. పై పయోగములలో వికృతి వాచకమునకు పరముగా చతుర్ధి ఆగ
పడుట వలన, “కృపి సంపద్యమానేచ' అను వార్తికముచే చతుర్ధి విధింపబడినది. వ్యాకరణ
విషయసూచిక
తృతీయకౌండము (సదకాండము)
|| జాతీసముద్దేశం
2, (దవ్యసముద్దేశం
8, సంబంధ సముద్దేశం 06
4. భూయో దవ్యసముద్దేశం . 00
ర్‌, గుణసముద్దేశం 466
6. దిక్‌ సముద్దేశం ళం
7. సాధనసముద్దేళం 666
8. [కియాసముదేశం 026
టు
9. కాలసముద్దేశం oe
10. పురుషసముద్దేశం ee
11. సంఖ్యాసముద్దేళం . 0
(లు
12. ఉప[గహసముదేశం 9౭8
ఎ
18. లింగ సముద్దేశం .
14. వృ త్రిసముదేశం eae
(ఇ
అనుబంధం 999
1_88
89108
104170
171176
177.186
187212
218862
868.410
411-498
4946501
602681
5 82.556
567.580
581.1046
10461071
వాక్యవదీయము గ బాట
[ 30,31
అవతారంతో ఎఐ శబములు జాతినే బోధించునని నియమము చెయబడినదికాగా
ళా
శబములవలనవ-కు లు భావింపనంచున అవి జాతి వెశషములమను జ్ఞానమున విషయమగునట్టు ఎటు
టు సారి
త త నా x ఇ” దీ లాలు >
చేయగలవు? అటుకాకున్న ఎల్లశబములనుండి కలిగెతి జ్ఞానములలొ జాతి సామానఃమే
౧ ol ర ద లా ల
ల % శ్చ! ఇ” ళో
భాసింపవలిను అను పశ్వ కు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు
(౫. o
శ్లో;; య థేన్ద్రియగతో భేద ఇన్టిియగహణా దృశే।
ద తి pe]
ఇడ్రియారైెష్య దృష్టోఒపి జ్ఞాన ఇదాయ కల్ప ే।। 80
శ్లో;; తథాత్మరూప ([గహణా త్కేషాజ్బిద్వ్యక్త యోవినా।
సామాన్యజ్ఞానభిదానా ముపయా న్తినిమి త్తతామ్‌।। 8!
యథా = ఎట్టు, ఇ ఇనియగహణార్‌ + ముత = ఇం|దియముల స్వరూపము తెలియకున్నను,
c దు
త
Pal బి | లో
ఇం' ఏియములందునా , భెదః = ఖేదముఅనగా కణ గ ఎ ముక్కు. ౬, చెవి, నాలుక,
త్య 4 " 9 = అటు ద త్‌ నే ర్కాల వ
శ్ర 3 ది ఎ్రష్టముకాకున్న శు, ఇస్తియార్థమ
CA ద అ ల "జీ ఇ se బి ~: ఇల
ఇం దియములచి కలిగెడి అర్థములు విషయముగాగల, జ్ఞానభిదాయ కా జ్రానయులయొక ,_ భేదము
co అ
శ Mu ఒన్‌ Wa డ్‌ చి వ aN ఇ అలో 4
కొరకు అనగా, చజురిం। దియములపలన జ్ఞాన ము, కొెతరెందియమువలన కలిగిన జ్ఞానము, అను
అలా ఎ
లో
రీతిని కలిగెడి జ్ఞానభిదను కొరకు, కలతె = సమర్గమగుచున్నదో, తథా = అరై, వ్య కయః =
౦ థ్‌
వ్యక్తులు, అత్మరూప గహణార్‌ వినా = తనయొక్క స్వరూపము; [(గహింపకున్నను
ba Pal Wf ds శ ఆ సె హ్‌ లలో
అనగా అవి నబమున విషయములు కాకున్ననసు, కేషాంచిక్‌ = కొన్ని, సామాన్య జ్ఞాన
న
వేదానామ్‌ = వాతి విషయకమగు జ్ఞానములయొక్క భేవములకు, నిమి త్తతామ్‌ = కారణత్వు
నా ల
కన్ను , చెవి, ముక్కు మున్నగు ఇం; దియములు నిత్య పరోక్షములు.అనగా అవిమనకు
ఎన్నడు _పత్యక్షముకావు. కాని ఉన్నవనిమా తము అనుమాన _ప్రమాణముచె నిశ్చితమగును.
మరియు చతురిం' డియ ము వలస కలిగిన జ్ఞానము షై ఇంచి వు యొక ౨) కార్యముకాదు.
టు
అ బ్ధనను వాసివలన కలిగెక జ్ఞానములు మా తము వెరు వేరుగా గా ఉన్నట్టువానవంన తెలియును,
న జ శ 2 లా లి
అశ్రు వ్యక్తులు జ్ఞానమున విషయయులుకాక పోవచ్చును. జాతులే శబ్దమువలన
తెలియ బడవచ్చును. కాని నిజమున ఆరెండింటికి సమవాయ
స్వా శయమగు వ్యక్తి విశవయములను తెలుప గలవు. కనుక శబ్దమును ఉచ్చరింపగా జాతియిజ్ఞాన
మున భాసించినను ైరీతిని వ్యక్తులనుగూడతెలుపుటచే _ డాతివిశేషము అనగా గోత్వము
జర
ళం ల్‌
ము సంబంధము కనుక ఆజాతులు
యు
ర్‌ం
ఘటత్వము మున్నగు కొన్ని శాతుతే గవాది క బ్రములవల! భాసించును. శాొతి సామాన్యము
భాసింపదు. కాగాకొన్నిచ్యక్తుల ని జాతులనే శబ్దమున భాసింపజెయగలవు, 180,81॥
కొ
పాదులు పర్మబహ్మముయొక్క_ న కిరూపములే అని 22వ,
అవతారిక. ఎల్ల డ్‌
ర జాతులు, వ్యక్తులు అను భేదమునకు కారణమేది? అను పశ్ళక
శ్లోకముచె చెప్పబడినది. అట్టిత
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు
నముదేశము 299 పదకాందము
116] :
స్కృతికి [ప్రయోగము గదా మూలము. అందువలన శ్‌, సంప త్తి అను [క్రియల కర్తృత మయము
వికృతికే అని స్పష్టము.
“భక్తిః జ్ఞానం జాయతే” “యవాగూః మూూతం జాయతే” అను నట్టి (ప్రయోగము
లును గలవు. అందు (పకృతి వికృతి వాచకములు సమానాధికరణములు. అట (పకృతి,
వికృతి ద్వారముగా క్రియతో నన్వయము. (పకృతి వికృతులకు భేదమును వివశించినపుడు,
““'యవాగ్యాః మూతం జాయతే” = 'గంజినుండి మూ|తము పుట్టును” అని (ప్రయోగము.
కాగా అభేద వివక్షలోనే చతుర్ధి కవకాశము.
మహాభాష్యమున- ““పునరావృత్తః సువర్ణపిండః పునరపరయా ఆకృత్యాయు రక్తః
ఖదిరాంగార సవర్ణే కుండలే భవతః” ఆని ప్రయోగము కలదు. సువర్ణపిండము పకృతి.
కుండలములు ఏకృ్ళతులు, వికృతి వచనమైన ద్వివచనమే “భవత$'* అను కియాపదమును
నగపడుటవలన వికృతి అటక ర్త యనుటకు లింగము (అనగా గుర్తు). ఇట్టు |పయోగభద
ముచే ఉభయము కర కావచ్చునని భావము. nl{15u
అవతారిక... ఇళ్ల, విషయభేదమును బట్టి (పకృతి వికృతులకు క ర్ర్చతం
ముండునని ఊహించుటకును పయోగరూప లింగము లగ పడుచున్చ వి.
శో॥ వాక్యే సంపద్యతేః కర్తా సంఘః చ్వ్య న్లస్య కథ్యతే ।
వృత్తౌ సంఘీభవ న్రీతి (బాహ్మణానాం స్వతం(త్రతా ॥ 116
చ్య్యా న్లస్య = చ్విపత్యయాంతము యొక్క, వాకే = వి గహవాక్యమున, సంపద్యతేః =
సంపద్‌ ధాతువునకు, సంఘః = సంఘము, కరా, కిథ్యతేజ కర్తగా చెప్పబడుచున్నది,
వృతౌ = చ్విిపత్యయాంత వృ త్తిలో, “'సంమీభవంతి' ఇతి = “సంమమగుచున్నా రు” ఆఅ,
దాహ్మణానాం = [బాహ్మణులకు, స్యతం|తతా = క_ర్తృత్వ్యము, కథ్యతేవాచెప్పబడుచున్నది.
తాత్సృర్యం బిశేషాంళయలు_ “కృభ్వ స్తియో గే సంపద్య కర్తరి చ్విః” (5-4-65౧)
అని సూత్రము. ఆ సూతమున “అభూతతద్భావ ఇతి వక్తవ్యమ్‌* అని వార్తికము. “*క్యు,
భూ, ఆస్‌' అను ధాతువుల [పయోగమునందు, (పకృతి వికృతిగా మారిన వికార వాచకము
నకు, అభూత తద్భావమను నర్భమున = అనగా అదివజ కారూపమునలేని దారూపమున
మారినదను నర్ధమున “*చ్వి' అను తద్ధిత _పత్యయము వచ్చునని దాని యర్థము. ““ఆసంఘః
సంఘః సంపద్యతే = సంఘీభవ ని [బాహ్మణాః అని యదాహరణము. విగహవాక్టమున
కర సంఘము. చ్విిపత్యయాంత వృత్తిలో (పకృతి భూతులయిన | బాహ్మణుల బహుతగ్గ
మును సూచించు బహువచనము 'భవని” అని యగపడుచున్నది. కావున నిట్లు ప్రయోగ
భేదముచే (పకృతి వికృతులకు క రృత్యము నిర్బాధమని యెజుంగునది. 111611
అవతారిక (ప్రకృతి వాచకము క_ర్పృపదమై యుండుననుటకు భాషోో కమెన
‘4
_
లింగము.
వాక్యపదీయము 300 సాధన
[117
క్లో అత్వం సంపద్యతే యస్త్యం న తస్మిన్‌ యుష్మదా_శయా |
(పకృ్ఫతిః పురుషస్యా ప్తి (పొకృతస్ప విదీయతే | 117
అత్వమ్‌ = “నీవు కానివాడు, త్వం = నీవుగా, సంపద్యతే = మారుచున్నాడు, (కావున)
శ్యద్భవతికాసీ వగుచున్నాడు” ఇతి = అను, యః = ఏ వాక్యముకలదో, తస్మిన్‌ = అందు,
పురుషస్య = పురుష (పత్యయమునకు, యుష్మదాశయా = సీవు అను. నర్ధ మా శ్రయముగా
తిః = (పకృతి, న అస్తికాలేదు, ప్రాకృతః = పకృతికి సంబంధించిన,
సః = ఆ పురుష (ప్రత్యయము , విధీయతే = విధింపబడుచున్నది.
తాత్సర్యూ బిశేషాంళయులు “నీవు కానివాడు నీవుగా నగుచున్నాడు' “అత్యం
త్వం సంపద్యతే = త్యద్భవతి' ఆని భాష్యకారుని ఉదాహర ణము. ఇచట . “నీవి వికృతి.
దానినిబట్టి మధ్యమపురుష [పతయ ముండవలెను. కాని అది లేదు. “భవతి” అని “త్వద్బి
న్నుడు” అను [పకృతికి సంబంధించిన [పథమపురుష (పత్యయము అగపడుచున్నది.
అందువలన (పకృతి వాచకమునకు క ర్హ్కత్యమని నిశ్చితమగుచున్నది. 1111 (౧||
అవతారిక. ఈ విధముగ [పయోగములుండుటచె, విషయభేదమునుబట్టి పకృతి
పిక్చతులు రెండును కర్తలుగా నుండదగునని ఉద్భోధింపబడినది. కాని దానికి ఉపపతి
యేమి ? అనిన చెప్పుచున్నాడు.
శో పూర్వామవస్థామజహాత్‌ సంస్పృశన్‌ ధర్మము త్తరమ్‌ |
సంమూర్చిత ఇవార్జాత్మా జాయమానోఒభిధీయతే ॥ 118
పూర్వాం = మొదటిదైన, అవస్థాం = కారణావస్థను, అజహత్‌ = విడచి పెట్టనిదె అగుచు,
ఉత్తరం = తరువాతిది అగు, ధర్మం = అవస్థను, సంస్పుళన్‌ = సొందుళున్నదై సంమూ
ర్చితః ఇ ఇవ = వి సరించునదివలె నుండు, అర్థాత్మా = పదార్థము = వస్తువు, జాయమానః కా
పుట్టుచున్న దిగా, అభిధీయతే = = వ్యవ వహదింపబడు ఈ చున్నది.
న్నా
తాతృర్య విగొషాంశములు ఒక పదార్థము; ను “ఇది పుట్టుచున్నది' అనిన, అది
ఆంతకు పూర్వ? పన నే విధముగను లేనిది ఉద్భవించినదని యర్థము గాదు. కారణావస్థను
వదలిపెట్టకుండగ, ఉదా సీసముగను నుండకుండగ, తరువాతి అవస్థలను పొందుచు తన్ను
వి స్తరింపజేసి కొనునట్లు ఆ వసువు, 'జాయతే' అని చెప్పదగినదిగా నేర్పడును, కాబట్టి
|పర్కాతియు ఉత్పత్తికి ఆశయమగును. దాని వికారమును అగును.
విర్వాతులు సమానాథికరణములుగా వ్యదహరింపబడు చుండును.
ఆం
అందువలననే (పర్ఫతి
11181
అవతారిక. అట్టయిన నొకచో నొకటి రర్తయు వేజొకచో నింకొరటి క ర్రయు
నేల కావలెను. సర్వత పకృతి
విర్భతులు రండును కర్తలేల గాలేదు* అను (పశ్నకు
సమాధాసమ్ము.
టక్‌ యము 302 నాధన
- [ 121
వా ఆసదునా. వు' అని ఇట్లు నీవు అను దానినిబట్టి 'అగుచున్నావు' అసి
హై నాస్య మ్య De
మిష. వతాయమునుచేసిపయోగించినచో, అనుకొనిన అర్ధము రాదు. అపుడు,
“2. “ఈ: అత-ం సంపద్యసే' నీవు, నీవు కానివాడవుగా 'మారుచున్నా వని యర్థ
మ ఆ వాకు పచూక్త యొక. తాత్పర్యమది గాదు. నివు కానివాడు, నీవుగా మారు
ల జు, అనటమే చవవేతారము. ఆది సిస్థంచుట కై. పథ మపురుష పత్యయమే యు క్తము*
| nli20On
_వలారిం.. పె కారికలో పతిపాదించిన దానినే వ్యాఖ్యానించునది ఈ కారిక,
శో మనో భవసీత్యేషా తత్ర స్యాత్సరికల్చ నా |
రాజి భు మానే యథా తద్వత్‌ గతిర్భవేత్‌ il 121
ఇ
మి ౨ నిష్ట, అళ్యః = సీవు కానివాడవు, భవసి = అగుచున్నావు, ఇతి, ఏమో =
స పడెకల్న " = ఆస్థకల్నన, తత్ర, స్యాత్‌ = అచట, కలుగును, రాజ్ఞి = రాజు,
కతి ఊదా ధి తావర్య మును, ఆపన్నే, సతి = పొందినవాడె డె నపుడు, యథా = ఏ (పకా
“మా చదల =ఆ _పకారముగా, గతిః, భవతేఆ అర్థ పతీకి, కలుగును,
తాత రిం వశేపొంళములు. “రాజన్‌ అరాజా సంపద్యసే” అనిన, “ఓ రాజా
త శ
కు వాయు కాడివాడివుగా మారు రుచున్నావు' ఆని యర్థము, అచట తిజ్‌ |పత్యయమగు “ బ్ఫ్‌?
ఒం ఆది స్వ అనునవి (పకృతి అనియు, “అది భృత్యుడుగా పరిణమించుటు యను
మతా కయప ర అనియు ెలియజేయచున్నది. రాజు కానివాడనగా భృతుు్యడు . ఆది
ద న దారపుికు విరుచము,
ఆజ స by
ఆ నృష్టాంతముగా త్వచ్భవసి' ఆనిన అవస్థాంతరమును బొందినది యువమ్మ
సరమ సిల్త్రతిము అఎటవలన, “నివు కానివాడు గి వగుచున్నాడు' అను వివక్ష తార్థము
తివి, mh Cy ow ఆ + వ. We లో గ
ఒవవ చమకము తదపి జ్‌ పథమపరుష (ప్రయోగ ముచితము. ఒకటి చెప్పదలంచిన
న క. వై వ స చస పాదా t
పక జ 44 ఎఆర్‌ కొ ల స్‌. ఇ న లాడి లో 99 << ఇట
ఎవక్టృపింద:. ఖదిరాంగార సవ్య కుండలేభవతః” అను కాష్య
క్‌ బగ : ' * వాజ్టు (| రా ష్‌ జ ం ఆ శ Pa య్‌
అయా. వౌత, ఎక్కిలేక్‌ కర్త త్వము మును వివతించిన, “కుండలములు సువర్ణ పిండముగ
వ ET. రా కొల = ల చి
పెం ముంచడం ది అని విపంతా ర బొధ కలుగునా ? అని శంకింపవచ్చును. కాని ఆ శంక
టట్‌ వమన మం వము ఏలయన
ఎ వైపయనమున నే కోకోకు వికారాంచదాదేనజ
ఆ “౯ “కు ఎకారాంతరాదె”ము. (పకృతి, వికృతిగా పరిణమించి నపుడే
పం ముత మి న అం వంచి
వా డర్మెఆ, స్వాతి సిద్ధమ. ఆది వికృతియొక్కి రూపమును బొందినపుడు,
జొ నా కై a a . వ జ ను. వ > | చ విష
- అయం, షయమున యు క్ష్యంతరమును గలదు. చి [ప్రత్య
వయాటాగనమున “గతి అను సంజ్ఞను, “ఊర్యాదిచ్విడాచ శ్చ” అను
చుచు లు | క్రియావిశేషణములు కావలను, [కియా విశేష
సము చైళము 303 పదకాండము
122]
ణములకు కర్మత్వ మంగీకరింపబడినందున, వానికి కర్తృత్యము కుదురదు. కావున, పకృతి
వాచకమునకే, చ్వి పత్యయాంతార్థ విశేషితమగు (క్రియలో కర్పృత్వము న్యాయపాప్తము.
నూట అయిదవ కారికనుండి నూట ఇరువదియొకటవ కారిక (శ్లైోరమ ) వఅకును
విచారింపబడిన విషయ విశేషమంత యు ఆనుషంగిక ము. (అందు, చివర కొంత [గంథము,
అసమన్వితమును, ఆ పస్తుతమునగుటచే పరిత్యక్తము.) ఇంతతో నది సమాప్తము. 11911
అవతారిక కర్తకు స్వాతంత్ర్యము లక్షణమని “స్యతంత్రః కర్తా” (11-454)
అను సూ త్రముచే తెలియబడినది ఆ స్వాతం త్యమన నేమియో “ పాగన్యతః శ క్తి లాభాత్‌”
ఇత్యాది కారికలచే వ్యాఖ్యానించిరి. కర్త, (పయోజకకర్త అనియు, |(పయోజ్యక ర్ర అనియు
రెండు విధములు,
“పాచయతో్యో దనం దేవద త్తేన యజ్ఞదత్తః” = యజ్ఞదత్తుడు దేవదత్తునిచే
అన్నము వండించుచున్నాడు. యజ్ఞదత్తుడు, దేవదత్తుని అన్నము వండుటకు | పెరించినవాడు.
కావున (పయోజకక ర్ల, దేవదత్తుడు (పేరితుడు. [పయోజ్యకర్త. “దేవద త్తేని అను పదము
తృతీయాంతము. తృతీయకు కర్త అర్థము. కర్త స్వతంతుడుగదా. యజ్ఞదత్తునిచే _పేరితుడై.
(పవర్తించిన దేవదత్తుడు స్వతంతు డెట్టగును? కరణాదికారకములవలె తానును నిపుడు
పరాదీనుడు గదా. కర్తృసంజ్ఞ ఎట్లు ? తృతీయ ఎట్టు? ఆని ఇపుడు విచారింపవలసి
యున్నది. “సుతం తః కరా” (1-4-54) ఆను సూ తమున మహాభాష్యమునందు,
“స్యతం| తస్య కర్భ సంజ్ఞాయాం హతుమత్యుపసంఖ్యానమ్‌ ” “అస్వతం[ తత్వాత్‌ అను
వార్తికము, [పయోజ్యకర్త [ప్రయోజకాధీనుడు గాన స్వతంతుడు గాజాలడు. అందువలన
వేలుగా (పయోజ్యునకు కర్తృ సంజ్ఞను చెప్పవలసియుండునని ఆపాదించెను,
ఈ శంకకు పరిహార వార్తికమును అచటనే కలదు. “నవా స్వాతం(త్యాత్‌ ” అని.
“పయోజ్యునకు గూడ తన పనిలో స్యతం|తత లేకపోలేదు. కావున వేజుగా చెప్పనక్కర
లేదు” అని తాత్పర్యము,
అట్టనిన, “కరణాదికారతరములు గూడ తమ తమ వ్యాపారములందు స్వతం[తములే
కావున వానికిని క_రృసంజ్ఞ [పవ ర్తింపవలసి యుండునే” అను |పశ్నకు సంభవము కలదు.
సత్యమే, కాని వానికి వేలు వేలుగా నాయా సంజ్ఞలను పాణిని చెప్పియుండెను గదా.
[ప్రయోజ్యున కట్టి సంజ్ఞ వేరేదియు లెదాయె. కాబట్టి ఆ [ప్రశ్న కవకాశము లేదు.
అటులై నను, క ర్ర సాంనిధ్యమున కరణాదికారకములకు స్వాతం్యత్యము లేనట్టు,
పయోజక సన్నిధిలో [పయోజ్యునకును పారతంతమెగాని స్వతంతత ఎట్టు? అని
శంకించి సమాధానమును చెప్పుచున్నాడు.
శ్రో॥ సంభావనాత్‌ (క్రియాసిద్దొ కర్తృత్వేన సమా శ్రితః ।
కియాయామాత్మ సాధ్యాయాం సాధనానాం (ప్రయోజకః ॥ 122
వాక్యపదీయము 304 సాధన
[123
శ్లో (ప్రయోగమే న్యగ్యావం స్వాతం(త్రా'దేవ నిశితః 1
అవిశిషో భవత్యనై్యః స్వతంత్రెః ము కసంశయెః ॥ 128
యి ఓటి హూ, అణాల ర
(క్రియా సిద్ధా = (క్రియ సిద్దించుటలో, సంభావనాత్‌ కా సామర్థ్యమును భావించుటవలన, కర్తృ
తేన = స్వతంతుడుగా, సమా|శితః = ఆ, [శయింపబడినవాడును, ఆత గ్రసాధ్యాయాం =
తనచె సాధింపదగిన, 3యాయాం ఇ వ్యాపారములో, సాధనానాం = కరణాదికారతములకు,
|పయోజక ః = |ప్రవర్తకుడును, స్యాతంత్ర్యాదేవ = స్వతంతుడగుట వలననే, |పయోగ
మాతే = | సేరింపబడినంతనే, న్యగ్భావం = [పయోజకాధీనత్వమును, నిశిత ః = పొందిన
వాడును నగు పయోజ్యూడు, ముక్తసంశయెః = సందెహ|పస కి యేదియు లేని, అనై $ః =
ఇతరులగు, స్వతంత్రై = స్వతం [త కర్రలతో, ఆవిశిష్టః, భవతి = తుల్యుడే అగును.
తాళ్ళర్భం విశేపాంళములు--- ఒక డొకనిని ఒక పనిలో నియోగించినపుడు,
వాని కా పనిని నిర్వహించు శక్తి కలదని తెలిసికొనియె నియోగించును. నియోజ్యుడు,
అసమర్జుడును, ఆలసుడును అని తెలిసినపుడు నియోగింపనే నియోగింపడు గదా. కావున,
నియోజ్యుడును స్వతంతుడే.
ఒకడు తనకు నియోగింపబడిన పనిని చేయుచునే యుండును. అయినను, మాన
కుండుటకును, త్వరగా నాత డా పనిని ముగించుటకును గూడ (పేరింతురు. అపుడాతడు,
తన స్వతంతతచే, కరణాదికారకములను నియోగించి, ఆ పనిని నిర్వర్తి రించును. కనుకను
నాతడు స్వతం్యతుడు.
మరియు నాతడు, [పయోజకుడు తన్ను (పెరించినపుడు, ఆతని ఆజ్ఞలకు లోబడి
పసిచెయుట కంగీకరించుటయు స్వతంత్రుడు గనుకనే.
[ పేరకుని (పేరణకు ఫలము (కియాసిద్ధి. నియోజ్యుడు సాధనాంతరములను
వినియోగించి, ఆ కార్యమును సాధించు స్వాతం్యత్యమును కలిగియుండిననె |పేరణ సఫల
మగును. కాగా, నియోగమునకును, స్వస్వాతంత్యమునకును విరోధము లేదు. పైగా, తన
వ్యాపారమున తనకు స్వాతం|త్యముండుట, తాను [పయోజకునకు పరతంతుడగుట
కుపాయమే యగును. కావున, (పయోజ్యుడగు కర్తయు, పరపేరితుడు కాని కర్తతో
సమానుడే యని కారికల భావము.
ఈ సందర్భమున, మహాభాష్యమునందలి వార్తికములు, (ప్రకృత విషయమును
జక్కాగ నువపాదించినవి, భ_ర్హహరి ఈ కారికులకు, మూలములు. చూడుడు :
ఇతరథా హ్యాకుర్వత్యపి కారయతీతి స్యాత్‌ |
నాకుర్వతీతి చేత్‌ స్వతం(తః ॥
[ప్రయోజ్యుడు కూడ. కరణాదికారకములనే వినియోగించి పనిచేయచున్నాడు గదా. ఆత డే
పనిని చేయనపుడు, దేవవత్తునిచే వండించుచున్నాడు అనరు, కావున నాతడు స్వతంతుడే
అని వా ర్రీకార్ధము.
సముడేశము 305 పదకాండోము
124]
ఇటనొక [పశ్న కలుగును- _పయోజ్యుని | పెరించు |పయోజకునకు కర్త అను
సంజ్ఞయును, 'హాతువు అను సంజ్ఞయును విహితములు. కర అనగా స్వతం్యతుశు.
స అగో
స్వతం[తః కరా”) .. స్వతంత్రములయిన వాసిని _బరించు వ్యక్తి యెల్ల హతువమిన,
కరణాదులను .పేరించు (పయో జ్యక ర్త రకును హెతునంజ్ఞ కలుగవలసి యుండును. అప్పుడు
“హేతుమతిచ'' - అను సూూతముచే జణిచ్‌ (ప్రత్యయము రావలసియుండును. ఆది ఒక
దోషము. ఇంకను నిట్టి దొషము లనేకములు కలవు. దీనికి సమాధానము ముఖ్యముగా నే
మనిన, హేతు సంజ్ఞను విధించిన సూత్రమున, “త|త్సయోజకః' అనుచో తత్‌ అను సర్వ
నామ పూర్ణ నిర్దిష్టమును పరామర్శించును. పూర్వ నిర్దిష్టము “కరా* అను సంజ్ఞ కలది.
స్వతంత మా[తము గాదు. కరణాదులు కూడ ఏ పనిని చేయకుండిన నవి కారకముతే కావు.
కావున వానికి స్వాతం[త్యము కారకస: జ్జ కుపయోగించునది మాత మే, కర్త సె స్వాతం! త్యము
వంటిది కాదు. అంతకంటె నది నికృష్ట స్వాతంత్ర్యము. కావున వానికి “కరా' అను సంజ్ఞ
లేదు.
పయోజ్యక ర్త, తాను [పయోజకునిచే (పేరింపబడి పని చేసినను కరణాది
కారకములకు తమ తమ పనులలో |పవ ర్హింపజేయుట అను స్వాతం త్యమును :కలిగియే
యుండును. అది | పకృష్టము క్‌ రృ సంజ్ఞకు సంవాదకము, అని భావము. .. 1122, 128॥
అవతారిక. |పయోజ్యుడు (పయోజకుని ఆజ్ఞలకు తలయొగ్గి. "యుండును,
అదియు న్వాతం[త్యమువలననే అని కారికలో, “ పయోగమా తేన్యగ్భావమ్‌'” ఇత్యాదిగా
జెప్పియున్నారు. బాగుగ విచారించిన, ఆ న్యగ్భావము గూడ నాతనికి లేదని దీనివలన
దెలియును.
లో నిమి తేభ్యః ప్రవర్తనే సర్వ ఏవ స్వభూతయే । మ
అభి[పాయానురోధో౭౬పి, స్వారనె రవ (పసిదయే || 1.
ధథ్‌ట్లా ధి
సర్వేఏవ = ఎలవారును, స్వభూతయే = స్వార్థముకొజు కే, ' నిమి త్రేభ్యః = హేతువుల వలన,
పవ ర్రన్తే = (పవ ర్తింతురు, అభి పాయానురోధః అపి = _పేరకుని అభి పాయమును, _పేర్యు
డనుసరించుటయు, స్యార్లస్య = తన ప్రయోజనము యొక్క, |పసిద్దయే ఏవ జు సిద్దించుట
థి - © థి
కొటుకే అగుచున్నది.
తాత్ఫ్‌ర్ళో బిశేవౌంళయములు [ప్రయోజనము నఎక్షించి (పవర్తంచు (పతి
వ్య క్రియు, తన (పవృత్రి పరాధీనమగుట కిచ్చగింపడు. భృత్యులు మున్నగువారు (ప్రభువుల
ఆశయమును బట్టి వర్తించుచున్నారనిన నది స్వార్థసిద్ధి కుపాయమగునను తలంపు తోడనే,
వీతరాగులు కారుణ్యమువలన చేయు పనులును వారికవి ఇష్టసా ధనముఐగుటవలననే చేయుదురు
“ఈ పని నా కభీష్టమైన దానిని లభింపజెయును” = “ఇదం మదిష్టసాధనమ్‌' - అను నభ్నిపా
యమే ఎల్ఫరను (పవర్తి దింపజేయునది.
“సర్వ ఇమే స్వభూ త్యర్భం యత నే న నేహ కశ్చిత్‌ పరో౭ఘుగ హిత వ వ్య ఇతి '”
[20]
పాఠ్యపదీయము 306 సాధన
[124
అని మహాభాష్యము. “ఎల్లరును తమ స్వార్థముకొణకే (పవ ర్తింతురు, ఇతరుల నను గహింప
వలెనని ఎవరును పనిచెయరు” అని అర్థము.
ఒక (పశ్నా- ఆట్లయిన “పయో జూడు అను పదమున కర్ణ మేమి ? (పేరణా
జన్య (పవృత్యాశయుడు = ఒకరు ( పేరింపగా పవ ర్తించినవాడు' ఆని గదా. ఆతడును
స్వ్మపయోజనమునకు తానే (పవ ర్రించెననిన నట _పేరణ కుపయోగ మేమి ?- ఈ పశ్చకు
సమాధానము “'యదభి పాయేషు సజ్ఞతే” అను వార్తికము. |పేరకుని అభి పాయమును
(గహించి ప్రమోజ్యుడు దానిని నిర్వర్తించుటకు సిద్ధమగుటయ (పేరణకు ఫలమని
తాత్పర్యము,
““హేతుమతిచ'”* అను సూత్రమున, ఆ సూత్రముచే సిద్ధింపని ప్రయోగములు
ద్దింపజేయుట కవతరించిన ఉపసంథ్యాన వార్తికము లనేకములు పె అభ్మిపాయమ ముతోడనే
హాభాష్యకారు డు |పత్యాఖ్యానము చేసి యుండెను. అందు కొన్ని వార్తికములను జూతము.
hn
EA
ఒక బాటసారి ఉజ్జయినిలో బయలుదేరి [ప్రయాణము సాగించుచున్నాడు. సూర్యో
దయ కాలమునకు మాహిష్మతీ నగరము చేరవలెనని ఆతని తలంపు. ఆ సంనివేశమును
ఆశ్చర్యముతో జెప్పుచు నింకొకడు ““పణికః మాహిష్మత్యాం సూర్య ముద్దమయతి'' అని
పయోగించెను. “సూర్యుని ఉదయింపజేయుచున్నాడు' అని గదా యర్థము. సూర్యుడు
తానే ఉదయించునుగాని ఈ పథికుని _పేరణచే కాదు. కాగా [పయోజకుని వ్యాపారము లేదు.
అందువలన నట్టియెడ ణిచ్‌ (ప్రత్యయము సిద్ధించుటకు, “'చిత్రీకరణే పాపి” అని యొక
వా ర్రికము, ణి చ్చత్యయోపసంఖ్యానము ఆవశ్యక మని చెప్పెను. ఆశ్చర్యమును గలుగ
చేయట గమ్యమయినపుడు పాప్తి అను నర్గమున ణిచ్చత్యయమును విధింపవలెనని
యర్థము. “సూర్యోడ్ల మని అను కృద న్తము (పకృతి. ణిచ్‌ ప్రత్యయము. కృత్పత్యయమగు
“అని అను దానికి లోపము. కర్మ కారక మయిన సూర్యునకు, “సూర్యం! అని వేణుపాటు
మున్నగునవి విధియములు అని తాత్పర్యము.
కాని అచట గూడ పథికుని అభ్మిపాయానుసారముగా సూర్యోదయము జరిగినది
కాన పథికుడు హతువే. పథికుడు తాను మాహిష్మతిని చేరునప్పుటి క్రి సూర్యోదయము కావలె
నని సంకల్పించెను. అశ్హై జరిగినది. అది కాక తాశీయమైనను పథికున కందు హేతుత్వము
దేవదత్తుని,. వంటకు (పేరించిన యజ్ఞ దత్తుని హేతుత్వముతో తుల్యమే. కావున “హేతు
మతిచ (8- ~l- -26) అను స్యూత్రమచేతనే ణిచ్చు సిద్ధింపవచ్చును అను నధిపాయముతో,
“నవా సామాన్య కృతత్వాత్‌ హేతుతో హ్యవిశిష్టమ్‌' " అని [పత్యాఖ్యానము చేయబడినది...
“కంసవధ' “బలిబంధము' అనునవి ఉపాఖ్యా నములు. వానిని జెప్పు కథకుని
'కంసం భూతయతి' “బలిం బంధయతి' 'ఘాతయతి అనగా చంపించు చున్నాడు, అనియు,
“బంధయతి. అనగా కట్టింపించుచున్నాడు అనియు ణిజ_న్తముల కర్ణము. పె పయోగములం
దా యర్థము కుదురచు. కావున నుపాఖ్యాన మావళ్యకమను నభి ప్రాయముతో, “ఆఖ్యానాత్‌
సమువేశము 307 పదీకాండము
125 ]
కృతః తదాచషై కృల్లుక్‌ (పకృతి - పత్యాప త్తిః (పకృతి వచ్చకారకమ్‌' ” - అను వారిక
వతారితము. “సూర్య ముద్దమయతి' అను స్థలమున 'సూర్యోద్దమనము” అను కృద నము
కంటె పరముగా జణిచ్చు విధింపబడిన సందర్భమునందలి |ప|క్రియ వంటి [పక్రియ ఇచ్చటను
చూచుకొ నవలెను. ఈ ఉపసంఖ్యానమును నిరాకృతము. హేతువు పూర్యోక్తమే.
కంసుడు చిరకాలము కిందటనే హతుడు గదా. బలి బంధనమును చిర పవ త్తమ
'సూర్య ముద్గమయతి' అనునట్టు అచట “మాతయతి' “బంధయతి” అను వర్తమానత ఎట్టు
పొసగును అని యడుగవచ్చును - సమాధానము, వినుడు.
శాభికులు, అనగా, కంసబలివేషములను ధరింపించి వారిని తయారుచేసి
వారిచే నాటక మును (పదర్శింపించు ఉపాధ్యాయులు, కంసుని, కృష్ణునిచె పత్యక్షముగ
చంపించుచున్నారు. బలిని బంధింపించుచున్నారు గదా. పురాణ [పవచనమైన, పౌరాణికుడు,
తన ప్రవచన పాటవముచే ఆ పనులను (పత్యక్షముగ జరుగుచున్నట్టు చూపగలడు. కొందు
కంసవధ నాటకమును జూచుటకు బోవుచున్నారు. మరికొందబు ముందుగా వెళ్ళి, తిరిగి
వచ్చివేయు చుందురు. అపు డే మగుచున్నదని వారి నడిగిన, “గచ్చ కంసో హన్యతే”
అందురు. ఏమగును? అనిన *కంసో ఘానిష్యతే” కంసుడు చంపబడునిక' అందురు.
నాటకము సమాప్రమయిన తగువాత బోవు వారిని జూచి, “కంసోహతః కింపశ్యసి' =
కంసుడు చంపబడెనాయె ఇక నేమి చూతువు' అసి ఇట్టు తికాల వ్యవహారమును గలదు గదా!
ఇంత ఏల చిితకారుల చితకర్మ కూడ కంసవధను ఇపుడు జరుగుచున్న దా, యనునట్లు
భావింపజేయును. అది అంతయు కౌశల మూలకము.
'విక్షా వాసయతి' అని అందురు. ఆయూర నతడెందులకున్నాడు ? అని |పశ్నిం
చిన “భిక్ష ఆతనినచట వసింపజేయుచున్నది” అని సమాధానము. భిక్ష సమృద్ధముగా నట
లభించుటచే నున్నాడు. కాగా అది నిమి త్తము. [పయోజక మనగా, చేతనమే కానక్క_ర లేదు.
నిమిత్త మా|తమును హేతువే. కనుకనే కారికలో 'నిమి తేభ్యః పవర్షన్తే' అని కలదు.! 1841
'హేత్వధికారము
అవతారిక క ర్రయే, [పేరకురైన, హేతువు అనబడునుగాన క ర్భృ విచారము
నకు తరువాత హేతువిచారము [పస క్తము.
శో॥ (పేషణాధ్యేషణే కుర్వం స్తత్సమర్జాని చాచరన్‌ ।
కరె వ విహితాం శాసే హేతుసంజాం (పపద్యతే i 125
== (య జో -
| పషణాధ్యేషణే = ఆజాపన _పార్థనములను, కుర్వన్‌ = చేయువాడును, తత్సమర్హాని =
_పరితునకు సహాయపడు పనులను, ఆచరన్‌చ = చేయువాడునునగు, కరా ఏవ = కరయ్యే,
కాయే, విహితాం = శాస్త్రమున, విధింపబడిన, హేతుసంజాం = *హేతుః” అను సంజను,
తో త
(పపద్యతే = పొందుచున్నాడు
వాక్యపదీయము 308 సాధన
[125
తొత్త్రల్మోం బిశేఖాంక్యులు.. ఆజ్ఞా పురసృరముగ తనకంటె తక్కువవానికి
పనిని చెప్పుట | , పేషణము. తనకంటె పెద్దలయిన అభ్యర్థి తులను (పార్థించి పనులను
చేయించుకొనుట అధ్యేషణము. తత్సమర్థాచరణ మనగా, _పయోజ్యుడు చేయవలసిన పని
సఫలమగుటకు ఆనుకూలమగు పరిస్థితులను కల్పించుట. ఇదియే ముఖ్యమగు |పయోజక
వ్యాపారము. 'భికావాసయతి' అను స్థలమున భిక్షయొక._ వ్యాపరమడియే గదా. _పేషణా
ధ్యేషణములు, దీని భేదములే. స్వాభిపాయ |పకాశనము |పయోజకుని పని. తదను
విధానము పయాజ్యూని పని. కావున తత్సమర్థాచరణమే సర్వత [పయోజకుని వ్యాపారము.
కర్తయే హేతుసంజ్ఞను బొందునని చెప్పుటవలన, కర్తృ సంజ్ఞకును హేతుసంజ్ఞ
సమావేశము సూచితము. లేనిచో నిడి ఏకసంజ్ఞాధికారమగుటచే క్ర రృృసంజ్ఞను సేతు
దాధింపవలసి వచ్చెడిది. హేతుసంజ్ఞను విదించిన '“'త| తృయోజకో హేతుశ్చ''
-55) అను సూ[తమునందు చకారమున కిదియే (ప్రయోజనము. ఇది శాస్త్ర విహితమగు
ంజ్ఞ. కావున హేతుపదము గల విధి సూ! తములందు దీనికే [గహణము. లోక _పసిద్ధమగు
హీతువు (దవ్యగుణములకు కూడ హేతువగను . ఈ హేతువు కియామా।త విషయము. ఇది
కారకము, _పేషణా ధ్యెషణాదులు దీని వ్యాపారములు. ““ హేతుమతిచి' (8- ]- 26)
“'భియోహహెతుభయేమక్‌'” (7 -లీ_ -4£0) ఇత్యాది సూ|తములందు ఈ సే హూతువునకే గహణము.
౭ ల్ల
0
mfp ఈ
సము.
(waar
శ
జూ
ర
జ
కొన్ని స్థలములందు అనగా *ీహేతా” (2- వ్రీ_2లి ) “లక్షణహేత్యోః
[కియాయాః” (ల 2 126) హేతు హతుమతోర్దిజ్‌ '' (8-8-156), ““కృజో హేతుతాచ్చీ
ల్యానులోమ్యేష (8-220) మున్న గువానిలో లౌకిక హేతువునకే [గహణమని ఆయా
సూత్రార్థముల పరిశీలనము వలన తెలియనగును.
ఒక (ప్రశ్నా ' “సాతుమతిచ”” (8-1- -26) అను సూ|తము, |పయోజక వ్యాపా
రములగు (పేషణాదులు వివక్షితము లగునపుడు ధాతువునకు ణ్మిచ్చత్యయమును విధించు
చున్నది. ““ ప్రెషాతిసర (పాప్త పకాలషము కృత్యాశ్ళ్చ 0) (8-8-168) అను సూత్రమును,
విద్యర్థమునందు కృత్య |పత్యయములతో బాటు *చ' కారముచే “లోట్‌” అను లకారమును
గూడ విధించినది. ప్రెష అనగా విధి. అదియు [పయోజకుని వ్యాపారమే గదా. కాగా
““పృచ్చతు మా భవాన్‌” = “రెవ నన్ను ఆడుగవలెను' అను వాక్యమున (పకృత సూత
ముచే జణిచ్‌ [పత్యయమును వికల్పముగ నేల రాలేదు? ఇట విధి స్పష్టముగ నగపడు
చున్నది గదా!
సమాధానము ““ఆకర్హృత్యాత్‌'' ఆని భాష్యము. అడుగుచున్న వానిని.
| పేరించిన వాడు |పయోజకుడు. 'నన్నడుగుము' అని పయోజకుడు చెప్పుటకు పూర్వము,
(పష్టః (ప్రశ్న కియలో | పవ ర్తించి యుండలెదు. కావున క రృత్వము లేదు. ఆతడు వ్యాపార
వంతుడైన నాతని | పేరించునతడు 4 వేతువగును గదా : కావున ణిజాప త్తికి అవకాశము లేదు.
మరల (పశ్నా వర్తమాన కాలమున, (పశ్నింపక ఉదాసీనుడుగా నుండ
నముద్దేళము 27 వదకాండము
33] -
శో సత్యాసత్యా తు యౌ భాగౌ (ప్రతిభావం వ్యవస్టితౌ।
సత్యం యత్త(త్ర సాజాతిరసత్యా వ్య క్తయః స్మృతాః ।। 92
(పతిభావమ్‌ = (పతిపదార్థమునందు, సత్యాసత్యొ ఇ సత్యము అసత్యముఅనెడి, యౌ = ఏ,
భాగా = భాగములు, వ్యవస్థితౌ తు = ఉన్నవనియే నిశ్చిత మైనవొ, తత = ఆరెంటిలోన
యత్‌ = ఐది, సత్యమ్‌ = సత్యమో, సా= అది, జాతిః = శాతియగా, (స్మృతా = చెప్ప
బడుచున్నది. అసత్యా రా అసత్యభాగ ములు, వ్య క్షయః = వ్యక్తులుగా, స్కృృతాః = చెప్పబడు
చున్నవి. కాక స్మరింపబడుచ చున్నవి. అదైైత తత్తము నెరింగినవారిచే సత్యభాగము జాతిరూప
మనియు రం భాగము వా కరూపమనియు శుతుల (పామా ణ్యమును బట్టి నిరూపింప
కడియము, కంకణము మున్నగు వస్తువులు మనకు కానవచ్చుచున్నవి, వానికి
ర్తి ర్పబుబ్ను
J క దై లో లో లో ఇ కొ అల
కారణమేది అని ఆలోచించిన బంగారమనితెలియును. అచట కడియము మున్న గునవి సత్యములు
a]
కావనియు బంగారమే సత్యమ నితేలును. దానిని పరిశీలించిన తేజము సత్యమనియు, దానికి
కారణమేమి? అని ఆలోచింపగా పర్మాపకృతి కారణమనితేలును ఆదియు ఎల్ల వికారములను
ము.అదియే యాశాకిరూపు. దానికంటె ఇతరములగు
అనుసరించి జనా నందరూపమగు (బహ్మము
అర్థ ములు అసత్య ములు అవియే వ్యక్తులు
అవతారితో
అద్వైత సిద్ధాంతముననుసరి౨చి పరమార్థ సత్యమగు నది జాతియ
es
టతంరూపమున వివ ర్రమగుచున్న ది, దానినిబట్టి వ్యవహా హారము జరుగుచున్న దని చె ప్పుచున్నాడు.
లో సంబంధి భేదా త్సతె వ భిద్య మానా గవాదిషు।
మ రీ అన అ
జాతిరిత్యుచ్య తే తస్యాంసర్యె శబ్రావ్యవస్థతాః 1505
సత్తా - ఏవ = ఆమహాసామానుమే, సంబంధిభేదార్‌ = ఆశయముల యొక్క భేదమువలన
శంయు = ఇన గువానియందు, ఖిదకమానా = = అరోపితమగు నానాత్వము
కల దె, జాతిః - ఇతి = జాతియని = అనగా గోత్వజాతి ఘటత్యశాతి అని, ఉచ్యతే = చెప్పబడు
చున్నది. అనగా గోత్వాదికము అపర సామాన్య మగుచున్న చని.
తస్యామ్‌ = గవాది వ్యక్తులచె భిన్నమగు సత్తాజ జాతీయందే, సర్వే + శద్దాః =
శ బ్రములు, వ్యవస్థితాః = నియతమగు రూపముతో నిలిచియున్న వి. సంకీర్ణ ముకాక కి
గియతనుగు జాతినే బో ధించుచున న్నవని భావము.
సము దేశము 309 సపదకొండము
126]
వచ్చును. కాని భూతకాలమున (పశ్చించియుండెనే మో ? లేదా భావిలో (పశ్చించుననవచ్చును.
కాన (పయోజ్యూనకు కరత్వము కలదన వచ్చునే అని_
సమాధానము... భూతభావి [కియలతో బుద్ధి పరికల్పిత [న సంబంధము
[పయోజ్యునకు చెప్పవచ్చుననుకొనుడు. వర్తమాన కాలమున [కియా సంబంధ మెట్టు. ఇపు
డాత డూరకి నే యుండెను గదా. “అడుగుము' అనకున్న నడుగబోడు గదా. కాగా వానికి
క ర్హృత్వము లేదు (పశ్నించుము = పశ్నకియాక ర్రవగుము. కొత్తగ క రృృత్వము
విధింపబడు చుండెనాయె. ఇది ణిజ్విషయము కాదు.
(కియావిశిష్టుడగు కరకు [ప్రయోజకుడు (పేషణాదికమును జేసిన ఆ వ్యాపారము
ణిచ్చుకు వాచ్యము. లో|టృత్యయ విషయము వేరు. అచట కర్త, లకారమునకు వాచ్యుడు.
ప్రెష, ద్యోత్యము మా[తమే. వాచ్యము కాదు. దానికి వర్తమాన కాలికత్వ మక్క_రలేదు
కావున అపుడడగని వానిని గూడ 'పృచ్చతు మా భవాన్‌” అని, లెదా “అనుయుజ్కాం మా
భవాన్‌" అనవచ్చును. అను యోగమనినను (పశ్నయే. ముఖ్యమైన భేద మిది. ఏమి? ణిజర్థ
మగు ప్రైష పయోజ్యధర్మము. లోడర్థమగు ప్రెష [ప్రయోక్త ధర్మము. 1125
అభతారిక ఆ భేదమునే వివరించునది ఈ కారిక.
అద —_ ఎవ లి ని
క్షా (దవ్యమాతస్య తు పై య సృచ్చాా దేర్లో డ్విదీయ తే |
స్మకియస్య (పయోగస్తు యదా స విషయో ణిచః ॥ 126
దవ్యమా తస్య = | క్రియారహితమునకు, ప్రెషేతు = [పేరణము వివక్షితమైనపుడు, పృచ్చి
ఆదేః = పృచ్చి మున్నగు ధాతువునకు, లోట్‌ = లోట్‌ అను లకారము, విధీయతే = విధింప
బడు చున్నది, యదాతు = ఎపుడు అయిన, స|క్రియస్య = |కియావిశిష్ట కర్తకు, _పయోగః
= _పేరణము వివక్షితమగునో, తదా సః = అపుడు, ఆ [ప్రయోజ్యుడు, ణిచః = ణిచ్చత్య
యమునకు, విషయః = [పొ పి స్థానము, భవతి = అగును.
తొత్సర్య బిళేషాంకయములు_ ఒక డొకనిని “నీవు నన్నడుగుము అనినపుడు,
ఆ అడుగవలసినవాడు, అంతకుముం దా [కియలో (పవర్తించి యుండలేదు. [క్రియ లేనిచో
కారకత్వమే లేదాయె. కర్తృత్వ మెట్టు లభించును ? లోట్ప్పత్యయ ఘటితములగు, “పృచ్చతు'
అనుయు “జ్రామ్‌' అను పదములను |పయోగించిన నపుడు కర్త్సృత్వము కలుగును. ఆట
విధి, ద్యోత్యము. కర్తయే వాచ్యుడు. ఇది [కియయందు ,పవర్తింపని [దవ్య విషయము.
ఇక కియయందు (పవ రించిన కర్తకు, ఆ [క్రియను మానకుండుట _పిరణ
చేయుటయు గలదు. ఆ (పరణ వివక్షితమైనపుడు ణిచ్చత్యయము విహితము. అది దానికి
వాచకమే.
ఈ ప్రకారముగా, ణిచ్‌ లోట్‌ (ప్రత్యయములకు విషయ విభాగము లౌకిక శబ్బ
| పయోగములందు స్పష్టముగ నవధారితమై యున్నది. పృచ్చతు, మా, భవాన్‌, అను
వాక్యపదీయము 310 సాధన
[127
లోడ న్త్ల స్థలమున పయోజక కర్తను చెప్పు పదమేదియు లేదు. అచట ఉచ్చరించు వ్య క్తియె
సామర్థ్యమువలన కర్తగా |పతీయమానుడగును.
ఇట్లు విషయభేదము స్పుటముగ నున్నను, శాస్త్రమున ఆ విభాగము చేయబడ
లేనందున, “మాభవాన్‌ పృచ్చతు' అను స్థలమున ణి చ్పత కయ మేల రాలేదను పూర్వ
పక్షము, అదియు ప్రెషయే గదా అని సామాన్య దృష్టిలో చేయబడినది. అంతియ-_ ॥1126॥
అవతారిక “యజ్ఞ దత్తుడు దెవదత్తునిచేత అన్న మును వండించుచున్నాడు”
అను వాక్యమున యజ్ఞదత్తుడు | పేరకుడయిన కర్త. హేతువు. దేవదత్తుడు [ప్రయోజ్యుడు.
క రకు ఈప్పితతమము కర్మ. అనగా, కర్త, తన |కియచేత దేనిని సంబంధింపదలంచునో
అది. యజ్ఞదత్తుడు, తన (పేషణ కియబే దేవదత్తుని గదా సంబంధింపదలచినది. కాగా దేవ
దత్తుడు కర్మ కావలెను. ద్వితీయాంతముగి నుండవలెను. “దేవదత్తునిచేత' అని అచట కర్తృ
తృతీయ అగపడుచున్నది. అది యెట్టుపపన్న మగును ? ఆశు శంక కీకారిక సమాధానము.
శో గుణ |కియాయాం స్వాతం(త్యాత్‌, (పేషజే కర్మశాంగతః |
నియమాక్‌ క ర్మసంజ్ఞ రూ: స్వధ ర్మెణాభిదీయ తే [| 127
| గుణ కియాయాం = అ|పధాన కియలో, స్వాతం త్ర్యాత్‌ = సంతంతుడగుట వలన,
_పేషణే = పయోజక వ్యాపారమున, కర్మతాం = కర్మత్వమును, గతః అపి = పొంది
యన్నవాడైనను, (|పయోజ్యః) = దేవదత్తుడు, కర్మ సంజ్ఞాయాః = కర్మ సంజ్ఞకు,
నియమాత్‌ = నియమముండుట వలన, _ స్వధర్మేణ = తన ధర్మమగు క ర్హృత్యముచేతనే,
అభిభీయతే = చెప్పబడుచుండును.
తొత్త్రర్యం ఎ కోవొంళయులు___ [పయోజ్యుడు, (పయోజకుని, ఆజ్ఞాదులకు లోబడి
నను తన స్వతంతను కోల్పోవడు. తన వ్యాపారమున తనకు స్వాతం[త్యముండును గాన
కర్తృ సంజ్ఞకు భంగము లేదు. ణిజర్థ కర్రకు ఈపితతముడః గాన కర్మసంజ్ఞ (పా ప్తించు
చున్నది. అది గతి, బుద్ధి, _పత్యవసానము అర్ధము గల ధాతువులును, శబ్దము కర్మగా గల
ధాతువులును, అకర్యకములగు ధాతువులును, దీని అణ్యన్తావస్థయందు క ర్రయగుదానికే అని
నియమింపబడినది పచ్‌ ధాతువందు చేరలేదు. కావున దేవదత్తునకు స్వస్వాతంత్య (ప్రయుక్త
మగు కర్త్పృత్వమే నిలిచినది.
ఒక (పశ్న---- (పయోజ్యుడై నపుడు గూడ స్వాతం [త్యమాతనికి నివ ర్రింపదనిన,
కర్మ సంజ్ఞకం టె పరమైన కర్తృ సంజ్ఞయ [పా ప్రించుచుండ, గతి బుద్ధీ త్యాది సూూతము
కర్మ సంజ్ఞా విధాయకమే కావలెనుగదా. నియామక మెట్టగును ?
సమాధానము--- |[పయోజ్యక ర్త వ్యాపారము ధాతువున కర్థము. పయోజక
కర వ్యాపారము ణిజర్థము. మొదటిది రెండవదానికి విశేషణము. కాగా అ।; పధానము.
రెండ వది (ప్రధానము. ఇందువలన కర్తృ శ క్రికంది, కర్మశ క్రి |పబలము. ఓదనము కగ్మ
సముద్దేశము 311 పదకొండము
128 |
గదా. దానిని జూతము. కాని వ్యాపారము విక్తిత్తి అందది స్వతంతమే. అయినను,
విక్లేదనము = ఉడికించుట అను దేవదత్త వ్యాపారముచే ఈప్పితముగాన, దానికి కర్మ సంజ్ఞయే
(పవరించినది.
కాగా, ప్రకృతమున కర్త సంజ్ఞతో వి|పతిషేధము లేదు. కర్మ సంజ్ఞ సిద్ధము
కాబట్టి గత్యాది ధాతు విషయమున నియమము చేయబడినది. దాని ఫలితముగ, 'యజ్ఞద త్తః
దేవదత్తం [గామం గమయతి' అని గత్యర్థధాతు పయోగమున 'దేవదత్తునకు కర్మత్వమును,
“యజ్ఞద త్తః దేవద తేన, ఓదనం పాచయతి' అను, పచధాతు యోగమున దేవదత్తునకు
క ర్భృత్వమును పయోగములందు (పసిద్ధములు. 1 12"/॥
. అవతారిక. కర్తకు _పేరకుడు హేతువు. పయోజక మెల్ల హేతువనిన, కర్మ
గూడ (క్రియకు [పయోజక ముగాన హేతు స సంజ్ఞ కలదియగునా ? అనిన, కాదనుచున్నారు.
శో కియాయాః (పేరకం కర్మ హత్తు 8 కర్తుః (పయోజక |
కర్మార్గా చ క్రయోత్స త్తిః సంస్కార (పతిప త్రిభిః ॥ 128
కర్మ = క్రియకు ఫలమైన కర్మ, [కియాయాః = క్రియకు, _పేరకమ్‌ = [ప్రయోజకము,
హేతుః = హేతువనునది, కర్తుః = కర్తకు కియాశయునకు, [పయోజకః = పేరకము.
ఉత్ప త్తి, సంస్కార, (పతిప త్తిభి=నిర్భృ త్తి, వికారము, |పా ప్తి - అను వీనిచేత, |క్రియాకా
కియ, కర్క్మార్థా చ =కర్మకొణ్యకైనది గదా
తాత్సర్భ ఎళలేవొాంళములు._ ఫలమున కాశయము కర్మ. కర్తయుక్క
వ్యాపారమువలన గలిగిన ఫలము కర్మయందుండును. ఆ కర్మ నిర్వ ర్త్యము, వికార్యము,
[పాష్యము - అని మూడు విధములు అని వెనుక జెప్పబడియున్నది. [కియా ఫలమును,
వ్యప దేశివద్భావముచెత శాస్త్రమున ఫలా శయమగునుగాన కర్మ అనబడును. ఆ కర్మ
స్వసిద్ధికై క్రియను (పేరించును.
ఇక హేతువనునది |క్రియార్థమె, సాధనములను వినియోగించి [క్రియను సాధింపు
మని కర్గను పోత్సహించును. అది సాజాత్తుగా కియా [పయోజకము గాదు. [కియా పరి
పోషమునకై (పవర్తి రించు క ర్తకు పయోజక ము "హేతువు.
ఈ విధముగ [పయోజకత్వ విషయమున హేతువునకును, _కర్కుకును స్వరూప
భేదము స్పష్టముగ నగపడుచున్నది.
“ఏయది దేనికొజకే యేర్పడినదో, అయ్యది దానికి పయోజకమందురు. [కియ
కర్మ కొజకు. కావున కర్మ మ. [పయోజకము.
ఇతర కారకములు స్వసిద్ధికై |క్రియను (పేరింపవు. ఆవి |క్రియార్థములు గాని,
mgm =
వాసి కొజ్యకై |కియ (ప్రవర్హింపదు, 11851
వాఠక్యపదీయము 312 సాధన
[ 129
అవతారిక ా విభక్తుం ననుసరించి కారక్రముల ఏచారడు ). చేయబడుచున్నది.
అందు ద్వితీయా ర్థమగు కరణ కారకవిచారమును, తరువాత కర్తృ కారక విచారమను, ఆ
(ప్రసంగమున |పయోజక కర్తృ విజారమును, ముగించి, క్రమ |పా ప్రమగు చతుర్ధి విభ క్త్యర్థ
సంపదాన విచార మిక చేయబడుచున్నది.
శో అనిరాకరణాత్‌ కర్తుః త్యాగాంగం కర్మణేప్పితమ్‌ ।
(పేరణాను మతిభ్యాం వా లభతే సం(పదానతాం [1 129
కర్తుః =క్రర్రచేయ, త్యాగాంగం = దానమున నంగమెనదియు, కర్మణా = కర్మచే,
ఈప్పితం = సంబంధించుటకు తలంపబడిన కారకము, అనిరాకరణాత్‌ = నిషేధింపకుండుట
వలన, [| పేరణాన 'మతిభ్యాం వా == (పెరించుట, అంగీకరించుట వలనగాని, సం|పదాన
తాం = సం|పడానమను పేరును, లభతే = పొందును
తాళ్ళర్భం ఎళేషాంళయులు.. “ఉపాధ్యాయాయ గాం దదాతి, దేవద త్త”. గోవు
కర్మ. ఇచ్చుట క్రియ. శిష్యుడు కర్త. అతడుచేయు త్యాగములో అంగము ఉపాధ్యాయుడు.
అంగమనగా, దాత హస్తము కూడ కావచ్చును కావున నది సం పదానము కాకుండుటకు,
'కర్మ సంబంధమును గలుగ చేయటకు కర్తచే నుద్దేశింపబడినది' అనియు జెప్పబడినది. ఆ
సం పదానము కారకము కావలెను. కారక మనగా [కియా జనకము. దాని (క్రియ ఇటనేమి 2
అనిన అది, నిరాకరింపకుండుట, పేరించుట, లేదా అనుమతించుట, ఇందేదియెన నగును.
ఉపాధ్యాయుడు, శిష్యుడు తన కిచ్చిన గోవును వలదనకుండుటయే ఆతని
వ్యాపారము. దేవతాభ్యో బలిం దదాతి” అనుచోట బలిదానము ననుమతించుట, సం|పదాన
వ్యాపారము. యాచించి దానమును బొందినపుడు | పేరణము, సం ప్రదాన వ్యాపారము. ఈ
విధముగ సం|పదానము త్యాగమున కుపకారకమగుటవలన నది త్యాగాంగము.
ఇచట నొక (పశ్న--- “ముక కయే వ హరింభజతి'” = మోక్షార్థము హరి భజనము
అందురు. హరిసేవ ముక్త్యర్థముగాన నట “తా దర్ధ్యే చతుర్ధీ వాచ్యా'” అను వా ర్తికముచే,
చతుర్ధి 'పత్యయము విధింపబడినది. ఆ విధముగనే దానము ఎరార్యాయాత్థము గాన “ఉపాధ్యా
యాయ గాం దదాతి శిష్యః'' అను, |పయోగమునందు గూడ, చతుర్థి పైవా ర్రికముచే సిద్ధింప
వచ్చును గదా. సం|పదాన స ౦జి ఎందులకు ౩ అని [పళ్న.
దో
సమాధానము ఇది న్యాయ్యమైన ఆకశ్నేపము గాదు. ఏలయన- దాన|కియ
సం|పదానార్భము గాదు. సం|పదాన కారకము దాన కియార్థము. కారకములు క్రియార ములు
గదా! ఈయబడు గోవు ఉపాధ్యాయార్థమయిన నను నది వాక్యార్థము కాదు. వాక్యార్థము కియ
అది సం|పదానార్థము గాదు,
సముద్దేశము 313 పదకొండము
129 ]
“రజకస్య వస్త్రం దదాతీ” = చాకలికి బట్టలనిచ్చుట దానమేగాదు. దానమనగా,
తన హక్కును వదలుకొని ఇతరుల కా వస్తువును సం[క్రమింపజేయుట. అది అచ్చట లేదు.
కనుక సంపదాన చతుర్ధి లేదు. ధాతు వచట గౌణమగు నర్థము కలది
““'ఘ్నతః పృష్టం దదాతి?” = కొట్టుచున్న వానికి వీపు నిచ్చుచున్నాడందురు.
అచటను నంతియే.
ఇక ““ఆరోచకినే అన్నం దదాతి" = అన్నమునందు రుచిలేని రోగికన్న మీచ్చు
చున్నాడు అందురు. పరునకు తన వస్తువు నిచ్చుట, అది వాని కుపయోగింపవలెనము తలం
పుతో గదా. అట్టి ఉపయోగము లేని దానము దానమే కాదు గాని, దేవునకు ఫలపుష్పాదులను
సమర్పించువాడు, ఆవి డేవున కుపయోగింపవలెనను సంకల్పముతో నిచ్చునట్లు, రోగికి
అన్నము సహింపవలెనను సంకల్పము, దాత కుండవచ్చును.
“న హూ దాయ మతిం దద్యాత్‌'' = హృదునికొజకు మతి సేయరాదు. మతి యన
జ్ఞానము. అనగా తత్యాధనమగు శాస్త్రము. ఇచ్చుట అనగా నుపదేశించుట. ఇచట “దా” ధాత్వర్థ
మగు దానము, స్వస్వత్వ నివృత్తి పూర్వకముగ పరస్వత్వము నాపాదించుట యను ముఖ్యా
రమా? లేక గౌణమా 1 అని విచారింపవలసి యున్నది. ముఖ్యార్థమున కట సంభవము
లేదు. తన హక్కును శాస్త్రమునందు వదలి పెట్టుట, శూ దునకు సం|పమింపజేయుట అనునది
లేదుగదా. కావున నది గౌణమని కొందరందురు. దాన మచట ముఖ్యమే. గొణము కాదు.
గురువు, తన శా స్త్రజ్ఞాన సంతానమున నేక దేశమును శిష్యున కుపయోగింపవలెనను నుద్దేశము
తోనే త్యజించును. కావున నది ముఖ్యమేయని మజికొందరి భావము.
““వరాయ కన్యాం దదాతి పితా” ఇట, తండి తన కొమాం_ర్తెను దానము చేసి
నపుడు జన్య జనక భావమను స్వత్వము నివ ర్తింపకున్నను, స్యస్వామి భావరూపమగు
స్వత్వము నివర్తించును గాన దా” ధాత్యర్థము, ముఖ్యమే
““ఖండికోపాధ్యాయశ్శిష్యాయ చ పేటాం దదాతి'' = ఖండికలనెడి వేదభాగము
లను అధ్యయనము చేయించు నపాధ్యాయుడు, తాను, ఉదా తము నుచ్చరించినచో, నను
దాత్తము నుచ్చరించిన, శిష్యునికి చెంపదెబ్బ నిచ్చును. ఇచట 'స్వస్వత్వ నివృత్తి పూర్వక
ముగ పర స్వత్వాపాద నమ.” అను ముఖ్యార్థమునకు సంభవము గలదాయని విచారించిన,
ఆ చపేటము శిమ్యన కుపకరించునది గాన, కలదనియే తేలును. చెంపకాయ శిష్యునకు (పతి
కూల రూపము గదా. వానికి దాని యుపకారమేమి ? అనిన, ఆ చపేటమును వా డిపుడు
సహించిన నది వానికి శా స్రాభ్యాస యోగ్యతను కలుగజేయును. దానివలన భావికాలమున
వానికి ఫలావా ప్తి కలుగునని భావము.
“'మృజిరస్మాయ విశేషేశోపదిష్టః [పకృతి పాఠ” అని వృద్ధి సూత భాష్యమున
ప్రయోగము. అందు “అమ్మై" అను చతుర్థి తాదర్థిమున చతుర్ధి. ధాతు పాఠమునం౧దు:
“మృజ్‌ ' అను ధాతువు, సాధు శబ్బములను దెలిసికొనగోరు జిజ్ఞాసువు కొజణకు, సామాన్య
వాక్యపదీయము 314 సాధన
[130
రూపమున, అనగా సకల |ప్రత్యయములకును |పకృతిగా నది యుండవలెనను తలంపుతో
ఉపదేశింపబడినడి. అందువలన నాతడు 'మృజ్‌' అను ధాతు మాతమునకు [పసంగము
గలిగిన, 'మార్జ్‌' అను వృద్ధి ఘటితరూపము 'మార్జకః' మున్నగు స్థలముల సాధువగునని
తాత్పర్యము, nl29n
అవతారిక. (పథమ సం|పదానమును వెనుకటి కారికచే వ్యాభ్యానించి ఉత్తర
సం|పదాన వివరణము నిక చేయుచున్నాడు.
లో హేతుత్వే, క ర్మసంజ్ఞాయాం, శేష త్వే వాపి కారకమ్‌।
రుచ్యర్థాదిషు శాస్త్రణ సం(పదానాఖ్య ముచ్యతే il 130
(Fe
తిరి క సంబంధముగాని |పా ప్తించినపుడు, కారకఠల = [కియాజనక మగునది,
రుచ్యర్థాదిషు = రుచధాతువు మున్నగువాని _పయోగమున, సంపదానాఖ్యం = సం|పదాన
జి
మ్‌
పాతు ం = బాతు సంజ్ఞగాన్‌, కర్మ సంజ్ఞాయాం = క ర్మసంజ్ఞ గాని, శేషత్వే వా అపి =
జ డో
కార వ
తాత్సర్వు విశేషాంళములు _- [ప్రథమ సం పడాన మనగా “కర్మణా య మధి
ప్రెతి స సంపడానమ్‌'' (1-4-82) అను సూత్రముచే విధింపబడినది. అది లౌకిక సంప
దానము. ఉత్తర సం[పదానమనగా '“రుచ్యర్థానాం [పీయ మాణఃి (1-4-88) మున్నగు
సూ తములచే విహితమైన సంజ్ఞ.
రుచి అర్థ్హముగాగల ధాతువులు [పయోగింపబడినపుడు, పీత్యాశయమగు
కారకము సం|పదాన మగును అని ఆ సూ|తమున కర్థము. రుచి అనగా అభిలాష, దీ ప్రి
కాదు. “దేవదత్తాయ రోచతే మోదకః'' = దేవదత్తునకు (కౌలుకు) కుడుము రుచించుచున్నది
అని యుదాహరణము. రుచించుట = పితికి విషయమగుట. దేవదత్తునకు కుడుము ఇష్టము.
దానియందు లౌల్యమువలన నది తనకు అభిలాష విషయమగు నట్టు చేసికొనును. కాగా
నాతనికి హేతుసంజ (పా ప్రించుచున్నది. సం|పదాన సంజ్ఞ విధింపబడుచున్నది. కావున నీ
స ఐజ్జ, సంజ్ఞాంతర [పాపి పూర్వకసంజ్ఞ. హేతుసంజ్ఞ వచ్చినయెడల ణి చృత్యయము
పా ప్రించెడిది. అది ఈ |పయోగమున ఇష్టము గాదు. కావున |పకృత ధాతువాచ్య రుచి
క్రియలో మోదకము కర్త. దేవదత్తుని అభిలాషలో విషయము గదా మోదకము, కర్మ
కావలదా ? అనవచ్చును గాని దేవదత్తు డిపుడు కర్తకు [పయోజకుడును గాడు, కర్తయు
గడ్డు. కాగా మోదకము వానికి ఈపితతమము గాదు. కర్తకు ఈప్సితతమము గదా కర్మ
కావలెను.
ఇట్లు (పశ్నింపవచ్చును..- కర్త క్రీష్ఫితమనగా కర్త అను సంజ్ఞ కలవానికి అని
కాదు, క్రియలో స్వాతంత్యము = వ్యాపారము కలవానికని యర్థము. దేవదత్తున కా
స్వాతం |తకిముండును గదా అనిన,
నముద్దేశము 315 పదకొండము
130 ]
సమాధానము. ఇచట శబ్దము = రుచధాతువు రుచి [క్రియను బోధించుచున్నడి.
దాని కాళశయము మోదకముగాని, దేవదత్తుడు కాదు. తమ తమ వ్యాపారములలో సకల
కారకములును స్యతం|తములే. కాని ఆ స్వతం[తత శబ్దోపా త్తము కానిచో కర్త అను సంజ్ఞ
కలుగదు. లేనిచో, కర్మ సంజ్ఞా సూ తములో “కర్తుః' అనుట వ్యర్థము. “సార్థారీయతే పథికః'
అను వాక్యమును జూడుడు. బాటసారుల గుంపునుండి ఒకడు విడివడినాడు. హీయతే అను
పదము హాన [క్రియను చెప్పుచున్నది విడుచుటలో కర్త సార్థము. పథికునకు కర్మత్వమునుః
ఆందువలన కర్మార్థమున లకారమును లభించినవి. గుంపును అపాదానముగ వివక్షించుటచే
పంచమి. హానకియ అచట శట్టొపాత్తను. పకృతమున దేవదత్తుని |కియకు శబ్దబోధ్యత
లేదు గదా.
'దేవదత్తుని, మోదకము పీతుని జే మయుచున్నది” అని ఈ వాక్యమున కర్థమయిన
యెడల అపుడు ఆ ధాతువు సకర్మక మగును. దేవదత్తునకు కర్మసంజ్ఞ [పా ప్రించును. కావున
సం|పదాన స సంజ్ఞ కర్మసం ంజ్ఞా (పాపి పూర్వకమపుడు కావచ్చును
““దేవదత్తాయ శ్రాఘతే జనః” జనము, దేవదత్తుని గుణములను బొగడి తమ్ము
నాతని కెజబుకపజణచు కొనుచున్నదని ఆ వాక్యమున కర్ణము. ““శ్చామ హ్నుజ్‌ స్థాశపాం
ఖ్రప్స్యమానః' (1-4-84) అను సూత్రముచే సంపదాన సంజ్ఞ. దేవదత్తుడు గుణవంతుడగు
టచే తన్ను జనము పొగడునట్టు చేసికొనుచున్నాడని భావము. కాన నాతనికి హేతుసంజ్ఞ
(పా పంపగా సంపదాన సంజ్ఞ విధింపబడినదని కొందణి మతము. అట్టు కాదు. సూ|త్రమున
“జ్లీహ్న్యమానఃి అను పదము కలదు. “జ్ఞాపయితు మిష్యమాణః' ౨ తెలియజేయుటకు కోర
బడిన వాడని యర్థము. జ్ఞాపన కియా సంబంధమును గిలుగజేయుట ఆతనికే గనుక కర్మ
సంజ్ఞ (పా ప్రింపగా 'సం|పదాన సంజ్ఞావిధి' అని మటికొందరు నందురు.
ఈ- విధముగనే “హు హ్నుతే' “తిష్టతే' “'శపతే' అను ధాతువుల [పయోగము లందును
యథాయోగముగ ఆయా సంజ్ఞలకు [పా ప్తిని జూడవచ్చును.
శ్రాఘించి తన్ను దేవదత్తున కెజుకపఅచుట-- ఇతరులకు దెలియకుండగా తన్ను
మజుగుగా నెజుకపజచుకొనుట, స్వాభ్మిపాయము నాతనికి బోధించుట కనుకూలమగు స్థితిని
పరిిగహించి యుండుట, శపథమును బెట్టి తెలియచేయుటయు, యథాాకమముగ నరములు.
'“దేవదతాయ శతం ధారయతి యజ్ఞద త్తః = దేవదత్తునకు యజ్ఞదత్తుడు నూటు
రూప్యములను బాకీపడి యున్నాడు. *'ధారేరుత్తమర్గః'' (1-4-85) అను సూత్ర మిట
సం|పదాన సంజ్ఞను విధించునది. “ధారి అనగా ణిజన్తమయిన. '“ధృజ్‌' అవస్థానే అను
ధాతువు. అది పయోగింపబడి నపుడు ఉ త్త మర్హునకు సం[పదాన సంజ్ఞ కలుగునని సూ|తా
ర్ధము. “ధారయతి' అనగా ధరింపజేయుచున్నాడని గదా అర్థము. అధమర్లుడెన యజ్ఞదత్తుడు
నిలచి యన్న బాకీని నిలిపియున్నాడు. ఆ ధారణమునకు ఉ త్రమర్దుడైన దేవదత్తుడు పే ాతువు.
ఆత డిచ్చుటవలన గదా అది నిలిచినది. కాని ఆ దాన|క్రియ కబ్లోపా త్రము కాదు. అది దేవద త్త
వాక్యపదీయము 316 సాధన
[130
సంబంధి. కనుక దెవద త శబ్దము సంబంధార్థక షష్ట్యంతము కావలసి యుండ సం|పదాన
సంజ్ఞచే చతుర్థ నమయినడి శేషత్వ (పా పి పూ క సంపదాన సంజ్ఞ కిది ఉదాహరణము.
స
ఈ న
పు ష్పేభ్యః స్పృహయతి” అనూ పయోగమున, “స్పృహేరీప్పితఃణి (1-4-86)
ములకు సం|ప్రదానత్యము. పుష్పముల కీప్పితత మత్యమును వివత్నిం
పుష్పాణి సృహయతిి. పూవులకొజ కాశపడుట మొదటి
ry ఈర్ష్యతీ 1) అని పయోగములు కలవు.
దేవదత్తుని ఉద్దేశించి యజ్ఞదత్తుడు, |కోధ, దోహ, అసూయా, ఈర్ష్యలను చిత్త
వృత్తులను గలిగియన్నాడని అర్థ ము. చంపవలెనను చిత్తవృ త్తి, అపకారమును చేయవలెనను
తలంపు, ఉత, ర్షను స సహ ంపకుం డు మన స్త తము, గుణములను దోషములనుగా భావించు
టయు, యథా కమము , కోధ, 'దొహా, ఈర్ష్యా, అసూయలు. పై ధాతువుల [పయోగమున
న
కోపమున కుదెశామగు వం కికి సం; పదాన సంజ, “కుధ దుహేర్షా సూయారానాం
౧ ల Sy ల్ని థి
ప
J ల
3” (1-4-87, అను సూతమచే విధింపబడినది. ఇవి సకర్మక ధాతువులగు
“దెవవతా య రాధ్యతి గ గణకకో “దెనవదత్రాయ ఈక్షతే గణకః” అని రెండు [పయో
గములు. దేవవత్తునె | శుభాశుభ ములను రైవ వజ్జుడు పర్యాలోచించుచున్నాడని ఆర్థము. దేవడత్తుడు
గణకుని అడుగగా నాతడు పర్యాలోచించు చున్నాడని భావము. కాన దేవదత్తుడు [ప్రయోజ
" ~~ 4 . లీ కథ
కుడు. వాతుసంజ |పా పింప సం(పదాన సంజ్ఞ విహితము. సూూతము
(of
mn]
విపళ్నః'” (1-4-89) అనునది.
“రాధీక్ష్యో ర్యస్య
ల
“'దేవదతాయ గాం (పతిశృణోతి” లేదా “ఆశృణోతి'' దేవదత్తుడు యాచించి
| పేరింపగా యజ్ఞద ఏ) డాతనెకి గోవు గెత్తుననె వాగ్దానము నము చేయచున్నాడని యర్థ . పాతు
స షా ప్రశ వవ కుశ సంవ సంజ
సంజ్ఞ వాప్తము. దాసికి బాధకముగ సం|పదాన సంజ్ఞ ““పత్యాజ్‌ భారం శువః . సూర్వన
కర్తా (1-4-40) అని విధింపబడినది. సూ|త్రమునందున్న, “పూర్ణస్య కరా' అను దానికి
నో చనకు ఆ;శయమైన వాడు = అనగా దేవదత్తుడు. అసి భావము.
యాచించి, ఆంగీకరించునటు చేసిన వ్య గే అనుట,
[
ta) గ్య
“tw we]
హొ త అబుగృణాతి |పతకిగ్యణాతి వా అధ్యర్యుః' ” అసె యజ్ఞక ర్మలందలి
వ్యవహారము. హోత, అధ్యర్యువు, బుత్విక్కు లు, యజ్ఞమున నందు, హోత ముందు కొన్ని
Ua
స్తుతివచనములను పలుకును. అధ్వర్యుడు ఆతని నధినండించుచు, పోత్సాహజనక ములబిన
సముడేళము 317 పదకాండము
యి
130]
శబముల నుచ్చరించును. శంసన వ్యాపార కర్త కిపుడు, కర్మ సంజ్ఞ కపవాదముగ సం[పవాన
సంజ్ఞను, “అను పతిగృణశ్చి' (1-4-41) అను సూూతము విధించుచున్నది.
““పరికయణె సం్య్రపదానమన్యతర స్యామ్‌” ' (1-4-44) అను సూ తము,
సాధకతమమగు కరణమునకు, కొంత కాలము వేత నమిచ్చి ఉంచుకొనుట ఆను నర్ధముసంద
é షా ల
సం|పదాన సంజ్ఞను దిదించినది. “శతెన పరి|కితఃి ఆదా *శరాయ పరి కీతః అను బూహి'
ఒర కూ. న అరు
“ఇతుడ వె అనువచనము
అని యుదాహరణము. నూలు రూప్యములిచ్చి కొంతకాలమునకు సీక్ళ వై
చేయుమని ఆ వాక్యమున కర్థము.
సామాన్యముగి ఈ సం|పదానోదాహరణము లందంతటను, విశేషవివక ఏడియు
లేనపుడు కియాజనక త్వము అనుకారకత్వము సంభవింపనందున 'శషత్యము దా పించు
చున్న ది. కాని (కియా నిమి త్తమగుటచే అంతమా|త మును బుచ్చుకొని సం|పదాన సంజ్ఞ
చెప్పబడినది.
అపాదానాది విశేషములు వివ&ింపబశనపుడు ఆ కారకము ““అకధితంచి' అని
అకథితకర్మ అగునుగదా అని యడుగవచ్చును. కాని దుహ్‌, యాచ్‌, పచ్‌ మున్నగు కొన్ని
పరిగణితధాతువుల అవివక్షిత కారకమే అకథిత కర్మ అని నిర్ణయింపబడినది. అందువలన
కర్మసంజ్ఞా [ప్రాప్తి కవకాశము లేదు.
కారికలో “రుచ్యర్థాదిషు అని ఆదిపదముండుటవలన శ్లాఘ _ హ్నుజిత్యాది సూత
ముల [పమేయములు గూడ సోదాహరణముగ విచారించబడినవని ఎజుంగునది.
మతీయు, “శాస్త్రేణ రుచ్యర్థాదిషు సం|పదానాఖ్య ముచ్యతే” అని కారికలో చెప్ప
బడినది. [పథమ సంపదానము గూడ “కర్మణా యమభిప్రెతి' అను శాస్త్రము చేతనే
విహితము గదా? 'రుచ్యర్థాదిషు' “శా స్రైణ' అనుటలో పిశేషాభ్మిపాయ మేమి? అని (పళ్న.
సమాధానము. సం|పదానము శాస్త్రీయమనియు, లౌకికమనియు ద్వివిధము
ఆ పద మన్వర్థము. “సంపదీయతే అస్మై ఇతి సం్య్రపదానమ్‌ అని వ్యుత్ప త్త్యర్థము వలన
లభించుటచే, దాన [కియాకర్మ సంబంధము కలదియే సం పదానమని తెలియవచ్చుచున్న ది.
ఇది లౌకికమయిన అర్థము. “కర్మణా యమభి' ఇత్యాది సూత్రముచే చెప్పబడినది ఈ
లౌకిక సం|పదానము.
ఇక “రుచ్యర్థానాం [పీయమాణః” మున్నగు సూూతముల యుదాహరణములందు
ఆ అరమునకు సంభవము లేదు. శాసారంభ సామగ్గరమువలన, శబసంసా_ర మాత
థి \~= థి ది (౮
దృష్టితో, “సం పదీయతే౭ స్మై' = “వీనికొజ కీయబడుచున్నది' అను నర్థము సంభవింప
కున్నను అట సం|పదాన సంజ్ఞ విధింపబడినది. అది శాస్ర్రమా[త నియతము. ఆ అభ్మిపాయ
ముతోనే “శాస్త్రేణ రుచ్యర్థాదిషు” అని కారికలో భ ర్త్భృహరి నిర్దేశించి యుండెను. 111801
న!
వాక్య పదీయము 318 సాధన
[131
అవతార శో. “గ్రాద్ధమును గర్హించుచున్నాడు అను నర్భమున “శ్రాద్ధాయ
నిగర్హతే” అను ప్రయోగము కలదు. “యుద్ధాయ సంనహ్యుతే' = యుద్ధము విషయమున
సంనాహపురస్సర నిశ్చయమును చేయుచున్నాడు. యుద్ధమునకు సన్నద్ధ దుడగు చున్నాడని
తాత్పర్యము. “వత్యేశేత” = భర్తనుపసర్చించి శయనించు చున్నది. ఈ |పయోగములందు
ఆయా [కియల కర్మలతో సంబంధింపజే యుటకు తలంప బడినవి (శాద్ధముగాని, యుద్ధ ముగాని
తీగాని కావు. ఆ ధాతువు లకర్మకములు. అందువలన [కియచే సంబంధించుటకు అభి పేత
మైనది కూడ సం|పదానమగునని చెప్పవలసి యుండునని, “|కియా [గహణం కర్తవ్యమ్‌ '
అను వార్తిక మవతరించినది. కాని అది |పత్యాఖ్యాతము.
భాష్యకారు9ి ఆశయమేమ
'కియచేతి అనిగూడ అర్హము. లో
అనుటకు “త్వం కిం కద '
నగా, సూ[తమునందలి “కర్మణా అను పదమునకు
కమున నట్టి వ్యవహారమున్నది. నీ వేపని చేయుదువు ;
5 అందురు. సూ|తమునందలి కర్మ పదమునకు క్రయ
అనియు, శాస్ర్రేయమగు, 'కర్తురీప్పితతమం కర్మ' అను లక్ష్షణముచే లక్షిత మైనదియు అర్థము.
'అట్లు కాదు. కృ తిమము అకృ| తిమమును సంనిహితములయినపుడు కృతిమ
నె గ్రహింప వలెనని శాస్త్రము చెప్పుచున్నది. కావున, అక్క|తిమమయిన [క్రియ [గ్రహింప
బడదు. అందువలన కియా [గహణమును (పత్యాఖ్యానము చేయుట కుదురదు' అనిన
కియయు, కృతిమ కర్మ కావచ్చునని సమాధానము. “కరకు [కియచే ఈప్సితము గదా
కర్మ. క్రియ, ఏ [కియాంతరముచే ఆప్యమానమగును ?' అని మరల ఆక్నేపము.
సమాధానము... సందర్శనము, |పార్థనము. అధ్యవసాయము అనునవి, |పేశా
పూర్వకారయగు = అనగా బుద్ధిపూర్వక ముగ నాలోచించి (ప్రవర్తించు, (ప్రతి పురుషునకును
ఆవశ్యక ములు.
ముందుగ తన బుద్ధిరో నొక విషయమును జూచును. అది సందర్శనము.
తరువాత దానిని, తనకది సిద్ధింపవలెనని కోరును. అది [పార్థనము,
ఆ పిమ్మట దానిని సాధించి తీరవలెనని నిశ్చయించును. అది అధ్యవసాయము.
ఆ తరువాత తదర్గ్భమై యత్నము, ఆ పనిని పూ ర్తిచేయుట. చివరకు ఫల|ప్రా ప్తి. ఇది లోకము
నందలి పక్రియ, కావున సందర్శనాది [కియలచే సంబంధించుటకు ఈప్సితమగునది (ప్రకృత
ధాతు వాచ్యమగు, గర్హణము, సంనాహము, శయనము మున్నగు కయ యగునుగాన నదియు
కృతిమ కర్చయే. ఈ సందర్శనాదులు ఆ ధాతువున కర్థములు కాదేయనిన, అవియు ధాతు
వాచ్య క్రియతో అభిన్న ములుగ చెప్పబడును. ఆ (క్రియలకు భేదము లేనియెడల | కియాకారక
భావ మెట్టు ? అసి (ప్రశ్న కలుగును. ఆ [పళ్నకు సమాధానముగ , భాష్యకారుని [పత్యా
క్యూనమును సమర్థించుచు చెప్పుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 28 జాతి
[:34
డిత, దవద త్త, మున్నగు సంజ్ఞాశ బ్బములు కూడ జాతి వాచకములే కాగలవు,
థి
ఈ యభి,పాయమున “సరేృొ అనుపదము వ్య క్షపరచుచున్న ది. 188
అవతారిక ఎల్ల శబ్దములు జాతివాచకముతే అను అర్థమునే విశదపరచు
శో|| తాం (పొతిపదికార్షం చ ధాతృురం చ (ప్రచక్షతే,
గా థి ఎధథి
సా నిత్యా సా మహానాత్మా తామాహుస్త్య్యతలాదయ ః 184
1. తామ? చ= అటి సత్తనె,*| పాతిపదికార్థమ్‌ = | పాతిపదికములకు వా చ్యార్థ మునుగా,
రై “౫ a
పచక్షతే= సానలు చవ _ఇచునా* చు
య టు య యం
ఎల్ల వాతిపదిక ములకు సతవా చ్యమగును కవుకనె (పాప 35 రః
లే ల అని ౧ శ
సత్తా) అని పెదలు నుడివి*
అజా స
గె =u Yu . ద
2. తాం--చజ ఆ సత్తనే, ధాత్వర్హమ్‌ = ధాతువులకు వాచ్యమును గాను, |పచక్షతె =
—0 థ్‌ భి &
చెపు కున్నారు
(2
ని
రీ సా= ఆ సత ,నితా$ = నితఃమే,ఆఅ నిత్యము గాదు.ఆ సత్తకు ఉత్పత్తి వినాశములు లేవు.
మె Wag org ఇ కంది. ర్వా <
ఓ. సాzాఆ సత్త, మవోన్‌ = వ్యాపకమగు, ఆతా = పరమాత్మయ. డానియందే జన్మ
అలనే టు /
మున్నగు ఆకు భావ వికారములు కలుగుచున్నవి.
5. శామ్‌ = ఆ సత్తన్కే త్వతలాదయ 8 = ర్వ్ర,తల్‌ మున్నగు తద్ధిత పత్యయములు,
ల
ఎల నబములకు స త్తవాచ్యమగును, అదియే |పవతి నిమితము. ఆ (పవృత్తి
రు (త్న En ల nr టో
నిమిత్తమగ సత్తను త్వ, |పత్యయము, తల్‌ (ప్రత్యయము చెప్పుచున్న వి-ఘట స్యభావః =
1. ఘటత్వమ్‌ 2. ఘటతా, గో ౩ ఛావః = 1. గోత్వమ్‌ ౨. గోళా
ఇర్రై ఇమనిచి_పృథోః భావః-ప్రథిమా, యక - స్తేనస్యభావ 8 = స్తేయమ్‌.(దొంగ
వాని యొక్క భావము) మున్నగు పత్యయములుకూడ భావరూపమగు సత్తనే బోధించును.
అది సత యె.
* 1, అర్థవదధాతురపత్యాయ ౩ (పాతివదికమ్‌ 1-2-45 ధాతువు, [పత్యయము, (ప్రత్య
యాంతము కాని అర్భివంతమగు శబ్దము | పాతివదికము, కృశ్సద్ధిత నమాసాళ్ళం 1-2-4రిక్ళదంత
ములు, త్నతాంతములు. సమాసములు కూడ | పొతిపదిక సంజ్ఞక ములు,
సముద్రేశము 319 పదకాండము
132]
శో భేదస్య చ వివక్ష్షొయాం పూర్వాం పూర్వాం క్రియాం (పతి ।
పరస్యాంగస్య కర్మత్వాత్‌ న [కియా[గహణం కృతమ్‌ ॥ 191
కించ = మజియు, భేదస్య = భేదముయొక్క-_, వివషాయాం = వివక్షలో, పూర్వాం పూర్వాం
= ముందటి, ముందటి, క్రియాం (పతి = కియను గూర్చి, పరస్యవాతరువాతి, ఆంగ స్యా
అంగము, కర్మత్వాత్‌ = కర్మ అగునుగాన, [కియా [గహణమ్‌ ా సూతమునందు (కియా
పదము, నకృతమ్‌ = |గహింపబడలేదు.
తాత్తర్భూ విశేషాంళములు.__. సందర్శనాది [క్రియలు పేక పూర్వకారియగు
(పతి వ్య క్తికిని ఆవశ్యక ములుగాన నవి బుద్ధి సన్నిహితములయి యుండును. అవి ప్రధాన
[కియకంటె భిన్నములా ? అభిన్నములా: అనిన నది వివక్షనుబట్టి యుండును.
భేదమును వివక్షించినపుడు, ఇవి పూర్వాంగములును, ప్రధాన ధాత్యర్థము ఉత్త
రాంగము నగునుగాన నది కర్మ కావచ్చును. కాబట్టి “కర్మణా యమభిప్రైతొ అను సూత
మున [కియా[గహణ మక్క-ర లేదను తాత్సర్యముతో “|క్రియాగవహణం కర్తవ్యమ్‌” అను
వార్తికము [_పత్యాఖ్యాతము. సందర్శనాదులు ధాతు వాచ్యములు కాకున్నను సామర్థ్య
పా ప్రములు. శబ్ద్బటోధ్యములు కానివి గూడ కారకత్వమునకు నిమి త్రములగునా ? అనిన-
'సార్థ్యాకీయతే' అను వాక్యమున, సార్థము, అపాదానముగా శబ్బముచే చెప్పబడినను, ఆక్నేపము
వలన లభ్యమయిన కర్తృత్వము పథికుని కర్మత్వమునకు నిమి త్తమైనది గడా.
అదియును గాక సందర్శనాదులకును [ప్రధాన |క్రియకును భేదమే వాస్తవము అవి
(పధాన |క్రియార్థములగుటచే తదభిన్నముగ = అదియు నివియు నొకటే యనునట్లు అను
కొనుటయే తప్ప, వాని భేదము సర్వాత్మనా తిరోహితము గాదు. కాబట్టి [క్రియకును కర్మత్వ
రు
ముపపన్నమె. 11811
అవతారిక... [కియగూడ క్రియచే ఆప్యమానమైన, కర్మ కావచ్చునని చెప్ప
బడినది. **ఓదనం పచతి” అను వాక్యమున, పచన |క్రియగూడ సందర్శనము మున్నగు
[క్రియల సంబంధింపబడును గాన కర్మయగునా? అపు డా కర్మచేత అభి పేతమయిన
ఓదనము గూడ సం|పదాన మేలకాదు ? అనిన చెప్పుచున్నాడు.
En 'క్రీయాణాం సముదారే తు యది కత్వం పివక్షితమ్‌ ।
తదా కర్మ [కియాయోగాత్‌ స్వాఖ్యయైవోప చర్యతే ॥ 132
యదా తు = ఎపుడైతే, [కియాణాం = |కియల యొక్క, సముదాయే = మొ త్రమునందు,
ఏకత్వం = అభేదము, వివక్షితం = తలంపబడినదో, తదా = అపుడు, కర్మ = ఓదనాది
కర్మ కారకము, [కియాయోగాత్‌ = (కియా సంబంధ మువలన, స్వాఖ్యయా ఏవ = తన
కర్మ సంజ్ఞచేతనే, ఉపచర్యతే = వ్యవహరింపబడును,
వాక్యప దీయము 320 సాధన
[133
తాత్తృర్య విశేషాంళ ములు సందర్శనము మున్నగు [కియలు, ఒకటి అంగము
వేజొకటి అంగి అను, భావములేక సమకక్ష్యలో సముచ్చితములై , వానిచే సాధింపదగిన ఫల
మొకటియే యగుటవలన, అభిన్నములుగ ధాతువాచ్యము లయినపుడు, వానిలో నొకటి
య, వేజొకటి కారకము అను సంబంధము గోచరము గాదు. భేదమున్నపుడు గదా ఆ
కావము కలుగునది : అపుడు పచిికియ కర్మగాదు. కావున తద్యు కమగు నోదనము, కర్మ
స వ్యవహరింపబడును గాని సం్యపదానముగ వ్యవహరింపబడదని భావము. 111521
లు
సో
అవతారిక __ భేద వివక్షలో సం[పదాన వ్యవహారము కలుగునందురా ? అనిన--
| భేదాఖేద వివకొచ స్వభావేన వ్యవస్థితా | .
తస్మాద్గత్యర కర్మ 'త్వే వ్యభిచారో న దృశ్యతే || 188
భేద, అభేదవివడ్షా = భేదమును, అభేదమును వివక్షించుట, స్వభావేన = పయోగ స్వభావ
మును ఏ బట్టి, వ్యవసితా = నియతమైయుండును. తస్మాత్‌ = ఆందవలన, గత్యర్గ కర్మత్వే=
ట థి — థి
గత్యర్థక ధాతువుల కర్మవిషయమున, వ్యకిచారః = అతి |పసంగము, న దృశ్యతే =
పయోగములం దగపడుట లేదు...
తాత్సర్య విశేషా షాంశములు. లోక (పసిద్ధములమున (పయోగముల స్తాధుత్వా
న్వాఖ్యా; నమునకు శాస్త్ర ముపాయము మాతమే. వానిని 'పయోగానుసార మే 'సంస్క_రింప
వలెను. అందువలన ఆ యా (పయోగసిద్ధిని బట్టి, సంచర్శనాది [కియలకు (ప్రధాన | క్రియతో
భేదమునుగాని అభేదమునుగాని నియతముగనే వివక్షింపవలెను,
అది నియతము గనుకనే '“గత్యర్థ కర్మణి ద్వితీయా చతుర్ధ్యా చేష్టాయామనధ్యని”'
(28-12) అను సూూతమును రచింప బనిలేదని యు, అతి [ప్రసంగములు కలుగవనియు
భాష్యమున నిర్ణయింపబడినది. భేద వివక్షలో గత్యర్థక ధాతువుల కర్మకు సం|పదాన సంజ్ఞా
చతుర్ధి (ప్రత్యయములును, అభేద వివక్షలో కర్మసంజ్ఞ' ద్వితీయలును సిద్ధించునని భావము.
111లల॥
అవతారిక (పకృత విషయమును, [ప్రమాణముచే దృఢపరచుచున్నాడు.
శో ఏకల్చేనె వ సర్వత సంజే స్యాతాముభేయది |
గ ౬ా రో
ఆరంభేణ న యోగస్య (పత్యాఖ్యానం సమం భవేత్‌ ॥ 1934
| eft
సర్వత = అంతటను, ఉభే = రెండు, సంజ = సంజ్ఞలును, వికల్చేన = వికల్పముగా,
స్యాతాం ఏవయది = (పవ ర్తించినయెడల, యోగస్య = “గత్యర్హ కర్మణి ఆను సూ తము
యొక్క," _పత్యాఖ్యానం = నిరాకరణము = అక్క_రలేదనుట, ఆరంభేణ = సూ[తారంభ
ముతో, సమం = తుల్యమైన ఫలము గలది, నభవేత్‌ = కాకపోవును.
తాత్పర్య విశేషాంశములు- భేదా భేదముల వివక్షకు నియతి తన మనస్సునందు
సముద్రేశము 321 పదకొండము
135]
స్ఫురించుట చేతనే భాష్యకారుడు “గత్యర్థ కర్మణి'” అను సూత్రమును |పత్యాఖ్యానము
చేసెను. సూ తారంభ |పత్యాథ్యానములకు ఫలభేదముండిన (పత్యాఖ్యానము కుదురదు.
గత్యర్గక ధాతువుల విషయమున, |పధాన ధాత్వర్థముతో సందర్శనాది [క్రియలకు భేదవివక్షా
పక్షమునందు వాని కర్మకు సం|పదాన సంజ్ఞా చతుర్ధులును, అభేద పక్షమున క ర్మసంజ్ఞా
నిబంధన ద్వితీయయు సిద్ధించునుగాన సూత మనావశ్యకమని భావము.
ఆ వివక్షకు నియతి లేనిచో సకల ధాతు విషయమునను, కర్మసంజ్దా సం[పదాన
సంజ్ఞలు (పా ప్రించుచుండ, గ త్యర్థక ముల కర్మకే ద్వితీయా చతుర్ధులు సాధువులగునను నియ
మమును బోధించుటకు ఆ సూత మావశ్యకమయ్యెడిది. అపుడు ఆరంభమునకును పత్యా
ఖ్యానమునరును ఫలితములో భేదము (పాప్తమగును.
'““శాద్ధాయ నిగర్హ్శతే'' - ఇట భేద వివక్షయే.
'పచత్యోదనమ్‌' - ఇట నభేదమే. ఇవి గత్యర్థకములు గావు.
“మనసా పాటలిపుతం |వజతి'' = పాటలిపుత్ర నగరమునకు మనస్సుతో బోవు
చున్నాడు. ఇట [వజ ధాతువు గత్యర్థకమే. సూత పక్షమున, నీ గమనము చేష్టగాదు గాన
చతుర్ధి పవర్తింపలేదు. సూత్రము లేనిపక్షమున, అభేదమే [క్రియలకు వివక్షితముగాన
సం పదానత్వము లేదనవలెను. ''అధ్యానం గచ్చతి''. ఇచటను నంతియ. సూ[తమున్న
పక్షమున “అధ్యనిని అను [ప్రతిషేధమువలన చతుర్ధి రాలేదు.
శ్రియం గచ్చతి'=న్రీని పొందుచున్నాడు. *అజాంనయతి''=ామేకను తీసికొని
పోవుచున్నాడు. ఇట చతుర్ధి ఏల రాలేదని శంకించి “సిద్ధంత్వ సం[పాప్రవచనాత్‌ ”” అని
వా ర్తికక ర సమాధానము చెప్పెను. సంపాప్తమనగా గమన [కియయొక్క సంబంధము
కలది. ఇచట స్త్రీ అట్టిది. స్రీని ఉద్దేశించి వెళ్ళుననిన, అపుడు స్రీ సం|పా ప్త గాదు. *స్రియై
గచ్చతి అనవచ్చును. ఆప్రే, పాడుత్రోవను వదలి సన్మార్గమునకు పోదలంచిన వానిని
“ఉత్పథేన పథే గచ్చతి' అందురు. అట పంథ సంపా ప్రము గాదు. *పంథానం గచ్చతి'”
అనిన మార్గమున బోవుచున్నాడని యర్థము. పంథ సం(పాప్తము. అసం|పా ప్ర వచనము
వలన, సూ|తమున “అనధ్వని"” అను [పతిషేధముతో నిక బనిలేదని, 'అధ్యనశ్చాపవాదఃి
అని వా ర్రికకర్త సూచించినాడు. ఆస్థిత (పతిషేధో వ క్తవ్యః'” అని భాష్యము. ఆస్థిత
మనగా, గవన్త అధిష్టించిన మార్గము. దానికే “అనధ్యని” అను [పతిషేధమని భావము. ॥1 84
అవతారిక. *అనధ్యని' అను (పతి షేధము, ఆస్థితాధ్వరూప కర్మకు చతుర్ధి
[పతిషేధమని చెప్పబడినది. ఆ ఆస్థితాధ్వ స్వరూపము వివరింపబడుచున్నది.
లో॥ త్యాగరూపం (ప్రహాతమ్యే, (ప్రాహ్యే సంసర్ష దర్శనమ్‌ ।
ఆస్థితం కరయర్త(త్ర, దె ప్వరూస్యం భజతే (క్రియా ॥ 180
(ప్రహాతవ్యే = విడువవలసిన ఖాగమున, త్యాగరూపండాహీనమైన రూపముగిలది, (పాప్యేడె
[21)
వాక్యపదీయము 322 సాధన
| [136
వెళ్ళవలసిన భాగమున, సంసర్గ దర్శనమ్‌ = సంబంధరూపమైనదియు యత్‌ =ఏ కర్మ
తత్‌ = కర్మకలదో, అది, ఆస్థితమ్‌ = అస్థితమగు కర్మ అయినది, తృత=ఆ అధ్యయందు,
[కియా = గమన [కైయ, దైైఇరూప్యం = రెండు రూపములను, భజతే = పొందుచున్న ది.
తాత్పర్య వి శేషాంశములు.--- ఆస్థితమనగా గమన [కియచేత ఆ[కానమయిన
మార్గము. నడచుచున్న (తోవ. ఇందు గమనకియ రెండు విధములు. అత్మికమించిన భాగ
మున నది హీనరూపము. ఆ [కియలో కొంత తగ్గినదనుట. ఇంకను నడువవలసిన భాగమున
నది సంసర్గరూపము. అనగా ఆ [కియకు త్యాగమును, ఉపాదానమును రండవయవములు,
అట్టి గమి (క్రియచే ఆక్రాన్సమైన అనగా ఆ విధముగ నడవబడుచున్న మార్గము కర్మ
సంజ్ఞకు మా|తమె విషయము. |కియారూపమగు కర్మచే సంబంధింపబడునది కాదు. కావున
సంప్రదాన సంజ్ఞకు విషయము కాదు, అధ్య కాని కర్మ కది సంభవించును. కావున
[గామాయ గచ్చతి' గ్రామం గచ్చతి' అనియు వ్యవహరింపవచ్చును.
నడచుచున్న మార్గము గాక, ఆక్రమింపదోనున్నది యైన నట ద్వితీయా చతుర్ధులు
రెండును సాధువులే అని చెప్పబడినది. ఉదాహరణము, *ఉత్పథేన పథే గచ్చతి'' దీని
యర్థము వివృత పూర్ణము. 11854
అవాడానాధికొరము
అధతారిక.._ విభక్తుల విధాన [కమము ననుసరించి, వాని యర్థనులు విచారింప
బడు చున్నవి. అందు చతుర్థ్యర్థ విచారానంతరము, అవసర (పాప్తము గాన పంచమ్యర్థము
విచారింపబడును.
శో నిర్దిష్ట విషయం కించిదుపా త్ర విషయం తథా!
ఆపేకిత (క్రియంచేతి (తిధాపాదాన ముచ్యతే Il 136
కించిత్‌ = ఒకటి, నిర్దిష్టవిషయం = విషయనిర్దేశము గలది, తథా = ఆ విధముగ, కించిత్‌ =
ఇంకొకటి, ఉపా తవిషయం = విషయోపాదానము గలది, కించిత్‌ = వేజొకటి, అపేవ్షిత
(కియంచ = కయయొక,. అపేక్ష గలది, ఇతి = అని, వఏవం= ఈ పకారము, అపా
దానం = అపాదానమను కారకము, త్రిధా = మూడు విధములుగా, ఉచ్యతే = చెప్పబడు
చున్నది.
తాత్సర్య ఎిశేషాంళ ములు “ ధువమపాయే అపాదానమ్‌” (1-4_2) అను
సూత్రము అపాదానమను సంజ్ఞను విధించినది. అపాయమనగా విశ్లేషము = విడివడుట.
అది జరిగినపుడు, స్థిరముగ నిలిచి ఆ విశ్లేషమున కారంభ స్థానమయినది అపాదానము.
విశ్లేషమునకు కారణమైన క్రియ వెజొక దానియందుండును. ఈ అపాదానమునకు “అవధి”
అనియు వ్యవహారము.
నముదేశము 323 పదకొండము
136]
“|గామాదాగచ్చతి దేవద త్రః'' ఆ దేవదత్తుడు ఊరినుండి వచ్చుచున్నాడు, అనిన,
దేవదత్తునకు ఊరినుండి విశ్లేషము కలిగినది. ఆ విశ్లేషమున క్మాశయము ఊరు. ఆ విశ్ణేషము
కలుగు పని చేసినవాడు దేవదత్తుడు. కాగా విశ్లేషమున కాశ్రోయమై, దానికి హేతువయిన
కియకు ఆశ్రయము కాని దెయ్యదియో ఆది ఆపాదానమని తేలినది.
ఇట నీ విశ్లేషమునకు సాధనములు రెండు. ఆందొకటి సంరబ్ధ సాధనము. అదియే.
' విశ్లేషకారణమయిన [కియను చేయునది కర్త అని అర్థము. రెండవది ఉదాసీన సాధనము.
ఆ పని చేయక, ఆ విభాగమున కవధిగ నుండుట మ్యాతమే పనిగా గలది. అది [గొమము.
ఇట్లు సంరబ్ద, ఉదాసీన సాధన సాధ్యమయిన విశ్లేషము లేదా విభాగము లేదా
అపాయము అనునది ఒకచో నిర్దేశింపదగి యుండును. అది నిర్దిష్ట విషయమయిన అపాదానము
మొదటిది. “(గామాదాగచ్చతి' అనుచోట [గామము. “పర్వతాదవరోహతి' = కొండ నుండి
దిగుచున్నాడు, అనుచోట పర్వతమును దాని కుదాహరణములు.
రెండవది ఉపాత్త విషయము. ఉదాహరణము-- “వలాహకాత్‌ విద్యోతతే విద్యుత్‌”
= మేఘము నుండి మెఅపు మెజయుచున్నది, అనునది. ఇట వలాహకము ఉపా త్తవిషయ
నగు అపాదానము. ఇచట [క్రియలు రెండు. నిస్సరణము. విద్యోతనము. అందొకటి అంగము
వేజాకటి అంగి. నిస్సరణమంగముగా గల విద్యోతనముగాని, విద్యోతన మంగముగాగల
నిస్సరణముగాని ధాతువున కర్థము. [కియాంతరము అంగముగగాని అంగిగగాని |గహింపబడి
యున్న 'స్థలమునందలి అపాదాన కారకము ఉపాత్త విషయము.
మేఘమునుండి మెజపు మెజయుచున్నదనిన మేఘము వేజును, మెజపు వేజును
అని స్ఫురించును. మేఘమనగా ధూమము, జ్యోతి, సలిలము, మరుత్తు - వీని సంనిపాతముడా
సమూహము. దానికిని దాని ఆవయనవమునకును భేదమును భావించి, విభాగమును కల్పించుటచే
దాని కవధి వలాహకము.
'మేఘమునుండి నిస్సరించి = బయలు వెడలి విద్యుత్తు మెబయుచున్నది” అని
గాని, “విద్యుత్తు, మేఘముననుండి మెజసి నిస్సరించుచున్నది' అనిగాని అర్థము. “కుసూలాత్‌
పచతి" ఇంకొక యుదాహరణము. కుసూలమునుండి వండుచున్నా డనిన నేమి యర్థము ?
కుసూలమనగా పొణక లేదా గరిసె. ధాన్యము పోసి పెట్టుకొనునది. అందుండి తీసి వంట
చేసికొనుచున్నాడనుట. పచధాతువున కిచట ఆదానమంగముగాగల పాక మర్థముగాన
నిదియును, ఉపా త్తవిషయమను అపాదానమునకు ఉదాహరణము.
ఇంకను నొక యుదాహరణము “ దాహ్మణాచ్చంసి” అనునది. [బాహ్మణమను
[గంథమునుండి (గ్రహించి మం|తములను పఠించుచున్నాడని అర్థము. [గ్రహణ క్రయ
అంగముగాగల శంసన [కియ (పధానధాత్వర్థము. “పంచమీ |పకరణే (బాహ్మణాచ్చంసిన
ఉపసంఖ్యానమ్‌'' అను వా ర్ర్తికముచే పంచమీ [పత్యయమునకు '“అలుక్‌ ”. “అన్యాగర్థ చి”
అను వార్తికాంతరమును గలదు. ద్వితీయార్థమున నట పంచమి యనియు, |బాహ్మణములను
వాక్యపదీయము 324 సాధన
[ 137
జెప్పుచున్నా డని యర్థమనియు ఆ వా ర్రికకారుని తాత్పర్యము. ఆ మతమున నిది యుదాహర
ణము కాదు.
అపేక్షిత [క్రియమనునడి మూడవ అపాదానము. వాక్యమున .[కియాపద ముచ్చ
రింపబడి యుండదు. అది అనుమితమగును, అట్టి అనుమిత క్రియకు ఆశయమయిన |దవ్య
మునకు అపాదాన సంజ్ఞ కలిగినచో, అది అపెక్నిత |క్రియాపాదానము. ““మాధురాః పాటలి
పుతకేభ్యః ఆఢ్యతరాః”' అను వాక్యమున “పాటలిపుత కేభ్యః' అనునది యుదాహరణము.
మధురానగరము నందలివారు పాటలీపుత వాసులకంచె మిక్కిలి సంపన్నులు. ఆఢ్యతరాః
అనుచో తరప్‌ |పత్యయము (ప్రకర్షను తెలియజేయును. దానివలన మాధురులకు వేరుపాటు
గమ్యమగుచున్నది. పాటలిపు[తకులనుండి అపకర్షింపబడిన మాధురులు' అని అనుమిత మైన
అపకర్షణ [కియా పేక్షమైన అపాదానమనుట. అపకర్షణమనగా విభాగ మే.
““వలాహకో విద్యోతతే” = మేఘము మెజయుచున్నడి అనుచోట విద్యోతనము
నకు నిస్సరణము అంగము కాదు. కాని పంచమీ [పయోగమున నిస్సరణ మంగముగాగల
విద్యోతనము ధాత్వర్థము. ధాతువు లనెకార్థములుగడా. పంచమివలన విభాగము (పతీతము.
నిస్సరణ మంగముగాగల విద్యోతనము ధాత్యర్థమని చెప్పిననే అది ఉపపన్నమగును.
“వలాహకాత్‌ ' 'కుసూలాత్‌' 'బాహ్మణాత్‌ ' పంచమీ శ వణమువలన నట్టు చెప్పక తప్పదు.
11861
అవతారిక... అపాయమనగా గతి మా(త్రము కాదు. గతిలో విశేషము.
శో॥ సంయోగి భేదాద్భిన్నాక్మా గమిరేన (భమిర్యథా |
(ధువావధిరపాయోఒపి సమవేత_స్తథాఒ(ధ్రువే ॥ 187
[భమిః = తిరుగుట యనునది, యథా జు ఏ విధముగా, సంయోగి ఖేదాత్‌ = (ప్రదేశ భేదము
వలన, భిన్నాత్మా = భిన్నరూపమయిన, గమిః ఏవ = గమనమె యగునో, తథా = ఆ విధ
ముగ, అధువే = చలమైన పదాగ్గమునందు, సమవేతః = సంబద్ధమై, (ధువావధిః = స్ధిర
మయిన అవధిగల, అపాయః అపి = అపాయమును, గతి విశేషమే.
తాత్పర్య విశేషాంశములు-- గమనమనగా నొకచోటు వదలి పై చోటుతో
సంయోగము భమణమనగా తిరుగుట. అదియు అట్టిదే. అనగా దిగ్వి శేషావచ్చేదమున గలుగు
విభాగ సంయోగరూపమే. కాణాదులు, ఉళ్దేపణ అపక్నేపణ, ఆకుంచన, |పసారణ, గమన
ములు-- అని |కియలు అయిదు రకములని చెప్పి, భ్రమణము, రేచనము మున్నగు [కియలు
గమన విశేషములే కావున, వానికి గమనమునందే, ఆంతర్భావమనిరి ఆ విధముగనే
అపాయము అనునదియు నొక గతి విశేషము. దీనిని సంభవింప జేయు కియ పర్గమునం
దుండును. ఆ [క్రియ లేనిది విశ్లేషమున కవధియగు వృక్షము. అది ఉదాసీన కారకమని చెప్ప
బడినది.
సంయోగ విభాగములు రెండును ద్వినిష్టములు ఒకదాని నుండి ఒకటి పిడివడుట
సముద్దేశము 325 పదకాండము
138]
విభాగము. ఒకదానితో నొకటి కలియుట సంయోగము. ఆ అపాయము లేదా విశ్లేషము కలిగి
నపుడు స్థిరముగ నుండుటయే దాని కారకత్వము. స్థిరమనగా జాయివలె కదలకుండ నుండు
నది ఆని అర్థము కాదు, 111 87||
అవతారిక ఆ విషయమే యీ కారికలో నుపపాదింపబడుచున్నది.
శో (దవ్యస్వభావో న (ధౌవ్యమితి స్నూతే (పతీయతే |
అపాయవిషయం (ధౌవ్యం యత్తు తావత్‌ వివక్షితమ్‌ ॥ 138
సూతే = “| ధువమపాయే' అను సూ తమునందు, (ధౌావ్యం = స్థిరత్వమనగా, ద్రవ్య
స్వభావః = స్వభావమైన నిశ్నలత, ఇతి = అని, న (పతీయతే = పతీతము గాదు, అపాయ
విషయం = విశేషము కలుగవలసినపుడు, ధ్రౌవ్యం = (ధువత్వము = అవధిగానుండుట,
యత్‌ తు = ఏది కలదో, తావత్‌ = అంతయే, వివక్షితమ్‌ = వివకింపబడినది.
తొత్పర్య విశేషాంశములు--- లోకములో |ధువత్యమనగా “ఇనుపగుండువలె
కదలనిది* అను భావము (పసిద్ధము కాని “ధువమపాయే' అను సూ[తమున ఆ అర్థము
కాదు తీసికొనవలసినది. విభాగము కలిగినపుడు, అది ఎచటనుండి కలుగుచున్నదో అది
(ధువము అని మాృాతమే సూతకారుని తాత్పర్యము. కనుకనే, అవధిభూతములయినవి గతి
యు క్రములై న వానికి అపాదాన సంజ్ఞ ఎట్టు సిద్ధించునని శంకించి, ఆ అస్థిరత్వముగాదిచట
వివకింపబడినది అని మహాభాష్యమున శంకా పరిహారములు కలవు.
“గతియు క్రేష్వపాదానం సంజ్ఞా నోపపద్యతే అ[ధువత్వాత్‌
న వా, అధావ్యస్య అవివక్షితత్వాత్‌ '' అని వార్తికములు.
““ధావతః అశ్యాత్‌ పతితః”” = పరుగెత్తుచున్న గుజ్జమునుండి పడినవాడు.
“'సార్భాత్‌ గచ్చతః హీనఃి' = నడచి వెళ్ళుచున్న బాటసారుల గుంపునుండి విడివడినవాడు
అను వాక్యములందు అశ్వము పరుగెత్తుచున్న దై నను, సారము నడ చుచున్నదై నను, ఆ
విధమైన అస్థిరత ఇచట వివక్షింపబడదు. ఒక సంరజ్ధ సాధనమును, ఒక ఉదాసీన సాధన
మును కలసి సాధించిన కార్యములో ఉదాసీనముగ నుండుట మాతమే [ధువత్వమని వాని
భావము.
ఒక శంక [గామా దా గచ్చతి పథా పర్వతమ్‌ = గామమునుండి, (తోవ
వెంబడి కొండను జేరుచున్నాడు, అను వాక్యమున పంథయు, పర్వతమును, విశ్లేషము
గామమునుండి కలిగినపుడు ఉదాసీనములయి యున్న వి గదా వాని కేల ఆపాదాన సంజ్ఞ
కలుగలేదు.
సమాధానము కర్మ, కరణ సంజ్ఞలు, అపాదాన సంజ్ఞకం టె పరములగుటచేత
నవి అపాదాన సంజ్ఞను బాధించును. ““అపాదాన ము త్తరాణి కారకాణి బాధ నే” అని వారి
కము. అష్టాధ్యాయీ పాఠమునందు, మొట్ట మొదటిది అపాదానము. ఇతర కారకములన్నియు
తరువాతివి.
వాక్యప దీయము 326 సాధన
[139
ధనుషావిధ్యతి = వింటితో గొట్టుచున్నాడందురు. వింటినుండి బాణమును దీసి
కొట్టునుగదా. కాన విల్లు ఉపొదానము కాదగియున్న ది. పరమైన కరణసంజ్ఞ దానిని బాధించి
నది.
“'గాందోగ్టీ' = ఆవును పితుకుచున్నాడందురు. ఆవునుండి పాలను వితుకును కాన
ఆవు అపాదానము కాదగియున్నను, కర్మసంజ్ఞ అష్టాధ్యాయీ సూత పాఠ క్రమములో పర
మగుట వలన దానిని బాధించినది. “కంసపా[త్యాం భుం క్రి =కంచమునందు దినుచున్నాడు.
కంచమునుండి అన్న మును దీసికొని తినుచున్నాడు అనుట కంచమపాదానము. దాని నధికరణ
సంజ్ఞ బాధించినది.
కాగా |పకృతమున విశ్రేషమున కాాశయమైనది చలమైనను ఆచలమైనను |ధువమే.
విశషమునకు కారణమైన కియ దానియందు లేకుండుటయే దాని (ధువత్యమని భావము.॥188॥
ర్ల
అవతారిక | పకృతాంశ వివరణ రూపమే ఈ కారిక,
శో సరణే దేవద త్తస్య (ధౌవ్యం పాతే తు వాజినః |
ఆవిష్టం యదపాయేన తస్యా (ధావ్యం (ప్రచక్షతే i 139
సరణే ఆ శ్రీ ఘగతిలో, _దేవద త్రస్య = దేవదత్తునకును, పాతేతు = పడుటలో, వాజినః
_దౌవ్యమ్‌ = అశ్వమునకును, (ధువత్తము, అపాయేన = విభాగ హేతువైన |క్రియచే, యత్‌,
ఆవిష్టం = ఏది ఆవేశింపబడినదో, తస్య, అ|ధౌవ్యం = దానికి, అధువత్యమును, |పచక్షతే
= చెప్పుదురు.
తాత్పర్య విశేషాంశ ములు... “ధావతః ఆఅశ్యాత్‌ పతితః దేవద త్తః” ఇచట
పరుగు సరణము. అది గుజ్జము పని. పరుగెత్తుచున్నదిగాన ఆ ధువము. పడిన దేవదత్తుడు
పరుగెత్త లేదు. కాన నాతనికి |ధువత్వమే. పాతమనగా పతనము. అదియే ఉత్తరదేశ
సంయోగము. అది కలుగుటకు పని చేయువాడు దేవదత్తుడు. పడినది ఆశ్వమునుండి కనుక
అశ్వము పరుగెత్తుచున్నను, అది దేవదత్త వ్యాపారమున, |ధువమే. గుజ్జము పరుగెత్తుచున్నను
దేవదత్తుడు పరుగెత్తలేదుగాన అతనికిని (ధువత్వమె యున్నను, అతనికి అపాదాన సంజ్ఞ
కలుగదు. ఏలయన _ అవధిగా నాతడు నిర్దశంపబడ లేదు గదా. అపాయమనగా గతి మా|తము
కాదు. “'గతిర్వినా త్వవధినా నాపాయ ఇతి కథ్యతే” అని ముందు చెప్పబడును. “సరతో
దేవదత్తాత్‌ ధావత్యశ్వః”” = “పరుగెత్తుచున్న _ దేవదత్తుని వద్దనుండి అశ్వము. పరుగిడు
చున్నది” అని వాక్యవిన్యాస మున్నదనుకొనుడు. అపుడు దేవదత్తున కా సంజ్ఞ కలుగును.॥189॥
అవతారిక ఇక నెచట రెండు పదార్థములును పరిస్పందములే, అనగా
చలనముగలవియే అయినపుడు [ధువాధువ విభాగము ఎట్టనిన...
శ్లో ఉభావప్య |ధ్రువొ మేషాౌ యద్యప్యుభయ కర్మజే |
విభాగే (ప్రవిభ_క్తేతు (క్రియే తత్ర వివక్షితే ॥ 140
సము ధైళము 327 పదకాండము
142]
యద్యపి = విచారింపగా, ఉభయకర్మజే = రెండు [కియలవలన కలిగిన, విభాగే = విశేషము
సందు, ఉభౌ అపి = (కియాశయములైన రెండు, మేష = మేషములును, ఆ|ధువౌ = స్థిర
ములు కావనుకొనుడు, కింతు, తత్ర = కాని అచట, కియ = విఖాగ జనక | కియలు:
| పవిభ క్తే= భిన్న భిన్నములుగనే, వివక్షితే = వివక్షింపబడును.
తాత్పర్య విశేషోంశ ములు “స్థాణోః 'శ్యేనః అపసరుతి” స్థైణువనగా బండ.
లేదా కజ్దదుంగ. దానినుండి డేగ తొలగుచున్నది. ఇచట విభాగము శ్యేన వ్యాపారము వలన
కలిగినది. కనుక స్థాణువు |ధువము.
“అపసర్పతో మేషాత్‌ మేషోపసర్పతి”. రెండు గొట్టెలు ఢీకొనును. మరల
నొకిదాని నుండి మణియొకటి దూరముగ తొలగి మరల డీకొనును. అచట కలుగు విభాగము
రెండు గొల్టెల వ్యాపారము వలనను జరిగినది. కావున రెండును అధువములే. కాని ఆ
గొట్టైలు వేటు. వాని వ్యాపారములును భిన్న భిన్నములు. దీని క్రియలో నది అవధి. దాని
క్రియలో, ఇది అవధి. కనుక |ధువా|ధువ విభాగ ముపపన్నము. nl40n
అవతారిక అందువలన,
శో మేషాంతర (కియా పేక్ష మవధిత్యం పృథక్‌ పృథక్‌ ।
మేషయో: స్వ[క్రియా పేక్షం క_ర్హృత్వం చ పృథక్స థక్‌ n 141
మేషయో?ః = రెండు గొల్జెలకును, మేషాంతర [కియా పేక్షం = తమలో రెండవదాని [కియను
' బట్టి, అవధీత్వం = అవధి అగుటయు, పృథక్‌ పృథక్‌ = వేణు వేటు, స్య|క్రియా పేక్షం =
తమతమ కియలనుబట్టి, క ర్హృ్భత్యంచ = క ర్హలగుటయు, పృథక్‌ పృథక్‌ = వేబువేటుగనే
సంభవము,
తాత్పర్య విశేషాంశములు-- ఒక గొజ్టెయందలి |కియనుబట్టి విభాగము కలిగి
నపుడు రెండవది అవధి యగును. ఆ రెండవదాని కియవలన విశేషము కలిగినపుడు
మొదటిది అవధి యగును. ఆ విధముగనే తమ తమ వ్యాపారము లకు తా మా[శయమగుట
వలన, క ర్హ్భత్యమును సిద్ధించును. 111411
అవతారిక. మేషములకు పరస్పరము అవధి భావమును వివక్షింపక, వేతొక
దానిని విశ్లేషావధిగా [గహించినపుడు ఆ మేషములు క ర్రలుగా మా్యతమే ఉండును.
ల్లో ఆఅఖభేదేన (కియైకా తు ద్విసాధ్యా చే ద్వివక్షీతా ।
మేషావపాయే కర్తారౌ యద్యన్యో విద్య తేఒవధిః |] 142
ద్విసోధ్యా = రెండింటిచే సాధింపదగిన, ఏకా క్రియా = ఓక క్రియ, అభేదేన తు = ఏకము
గనే కాని, వివక్షితా చేత్‌ = వివక్షింపబడినను, అన్యః = వేజొకటి, అవధిః = అవధిగా,
విద్యతే యది = ఉన్నయెడల, తదా మేషా = అపుడు మేషములు రెండును, అపాయే =
విభాగములో, కరారౌ భవతః = క రలు అగును.
వాక్యపదీయము 328 సాధన
[143
తాత్పర్య విశేషాంశములు---- “మేషా అపసర్పతః” = గొత్తెలు రెండు తొలగు
చున్నవి. ఈ వాక్యమున అపసర్శణమను |కియ ఒకటియే. ఆ |క్రియను జేయునవి రెండు.
అపసర్పణమున కవధి వేజొకటి అనగా పర్వతము. పర్వతము దగ్గరనుండి దూరముగ
బోవుచున్నవి లేదా “పరస్పరతః మేషౌ అపసర్చతః' = ఒకదాని నొకటి విడచి దూరముగ
బోవుచున్నవి. అపుడు “పరస్పరము” అవధి. అపసర్పణమను [క్రియ ఇచట తిజన్తపదముచె
ఒకటిగనే చెప్పబడినది. కర్తలు వేణు, అగుట వలన, [క్రియకు భేదపలీకి. 1142
అవతారిక మై విషయమునకు భాష్య |గంథ సంవాదము జూపబడుచున్నది.
శ్లో॥ గతిర్వినాత్వవధినా నాపాయ ఇతి కథ్యతే ।
అణ అన అద జ్‌
వృక్షస్య పర్ధం పతతీత్యేవం భాష్యు నిదర్శితమ్‌ 148
అవధినా వినా = అవధి లేకుండగ, _గతిస్తు = గతి మా|తము, అపాయః ఇతి = అపాయ
శబ్దారమని, న గమ్యతే = తోచదు, “వృక్షస్య పర్హం పతతి” = చెట్టుయొక్క ఆకు పడు
దధి ణు ట్‌
చున్నది, ఇతి ఏవమ్‌ = అనియే, భాషే = మహా భాష్యమున, నిదర్శితమ్‌ క ఉదాహరింప
బడినది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు.. “కార కే” (1-4-28) అను సూ[తమున మహా
భాష్యములో నిట్టు (పక్నో త్రరములు గలవు.
“కారకే” అను సప్తమి కేమి యర్థము? అని |పశ్న.
కాశి థి
“ఇది [1పథమకు బదులు సప్తమి. అందువలన ““కారకమ్‌”” అనియే సంజ్ఞాపదము”
అని సమాధానము.
దేనికిది సంజ్ఞ? సంజ్ఞి నిర్దేశింపబడలేదే ? కాబట్టి, “సాధకమగునది” లేదా “నిర్వ
ర్రక మగునది” కారకమను సంజ్ఞ కలది అని, సంజ్ఞిని గూడ నిర్జేశింపవలెను. లేనిచో క్రియా
జనకము కానిది కూడ కారకమను సంజ్ఞ కలది కావలసి వచ్చును. ఎట్టనగా--
“వృక్షస్య పర్ణం పతతి = చెట్టు ఆకు రాలుచున్నది అందురు. ఈ వాక్యమున
వృక్షము పర్గమునకు విశేషణము. దానికి (క్రియతో సంబంధము లేదు. కాగా [క్రియాజనకము
గాదు. సూ తమున సంజ్ఞిని నిర్జేశింపనిచో నిట వృక్షమును అపాదానకారకము కావలసి
వచ్చును అను నాశయముతో నిట్టు శంకింపబడినది.
వా॥ “కారక ఇతి సంజ్ఞా నిర్లేశశ్సెత్‌ సంబజ్లినో నిర్లేశః''
జః యట జః ది
“ఇతరథాహ్య నిష్ట్రపసంగో [గామస్య సమీపాదాగచ్చతీత్సకారకస్య”*
““అపాదానం చ వృక్షస్య పరం పతతీతి”'
ఇవి మూడును అచటి వార్తికములు.
నము 'ద్దేశము - 39 పదకాండము
స 1
ఎలేవొంళ ము... ఈ కారకలో మహాన్‌ అను పదము క పిలసాంఖఃమున నంగీకరింప
బడిన మహత్‌ తత్స మును సూచించు? చున్నది. ఆశా స్రమున బుద్దికి మహాడ్‌ అని వ్యవహారము.
అదియె ఎల్హ జగయులకు కారణము. ఎల్రవికారములకు నిదానము. సత్త అట్టి మహత్తు కనుక
ఇది వ్యాపకమనుట స ంజసమే ! ఆ యంశమును హేలారాజు వ్యక్ష పరచెను A411
అవతారిక ఆ సత్తనే | పాతిపదికమునపు, ధాతువునకు వాచ్యమెన దానినిగా
పెద్దలు చెప్పుచున్నారని 8% వ 5 మున చెప్పబడినది.దానినె వ్యక్తపరచు చున్నాడు
టి 0 గ —
శో॥ (పాపృగక్రమా వరము క్రియా సై వాభిధీయరే!
గొ 3
త ఇ
గ. విశేషేషు= విశేషముల యందు, అకగా వండుట, నడచు, చదువుట మున్నగు వ్యక్తి
గ
wT WU
విశేషములయందు, పొప్త|కమా = పొందబడిన క్రమము, అ నగా
పొర్వాపర్యముక ల, సా +- ఏవ = ఆ జాతియె, | కయా + ఇతి = [క్రియ అసి, అభిధీయళతే =
ది. కారకముల కదలిక (కలయిక) వలన | క్రియలు జనియించు చున్నవి. వాని
యందు పౌర్వాపర్యము అనగా ముందు వెనుకలు వివక్షితముః లగుచో, అట్టి వ్యాపారముల
మొత్తమును (క్రియ అని యండురు.అత్లిహిర్వాపర్యము జాతియండదుకూడ కలుగును. పూర్వా
పరభావము వివక్షితమగుచో అ సత్తాజాతియే [క్రియ యగును. అడియే సాధ్యమని వ్యవహ
డింపబడును. .. ర్థ్‌ము ధాతువలకు వా? మగును. | కియావచనోధాతు ౪.
హారము కలుగగా
సం
(3
ర
qr
G
శి
aa
Hn
రగ
ర్‌
ప
(4
Gn
| ©
6
te
లీ
(
ర
ts
గ్ర
Fa
43
(9
|
కమమఘును వివక్షింపని యెడల ఆ శాతియే సిద్ధ పదార్థమగును. ఆట్టిసిద్ధపదార్థ మే
Ca
LL
సత్త్వము. అది జాతియు. స 3వాచినామ. నామవాచకము స త్త్యమును చొధించును.
చి
కాగా పదార్థము రెండు విధములు- 1. సాధ్యము, వ, సిద్ధవ ముం కియలకు పౌర్వా
పరము వివక్షితమగుచో సాధ్యమనియు, దానిని వివక్షింపనిచో సిద్ధ మనియు శాస్త్రములు
ఫ్రీ
చెప్పుచున్న వి, జాతియే వివక్తావశమున రెండు రూపములను ధరించు చున్న ది, సాధ్యమగు
అర్ధ మును చెప్పునది ధాతువు. సిద్ధమగు అర్థమును చెప్పునది, [పాతిపదిక ము. 1: ౨5॥
అవతారిక. [కియలన్నియు సత్తయొక్కా వివర ములే యను నర్ధమున నిరుక్త
లో నై నె వభావ వికారేమ ౩ షడవస్తాః (పపద్య ంతే।
క్రమేణ శకి భి; స్వాభిరేవం (ప్రత్య ౧వభాసే॥ 3
sp)
సా? ఏపవ= అఆ సత్తయే, భావవికారేమ = స|దూపమగు పదార్థముయొక ,_ వివ
ర్త ములలో, షట్‌ = ఆరు, అవస్థాః = అవస్థలను, (ప్రపద్యతే = పొందుచున్నది. ఆ సత్తయే
144 |
ఇవి వార్తికములు గదా “భాషే నిదర్శితమ్‌' అని కారికతో చెప్పబడినదేమి ?
అని శంక కలుగవచ్చును. కాని భాష్యమనగా వా ర్తిక సహితమే అని తాత్పర్యము కానోపును.
వా॥ “న వా అపాయస్య అవివక్షితత్వాత్‌ ”' అని పరిహార వా ర్తికము.
ఇట అపాయము వివక్షితము కాదు. సంబంధము వివక్షితము. అవధి సాపేక్షమగు
గతియే అపాయముగా దీసికొనబడును. అవధిత్యమును వృక్షమునకు |పయో,క్త భావించినచో
నపుడు *వృక్షాత్‌ పర్ణం పతతి" అనియే |పయోగించును. కాని అపుడు ఆ [పయోగమువలన,
ఆ పర్గము దేనిదో తెలియకపోవచ్చును. అది కంకపర్ణమా ? లేక కురరపర్ణమా పడినది ?
అని శంక కలుగును. కంకము, కురరము అనునవి పక్షులు. కంకము = రాపులుగు. కురరము
లకుముకి పిట్ట. వాని జెక్క- చెట్టునుండి పడుచున్నదని యర్థము కావచ్చును. “ఆ చెట్టు ఆకు?
అని అర్థము కాకపోవును. కావున పర్ణమునకు విశేషణముగా వృక్షము భావింపబడినది.
కనుకనే పర్జము చెట్టును వదిలిపెట్టకుండగ కొమ్మ వంగి. నేలకు రాచుకొనినపుడు గూడ
ఆ |1పయోగము సంభవము.
ఏతావతా తేలిన విషయము... *సావధికమగు గతియే అపాయమనబడును.
శుద్ధ గతిమా!త మపాయము కాదు. విభాగపూర్వక సయోగము కలిగినపుడు అవధి యుండి
తీరును. అదియే సూ తమునందలి (ధువపదమున కర్థము. అది ఉదాసీనమైన కారక ము.॥1 481
అవతారిక ““వలాహకాత్‌ విద్యోతతే విద్యుత్‌ '” = మేఘమునుండి మెఅపు
మెజయు చున్నది. “వలాహకే విద్యోతతే విద్యుత్‌”” = మేఘమునందు, మెఅపు మెజయు
చున్నది. ““వలాహకః విద్యోతలతే'' = మేఘము మెణియుచున్నది.
అని మూడు విధములయిన |ప్రయోగములును లోకమున గలవు. ఇందు, మొదటి వాక్యమున
వలాహక మపాదానము. రెండవ వాక్యమున అధికరణము. మూడవ వాక్యమున నది కర్త,
ఇట్టు మూడు శక్తులకు ఒకచో సమావేశ మెట్టు సంభవము ? తరువాతి సంజ్ఞలచే అపాదాన
సంజ్ఞ బాధింపబడవలెను గదా : “అపాదాన ముత్తరాణి'' అనువా ర్రికము, వి|పతిషేధమును
బోధించుచున్నది గదా యనిన__-
శో భేదాభేదొ పృథగ్భావః స్టితి శ్చేతి విరోధినః ।
యుగపన్న వివక్యు నే సర్వే ధర్మా వలాహకే ॥ 144
భేదాభేదౌ = భిన్నత్వ ఏకత్వములు, పృథగ్భావః = వేుపాటు, స్థితః చ = సంయోగము,
ఇతి = అని ఇట్లు, విరోధినః = విరుద్ధములయిన, సర్వే = అన్ని, ధర్మాః = ధర్మ ములును;
వలాహశే = మేఘమునందు, యుగపత్‌ = ఏకకాలముననే, న విక నే = వివక్షింపబడవు.
తాత్పర్య విశేషాంశములు- ఏక కాలముననే భిన్న శక్తి యోగము, భావింప
బడలేదు. మేఘమన పొగ, వెలుగు, నీరు, గాలి - అనువాని సంఘాతము. దాని ఒక అవ
వాఠ్యపదీయము 330 సాధన
[145
యవము వెలుగు. అదియే మెజయునడి. దానిని సంఘాతము కంటె వేటుగా తీసికొనిన,
పృథగ్భావము. ఆ వేబుపాటును వివక్షిందినపుడు అదియే అపాయమనబడును గాన *వలాహ
కాత్‌ విద్యోతతే విద్యుత్‌ ' అని వ్యవహారము. అపుడు వలాహకము ఉపా త్త విషయాపాదానము.
ఆ తేజస్సు అందుండి వేణుపడినను, నిరాధారముగ నుండజాలదు గాన నది
మేఘమునండే యుండునదిగా భావించినపుడు “వలాహాకే విద్యోతలే విద్యుత్‌ ' అందురు
మేఘము జలపూర్ణము గదా. లేజస్సున కది ఆధార మెట్టగును ? అని శంకింపవచ్చును గాని
విద్యుత్తు రూపమగు ఆగ్నికి నీరే ఇంధనముగాన నది సంభవమే. ఈ విధముగ మెఘమునకును
విద్యుత్తునకును భేద పక్షమున, మేఘమునకు అధికరణళ క్రి, అపాదానశ క్తి అని రెండు శ క్షు
లుద్భవించును. అపుడు తేజస్సు స్వతం|తముగ |ప్రకాశింపదు. దానికి కారణము, ఉదకముతో
చేరి యుండుట, ధూమముచేత నావిలమగుటయు నగును.
ఇక “వలాహకో విద్యోతతే' అను వాక్య సంనివేశమున, మేఘమునకు కర్తృ
క క్రియే ఉద్ఫూతము = (ప్రకటనము. మేఘము అతి స్వచ్చమగు [దవ్యము. అందుండు
ఉదకము తేజస్సును (ప్రకాశింపకుండ |పతిబంధింపదు. | పకాశించునది అవయవమె అయినను
అవయవి (పకాశించునందురు. ఈ ఉపవనము చిగిర్బినదందుము. చిగిరించి సవి చెట్టు. వనము
వాని సమూహము.
ఇట్టు, వలాహకమునకు, పర్యాయముగనే, కర్త, అపాదాన, అధికరణ శక్తులు
కలుగును గాని ఏకకాలమున గాదు. కావున భాష్య [గంథమున |పదర్శితమైన సమావేశము
విరుద్ధము గాదు, || 1441
అవతారిక ““ధనుషా విధ్యతి” మున్నగు విపతిషధోదాహరణములందు
శ క్రి ద్యయమునకును ఏకకాలమునందే సమావేశము వివక్షితమని చెప్పబడుచున్నది.
శో॥ ధనుషా విధ్యతీత్య(త్ర వినాఒపాయ వివకయా |
కరణత్వం యతోనా _స్తి తస్మా త్తదుభయం సహ ॥ 140
“ ధనుషావిధ్యతి' = “వింటితో కొట్టుచున్నాడు” ఇత్య్మత = అను నీ వాక్యమున, ఆపాయ
వివక్షయా వినా = అవధిత్వ వివక్ష లేనిచో, కరణత్వం = సాధకతమత్వము, యతః నాస్తి
ఎందువలన నుండబోదో, తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన, తత్‌ ఉభయం = ఆ కరణత్వ
ఆవధిత్యములు, సహ =ఆ [దవ్యమున కలిసియే యుండును.
తాత్పర్య విశేషాంశములు ధనుస్సు తననుండి వెలువడు బాణమునకు అవధి.
కొట్టుటకు నిమిత్తము. కావున రెండు కారక శక్తులును దానికి ఉండును. ఆ శక్తుల కార్యములు
పంచమీ తృతీయలు. అవి రండును ఒక [పాతిపదికమునకు పరముగా సంభవింపవు.
శక్తులకు విరోధములేకున్నను వాని కార్యములకు విరోధ ముండుటవలన కార్యముఖముగా
వానికి విరోధముండుటవలన, కరణసంజ్ఞ పరత్యమువలన అపాదాన సంజ్ఞను బాధించినది.
సముదేశము 331 పదకొండము
146]
“కంసపాత్యాం ఓదనం భుం కే = కంచు కంచములో నన్నమును దినుచున్నాడు.
ఇది భాష్యోదాహరణము. కారికోకోదాహరణము ఉపలక్షణమనుట కంచమున దినుట యన,
అందున్న అన్నమును దినుటగదా. కంచ మన్నమున కాధారము. అందుండి తీసి అన్నమును
దినునుగాన నది అపాదానమును నగును. ఆపాదానము కాకున్న ఆధారమును గాదు. ఏలయన
ఏనుగు పర్ణపుటమునందున్న అన్నమును ఆ ఆకుదొప్ప తోడనే నోటిలో పడవేసికొనినపుడు
పర్ణమునందు దినుచున్నదని వ్యవహరింపరు గదా. కావున అధికర ణత్వ వివక్షకు అపాదానత్వ
వివక్ష నిమిత్తము. కావున నేకకాలమున శ క్రిద్యయ వివక్షయును, పరత్వమువలన అధికరణ
సంజ్ఞ అపాదాన సంజ్ఞను బాధించుటయు, సుష్టు, ఉపపన్న ములు.
“గాం దోగ్గి"' అనునడియు నుదాహరణాంతరము = ఆవును బిదుకుచున్నా డనిన,
ఆవునుండి పాలు తీయచున్నా డని యర్థము గదా. పాలు గోవునుండి జారవలె. ఆది జరుగ
నిచో పితుకుట కుదరదు. గోవునందున్న కర్మత్వ శక్తి అపాదాన శక్తితో కలిసి యుండు
నదియే. కాని శక్రికార్యములయిన విభక్తుల విరోధ మూలముగ శక్తులకు (ప్రబలదుర్చల భావ
విచారము [పస క్రము.
“ధనుర్విధ్యతి”'=విల్డు కొట్టుచున్నది అనియు నందురు. అచట విల్లు అపాదానము
కాకున్న దానికి వ్యధ నమునందు స్వాతం[త్యము కలుగదు. ఇచట క_ర్తృశ క్తి అపాదానళ _్రికి
బాధక మైనది. 11451
అవతారిక రండు కారకశక్తులు అవినాభావముగ ఒక [దవ్యమునందు కలసి
యుండినపుడు, రెండు భిన్న సంజ్ఞలు (పా ప్తించుటయు, కార్య ముఖమున వానికి విరోధ మును,
పరత్వమువలన వ్యవస్థయు నింతవజ కుపాదింపబడినవి. ఇక నా శక్తులకు భేదము లేదనియు
నిందు ప్రతిపాదింపబడుచున్న ది.
శో॥ ఏక్తైవసా సతీ శక్తిః ద్విరూపా వ్యవతిష్టతే ।
నిమిత్తం సంజ్ఞయో_స్త(త్ర పరయా బాధ్యతేఒపరా i 146
ద్విరూపా = రెండు పనులను జేయునదై న, సా, శక్తిః = ఆ శ క్తి, ఏకా ఏవసతీ = ఒకటిగనే
అగుచు, వ్యవతిష్టలే = వ్యవస్థితమై యున్నది, సంజ్ఞయోః = రెండు సంజ్ఞలకు, నిమిత్తం చా
కారణమును, భవతి = అగుచున్నది, త|త = అందు, పరయా డా పరమున పఠింపబడిన
సంజ్ఞచే, అపరా క పూర్ణసంజ్ఞ, బాధ్యతే = బాధింపబడును
Sy Cy
తాత్సర్య విశేషాంశములు- [దవ్యములందుండు శ్రి ఒక్క-టియే. అది వేరు
వేరు క్రియలను జేయును. ఆ శ క్రియే అపాదాన, కరణ సంజ్ఞలకు నిమి తమును అగును.
కాని సంజ్ఞా కార్యములగు భిన్న భిన్న (పత్యయములకు ఒక పాతిపదిక ము కంచె పరముగ
నుండుట అసంభవము గాన, ఆకడార సూత్రము, పూర్వసంజ్ఞ ను త్తర సంజ్ఞ బాధించునని
చెప్పినది. “ధనుషా విధ్యతి” అను స్థలమున ధనుస్సునకు గల కరణశ కక్రి యందే, బాణ
వాక్యపదీయము 332 సాధన
[147
నిస్సరణమున నవధిత్యము గూడ నంతర్భ్ఫూతము. |కియలు వేరయినంత మా[తమున
శక్తులును వేరు కానక్కఅజలేదు. ఒకే శక్తి [పధానక్రియ అగు వ్యధనమును, అంగభూత-
క్రియయగు నిస్పరణమును చేయుటచే రెండు రూపములు కలదిగా భావింపబడుచున్న డి.
శక్తుల కాశ్రయమగు [దవ్యమ ఆ పనులను జేయుననవచ్చును గదా. శక్తులను కల్పింపనేల
అనవచ్చును. కాని అది ద్రవ్య స్వభావము గాదు. |దవ్యము రెండు |క్రియలను జేయజాలదు.
శక్తి సామర్ధ్యరూపము. అది అనేక కార్యములను సాధింపగలదు. శక్తుల స్వభావము వేరు
శ క్రిమంతముల స్వభావము వేరు అని దిక్సముద్దేశమున [పతిపాదింపబడినది. nl46n
అవతారిక నిర్దిష్ట విషయము, ఉపాత్త విషయము, అపేక్షిత [కియము -
అనబడు మూడు అపాదానములును, “అపాదానే పంచమీ” (2-8-28) అను సూ తమునకు
విషయములు.
“పంచమీ విభ_క్తే” (2-8-42) అనునది వేజొక పంచమీ విధాయకము. విభాగ
ముతో గూడిన నిర్ధారణము గమ్యమైనపుడు పంచమిని విధించినది ఆ సూత్రము. నిర్ధారణ
మనగా సముదాయమునుండి ఏకదేశమునకు పృథక్క రణము. వేణు పరుపబడినది, సముదా
యావయవము గాక భిన్నమే అయినపుడు పంచమీ (ప్రత్యయము వచ్చునని యర్థము. ఆ
సూ[తమున కుదాహరణములై న వానిలో అపాయము ఊహింపదగినదై యుండునుగాన నా
సూతము అపెక్షిత |క్రియమగు అపాదానము విషయముగాగలది. కావున నట పంచమిగూడ
“అపాదానే పంచమీ” అను సూ[తముచేతనే సిద్ధింపవచ్చునని ఈ కారికలో నుపపాదింపబడు
చున్నది.
శో నిర్జారణే విభకో యో ఫీ తాదీనాం చ యో విదిః।
ఉపాతా పేకితాపాయః సో బుధ ప్రతిప త్తయే 11 147
విభ _క్రే = భేదముగల, _ నిర్ధారణే = పృథక్కరణమునందు, యః విధిః = ఏ పంచమీవిధి
కలదో, భీ|తాదీనాంచ = ఫీ తా మున్న గువాని భయహేతువునకు, యః విధిః = ఏ సంజ్ఞా
విధి కలదో, ఉపాతాపేకితా పాయః = ఉపాత్త విషయము, అపేక్షిత కియమును అగు,
సః విధిి=ఆ సంజ్ఞా విధానము, అబుధ (పతిపత్తయ = అబుధులకు తెలియుటకై,
కృతః = చేయబడినది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు నిర్భారణమను నర్భమున షష్టీ స ప్రములు విధింప
బడినవి. “నృణాం ద్విజః _శేష్టఃి” లేదా "నృష ద్విజః (కష్ట ఉదాహరణము. ఈ షష్ట
స ప్రముల కపవాదముగా “పంచమీ విభ క్షే” (2-8-42) అను సూూతము పంచమిని విధించి
నది. “మాధురాః పాటలిపు త కేభ్యః ఆఢ్యతరాః” = “మధురాపుర వాసులు పాటలీపు|త
పౌరుల కంటె ధనికులు అని యుదాహరణము. ఇచట పంచమి “అపాదానే పంచమీ” *
(2-8-28) అను సూ[తముచేతనే సిద్ధింపదా ? అపాదానేమనగా విభాగమున కవధి అయినది
సముద్రేశము 333 పదకాండము
147]
గరా ? నిర్ధారణ స్థలములం దెచ్చటనై నను నిర్ధారింపబడు వానికిని, పృథక్కరణమునకు
అవధి అయినవానికిని భేదము తప్పదుగదా. అట్టియెడ, సూూతమునందు “విభ క్ర అను
పదమున కేమి ప్రయోజనము ? అని విచారించిన, నిర్ధార్యమాణమునకు సర్వదా భేదమే
ఎచట నుండునో అచట పంచమి వచ్చునని తెలియజేయుటకు గదా? కాగా అచట గూడ
అపాయము = విశ్లేషము అనుమితముగ నగును గాన నది అపేక్షిత [క్రియమగు అపాదాన
మగును. ఏతావతా అపాదానసంజ్ఞ వలననే పంచమి సిద్ధింపవచ్చును.
ఒక (ప్రశ్న కలుగవచ్చును. విభాగము సంయోగ పూరక ము గదా. చెట్టునందు
సంయు క్తమయున్న పర్ణమునకు తరువాత విభాగ మేర్పుడును. ఇచట నట్టి సంయోగ పూర్వక
విభాగమునకు సంభవ మేమి ? అని ఆ (పశ్న.
సమాధానము- (పయో క్త బుద్దిలో సంశ్లేష విశ్లేషములు సంభవింప వచ్చునని.
ఆతి ధి త్‌ ఈ
అది ఎటనసగా.-
(ఏత)
మాధురులకును పాటలిపుతీకులకును ఆఢ్యత్వము తుల్యమని వర్త, తన బుద్ధిలో
ముందు గహించును. తరువాత, మాధురులకు అధిక మైన ఆఢ్యత కలదని తెలిసికొని పాటలి
పుతకుల నుండి వారిని వేరుపరచును. ఇట్టు బౌద్దములగు సంశ్లేష విశేషములు సంభవించును
గాన అపాదాన పంచమియే సిద్ధించును. ఇయ్యది అ పేక్షిత [క్రియమను తృతీయాపాదానము.
బుద్ధి పరికల్పిత మైన అపాయము గౌణము గదా? గౌణ ముఖ్యములలో ముఖ్యము
లందే (ప్రవర్తించు అపాదానసంజ్ఞ అను నట్టి కార్యము గొణార్థమున నెట్లు (పవ_ర్డించును ?
అని శంకింపవచ్చును. కాని కారకాధికారమునందు అట్టి అతిశయ విశేషము వివక్షింపబడదని
“సాధక తమం కరణమ్‌” అను సూూతమునందలి “తమప్‌” |గహణము తెలియచేయచున్నది
గాన నా (ప్రశ్న కవకాశము లేదు. గౌణాపాదానమునను పంచమి సిద్ధించును.
శో “బుద్ధ్యా సమీపాతై కత్యాన్‌ పంచాలాన్‌ కురుభిర్యదా ।
పునర్విభజతే వక్తా తదాపాయః |పకీయతే” I
అని వెనుక చెప్పబడినది స్మరింపదగును.
కౌరవులను, పాంచాలురను ముందుగా వక్త తన బుద్దిలో నొక్క-టిగా భావించి,
మరల విభజించినపుడు అపాయము పతీతమగును ఆని శ్లోకమున కర్భము.
పెన వివరించిన [ప్రకారము సామాన్య సూ |తముచేతనే పంచమి సిద్ధించినను
మరల “పంచమీ విభ కే” (2- -8- 42) అను సూ[తమును రచించుట, వా స్రవాపాయమే
(గాహ్యముగాని బుద్ధి పరిక ల్పితాపాయము కాదు అని తలంచు అబుధులకొలటకిని యెజుంగునది.
“వీ తార్థానాం భయహేతుః” (1-4-25) అను సూత్ర విచారము.
భయము అర్థముగా గలవియు, రక్షించుట అను నర్థము గలవియు నగు ధాతువులు
వాక్యపదీయము 334 సాధన
[147
[పయోగింపబడిన పుడు భయకార ణమెనది అపాదాన సంజ్ఞ కలది అఆగును అని అర్థము.
“వృ కేభ్యః భయమ్‌” “చోరాద్చివెతి! = తో డేళ్ళవలన భయము. ' దొంగవలన భయపడు
చున్నాడు. ఈ ఉదాహరణములందును పూర్వసూతముచేతనే సిద్ధించునుగాన నీ సూూతమున
కును అబుధ వోధనమే ఫలము.
వాక్య[పయో క్త పేశ్షా పూర్వకారిగ నుండును. తన బుద్ధితో తాను ముందుగ
రిశీలించి ఆ యా కార్యములందు (పవర్ష్హించును. కావున ఆతడు, తోడేళ్ళకు అగపడిన తన
నిష్టము కలుగునని తలంచును. అది తో డేళ్ళతో బుద్ధి పరికల్పితమగు సంశ్లేషము. తరువాత
శేషము. భయమందుట యనగా భయపడి అటనుండి తొలగుట. అదియే అపాయము.
వున వృకములకుపాత్త [కియమగు నపాదానత్వము. '“ధువమపాయే” అను సూ తముచేతనే
ంజాసిది.
ష్‌ ధ
g uy KE
ర
“చోరాత్‌ [తాయతే”* = “దొంగ వానినుండి కాపాడుచున్నాడు' అను నపుడును
కాపాడుట యనగా ఆనర్థమును తొలగించుట. చోర సంబంధ మనర్గమని బుద్ధిలో దలంచి,
మి|తుడగువాడు. తన వానికి ఆ సంబంధము కలుగకుండ తప్పించుచున్నా డని అర్థము.
కావున నిదియు పూర్యసూ[త సాధ్యమే. అబుధ (పతిప త్రియే ఫలము.
““పరాజేరసోఢ ౩” (1-4-26) అను సూ (తార్థ విచారము.
““అధ్యయనా త్పరాజయతే”” అధ్యయనమువలన పరాజితుడగుట యనగా, చదువు
చదువుకొనుటకు బుద్ధి మాంద్యము మున్నగువానివలన క్రేశపడుట. అనగా ఖేదమునంది,
అందుండి మరలుట. అధ్యయనమునకు పారంభించి, అది దుఃఖకరమును దుర్ధరమును,
అనగా జ్ఞ ప్రియందుంచుకొనుటకు సాధ్యపడదనియు, గురువుల పరిచర్య [శమకరమనియు
దలంచి ఖేదపడి నివ ర్రించుచున్నాడని తాత్పర్యము గాన, బౌద్ధములగు సంశ్రైష విశ్రేషము
లిచటను దుల్యములే.
$
'వారణార్థానామీప్పితఃి” (1-4-27) సూత్ర విచారము.
వారించుట అర్థముగా గల ధాతువులు [పయోగింపబడినపుడు కర్రకు ఈప్పితమైన
కారక మపాదానమని అర్థము.
“యవేభ్యః గాం వారయతి దేవద త్రః” = యవధాన్యపు చేనులో బడనున్న
ఆవును దేవదత్తుడు మరలించుచున్నాడని అర్థము.
ఈ సూత్రమును, సామాన్య సూతముచే గతార్భమే. ఎట్టన- “ఈ గోవు యవల
చేనులో బడిన సన్యవినాళమగును. రాజభయమును కలుగవచ్చును” అని విచారించి దానిని
నివారించును గాన యవలతో బౌద్ధమగు సంశ్లేషమును తత్పూర్వకమగు విశేషమును వార
యితకు కలవని తాత్పర్యము,
“కూపాత్‌ అంధం వారయతి” = నూతినుండి గుడ్డి వానిని వారించుచున్నాడు.
సముద్దేశథము 335 పదకొండము
147 |
“అగ్నేర్మాణవకం హరయతి'' = 'నిప్పునుండి బాలుని వారించుచున్నాడు' , అను
నుదాహరణములందును, కూప సంపాప్తియు, అగ్నిసృ్పర్శ్మయు అనిష్ట హేతువులని బుద్ధిలో
దలంచి దయతో మరలించుట తాత్పర్య విషయముగాన బౌద్ధ సంశ్లేష 'విశ్లేషములు ఇచటను
గలవు.
“అంతర్భా యేనాదర్శన మిచ్చతి” (1-4-28) అంతర్జియనగా అడ్డు. అది
యున్న పుడు దాని చాటున దాగి, ఎవరు తన్ను జూడకుండుగాక యని కోరునో ఆ వ్యక్తికి
అపాదానసంజ్ఞను విధించునది సూ(తము. “ఉపాధ్యాయా దంతర్థత్తే '” అంతర్జాన మనగా
నివృ త్తిపూర్వక తిరోభవనము. తొలంగి మటిగుట.
ఉపాధ్యాయుడు తన్ను జూచిన తిట్టుననియో కొట్టుననియో మనస్సులో దలంచి
తప్పుకొనుచున్నాడు గాన బౌద్ధములగు సంశ్లేష విశ్చేషముల కిచటను సంభవము గలదు,
కనుక నిదియు పూర్యసూ[త విషయమే.
“ఆఖ్యాతోపయోగే (7? (1- ఒర్‌. 29) అని సూ!తము. ఉపయోగమున ర్ట
అపాదానమను సంజ్ఞ కలుగును. ఉపయోగమనగా నియమముతో విద్యను హించుట.
నియమమన భివాచరణము, స్థండిలశయనము మున్నగునవి. ఆఖ్యాత అనగా ఊ దక “ఉపా
ధ్యాయా దధీతే' “ఉపాధ్యాయా దాగమయతి విద్యామ్‌” అని ఉదాహరణము,
ఈ సూ(తముతో బనిలేదు, ““(ధువమపాయే అపాదానమ్‌”” అను సామాన్య
సూ త్రముచేతనే సంజ్ఞ సిద్ధించునని భాష్యకారుని ఆశయము. అది ఎట్టన.. ఉపాధ్యాయుని
ముఖమునుండి వెలువడు శబ్దములు సంతత పవాహరూపమున శిష్యునిలో (ప్రవేశించుట
ఆర్థముగాన ఆ శబ్దముల అప్మకమణమున కుపాధ్యాయు డవధి యగును.
విద్యాగహణము నియమపురస్సరము కానపు డ్రి సంజ్ఞ పవ ర్తింపదు. పంచమి
రాదు. శెషషష్టియ అట (ప్రవ ర్తించును. నటుడు గాధలను వ్యాఖ్యానము చేయును. ఆ గాథలను
భికాచరణాది నియమములను పాటింపక వినుచుండు ననుకొనుడు. అపుడు “నటస్య శృణోతి”
అనియే యందురు. ఆ [శవణము నట సంబంధి మాత్రమే. నటాపాదానకము గాదు. అపాయ
మట వివక్షింపబడదు అని భావము.
'“శ్యంగాత్‌ శరః జాయతే”. *జనికర్తుః [పకృతిః”' (1-4-80). కొమ్మునుండి
బాణము తయారగుచున్నదని అర్థము. కుండను మట్టితో జేసినట్టు, బాణములను కొమ్ముతో
జేయుదురు. మట్ట, కుండ కుపాదాన కారణము. కొమ్ము శరమున కుపాదానము. [పకృతి
అనగా ఉపాదాన కారణము. జనికర్త = పుట్టునది.
ఇదియు భాష్యమున |పత్యాఖ్యాతమైన సూ|తమే. లోకమున, ఏయది దేనినుండి
పుట్టునో అది దానినుండి వెలువడునను మాటయెగదా : ఆ నిస్సరణమున. కది అవధి అగును,
కనుక సామాన్య సూూతమె అపాదానసంజ్ఞను సిద్ధింపజేయును.
వాక్యపదీయము 336 సాధన
[147
““బహ్మణః (పజాః [జాయ న్లో, “గోమయాత్‌ వృశ్చిక ః జాయతే” = “బహ్మ
నుండి [పజ లుద్భవించుచున్నారు.', “'శేడలోనుండి తేలు పుట్టుచున్న ది” = మున్నగు [పయో
గము లందును నిదియె |ప|కియ.
తాంత్రికుల |ప|క్రియ దీనికి విరుద్ధము. వై శేషికులు, పరమాణువులందు, కార్యము
సమవాయ సంబంధముచే సంబద్దమె అచటనే పుట్టునందురు. అపుశు కారణమునుండి కార్యము
నకు అప కమణము = నిస్ఫర ణము లేదు.
సాంఖ్య దర్శనమున జన్మయనగా ఆవిర్భావము. తిరోభావము నాశము. అనగా
కారణము కార్యరూపమున పరిణమించును. అంతియ. కారణమునుండి కార్యము వుట్టుట =
బయలు వెడలుట అను మాట లేదు. ఆ (ప్మకియ ల్రీ శాస్త్రమున నాదరింపబడవు.
“భువః |పభవః” (1-4-81) అను సూ తవిషయము. “భూ” ధాత్వర్థమున కర్తకు
[పభవమైనది అపాదానము. “భూ కర్త అనగా |పభవించునది. దానికి పభవమన, నది
మొదట (ప్రకాశించిన స్థలము.
హిమవంతమున గంగ మొదట బయలుపడినది. అదియే [పథమ |పకాశము.
దానికి స్థానము హిమవంతము. దాని కపాదానసంజ్ఞ. ఈ సూ తమును (పత్యాఖ్యాతమె. గంగ
పవాహరూపము గదా! అది అచటనుండి పనర్చించుచున్నద నియే యర్థము. కాగా ముఖ్యార్థ
మగు విశేషమే అచట కలదని భావము.
“జగుప్సా విరామ |ప్రమాదార్థానా ముపసంఖ్యానమ్‌”” ఇది (1-4-24) సూత్రము
నందలి వా ర్తికము. ఆపాదాన సంజ్ఞా విధాయక మే. “*అధర్మాత్‌ జుగుప్పతే” = అధర్మము
నేవగించుకొనుచున్నాడని అర్థము. ఏవగింపునకు విషయ మధర్శ్మము. కాని అపాదానసంజ్ఞచె
అధర్మపదము పంచమ్య న్తము.
''అధర్మాద్యురమతి"' = అధర్మము నాచరింపకుండుట విరమణము. “ధర్మాత్‌
(ప్రమాద్యతి' క ధర్మాచరణ విషయమున (పమత్తుడగుచున్నాడు-- ఇవి ఉదాహరణములు.
ఈ వార్తికమును, భాష్యకారునిచే _పత్యాఖ్యాతమే. అధర్మము పరలోకమున
దుఃఖమును కలుగజేయునది యని తెలిసికొని ఏవగింపుతో నందుండి తొలగుచున్నాడని
తాత్పర్యము గాన అపాయము అచటను గలదు. కావున సామాన్య సూ(తముచేతనే సంజ్ఞ
సిద్ధించును. ఇది ఆస్తికుని విషయము, నాస్తికుడును ముందుగ విచారించి, ధర్మమనునది
ఏదియు లేనేలేదు. దాని నాచరింపవలసిన పనియు లేదని నిశ్చయించుకొనును గాన బౌద్ధము
లగు సం శ్రేష విశ్లెషములు అచటను సంభవించునని భావము.
ఈ విధముగ అపాదానసంజ్ఞా విధాయక సామాన్య స్యూత్రమగు ““ధువమపాయె౬
పాదానమ్‌' అను నొక్క సూ[తముచేతనే సర్వత అపాదానసంజ్ఞ సిద్ధించును గాన తరువాతి
సూతము లెల్ట విస్తృతికొజకు మ్మాతమే అని స్పష్టము. లక్షణమును, |ప్రపంచనమును,
రెండును వ్యాకరణశాస్త్రమునకు కృత్యములుగాన నవియు పాణినిచే రచింపబడినవి. ॥147॥
సము దేశము 337 పదకాండము
148 |
అధిక రకాధికారము
అవతారిక విభక్తుల [క్రమమును బట్టి పంచ మ్యర్థ దిచారానంతరము షష్ట్యర్భ
మును విచారింపవలసి యున్నది. కాని కారకముల |కమము ననుసరించి అపాదాన విచారము
నకు తరువాత అధికరణము, విచారింపబడు చున్నడి.
ల్లో క_ర్హృకర్మవ్యవహితామసాకాద్ధారయత్‌ కియామ్‌ |
ఉపకుర్వత్‌ (క్రియాసిద్గొ శాసే9౬ధికరణం స్మృతమ్‌ ॥ 148
a ఎలి
కర్తృ కర్మ వ్యవహితాం = క ర్రచెతను కర్మచేతను, వ్యవధానము గల, క్రియాం = |కియను
అసాక్షాత్‌ = పరంపరగా, ధారయత్‌ = ధరించుచున్నదై |క్రియాసిద్దౌ = |క్రియ సిద్ధించు
టలో, ఉపకుర్వత్‌ = ఉపకరించునది, అధికరణం = *అధికరణముి అని, శాస్త్రే = శాస్త్రము
నందు, స్య తమ్‌ = చెప్పబడినది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు- ఆధికరణమనగా ఆధారము == ఉనికి పట్టు. లోక
ములో అది దవ్య గుణ కియలలో దేనికై నను ఆధారమై యుండును. శాస్త్రమునందు
మాత్రము క్రియకు ఆధారమైనదియే అధికరణము. |కియకు సాక్షాత్‌ ఆధారములు కర్తయు
కర్మయు. వాని కాధారము అధికరణము. కాగా కర్తృ కర్మల ద్వారా తన్నిష్టమగు క్రియకు
ఆధారమగు కారక మధికరణము.
“దేవద తః కటే అ స్తే” = “దేవదత్తుడు చాపమీద కూర్చొని యున్నాడు చాప
దెవదత్తుని తాను ధరించి ఆతని ఆసనము = ఉనికి అను (క్రియ సిద్ధించుట కుపకరించుచున్నది
“దేవదత్తః స్థాల్యా మోదనం పచతి” = “దేవదత్తుడు గిన్నెలో అన్నమును వండు
చున్నాడు. విక్టి తి = ఉడుకుట అనునది అన్నమునందుండు |కియ. ఆన్న మున కాధారము
స్టాలి. ఆధారమనునది లేనియెడల కర్తృ కర్మలు తమ పనిని చేయజాలవు. అధికరణము,
'వానిని ధరించి, వానిచేత తమ పనులను చేయించును. కాగా సాక్షాత్తుగా [కియకు ఆధారము
లయిన వానికి కర్త కర్మ అను సంజ్ఞలును, పరంపరగ కియాధారమునకు అధికరణ
సంజ్ఞయు పవ ర్లించునని ఫలితము.
కారకములనగా |కియ నుత్చాడించునవి. అవి సాక్షాత్తుగనే [కియాజనకములు
కానక్కఅలేదు. ఎటై నను గావచ్చును.
కారికలో “వ్యవహితాంి అను పదముచేత అధికరణము సాక్షాత్‌ [కియాధారము
కాదని సూచించి మరల “అసాఇ్షాత్‌' అనుట ఎందులకు ? అనిన, లోక (ప్రయోగ రీతినిబట్టి
గూడ ఆ పరంపర తెలియవచ్చు చున్నదని బోధించుటకు. “నేలమీద పండుకొని యున్నాడు”
“గిన్నెలో అన్నము వండబడుచున్నది” అనిన పండుకొనుట అను [కియయు, ఆ [కియతో
గూడిన కర్తయును, అనై, వంట అను క్రియ, వండబడునట్టి అన్నమను కర్మయును
[22]
వాక్యపదీయము 338 సాధన
[149
తెలియ వచ్చు చున్న వేగాని కియ మా|తము కాదుగదా. కావున, అధికరణము [కియా సిద్ధి
కుపక రించుట సర్వధా సద్యారకమే. nl48u
అవతారిక. భాపశ్టేషికము, అభివ్యాపకము, వైషయికము ఆని అధికరణము
మూడు విధములు. కారికోక మగు లక్షణము మూడింటియందును అనుగతము అయి యున్నది
అని చెప్పబడుచున్నది.
శో ఉపశ్తే షస్య చ భేద సిలాకాశకటాదిషు |
ఉసకౌరాస్తు భిద్య నే సంయోగి సమవాయినామ్‌ ॥ 149
తిల ఆకాశ కటాదిషు = తిలలు, ఆకాశము, చాప మున్నగువానియందు, ఉపశ్తేషస్య =
సంబంధమునకు, _ అభేదః చ = అభేదమే, సంయోగి సమవాయినాం = ఆ ధేయముతో
సంయోగ సమవాయములు గల ఆధారముల, ఉపకారాః తు = [కియోపకారములు వ మా తము,
భిద్య న్తే = = వేటువెఖుగ నుండును.
తాత్సర్య విశేషాంశములు- ఆధారమునకును ఆధేయమునకును గల సంబంధము
ఉపశ్హేషము. అది మూడు విధములయిన అధికరణములందును ఏకరూపమే. ఆధేయముతో
సంయోగము గల ఆధారము సంయోగి. సమవాయమను సంబంధముగలది సమవాయి. *కటే
ఆస్తే దేవదత్తః'. ఇచట దేవదత్తునకును కటమునకును సంబంధము సంయోగము. కటము
సంయోగి. “తిలేషు త్రైలమస్తి” తిలలకును త్రై లమునకును సంబంధము సమవాయము. తిలలు
సమవాయి అయిన ఆధారము.
కటమునందు దేవదత్తుని ఉనికి ఏకదేశముననే. తిలలయందు త్రేలము, తిలల
సర్యావయవములను వ్యాపించి యున్నది. కావున. తిలలు అభివ్యాపకాధారము
“ఖీ శకునయః'* = ఆకాశమునందు పక్షులు ఎగురునందురు. ఆకాశము అంతయు
అఖండము. అందు భాగములు లేవు. కనుక శకునుల కది జౌప శ్రైషికాధికరణమును గాదు.
అభివ్యాపకమును గాదు. పక్షుల కాకాశము విషయము మాతమే. కనుక నది వై షయికాథా
Pd
రము.
“గురౌ వసతి” = గురువునందున్నాడు. అనగా గురువునకు అధీనుడై ఆయనయం
దాధారపడియున్నా డనుట. ఇట గురువు శిష్యునకు వై షయి కాధారము.
“యుద్ధే సంనహ్యతి” = యుద్ధము విషయమున సిద్ధపడుచున్నాడనిన, యుద్ధాభి
సంధితో కవచధారణము మున్నగునవి చేయుచున్నాడు అని యర్థముగాన సంనాహమునకు
యుద్దము విషయము.
“జలే మత్సాాః = నీటిలో చేపలు. జలమున మత్స్యముల కాధారమగు |పదేశ
ముండునుగాన జలము వై షయికము కాదు. కొప శ్లైషికమే,
వాక్యసదీయము 30 జాలి
[37-
సా*ధిః = సషకీయములగు,శకి భిః = శకులచే, !కమేణ = (క్రమముగా, ఏవమ్‌ = ఈ రీతిగా
co) as ఆలి న్‌
అనగా జగ|దూపముగ, (పత్యవభాసతే = భాసించుచున్నది
స్మదూపమగు ,బహుయె పవర ములను బొందుచున్నదది. సతు సత అనునవి భిన్న
(a యల్‌ ద paar) అటి
పదార్థములుకావు ఆసత్తయ తనయందున్న శ క్రులనుబట్టి కమరూపముగా భాసించు చున్నది.
1. వుట్టుట వ, ఉండుట లె. పరిణమించుట 4. వృద్ధి జెందుట ర్‌, కృశించుట
6. నశించుట. [పతి వస్తువు ఈ |క్రమమునకు బద్ధమయి యున్నది. అట్టి క్రమను న త్త
టు — P| శి
యొక్క- శక్తులవలనన కలుగుచున్నది.
ఎ లేవటౌంళయు- ఇచట వికారపవము వివ ర్తపదముకాగా అదై ఇత మతమును _వైయా
రణులు ఆశ యింతురని వ్యక్తము, అంతియెకాని సాంఖ్య మతము వంటి పరిణామ వాదులు
చెయాకరణు౫ు కారు, [గంథక వివ ర్లవాదమునే పలుచోటులందునిళూ పించియున్నా డు॥ల6॥
అవతారిత__సత తన శకులచే జన్మాదిరూపమున భాసించినపుడు జన్మాది
రూపములన్ని యు ఒకసారి పల భాసింపవు? [క్రమరూపమున భానము ఎట్లు ౩ కమ మనెడి
(కియా విశషము లేదుకదా: అను E ఎకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
[ఓ ఈ
గై
శో॥ ఆత్మభూతః (కియోప్యస్యా య్యత్రేదం కాలదర్శనమ్‌;
౧౧ అ
ప్రి
పౌర్యాపర్యాదిరూ పేణ (స్రవిభక్తమివస్థితమ్‌ Il 97
కమః - అపి = పుట్టుక మున్నగువాని యొక్క. [కమముకూడ, అస్యాః =
సత్తయొకి,_, ఆత్మభూత:ః = ఆత్మరూపమైనదే, అనగా సత్తయొక్క_ శక్తులలోనున్నదే.
[క్రియలు [కమము కలపి. ఆ [క్రమము వానీకం టె భిన్నము కాదు,
st
6
ల్‌
oa
ef
ర
ని 11
ey
న్‌
@
th
భ్‌
|
ట్లో
fs
ల
ట్ట
(
Es
బ్ర
3
రి
q
ఛం
లు
గీ
8
||
లో
౧
లో
లు
డో
Ta
సత రూపమగు |బహ్మమునందు అనంత శ కులు కలవు. వానిలో కాలశకి, ఒకటి.
వె శేషికులు చూపిన పకారము కాలము (ద్రవ్యము కానేరదు. ఆ కాలళ క్తిచే జన్మాది [కియ
లకు పౌర్వాపర్యము కలుగుచున్నది. ఈ యంశము మొదటి కాండమున మూడవ శ్లోకమున
చూపబడినది. ఈ కాండమున తొమ్మదవ సమువేశమున విపులముగా జూపబడగలదు.
అందుచే జన్మాదులు ఒకేసారి భాసింపవు. 1 87Tun
* వడ్‌ భావవికార? భవనీ తి వాస్మావా భగవాన్‌ వా ర్వ్యాయణిః, 1.జాయ శే 2. అస్పిః 8..
విపరిణమతే 4. వర్ణ తే 5, ఆపకయతే రి. వినళ్యతి, నిరుక్తము (పథమాధ్యాయము ; 28, 29.
సముచేశము 339 పదకాండము
150 ]
“గంగాయాం గావఃి = గంగ యొడ్డున నావులు మేయుచున్నవి ఇట గంగాతీర
మునకును గోవులకును సంబంధము ఉపశ్రేషమె.
“శ తోరభావే సుఖమ్‌” = శ|తువు అభావమున సుఖము కలదు. అభావమనగా
లేకుండుట. అది అధికరణ మెట్టగును ? లేమికి |క్రియాజనకత్యమను కారకత్య మెట్టు
సంభము? అని శంక కలుగును. అది బుద్ధి పరికల్పితము. వాస్తవము కాదని సమాధానము.
111 491
అవతారిక “ఉపకారాస్తు భిద్యన్త అనిరి గదా ఆ ఉపకార భేదము లెవ్వి?
అనగా__-
శ్లో! ఆవినాళో గురుత్వస్య (ప్రతిబంధే స్వతంత్రతా |
దిగ్వి శేషాదవచ్చేద ఇత్యాద్యా భేదహేతవః ॥ 150
అవినాశః = ఆధారము నశింపకుండుట , గురుత్వస్య = బరువుయొక్క-_, (పతిబంధే = ఆపు
టలో, స్వతంతతా = క ర్హృత్వమును, దిగ్విశేషాత్‌ = ఒక దిక్కునుండి, అవచ్చేదః =
సంబంధ నిరాసమును, ఇత్యాద్యాః = ఈ మొదలగునవి, భేదహేతవః = ఉపకార భేదములకు
తాత్పర్య విశేషాంశములు తిలలు తైలమునకు చేయు నుపకారము, తాము
నశింపకుండ నాధారమై నిలుచుట. అవి లేనిచో తైలము వికీర్ణమె నశించును గదా.
“పర్యం క్రేశేతే” = మంచమునందు పరుండి యున్నాడనిన, మంచము పండు
కొనిన వాని బరువును ఆపి ఆతడు [కింద పడకుండ జేయుచున్నదని యర్థము గాన నదియే
పర్యంకము చేయు నుపకారము.
ఆకాశము శకుంత ములకు చేయు నుపకారము, వానికి [కింది దిక్కుతో సంబంధ
మును తొలగించి నిలుపుట.
“శక టి గచ్చతి" = బండిలో పోవుచున్నాడు. బండి, వానికి దేశాంతర పా ప్రిని
కలుగజేయుట దాని యుపకారము.
“గురౌ వసతి” గురువుచేయు నుపకారము శిష్యునకు సంస్కారము. “ఆదిత్యః
(పాచ్యాముదేతి”, “| పతీచ్యామ స్తమేతి” = సూర్యుడు తూర్పున నుదయించును, పడమట
న స్తమించును. దక్షిణస్యా మగ స్య ఊదేతి, “ఉత్తరస్యాం [ధువః' అను స్థలములందు,
ఆధెయములకు ఆయా దిక్కులు తమ సంబంధమును గలుగజేయుటయే అవి చెయ నుప
కారము. ॥150॥
అవతారిక మూదర్తిమంతములై న వస్తువు లన్నియు ఒక ఆధారము నాశ్రయించి
యుండును. ఆ ఆధారము కూడ మూర్తిగల వస్తువై న, దానికిని వేజొక యాధారము కావలెను
గదా. ఆది ఏది? అనిన.
వాక్యపడీయము 340 సాధన
[151
శ్లో! ఆకాశమేవ కేషాంచిత్‌ దేశభేద (పకల్పనాత్‌ |
ఆధారశ క్రిః (ప్రథమా సర్వసంయోగినాం మతా ॥ 151
కెషాంచిత్‌ = కొందణి మతమున, ఆకాళమేవ = ఆకాశమే, దేశభేద (పకల్పనాత్‌ = (పదేశ
భేద కల్పనవలన, సర్వసంయోగినామ్‌ = సంయోగి వస్తువుల కన్నిటికిని, [ప్రథమా = ముఖ్య
మగు, ఆధారశ క్రిః = ఆధారరూపమగు శక్తిగా, మతా = సమ్మతమైనది.
తాత్పర్య విజేషాంశములు.___ (గ్రహములు, నక్ష[తములు, విమానములు-మున్నగు
వానికి ఆకాశమే స్థానముగా (పసిద్ధము. రథములు బండ్లు మున్నగువానికి భూమి ఆధారమై
నను, ఆ భూభాగమునకు గూడ ఆకాశమే ఆధారము. సంయోగి పదార్థము లనగా సంయోగ
మను సంబంధముతో సంబద్ధములై నవి. రథాదులకును భూమికిని సంబంధము సంయోగము.
మజీకొన్ని సమవాయి పదార్థములు. అవయవములకును, అవయవికి సంబంధము
సమవాయము. ఆ పదార్థము లకు వాని అవయవములు ఆధారము. ఆ అవయవములకు పర
మాణువు లాధారము. వానికిని చివరకు ఆకాశమే అధికరణము. కావున ముఖ్యమగు నాధార
శ క్రి ఆకాశాశ్రయము. ఆకాశమంతయు నొక్కటియ అయినను, అందు వేరువేరు భాగములను
కల్పించుటవలన, “సకల పదార్భములకును నదియే ఆధారమైనవో, ఆ పదార్థములకు
సొంకర్యము కలుగదా * అను |పశ్న లేదు. కొందతి మతమున ననుటవలన, అది లేదను
వారును గలరని తెలియవచ్చుచున్నడి. అది ప్రత్యక్షము కానందున లేనేలేదని వారందుకు.
శబ్దమను గుణమును బట్టి ఆకాశమను [చవ్యము కలదనిన యెడల, శబ్దము దాని గుణమనుట
కేమి |పమాణమని వారడుగుదురు. 115 tu
అవతారిక. వై శేషికులు, “అనుమానము అను (పమాణముచే ఆకాశమును
సాధించియున్నారు. శబమను గుణమునుబట్టి, గుణి యగు నాకాశము కలదని, వారి తాత్స
రకము. శబ్ద మాకాశ గుణమసి యంగీకరింపకున్నను, ఆకాశ మను పదార్థము కలదని నిరూ
పించుటకు లోక _పసిద్ధమైన లింగమును గూడ నిందు జూపుచున్నారు.
శో ఇదమ తేతి భావానా మభావాన్న [పఫకల్పతే |
వ్యపదేశ స్త మాకొ శ నిమి త్రం సం(పచక్షతే 11. 152
ఇదం, అత, ఇతి = ఇది, ఇట, అను, వ్యపదెశః = వ్యవహారము, భావానాం = పదార్థము
లకు, అఖావాత్‌ = ఆధారశ క్రి లేనందున, న పకల్పతే = సిద్ధింపదు, తం = కావున, ఆ
వ్యవహారమును, ఆకాశ నిమి త్తం = ఆకాశ మూలకమునుగా, సం|పచక్షతే = చెప్పుదురు.
తాత్పర్య విశేషాంశములు--- ఆధారమను శ క్రియే ఆకాశమనునది కలదని తెలియ
జేయును. ఈ నక్షత మిచట నున్నది” అందరు. ఆపుడు “ఇచటి అనునది ఒక వస్తువు
కావలెను. అది పృథివిగాని, ఉదకముగాని, తేజస్సుగాని, వాయువుగాని కాదు. ఇక నేమగును?
ఆకాశమే కావలె. అది ఏ వస్తువును గాదనిన శబ్ద వ్యవహారమే కుదురదు. ఒకానొక వస్తువును
సము దైళశము 341 పదకొండము
153]
ముందుగ నిరూపించి, తరువాత దానిని శబ్దముచె వ్యవహరింతురుగదా : “శబ్దము అను
[ప్రమాణము నంగికరించువారికి, శబ్దము చెప్పినదే అర్ధము. “ఇచటి - అను శబ్దము ఒక
వస్తువును చెప్పును. అది లోకసిద్ధమగు ఆధారము కావలె. ఆది ఆకాశము.
శబ్దము బోధించినది, ఆ వస్తువు అయినను, శబ్దము (పమాణమను వారి కది
వస్తువే. శృతువు లేమిలో, సుఖముండుననిన, లేమి = లేకుండుట ఒక వస్తువు కాకున్నను
శబ్బబోధ్యకము గాన, ఆధారముగ |గహింపబడుచున్న ది,
పరమార్థ మును విచారించిన, లౌకిక పదార్థము లన్నియు లేనివే. (బహ్మ పదార్థ
మొకటియే ఉండునది. లేనివానికి లక్షణములను కల్పించుట పరమార్థ దృష్టిలో విరుద్ధ
[ప[కియయె యగును. 115వ!
అవతారిక... సకల పదార్థములకును ఆకాశ మాధారమని చెప్పబడినది. పదార్థ
ములు కొన్ని స్థిరములు. కొన్ని సాధ్యములు. [దవ్యములును గుణదులును సిద్ద స్వభావ
ములు. [క్రియలకు స్వభావము సాధ్యత. సిద్ధ పదార్థముల కాకాశ మాధారము. సాధ్యములకు
కాల మాధారము.
శో కొలాత్‌ (క్రియాః విభజ్య నే ఆకాళాత్‌ సర్యమూ ర్హయః ।
ఏతావాం క్రైవభేదోఒయ మ భదోపనిబన్షన ౪ it 158
కొలాత్‌ = కాలమువలన, |కియాః = కియలు, విభజ్య నే = విభజింపబడును, ఆకాశాత్‌ =
ఆకాశమునుండి, సర్యమూ ర్హయః = మూర్తి మద్వస్తువు లన్నియు, విభజ్య న్తే = విభజింప
బడు చున్నవి, భేదః చ = వానికి భేదమును, ఏతావాన్‌ ఏవ = ఇంత మా(తమే, అయమ్‌ =
ఈ భేదము, అభేదోప నిబన్ధనః = పర|బహ్మ కారణకము.
తాత్సర్య విశేషాంశ ములు “పతిజంధా భ్యనుజ్ఞాభ్యాం తేన విశ్వం విభజ్యతే”
అసి కాలో ద్దేశమున చెప్పబడును. కాలము, పదార్థముల ఉత్పత్తి, స్థితి, వినాశ ములకు
కారణము. అందు [కియా రూపములగు పదార్థ ములకు తాను ఆధారమైయుండి వాని విభజిం
చును. పదార్థము లన్నియు ఆకాశమునందు సయుక్తములయినను, భిన్న భిన్న (పదేశములం
దుండుటచేత వానికి సాంకర్యము కలుగదు. |పపంచమంతయు, అభిన్నము. ఏకరూపము.
ఆది పరమార్థము. అయినను వ్యవహారములో భేదమే అధికముగ భాసించును. కాని మొదటి
అభేదము, తరువాతి భేదమునకు నిమి త్రము. కావున కాలాకాశముల భేదముగూడ పర|బహ్మో
భేద నిమి త్తకమే. కాలాకాశములు పరబహ్మ యొక్క- శక్తులు అని |బహ్మకాండమున నిరూ
పింపబడినది.
“ ఉపాన్వధ్యాజ్వసః” (1-4-48) అను సూ|తమున విచారము. ఉప, అను, అధి,
ఆజ్‌ = అను ఉపసర్శములు పూర్యమున గల “వననివాసే” అను ధాతువున కాధారమైనది
క ర్మసంజ్ఞ కలదగునని సూ (తార్థము. “వై కుంఠమధివసతి హరిః” = విష్ణువు వైకుంఠము
వాత్య్థపదియిము 342 సాధన
[ 154
నధిపసించియున్నాడు అనునది ఉదాహరణము. ఆ సూ[తమున “వసేరశ్యర్థస్య [పతిషేధః”
అని వార్తికము. భోజనము చేయకుండుట అని అర్థమయినపుడు, “ఉపవస్‌' అను ధాతువు
నాధారమున కీ కర్మసంజ్ఞ (ప్రవర్తింపదని వార్తికార్థము. “వనే ఉపవసతి”. ఉపవసించుట
యనగా భోజన నివృత్తితో గూడిన ఉనికిగాన, సూ(త్రముచే పా ప్తించు కర్మసంజ్ఞకు [ప్రతి షేధ
మావశళ్యకమని వారాకాశయము.
టు
షో
మహాభాష్యమున న వార్తికము (పత్యాఖ్యాతము. ఇట ఉపసర్గ్ల విశిష్టమగు వస
ధాతువునకు గాదు [గామ మధికరణము. కేవల వసధాత్వర్థమునకే అది అధికరణము. వనమున
లేదా (గ్రామమున వసించుచు, మూడు ర్యాతులు ఉపవాసము చేయుచున్నాడని యర్థము,
(గామేవసన్‌, |క్రిరాత ముపవసతి. ఇపుడు కర్మసంజ్ఞకు |ప్రసక్తియే లేదని భావ్యకారుని
ఆశయము,
ఉపవాసమనగా నొక కొంత కాలము ఆహారము మానియుండుట. ఆ కాలము
అంతరంగమగు ముఖ్య కర్మ. ఉపవాసము చేయ వ్యక్తి తన కేదియు స్థానము లేకుండ
నుండుట సంభవింపదు గాన నొక యాధారము నియతనుగ నపేక్షితమగును. అది కేవల
వసధాత్వర్థమున కాధరమేగాని, 'ఉపవస్‌* అను ధాత్వర్థమున కాధారము గాదని భావము.॥1 58॥
అవతారిక. “తీర్థే ఉపవసతి'='పుణ్య తీర్థమున నుపవాసము చేయుచున్నాడు”,
అను సీ వాక్యమున, దేశ విశేషమున భోజన నివృత్తి వివక్షితము. కావున దేశవిశేష సంబంధ
మా ధాతువునకు గలదు. అట కర్మసంజ్ఞ ఏల రాలేదు ? అనిన చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ యద్య ప్యుపవసిర్దేశ విశేష మనురుధ్యతే |
శబ్లప్రవృ_త్తి ధర్మాత్తు కాలమేవావలంబతే ॥ 154
ఉపవసిః = ఉపపూర్వక వసధాతువు, యద్యపి = విచారింపగా, దేశవిశేషం = (ప్రదేశ
విశేషమునే, అనురుధ్యతే = సంబంధించు ననుకొనుడు, శబ్ద[పవృత్తి ధర్మాత్‌ తు = శబ్ద
శ్రి స్వభావమును బట్టి మాతము, కాలం ఏవ = కాలమునే, అవలంబతే = ఆశ యించి
యున్నది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు..._ ఉపవాసముచేయుట పుణ్యతీర్థ మునందు గాన ధాత్వ
ర్భమునకు దేశముతో సంబంధము లేకపోలేదు గాని, అది శబ్ద శ క్షివలన వచ్చినది గాదు. ఆ
భోజన నివృత్తి ఇన్ని దినములని తెలియవలెను గాన కాలవిశేషము గూడ నందు గర్భితమై
శబ్దముచే టోధింపబడును దేశ సంబంధము సామర్థ్యముచే (పొపము. నివసించుట కును
దేశమునకును సంబంధము. ఉపవసించుట [పధానము. దాని కంగము వాసము. వాసమున
కంగము దేశము. అది వాసము ద్యారమున భోజన నివృ త్తికి అధికరణము.
కనుకనే మహాభాష్యమున “గామేవసన్‌ |త్రిరాత్ర ముపవసతి” అని ఉపవాస
మంగముగా గల నివాసమునకు [గామముతో సంబంధము చూపబడినది గాని సాక్షాతుగా
సముదేశము 343 పదకొండము
155]
ఉపవాసమున కా సంబంధము చూపబడలేదు. అందువలన [గామమునం దుపవాసమనగా,
ఉపవాసమునకు [గామ మధికరణమని తాత్పర్యము గాదు. ఉపవాస [కియ కంగమైన నివాస
మున కధికరణమనుట. _1154ఉ॥
అవతారిక. [గామమున నుపవసించుచున్నాడను చోట ప్రధాన [కియ భోజన
నివృత్తి. దానిలో కర్మ, కాలము. అది వాక్యమున [పయ క్రము కాకపోయినను, |పతీయ
మానము కావచ్చునని చెప్పుచున్నాడు.
శో వసతా వ (ప్రయు కేఒపి 'దేళోధికరణం తతః ।
అ(ప్రయుక్తం (తిరాతాది కర్మచోపవసా స్మృృతమ్‌ ॥ 155
అ|పయు కః అపి = వాక్య పయు కము కానిదై నను, దేశః = పదెళ వాచక పదము,
వసతొౌ = సివాస కియలో, అ[పయు క్షం = వాక్యమున [సయు క్తముకాని, [తిర్మాతాది =
మూడు రా|తులు మున్నగునది, ఉపవసౌ = ఉపవాస క్రియలో, అధికరణమ్‌ = అధికరణమై
యున్నది, తతః చ = అందువలననే, కర్మ = కర్మగా, స్మృతమ్‌ = తలంపబడుచున్న ది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు_ “గ్రామే ఉపవసతి” లేదా “వనే ఉపవసతి” =
ఒక |గామముననో వనముననో సివసించుచు మూడు రా|తులు భోజనము మాని యున్నాడని
మహాభాష్యమున నా వాక్యమున కర్థ వివరణము చేయబడినది. వాక్యమున |పయోగింప
బడినది ఉపవాస క్రియ. నివాస |కియ ఆకేప లభ్యము. దానికి (గామ మధికరణను. కారక
ములు, వాక్యములందు |పయోగింపబడని [కియలను సామర్థ్యము వలన ఆకర్షించును.
'పఏిండీమ్‌” అని కారకము మా[తమే వాక్య పయుక్రము. ఆది భక్షణ [క్రియ
నాశ్నేపించును. చిన్న పిండమును భక్షింవుమని యర్థము. ఆ విధముగనే [క్రియ మాత్రము
[ప్రయుక్తమై కారకము |పయోగింపబడనపుడు, ఆ [క్రియ కారకము నా కేపించటయు గలదు.
“పవిశి _- అనునది వాక్యము. అందు కర్మకారకము లెదు. వాక్యత్వసిద్ధికై ; “గృహమ్‌” అను
కర్మవాచక శబ్దము ఆశ్నేపింపబడును.
పకృత వాక్యమున ఉపవాస [కియ, కాలరూపమగు కర్మ నాక్నేపించును. అది
ఆవశ్యకము. మూడు ర్యాతులు భోజన నివృత్తి. గామమునందు వాసము. కాలమునకు కర్మ
సంజ్ఞ [పవ ర్తించినట్టు దేశమునకు గూడ ఆ సంజ్ఞ యేల రాలేదనిన, వాని అంతరంగ బహి
రంగ భావము దానికి గారణము. “భక్తుడు హరిని భజి=చుచున్నాడు' అను వాక్యమున, హరి
గూడ తన వ్యాపారమున స్యతం|తుడే అయినను అంత రంగమగు కర్కసంజ్ఞయే [ప్రవర్తించి
నది గదా. సందర్శనాది 'క్రియలచే ఈప్పితతమమునకు క ర్మసంజ్ఞ చరితార్థముగా వచ్చును
గాన వై యర్థ్యము దాని కాపాదించుటకు ఏలులేదు. కావున [గామ మధికరణమే.
_“ఉపవసతి' అను పదమునకు వేలు అర్ధమును జెప్పిన, ““(గ్రామముపవసతి”
అనియు నుండవచ్చును. ఉపవాసమనగా నొక విశిష్టమగు ఉనికి.
వాక్యపదియము 344 నాధన
[ 156
భోజన నివృత్తి అర్థమయినపుడు, క్రియకు సాకాదాధారము కాలము. అది ఈ
ముచే కర్మ సంజ్ఞకము. దేశమ గు [గామము వాసకియ ద్వారా ఆధారముగాని సాక్షా
[Es క
రాత
గా కాదు. అందువలన దానికి ఆదికరణ సంజ్ఞయి.
కొంద జట్టందురు. ఉపవాసమనగా భోజన నివృత్తి గదా. నివృత్తి ఆనగా మానుట.
మానుట కొక ఆధారమేమి ? అనగా స్థానమేమి? ఆని. అట్టనిన, కాలమునకు మాత
మాధారత . ? ఆదియునుగాక, నివృత్తి రూప కియావాచకము లకును ఆధార సంబంధ
మగపడుచున్నడి. “షాగతినివ్యఆః' అను ధాతువును జూతము. “గామేతిష్టతి” అందురు-
ఇచట గతి నివృత్తికి [గామ మాధారమైయుండె. అపై “గామె ఆస్తే” అందురు. ఆసన
మనగా సర్వవ్యాపార నివృత్తి. ఏ |కియయు చేయక ఉనికియ నొక కయయే. [పకృతమున
నది నియతకాలము భోజనము మానుట. నియతకాల మనగా గొన్ని దినములు మాత్రము.
కొన్ని దినములకు తరువాత భోజనము చేయటకు సంకల్పించినాడని భావము. [కియకు
దేశముతోడను, కాలముతోడను గూడ సంబంధము కలదు. కాని అందు కాలసంబంధము
నాంతరీయకము (= తప్పనిసరి) అది యున్నపుడే. ఆధారమునకు కర సంజ్ఞను విధించిన,
“ఉపాన్యధ్యాజ్‌ వస” (1-4-48) అను స్తూతము (ప్రవ ర్తించునని పరవ . సితార్థము.॥1 కర॥
శేషాధికారము
అవతారిక. కర్త, కర్మ, కరణము, సం(ప్రదానము, అపాదానము, అధికర
ణము, తృతీయా, ద్వితీయా, చతుర్ధి, పంచమీ, సప్తమీ విభకు ల కర్థములు అవి విచాదింప
బడినవి. షష్ట్యర్థము గూడ నొక కారక భేదమే. అది ఏడవది. కర్మాదులకంటె వ్యతిరిక్రమగు
స్వస్వామి భావము మున్నగు సంబంధమున “షష్టీ శేష” (2-8-50) అను సూ[త్రము షష్టీ
[పత యమును విధించినది. ఆది శేష మెట్టగును ? దానికి కారక రూపత ఎట్టు? అను
విషయ మీ శేషాధికారమున విచారింపబడును.
లో సంబంధః? కార కేభ్యోఒన్యః క్రియాకారక పూర్వకః |
(శుతాయామ (శుతాయాం వా (క్రియాయాం సోభిధీయతే ॥ 156
కారకెభ్యః = రకముల కంటె, అన్యః = ఇతరమైనది, సంబంధః = సంబంధము, సః =
“శేషము అను నా సంబంధము, [కియాకారక పూర్వక: = |కియ నిమి త్రముగా గల కార
కత్వము పూర్వము గలది, [కియాయాం = [కియాపదము, శుతాయాం = వాక్యమున విన
బడినను, ఆ[శుతాయాం వా = వినబడకున్నను, సః జు ఆ సంబంధము, అభిధీయతే =
షష్టిచే చెప్పబడును.
తాత్పర్య విశేషాంశములు షష్టీ విభక్తి కర్ణమగు శేషము, కర్మాదులకంటె
వేరయిన దెట్టగును ? “రాజ్ఞః పురుషః?” = రాజుగారి మనిషి అనగా రాజుగారాతనికి ధన
సముద్దేశము 345 పదకాండము
156 ]
మిచ్చి తన మనిషిగా జేసికొన్న వాడని యర్థము గదా: అపుడు రాజు కర్త. మనిషి సంప
దానము. “వృక్షస్య శాఖా అనిన, చెట్టు అధికరణము. 'రాజ్ఞః వస్రమ్‌' అని రాజుగారు
కొనుక్కొనిన బట్ట. ఏ వస్తువయినను ఒకరిసొత్తు గావలెననిన, |క్రయా, పహార, యాచన,
వినిమయముల వలన నగును. కావున కర్మ కరణాధికారములలో నేదియో యొకటి వష్ట్యర్థమై
తీరును. కాగా నదికారకేతర మెట్టగును ? అని శంకించి, అవియున్నను వానిని వివకింప
కుండుటయే శేషమగునని భాష్యమున చెప్పబడినది.
“రాజ్ఞః పురుషః అను వాక మున [కియావాచక పద మేదియు వినబడలేదు.
కొని అచట, దాన|కియా నిమి త్రకమగు సంబంధము పూర్వముండి యుండును. అర్రే అవ
యవావయ విభావము, లేదా జన్యజనక సంబంధము వఏిదియో సిద్ధపూర్వమై యుండును,
ముందు ఉండిన ఆ కియాకారక సంబంధము తరువాత సంబంధ సామాన్యముగ
ననువ ర్రించును.
రాజపురుషులకు గల కర్త సం|పదాన భావము తరువాత సంబంధ సామానీ
ముగ భాసించుచున్నది. కనుక నిది సప్తమ కారక భేదము.
“రాజు పురుషున కిచ్చుచున్నాడు' అను వాక్యమున కర్ణము వెరు. రాజు మనిషి
ఈతడను వాక్యమున కర్థము వేరు. కియావాచక పదము పయోగింపబడకున్నను నూహింప
బడి ఆ సంబంధమునకు నిమి త్రమగును.
“గామస్య సమీపాదాగచ్ళతి'' = “ఊరుదగ్గజనుండి వచ్చుచున్నాడు. ఇట
సంబంధము సమీప సమీపి భావము. సమీపమునకు [గామ మ్మాశయము. కావున నచటను
[కియాకారక పూర్వక త్వము గలదు.
“చెటుయొక్క ఆకు’ అనిన ఆకునకు చెటు అధికరణము.
రు రు
“నటస్య శృణోతి” అను వాక్యమున కియాపదము వినబడుచున్నది. అచట
షష్ట్యర్థ మగు సంబంధము [కియాకారక సంబంధమే. [కియాకారక పూర్వకమగు సంబంధము
గాదు. “నటునకు సంబంధించిన వినికిడి” అని యర్థము, అ సంబంధమును శేషమే. కారకము
గాదు. సయమపూర్వక విద్యాభ్యాసము కాదుగదా ఈ (శ్రవణము.
ఈ విధముగనే ““మాతుః స్మరతి” = తల్లికి సంబంధించిన స్మరణ. “సమాషాణా
మశ్నీ యాత్‌ ” = మినుముల భక్షణమును చేయరాదు. “సర్పిషోజానీతే”” = “నేతిని ఉపాయ
ముగ చేసికొని పవర్తీంచుచున్నాడు'. సర్చిః = నెయ్యి. జాసీతే జ (పవ ర్తించుచున్నాడు.
పవ ,ర్తించుటలో నెయ్యి కరణము. ఆ కరణత్యమును కరణత్వ రూపమున వివక్షింపక,
శేషము = సంబంధ సామాన్యముగా వివక్షించుటచే షష్టి పయోగింపబడినది.
ఈ విధమగు ప్రయోగములు సంస్కృత భాషకసాధారణములై కానవచ్చు
చున్నువి అట్టివి అనేకములు గలవు.
త
వాక్యపదీయము 346 సాధన
[ 157
పకృత సందర్భమున సుహాభాష్యమునందు, రెండు ఆశక్నేప వా ర్తికములు గలవు.
(1) చోషష్టిశేష ఇతిచె ద్విశేష్యే _పతిషేధః” (2) “తృత _పథమావిధిః
షష్టికి స సంబంధ మర్థము గదా. సంబంధ మనునది రెండు పదార్థములం దుండు
నది. సంబంధము. గలవి సంబంధులు. రాజు ఓక సంబంధి. పురుషు డొక సంబంధి. కాగా
సంబంధి వాచక పదములు రెండింటికిని షష్టీ (ప్రత్యయము కావలసియున్నది. కావున పురుష
పదమున షష్టి రాదనియు, |పథమ వచ్చుననియు అపూర్ణముగ విధింపవలసి యుండును
అని శంకకు ఆశయము.
సమాధానము ““ఉ క్షం పూర్వేణ” = అని భాష్యమున చెప్పబడినది. “పాతి
పదికార్గ లింగ పరిమాణ వచనమా[తే |పథమా” (28-46) అను సూ తమున “పదసామా
నాధి కరణ్య ఉపసంఖ్యాన మధికత్వాత్‌ *” అని ఆకేపమును, “న వా వాక్యార్థత్యాత్‌ '' అని
సమాధానమును నచట గలవు.
“రాజ్ఞః పురుషః" అను వాక్యమునందు పురుష శబ్దమున (ప్రాతిపదికార్థ మా[తమున
[పథమ రాదగి యున్నది. అచట (పాతిపదికార్థ మె కాక స్యత్యమను సంబంధము గూడ
అధికముగ నున్నది గదా! [పథమ ఎట్టు వచ్చినది? అని [పశ్న. అది వాక్యమున కర్ణము
గాని పదార్థము గాదు. పురుష పదమును సంస ్మ-రించినపుడు, పాతిపదికార్థ మొక్క-టియె
స్పురించును. దానినిబట్టి పథమ |[పవంర్తించునది' అని సమాధానము. “రాజ్ఞః అను దానితో
సంబంధము కిలిగిన తరువాత పురుషునకు సంబంధిత్వ మవగతమగును. కావున పురుష
పదమున (ప్రథమ స్వ్యార్థమా|త్రమున సిద్ధించును. షష్టికి పాప్తియు లేదు. కావున, పతిషేధ
మును, విధానమును నక్కరలేదు అని “ఉక్తం పూర్వేణ'” అను భాష్య గంథమునకు
తాత్పర్యము.
(పాతిపదికార్థము కంటె నధికమైన అర్థము వాక్యార్థముగాని పదార్థము కాదంటిరి
గదా! అపుడు రాజ శబ్దమునగూడ (పథమయే ఏల రాలేదు? అని పశ్నింపవచ్చును.
కాని విశేష్యమునందలి ఆధిక్యమే వాక్యార్థము. విశేష్యము [పధానము. విశేషణము దాని
కుపకారకము. కావున అ|పధానము. అది |పధానమున కుపకరించుట కర్షమైన మార్పును
బొందును. |పధానము తన స్వరూపమును వదలి పెట్టదు. కావున [పధానమగు వి శేష్యము
నందలి ఆధికాంశమే వాక్యార్థమగును. కావున |పధాన వాచకముతో సమానాధికరణముగాని
ఆ(పధాన వాచకము షష్ట్య న్ల న్త్రముగనే యుండును. అది సమానాధికరణమైన నచటను పథ
మయే వచ్చును. “పీఠ పురుషః '=వీరుడగు పురుషుడు. అది పదార్థముల స్యభావము.॥ 1561
అవతారిక... ఆ స్వభావమే ఇందు, వివరింపబడుచున్నది.
ML ద్విష్టోఒప్యసౌ పరార్ధత్వాత్‌ గుణేషు వ్యతిరిచ్యతే |
త(త్రాభిధీయ మానః సన్‌ (పధానేఒప్యుపయుజ్యతే ॥ 157
సముద్దేశము 347 పదకాండము
158 ]
అసౌ = ఈ సంబంధము, ద్విష్టః అపి = రెండింటియందున్నదై నను, పరార్థత్వాత్‌ == [పధా
నార్థము లగుటవలన, గుణేషు = వి కేషణములందెే, వ్యతిరిచ్యతేకఅధిక మగుచున్నది, తతా
ఆ అ|పధానములందు, అభిధీయమానః సన్‌ = షష్టిచే చెప్పబడుచునే, |పధానే అపి = విశష్య
మందును, ఉపయుజ్యతే = ఉపయో గపడుచున్నది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు-- సంబంధ మనునది ఒక్క-టియే. కావున దానిని
బోధించు షష్టీ పత్యయమును నొక్కటియే ఉచితము. రెండు షక్టులు [ప్రయోగింపబడిన,
రెండు సంబంధములు |పతీతములు కావలసియుండును. అట్టు లేదుగదా! ఆ షష్టి విశేష
ణములై న శబ్దములందే వచ్చును. వానిలో రూపమున మార్పును గలుగజేసి ఆధిక్యమును
(పదర్శించును. ఇక విశేష్యము. తనలో నెట్టి మార్చును లేకయే ఆ సంబంధము ననుభ
వించును. కనుకనే దానికి [పాధాన్యము. అందువలన విశేష్య వాచకమున (పాతిపదికార్థ
మా(త్రమున |పథమయే వచ్చును. రాజపురుషుల విశేష్య భావవిశేషణ భావములు మారినపుడు,
“పురుషస్య రాజా” = “పురుషుని రాజు అని వాక్యముండవచ్చును. 1571
అవతారిక షష్ట్యర్థమగు సంబంధ సామాన్యము [కియాకారక సంబంధ
పూర్వుకమని చెప్పిరి. ఆ కియాకారక సంబంధము “ఫలానిది' అని నిరూపించుటకు శక్య
మగునా ౩ అనిన, “కాదు దానికి నియమము లేదు? అనుచున్నారు.
శో॥ నిమిత నియమః శబాత్‌ సంబంధస్య న గృహ్యాతే |
య అవవ | ౧
కర్మ (ప్రవచనీయైస్తు న విశేషే అవరుధ్యతే ॥ 158
సంబంధ స్య = షష్థ్యర్థ మగు సంబంధమునకు, నిమిత్త నియమః = నియతమగు నిమి త్రము,
శద్దాత్‌ = వినబడు శబ్రమువలన, న గృహ్యతే = [గహింపబడదు, కర్మ (పవచనీయైః తు=
కర్మ [ప్రవచనీయములను వానిచేనై న, సః == ఆ సంబంధము, విశేషే = 'అది ఇది” అని ఒక
విశేషమునందు, అవరుధ్యతే = నిర్ణయింపబడి యుండును.
తాత్పర్య విశేషాంశములు.___ “పితుః పుత్రః” “తం|డియొక కొడుకు ఇచట,
“యొక్క” శేష షష్టి, శేషము జన్యజనక భావనిమి త్రము.
“పశోః పాదః'” “పశువు యొక్క. కాలు ఇట సంబంధము అవయవావయవి భావ
మూలకమని సంబంధిని బట్టి తెలియవచ్చును.
'రాజ్ఞః పురుషః” అనుచోట ఆ విధముగ స్వస్వామి భావమునకు నిమి తమైన,
నియతమైన సంబంధ మేదియు తెలియరాదు. పురుషుడు రాజసంబంధి అగుటకు, యాచనర
దానమో, ఇంక నేదియో నిమి త్రము కానోపును. నియతి లేకపోవచ్చును. నిమి త్తము తప
అట్టి నిమిత్త నియమము కర్మ [పవచనీయముల [ప్రయోగమున నగపడును.
(ప, పరా. మున్నగు వానిలో గొన్నింటికి పాణిని, ఉపసర్గ సంజ్ఞ కపవా
| N న్‌
వాక్యపదీయము 348 సాధన
[158
ముగ “కర్మ ప్రవచనీయము” అను సంజ్ఞను విధించియున్నాడు. “జపమను |ప్రావర్గత్‌"'
ణః లు
“శాకల్యస్య సంహితామను (పావర్షత్‌ ” - మున్నగు వాక్యములలో “అను అనునది కర్మ
చె
[ప్రవచసీయము.
జపము చేయుటవలనను, శాకల్య సంహితను బఠించుటవలనను వర్షము కురిసినది.
ఎపుడు వర్షము కురిసినది ? అను (పళ్న కిది సమాధానము. ““అనుర్హక్షణే” (1-4-88)
అను సూూతము, గతి సంజ్ఞకు బాధకముగ కర్మ పవచసీయమను సంజ్ఞను “అను అనుదానికి
విధించినది. తద్యోగమున ద్వితీయ. జపము చేసినట్టు తెలిసికొని ఆ వెంటనే వర్షము కురిసి
నట్టు తలంపబడుచున్నది. జపమునకును వర్షించుటకును సంబంధము, కారణ కార్య సంబం
ధము. వినుట లేదా తెలిసికొనుట అను [కియవలన నది కలిగినదని “అను అను కర్మ
(పయచనీయము తెలియచేయును.
కర్మ (ప్రవచనీయముల స్వభావము (కియోద్దేశమున నిట్లు వివరింపబడినది--
(a (3
ఖో కియాయాః ద్యోతకో నాయం సంబంధస్య న వాచరః ।
నాపి [కియాపదా కేపీ, సంబంధ స్య తు భేదకః ॥
“ఇది [క్రియకు ద్యోతకము కాదు. సంబంధమును చెప్పదు. [కియాపదమును నిది
ఆశ్నేపింపదు. మజేమగుననిన, సంబంధ విశేషమునకు ద్యోతకమగును” అని దాని యర్థము.
“క్రియాం పో క్రవాన్‌' = కర్మ |పవచనీయః అని వ్యుత్పత్తి. ఇది _పకృత |క్రియకు ద్యోత
కము గాదు. కడచిన [కియను ప్రకాశింపజేసినది. విభ క్తికి |పత్యయమే సంబంధమును
చెప్పును గాన నిది సంబంధవాచకమును గాదు. ““పాదేశం విలిఖతి”” అని యొక వాక్యము.
(పాదేశమనగా జానెడు స్థలము. దానిని కొలిచి గీత గీయుచున్నాడని అర్థము. ఇట వి”
అనునది ఉపసర్గము. కొలుచుట అను [కియను ఇది ఆశ్నేపించును. విలిఖతి = విమాయ
లిఖతి కర్మ |పవచనీయములు ఉపసర్గలు చేయు పనులను వేనిని చేయవు. విభక్త్యర్ధ మిచట
[కియావి శేష జన్య సంబంధము” అని [పకాశింపజేయుట వాని పని.
“''అధి[బహ్మద_కే పంచాలాః” అని యొక వాక్యము. పంచాలదేశము [బహ్మద త్త
మహారాజుది. ఆ స్వస్వామి భావమును “అధి” అను కర్మ [పవచనీయము (పకాశింపజేయును.
తద్యోగమున సప్తమి విహితము.
““అభిమన్యురర్దునత ౩ పతి” = అభిమన్యుడు అర్జునునకు ప్రతినిధి. అనగా అర్జు
నుడు చేయు పనులను జేయుటచే నాతని అనుకరింపగలవాడని భావము. అనుకార్యానుకర ణ
భావ మిచట “పతి” అను దానిచే |ప్రకాశింపజేయబడును. కావున నీ తీరుగ |కియ (ప్రకట
ముగాలేని స్థలములందు దానిని |పకాశింపజేయుట, కర్మ [ప్రవచనీయముల కృత్యము. 11561
అవతారిరత... ఇక విచారాంతరము.
“షష్టిశేషే (2-8-50) అను స్యూతముబే కారక ,ప్రాతిపదికార్థ వ్యతిరి క్రమగు
నము ద్దేశము 31 పదకొండము'
39 |
ల ur Caen అరు తకు పయిన ఇ రానీ
అవతారిక _ఉతాత, నాశము అనునవి స్వతః లనెలెవు. అటి సితిలొ జన్న
పలి ది బ థి ఆ
టి అ దు ఒం టం 7 న. ॥ ల ఒక "శ జం బం ఇ Cem ఆ
నాశములు సత్తరూపములనుఏ యు ౩ ఆను (పశ్నకు ముందుగా నాశము నతారూపమే
- యా వాణణాటో
అని చూపుచు సకూధానము చెప్పుచున్నాడు.
థో, తిరోభావాథభు:పగమే భావానాం సెవ నా సితా।
ne) అ అ అయాయి
లబ్బ్యక మె తిరోభా వే నశళ్యతితి (పతీయ ౩॥ 38
భావానామ = పదార్థములకు, తెరోభానా భ్యుపగ మే = తెకో భావమును (మబుగు
క్రి
పడుటను) అంగీకరింపగా అనగా ఆ పచార్జ ములకు ' కారణమగఏ దస్తువులయందు శ
మున మా[తము స్ట్‌తిని అంగేక రించునప్తుడు, సా ఏవ 4 - ఇహ్మ సత్త యె, నాస్తితా =
Wy ర. వానో
టి గా గ వి a . టా మ ల్లో ల ల ఇ .
నాశము, (ఇ రి) = అని 'కధంతె) = చెపుబశుచున్న ది. ఎల .పదారములు సతారూపములే,
టో | అ 0) ob అ థి లా
ఆసత్త కారణ వస్తువులయందు శక్తి రూపముననయుండి, [కమరహితముకాగా, నాశము
అను నామవనచముచే తెహుబడుచుకా ది. నాగోమనగా అదియే. అంతియేకానె ఆభావరూ దు
|. .
రిరోభావే = కారణయుః యందున్న తెరాభవనము (అనగా సూక్ష్మరూపమున
నుండుట), లబ్ధ్మక్రమె = పొందబడిన క్రమముకలది కాగా, నశ్యతి _ఇతి = నళ్యతి అని
తిజంతపదముచే, | పతీయతే = తెలియబడుచున్నది.
భాసించుటచ, నళ్యత, అను కియా పదము బోధింపబడును. |కమము భాసించుటచె
సె aa లి YY?
ఆ సత్త సాధ్యమగును, అదియేఖేవము. నా£షము సత్తారూపమె 86
రూపమే అని చూపుచున్నాడు.
ట్లో॥ పూర్యస్మా(త్పచ్చ్యుతా ధర్మా దప్రాప్తా చోత్తరం పదమ్‌;
తదన్నరాలే భేదానా మాశయా జన్మ కథ్యతే! 39
ఆవి లై
గ్‌
పూర్వస్కాత్‌ = మొవటిదియగు, ధర్యాత = ధర్మ :సుండి, అనగా కారణముల
యందు శ క్రి రూపమునుండుట యనెడి స్వభావమునుండి, |పచ్యుతా = శారినటువంటి అనగా
లా ల ౧ 7 దా mn ఆ oe క
కార్యోన్ముఖముగా నున్నట్టి టి, ఉత్తరమ్‌ = చివరిదియగు, పదమ్‌ = స్థాన నమును అనగా కార్య
ల్‌ ౭ స్తా
LG
ఇ
{|
(2
డి
Doz
a
గ్‌
cA
ర్త
Gl
(గ
చ
రూపమును, అ పాప్తా చ = పొందక
మావస్థయొక్కయు, ఉత్త రావస్థయొక ,-యు, మధ భాగ మున కలిగెడి, భేదానామ్‌ = భేదము
లకు, ఆ శయాఆ = ఆ్మశయమగుటవలన, జన్మ = పుట్టుక, ఇతి = అని, కథ్యతే =
చెప్పబడుచు; న్నది, ఘటముపుట్టుచున్న ది, అని లోకులు. వ్యవహరింతురు, ఘటముసిద్దమే
యగుచో దానికి పుట్టుక యుండదు, ఆఘటము మట్టిరూపమున నుండగా అది కార్యోన్ముఖము
కాగా అదిమొదులుకొని ఘటరూపము సిద్దించువరకు మధ్యకాలమునకలిగెడి అవస్థలనుబట్టి
ది. కాగా జన్మయనునది కొత్త క గాపుట్టుటకాదు,
ల్లో
సత్తయే జన్మ, అను భావమును వొందుచు
సముద్దేశము 349
160]
స్వస్వామిభావము మున్నగు సంబంధమున షష్ట విభక్తి ప్రత్యయము విధింపబడినది గదా :
మరల కొన్ని సూూతములందు, “కర్మణి శేషే” “కరణే శేష అధికరణ శేషే”” అని,
కర్మ, కరణము, అధికరణము, శేషములుగా వివక్నింపబడినపుడు షష్టీ విధానమున కుపపత్తి
యేమి ? కర్మ కరణాదులు వేరును సంబంధము వేరును గదా: కర ర్మత్వాదులను సంబంధ
మా|తముగ డలంచినపుడు అవి తిరోహితములే యగును గదా: ఇది [ప్రకృత విచార
విషయము. -
పదకాండము
శ్లో॥ సాధనై ర్వ్యపదిషె చ శూయమాణక్రియే పునః |
(పోకా (ప్రతిపదం షషీ సమాసస్య నివృ తయే ॥ 159
ఆశి © అలవి
సాధనై 8 = కర్మా దికారకముల చేత, వ్యపదిష్టై = విశేషింపబడిన, శూయమాణ (కియే =
కియాప పద (శవణమున్న చోటులందు, పునః = మరల, షష్ట = షష్టి (ప్రత్యయము, సమా
సస్య = సమాసము యొక్క, నివృత్తయే = నివారణమునకై , [పతిపదం = [పత్యేక పదో
చ్చార ణ ముఖముగా, [పోకా = విధింపబడినద్దై, అస్తి = ఉన్నది.
తాత్పర్య విశేషాంశములు._- “అధిగర్థ దయేశాం కర్మణి”, “జ్ఞో౭విదర్గస్య
కరణే”, “కృత్యో౭ర్థ [పయోగే కాలేఒధికరణే” - ఇవి ద్వితీయాధ్యాయ తృతీయపాదమున
(52-51-64) సూత్రములు. వీనిలో “కర్మణి, కరణే, ఆధికరణే” అనునవి, శేషమును
విశేషిచును. “శేషేషష్షీ' అనగా సంబంధ రూపార్గమున షష్టి వచ్చునని యర్థము. ఏ
సంబంధమున ? అని (పశ్ని ంచిన, ఆ సంబంధము పెనుకటి అవస్థలగు కర్కుత్వ 'కరణత్వా
దుల రూపమున నున్న సంబంధమున నని తెలియజేయుట కవి విశేషణములు.
ఇక పునర్విధాన మెందులకను (ప్రశ్నకు సమాధానము “సమాస నిషధమునకు”
అని, అది నియమార్థము. ఆ నియమమునకు ఫలము అన్యనివృ త్తి. షష్టియే ఉండుననిన
దాని అభావముండదని యర్థము గదా. తదభావము సమాసమున గదా యుండునది. కాగా
సమాసము రాదని ఫరితము. 11150901
ఆవతారికి___ పెన చెప్పిన నియమ ఫలితమును వార్తిక కారుడు. “పతిపద
విధానాచ షష్టీ న సమస్యతే'” అను వార్తికముచే బోధించెను,
శో నిషాయాం కర్మవిషయా షష్టీ న (పతిషిధ్యతే 11
శేషలకణయా షష్ట్యా సమాస స్తత నేష్యుతే 11 160
నిష్టాయా౦ = = నిష్టా పత్యాయాంతములు పరమెనపుడు, కర్మవిషయా = కర్మార్గక మగు,
షష్ట = షై (ప్రత్యయము, న పతిషిధ్యతే = = నిషేధింపబడదు, త|త్ర = అచట, శెషలకు
ణయా = “షష్టీ శేష అని విహితమైన, షష్ట్యా, సమాస; = షష్ట్య ంతముతో, సమాసము,
న ఇష్యతే = సమ్మతము గాదు.
వాక్యపదీయము 350 _ సాధన
తాత్పర్య విశేషాంశ ములు “మాతుః స్మృతమ్‌'” = “తల్లికి సంబంధించిన
స్మృతి” అని యర్థము. కర్మ అగు మాత శేషముగ వివకింపబడుట వలన షషి. '“అదధీక్‌'
అను సోపసర్గ ధాతువువకు స్మరణ మర్థము. 'స్మృతమ్‌' అనునది భావార్థ మున సిష్థా [ప్రత్య
యాంతము. క్త, క్తవతు అను (పత్యయములకు “నిష్ట అని సంజ్ఞ. క కనుక నిష్టా (ప్రత్య
యాంతముతో నన్వయమున్నపుడు షన్టికి ““నలోకావ్యయ నిష్టాఖలర్థతృనామ్‌”” (9-8-69
సూత్రము: చే నిషేధము ప్రా ప్తించుచున్నిది గాని, ఆ నిషేధము, “కర్తృ కర్మణోః కృతో
(2-8-65) అను సూత్రముచే విధింపబడిన షష్టికే. ఆ స్యూతమున “శేషే అను పద మను
వర్తింపదు. 'షమేవ న సమాసః' అను నియమమాషష్షికి లేదు కాబట్టి “ధర్మాను స్మరణమ్‌”,
“అర్థాను స్మరణమ్‌' మున్నగు సమాసములు సాధువులే.
©
“మాతుః స్మృతమ్‌' అను స్థ స్థలము మున అధిగర్భ సూ|తముచే శేష షష్టి కాదే. "కస్య
చ వర్తమానే” (2-8-67) అని గదా అచట షష్టి? అని |పశ్న కవకాశము కలదుగాని
అది భాష్యమున [పత్యాఖ్యాతము. కావున నది శేషత్వ వివక్షచే వచ్చిన షష్టియే. “'షమ్యేవ,
న సమాసః' అను నియమమునకు విషయమే. “స్ప” ధాతువు సకర్మకమైనను అకర్మక
వద్భావముచే భావార్థమున నిషా (ప్రత్యయము సాధువు.
సమాస [పతిషెధ మున కుదాహరణాంతరములు- ** సర్పిషః జ్ఞానమ్‌ *, ““మధునః
జ్ఞానమ్‌” మున్నగునవి.
ఓక [పశ్న--- “మధునః జ్ఞానమ్‌' అను వాక్యమునకు మధు సంబంధి |పవృత్తి
అని అర్థము. ఆ సంబంధము కరణత్వ పూర్వకము అని వాక్యమువలన తెలియును. “మధు
జ్ఞానమ్‌' అను సమాసమయిన సంబంధ సామాన్య జ్ఞానమకాని, మధువు [పవృ త్రిలో కరణము
గాన నది కరణత్వరూపమని తెలియబడదు. ఇట్టు వృత్తి త్తి విగహములకు సమానార్థ్ధ కత్వము
లేనందుననే సమాస (పతిషేధము సిద్ధించునుగదా. అనగా సామర్థ్యమువలన సమాసము
రాదనవచ్చును గదా. ఈ యత్న మెందులకు ? అని ప్రశ్న.
సమాధానము వాక్యమువలన నైనను, ఆ సంబంధము కరణత్య పూర్వక మని
శబ్బతః తెలియబడదు. అది అర్థ |పకరణాదులను బట్టి తెలియవలసినదే. కావున “జ్ఞా
ధాతువున కచట [పవృ కత్తి అర్థమని [పకరణమువలన గృహీతమైన నపుడు [పస క్షమగు సమా
సమునకు (పతిషేధ మావశ్యకమని తాత్పర్యము. 11601
అవతారిక “షష్టి శేషే” (2-8-51) అను సూ[త్రమున మహాభాష్యమునందు
శంకా సమాధానము లిట్టున్నవి.
సంబంధమనునది ద్వినిష్టము గదా. దానిని తెలియజేయుటకు షష్టీ విభక్తి పత్య
యము (పయోగింపవలెను. అపుడు స్వామివాచకమగు రాజ శబ్దమునవలె స్వవాచకమగు
పురుష శబ్ధమునగూడ షష్టి ఏల లేదు ?
నముదేశము 351 పదకాండము
అదైన నిక “పురుషస్య రాజా అను [ప్రయోగమే సంభవింపదా? ఏల సంభ
వింషదు ? అపుడు రాజశబ్దము [పధమాంతమగును.
ఒకే వస్తువు |పధానమును, అప్రధానమును గూడ అగుట అసంభవము గాన
“రాజ్ఞః పురుషస్య” అని [పయోగించుట సంభవింపదు కదా ? అనిన విషయభేద మున్నపు
డదియు సంభవమే, “రాజుగారి పురుషుని ధనము అని చెప్పదలంచుకొనిన నా [పయోగమును
అ
సుస్థ మే. ఇది అచట [గంథము. దాని వ్యాఖ్యానరూపమె ఈ శ్లోకము.
శో అన్యేన వ్యపదిష్టస్య యస్యాన్యస్యోపజాయతే |
వ్యతిరేకః స ధర్మా ద్య లభతేవిషయాంతరే ॥ 161
అన్యెన = వేరొక విశేషణముచే, వ్యపదిష్టస్య = వి శేష్యముగా నిర్దేశింపబడిన, యస్య =
దేనికి, అన్యత్ర = ఇంకొక పధానమునందు, వ్యతిరేకః = సంబంధము, ఉపజాయతే =
ఏర్పడునో, సః = అడి, విషయాంత రేజావేరు విషయమునందు, ద్వౌ, ధర్మౌ=ాఆ| పధానత్య
పధానత్యములను, లభతే = పొందును.
తాతృర్య విశేషాంశములు.- “రాజ్ఞః పురుషస్య కంబలః'” = అని వాక్యము
రాజు పురుషునకు విశేషణము. పురుషుడు విశేష్యము. ఆ పురుషునకు కంబలము వి శేష్యము,
పురుషుడు విశేషణము. ఇట్టు విషయభేదమునుబట్టి ఒకే వ్యక్తి విశేష్యమును విశేషణమును
గావచ్చును. ఒక్‌ కాలమున పురుషుడు విశేష్యముగ నిర్దేశింపబడి, కాలాంతరమున, అనగా
కంబలముతో సంబంధించినపుడు విశేషణమగుట విరుద్ధము కాదు, అని 'వ్యపదిష్టస్య' అను,
భూతకాల నిర్దేశ ముచే సూచింపబడినది. nlé6ln
అవతారిక. పె శ్లోకమునకు విశేష వివరణ రూప మీ [కింది శ్లోకము.
శో (పాధాన్యం స్వగుణేలబ్ద్వా, (ప్రధానే యాతి శేషతామ్‌ |
సహయోగే, స్వయోగేజతః (పసధానత్వం నహీయతే ॥ 162
స్వగుణే = తన విశేషణమున, [ప్రాధాన్యం = విశేష్యత్వమును, లబ్ధ్వా = పొంది, [ప్రధానే =
ఇంకొక [పధానమున, స్యయోగే = తన సంబంధము కలిగినపుడు, శేషతాం = విశషణత్వ
మును, యాతి = పొందును, సహయోగే, ఇవ = సహార్థక శబ్దముతో సంబంధమునందువలె,
అతః = అందువలన, (పధానత్యం = [పాధాన్యము, స్వస్య = తనకు, నహియతే =
నివ ర్తింపదు.
తాత్పర్య విశేషాంశములు.__ రాజు వి శేషణమైనపుడు పురుషునకు [పాధాన్యము,
ముందే లభించియున్నది. పురుషుడు కంబలమునకు విశేషణమైనపుడు, తాను అ|పధానమైనను
వాక్యపదీయము 352 సాధన
[ 162
రాజునుబట్టి న|పాధాన్యము తనకు తొలగదు. గుణపధాన భావము, ఏకత, విరుద్ధ ముగాని
విషయములు వేరయినపుడు విరుద్దము గాదు.
“పృతేణ సహ ఆగతః దేవదత్తః' దేనడత్తుడు పుతునితోగలసి వచ్చినాడు,
వచ్చుట అను [క్రియలో తండి పధానుడు. ప్వుతుడు అపపధానము. కనుక నచట “సహ
యు కే పధానే” (2-8-19) అను సూూతముచే తృతీయా విభక్తి (పత్యయము వచ్చినది.
దేవదత్తునియొక్క పు;తుడు అనునపుడు, పుతుడు “రాజ్ఞః పురుషః” అనుచో పురుమనివలె
విశేష్యమే. పథాన భూతుడే. కాని రాకలో, “తం డితో గూడి అనుటవలన నాతనికి అపా
ధాన్యము. ఆ విధముగనే “రాజ్ఞః పురుషస్య కంబలఃి అనుచోట పురుషుడు రాజునకు విశష్య
మును, కంబలమునకు విశేషణమును నగుట విషయభేదముచేత నుపపన్న మే. nl62n
పథమావిభ_క్తి విచారము
“ ప్రాతిపదికార్గ, లింగ, పరిమాణ, వచనమా।తే ప్రథమా” (2-8-46).
“సంబోధ నేచి” (2-8-47) అను రెండు సూ తములు [ప్రథమా విధాయక ములు.
అందు సంబోధనమన నేమియో 168వ కారికచే విచారింపబడినది. |పాతిపదికార్థ సూత
విచారమును భ రృహరి చేయలేదు.
వ్యాఖ్యాతయగు హేలారాజు మహా భాష్యానుసారముగ నా సూత్రమును సమ్మగ
ముగ విచారించెను. ఆ విచార మిందు పొందుపరుపబడుచున్నది.
పాతిపదికము నుచ్చరించిన తోడనే మన మనమున నొక అర్థము నియతముగ
నుపస్ఫితమగును. అదియే పాతిపదికార్థము. ఆయా శబ్దముల (పవృ త్తి నిమి త్రమును, దాని
కాశయమైనదియు (పాతిపదికార్థముగా [గహింపబడుచుండును.
[పథమ (పాతిపదికార్థమును మా(తము బోధించును. కర్మాదులు ద్వితీయాది
విభక్తులచే బోధింపబడును. “ఉచైైకి, *నీవైః మున్నగు నవ్యయములు లింగరహితములు.
అచట [పథమ |పాతిపదికార్థ బోధకము. [ప్రథమా [ప్రత్యయ మచట లోపించినది. వినబడు
చున్న విసర్గము [పాతిపదికావయవమే. కృష్ణః॥ శ్రీః॥ జ్ఞానమ్‌॥ ఇవి నియతలింగములు. లింగ
మచట (ప్రాతిపదికార్థమున చేరినదే. అధికము గాదు. కాగా (పాతిప దికార్థముననే పథమ.
తట శబ్దమునకు మూడు లింగములు నుండును. అందు (పాతిపదికార్థ మే కాక
లింగమును అధికముగా నున్నది. కావున నట లింగమా తాధిక మున పథమ.
[దోణః॥ ఖారీ॥ ఆఢకమ్‌॥ వీనిలో పరిమాణము (పాతిపదికార్థముకం టె నధికము.
కావున పరిమాణ మాతాధిక్యమున [పథమకవి యుదాహరణములు.
ఏకః ॥ ద్వౌ! బహవః॥. ఇట వచనాధిక్యమున (పథమ. వచనమనగా సంఖ్య.
అది ఏక, ద్వి, బహు- అను ప్రాతిపదికల అర్థమే అగుటచే, [ప్రథమా |ప్రత్యయములు.
సముద్రేశము 353 పదకొండము
ఉక్తార్థములు. అనగా వాని అర్థము _ప్రాతిపదికముచెతనే చెప్పబడినది. ““ఉక్తార్థా నామ
ప్రచూగః'” అని న్యాయము. వేని అర్థము శబ్దాంతరములచె, చెప్పబడునో వానికిక ప్రయోగ
ముండదు అని ఆ న్యాయమున కర్థము గదా, ఇది [పథమావిధాయక సూత (ప్రమేయము.
కొంద రీ నూత్రమును మార్చి “అభిహితే |పథమా'' అని పఠింతురు కారకము
అభిహితము అయినపుడు [పథమ వచ్చునని అర్థము.
“కర కరణము మున్నగునవి, తిజ్‌ , కృత్‌, తద్ధిత [పత్యయములచెతను, సమా
సము చేతను చెప్పబడినపుడు' ఆని భావము.
(1) పచ్యతే ఓదనః = అన్నము వండబడుచున్న ది.
(2) మాంసపచనః వహ్నిః = మాంసమును వండు సాధనము ఆగ్ని.
(శి) గి ోఘ్నః అతిథిః = గోవును చంపుట కుద్దేశ్యభూతుడు (చుట్టము).
(
4 పస్క్యందనః సంభకః = దీనినుండి జారుదురు గాన సీ స్తంభము [ప్రస్క-ం
దనము.
ణా
ర్‌) (పా పాసాదో రాజభవనమ్‌ = దీనియందు కూరుచుందురుగి న నిది [పాసాదము.
ర్స్‌ ప చతి దే వదత = = దేవదత్తుడు వండుచున్నా డు.
న్‌ు.
ఈ పయోగములందు, యథా ।క కమముగ కర్మ, కరణము. సం|పదానము, ఆపా
దానము, అధికరణము, కర్త - అను నాటు కారకనులును తిజ్‌ కృ!'త్పత్ణయములచే చెప్ప
బడినవి గాన నట [ప్రథమా [ప్రత్యయము వచ్చినది.
ఇట్టే, ““కృతః కటక = చాప అల్పబడినది. కృ త్పత్యయ మిట కర్మను చెప్పి
నది జొపగవః = ఉపగు అకు నాయన పు[తుడు.
జలు తద్ధిత (ప్రత్యయము సంబంధమున చెప్పినది. కావున పథమ. “చితగుః*
= చిత వర్ణములయిన గోవులు కలవాడు. సమాస మిట సంబంధమును వచించినది.
రాజ్ఞః పురుషః = షష్టి, సంబంధమును బోధించినది గాన నిక పురుష పదమున
[పథమయే వచ్చినది.
మహాభాష్యమున సి సందర్భమున నీ [ప్రశ్నో త్తరములు గలవు.
““అభిపిత లక్షణాయా మనభిహితే ప్రథమావిధిఃి” అని వార్తికము. కర్మాది
కారకము లభిపాతములయినపుడు [పథమ వచ్చునని యర్థమయిన, ఏ కారకమును అభి
హితము కాని స్థలమున [పథమ ప్రా ప్తింపకపోవును. అపుడచట అపూర్వముగ [ప్రథమను
విధింపవలసి యుండును.
“వృక్ష, “పర్వతః” అనుచో తిజాడు లేవియు కేవుగాన అఖవిధానమునకు [పసం
గమె లేదుగదా యని పళ్న. దీనికి పరిహార మిట్లు కలదు.
[23]
హక్యపదీయము 354 సాధన
భవ స్తీ అనునది లట్టను లకారమునకు పూరా చార్యుల సంజ్ఞ. అది పరముగాగల
అ_సిః = ఆసభువి అను ధాతువు, పథమ పురుష పత్యయాంతము. వాక్యమునందు (ప్రయో
గింపబడ కున్నను. ఆస్తి = అధ్యాహృతమగును. అని అర్ధము. [కియాసంబంధములెని ఏ
పదార్థమును వ్యవహారయోగ్యము గాదు గాన నంతటను అస్తి |కియ సన్నిహిత మయియే
యుండును. 'వృత్షఃి ఆనిన వెంటనే “అస్తి అనునది గూడ ఉన్నర్తి భావింపబడును.
భావించుట ఏల “ఆస్తి అను శబ్బమునకే అధ్యాహారము. అందున్న తి|జృత్యయముచే కర్త
చెప్పబడినది గాన పథమ సిద్ధమే యగును
లా
లో
_పయోగించుచున్నారనిన దాని అర్థము నిశ్చితమై యుండవలెను,
fo
UX
ఓ 6
{x
PR
ఉట క
'“వసర్తాం పదార్థో వ్యభిచరతి*' = సత్త లేని పదార్థమున కునికి లేదు. కనుక
“వృషః' ఆనిన “అస్తి” అని కూడ చెప్పిన ట్రై. “* పవృత్తి హెతుం సర్వ్యెషాం శద్దానా మౌప
చారికీమ్‌ | ఏతాం సత్తాం పదార్థో హి న కక్సిదతివర్తళే” అని సంబంధ దేశమున చెప్ప
బడిన దిట స్మరింపదగును,
ఈ సందర్భమున వేరొక వాక్యము = వా ర్తికము, “అభిహితా నభిహితె (పథమా
భావకి* అనునది. ““పాసొదె ఆ స్టే” “శయనే ఆస్తే", అను వాక్యములలో [పాసాదశయన
శబ్బములకు పథమ పా ప్రించుచున్న ది. ఆది వారణీయము. |పాసాదశ'బ్దము అధికరణ
“ఘజుంతము. “(పసీదన్తి అస్యామ్‌”. శయన శబ్దము అధికరణ “ల్యు' డంతము. “శేరతే
అస్యామ్‌' . అధికరణము “కృత్ప'త్యయములచే అభిహితము. అయినను “ఆస్తే” అనుచోట
తిజృత్యయముచే అభిహితము కాలేదు. కావున నది అభిహితా నభిహితము. అభిహితము
కూడ సగుటచే (పథమకు |పాప్తి కలదని ఆషేపతాత్పర్యము.
ఈ ఆవ్షేపమును పరిహరించుటకు, “తిజ్బమానాధికరణే _పథమా”” అని సూత
బడును. అపుడు “పాసాదే “శ 'శయనే' అనునవి కిజ్‌ సమానాధిక రణములు
కావు గాన దోషము పొప్తింపదు. తిజ్‌ (ప్రత్యయము కర్తను బోధించును. కావున కర
త్రిజృమానాధికరణమగును గాని అధికరణము కాదని సమాధాన భావము. ఈ సందర్భము
ననే వేతొక ఆక్నేప వార్తికము “శతృశానచోశ్చ నిమిత్త భావాత్‌ తిజో భావ స్తయోరప
“దేవద త్తః పచతి”* అను [ప్రయోగము ఈ సూత న్యాస పక్షమున లభింపదు.
క్యమున కన్వాఖ్యానమని యొక పక్షమును, పదములకు |పత్యేకముగ అన్యా
ఖా్యనమని వేతొక పక్షమును శబ్ద శాస్త్రమున గలవు. అందు మొదటి పక్షమున ఆ వాక్య
3 దేవద త + పచ్‌ + ల్‌ అను స్థితిలో లకార స్థానమున
తిజ్‌ ప్రత్యయ ముత్పన న్నము కాక పూర్వము దేవచతునకు తిజ్‌ [ప్రత్యయ సామానాధికర
ఎత్తు
సము దేశము 355 పవకొండము
‘6
ణము లెడు గదా. కాగా, “లఓః శతృశాన చావ (పథ హా సమానాధికరణి'' (3-2-124)
అను సూతముచే తి జృత్యయ యమున కపవాదములమయిన శత్ఫశానచ్‌ |పత్యయములు
ప్రా ప్రీయుచున ఎవి. €ిజ్‌ సామానాధికరణ్యము లేనందున [పథమ యుండదు. ద్వితీయాది
(ప యము లన్నియు నుండును. కావున ఆ న్యాసమున సీ దోషముండుటచే, ““పాత్తిపది
త్యయ
కార లింగ పరిమాణ వచన మాతే [పథమా”” అను పాణిని న్యాసమె సుస్థము.
అట విచారాంతరమును నిట్లు గలదు. ఆ సూ;తమున “ప్రాతిపదిక? అను పదము
లేకున్న నేమి ? “ఆర్థలింగ పరిమాణ వచన మాతే పథమా” అని సూత్రము చాలదా?
సాది [పత్యయములు (పాతి పదికమునకు పరముగనే వచ్చును. “స్వాజసమౌట్‌ | ఇత్యాది
శా స్ర్రముచే విధింపబడిన [పత్యయములకు, ఈ |పక రణము, “ఆర్థమునందే' “లింగమునందిే”
అని ఈ తీరున నియమమును బోధించును. ఆస్త డర్భమన గా పాతిపదికార్గ మే గాని వేజే
మగును? అని శంక. కావున ఆర్థపదము చాలును “| పాతిపదిక' అను దానితో పని లేదు
అని భావము.
సమాధానమేమన___ ఎకత్వాది సంఖ్యలు లెని “'ఉదచ్చెఃి 'నిచై 8 మున్నగు
అవ్యయముల అద్ధమునను [పథమ సిద్ధించుట కు |పాతిపడిక పద మావశ్యకమని. అచట
|పధ్ధమ లెకున్న నేమి ? అందురేమో- ఆది లేకున్న, సుబంతత్వము లేదు అది లేనిచో
పదత్వము లేదు. పదము కానిది [పయోగార్హము కాదు. విశేష వివరణమునకు మహాభాష్య
మును చూచునది.
లింగ పద |గహణమునకు (ప్రయోజన విచారము
[దవ్యవాచక (పాతిపదికములకు లింగ ముగూడ (పాతిపదికార్థమే కదా! ఇక
లింగ [గహణమునకు పయోజనమెమి ? ' అని శంక.
స్రీ! పుమాన్‌! నపుంసకమ్‌॥ - అను శబ్దములందు గూడ [పథమ సిద్ధించుటకు
లింగ పద మావశ్యకము. అచట జాతి (దవ ;ములను _పాతిపదికార్థము కంటె నధికముగ
లింగ ముండుటవలన (పాతిపదికార్థ మాతమున విధింపబడిన (పథమ సిద్ధింపక పోవును
అని సమాధానము,
మరల శంక ఆ శబ్ధములందు లింగముగూడ నియతోపస్థితి విషయమే కదా !
లింగము లేకుండగ త్రీ" పుమాన్‌ ॥ నపుంసకమ్‌॥ ౬. అను శబ్దములు లేవు గదా ః కావున
(పాతిపదికార్థముననే (పథమ సిద్ధించునే ?
సమాధానము. సత్యచే, అనియత లింగములై న “కుమారీ”, “తటళి, “కుణ్ణమ్‌'
మున్నగునవి లింగ [గ్రహణ [పయోజనములు. అవి సర్వలింగము లగుటచే ఏ ఒక లింగమున
కును |పాతిపదికము వలన నియతమగు నుపస్థితి కలుగదు గదా :
పొఠ్యపదీయము ఏే5్‌గ్ర సాధన
పరిమాణ (గ్రహణ సార్హక్య విచారము
@
పస్థః = రుంచము, కారీ = పుట్టి, ఆడక: = తూము; ఇవి పరి ఎదకములు =
కొలత ప్యాతలు. ఆ కొలతగల వస్తువులతో అభేదముగ దీనికి వ్యవహార మగపడుచున్నది.
“పస్థః విహిళ” = కుంచను ధాన్యము. ఆ వడ్డ పరిమాణము కుంచమనుట. (పస్థ ప పరమున
నున్న ప్రథమా. విభక్తి పత్యయమునకు పరిమాణము అర్థము. దానితో కొలువబడునది
దీహి. పరిమాణమునకును 'వీహికిని మాగమేయ భావము (= పరిచ్చేద్య న
గ
ఈ పథమా విధానము లేనిచో “ప్రాస్థికో వీహిః?” అని తద్ధితాంత పదముతో
వ్యవహారమో, లదా “పస్థము పరిమాణముగా గల వహి” ఆని వాక్యము మాత్ర మో ఉండ
é నె ర
దగును గాని “పర్గో బహిః” ఆను వ్యవహారము లభింపదు
ఈ విషయము రాబోవు వృత్తి సముద్దేశమున 84 85 కారికలచే వివరింపబడినది
మానమేయాది సంబంధవిశే షేం౭ గీకృతే తదా
(పస్థాదీనామసా ధుత్వం తద్ధితేన వినా భవేత్‌ |
తద్ధితో యోగభేదేన వాక్యం వా స్యాద్విభాషితమ్‌
పరిమాణాధి కే తత [పథమా శిష్యతే పునః ॥
అర్థ ము - (పుస్థమునకును వీపి కిని మానమేయ భావమను సంబంధము నంగిక
రించినపుడు తద్ది త: ప పత్యయములేని “పస్థో | వీపీ” ఇతాగది [పయోగిములసాధువులు
కావలసి వచ్చును. ఆ అందువలన ““తదన్య పరిమాణమ్‌”” (5-1-67) ఆని సూత్రమును వేరు
చేసి “శి గాది _పత్యయములను, మహావిభాషచేత వాక్యమునకు సాధుత్వమును
దోధింపవలెను. దానివలన, “పాస్థికః వీహిళ” ఆనియు, ప పస్థః పరిమాణమస్య [వీ హేః
పయోగమును సిద్ధించును. “పస్థో వీహికి' అనునడియు సాధువగును.
వచన పదకృత్య విచారము
సూ!తమున వచన శబ్రమునకు సంఖ్య అర్ధము. అది పూర్వాచార్య వ్యవహార
మాత పదమున కవధావణ మర్థము. అందువలన కర్మ క రణాద్యర్థములు (పాతి
నముద్దేశము 357 పదకాండము
పదికార్థము కంటె సధికముగ నున్నపుడు ఆయా విధఛకుళ (పవ రించును గాని పథమ
న్‌ —0 -
పవ ర్తింపదు.
పథమ [పాప్రించిన, సంబి బోనమను నరమున “పదద దరి (2-8-47 అను సూత
హాం ఢా
ముచే మరల |పథమా విధానము వ్యర్థమగును గదా! కావున మ్యాత పదము లేకున్నను
దోషము లేదని భావము
అది “మా(తచ్‌' ఆను !పత్యయము కాదు. “మాతా అను “టా బంతము.
మా|తి అనగా సంఖ్య. సంభ్యా రూపార్థమున [ప్రథమా విధానమున కా పదము సమాహార
ద్యంద్యముచే నిర్ణశింపబడినది' అని కొందరండురు గాని ఆ |పయాజనము “వచన” శబ్దము
చేతనే సిద్దించును. అట్టు కానిచో వచనపదమో మా|త్రపదమో ఏదియో యొకటి అందు అనా
వశ్యక మగును. “అన? తరత్‌ శక్యమకర్తుమ్‌' అని భాష్యము
పరిమాణ వచని . అనునది ఒకటే పదము. వచన పదమువలన సకల పరిమాణ
వచనములకును [గహణము సిద్ధించును. “నిలువు అను నర్భముగల “పురువి అను శబ్దము
ఊర్థ్యమాన వా వాచకము. “పురుషః పరిఖా'” = “నిలువు కందకము” అందురు. అచట పురుష
పదమునకు (పథమాసిద్ధి పయోజనమని కొందజినిరి గాని, మా|తపదమవధారణార్థక
మనుటయే యుక్తమని భాష్యమతము.
“వీరః పురుషః” = “ఏరుడగు పురుషుడు. ఇచట పథమ పా ప్రింపదని అమే
పము. ఏలయన- విశేషణ విశేష్య భావ మధికముగా నున్నదిగదా అని భావము. ““వద
సామానాథి కరణ్య ఉపసంఖ్యా నమ ధికత్వాత్‌ "' అని ఆశేప వార్తికము. “నవా వాక్యార్థ
త్యాత్‌'' అని సమాధాన వా_్ధికహు, “విశేషణ విశేష్య పదములకు పరస్పరాన్యయమునకు
పూర్ణమే పాతిపదికార్గ మా|తమున పథమ [పవ ర్తించును. పరస్పరాన్వయము కలిగిన
తరువాత తెలియవచ్చు విశేషణ విశేష్య భావమను నధికాంశము వాక్యార్థమ. గాని పదార్థము
గాదు అని సమాధాన తాత్పర్యము.
'శుక్రః పటఃి అనుచో శుక్ర శబ్దము గుణివాచరి ము. (పాతిపదికార్థమున నే పథమ.
““వింశతిః గావః” = ఇరువది గోవులు. “ఇరువది” సంఖ్యయ వాచకము. |ప్రాతిపడికార్థము
ననే పథమ.
ఇట్టు యథాన్యాసమువలననే అనగా “పాతిపడికార్థ లింగ పరిమాణ వచనమా తే
[పథమా”' అను పాణిన్యాచార్యుని సూూతమువలననే సకలేష్టసిద్ధి కలుగుచున్నదిగాన
ఆ సూ|తము అవిఛాల్యమని హేళలారాజు నిర్ధారణము.
వా క్యపదీయము 358 సాధన
[163
అవతారిక. “సంబోధ నేచి (2-8-47) అను సూత్రము సంబోధన మను
నర్భమున [పథమా విభ క్తిని విధించినది. ఆ సంబోధన మన నేమి? అది పదార్థమా లేక
వాకొ;రమా ? అని విచారింపబడుచును ది.
ఫశ ol
లో సిద్దన్యాభి ముఖీభావమా(తం సంటబోధనం విదుః 1
(పాప్తాభిముఖ్యో హి అర్జాత్మా (క్రియాసు వినియుజ్యతే ॥ 163
సంబోధనమ్‌ = సంబోధనమను పదార్థమును, సిద్ధస్య = సంబోధ్య రూపముతో పూర్వ
సిద్దమైన వ్యక్తియొక్క, అభిముఖీ భావమ్మాతం, విదుః = అభిముఖుని జేసికొనుటనుగా,
తెలిసికొనుచున్నారు, |పాపాభిముఖ్యః = పొందబడిన ఆభిముఖ్యము కలవాడై , ఆర్థాత్మా =
అర్థమ.తో నిండిన స్వరూపము గలవాడగుచు, |క్రియాసు వినియజ్యతే హి = చేయవలసిన
పనులందు, [ పెరింపబడును గదా!
సంబోధనమనగా సమ్యక్‌ బోధనము. గట్టిగా పిలచి తన వైపు తిప్పుకొని,
తాను చెప్పు దానిని ఆ వ్యక్తి తెలిసికొని [ప్రవ ర్తించునట్లు చేయుట సంబోధ్యునకు తన
రూపము పూర్వసిద్ధమై యుండవలెను. “రాజన్‌ | యుధ్యన్య' అని రాజుగా నంతకు
సిద్ధమయిన వానికే యుద్ధము చేయుము అని చెప్పుట. ఇంకను నాతనికి పట్టాభిషేకము
లేనందున రాజు కానివాడై న, అపుడు సంబోధన విభక్తి ప మోగింపబడదు. అపుడు “
భవ యుధ్యస్వ అనియే వాక్య సంనివేశముండును.
ఈ సంబోధనము, కర్మ, కరణము మున్నగు వానివంటి కారకము గాదు. అవి
సాక్షాత్తుగా కియాజనక ములు. సంబోధ్యుడగు వ్యకి ఆజ్ఞాపింపబడి, అభిముఖుడై కార్యము
నందు [పవ ర్తించును గాన ఆతనికి పరంపరగ [కియాజనక త్యముగాని సాజాత్కారకత్వము
లేదు. 'అర్థాత్మ' అనగా పయోక్త యొక్క ఆదేశమునకు అర్థమును బాగుగ [గహించిన
వాడని యర్థము. అపుడే కదా పవృ తి 1] 681
అవతారిక... సంబటోదనమునక్తు పదార్థత్వమును స్థాపించువున్నాడు.
శో॥ సంటోధనం న వాక్యార్ల ఇతి వృ ధేభ్య ఆగమః |
౧ అ 2
సంబోధనం = సంబోధనము, వాక్యార్గః న ఇతి = వాక్యార్లము కాదని, వృదేభ$ః = పెదల
® థి అ ల ఏ
నుండి, ఆగమః = వచ్చిన సంప్రదాయము.
తాత్సర్భ బి శేవొంళములు.__ ఆగమ మనగా నిశ్నయ జ్ఞానమును గలుగజేయు
(ప్రమాణము. సంబోధన పడమునకును |క్రియాకాంక్ష కలదనుకొనుడు. అయినను, ఇతర
పదముల అపేక్ష లేకయే దాని సంబోధ్య స్వకాపము తెలియవచ్చును. కావున నది పదార్థమే
గాని వాక్యార్థము గాదు. కర్మ కరణాదులును పదముల అర్ధములేగాని వాక్యార్థములు కావు.
[కియా పెక్ష ఉండవచ్చును. అంతమా[తమున వాక్యార్థమన బనిలేదు. హేవృక్ష ! = ఓ
వృక్షమా? అనిన నట్ట ఒక ప్రద్దమే వాక్యము, అప్పడు సంబోధనము వాక్యార్థమనవచ్చును,
త్రి
వాఠంపదీయము సీం జొ
“లీ [40
రణములయందు శ క్రిరూపముననుండి |కమముగా వ్యక్కమ మగుటయే, మరియొకధర్మమును
బొందుటయే జన్మము,
య.
రాట
FF డ్‌ ౧
కాబట్టి జన్మము కూడా సత్రారూపమే. 189
అదతారిక.._ సంబంధిఖేదముచే స సత్తకు భేదముకలుగును, దానివలన గోత్వము
మున్నగు జాతిభేదముకలుగునని కికివ శోకవ మున చెప్పబడినది, భేదకములగు సంబంధులను
చూపుచున్నాడు,
లో ఆ(శయః స్మాత్మమా(త్రా వా భావా వా వ్యతిరెకిణః।
స్వశ క్త్రయో వా సత్తాయా భేధదర్శనహేతవః॥ 40
Ca]
అృశయః = ఆధారము అనగా గోవు, ఘటము మున్నగు వ్యక్తులు, స్వాత్మమా|త్రాః --
= తనకు ఆత్మీయములగు క కల్పింపబడిన గోత్వము మున్నగు లాగ యులున్న స్య వ్యతిరేకిణః =
వెరుగా ఉన్న, భావాః__ వా = పదార్థమ ములున్న అనగా దేశకాలాదులున
= త నళక్తులును, సత్రాయాః = = బహ్మసత్త తకు, భేదహేతవః = ఖేదదునకు. "కారణము
లగుచున్న వి.
ర
|
—
భేదము కల్పితమగును. ఆస్ట్థితిలో ఆవు, కడవ మున్నగు ఆశోయముల వలన సత్త భిన్న
మగుచు న గవాది జేవమున సత్త x రూపమున, ఘటత్య రూపమున మారుచున్నడి.
1. ఆశయః, [కియ. | దవ్యము రెండుకూడా సతారూపములే కాని అవిద్యావశ మున
(wn
౨. స్వాత్మమా (తాః -[_మ సామాన్యము, వ్యాపక ము, ౧౫) గోత్యము, మున్నగునవి
ద్యాహ్యములు. ఏనినిబట్టి అది పంచ్చిన్నము కాగలదు, ఆభాగ ములు ఆశయమును బట్టియే
ఫీన్న ములగును,
(ఇ
వీ, భావాః, దెశ శమునుబట్టి సత్త భిన్నమ మగును. ఇది ఇచట ఇట్టున్నది. అచట
ఆది అట్టున్నది అని లోకుల వ్యవహారము క కలదు,
అరి నల్లక లువ రాతి వికసించును, పగటియందు ముకుళించును. దానిని బట్టి
చూడగా కాలమునుబట్టి సత్త మారుచున్నట్లు స ఎష్టమె.
వి YF జు Re 2 £
ఇరు శ్రరు లను బట్టయు సత్త భిన్న మగున Mm 11401
ఈ
అవతారిత్‌.... జాతి ఆభివ్య క మగుటలో కొన్ని విశేషములను జూపుచున్నాడు.
అల్ల అరి అడ జ్యట్లీ
శో పృథివ్యాదిష్వభివ్యకైా న సంస్థాన మేక్షశే।
అనుచ్చిన్నా౭.జ(శ్రయాజ్ఞాతి రనిక్యేఒప్యా( క యేస్టితా॥ 41
A. పృథివ్యాదిషు = భూమిమున్న గు వాని యందు ఆనగా భూమి, ఉదకము, తేజము మున్నగు
వాసియందు, అభివ్యక్షా = జాతి స్పష్టమగుటయందు, సంస్థానమ్‌ = అవయములకూర్వును,
న _,_ అపేక్షతే = అపేక్షింపదు.
నముద్దేశథము 359 . పదకోండము
165 |
పకృత విషయ నిగిమసము [కించ చేయబడుచు* డ్‌,
ట్లు
ఉదేశేన విభ కర్ణరాః వాక్యార్లాత్‌ సమపోద్భుతాః i !B4
ద ఒదిలి ర్రు థ్‌ ధ్‌
ఉద్దెశేన = సంగహరూపముగ, విభ క్ర్ష్యర్థా = = విభక్తు ల అర్థములు, వాక్యార్థాత్‌ = అఖండ
వాకా శార్థ మునుండి, సదుహోడ్డృతాః = విభజింపబడినవి.
తాత్ఫ్రర్భో ఎ శేవొంళల ములు ఉద్దేళ నగా సంవేప వచనము, దాని మూలము
విభక్తుల అర్థములగు, క కర్త, కర్మ మున్నగునవి, 'పారమార్థికమ ఎను, ఏకరూపమును అగు
వాక్యార్థ మునుండి వేరుచేసి బోధింవబడుచుండును. వాక్యమఖండము. దానినుండి పదములు
అపోద్ధృతములు గదా. అక అఖండ వాక్యార్థమునుండి పదార్థముల క పోద్ద్ధారము, పదార్థము
నుండి విభ క్యర్ణములకును ఉద్ద్రారము. వాక్యాధ మే సత్యము. పదార్లములు కల్పితములే అని
రా ర్రీ థై a థి థి
సిదాంతము.
ధ్‌
ఈ కారికార్థ భాగమునకు సమన్వయాంతరమును నిట్లు చేయుదురు. ఎట్టనగా -
ఉద్దేశేన = వాక్యార్థావయవముతో గూడిన, వాక్యార్థాత్‌ = వార్యార్థెక దేశమగు పదార్థము
నుండి, విభ క్యర్థాః = = విభక్తుల అర్థములు సమపోద్ధ్య తా; = = తీయ యబక్రినవి అనియు నన్వ
యింతును. ॥ 164॥
అవతారిక. ప్రాతిపదికల కర్ణములు (ద్రవ్యము జాతి మున్నగునవి. విభక్తుల
కర్థములు కారకములు. పృక్షః, వృక్షం, వృ క్నేణ, వృశాయ- ఈ పదములలో [పకృతుల
కర్ణము వృక్ష మొకటియే కారకములు మాతు వేరువేరు. దానివలన మనకు తెలియున
దేమన, |పత్యయార్థము, [పకృత్యర్థము కంటె వేరయిన కారక ళక్తిరూపమమినది కల
దనియు అది ఆపలపనీయము కాదనియు. శ్లో! “దృష్టోహ్య వ్యతిచే కపి వ్యతిరేకోన్నయ౬
సతి” ॥ అని ఈ సాధన సముద్దెశముననే 4కి వ కారికలో ఈ విషయము సాధింపబడి
యున్నది. ఆది గమనింపదగినది. అందు కాన్ర్రీయమగు లింగముగూడ కలదని ఈ కారికలో
చెప్పబడుచున్నది.
శో విభక్త్యర్టేఒటవ్యయీ భావ వచనాదవ సీయతామ్‌ ।
ఆన్యో (దవ్యాత్‌ విభ _క్ష్యర్ధః సోఒవ్యయేనాభిదీయతే ॥ 165
విభ కృ్యర్థః = విభక్తుల అర్థము, చవ్యాత్‌ = = [చవ్యముక ౨టె, అన్యః = వేరయినది, సః =
అది, ఆవ్యయేన = = అవ్యయముచేత అభిధీయతే = చెప్పబడుచున్నది, ఇతి = అని, విభ క;
ర్థేఒవ్యయీభావ వచనాత్‌ = విభ క్తి అర్ధమునందు అవ్యయీభావ విధానమువలన, అవసీయ
తామ్‌ = నిశ్చయింపనగును.
తాత్మ్రర్యం బిశేబొౌంళములు_ ““ఆవ్యయం విభ క్తి సమీప weer వచనేషు”
(2-1-6) అను సూతము విభక్రర్థమును బోధించు అవ్యయమునకు సమర్థముతో సమాస
వాక్యపదీయము 360 సాధన
[165
మును విధించుచున్నది అది అవ్యయీభావ సమాసము. సమర్శమనగా ఏకార్థీభావమను సామర్థ్య
మున కాశయమైనది. “వ్యపేక్ష' అను సామర్థ్యముగలది అనినను అనవచ్చును. “అధిత్రి =
“ స్రీయందు” అని యర్థము ఇచట సప్తమీ విభ క్ర్యర్థమును “అథి అను నవ్యయము చెప్పును.
విభ క్ర్యర్థము [దవ్యయె అయిన, అది ప్రాతిపదికము చేతనే చెప్పబడునుగాన ఇక అవ్యయము
నకు ప్రయోగ (పసంగమే కలుగదుగాన సమాన విధానమే పొసగదు. కావున [పకృత్యర్థము
వేరు (ప్రత్యయార్థము వేరు అని పూర్ణము అన్వయ ముఖమునను, వ్యతి రక ముఖమునను
సాధించిన విషయమున కి సమాస విధానము ఉ పోదృలకము. అన్వయ వ్యతి రకములు వనుక
వివరింపబడినవి.
కారము. కావున చతుష్కము [పాతిపదికార్లమనియు, జాతి (దవ్యలిం? సంఖ్యా కారక ములు
అయిదును [పాతిపదికార్థములను నైదవ పక్షమును శాస్త్రమునందున్నవి.
అందు, పంచక పక్షమున, వాని మొత్తమును [పాతిపదికము బోధించినను విశేష
మును తెలియచేయుటకు విభక్తుల [పయోగము ద్యోతకముగా నావళశ్యకనుగుచున్న క్ర అవ్య
యమునకు [పయోగ ము౭డవచ్చును గదా: ద్యోతకము లనేకము లుండరాదను నియమము
లేదే? ఆ పక్షమున అవ్యయమునకు సమాస విధానము పె విషయమునకు [పోదృలకమగు
లింగ మెట్టగును ?
సమాధానము-_- సత్యమే. “స్వార్థ [దవ్య లింగములు మూడు మాతమె (పాతి
పదిక కర్ణములు కారకము విభ కర్భమే' అను పక్షముననే ఇది లింగమగునని తాత్పర్యము.
కారకము గూడ ప్రాతిపదకార్థమే అను పక్షముననై నను నియతమగు కారక శక్తిని తెలియ
జేయునది విభ క్రి పత్యయమే అనియు నధి|పాయము. 111651
అవతారిక “దవ్యమే కారకము" అనుటకు లింగము లగుపడుచుండ, అదిగాక
వేజొకటి, శక్తి అనునది విభ క్యర్ణమనుట కుపపత్తి ఏమి? ఆ లింగము లేమన - “సమాన
క రృకయోః పూర్వకాలే” (8-4-21) అను సూత్రమును, ““హరతేః దృతినాధయోః
పశౌ'” (8.2.25) అను సూత్రమును జూడుడు.
ఏక క ర్భకము లయిన కియలలో పూర్యకాల |కియావాచి అగు ధాతువునకు
“కాా అను |పత్యయము వచ్చునని మొదటి సూతమున కర్ణము. కర్ర అను కారకము
[దవ్యమయిన నది రెండు |క్రియలకును నొక్కుటియ యగుట సంభవము. అట్టుకాక “శ్ర క్రి”
కారకమైన, (కియలనుబట్టి శక్తులు భేదించును గాన ఏక క ర్హృకత్యము ఘటింపదు. కావున
(దవ్యమే కారకమని తెలియవచ్చుచున్నది.
సముద్దేశము 361 పదకాండము
ఉదాహరణము. నాధ మనగా ముగు[దాడు. దాని నీడ్చుకొని వి పోవు పశువని యర్థము. పశువు,
ra
శక్తి కాదే? అను శంకకు సమాధానము.
లో (దవ్యంతు యద్యథాభూతం తదత్యం తంతథా భవేత్‌ ।
[కియా భేదేఒపి తస్యాసౌ (ద్రవ్యాత్మా నావవాయతే 1 166
వ
(fl
యం
(8
ంతు = |దవ్యమనునడి, యత్‌ = ఏడి, యథాభూతం = ఎట్టుండెనో, తత్‌, అత్యంతం
సర్వవిధముల, తథా భవేత్‌ = అధే ఉండును, |క్రియా భేడే పి = క్రియలకు భేద
టా
డ్‌
MRSA . లో ఇడ
మున) ను, తన? = ఆ :దవంమునరకు, ఆసొ = ఈ, ,దవాఇతాా = [చవ
0 బి లా ఈ
_ గ్‌ క స
హీయతే = తొలగదు.
ర్య ఎశశౌంళ ములు... శ క్తియే కారకమని ఏల చెప్పవలెననిన, వృక్షము,
వృక్షమును, వృక్షముచేత, వృక్షముకొణకు _ అని ఈ విధముగ నగపడుచున్న సాధన
q
DE
ఈ
భేదమునకు కా కారణమును యు జెప్పడ లెను గనుక. చవ్యము నా సాధనమైన, ఆడి ఏకరూపము నీ
'దవ్యమనకై నను, శయం భేదమును బట్టి 'కేదమును చెప్పవచ్చును గదా!
అనుటయు అసంగతము. |క్రియ లనేకములు కావచ్చును. [దవ్యము మాత్రము ఒక్కుటియే.
అది (ధువము. సంబంధి భేదించినంత మా|తమున, వసువునకు మార్పు రాదు. అందువలన
or.)
శక్తియే కారకదముని యంగీకరింపక తప్పదని భావము. 11 661
అవతారిక ___ శ క్రియ కారకమనుసి సిద్ధానమున క క్రీ కారిక నిగమనము.
శో తస్మాత్‌ యత్‌ కరణం [ద్రవ్యం తత్కర్మ న పునర్భవేత్‌ ।
సర్వస్య చాన్యథాభావ_స్తన్య (ద్రవ్యాత్మనో భవేత్‌ ॥ 167
తస్మాత్‌ = _దవ్యమ నకు మార్చు లేదు గనుకనే, యత్‌ [దవ్యం = ఏ |దవ్యము, కరణమ్‌
= కరణకారక మో, తత్‌ పునః = అది మరల, కర్మ న భవేత్‌ = కర్మ కాకపోవును,
సర్వస్య = సమస్తమైన, |దవ్యాత్మనః = (ద్రవ్య స్వభావమునకును, అన్యథాభావః చ =
మార్పును, భవేత్‌ = కలుగును.
'తాత్ళర్భం బిశేఖాంకయములు._ ఒక దవ్యము కరణమని నిశ్చితమైన నికనది
కర్మ కాదు. . కర్మగా అవధృతమైనది శేషము కాదు. “ఆసినా ఛిన్నమ్‌' = “కత్తితో ఛేదింప
బడినది” అని నపుడు కరణమైన అసి, "అఆసిమానయ” ఇ 'క.త్రిని తెమ్ము అను నపుడు
కర్మ అయినది గదా: అనిన నట కరణత్య శక్తియే మారినది. అసి, అసియె. దానికి
మార్పులేదు, దవ్యము మారుననిన, సకల [దవ వ్యములును వస్త్వన్త నరములుగా మారిపోవు
వాక్యపదీయము 362 సాధన నముధేశము
[ 167
నను, శక్త్యాధారమగు (దవ్య మనువర్తించి యుండుటచే దానికి
బట్టి ఒకపుడ దించి t
కర్మత్వాది న క్త నర సంబంధము యు కమగును
అ ఆది అపై - జానీ
[ద్రవము సాధనమను పక్షమున నింకొక అనుపప త్రియు గలదు. “పాసాదె
ఆస్తే” = “మేడలో నునాం ఎడు! “శయనే శేతే" = పక్క పైన పముంతి యున్నాడు.
|పొసాద శబమున “ఘళ్‌ _పత్యయమును, శయన శబ్దమున య్య ట్పత్యయమును అధికర
శార్జకములు అధికరణము వానిచే అభిహితమగుటచే స పమి [పా ప్రింపలేదు. కాని, ఆసన
శయన కియలు అధికరణ శ శని చెప్పలేదు గాన అధికరణ మనభిహితమే అని సమర్థింప
బడినది. శక్తి కారకమనిన, |క్రియ లనేకములయినపు డడియు భేదించును గాన, సదనమను,
నిరూపితమైన అధికరణ శ క్రి అభిహితవై నను, ఆసనమను, |కియనుబట్టిన ఆశ _ి
అభిహితము కాలేదు గాన దోషము లేదని భావము. [ద్రవ్యము కారకమనిన, దానికి భేదము
నట్టి సమర్థనమున కవకాశము కలుగదు.
సామర్థ్యములేని ఏ [ద్రవ్యమును [క్రియను సాధింపజాలదు గాన నదియే కారకము.
సామర్థ్యమున కాధారమగుటచే [దవ్యమును సాధన మనవచ్చును గదా, అనరాదు. వంటకు
దేవదత్తుడు క ర్త అనిన, వాని కాధారమైన పీట కూడ కర్ర అనము గదా! కావున శక్తియే
కారకము. శ క్రిమత్తు కారకముగాదని భావము.
“సమాన కర్పృకయోః” అను సూత్రమున కర్త శక్తుల కేఠకత్వమనియు
అర్ధము. ' పశువు కర్త అయినపుడు” = “పశౌ కర్తరి" అనగా, “పశువు దవ్యమయినపుడు,
దానియందు గల కర్తృ శక్తి వాచ్యమైనపుడనియే అర్థము. లేడా “కర్తృ శక్తికి పశువు
ఆశయమైనపుడు అని వివక్షితము. పశువు |దవ్యము. కర్త శ క్రిరూపము గదా, సామానాధి
కరణ్య మెట్టుపపన్నమగును ౩ అను ఏ (పశ్న కిక నవకాశ కము. లెదు.
“కర్మణి ద్వితీయా” (2-8-2) అను సూతమునకు ఏకత్వ సంఖ్యతో గూడిన
సయ
మ బె
కర్మయందని అర్థము గదా! కర్మ పదము శక్తి పరమైనపుడు శ కికి ఏకత్వ సంఖ్యా
విశిష్టత్య మెట్టు (| "అని శంకింప నక్క అలేదు. శ కకిని, సంఖ్యా సంబం ముపపన్నమె.
“దెవదత్తః పచతి” అనుచో లకారము కూడ క రృ శక్తినే బోధించును. డేవ
దత్తుడు [ద్రవ్యము గదా :, సామానాధికరణ్య మెట్టు పొసగును * అనిన, శకికిని ఏదేని
ఆధార ముండవలెను. అది నీరాధారముగ నుండజాలదు గాన శక్తిచే ఆవిష్టమైన [(దవ్యమె
లకారమున కద్ధము. ఆది సామా న్యముగ పాకక ర్రను చెప్పును. ఇక ఆ పాకకర్త ఎవరు?
అనిన, హైకానుకూల [క్రియకు ఆ్మశయమైన వ్య క్తి విశేషమును బోధించునది దేవదత్త పదము
కాబట్ట సామానాధికరణ్య ముపపన్నము. il6Ti
నొధన నముద్దౌళము యుగినీన ది
కియా సదముధైశము_రీ
అవతారితో___ కర్త, కర్మ, కరణము, మొదలగు సాధనములను విశదికరించిన
పిదప, సా స మగు కియయొక స్వరూపమును శాస్రీయముగ (పతిపాదింపుచున్నాడు.
గ
ట్లో యావత్సిద్దమసిద్దం వా సాధ్యత్వేనాఒభిధీయతే ।
ఆశ్రిత [కమరూపత్వాత్సా [కియేత్యభిధీయతే ॥ |
సిద్ధమ్‌ = పూర్తి అయినదిగాని, (జరిగినది), వా = లెక, అసిద్దమ్‌ = పూర్తి కానడిగాని
(జరుగుచున్నది - జరుగనున్న ది), యావత్‌ =ఏది అంతయు, సాద్యత్వేనవాసాధింపదగినదిగా:
అభిధీయతే = చెప్పబడునో, తత్‌ = అది, ఆ|9త [కమరూపత్వాత్‌ = ఒక విధమైన వరుసను
కలిగి యున్నందువలన, కియా + ఇతి = |కియ అని, అభిధీయతే = చెప్పబడును.
తాత్బ్రర్యం ము___ సాధ్యముగా సంక కల్నింపబడునది అంతయు కియ అగును,
(క్రియకు తప్పక ఒక [కమముండును. కాలముయొక్క్ల సంబంధమును బట్టి ఆ కియ భూత
మైనను వర్తమానమైనను భవిష్య మైనను కావచ్చును
బివరణము “కృ” (చేయు అను ధాతువునకు “య” అను (పపత్సయమును
(క్యచ్‌) చేర్చగా, “క్రియా” అను శబ్ద మేర్పడును. “ఒక వ్యాపారము” -లేక- “పని”
అని దీనికి సామాన్యమైన అర్థము. “బ్యాపారః, భావః, భావనా, ఉత్పాదనా” అను శబ్దము
లను [కియా శబ్దమునకు సమాన నార్థక ములుగా వాడుదురు. “సాధించుటకు (చేయటకు = జరుగు
టకు) అనువైన “దానినిగ” దేనిని సంకల్పింతుమో అది అంతయు క్రియ అగును. అనగా
““కిమ్‌ = కరోతి ?'” (ఏమి చేయుచున్నాడు ?) అను ప్రశ్నకు సమాధానముగా చెప్పదగిన
దంతయు (గచ్చతి = వెళ్ళుచున్నాడు, లిఖతి = |వాయుచున్నాడు, పచతి = పండుచున్నాడు
మొదలగున ది) [క్రియ అనసిపించుకొనును. అట్టి దానిని జరిగినట్టును, జరుగు చున్న ట్టును, జరుగ
నున్నట్టును కూడ చెప్పవచ్చును. అది కాలభేద మగును. వాస్రవముగ (కియకు విస్పష్టమైన
లక్షణమును చెప్పుట ఆతిక ష్టము అయినను (పతియొక కియకును ఒక ఫలము _కేక_
పయోజనమనునది ఉండును. ఆ ఫలమునుబట్టి దానికి కారణమైనది క్రయ అని ఊహింప
వలయును. అనగా ఫలము సామాన్యముగా (పత్యక్షమే అగును. దీనినిబట్టి (పత్యక్షముకాని
క్రియను అనుమానింపదగును (పొగనుబట్టి నిప్పును అనుమానించునట్టు). అట్టే (పతియొక
కియకును |పారంభమునుండి ఫలము కలుగు వరకును నిర్దిష్టమైన కొన్ని అవాంతర [క్రియ
లును వానికొక నియతమైన వరుసయు ఉండక తప్పుదు. కాలముయొక్క- సూక్ష్క విభాగము
లైన క్షణములను (సెకనులు, నిమిషములు మొదలగునవి) బుద్ధిలో నుంచికొని, ఆ ఆవాంతర
వ్యాపారములను వాని వరుసను పరికించినచో శ్రీయయొకం స్వరూపము బోధపడును.
కియకు క్షణములే ఆధారములు, వాని వలననే నె |కియను తెలిసికొనుట కవకాశము కలుగును.
(లా
క్‌ క ఇ
క్షణా౭ధారా (కియా = (క్రియ క్ష్షణములే ఆధారముగా గలది'' అని నాగశుడు చె ప్పెను.
వాక్యపదీయము 364 కియా
[1
విశేవ బివయయులు._ (1 ) _డ్రయూనా మెయమత్యంతా౭. పరిదృషా న శక్యా
చు
పిండీభూతా నిదర్శయితుమ్‌'' =, సొ౭సావను ఏ మానగమ్యా”' అని పతంజలి *“*భూవా
దయో ధాతవఃి” (1-8-1) అను సూతమున స్పష్టముగ చెప్పెను. “కియన ఏ విశదీకరిం
చుట కష్టవనియు అనుమాన (ప్రమాణము మూలముగనే దానిని తలియవలెననియు ను”
అతని భావము. కా గా సృష్టిని బట్టి (సష్టను తెలిపికొనునటు సిద్ధించిన ఫల వఎనుబట్టి దానీకి
హేతువగు కయను తెలిసికొనవలయును. అందువలననే ' “ఫలానుమేయా క్రియా (క్రియ
వ
|
ఫలమునుబట్టి ఊహింపదగినది) అని నాగేశాదులు వ్యాఖ్యానించిరి.
(2) ''కారకాణాం (పవృత్తి విశేషః కియా అని మరియొక నిర్యచనమును
గూడ పతంజలి చూపెను. “కారకములైన (దవ్యములయొక్కు వ్యాపారము క్రియ అని
దీని భావము. సాధనమున్నను దాసి వ్యాపారము లేనిచో ఫలము పుట్టదు. కాన ఆ వ్యాపా
రము [కియ అగును. ఏది ఎట్టయినను సాధనమైన [దవ్యముకన్న సాధ్యమైన [క్రియ వేరని
చెప్ప క తప ప్పదు. దానిని బుద్ధిబలమువలననే అవగతము చేసికొనవలయును.
(8) చలనాత్మక మైనది (క్రియ అసి సామాన్యముగా అనుకొందురు కాని అది
సరి కాదు. చలనాత్మకమైనదియు కానిదియును (కేవలము... “ఉండుట” ' మొదలగునది)
కియయే కావచ్చును. అక్ర క ర్హయొక్కయ కర్మయొక్కయు వ్యాపారము మ్మాతమే [క్రియ
యనుటయు సముచితము కాదు. వివకాధీనముగ ఎల్ల కారకముల వ్యాపారము కూడ |క్రియ
కావచ్చును. కాగా “సాధ నముకన్న వేరై సాధ ముగా సంభావింపబడునదంతయు కియయే''
అనియు, “| దవ్యము సిద్ధము - _కియ సాధ్యము” అనునది సారాంశమనియును ఫలించును.
(4) క్రియ లనంతములు. |పతియొక | కియకును సంభవించు అవాంతర |కియ
లును అసంభ్యాకములు. అర్ర అవాంతర ఫలములును |పధాన ఫలములును, గూడ భిన్న
భిన్నముగా ఉండవచ్చును, [పారంభించిన లక్షణమునుండి ఫలము కలుగు క్షణమువరకును
అవాంతర [క్రియలకు నిర్దిష్టమెన వరుస ఉండును (తొలుత ఇది - పిదప ఇది = దాని
తరువాత ఇది” అను తప్పు నిసరియెన పద్దతి). ఆది తారుమా రయినచో ఆనుకొన్న ఫలము
సిద్ధింపదు. వంట, నడక, కోజనము. (పచ్‌, గమ్‌, భుజ్‌ ) మొదలగు [కియలను ఉదాహర
ణముగా తీసికొని పె యంశములను సమన్వయము చేయదగును.
(5) [కియను చెప్పునది ధాతువు. ఉదా: పచ్‌, గమ్‌ మొదలగునది. ధాతువునకు
జ్‌ [పత్యయములు చేరును. అవి క ర, కర్మ, సంఖ్య, కాలము మొదలగు [కియకు చెందు
శేషాంశముఅను సూచించును. ఉదా: “పచతి” వండుచున్నాడు. ఇచట వంట క్రియ.
చయువాడు కర్త. అతడు ఒకడే. కాలము వర్తమానము. కాలముయొక్క_ సంబంధ మువలన
మాన్యముగా [క్రియకు మూడు అవస్థలను చూపుచుందురు. (భూతము, వర్తమానము,
భవిష్యము) ఇట్టి (క్రియను పుట్టించునదియే కారకమగును. అదియు వివక్షాధీనమే. (సంకల్ప
మును బట్టి ఏ వస్తువైనను ఆయా కాధకముగా చూపవచ్చును). 11111
(609
గు లి
ల]
సముద్రేశము కరవ పదకాండము
3]
అవతారిక మీది [కియా లక్షణమును ఉదాహరణ పూర్వకముగా విశదము
చేయుచున్నాడు.
శో కార్యకారణ భావేన ధ్యనతీత్యా(శిత కమః।
ధ్వనిః కమనివృతౌ తు ధ్వనిరితే్యేవ కథ్యతే 11 9
ధ్వనిః = ధ్వని, ఆ శిత కమః = ఓక వరుసను ఆశయించినపై . కార్యకారణ భావేన = కార్య
కారణ సంబంధముచే, ధ్వనతి +- ఇతి = ““ధంనతి” (మోగుచున్నద్‌) అని, (కథ్యతే ఆ
చెప్పబడును). (కమనివృతా [+ తు=౫= వరుస సోయినపుడయితే, నని + ఇతి + ఏవ ==
““ధ్వనిః'” అనియే, కథ్యతే = చెప్పబడును.
తాల్పర్వు య “ధ్వన్‌*' =| మోగుట. ఇదొక (క్రియ. ఘంటను కారణముగగను,
సిని కార్థముగను భావించి అందొక వరుసకు (_మోతయొక్క- అవయవము లొకదాని
నుక వేరొకటి ప్ర పుట్టచున్నట్లు) చెప్పదలచినచో ““ధ్వనతి'* అని [పయోగింతుము. అట్టి
వరుస లేన ట్లుగను, (మోత సిద్ధముగనే ఉన్న ట్టును చెప్పదలచినచో ' 'ధ్యనిః " అనియే
_పయోగింతుము. కాగా “తి” మొదలగు |పత్యయములుగల ధాతువు సాధ్యమైన |కియను
తెలుపుననియు, కృత్‌ [ప్రత్యయములు (తిజ్‌ [ప్రత్యయముఅకన్నా వేరై ధాతువులకు చేరునవి)
కలిసిన ధాతువు సిద్ధమైన వస్తువును తెలుపుననియును ఫలించును.
రొ
OK zg
eu
వివరణము “ఘంటా ధ్వనతి”” జూ గంట ([మోగుచున్నది. ఇచట గంట
కారణము. మోత కార్యము. ఇట్టి కార్యకారణ భావమును చెప్పదంచి, ఒక [క్రమములో
(మోత జరుగుచున్నదని బోధించుటకై ఈ విధమైన [పయోగమును చేయవలెను. అట్టుగాక
“మోత సిద్దముగనున్నదె' అను భావమును |పకటింపదలచినపుడు, ““ఘంటాయాః ధ్వనిః
=గంటయొక). (మో మోత” అనియే [పయోగింపవలెను
ఎశేవము___ ఒక [క్రియకు సంబంధించిన అవాంతర |క్రియలయుక ,- |క మమును
'“పూర్వా౭ పరీభావము” (ఒకదాని వెనుక మరియొకటి జరుగుట) అని కూడ అందురు. ఇట్టి
పూర్వాపరీభావమునె క్రియాపదము తెలుపును, పౌర్యాపర్యములేకుండ సిద్ద మెనదానిని (పాతి
పదికము బోధించును. కావుననే ““ధ్వనిం కరోతి”' (ధ్వనిని చేయుచున్నాడు) అను (పయోగ
మందలి ధ్వని శబ్దము “ధ్వని అను సిద్ధావస్థను బోధించునెగాని ““ధ్వనిచేయు*. అను
సాధ్యావస్థను బోధింపదు. అచటి సాధ్యావస్థను ““కృ ' (చేయు) అను వేరొక ధాతువు పతి
పాదించుచున్న ది గదా: nd
అవతారిక... మరియొక ఉదాహరణమును చూపుచున్నాడు
క్వేతతే శ్వేత ఇత్యేతచ్చే కత తేన (పకాశతే |
ఆ(శిత|క్రమరూపత్వా దభిధానం (ప్రవ _ర్రతే ॥| 3
వాక్యపదీయము 566 కీయా
[4
“శేంతః + శ్వేతతే 4_ఇతి'' = ““శ్వతము శతమిగుచున్నది'' అను, ఏతత్‌ = ఇది, (ఈ
[పయోగవ ము) ““శ్వేతత్వేన = తెల్లద నముచే, పకాశతే = (పకాశించుచున్న ది” (అను
థావమునందించును). ఆ|శిత క మరూపత్యాత్‌ = [క్రమమును అవలంబించినదగుట వలన,
అభిధానమ్‌ = “ే;? ఏత తే” అను కియాపదముగ, (ప్రవ ర్తతే = = _ప్రవ ర్రించును.
కాళ్చర్వుయ. “శ్వేత క్యేతతే' అను వచనమున్నది. “తెలుపు తెల్లన
కున్నది” అని దీని భావము. ఇచట “శ్వత్‌”” అను ధాతువునకు ఒకానొక కృ, త్పత్యయ
మును చేయగా “శంతి” అను శబ్దము సిద్ధించి, ““తెలుపు'” అను గుణమును జోధించు
చున్నది. అదే ధాతువునక రిజ్‌?" పత్యయమున చేర్చినచో “శ్వతతే'” అను [కియా
పదము సిద్ధించి, ' లసగుచున్నది. అను [క్రియను బోధించుచున్నది కాగా మూలమగు
స్వరూప మొక టే అయినను Ez ) సిదావసను తెలుపుటకు ఒక రూపమును సాధ్యావస్థను
తెలుపుటకు చెరొక రూపమును ఏర్పుడుననియు, ఒక [క్రమమును కలిగియుండునట్టు చూపు
టయే సాధ్యావస్థ అనియును ఫలించును
బివరో జము “శ్వేత” అనునది సిద్ధము కావుననే ఈ ప్రయోగమున కర్త
అయినది. “శ్వేతతే” అనునది సాధ్యమైన కియను మాృాతమే తెలుపుచున్నది. అన్ని చోటు
లందును సిద్ధ సాధ్యభావమును ఇ్టే ఊహింపవనయును. 1181
అవతారిత--- “శబ్దముచే (తిజంతమగు పదముచే) సాధ్యముగ చెప్పబడునదియు
పౌర్యాపర్యరూపమైన [కమము గలది యును అగు అంశము [కియోి అని పర్యవసించును.
,కిమమ' నునది కాలమునకు సంబంధించిన క్షణముల |పవాహ రూపము. కాగా [కియయొక్క_
అవయవములన్ని యు ఏకకాలమున ఎ ఎన్నడును సంభవింపవు. అయినపుడు “ఈ [క్రియ ఇది
అని స్పష్టముగ పేర్కానుట ఎట్టు ? = అను శంకకు సమాధానమును చూపుచున్నాడు.
శో గుణభూతై రవయవ 8 సమూహ; (కమజన్మనామ్‌ |
బుద్ధ్యా (పకల్చితా౬ భేదః కియేతి వ్యపది శ్యతే i 4
చే, గుణభూరః = అ|పధానములై న, అవయవై ౩ = అవయవములతో,
న ఐక్యముగల, |క్రమజన్మనామ్‌ = (కమముగల క్షణముల
i
యొకు, సమూహః = సమయమ కియా + ఇతి = కియ అని, వ్యపదిశ్యతే =
చెప్పబడును
తాత్పర్య మ__ 'పతియొక డ్రయకును ఒక ఫలము తప్పక ఉండును. దానిని
బట్టియే [క్రియను ఊహింతుము గదా: [పారంభించిన క్షణమునుండి ఫలము కలుగు క్షణము
వరకును |కియకు ఎన్నో కణములుండును. ఓక నియతమైన వరుసలో ఒక్కొక క్షణమున
ఒక్కొ.-క ఆవాంతర [క్రియ జరుగుచు చివరి క్షణమున అనుకొన్న ఫలము జనించును. అది
జనింపగానే ఆ క్రియ ఆగిపోవును. కాగా |క్రమముగల క్షణముల సముదాయ మొకటియే
స్రముదేశము 367 పదకొండము
5]
కావున దానినిబట్టి ఆయా ఫలమునకు హేతువై న క్రియ ఓక కే అని వ్యవహరింపబడును,
అవయవములను బట్టి ““కమము గలది” ఆనియు, వాని సముదాయమును బట్టి “ఒక టి”
అనియు [కియను చెప్పుచుందురు. ఇడి మానసికమైన భావన.
ఎనరణము__ “వంటి అను |కియను ఉదాహరణము.గా తీసికొనవచ్చును.
ఇచట వన్తువు ''ఉడుకుట*” ఫలము. పొయ్యిపె పెట్టట మొదటి క్షణమనియు పొయ్యినుండి
చంపుట చివరి క్షణమనియును అనుకొన్న చో, మధ్యను లెక్కలేనన్ని క్షణము లుండును.
ఆయా క్షణములలో చిన్న చిన్న అవాంతర కియలును జరుగుచుండును. వీని మొ త్తమునే
“వంటి అందురు. మొత్తమును బట్టి ఎకత్వమును, అవయవములను బట్టి [క్రమమును బుద్ధి
యందు స్ఫురించుచుండును. ఈ తీరును బట్టియే [కియ ఒక వే యనియు, ఒక్కొక (క్రియను
ఒక్కొక ధాతువు చెప్పుననియును అనుచుందురు. ఉదా: గమ్‌, పచ్‌, భుజ్‌ మొదంగునవి.
ఎిశేవము___ 'వాస్త్రవమున ఆవయువముల అమరికను మించి వేరుగ సముదాయ
మన్నది ఉండడు. ఆయినను మొ త్రమువలననే ఫలము పుట్టునుగాని ఏ ఒక అవయవము
వలనను అది పుట్టదు. అందుచే సముదాయమును అవయవములను గూడ భావింపక తప్పదు.
అశ్రు కియావయవముల [కమము కూడ అవ్యవధానముగనే ఉండవలెను. లేకున్నచో ఫలము
జనింపదు. “సముదాయము (పధానమనుటయు, అవయవములు అ | పధానములనుటయును”
(ఆ[పధానము లనగా సాయము చేయనవి) ఒక విధమైన కల్పనమె. 14
అవతారిక. “సముదాయమే [కియ” అన్నచో ఏ ఒక అవయవమందును
“|కియి” అను వ్యవహారము కుదురకపోవును. కాగా గడచిన క్షణములను బట్టి “భూతము”
(జరిగినది) అను వాడుకగాని, రానున్న క్షణముల ననుసరించి “'భవిష్యము” (జరుగనున్నది)
ఆను వాడుకగాని అనుపపన్నమయ్యెడిని - అను శంకకు సమాధానము చూపుచున్నాడు.
జా
శ్‌ సమూహాః స తథాభూతః (పతిభెదం సమూహిమ |
సమాప్యతే తతో భేదే కాలభేదస్య సంభవః ॥ గ్‌
తథాభూతః = ఆ విధముగాగున్న (గుణభూతమై [కమముగల అవయవములుగల), సః =
ఆ, సమూహః = సముదాయము, సమూహిషు = అవయవములందచు, (పతిభేదమ్‌ = ఒక్కాక
దానియందును, సమాప్యతే = ఆరోపింపబడును, తతః = అందువలన, భేదే = భేదము
తాత్తృర్యూమి.-- |కియయందలి _పతియొకి అవయవమందును సముదాయ మారో
పింప బడును. కావుశ భేదము సిద్ధించి, కాలభేదము కుదురును.
జవరణము_- పచి (క్రియను (వంటను) ఉదాహరణముగా చూపనగును. గిన్నెను
పొయ్యిమీద పెట్టుట, నిప్పును సరిచూచుట, కలియబెట్టుట మొదలగునవి అవయవములు
వాక్యపదీయము 368 [కియా
[6
(వాని కాధారములై న క్షణములు కూడ అవ వయవములే ). “'“ఉడుకుట** ఆను ఫలమును అను
సంధానించి. “వంటి అను మొత్తము [క్రియను |పతియొక అవయవమందును ఆరోపింప
వలెను (భావించుట). అనగా అవయవ [కియయే సముదాయ కియ యనియు, అదియే
ఫలమును కలిగించుననియును అనుకొనదగును. కాగా జరుగుచున్న అవయవమును బట్టి
క్ష ఇ - “4 ల ఆనీ ne రాలా, క్‌ మంటి
“పచతి” (వండుచున్నా డు, అని వర్తమాన కాలమును, జరిగిన దాసిసిబట్టి అవావ్నిత్‌””
(వండెను) అని భూతకాలమును, జరుగబోవు క్షణము ననుసరించి “వక్ష్యతి”? (వండగలడు)
ఆని భవిష్యత్కాలమును సిద్ధించును.
ఎ శేతయు.__ మొదలుసె పెట్టిన తణమునుండి పూర్రియగు క్షణమువరకును “ “వంటి”
అను సముదాయము [పతియొక అవయవమందును భావనా గోచరమగుచుండును. ఇట్ట రీతియే
ఆరోపమునకు నిదానము. ఆరోపింపబడు నముదాయమునంచును పౌర్వాపర్యమును (i మము
భావింపక తప్పుడు. అట్టు కాకున్న ఆరోపములేని అవయవముల విషయమున సాధ్యత్వము
సంభవించుట కష్టమగును. 1151
అవతారిక. సముదాయమును అవయవమం దారోపించి |పతియొక అవయవ
మును “ కియయే'ి ఆన్న చో, జరుగుచున్న అవయవమును బట్టి ఆది పత్యక్ష మే యగును
(కనబడునది) అయినపుడు ““కియ (ప్రత్యక్ష ము కాదనియు, అది అరుమానముచేతనే తెలియ
దగినదనియున భా భాష్యకారు డెందుకనెను ౩ _ అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
లో (క్రమాత్‌ సదసతాం తేషామాత్మానో న సమూహీనామ్‌ ।
సద్వసు విషయైర్యాంతి సంబంధం చకురాదిభిః ॥ 6
వం
క్రమాత్‌ = [క్రమము ననుసరించి, సదసతామ్‌ = ఉన్నవియు లేనివియు అగుచుండు, తేషామ్‌
==, సమూహినామ్‌ = అవయవముల యుక్క, ఆత్మానః = స్వరూపములు, సద్వస్తు
విషయైః = ఉన్న వస్తువులను (గహింపగలుగు, చక్తురాదిభిః = కన్ను మొదలగు ఇంద్రియ
ములతో, సంబంధమ్‌ = సంబంధ మును, న + యాంతి = పొందవు.
తాత్మ్రృర్య ము మొత్తము | కియకు సంబంధించిన క్షణములు (అవయవములు)
ఒక వరుసను కలిగియుండును. అవన్నియు ఏకకాలమున ఉండవు. (ఒక క్షణమున్నపుడు
మిగిలిన క్షణము లుండవు). కాగా ఆ క్షణములలో కొన్ని సతులును ( ఉండునవి), మరికొన్ని
అసతులును (లేనివి) కాక తప్పదు. కన్ను, చెవి మొదలగు ఇం[దియములు ఉన్న వస్తువులనే
(౫ హీంచునుగాని, లేని వానిని [గహింపజాలవు. అందుచే, [క్రియ సంపూర్ణముగా ఎన్నడును,
(ప్రత్యక్షము కాదుగాన, “అది అ_పత్యక్షము - అనుమాన గమ్యము” అనుటలో అనౌచిత్యము
ఎివరణమయము_ “కియా నామెయమత్యంతా౭పరిదృష్టా న శక్యా పిండీభూతా
నిదర్శయితుమ్‌ ...... సొ సావనుమాన గమ్యా”” అని *“*'భూవాదయో ధాతవ8”” (1- ఎల 1)
సముద్రేశము 33 పదకాండము
42]
గోత్వము మనుష్యత్వము మున్నగు జాతులు ఆయా సంపూర్ణములగు వ్యక్తుల
యందే భాసించును. ఏదో ఒక కొమ్ము డెక్క_గోరు మున్నగు చిన్న చిన్న అవయవము
లున్న ంత మాత్రాన ఆజాతులు వ్యక ములు కావు.
భూమి ఉదకము మున్నగు వాని యందున్న భూమిత్వము ఉదకత్వము మున్నగు
జాతులు అట్టుకాక ఒక చిన్న మట్టిబెడ్డ. గరిచెడునీరు ఉన్నను, కొండలు సముద్రములు
మున్నగు పెద్ద వస్తువులున్నను అభివ్య క ములగును.
౨ ఘటమునందు ఘటత్వజాతి యభివ్య క మగుచున్న ది. కాని ఆ|శయమగు ఘటము నశించగా
అజాతియు నశింపవలెను,. అట్టి తరి జాతి నిత్యముకాక పోవలెను. అను |పశ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
జాతిః = జాతి, ఆ(శయాత్‌ = ఆశ్రయము వలన, అనుచ్చిన్నా = నశింపనిదె,
అనిత్యే -- అపి అనిత్యమగునట్టి, ఆ|శయీ = ఆ శమునందు. స్థితా = ఉంటున్నది.
జాతి ఎల్టప్పుడును నళింపనిదే, తాను అభివ్యక్త మగుటకు మా|తమే ఆశయ
మును అపేక్షించుగు. ఆశయమునుబట్టియె జాతి స్వరూపమును బొందదు. ఆశయము
నశింపగా జాతియ నశింపవలెనని నియమము లేదు.
గుణములట్టివి కావు. ఆశయమునశించిన దానియందున్న గుణములు కూడా
నశించును. ఒక ఘటము నకించినను మరికొన్ని ఘటములయందు ఘటత్యజాతి భాసించుచునే
యున్నది. Tay
అవతారిక..మహాపళయమున _ నిత్యవస్తువులుకూడ నశించును. అప్పుడు
పి యా శముకూడ నుండదు. అట్టి తరి జాతులు ఎచట నుండును ? అను (పశ్నకు సమా
ధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అనుచ్చేద్యా.శయా మే కే సర్వాంజా తిం (పచక్షతే |
య
అన అడు అన ఆన వి
న యౌగపద్యం (పలయే సర్వ స్యేతి వ్యవస్థితాః॥ 42
పలయే = (పళయమున,. సర్వస్య = ఎల్ల [ప్రపంచకమునకు, యౌగపద్యమ్‌ = ఒకేసారి
సంభవించుట, నజలేదు, ఇతి = అని, వ్యవస్థితాః = నిశ్చయించిన, ఏకే = కొంతమంది
అనగా పూర్వమీమాంసకులు, సర్వామ్‌ = ఎల్ల, జాతిమ్‌ = జాతిని, అనుచ్చేద్యా శయామ్‌ =
నాశము లేని ఆశయము కలదానిసిగా. (ప్రచక్షతే = చెప్పుచున్నారు.
జైమిని మహర్షి పూర్వోమీమాంసాశాస్త్రమును రచించెను. అందు మహా|పళయ
ముండదు, అది జరగబోదు అని సిద్దాంతము చేయబడినది. కనుక వారి మతము చొప్పున
ఎల్లి జగములు ఒకేసారి మహాపళయమున నశించుట కవకాశము లేదు. పరమాణువుల
యందు జాతులు ఉండును. కాబట్టి ఏవోకొన్ని వ్యక్రులయందు జాతులు ఆ|క యించి
యుండగలవు. 142,
[3]
నముదేశము 369 పదకొండము
7]
అను సూత్రమున పతంజలి చెప్పెను. “క్రియను - ఇదమిత్సమ్‌”'' _ అని స్పష్టముగాను పూర్తి
గాను చూపలేమనియ, ఫలమునుబట్టి దాని నూహింపవలెననియును'' ఆతని ఆశయము,
సముదాయమును అవయవమం దారోపించినను, ఆచట కూడ |క్రమమునే అవలంబింప
వలయునుగాన, “క్రియ |పత్యక్ష్షమ'' నుట శా స్రీయముగా కుదురదు.
అవతారిక. పై విషయమునే దృష్టాంతముతో విశదము చేయుచున్నాడు.
లో యథా గొరితి సంఘాత 8 సర్వోనేం్యదియ గోచరః ।
భాగళసూప లబస్య బుదెరూపం నిరూప్యతే 11
యో ధి ఢి
అ
ఇం|దియెరన్యథా (వాపా భేదాంశో పనిపాతిభిః |
అలాతచ|కవ(దూపం |క్రియాణాం పరికల్చ్యతే ॥ 8
గొ + ఇతి = “గొ” అను, సంఘాతః = వర్ణముల సముదాయము, సర్వః = అంతయు,
ఇం|దియ గోచరః క చెనికి విషయమై, నజడెకాదు, భాగశ: = అవయవములుగా, ఉప
లబ్ధస్య = = పొందబడిన దాని నియొక,., రూపమ్‌ +-తు డా స్వరూప మైతే, బుద్ధ = మనసునందు
యథా = ఎట్టు. నిరూప్యతే = (గహింపబడునో, (తథా = = అట్టు) భేదాంశోపనిపాతి భి =
ఆవయవములను గహించు, ఇం|దియైః = ఇం[దియములచే, అన్యథా = వేరొక విధముగ,
[పొపొ = (పాప్రీ పి కలుగగా. కియాణామ్‌ = = కియలయొక రూపమ్‌ = స్వరూపము,
ఆలాత చ।|క్రవత్‌ = కొజవిచ[క్రము (మండుచున్న కొజవిని ఆ మంటతోనే [తిప్పిన యెడల
చూచువారికి కనుపట్టు చ,కము) వలె, పరికల్ప్యతే = కల్పింపబడును.
తాత్సర్భొము.... పదములను పలుకునపుడు వర్ణములన్నింటిని ఒకేసారి పలుకుటయు
ఒకేసారి వినుటయును వా స్తవముగ సాధ్యము కాదు. “ఒకదాని వెనుక మరియొకటి'' అను
తీరే అచట కుదురును. అయినను తుది క్షణమున మనసులో సముదాయ రూపమొకటి
ఏర్పడును. దాని వలననే సముదాయమును ఒక్క మారుగానే [గహించినట్టు అనిపించి
[ప్రయోజనము సిద్ధించును. అర్ర [కియయొక్క- అవయవములే వరుసగ (గహింపబడినను
చివరకు బుద్ధియందు మా[తము సముదాయము స్ఫురించుచుండును. దానిని బట్టియె'' కయ
ఒకోటి'” ఆను భావము కలుగుచుండును. కొరవిచ కము నుదాహరణముగా ఇచట తీసికొన
వచ్చును. కొరవిని అతివేగముగ (తిప్పునపుడు ఒక చ|క్రముగా కనిపించును. కాని అది
సత్యము కాదు. ఒకే జ్వాల వేగవశమున చ[కాకారమును దాల్ఫును.
వివరణము గౌః. ఇచట “గ్‌ + జౌ + 8 అకు క్రమమున్నది. అర్హే పతి
యొక శబ్దమునను వర్ణముల [కమ ముండును. ఒక వర్ణమును పలుకు సమయమున ఇతరము
లుండవు. అయినను సంస్కార వశమున చివరను సముదాయమే మనసులో గోచరించును
అర్హ కియాక్షణములలో ఒకటి (ప్రత్యక్షమైనపుడు తక్కినవి [పత్యక్షము కాకున్నను మాన
సికమైన సముదాయ భావనవలన సముదాయమే (_పత్యక్షమన్నట్టు తోచును. “కాగా అలాత
చక్రమువలె' [క్రియ ఒకటి అనుటయు అది |పత్యక్షమనుటయును ఒక విధమైన భాంతియే
[24]
పాఠ్యప దీయము 370 కీయా
[9
ఎ౨శేవము__ ఒక వ్యాపారమున కారకములు కూడ వేర్వేరుగ ఉండవచ్చును.
అట్టిచొట్ల కారకముల భేదముచే వ్యావ పారములును భిన్నా భిన్నములుగ అగ పడ వచ్చును.
అయినను మీద చూపినట్లు ఆరోపితమైన ఏకత్వము ననుసరించి, వ్యాపారముల పకత్యమును
భావించి, ''ఒక ధాతువు శే [క్రియను బి నోధించును అనుచుందురు. 18
అవతారిక. ఆయా వర్తమానములగు క్షణములలో పత్యక్షములగు అవయవ
ములను ““(పత్యక్ష్షములి'నుట కూడ సముచితము కాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో యథాచ భాగా; పచతేరుదకాఒ సేచనాదయః |
ఉదకాౌసే చ నాదీనాం జ్లెయా భాగా స్తథాఒపరే |1 ్టీ
పచతేః = వంటి, ఆను క్రియకు, ఉదకాసేచనాదయః = నీటితో తడుపుట మొదలయిన,
భాగాః = అవయవములు, యథా = ఏ విధముగ, (భవంతి = అగునో), తథా = ఆ విధముగ
ఉదకాసేచనాదీనామ్‌ + చ = నీటితో తడ పుట మొదలగు వానికి గూడ, అపరే = మరికొన్ని,
భాగాః = అవయవములు, జైయాః = తెలియదగినవి, (భవంతి = అగును),
తాత్ఫర్యోంము.... బియ్యము కడుగుట, కుదుపుట, పొయ్యిపె పె పెట్టుట మొదలగు
ఎన్నో అవయవములు వంట కుండును. అభ్రై సూక్ష్యముగ పరిక్టీలించినడో, (పతియొక
అవయవ [కియకును మరల మరికొన్ని అవయవము లుండును. వానిని గూడ సాధ్యములు
గను స,క్రమములుగను చూపవచ్చును. ఇట్టు విభాగమును చేసికొనుచు పోయినచో అదెక్కడ
ఆగునో చెప్పుట అసంభవమగును. కావున '' [క్రియ (పత్యక్షము కాదు” అనుటయే యుక్తము.
ఎబరలణము.__ “సముదాయము కాకపోయినను, జరుగు క్షణమున ఆయా అవ
యవ కయ పత్ణక్షమే” అని యనుటకు కూడ అవకాశములేదని ఈ కారిక చెప్పినది.
సముదాయమును “*పచతి* మొదలగు పదములతో బోధించునట్టుగానే అవయవములను గూడ
సించతి” (తడుపుచునా గడు) “కాల లయతి” (క డుగుచున్నాడు) “అధి శయతి” (గిన్నె
పొయ్యిపై పెట్టుచున్నాడు) మొదల" పదములతో బోధింతురు. అనగా ఆయా ధాతువులను
వాడి, ఆయా ఆవయవ క్రియలను చెప్పుచుందురు. ఇట్లు “సముదాయము - అవయవము”
అను విశ్లషణమును. “ఒక అవయవము |పత్యక్షమగప "క్షణమున మిగిలినవి ప్రత్యక్షములు
కావు'' అను అనుభవమును అనంతమనిపించును. అందువలన “|కియ (పత్యక్షము కాకుండ
అనుమానగ మ్యమే”” అనుటయే సమంజసము. nr
“కియ పూర్తియగు (ఫలము కలుగగానే ఆగిపోవు) క్షణము
నందలి అవయవమును తీసికొని, దాని కవయవములు లేవనియు అది (ప్రత్య గక్షమె యనియును
ఆనగూడదా ? - అను శంకరు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
en యశ్చాపకర్ష పర్యంతమను (ప్రాప్తః (ప్రతీయతే |
త తై కని స్మిన్‌ [కియా శబ్దః కేవలే న ప్రయుజ్యతే || [0
సముదేళము 371 పదకాండము
11 |
అపకర్ష పర్యంతమ్‌ = విభాగ ముయొక్క- చివరను, ఆఅను,పాప్తః = పొందిన, యః =వీ
క్షణము, (పతీయతే = తెలియబడునో, కీవలే = కేవలము, ఏకస్మిన్‌ = ఒకటియైన, తత్ర
+ చ= ఆ క్షణమందు, (కియాశబ్దః = “కియా” అను పదము, న (పయుజ్యతే =
ఉపయోగింపబడదు.
తాత్సర్భుము -- అవయవముల విభాగమును చేసికొనుచు పోయినపుడు |పతియొక
[కియకును చివరి అవయవమన్నడి ఒకటి ఉండవచ్చును. ఆది పరమాణువువలె భాగరహిత
మనియును అనవచ్చును అయినను దానినిబట్టి [క్రియ [పత్యక్షమనుటకు వీలులేదు. చివరి
క్షణము భాగరహితమన్నచో దానిని “కియి” అనుటయే పొసగదు. సాధ్యమును సావయవ
మును అగు దానినే “క్రియ” అను శబ్దము బోధించును. అట్టు కాని విషయమున ఆ శబ్దమును
వాడనే కూడదు.
ఎివరణము_ “క్రియా” అను శబ్దము తెలియజేయు అర్థమును గూర్చి ఈ
చర్చ జరుగుచున్నది. సాధ్యమై స|కఘమైన అంశమునే ఈ శబ్దము బోధించు ననుట ఆతి
సించును. 11101
అవతారిక చివరి క్షణము విషయమునగూడ క్రమమును కల్పించియ [కియా
శబ్దమును వాడదగుననుచున్నా డు.
శో పూర్వోత్తరై స్తదా భాగైః సమవస్థాపిత (క్రమః ।
ఎణజః సోఒప్యసదధ్యాసాదాఖ్యాతైె రభి దీయతే ॥ 11]
తదా = అపుడు, ఏకః -- అపి = ఒకటి అయినను, సః = ఆ చివరి అపయవము, అనద
ధ్యాసాత్‌ = లేనివాని నారోపించుట వలన, పూర్యో త్తరైః = ముందు వెనుకలుగా ఉండు,
భాగైః = అవయవములచే, సమవస్థాపిత [కమః == నిశ్చయింపబడిన [కమముగలదై,
ఆఖ్యాతైః = [కియా పదములబే, అభిధీయతే = చెప్పబడును.
తాత్త్రర్భయు___ చివరి క్షణమునందచు గూడ సాధ్యత్వమును [క్రమమును ఆరో.
పించియే [కియాపదమును వాడక తప్పదు. ఆ క్షణము కూడ సమూహమం దొక భాగమే
గదా! సమూహమును (పతియొకి కణమునందును ఆరోపింతురని ఇదివరకే [పతిపాదింప
బడినది. కాగా ఆయా అవయవము లాయా క్షణములందు పత్యక్షమైనను సముదాయరూప
మున |కియ ఎన్నడును ప్రత్యక్షము కాదు. “కియా న శక్యాపిండీ భూతా నిదర్శయితుమ్‌'
(వేయను ఒర ముద్దగా చూపుట అశక్యము) అన్న పతంజలి ఆశయ మిదియే. il lin
వాక్యపదీయము 372 కియా
[12
అవతారిక “సత్తి (ఉనికి నిత్యము. అది సాధ్యమనుటకు వీలు పడదు.
సాధ్యము కానపుడు అచట |కమము కూడ ఉండదుగదా : అట్టయినపుడు ' “అస్తి” అను
క్రీనూపదముచే సత్తను బోధించుట ఎట్టు కుదురను ? - అను శంకకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో॥ కాలానుపాతి యదూపం తద స్టీతి ప్రతీయతే |
పరితస్తు పరిచ్చిన్నం భావ ఇత్యేవ కథ్యతే || 12
యత్‌ = ఏ, రూపమ్‌ = స్వరూపము, కాలానుపాతి = కాలము ననుసరించునో (సంబంధిం
చునో), తత్‌ = అది, అస్తి--ఇతి = “అస్తి” (ఉన్నది) అని, |పతీయతే = తెలియబడును,
పరితః = అన్ని విధముల, పరిచ్చిన్నమ్‌ + తు = పూర్తి అయిన స్వరూపమైతే, భావః +
ఇతి + ఏవ = “భావము” అనియే, కథ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్స్రిర్భోం యు. “సాధ్యముగను స|కమముగను ఒక శబ్దము టోధించు స్థితి
[కియ”* అని |కియయొక్క. లక్షణమును పరిష్క-రించిరి. |కియకును కాలమునకును సంబం
ధము గలదు. కాలమువలననే [కియ విభజింపబడును. కాగా “ఉనికి” కూడ (సత్త) సాధ్యము
గను కాలమునకు సంబంధించునదిగను నిరూపింప శకర్ణమగుటచే (అదియు) 'కియ కావచ్చును
ఆ ఉనికినే సిద్ధముగా చెప్పదలచినచో “భావము” అను పదమును వాడవలయును.
వివరణమయు___ కాల విభాగమునకు లోబడి సాధ్యముగ చూపబడునదంతయు
కియయే అగును. “అస్‌” అను ధాతువునకు “ఉనికి” అని యర్థము. దీనికి తిజ్‌ |పత్యయ
ములను చేర్చి వాడినచో పై |కియాలక్షణము ఇచటను సరిపోవును. ఉదా : అగస్తి=
ఉంటున్నది (వ ర్షమానము,. అభూత్‌ = ఉండెను (భూతము) భవిష్యతి = ఉండగలదు
(భవిష్యము). సాధ్యమైన అంశమునశే కాలముతో సంబంధము కుదురును. సిద్ధమైన దానికి
కాలసంబంధ మక్క రలేదు. ఉదా : “ఘటః"”. ఇచట కాలవిశేషమేదియు తెలియదు. కాగా
సత్తను సిద్ధముగ చూపదలచినపుడు “భావః” అను పదమే సముచితమగును.
బిశేనయు (1) క్క (చేయు), భూ, (ఉండు), అస్‌, (ఉండు, అను మూడు
ధాతువులును [కియా సామాన్యమును తెలుపును. వచ్‌, గమ్‌ మొదలగు ధాతువులన్నియు
ఆయా |కెయావిశేషములను తెలుపును. కావున “కిమ్‌ కరోతి ?” (ఎమి చేయుచున్నాడు)
అను [పశ్నకు “పచతి”, “గచ్చతి” మొదలగు సమాధానములు వినబడుచుండును. కావుననే
“కృ” ధాతువు నొక్కదానినే అవలంబించి. [కియా వ్యవహారమునంతను నడుపుకొన.
వీలున్నది. ఉదా : “పాకం కరోతి”, “గమనం కరోతి”, “దర్శనం కరోతి” మొదలగునవి.
భూ, అస్‌ అనునవి కూడ ఇంచుమించు ఇట్టితీరు గలవియే.
(2) అస్తి, అస్తే, (ఉంటున్నది) మొ మొదలగు చోట్ల చలనము లేకున్నను “స సత”
కియయే అగును. కారకముల (ప్రవృత్తి విశేషమే [కయ అనియు, అట్టిది చలనరూప మైనను
నము దేశము 373 పదకొండము
13|
కాకపోయినను బాధ లేదనియును వెనుక నూచింపబడెను (dl వ కారిక. కావున “పర్వతః -
అస్తి”, “పర్వతః _ తిష్టతి'' (కొండ డి న్నది) మొదలగు పయోగములలో కూడ “పర్య
తము మొదలగువానియం దొకానొక వ్యాపారము నూహించుకొనవలెను, ఎల్ల కారకముల
(పవృ త్రియు ఒకే విధముగ నుండవలయునను నిర్భంధము లేదుగదా :
(8) [క్రియను చెప్పు దాతువునకు తిజ్‌ (పత్యయమును చేర్చునపుడే [కియయొక్క_
(పాధాన్యమును సాధా్యవస్థయు విశదమగును. ఊదా: పచతి, పపాచ, పక్ష్యతి మొదలగు
నవి. కాని అదే ధాతువునకు కృత్పత్యయమును చెర్చినచో [క్రియ అ_పధానమై సిద్ధావస్థయే
బోధపడును. ఉదా: పాఠః (పద్‌ + అ = వంట) మొదలగునవి. ఇచట ప్రత్యయము
యొక అర్థమే ముఖ్యమై ధాతువుయొక,- యర్థము అ్యపధానమగును. కాగా సత్తకు సిద్ధా
వస్థను చెప్పదలచినచో ' “భావః” అను రూప మేర్చడును (అ స్‌ భూ-- అ= భావ). 1150
అవతారిక పొర్యాపర్యరూపమైన |క్రియావయవముల [క్రమమునకు సంబంధిం
చిన ఆరోపమునకు గల ఒక విశేషమును చూపుచున్నాడు.
శో॥ వ్వవహారస్య సిదత్వాన్నచేయం గుణకల్చనా |
యా 0
ఉపచారో హి ముఖ్యస్య సంభవాదపదిశ తే ॥ 13
వ్యవహారస్య = |కియయొక. వ్యవహారము, సిద్ధత్వాత్‌ = లోకసిద్ధము అగుటవలన,
ఇయమ్‌ = ఇది, గుణకల్పనా = ఒకదాని గుణమును వేరొక దానియందు కల్పించుట, నజ
కాదు, ముఖ్యస్య = ముఖ్యమైన వస్తువు, సంభవాత్‌ = ఉండుటవలన, ఉపచారః = ఆరోపము
అపదిశ్యతే “- హి = చెప్పబడును గదా ।
తాత్సృర్భంము.__ [క్రియయొక,_ అవయవములందు పౌర్వాపర్యరూపమైన [క్రమము
నారోపించుట యనగా, అనుభవ సిద్ధముగానున్న విషయమును విశ్లేషించి విశదముచేయుటయే.
అంతియగాని ముఖ్యమై వేరుగానుండు ఒకదానియొక్క ధర్మమును ముఖ్యము కాకుండ వేరొక
వస్తువునం దారోపించుట మా(తము కాదు.
వివరణము___ “గౌః _ వాహీకః = వాహీకుడను వ్యక్తి గోవు. ఇచట మాంద్యము
మొదలగు కొన్ని సమాస గుణములనుబట్టి గోశబ్దము వాహీకుని బోధించునదిగ వాడబడినది.
అనగా గోత్యము వాహీకునియం దారోపింపబడినది. కావున ఇచటి గోశబ్దము, ముఖ్యమగు
గోవును తెలుపకుండ వాహీకుని తెలుపును. ఈ తీరును గుణవృ త్తి యందురు. ఇట్టి చోట్ట
ముఖ్యమగు వస్తువు వేరుగా నుండును. కాని కియ విషయమున ఈ తీరు సంభవింపదు.
అచట ముఖ్యమైనదనియు ముఖ్యముకానిదనియును విభాగము లేదు. ఉన్నది [కియా మాతతమే
దాని అవయవములందు [క్రమమును ఊహింతురు. ఇది లోక సిద్ధము. ఇచటి ఆరోపమన్నది
వాస్తవము కాదు. అదియొక విధమైన భావన. కాగా [కియయొక్క ఏ యొక క్షణమైనను
(క్రమమును భావించుటవలన [క్రియ యగును. కావుననే |క్రియ విషయమున ఆరోపమునుబట్టి
“అపాధాన్యము సంభవించును” అను శంక కవకాశమే లేదు. 118
వాక్యపదీయమ్ము 374 [కియా
[14
అవతారిక. [కియయొక్క పతి అవయవమందును సమూహ ముంచబడునని
ఇదివరకు 'పతిపాదింపబడినది (5 వ కారిక). ఇపు డా విషయముననే మరియొక రీతిని
చూపుచున్నాడు.
శో ఆహితో తర శ క్రిత్వాత్‌ (ప్రత్యేకం వా సమూహానః |
ఆనేక రూపా లక్ష్యంతే కమవంత ఇవా౬ఒ[కమా:ః 11 14
వాజలేక, అఆ/క్ర్షమాః = |[కమములేని, సమూహినః = |కియకు అవయవమైన క్షణములు,
ఆహితో త్రర శ క్రిశ్యాత్‌ = తమతమ తరువాతి క్షణముల భేదమును క్రమమును ఆరోపించుట
వలన, _పత్యేకమ్‌ = విడివిడిగా అనేకరూపాః = అనేక రూపములు గలవిగను, కమ
వంత 8 - ఇవ = |కమముగలవి వలెను, లక్ష్యంతో = భావింపబడును.
తాత ర్భం ము__ క్రియకు అవయవములగు క్షణములందు [పల్యేకముగ [కమ
మన్నది యుండదు. అయినను (పతియొక ముందు క్షణమునందును తరువాతి క్షణముల
సముదాయమందు గోచరించు క్రమమును భేదమును ఆరోపింపవలెను. అట్టు చేయుటవలన
క్షణములన్నియు భిన్నములుగను, |క్రమముగలవిగను స్ఫురించును. |
వివర అము [కియా క్షణముల భేదమును, కమమును, భావించుట కేవలము
మానస |ప|క్రియయే. దీనివలన |పతియొక క్షణము విషయమునను, సముదాయమును తెలుపు
ఆ యా ధాతురూపమును (పచతి, మొదలగునవి) వాడుటయు కాలభేదము కుదురుట యును
సిద్ధించును. “సమూహమునకు (_పతియొక అవయవమందును ఆరోపము” అని వెనుక చెప్ప
బడినది. “ఉత్తర క్షణముల ధర్మము పూర్వక్షణములం దారోపింపబడునోని యిచట చూప
బడినది. “పూర్వక్షణముల స్వరూపము ను త్తరక్షణములం దారోపింపకుండుట** ఇచటి
విశేషము. ఎట్టు చెప్పినను పయోజనము సమానమే. nl 4॥
ఆవతారిక--- “ఫలమును కిలిగించునదియే ముఖ్యమైన [కియ. మిగిలిన అవ
యవము లన్ని యును ఉపకారములు మృాతమే” అను వేరొక రీతిని విశదము చేయుచున్నాడు.
శో అనంతరం ఫలం యస్యాః కల్పతే తాం క్రియాం విదుః |
(పధాన భూతాం తాదర్థ్యాదన్యాసాం తు తదాఖ్యతా ॥ 1
యస్యాః = దేనియొక్క, అనంతరమ్‌ = తరువాత, ఫలమ్‌ = ఫలము, కల్పతే = పుట్టునో,
దురు, అన్యాసామ్‌ + తు =మిగిలిన వానిక్రైతే, తాదర్ధ్యాత్‌ = ఆ ఫలమునకు సాయము
చేయుటవలన, తదాఖ్యతా = క్రియ అను పేరు, (భవతి = అగును).
తాత్ఫర్శ్భ్యంయము ఫలము పుట్టుటకు సూటిగా ముందున్న వ్యాపారమే వా స్తవమై
నట్టియు ముఖ్యమైనట్టియు కియ యగును. ఆంతకు ముందుండు వ్యాపారములన్ని యు ముఖ్య
16]
మైన (కియకు _లేదా- ఫలమునకు సాయము చేయునవిగాన వానిని గూడ (క్రియగనే సంభా
వింతుదు,
వినరణము__ “పచి” (క్రియ నుదాహరణముగా తీసికొనవచ్చును. “వస్తువు
ఉడుకుట లేక మ్తబడుటి” పాకమగును. ఇది పచి [కియయొక్క_ ఫలము. పాకమునకు
ముందుండు వ్యాపారమును “విచటనము' అందురు. అనగా వస్తువులందలి సూక్ష్మ భాగములు
విడిపోవుట. (దీని పిదపనే మెకత్తబడుట సంభవించును) ఇట్టి విచటనమే ముఖ్యమైన |క్రియ ,
దీనికి ముందుండు వ్యాపారము లన్ని టియందును ఇట్టి స్థితికి సాయపడుట డఊండునుగాన
వానిని గూడ పచి |కియగనే వ్యవహరింతురు. చలన రూపమైనను కాకున్నను |పతియొక
కియయందును ఈ తీరును సూక్ష్మదృష్టితొ పరిశీలింపవలెను.
బికోవయు__ కాగా మతభేదము వలన మూడు విధములైన [కియా లక్షణములు
సిద్ధించును. (1) కియయొక,- (పతియొక అవయవమందును సమూహము నారోపించి
[క్రియను భావించుట. (2, ఉ త్తరక్ష్షణముల స్వరూపమును పూర్వక్షణములం దారోపించి
[క్రియను భావించుట. (8) ఫలమునకు ముందుండు కియయే [ప్రధాన [క్రియయని భావించుట
' మరియు, ధాతువులన్నియును సామాన్యముగ “కరకు సంబంధించి నట్టుగ నె” వ్యాపారమును
తొలుత బోధించును. వివక్షాధీనముగ మార్పులు ఆచటనచట జరుగును, nid
అవతారిక. స తకు (ఉనికి) సాధ్యత్యమును నిరూపించుచున్నాడు.
శ్లో సత్సు (ప్రత్యయరూపోఒసౌ భావోయావన్న జాయతే |
తావత్స రేషాం రూపేణ సాధ్యః సన్నభిధీయ తే | 16
అసౌ = ఈ, భావః = పదార్థము (వస్తువు), సత్సు = కారణములై నవి ఉండగా, (పత్యయ
రూపః = స్పష్టమైన స్వరూపముగలదై, యావత్‌ = ఎంతవరకు, న + జాయతే పుట్టదో,
తావత్‌ = అంతవరకును, పరేషామ్‌ = (ఇతరములయున) హేతువులయొక ,., రూపేణ =
స్వరూపముతో (సూచింపబడినదై ), సాధ్యః -- సన్‌ = సాధ్యమైనదిగా, అభిధీయతే = చెప్ప
బడును.
తాత్సార్భుము___ ఏ వస్తువునకై నను ముఖ్యహేతువైన మూలపదార్థ మొకటి
యుండును. అదియే మరికొన్ని హేతువుల మూలమున స్పష్టమైన స్వరూప స్వభావములుగల
ఒక వస్తువుగా ఏర్పడును. అనగా కారణమే కార్యరూపమును ధరించును. ఇట్లు కార్యరూప
మును ధరించు సమయమున వస్తువు సాధ్యస్వభావమును స్వీకరించును. ఆపుడది “అస్తి”
అను [కియాపదముచే బోధింపబడును.
వివరణము. కారణములు సిద్ధములుగా నుండును. కార్యము తన రూపమును
దరించు అవస్థకు రెండు భాగములుండును. అందు మొదటి భాగము జన్మము. దినిని
““జాయతే”” అను [క్రియాపదము తెలుపును. రెండవ భాగము సత్త. దీనిని “అస్తి” అనునది
వాక్మిపదీయము 376 డీయూ
ములను బట్టి కార్యమును కూడ సిద్ధముగ భావించి - దానినే
మున సాధ్యముగా భావించుటవలన స త్రకు సాధ్యత్యమును
లెను ఉదా : “ఘటః - అసి”. ఇచట మన్ను మూలకార ణము.
ప మొదలగునవి ఇతర కారణములు. ఇవి సిద్ధములు. వీనినిబట్టి ఘటము
ల. సమయముననే “ఘటః జాయతే” ““ఘటః అసి అని వ్యవహరింతురు.
16
వాకపారము నాశ్రయించి సత్తకు స సాధ్యత్వమును భావింతురు ॥16॥
ఆవతారిత--. ప్రైస్‌ చూపిన విధముగ భావింపనియెడల,
శో॥ సిదేతు సాధనాకౌంచి కృతార్హత్వాన్నివ_ర్త ర్రతే !
న 'కియావాచినాం తస్మాత్‌ ప్రయోగ స్తత్ర విద్యతే ॥ 17
అ ఎన విషయమున, కృతార్థత్వాత్‌ = ఫలము కలిగినందువలన, సాధనా
స్తా కోరిక, నివర్తతే = మరలిపోవును, తస్మాత్‌ = అందువలన, తత జు
అల, యావాచినామ్‌ = | కియావాచకముల యొక్క, పయోగ 8 = = [పయోగము, న_[
తాత'రఎము._- స తను సిద్ధముగనే భావించినచో సాధనముల ఆవశ్యకత _లేక _
జ ఈ చ
ఆ పేష యుండదుగాన, కయాపదమును వాడనక్కర లేదు. “భావః” అను కృదంతమునే
ఘటస్య భావః (ఘటముయుక్క_ ఉనికి).
వర జము. సిద్ధావస్థయనగా ఫలరూపమే. ఆది యున్నపుడు సాధనము
క రలెడు nliTn
వ pan శో యి గ
ట్లోః సచాఒపూర్వాపరీభూత ఏకత్వాద్మకమాత్మకః |
పూర్వాపరాణాం ధర్మేణ తదర్థనాను గమ్యల్తే [| 18
ఏకతాత్‌ = ఒకటి యగుటవలన, అపూర్వాపరీభూతః = పౌర్వాపర్యము లేనిదియు, అక
మాత్మకః = క్రమము లేనిదియునగు, స చ= ఆ ,కియ (_పధాన క్రియ), తదర్ధన = =
దాడి కుపమోగించు, పూర్వాపరాణామ్‌ = ముందు వెనుకలుగనున్న అవయవముల యొక్క...
ధ్‌ కణ = సుభా భావముచే, అనుగమ్యతే = అనుసరింపబడును.
తాత్చర్యము___ పధానమగు కియ (ఫలమునకు ముందుండునది) వా స్తవముగ
ఒకటే. దానికి పౌర్వాపర్యముగాని, [కమముగాని యుండదు. అయినను దానికి సాయపడు
ధాన మైన క్రియలందలి పౌర్వాపర్యమును (క్రమమును దానియం దారోఫింపబడును,
ఆ పధ
సముదేశము 377 పదకాండము
20]
వివరణము ఫలము పుట్టుటకు అవ్యవహితముగ ముందుండు వ్యాపార మే
(ప్రదాన కియయనియు, దాని కుపకరించు మిగిలినవన్నియను అపదాన |కియలనియును
పర్యవసించును. 1151
అవతారిక__ ఫలమును బట్టియు అభేదమును చెప్పదగునని |పతిపాదింపు
చున్నాడు.
శో అసన్నివ ర్రతే తస్మాత్‌ యత్‌ సత్తదుపలభ్యతే ।
తయోః సదసతోళ్చాసా వౌత్తె్మక ఇవ గృహ్యాతే i 19
అసత్‌ = లేనిది, నివ ర్రతే = పోవును, యత్‌ = ఏది, సత్‌ = ఉన్నదో, తత్‌ = అది, ఉప
లభ్యతే = (గహింపబడును, తస్మాత్‌ = అందువలన, సడసతోః = ఉన్నట్టియు లేనట్టియు,
తయోః + చ= ఆ రెండింటి యొక్కయు, ఏకః = ఒకటియెన, ఆత్మా + ఇవ = ఆత్మవలె,
ఆసౌ = ఇది (ఈ కియ), గృహ్యతే = స్వీకరింపబడును.
తాత్సర్రూము.___. |కియకు ఫలమొక టే యుండును. ఆ ఒక్క ఫలముకొరకే [కియ
యొక, లక్షణములన్ని యు (అవయవ కియలు) [పవర్తించును. అందు జరిగినది కనబడదు
(అసత్తు). జరుగుచున్నది కనబడును (సత్తు). రెండును ఒకే స్వరూపము గలవి. అది ఆత్మ
వంటిది. అవియే [కియ అది ఒకటేయని భావింపదగును.
ఎవనరణము___ ఫల మొకటే కావునను, దానిని గూచ్చోయే [కియా క్షణము
లన్నియు [పవర్తించును కావునను అభదమును భావించి, “కియ ఒక చి" అనుట సమంజస
మని సారాంశము. (ప్రతియొక [క్రియ విషయమునను ఈ తీరునంతను భావింపవలెను. ॥19॥
అవతారిక. వ్య క్రి వాదము ననుసరించి యింతవరకును [కియయొక్క- లక్షణ
మును చూపి, (పకృతమును జాతివాదము [ప్రకారము [కియా లక్షణమును చూపుచున్నాడు.
లో॥ జాతిమన్వే [కియామాహురనేక వ్య క్తివర్తినీమ్‌ |
ఆసాధ్యా వ్య క్రిరూపేణ సాసాధ్యేవోప లభ్యతే i 20
అనేక వ్య క్రివ ర్తినీమ్‌ = అనేక ములగు వ్యక్తులందుండు, _జాతిమ్‌ = జాతిని, |క్రియామ్‌ =
కియనుగ, అనే = కొందరు, ఆహుః = చెప్పుదురు, సా= ఆ |క్రియాజాతి, అసాధ్యా =
సాధ్యము కానిద్దై ను, వ్య క్రిరూ పేణ = వ్య_కియొక స్యరూపముచే, సాధా + ఇవ =
సాధ్య మైనట్లు, ఉపలభ్యతే = కనబడును.
తాతృ్రర్యము___ ఎల్ల (కియలందును గోచరించు ఒకానొక సామాన్య ధర్మమునే
“కియ” యని కొందరు చెప్పుదురు. వా స్తవమున అట్టి ధర్మము నిత్యమును అసాధ్యము
నగును. అయినను వ్యక్తులనుబట్టి జాతికిని సాధ్యస్వభావమును స కమత్యమును ఆపాదింప
నలెను.
వాక్టపదీయము 378 (క్రియా
[21
ఎివలణము.___ సకల గోవులందును అనుస్యూతముగ అనుభూతమగు “గోత్వము”
అనునది జాతి. ఏ గోవు కా గోవు వ్యక్తి. ఆట్టే ఎవరు వండినను, దేనిని వండినను ఎల్ల వంట
లందును గోచరించు “వంట” అను సామాన్య ధర్మము “పాకజాతి” అగును. జాతి యనునది
శా న్రీయముగ నిత్యమును అసాధ్యమునగు అంశము. అయినను జాతిని వ్యక్తముచేయు వ్యక్తు
లను బట్టి సాధ్యత్వము మొదలగు ధర్మములను జాతియందును భావింపవలెను. 1201
అవతాగిత___ “ఫలము పుట్టుటకు ముందు లక్షణమందున్న కియయే ముఖ్య
[కియ” అని వ్యక్తి వాదమున పతిపాదింపబడెను (మర్‌ కారిక). అదే తీరును జాతి వాదమున
గూడ చూపుచున్నాడు.
లో అంతే యా వౌ [కియాభాగే జాతిఃనై వ (కియా స్మృతా ।
సావ్య క్రేరను నిష్పాదే జాయమానేవ గమ్యతే 11 21
వా = లేక, అంతే = చివరిదగు, [కియాభాగే = [కియా వ్య క్రియందు, యా = వీ, జాతిః =
జాతి గలదో, సా + ఏవ = అదియే, [కియా = |క్రియయని, స్మృతా = చెప్పబడెను, సా =
అట్టి జాతి, వ్య _క్తేః = వ్య క్రియొక్క_, అనునిష్పాదే = పుట్టుకయందు, జాయమానా + ఇవకా
పుట్టచున్నది వలె, గమ్యతే = తెలియబడును.
తాల ర్భోం యు ఏ [కియా వ్య క్రియొక్క- సమనంతరమున (వెన్వెంటనే) ఫలము
పుట్టునో, అట్టి [క్రియా వ్యక్తియందు గోచరించు జాతియె “(కియా జాతి” అని చెప్పనగును.
ఇచట గూడ వ్యు క్రియొక్క నిష్ప త్తి ననుసరించి జాతికిని ఆధర్మ మంటగట్ట బడును.
ఎవరి జాము. వ్యక్తులవలననే జాతి అభివ్య క్తమగును. అంతియగాని జాతి
యన్నది వేరుగ ఎన్నడు నుండదు. కావున వ్యక్తులందుండు ధర్మములన, జాతియం దారోపిం
చుట జరుగుచుండును ఈ తీరునందు గూడ ముఖ్య |కియకు ముందుండు [కియా వ్యక్తులు
తదర్థములగుట వలన (డి పకారకములు) కియ లనిపించుకొనును. వ్ర ]॥
అవతాశకి__ “జాతియే [కియ” అని చూపి, జాతికన్నను విశాలమైన “స త్తయే”
[క్రియ యని [పకృతము చూపుచున్నాడు.
థో, స్వవ్యాపార విశిషానాం సతా వాక రృక ర్మణామ్‌ |
he) ఠు — ee]
[కియా వ్యాపార భేదేష సత్తా వా సమవాయినీ ॥ 22
వాడా లేక, స్వవ్యాపార విశిష్టానామ్‌ = తమ తమ వ్యాపారములతో గూడిన, కర్తృ కర్మ
ణామ్‌ = కర్తల యొక్కయు, కర్మల యొక్కయును, సతా=సత్తకాని, వా=లేక,
వ్యాపార భేదేషు = ఆ యా వేర్వేరు వ్యాపారములందు, సమవాయినీ = తప్పక ఉండు,
సత్తాజు సత్తకాని, [కియా = |కియ, ( వతి = అగును).
వాక్యప దీయము 34 జాతి
[43
అనోతారి క. మహా పళయమును ఒప్పుకొన్న వారి మతమును జూచినను జాతుల
కాశ ్రయములుందగ లవని చెప్పుచున్నాడు.
శో (పకృతొాపవిలీనేషు భేదే ష్వేకత్వద' ర్భినామ్‌।
(దవ్యస త్తం ప్రపద్య నే స్వా(శయా ఏవజాతయ:॥ . 48
భేదేష = ఘటము, పటము మున్న గువస్తుఖేదములు, (పకృతౌా = | పకృతియందు;
(పవిలీనేషు = = లయమునుబొందగా, ఏకత్వినామ్‌ = = ఏక త్య్వమునుఆంగీకరించు వారి మతమున
అనగా జగమునకు |బహ్మవ ముతో ఏకత్యమును అభేదమును అంగీకరించిన ఆ థ్యైతుల
మతమున, ప్‌ క, ఏవ = స్వీయమగు అశ గేయములు కలవిగానే, జాతయః = జాతులు,
ద్రన్యస త్త (మ్‌ = | దవంమునందుండుటను, పపద్య నే = = బి పొందుచున్న వి.
త్రరమిమాంసా ఇ రాత్రుము మును రదియించెను. అందు మహా [ప్రళయము
జరుగుననియు, అదిశాస్త్రస మ్మతమనియు దాంతము చేయబడినది, పదార్థములన్ని యు
గుద్దా
హా పళయమున ఒకేసారి నశించును. నాశమనగా లరూపమున కానరాకుండుటయే.
సృష్టి [పారంభమున అవి మరల
ట్ర్‌ MT
వసనం |పకృతియందు సూక్ష్మరూపమున నిలుచు
సూలరూపమున ఆవిర్భవించును.
ల
కాగా ఆధథె థై త వేదాంతము చొప్పునచూచినను [దవ్యరూపమగు (బహ్మమునే జాతు
లన్నియు ఆ శ్రయించియుండును.
బిశేషాంళయు__వై శేషిక శా స్ర్రజ్ఞులు ఇట్టు తలంచుచున్నారు. [ప్రళయము
శాస్త్ర సమ్మతమే. కాని ఘటత్వము, పటత్వము మున్నగు జాతులు ఆశగియములులేకయే
యుండగలవు. వాసియొక్క్ల అ అభివ్య కిమాాతముకొరకే వ్యక్తుల అపేక్ష. 148)
అభతారిక_గోత్యజాకి ఎల్ల గోవులయందు ఉండును అని చెప్పబడినది. అట్టు
కాక ఆజాతులు ఎల్లగోవులయందే అను నియమము టెక, ఎల్ల [పొణులయందు ఉండునని
చెప్పుచున్నాడు.
అల శమ. 9 అష జ ౨
శో (బొహ్మణత్వ్యాదయె కావా; సర్వ(ప్రాణిష్యవస్థితాః।
ఆధిన్య కః స్వకార్యాణాం సాధకా ఇత్యపి స్మృతిః॥ 44
దాహ్మణత్యాదయ 8 జా [బాహ్య ణతము మున్నగు, భావాః = జాతివిశేషములు, సర్వ
(పాణిష = ఎల్ల పాణులయందు, అవస్థీతాః = నిలిచియెయున్న వి.
బ్రాహ్మ ణత్యజాతి కేవలము ;: దాహ్మణ వ్యక్తులయందే కాక క్షత్తింయాది [ప్రాణుల
యందుగూడ కలదు.
అభివ్య కాః = ఆయానియతములగు వ్య క్తులచే స్పష్టము చేయబడిన జాతులు,
స్వకార్యాణామ్‌ = జాతివిశేషములకు సంబంధించిన కార్యములకు, సాధకాః = సాధకములు
కాగలవు, ఇతి = అనియు, స్మృతిః = వృద్ధ పరంపర చెప్పుచున్నది.
సము దేళము 379 పదకాండము
23]
తొత్త్రర్భంయము___ “సత్‌ = ఉన్న వస్తువు”, “సతః = భావః = సతా = ఉనికి'”,
ఆయా వ్యాపారములు గల కర్తృ కర్మాదుల సత్తగానిి ఆయా వ్యాపారములందు నియత
మైన సత్తగాని క్రియ యగును.
బివరణము___ ఇది మిక్కిలి తొ_త్రికమైన నిర్వచనము. ఇటుపెని దీని వివరణమే
విపులముగ జరుగును. సర్వకారణమును సర్వాకారమును నిత్యమునగు ఒక త త్త్యమును
“'సత్‌'* అని నిర్ధాశింతురు. దాని భావమే సత్త. దీనినే “మహాసత్త” అనియు, ““మహా
సామాన్యము అనియు వ్యవహరింతురు. ఇదియే జగత్తుగా గోచరించును. ప్రపంచముగా
అనుభూతమగునదంతయు దీనియొక,_ వివర్తము -లేక_ వికారము. కాగా దెనికి లక్షణ
మును చెప్పినను అది కృతకమును, పరిమితమును అగును. తా_క్తికమైన స త్తయే అన్ని టిక్రిని
పరమ లక్షణమని ఫలించును. అందుచేతనే |కియ యనగా నత్తయే అనియు, ఆ సత్త
వ్యాపారముతో గూడిన కర్ప కర్మల సత్త యనిగాని, వ్యాపారముల సత్త యనిగాని చెప్ప
వచ్చుననియును పర్యవసించును, 122
అవతారిక. “ఫలము పుట్టుటకు ముందు క్షణమందున్న జ్యాపారమందలి '
సతయే [క్రియ అను తీరునుగూడ చూపుచున్నాడు.
శో అం త్యేవాఒత్మని యా సత్తా సా (కియా కె శ్చిదిష్యతే |
భావఏవ హి ధాత్వర్ధ ఇత్య విచ్చిన్న ఆగమః ॥ 23
వా = లేక, అంత్వే = చివరిదగు, ఆత్మని = వ్యాపార భాగమందు, యాజావి, సత్తా =
సత్త గలదో, సా= అది, [కియా= క్రియ అని, కై.శ్సిత్‌ = కొందరిచె, కఇష్యతే = కోర
బడుచున్నది, భావః +- ఏవ = భావమే (సత్తయే), ధాత్వర్థః + ఇతి = ధాతువుయొక్క-
అర్థమని, అవిచ్చిన్నః = ఎడతెగని, ఆగమః + హి = సం[పదాయము గదా !
తొత్త్రర్భ ము___ ఫలమునకు ముందుండు వ్యాపా రముయొక స తయే క్రియ
యని కొంద రందురు, (అంతకుముందుండు వ్యాపారములందు తాదర్థకమువలన [కియాత్వము
సిద్ధించును) ““సత్తయే ధాత్యర్థము'' అనునది పరమ సంప్రదాయము.
వివరణము ఏది ఎట్టయినను సత్తయే (క్రియ. సత్తనే భావమనియు నందురు.
“భావమే ధాతువుయొక్క సహజమైన యర్థమ”'ని పతంజలి మొదలగు పెద్దలు నిర్ణయించిరి.
విశేవము సత్తయొక్క వికారములే సృష్టియందంతటను గోచరించును. బాహ్య
మగు భేద ములవలన మహాస త్రకు నామరూప భేదము లేర్పడుచుండును అవియే శ బ్ఞారముల
వై చ్మిత్యముగా భాసించుచుండును. కావుననే “తాం (పాతిపదికార్థం చ ధాత్యర్థం చ [పచ
క్షతే”” (ఆ సత్తనే (పాతిపదికార్థమని యు, దాత్యర్థమనియును చెప్పుదురు) మొదలగు వచనము
లచే “శబ్ఞార | పపంచమంతయు సత్తామయమే'” అని తా త్త్వికులు చెప్పుచుందురు. సామాన్య
ముగా సత్త విషయములో చూపబడు సంబంధములును సంబంధులును స త్తయొక్క_ (పకాళ
వాక్యపదీయము 380 [కియా
[ 24
ములే. కాగా ఇట్టి వాదమును ““సత్తా౭దై తము” అని యందురు. దీని ననుసరించియే ఈ
ఘట్ట మంతయు సాగును. 1281
అవతొరిక_. “శబ్దమువలన తెలియు ఆర్థము బౌద్ధము"' అను పక్షమున కియ
యొక్క స్వరూపమును విశదికరింపుచున్నాడు.
శో బుద్దిం తజ్జాతిమ న్యేతు బుద్ది సత్తామథాఒపరే ।
(పత్య స్తరూపాం భావేషు (క్రియేతి (ప్రతి జానతే ॥ 24
భావెమ = పదార్థములందు (వస్తువులందు), [పత్య స్తరూపొమ్‌ = ఆరోపింపబడిన స్వరూపము
గల, బుద్ధిమ్‌ = బుద్ధినిగాని, తజ్ఞాతిమ్‌ గాతు = బుద్ధియందలి జాతినిగాని, అన్యే = కొందరు,
[కియా + ఇతి = |క్రియయని, |ప్రతిజానతే = తెలియుదురు, అథ = మరియు, అపరే =
మరికొందరు. బుద్ధి సతామ్‌ = అట్టి బుద్ధియొక్క మహాసత్తను, [కియా + ఇతి = [కియయని,
[పతిజానతే = తెలియుదురు.
తాత్ళర్భయము బుద్ధియందేర్చడు వస్తువుల ఆకారము (చిత్రము) బుద్ధి యన
బడును. (శబ్దమువలన తెలియు అర్థము మానసికమైన ఆయా ఆకారమేయని శాబ్దికుల నిర్ణ
యము) కాగా డాహ్యమైన వస్తువులకును బౌద్దమెన వానికిని అభేదమును కల్పించి, బౌద్ద్ధమైన
దియే [క్రియ యనియు, అది వ్యక్తిగాని జాతిగానీ కావచ్చుననియును కొందరు చెప్పుదురు.
బుద్ధికిచెందు మహాస తయె |కియయని మరికొందరు వ్యాఖ్యానింతురు.
బివోరణము... పచ్‌, గమ్‌ మొదలగు ఆయా ధాతువులవలన వంట, నడక
మొదలగు [కియల చిత్రములు మనసునం దేర్చడును. వానికిని బయట కనబడు వ్యాపారముల
కును అభేద మనవలెను. అందుచే [క్రియ మానసికమే యనియు, వ్య క్రిగాగాని జాతిగాగాని
సత్తగాగాని దానిని భావింపవచ్చుననియును కొందరు చెప్పుదురు [కియా [పపంచమంతయు
మానసికమయనుట యు, అందును స.తయే కియ్యయశటయును ఇచటి విశేషము. 124
అవతారిక మహాస త్తయ |క్రియయని సమర్థించుటకు ఉపపత్తిని చూపు
చున్నాడు,
శో॥ ఆవఏిర్భావతిరోభావౌ జన్మనాళె తథాఒపరె 8 |
యం 6౬...
సషట్పు భావవికారేషు కల్పితౌ వ్యావహారికౌ ॥ 25
షట్టు = ఆరయిన, భావవికారేషు = సత్తయొక్క- వికారములందు, వ్యావహారికౌ = లోక
మందలి వాడుకలో (పసిద్ధమైన, ఆవిర్భావతిరోభావౌ = ప్రకటమగుటయు కప్పబడుటయును,
తథా = అట్లు, అపరై 8 = కొందరిచే, జన్మనాళౌ = పుట్టటయును గిటుటయును, కల్పితా =
కల్సింపబడినవి (ఆరోపింపబడినవి).
సముద్దేశము ష్య] పదకొండము
26]
తాత్ధ్రృర్యూము___ సత్త నిత్యము. ఎల్లపుడును ఏకరూపము. అయినను లోకవ్యవ
హారము నడచుటకై ఆ సతకు ఆరు వికారములను కల్పించిరి. అందును మిక్కిలి ముఖ్యమై
నవి “ఆవిర్భావము - తిరోభావము” అనునవి రెండే. ఆవిర్భావమును జన్మయనియు తిరో
భావమును నాశమనియును కొందరందురు. సత్తయొక్క_ తొలి వికార మావిర్భావము. చివరి
వికారము తిరోభావము. ఇదంతయు లౌకికమైన భావనయే.
ఎవరోణమయు.__ జాయతే (పుట్టుట), ఆస్తి (ఉండుట), విపరిణమతే (మార్చు
చెందుట), వర్ధతే (పెరుగుట), అపక్షీయతే (క్షీణించుట), నశ్యతి (నశించుట) అనునవి ఆరు
వికారములు. వీనినే భావవికారము లందురు. ఇచట భావమనగా సత్తయని యర్థము. సృష్టి
యందలి [పతియొక వస్తువునకును - మొత్తము సృష్షియంతకును - ఈ ఆరు అవస్థలును
తప్పవు. వీని యన్నిటికిని మూలాధారము సనాతనమైన సత్తయే. అది నిర్వికారము కాగా
వికారములు కల్పితములు.
సత్కార్యవాద మనియు, ఆసతా్యార్యవాదమనియును, రెండు వాదములున్నవి.
కార్యము కారణమందే ఉన్నదనియు, అది బయట పడినపుడు '“ఆవిర్భావమ' 'నియు, మరు
గెనపుడు '“తిరోభావమి 'నియును చెప్పుదురని సత్కార్యవాదము యొక్క సారము. కార
ణము వలన కార్యము [కొత్తగా పుట్టుననియు క్రమముగ నశించుననియును, వీనిని '““జన్మ
నాశము'' లందురనియను అసత్కార్యవాదము యొక్క- సారము.
ఎ శేవము..___ మన్ను కారణము. కుండ కార్యము. కుండ మట్టియందున్నదె యను
టయు, దాని రూపము బయటపడుటయు మరుగుపడుటయు మాృాతమె జరుగుననుట సత్క్మా-ర్య
వాదము. అంతకు ముందులేని కుండ [కొత్తగా పుట్టుటయు గిట్టుటయును జరుగునన్నది
అసత్కార్యవాదము. ఇట్టి వాదభేదమును బట్టి పె అవస్థలను సాంకేతికముగా ““ఆవిర్భావ
తిరోభావములు'' అనిగాని, ““జన్మనాశములు'' అనిగాని చెప్పుదురు. ఏది ఎట్టయినను సత్త
మా[తము నిత్యమును నిర్వికారమునుగాన దాని విషయమున, ఈ వికారములన్నియు ఊహలే
యగునుగాని వా'స్తవములు కావు. అయినను లోక వ్యవహారము కొరకు వీని నాశ్రయింపక
తీరదు. | 1251
అవతారిక. అట్టు కల్పితములై న జన్మ నాశములే [క్రియ యను వ్యవహారమును
పొందునని చెప్పుచున్నాడు.
థో తాభ్యాం సర్వ పవృ త్రీ నామభేదే నోప సంగహః |
జనై్మైవాఒ్న్మశిత సారూప్యం స్టితిరిత్యభి ధీయతే 11 26
తాభ్యామ = ఆ జన్మ వినాశములు రెండింటితో, ఆభేదేన = అభేదముచే, సర్వ,పవృ త్రీనామ్‌ =
ఎల్డ వ్యాపారములకును, ఉపసం[గహః = సం|గహము, (భవతి = అగును), ఆ[శితసారూ
ప్యమ్‌ = సారూప్యము న్నాశయించిన, జన్మ గ ఏవ = జన్మయే, స్థితిః + ఇతి = స్థితియని,
అభిధీయతే = చెప్పబడును.
వాక్యపదీయము రిని (కియా
. [27
తాత ర్భంము జన్మ, వినాశము అకు రెండు [పవృత్తులందే ఎల్ల వ్యాపారము
లును ఇమిడి పోవును. అనగా వ్యాపారములన్నియు “ఈ రెండిటిలో ఒకదాని యొక్క.
సంతకియోి' అని సూక్ష్మ పరిశీలనము వలన తెలియుచుండును. “స్థితి” (కదలక ఉండుట)
అను వ్యాపారము కూడ జన్మయే అనదగును.
వివరణము పుట్టుట, ఉండుట, మారుట, పెరుగుట, శీణించుట, నశించుట
అను అరును భావవికారములు. ఇందు మొదటిదియు చివరిదియునగు “జన్మ నాశముల”ిను
నవియే ముఖ్యమైన వ్యాపారములు. మిగిలిన నాలుగును వీనికి సంబంధించినవియె. ఆయా
అవస్థలను బట్టి “ఉండుటి', మొదలుకొని “పెరుగుట'' వరకును వేర్వేరు కే పెర్ల నను పొందును.
ఆరే “కీ శించుట”” అన్నది నాశమునకు తొలిదశ యగును, ఇట్లు అతిసూక్మముగ పరీ
లించిన యెడల సృష్టియందలి వ్యాపార రము లన్నియు జన న్మయందో నాశమందో అంతర్భ
వించును. ఏ వ్యాపారమైనన ను నిరికార మన స తయం దారోపింపబడునదే యగును. ఇట్టి
<
న త్న జ డా ఇ ను చ లా అను అల్ల
యారొపమును అభేదమును స్పీకరించినందువలన జన్మనాశములె (క్రియా వ్యవహా హారము నంతను
స్థితి. (స్టా = కదలకుండు) అను ఒక వా పారమున్నడి. అడియు వా స్రవముగ
జన్మయయని చెప్పదగును. కావున దానిని ““తిష్టతి” అను [కి నూపదముతో బోధింపవచ్చును
(జన్మకును స్థితికిని సాద్భుళ్యమును భావించినందువలన ఈ తీరు సిద్ధించును) ॥ఐ6॥
అవతారిక “జన్మ నాశములు కూడ పరమార్థములు కావు సత్తయే పర
మార్థము. అదియే ధాత్వర్థము అని |పకటింపుచున్నాడు.
రో జాయమానాన్న జన్మాన్య ద్వినా శే ఒప్యపదార్లతా |
ఉం డ్‌
అతోభావ వికారేషు సతె కా వ్యవతిష తే H 27
= అ
జాయమానాత్‌ = పుట్టు వస్తువుకన్న , అన్యత్‌ = వేరయిన, జన్మ = పుట్టుక, నజ లేదు,
వినాశే 4 అపీ = నాశమందును, ఆపదార్భతా = పదార్థము కాకుండుట, (అస్తి = కలదు),
అంతః = ఇందువలన, భావవికారషు = సత్తయొక్క_ వికారములందు, సత్రాజు సత్త, ఏకాడా
ఒకటియే, వ్యవతిష్టతే = ఉండును.
తాత్ళర్భంయు___ పుట్టుట మొదలగునవి ధర్మములు. అవి ధర్మియందు (ధర్మము
“ల వస్తువు) ఆధారపడును. అనగా ధర్మి లేనిదే ధర్మములు భాసించుట కవకాశమే లేదు.
గా జన్మనాశములను ధర్మములు కూడ ధర్మినిబట్టియే వ్యవహారయోగ్యము లగును. ఎల్ల
ర్మములకును ధర్మిగా నుండునది ఒకటే యున్నది. అదియే సత్త. అదియే అన్ని వ్యవహార
ములకును మూలకారణము. అందువలన జన్మనాశములును కల్పితములే.
ఎివరణము.__ పుట్టుదానికన్న వేరుగ “పుట్టుట” అను ధర్మ ముండదు. అకు
య లు
నశించుదానిక న్న వేరుగ “నాశమ'నునదియు నుండదు. సర్వమునకును మూలమగు “సత్తి
సముచ్రేశము 383 పదకొండము
29 |
యను ధర్మినిబటి ఇట్టి వ్యవహారములన్ని యును కుదురుచున్న వి. సర్వ వ్యాపక మును సనాత
లు అ
నమునగు ''మహాన త్త'*కు వా స్రవమున ఎటై వికారములును లేవు. (ఉన్నచో అది నిత్యము
కానేరదు). కాగా విశ్లేషించి చూడగా చూడగా చివరకు మహాస తయే సకల వ్యాపారములకును
ఆధారమని ఫలించును. అందుచే “స త్తయే ధాతువుయొక్క_యు |ప్రాతిపదిక ము యొక్కయు
అర్థమనియు, శబ్దార [ప్రపంచము సత్తయొక్క_ విలాసమే యనియును”' చెప్పుదురు. అయినను
అట్టి సత్తనే [కియాపదమును (జాయతే మొదలగునది) వాడి సాధ్యముగను, నామపదమును
(ఘటః, పటః మొదలగున ) వాడి, సాధనముగను చూపుచుంచురు. 112 Tn
అవతారిక. సత్తకు జన్మాది భేదములు లేకున్నను ““అవి ఉన్నట్టు” లోకమున
వ్యవహారము జరుగునని చెప్పుచున్నాడు.
శో పూర్వభాగస్తు యజ్ఞాతా_త్తజ్ఞన్మ వ్యపదిశ్యతే |
ఆశ్రిత కమరూపేణ నిమి తత్తే వివక్షితే ॥ 28
జాతాత్‌ =పుట్టిన దానికి, పూర్వభాగః = ముందు అవస్థ, యత్‌ గ తు = ఏదయితే కలదో,
తత్‌ = అది, ఆ|శిత కమరూపేణ = |కమము నా|శయించుటబచే, నిమి త్తత్వే = వ్యాపారము
గలదిగ, వివక్నితే = చెప్పదలప బడినపుడు, జన్మ = జన్మగా, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్సర్భంయు.._ పుట్టినదానిని “జాతి” అను నామ పదముతో వ్యవహరింతురు.
“జాతి అను వ్యవహారమునకు ఏది హేతువగునో దానిని వ్యాపారముగ భావించి “జాయతే”
(పుట్టుచున్నది) అను [క్రియాపదముతో నిర్దేశింతురు. .
వినరణము.- “జాతః” అనునది పరినిష్టితమైన (పూర్తి అయిన) అవస్థను
తెలుపును. ఇందు మొదటిది సాధనావస్థ. రెండవది సాధ్యావస్ట. (రెండును కల్పెతములే) 11251
అనతారిక___ పై అంశమునే విశదీక రింపుచున్నాడు.
శో॥ ఆభథ్యాత శబైరర్లో ఒసావేవం భూతో౬భిధీయతే |
నామశబ్లాః (ప్రవర్తంతే సంహరంత ఇవ (క్రమమ్‌ ॥ 29
అసౌ = ఈ, అర్థః = విషయము, (జాత మునకు ముందు అవస్థ, ఏవం భూతః = ఇట్టిదిగా
(క్రమము గలదిగ), ఆభ్యాత శ బ్దెః = తిజంత పదములచే (జాయతే మొదలగు వానిచే), అఖి
ధీయతే ఆ చెప్పబడును, నామళద్దాః = నామములు (సుబంతములు), |క్రమమ్‌ = క్రమమును,
సంహరం తః +- ఇవ = ఉపసంహరించునవి వలె, [ప్రవర్తంతే = |పవంర్తించును.
తాత్తృర్భంమ___ “జాయతే” మొదలగు తిజంతములు పుట్టిన వస్తువుయొక్క.
పూర్వావస్థను సాధ్యమగు రీతిని |పకటించును. “జాత” మొదలగు సుబంతములు అదే
వస్తువుయొక్క. సిద్ధావస్థను బోధించును.
వాఠ్యపదీయము 34 [కియా
[30
వివరణము. [క్రియాపదము క్రమమును సాధ్యభావమును సూచించుననియు,
నామపదము [కమము లేకపోవుటను సిద్ధభావమును సూచించుననియును సారాంశము.
అవతారిక. పూర్వభాగము జన్మ మైనట్టు ఉత్తరభాగము వినాశమగునను
కొందరి మతమును చూపుచున్నాడు.
శో॥ ఫలం ఫలాపదేళో వా వసు వా తద్విరోధి యత్‌ !
తదన్య ఏవ పూర్వేషాం నాశ ఇత్యపదిశ్యతే ॥ 30
ఫలమ్‌ = వలముగాని, వా= లేక, ఫలాపదేశః = ఫలముగా భావింపబడునదిగాని, వావ
లేక, తద్విరోధి = నశించుదానికి విరుద్ధమైన, యత్‌ = ఏ, వస్తు = వస్తువుగలదో, తత్‌ జా
అదిగాని, అన్యః + ఏవ = వేరయినదియే. నాశః + ఇతి = వినాశమని, పూర్వేషామ్‌ =
పూర్వుల మతమున, అపదిశ్యతే = చెప్పబడును
తాత్ఫ్రర్యంయు_ “నాశము లేక అభావము వేరొక పదార్థము" అని కొందరి
మతము అది ఫలముగాని ఫలముగా భావింపబడు అంశముగాని పూర్తిగా విరుద్దమైన వస్తువు
గాని కావచ్చునని వారి ఆశయము. అట్టి నాశము “నశ్యతి” మొదలగు తిజంతములచే
సాధ్యముగను, “నాశః'' మొదలగు సుబంతములచే సిద్ధముగను తెలియజేయబడును.
విపరణము___ గమనమునకు ఫలము అనుకొన్న ప్రదేశమును చేరుట. దీనినే
“ఉత్తర దేశ సంయోగము" అందురు. ఈ సంయోగము కలుగగనే గమన మాగిపోవును.
అనగా అది నశించినట్టు లెక్క. ఇర్రై ఆ యా పనియొక్క ఫలము కలుగగానే ఆ పని
నశించును అందుచే ఫలమునే నాశమని అనుకొనవచ్చును. ఇదియొక భావన. లేక-. కుండను
(బద్దలు కొట్టినచో ముక లగును. ఇస్తే ఆయా వస్తువులు పొడయినపుడు వాని అవయవ
"ములు మిగులును. వానినే నాశమను పదార్థ ముగా ఊహింపనగును. ఇదొక భావన. లేకా
సుఖము కలుగగనే దుఃఖము పోవును. దుఃఖము కలుగగనే సుఖము పోవును. ఇట్టు ఒకటి
యున్నపుడు దానికి విరుద్ధమైనది యుండదు. కాగా పిరుద్ధమైన దానినే నాశమని (విరోధియగు
దాని నాశము) చెప్పవచ్చును. ఇది వేరొక భావన. ఎట్టయినను నాశమన్నది (ప్రత్యేకమైన ఒక
పదార్థమని చెప్పవలెను. ఇది వస్తువుయొక్క_ చివరిదశను బోధించును. “నశ్యతి” అనునది
నాశముయొక్క |కియారూపము “నాశః'’' అనునది దానియొక్క [దవ్యరూపము. ॥80॥
అవతారిక. * “ఒక వస్తువును వేరొక వస్తువుయొక్క- వినాశముగా గహించు
చెట్టు ?'-_ అను శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ నైవాగస్తే నైవనాస్తీతి వసునో (గహణాద్వినా |
కల్పతే పరరూపేణ వ_స్వ్వన్యదనుగమ్యతే ॥ 81
వస్తుః = ఒక వస్తువుయొక్క, (గహణాక్‌ = గహణము, వినా = లేకుండ, అసి + ఇత్తి =
సముచేశము 385 పదకొండము
32] .
“అస్తి” అనునది (ఉన్నది - ఆని), న - ఏవ + కల్పతే =కుదురదు, న + అస్తి + ఇతి
== “నాస్తి” అనునదియు (లేదు - అని), న + ఏవ + కల్పతే =కుదురదు, పరరూపేణకా
వేరొక వస్తువుయొక్క- రూపముచే, అన్యత్‌ = వేరొక, వస్తు = వస్తువు, అనుగమ్యలే =
తెలియబడును.
తాత్సర్యుయు__ ఒక వస్తువును బట్టియే వేరొక వస్తువుయొక్కి- ఉనిక్రినిగాని
లేమినిగాని చెప్పుటకు ఏలు కలుగును. ఇది వస్తుత తము. పూర్తిగా శూన్యరూపమైన అభావ
మును ఎన్నడును ఏ విధముగను [గహీంపజాలరు కావున ఒక వస్తువును వేరొక వస్తువు
యొక్క అభావముగా నిరేశింప వచ్చును.
వివరణయు. భావమనగా సత్త _లేక_ ఉనికి దీనికి (పతిద్వంద్వి అభావము.
దీనిని భావమును బట్టియే అనుసంధానము చేయవలెను అనగా భావముయొక్క- స్వరూపమును
విడిచినచో అభావముయొక్క_ స్వరూపము స్పష్టపడదు. ఉదా: ఘటమున్నది. దీని యభావ
మును ఘటమును బట్టియే భావింపగలుగుదురు. అనగా ఘటా౭భావము ఘటరూపమే. ఇక్రే
పతియొక అభావమును ఆయా భావరూపమే యగును. భావమునుగూడ వస్తువుయొక్క.
రూపమును బట్టియే [గహింతురు. రూపమును వేరుచేసి వేరుగా వస్తువుయొక్క- భావమును
గుర్తించుట అసంభవము. కాగా “అస్తి యనుటకుగాని, “నాస్తి యనుటకుగాని ఏదోయొక
వస్తురూపము మానసికముగనై నను ఉండక తప్పదు. కావుననే ఒక వస్తువు మరియొక దాని
యొక్క అభావము కావచ్చును.
విశేషము. మహాస త్తకైనను కృతకమైన రూపములను (బాహ్య రూపములు)
భావింపనిచో అది సర్వహన్యమే యగును. అట్టిది మనసునకుగాని వాక్కునకుగాని అందదు.
అట్టయినపుడు లోకవ్యవహారము నడువదు. అందుచే వస్తువుల రూపముల ననుసరించియే
భావా౭ భావములను తెలియక తప్పదు. ల ॥
అవతారిక శూన్యమైన తావున దట్టమైన చీకటియందు చేతితో తడవుచు...
““ఏమియు లేదు'' అను అభావమును అనుభవింతురు. అచట వస్తువుయొక్క_ (పస కి లేదు
గదా! అయినను అభావము వస్తురూప మెట్టగును 1- అను శంకిను తోసి పుచ్చుచున్నాడు.
శ్లో॥ భావాభావా ఘటాదీనామస్పృళన్నపి పాణినా ।
౧౧
కశ్చి ద్వేదా ఒ్మపకాశేఒపి (పకాశే తత ఎవ వా॥ 92
(పకాశే = వెలుగునందును, వా = లేక, అ|పకాశే + అపీ = నీకటియందును కూడ, కశ్చిత్‌
= ఒకొనొకడు, పాణినా = చేతితో, అస్పృశన్‌ _( అపి = తాకకున్నను, ఘటాదీనామ్‌ =
ఘటము మొదలగు వానియొక్క., భావాఒభావౌ = భావాఒభావములను, తతః + ఏవ= ఆ
వస్తువులను బట్టియే, వేద = తెలిసికొనును.
తాత్ళర్భ్యయము_._ ఆయా వస్తువులయొక్క_ స్వరూపములు వేరే (పమాణములబే
[25]
వాక్యపదీయము 386 [కియా
[33
ముందుగనే నిక్చితములై యుండును. గాఢాంధకారమున గూడ చేతితో తాకకున్నను ఆ యా
సతయముతె న సవల సు బ్బ జయే వానియొక ,_ భావమునుగాని అభావమునుగాని [గ హింప
విష మున వేరుగ ౩ చెప్పనక్కరలేదు. కావున ఒక వస్తువు వేరొక వస్తువు
వివరణము వస్తువులయొక ,- స్వరూప స్వభావములన్ని యును [పమాణాంత
లచే గక్టప, మనసున హత్తుకొని యుండును, దికటిలో చేతికి తగులకుండుటచే ఆయా
వస్తువుల ఆభావమును వాని రూపమును బట్టియే భావింతుము. (ముందుగ తెలియని వస్తువెనచో
దాని భావము విశదపడదు. అయినను “ఏదో ఒక అకారమ' ను జ్ఞానము మ్మాతము
రా
2
కలుగును అదియు దాసి రూపమును బట్టియ గదా! అందువలన భావము వస్తురూప మైనట్లు
ఆఅభథావము కూడ వస్తురూపమె యగును. 11821
ల్లో వ్యాపి సౌక్ష్మ ఫ్రం క్వచిద్యాతి క్యచిత్సం హన్యతే పునః ।
అకుర్వాణో ౬థవా కించిత్‌ స్వళకి రవం (పకాళశ తే 11 9
రా
వ్యాపి = అంతటను వ్యాపి ంచియుండు తత్త్వము, క కంచిక్‌ = ఒకచోట, సౌక్ష్మ్య్యమ్‌ = సూక్ష్మ
ముగుటను, యాతి = పొందును, పునః = మరియు, కృచిత్‌ = వెరొకచోట, సంహన్యతే =
స్వరూపమును పొందును, అథవా = లేక, కించిత్‌ = ఏమియు, అకుర్వాణః = చేయనిదై ,
స్వశక్ష్యా = త శ క్రిచే, ఏవమ్‌ = ఇట్లు, (పకాశతే = [పకాశించును.
న
తాళ్ళర్యం ము. పధానమను త త్త్యమొకటి యున్నది. దానినే “* పకృతి”
యనియు నందురు. ఆది సర్వవ్యాపక ము. సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అను మూడు గుణ
ములు దాని స్వరూపము. ఒకప్పు డా (పకృతి సంకోచమును పొందును. ఈ అవస్థను
9 ఆను |క్రియగను, “నాళ” అను [దవ్యముగను చెప్పుదురు. మరియొకపు డె
, పక్పతియ వికాసమును చెందును. ఈ అవ వస్థు “జాయతే” అని |కియగను, “జాతః”
ఆని |డదవ్యముగను వ్యవహరింతురు. ఈ సంకోచ వికాసములు అనెడు రెండు దశలును
వివరణము (పకృతి సర్వశక్తి క్రి సంపన్నమనియును సర్యకారణమనియును
సాంభఖ్యు అందురు. . తదనుసారము. జన్మనాళములనునవి పకృతియొక్క_ అవస్థాభేదములే
తప్పు వెరు ఆంశములు కావు. . _ 1581
అవతారిక పరబ హ్మమే అజ్ఞానవళమున [కియా సామాన్యముగను [కియా
ANE సేషముగను తోచునసి ఏ చెరొక యము మత తవ మును చూపుచునా ౩ డు,
సముద్రేశము 37 ప్రద్రకొండము
శ్లో॥ సర్వరూపస్య తత్త్వస్య యత్‌ [కమేణవ దర్శనమ్‌ ।
భాగ రివ (ప్రక పిశ్చ తాం [కియామపరే విదుః ॥ 94
QQ గ్ర బి
a
= |కమమున్నట్లుగ, దరనమ్‌ = కనబడుటయు, భాగ 8 - ఇవ = భాగములును టుగ,
a aa) కి చ్లా మద
= కల్పనమును, యత్‌ = ఏది గలదో, తామ్‌ = దానిని, [కియామ్‌ వా క్రియ
నుగ, అపరే = మరికొందరు, విదుః = తెలియుదురు.
సర్వురూపస్య = ఎల్ల రూపములునుగల, తత్త్వన్య = పరబహ్మముయొక్క_, [కమెణ గ ఇవ
తాత్సర్భము.__ సర్వనృష్టికిని నిదానమగు త త్త్యమొకపే. దానినే “సత్తు”
అనియు, ““బహ్మము”* అనియు నందురు. అది సర్వళ క్రి సంపన్నము. కాలము, దిక్కు
మొదలగునవి ఆ సత్తుయొక్క మహాశక్తులు. అందు కాలమను శ క్తినిబట్టి |క మమును భాగము
లును తోచును ఇట్లు తోచు ఆంశమును (క్రియ యందురు. దిక్కు, దేశము అను శక్తులను
బట్టి సిదరూపములు గోచరించును. వానిని దవ్యములని చెప్పుదురు. ఇదంతయు అజ్ఞాన
థు
విలసితము. వస్తుత తమున ఎట్టి భేదములును ఎట్టి వ్యవహారములును లేవు
Ee
వినళణము.._ ఇది [బిహ్మాదై ఇతమతము. పర బహ్మమే అజ్ఞానమువలన పపంచ
ముగ తోచుననియు, అది |భాంతియనియును, వాస్తవమున నామరూపములు లేవనియును
దీని సారము. దీని ననుసరించి సాధ్యము, |క్రమము, [కియ. - సాధనము, అ|కమము,
[దవ్యము మొదలగు వ్యవహారములన్నియును కేవలము భాంతిజనితములని పర్యవసించును.
పె కారిక పరిణామవాదమును చూపినది. ఒక వస్తువు వేరొక వస్తువుగా మారుట పరిణామ
మగును. ఉదా: పాలు పెరుగుగా మారుట. (పకృతియ [ప్రపంచముగ మారుట “పరిణామ”
మగును. కాగా (క్రియ యన.నది |పకృతీయొక్క. పరిణామమని దీని ముందరి కారిక సూచించి
నది. ఈ కారిక వివర్తవాదమును విశదీకరించినది. |భాంతివలన ఒక వస్తువు వేరొక వస్తువుగా
తోచుట ““వివర్తమి”గును. ఉదా: చీకటిలో [తాడు పాముగా తోచుట. అట్లు (బహ్మమే
పపంచముగ తోచుట వివ ర్తమగును. కాగా “క్రియ” మొదలగు వ్యవహారములన్ని యును
(బ్రహ్మ వివ ర్రమలే యగును, ఇట్టి ఆదై ఇత తత్త్యమె వైయాకరణులకు అభీష్టము. 184
ఆనతారిరో “స త్తయే సర్వ వ్యవహారములకును నిదాని'మని ఉపసంహరింపు
చున్నాడు.
శ్లో సతా స్వశ కి యోగేన సర్వరూపా వ్యవసితా |
౧౧ — 0 —0 థి
సాధ్యా చ సాధనం చెవ ఫలం భోకా ఫలస్య చ ॥ 95
Qa par.)
సత్తా = సత్తయే, స్వశ క్రియోగేన = తన శక్తుల సంబంధముచే, సర్వరూపా = సకలమైన
ఇ
0)
వసనమనియును, ఫలమ్‌ = ఫలమనియును, ఫలస్య = ఫలముయొక
సముదేశథ ము 35 . పదకొాండము
45 |
గామాలభేత (గోవును చంపి యజ్ఞముచెయవలెను) మున్నగు వాక్యములలో
గోళబ్దము అశ్వత్వజాతిని బోధింపదు. నియతమగు జాతియే గోవుచే నభివ్య క్త మగును.
కనుక గోత్యజాతియే భాసించును, అశ్యత్యజాతి భాసింపదు. కనుక జాతులు సార్వ తికము
_లైనను నియత కార్యములు జరుగగలవు. ॥44ీ॥
అవతారితో__జాతులు పాణు లయందేకాక అ|పాణులయందుగూడ ఉండును.
నుకనే అవి సార్వ! వెకములపట యుక కృమగుచున్న డని చెప్పుచున్నాడు.
అ ది తాదిష్వవ్యభివ్య కి క్రి ర్లాతీనాం కె కె శ్చిదిష్యతే।
_పాణ్యా(శితాస్తు తాః పాపా నిమిత్తం పుణ్యపాపయోః॥ 49
కైళ్చిత్‌ = కొందరిచే, చిితొదిషు - అపి = చి తములయందు బొమ్మలయందు గూడ
'జాతీనామ్‌ = జాతులకు, అభివ్యక్తి ః = స్పష్టత, ఇష్యతే = అంగీకరింపబడుచున్నది. '
గోత్వజాతి . | పాణులయందేకాక ఆవుయొక్క_ అకారముతోన న్న చి త్రమును
జూచిన, ఒకబొమ్మకు రచన వ్యక్త కము కాగలదు. అనగా అచటను ఆ జాతీ కలదని
కొందరునమ్ముచునా మరు.
తు = విశేషమేమనగా, పాణ్యాశి)తాః = |పాణులను ఆ(శయించిన, తాః =
ఆజాతులు, పుణ్యపాపయోః = పుణ్యపాపములయొక ,., పప్పా = పొందుటయందు,
నిమి తమ్‌ = కొరణము, (భవన్తి) = ఆగుదున్న వి.
గోవును చంపినపాపము. గోవునకు ఆహారము పెట్టినపుణ్యము అనిధర్మళాస్త్రము
చెప్పుచున్నది. గోత్వజాతి పాణులయందు అ|పాణులయందును ఉన్నను, పాణులయందున్న
జాతియే పుణ్యపాపములకు కారణము.
కాబట్టి లోకవ్యవహారము అసంకీర్ణముగానే జరుగును.
_ బి లేవొంలము---అపాణులయందు ఆకారమాతమున్నను అచట గోత్వాదిజాతి
ఉండనేరదు. అచటజాతి సమవాయ సంబంధముననుండుట కవకాశము. ఈ యర్థము
కారికలో “క3ెశ్చిత్‌' అనుపదము వ్యక్తపరుచు చున్నది. ఈ యంశమును హేలారాజు
. వ్య క్రపరభచెను. 451
అవతారిక ___శబ్దములకు, అర్థములకు సంబంధ మును ఎరుగని వానికి “గోత్యము
అశ్యాదులనుండి వ్యావ త మె వలము గోవులయందే ఉన్నది” అను జ్ఞానము ఎట్టుక లుగును?
గోవ్యక్కల వలన నభివ్యక మగును అని యంగీకరించిన, అజ్ఞానకు కూడ ఆ జ్ఞానము కలుగ
వలెను. కాని యట్టులెదు
ఇతరులు చెప్పగా ఆజ్ఞానము కలుగును, అనినచో ఆ చెప్పినవారికి ఆ జ్ఞాన
మెట్టుకలిగాను? అను. పరిశ్నకలుగును. _ అతనికిమరియొకడు చెప్పెను, అనిన “ అచటను
పొక్యప దీయము 388 క్రీయా
[36
తొత్తర్టాము.__ సృ స్స ష్షిలో కనబడు వస్తు సముదాయమునకును దానికి సంబంధిం
చిన సకల మవృవహారములకును "మూలము స త్తయ. “సత్ర” (ఉన్నది) అను జ్ఞానమంతటను
ఎడతెగక ఉండును. అది సర్వుశ క్రి సంపన్నము. ఆ శక్తులవలననే సత్త ఒకటియేయైనను
వివిధములుగ భాసించును. సాధ్యము, (|క్రియ), సాధనము (|దవ్యము), ఫలము, భోక్త
(ఫలము ననుభవించువాడు) మొదలగునవన్నియును సత్తయొక్క_ జొపాధిక భేదములే
(ఆయా దేశకాల పాతముల ననుసరించి ఏర్పడునవి. దేశకాలాదులును హా స్తవమున కల్పిత
ములే).
వివరణము వ్యావహారిక ముగ [కియా లక్షణము నెన్ని విధములుగ చూపినను
పారమార్థికముగ “సత్తయే కియి “యని ఇచటి త_త్ర్యము, కీయ విషయముననే గాక
మిగిలిన అన్ని విషయములందును గూడ పరమార్థ మిదియెయని, “తాం (పాతిప దికార్థం చ
ధాత్వర్థం చ పచక్షతే”, “సెవ భావవికారేమ షడవస్థాః పపద్యతే'' (జా జాతి సము ముద్దేశము.
85 కా) మొదలగు వచనములతో (గంధక ర్ర పెక్కుసారు లిదివర కే (పతిపాదించెను. |బహ్మా
దై్యతమన్నను సత్తాదై ఇతమన్నను, మరియే అదడై ఇతమన్నను తాత్పర్య మొకటి. '“ఒకటియే
అనేకముగ తోచును” అన్నది ఆ తాత్పర్యము. 1851
అవతారిక సాధన సముద్దేశమందు ఇచివరకు చూపిన కియా లక్షణమును
గుర్తు చేయు చున్నాడు.
న్న [కియామన్వే తు మన్యం తే క్వచిదప్యన పాశితామ్‌ 1
సాధనై కార్గకారిత్వే (పవృ త్తిమనపాయి సీమ్‌ ॥ 36
అన్యే + తు జ మరికొందరైతే, కృచిత్‌ + అపి = ఎచటను, అనపా|శితామ్‌ = ఆధారపడ
నటువంటిన్ని, అనసాయినీమ్‌ = నాశములేని, _సాధనై కార్ధకారిత్వే = సాధనములతో కలిసి
ఒక ఫలమును సాధించుట కుపయోగించు, పవృ త్తి తిమ్‌ = (పవృ తిని (వ్యాపారమును),
[కియామ్‌ = కియనుగ, మన్యంతే = తలంతురు.
తాత్సర్యుము-. నిత్యమైనట్టియు స్వతంతమైనట్టియు ఒక శక్తి సాధనముల
ద్వారమున ఫలమును సాధించును. అది సాధనముల (పవృ త్తిరూపమున గోచరించును,
వివరణము... “పవృ త్తిరేవ పథమం క్యచిదప్య న పాగశితా” అను సాధన
సముద్దేశ మందలి కారిక (సాధన, వీవీ, కా.) (పతిపాదించిన కియాలక్షణ మిచట పరామర్శింప
బడెను. 118561
అవతారిక. “నిత్యమైన శ శకి సాధ్యమె మెట్టగును ?* అను శంకకు సమాధానము
చూపుచున్నాడు.
ల్లా! సామాన్యభూతా సా పూర్వం భాగళః (ప్రవిభజ్యతే ।
తతో వ్యాపారరూపేణ సాధ్యేవ వ్యవతిష్టతే ॥ 87
సముథేశము 389 పదకొండము
38]
పూర్వమ్‌ = మొదట, సామాన్యభూతా = సామాన్య ముగ నుండు, సా=ఆ శక్తి, భాగశఃకా
భాగ ములుగ, (పవిభజ్యతే = విభజింపబడును. తతః = తరువాత, వ్యాపార రూపేణ =
వ్యాపారముల స్వరూపముచే, సాధ్యాఇవ = సాధ్యమైనట్టుగ, వ్యవతిష్టతే = ఉండును (కని
పించును).
తాత్తృర్భూము.__ వాస్తవముగ శ క్రి నిత్యమే సాధ్యము కాదు. ఎట్టి విభాగము
లును దానికి లేవు. అయినను ఆ శక్తి, సాధనములనుండి (పసరించునపుడు, సాధనముల
భేదమును బట్టి భిన్నముగ (భేదములు గలదిగ) కసిపించును. కావుననే వ్యాపారముగ
గోచరించినపుడు సాధ్యముగ కూడ భావింపబడును.
వినరణము.__ అవిభ క్రమగు శక్తి సాధనముల భేదమును బట్టి విభ క్తమైనట్లును
సాధ్యమైనట్టును అనిపించును. తదనుసారమే వంట, నడక మొదలగు వ్యాపారములన్నియు
వేర్వేరుగ తోచును. కాగా సామాన్యావస్థయందు నిత్యమైన శ క్తినే విశేషావస్థయందు “వ్యాపార .
మనియు సాధ్యమని ''యును వ్యవహరింతురని ఫలించును. ““కారకాణాం (పవృ త్తి విశేషః
కియా” (సాధన ఎల వ్యాపారమే క్రియ) అను పతంజలి వచనముయొక్క- తాత్పర్యమిదియె.
19TH
అనతాొ రిక పె విషయముననే రెండు మతములను చూపుచున్నాడు.
శో (పకృతి సాధనానాం సా (పథమం తచ్చ కారకమ్‌ ।
a)
వ్యాపారాణాం తతోఒన్యత్వమపరై రుప వర్ష్యతే i 38
సాౌ=ా నిత్యమైన ఆశ క్రి, సాధనానామ్‌ = కారకములై న దవ్యముల శక్తులకు, (_పకృతిః =
మూలము, తత్‌ + చ = అదియె, |పథమమ్‌ = మొదటిదగు, కారకమ్‌ = కారకము, (భవతి
= అగును, తతః == ఆ శ క్రికన్న, వ్యాపారాణామ్‌ = వ్యాపారములకు, అన్యత్వమ్‌ =
భేదము, అపరై 8 = మరి కొందరిచే, ఉపవర్ణ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్తృర్భుము___ సనాతనమైన శక్తియే సకల సాధనములకును ఆయా శ కిని
పసాదించును. అది లేనిదే సాధనములకు శక్తియే ఉండదు. కావున వా స్తవమైన కారక మా
శక్తి యొకటే అయినను సాధనముల భేదము ననుసరించి దానికిని కొందరు భేదము నాపా
దింతురు. ““మూలమైన శక్తి వేరనియ దానివలన |పసరించు వ్యాపారములు వేరనియును”'
మరికొంద రందురు.
వివరణము... మూల భూతమగు శ క్రి సామాన్యము. దవ్యముల శకులు విశేష
ములు. ““అవస్థనుబట్టి భేదముకాని వాస్తవమున రెండును ఒకటి'* అని ఒక మతము.
“రెండును వేర్వేరు” అని రెండవ మతము. 188n
అవతారిక కాగా “ఒకటే అయినను వేర్యేరుగ తోచు శక్తి |క్రియ” అని
తేలినది. అట్టి క్రియను ఆఖ్యాతము (తిజ్‌ (పత్యయాంతము) బోధించునందురు. ఆఖ్యాతము
వాక్యప దీయము 390 కియా
[39
బోధించు అంశములు కారకము, సంఖ్య, కాలము, పురుషము మొదలగుసవియు పెక్కు
లున్నవి గదా: అయినపుడు ““ఆభ్యాతము (క్రియ ననే తప్పక బోధించుని'నుట బట్టు పొసగును
అను శంకకు సమాధానమును చెప్పుచున్నాడు.
లో బహూనాం సంభ వేఒర్జానాం "'కేచిదేవోప కారిణః |
సంసరే కశ్చి దేషాం తు (పాధాస్యేన (పతీయతే i 39
Oy
బహూనామ్‌ = పెక్కు, అర్థానామ్‌ = అంశముల యొక్క, సంభవే = ఉనికియందు, సంసర్గ
= చ సంబంధ మేర్చడగా, కేచిత్‌ + ఏవ= కొన్ని అంశములే, ఉపకారిణః = సాయము చేయు
వియి | (భవంతి = = అగును, ఏషామ్‌ = వీనిలో, కళ్చిత్‌ + తు = ఒక అంశ మైతే, |పాధా
న = ముఖ్యముగా, (పతీయతే = తెలియబడును.
అ
తాత్ఫర్భం ము పెక్కు. అంశము లొకచో కూడినపుడు వానికొక సంబంధ మును
చెప్పక తప్పదు. సంబంధము లేనిచో వాని సమావేశమునకు పయోజనముండదు. అట్టు
సంబంధము కుదిరినపుడు ఆ యంశములలో ఏదో ఒక అంశము మా తమె ఉపకా రమును
పొందునదియె ముఖ్యమగును. మిగిలినవన్నియు ముఖ్యమైన దానికి సాయముచేయచు ఆప
ధానము లగును.
వివరణము... సంబంధమన్నది ఒకటి ఏర్పడినపుడు ఆ సంబంధమునకు
లోనైన అంశము లన్నిటికిని సమ|పాధాన్య మెన్నడును కుదురదు ఒకటి | పధానమై మిగిలి
నవి అ[పధానమగుట సహజమైన విషయము. అందుచే ఆఖ్యాతము [క్రియను క్ట
po
తెలుపుటయు, కారకము మొదలగునవి అచట అ|పధానములగుటయును సంభవించును. ॥89॥
అవతారిక. మీది కారిక చెప్పిన యంశమునే |ప్రకృతమున సమన్వయము
చేయుచున్నాడు.
థో సాధ్యత్వా తత చాథ్యాత్రె ర్యారపారాః సిదసాధనాః |!
యగ | వా టు
(పాధాన్యే నాఒభిధీయం తే ఫలే నాఒపి (సవరర్తి రితాః ॥! 40
త|త చ = వానిలోనయితే, సిద్ధసాధనాః = మెన కారకములు గలవియు, ఫలేన -
ఆపి = ఫలముచే గూడ, (పవర రతాః = [పవ ర్రిం జేయ బడిన, వ్యాపారాః = = [కియలు,
సాధ్యత్వాత్‌ = సాధ్యములగుట వలన, ఆభ్యాత్రైః = తిజంతములచే, (పాధాన్యేన = ముఖ్య
ముగా, అభిధీయంతే = చెప్పబడును.
సిదమె
ధి
ంప
తాత్ఫ్సర్భూ ము___ తిజంతమువలన |కియ, కారకము. కాలము, సంఖ్య, పురుషము
మొదలగు పెక్కు. అంశములు తెలిసినను వానిలో |కియయే ముఖ్యమగును. మిగిలినవన్నియు
ముఖ్యమైన | కియకు సాయముచేయుచు అ|పధానములగును. ఫలము కూడ |కియకు అంగము
గానే భావింపబడును. అట్టి [క్రియ ఏదయినను “ఒకటియె' అనుట త త్రము.
నముద్దశము 391 పదకాండము
41]
వివరణము “వచతి” అను దాని నుదాహరణముగా తీపికొ, నపచ్చును. ఇచను
“వండువాడు', అను క ర్రయు, *““అతడొకడే*”” అను సంఖ్యయు, క్ష ర్రమానము” ఆను
కాలమును, “ఆతడు” అను పురుషమును, “వంటి” అను [కియయు ఒక పవమువలననె
తెలియును. అయినను “వంట” అను [కియయి ముఖ్యమని వై వెయాకరణుల సిద్ధాంత తము.
సాధింపదగిన పని “వంటియ కావున అది (పధానమగుటయు, మిగిలినవి ఏదోయొక
విధముగ వంట కుపకరించునవి గాన అ|పధానములగుటయును న్యాయమే యగును.
విశేషము |కియను నిర్వర్తించు కారకము సిద్ధముగనే యుండునుగాన అది.
సాధ్యము కానేరదు. సంఖ్యయు, పురుషమును కారకమునకు చెందునుగాని సాక్షాత్తుగ ,కియకు
చెందవు. క్రియ జరుగు సమయము వెల్లడి అగుటయే కాలమగును. ఇద్రై యంశములన్నియును
(క్రియకు అంగములే యగును. [క్రియయే లేకున్నచో ఇవన్నియు వ్యర్థములుగా భాసించు
అల్లే తిజంతము ఫలమును గూడ అపధానముగనే బోధించును. వాస్తవమున ఏ క్రియ
అయినను ఫలముకొరకే |పవర్తించినను, ఆయా |క్రియను చెప్పునపుడదియే ముఖ్యమగుట
సమంజసము. [కియవలననే ఫలము పుట్టుటయు, ఫలము నుద్దేశించి “ఇట్లు చేయుము”
“అట్టు చేయుము” అని |కియనే సూచించుటయును లోక మున అనుభవసిద్ధము. కాగా (క్రియ
ముఖక్జిమగుటయు ఒక టే అగుటయును సిద్ధించును. కావుననే “ఏకా |కియా” (క్రియ ఒకటె
అని శా స్ర్రజ్ఞు అందురు. 1401
అవతారిక |కియ ఒకటియే అయినచో “*పంచకృత్వః పచతి' (అయిదు
మారులు వండుచున్నాడు) మొదలగు [ప్రయోగము లెట్లు కుదురును = అను శంకకు సమా
ధానము చూపుచున్నాడు.
లో ఏకత్వావృ త్తి భేదాభ్యాం భేదా భేద సమన్వయే |
సంఖ్యా స్నతోపలభ్యం తే సంఖ్యేయావయవ [క్రియాః i 41
తత్ర = ఆ [కియయందు, ఏకత్యా వృత్తి భేదాభ్యామ్‌ = ““ఏకత్యము”, “ఆవృత్తి” యను
భేదముల వలన, భేదాభేద సమన్వయే = భేదమును అభేదమును గూడ సంభవింపగా, సంఖ్య
యావయవ [కియాః = లెక్కింప వీలయిన అవయవ [కియలుగల, సంఖథ్యాః = సంఖ్యలు,
ఉపలభ్యంతే = పొందబడును.
తాత్ఫర్భ్యంయమ... |కియ ఒకటియే. అయినను దానికి ఆవృ తిని (మరల మరల
జరుగుట చూపవచ్చును. ఇట్లు ఒకటియగుట వలన అభేదమును ఆవృత్తి కవకాశ ముండుట
వలన భేదమును క్రియయందు భావించినచో, “పంచకృత్వః పచతి మొదలగు |పయోగ
ములు ఉపపన్నము లగును. అనగా “పచతి'' అను ఆఖ్యాతము [కియయొక్క_ ఏకత్వమును
“పంచకృత్యః'' అను పదము దాని ఆవృత్తులకు చెందిన సంఖ్యాభేద మును తెలియజేయును.
వివరణము... విడిగా ఏ |క్రియను తీసికొన్నను దానికి “ఫల మొకటే” అనియు
వాక్యపదీయము 392 (కియా
| 42
““క రయు ఒకడే” అనియు భావించి “కియ ఒకటి” అని యనుచుందురు. ఉదా; వంట,
నడక, వాత మొదలగు క్రియ “పచితి'' (వండుచున్నాడు), ““పచతః” ' (ఇరువురు వండు
చున్నారు), ““పచంతి”! (పలువురు వండుచున్నారు), మొదలగు చోట్ట రిజ్‌ పత్యయముల
వలన తెలియు సంఖ్యాభేదము కర్తకు చెందునదేగాని క్రియకు చెందునది కాదు. కాగా [పవాహ
రూపమైన |క్రియ ఒకటిగానే కనబడును. అయినను ఆవృ_త్రిని బట్టి (క్రియయందు భేదము
నూహింపవలెను, ఇట్లు భేదమును అభేదమును కూడ అవలంబించినందుపలన '““పంచకృత్వః-
పచతి _ పచతః - పచంతి మొదలగు [ప్రయోగములు కుదురును. వీనిలోని తిజంతము
[క్రియకు చెందిన ఏక త్యమును, సంఖ్యావాచకము ఆవ క్తికి చెందిన సంఖ్యయొక్క-_ భేదమును
తెలియజేయును.
విశేషము. (1) మాటిమాటికిని ఒక పని జరుగుట “ఆవృత్తి” అగును. [క్రియ
యొక్క. ఆవృత్తిని తెలియజేయునపుడు సంకాకవాదకమునకు కుర్వన్‌ స్‌ మొదలగు (ప్రత్య
యములు చేరును, ““పంచకృత్వః ”” “షద్‌ కృత్యః ది ' (రెం ండు మా మారులు), “తిః
(మూడు మారులు) మొదలగునవి ఉదాహరణములు.
(2) “పాకః, పాకౌ, పాకాఃి. ఇచట “పాకి” శబ్దము కృత్పత్యయాంతము,
వంటయొక్క- సద్ధావర్థన ఇది తెలియజేయును. కావున కారకముతోడి సంబంధముండదు.
కావుననే ద్రీసికి సంథ్యాయోగము కుదురును (ఒక పాకము, రెండు పాకములు మొదలగు రీతి),
“స్వా సాధ్యమైన [క్రియకు సంఖ్యాయోగము సహజము కాదు. సిద్దమైన దవ్యమున కది సహజము
అనునది సారాంశము.
(8) తిజ్‌ |పత్యయము సాధ్యావస్థను, కృత్పృతరయము సిద్ధావస్థను బోధించుట
రూఢము (ప పసిద్ధము). 11411
అవతౌొరిర_ “పాఠః మొదలగుచొట్ట ““పచ్యాది [క్రియ సిద్ధముగనే (పతి
పాదింప బడినచో పెక్కు చిక్కులు కలుగునని విశదీకరింపుచునా చు.
ల్లో! సిద్దస్యార్ధస్య పాకాదేః కథం సాధనయోగితా |
సాధ్యతే వా తిజం తేన కృతాం భేదోన కశ్చన ॥ 4
లిం
సిదస్య = సిద్ధమైన, చేయ నావశ్యకత లేని) పాకాదేః = పాకము మొదలగు, అర్థస్య =
చుమునకు, సాధనయోగితా = కారకములతో సంబంధము, కథమ్‌ = ఎట్టు (భవతి =
ను), వా = లేక, సాధ్యత్వే = సాధ్యవై.నచో, తిజంతేన = తిజంతముతో, కృతామ్‌ =
ంతములకు, కశ్చన = ఏ విధమైన, భేదః = భేదము, న = లేక పోయెడిని.,
తాత్బర్భము--- సిద్ధమైన విషయమునకు కారకము లక్కరలేదు. సాధ్యమే
అయినచో తిజంత రూపమునకును కృదంత రూపమునకును భేదము లేక పోవును కావున
“పాకి” మొదలగు కృదంతము సిద్ధావస్థను, ““పచతి'' మొదలగు తిజంతము సాధ్యావస్థను
తెలుపునని విభాగమును చేసి కొనవలెను,
సముద్దేశము 393 పదకొండము
43 }
వివరణము... తి, తః, అంతి మొదలగునవి తిజ్‌ పక్యయుములు ఇవి ధాతువు
లకు చేరి ఆయా [కియయొక్క సొ సాధ్యావస్థను తెలుపునని ఇదివరకే ,పతిపాదింపబడినది.
“తృ, తి, షక్‌ (అ ) మొదలగునవి కృత |పత్యయములు. ఇవియు వాతువులకే సూటిగా
చేరును. కర్త, కర్మ, భావము (కేవలము ధాతువుయొక్క- అర్థము) మొదలగు అక్థములను
ఇవి బోధించును. ఉదా: కర్తృ, కృతి, కారక మొదలగునవి. కాగా కృ(త్పత్యయములు
అంతమందు గల రూపములు సిద్ధవై మెన అర్థమునే తెలుపును, ఇట్లు తిజంతములకును కృదంత
ములకును భేదము సిద్ధించును తిజంతములు కూడ కియయొక సిద్ధావస్థనే తెలుపునన్నచో
ఇట్టి భేదము సిద్ధింపక పోవును. (క్రియ సిద్ధమైనపుడు దానిని సాధించుటకై వేరుగ కారకము
లును వ్యర్థములయ్యెడిని. ““దేవద త్తః పచతి”” అనునట్టు ““దేవద తః పాకః'” అను [పయో
గము యొక్క. వాడుకగాని అవసరముగాని లెదుగదా.
విశేవము__ “షజ్‌ అను ఒక కృ[తృత్యయ మున్నది. ఇది సామాన్యముగ
భావార్థమున [పవర్తించును. పచ్‌ ధాతువున కీ ప్రత్యయము చెరినచో “పాక” అను రూప
మగును. “వంట*"' అను [కియా భావమే దీనివలన బోధపడును ఇట్టి కృదంతముల స్వభావ
మును స్పష్టపరచుటకు ఈ ఘట్ట మారంభింపబడినది. “ కృదంతములు [కియయొక్క- సిద్ధా
వస్థను తిజంత ములు కియయొక- సాధ్యావస్థను బోధించుననుట' ఇచటి సారము.
మరియు “కర్తృ కర్మణోః కృతి'' (2-8-65) అను సూత్ర మొకటియున్నది.
““కృత్పత్యయా౨తమును వాడినపుడు క ర్హృవాచక మగు పదమునకును. కర్మవాచకమున
కును షష యగును'' అని దీని యర్థము. “కృష్ణస్య కృతికి” (కృష్ణుడు కర్తగాగల పని),
“జగతః కరా” (జగమునకు క ర్త మొదలగునవి ఉదాహరణములు. ఈ సూూతము ననుస
రించి '*పాకఃళి అను కృదంతమును వాడినచో క _రృృపదమునకు షష్టి రావలయును. (దేవ
దత్తస్య పాకః'' మొదలగు రీతి). కాగా “పాకః'” మొదలగు కృదంతములు సిద్ధావస్థను
తెలుపునన్నచో, కారకముల సంబంధమే కుదురదుగాన, కృదంతయోగమున కర్త కర్మ
లకు షష్టిని విధించు ఈ సూత్రము అసంగతము కావలసి వచ్చును. ఇదొక చిక్కు-. అట్టుగాక
కృదంతము కూడ సాధ్యత్యమునే తెలుపునన్నచో కృత్తులకును తిజ్జునకును భేదమె లేక పోయె
డిని, ఇది వేరొక చిక్కు. (పనిని పరిహారించు ఉపాయములు దిగువ కారికలలో చూపబడును).
1142 ||
అవతారిత___ “కర్త కర్మణోః కృతి” (2-8-65) అను సూ[తమునకు
తిజంతము విషయము కానే కాదని [పతిపాదింపుచున్నాడు.
A తత్ర కారకయోగయా యద్యాఖ్యాతం సనిబంధనమ్‌ |
షష్యాః సాలేన సంబంధే వ్యుదసా కర్త కర్మణోః || గీరి
© క ౨
తత = అచట, కారకయోగాయాః = కారకములకు (ప్రవర్తించు, షష్ట్యాః = షష్టీ విభ క్తికి,
ఆభ్యాతమ్‌ = తిజ్‌ |పత్యయము (తిజ్‌ (ప్రత్యయాంతము), _ నిబంధనమ్‌ = నిమిత్తము:
యవి = అఎనన్నచో, సా = ఆ షష్టి, లేన = లకారముతో, సంబంధే = సంబంధ మున్న
పుడు. కర్తృ కర్మణోః కర కర్మలకు, వ్యుదస్తా = సి షేధింప బడినది
తాతృర్భంయు__ “క రృ కర్మణోః ప. అను సూతము విధించు షష్టికి
కారము మొక ఆ ఆదేశములను
వివరణము. “ఆఖ్యాత” అను పదమును తిజ్‌ _పత్యయమును బోధించునదిగా
వాడుదురు. కొన్నిచోట్ల “తిజంతము'' అను నర్ధ్థమున గూడ దీనిని పయోగింతురు. పై
సూ తమున “కృతి” అని స్పష్టముగ నున్నందున తిజంతము అచట నిమి త్రము కాదనియే
తెలియును. నిమి త్తమని అంగీకరించినను “న లోకావ్యయనిష్టా బలర్థతృనామ్‌'' (2-8-69)
అను సూత్రము, తిజంతముతో యోగ మున్నపుడు కర్తృ కర్మలకు షష్టి రాదని నిషేధించి
నది. కాగా “కృదంతముతో యోగ మున్నపుడు క రృ కర్మలకు షష్టిని విధించుట'" వలన
సిద్ధమైన పాకాదులకు సాధనయోగమును సూ తకారు డంగీకరించినట్లు స ఎష్టమగును. కాని
అది (పసిద్ధమైన యనుభవమునకు విరుద్ధము.
విశేవము___ “లకారము యొక్క ఆదేశములను ఊ, ఉక మొదలగు కృత్పత్య
యములను వాడినపుడు క రృ కర్మలకు షష్టి రాదు'' అని “న లోకావ్యయ'’ మొదలగు
సూ తమున కర్ణము. తిజ్‌ [ప్రత్యయములును, శత్‌, శానచ్‌ మొదలగు కొన్ని కృ(త్పత్యయ
ములును లకారము యొక. ఆదేశములు. సిద్ధాంతమున ఇచట కూడ కృత్పృత్యయములే
(శతృ, శా శానచ్‌ మొదలగునవి) లాదేశము అగును. అఆయినకు తిజ్జులను గూడ లాదేశములుగా
చెప్పనగును గాన అటి భావముతో ఈ కారిక బయలుదేరినది. ధాతు రూపముల (_ప్మకియలో
మొట్టమొదట చూపబడు లచ్‌, లిట్‌, లుట్‌ మొదలగునవి లకారము లనబడును. వానికి తిజ్‌
[ప్రత్యయము లాదేశములుగ చూపబడును. 148
ఆవోతారికి._ “ీపాక8 మొద లగుచోట్ల సాధ్యత్వము నంగికరించి (పచ్యాది
(క్రియకు) కార తోడి సంబంధమును, సిద్దత్యమును గూడ నంగీకరించి సంథ్యాయోగ మును
(ఎకః, న్యా చె మొదలగు సంఖ్యల సంబంధము) చెప్పగూడదా ? = అను శంకను (తోసిపుచ్చు
చున్నాడు,
క్లో॥ ఏకాభిధాన ఏకోఒర్లో యుగపచ్చ ద్విధర్మభాక్‌ 1
గం (థి
న సంభవతి సిద్దత్వే స సాధ్యః స్యాత్‌ కథం పునః ॥ 44
ఏకాభిధానః = ఒక శబ్దముచే బోధింపబడు, ఏకః = ఒక, అర్థః = అర్థము, యుగపత్‌ +
చ= ఒకే ససుయమున, దిఇధర్మభాకే = రెండు ధర్మములు గలదై, నశ సంభవతి =
ఉండదు, స= ఆ యర్థము, సిద్ధత్వే = సిద్ధమైనపుడు, పునః = మరల, సాధ్యః =
సాధ్యమై, కథమ్‌ ౫ ఎట్టు, స్యాత్‌ =
సముద్దేశము 395 పదకాండము
వివరణము. “పాకఃి” అను శబ్దము సిద్ధావస్థను మా'తమే తెలుపును. '“పచతి”
అనునది సాధ్యావస్థను మా(తమే తెలుపును. కాగా “పాకల మొదలగు కృదంతము లలో
ఆనుభూతమగు కారక సంబంధమును సంఖ్యా సంబంధమును (ఒకే సమయమున _ దేవ
దత్తస్య _ పాకః, పాఠక, పాకాః మొదలగు (ప మోగములు ఆనుపపన్నము కాక తప్పదను
పక్షమథ్రై మిగిలినది. [4 ఉీ॥॥
అవతారిక ““పాకః'” మొదలగుచోట్ట రెండు శబ్దములను కల్పించి, సిద్ధసాధ్య
రూప పమైన రె రెండర్థములను కూడ ఒకేసారి సంపాదింపవ చ్చునని చెప్పుటకు పారరభింపు
చున్నాడు
లో ఏతావత్‌ సాధనం సాధ్యమే తా వదితి కల్పనా!
శాస్రవవ న వాక్యే౭ స్తీ విభాగ 9 పరమార్ధతః [1 45
సాధనమ్‌ = సాధనము, ఏతావత్‌ = ఇంతటిది _లేక_ ఇట్టిది, సాధ్యమ్‌ = సాధ్యము, ఏతా
ఎలు క మ ఆందో — 6 అదు —_ ఇ ఆ -3 —_ అర్య
వత్‌ = ఇట్టది, ఇతి = అను, కల్పనా = కల్పనము, శా 4 ఏవ = వ్యాకరణళాస్త్రమందే,
అస్తి = కలదు, పరమార్థతః = వా స్తవముగ, వా కే = వాక్యమందు, విభాగః ౫ విభాగము,
“ము [ప కియకొరకు అపోద్గారమును (విడమరచి చూపుట) అవలం
బించి “ఇది సాధ్యము - ఇది సాధనము ఆను విభాగమును వ్యాకరణము చూపును. అడి
బా స్తవము కాదు. అఖండమగు వాక రమే సత్యము.
వివరణము. “వాక్యము సత్యము. విభాగ ములన్ని యు అసత్యములు'' అనునది
శబశాస్త్ర రహస్యము. ఇది ఆయా సందర్భములలో తరచు గుర్తు చేయభడుచుండును.
(పకృతమున - కల్పితమగు సాధ్యసాధన విభాగము నా|శయించినదో “పాక మొదలగు
కృదంతములలో గి సిద్ధసాధ్య రూపములగు విరుద్ధార్థ ములు రెండును ఒ కేసారిగ (ఒక శబ్దము
వలననే) సిద్ధించుట కవకాశమున్నది. ఉదా: ““పాఠకః = పచ్‌ +- అ. ఇచట ధాతువు
సాధ్యమైన (క్రియను, ప్రత్యయము సిద్ధమైన కారకమును (ద్రవ్యమును) బోధించును. ఇట్లు
రెండవయవములను కల్పించి రెండర్భములను గూడ సంపాదింపవలెను. సహజమైన ఈ తీరునే
శాస్త్రము కృతకముగ విశదీకరించునని ఫలించును. 145
అవతారిరో__ శాస్ర ముచేయు సాధ్యసాధన విభాగమును విశదీకరింపు చున్నాడు.
శో ఆఖ్యాత శబ్ద భాగాభ్యాం సాధ్యసాధన వర్తితా |
(ప్రకల్పితా యథా శాస్త్రే స ఘజాదిష్యపి కమః ॥ 46
వాక్యపదీయము 396 [కియా
[47
తక'బ్దై = తిజంత మైన పదమందు, భాగాభ్యామ్‌ = అవయవములకు, సాధ సాధ నవ ర్తితా
= సాధంమును సాధనమును జోధించుట, శా కాసే = = బత్రమం ౮ యథా = ఎట్టు, కల్సితా =
కల్పింపబడిన , సః ఆ, [కమః = తీరు, ుజాదిష + అపి = ఘజ్‌ మొదలగు కృత
తంయముల విషయమందును, (కల్పితః = కల్పింపబడినది ం
తాతృర్వము--- “వచతి' మొదలగునవి తిజంతములు. ఇచట ధాతువు సాధ్య
మైన [క్రియను బోధించుననియు, (ప్రత్యయము కారకము మొదలగు వానిని బోధించుననియును
శాస్త్రము చెప్పును. ఇదే తీరును “పాకః'' మొదలగు కృదంత రూపముల విషయములో గూడ
అవలంబింపవలెను.
వివరణము___ ధాతు భాగము అన్ని చోటులందును ఎల్డపుడును కియనే తెలుపును
(ఉదా : పడతి, పచ్యతే, పాకః, పకా మొదలగునవి). (పత్యయభాగము కారకము, సంఖ్య,
కాలము మొదలగు అంశములను నియతముగ చెప్పును. (ఉదా ; త్రి, (కర్త) తే, (కర్మ)
ఘజ్‌ == అ, (భావము మొదలగునవి). కాగా ఒకే పదమున రెండు భాగములను కల్పించి
రెండర్భములను సంపాదించుట శా న్ర్రీయమైన కృత్యమే.
అవతారిక ఇట్టుండ కృదంతములగు పదముల విభాగములో గల విశేషమును
వక్కా_ణింపు చున్నాడు,
శో॥ సాధ్యత్వేన (క్రియా తత ధాతురూప నిబంధనా ।
సత్త్వ భాగస్తు యస్తస్యాః స ఘళ్షాదినిబింధనః ॥ 47
తత = అచట (కృచంతములయందు), [కియా = [కియ, సాధ్యత్వేన = సాధ్యముగా, ధాతు
రూప నిబంధనా = ధాతు భాగముచే తెలియబడునది, (భవతి = = అగును), తస్యాః = = ఆ
[కియయొక్కం, యః=వఏ, స త్యభాగః గ తు = సత్త్యభాగము గలదో, సః = అది,
ఘజఇాదినిబంధన్నః = ఘజఖ్‌ మొదలగు కృ|తృత్యయములచే తెలియబడునది (భవతి =అగును)
తాత్భృర్భంము___ ““పాఠకః'* మొదలగు కృదంతములలోని ధాతుభాగము సాధ్యా
స్థను తెలుపును కావున కారకములతో సంబంధము కుదురును. ఘళ్‌ మొదలగు ప్రత్యయ
భాగము |కియకు న కు స_త్యభావమును ఆపాదించును. అనగా సిద్ధమైన [దవ్యరూపమును బోధిం
చును. కావున లింగముతోను, సంఖ్యతోను సంబంధము కుదురును,
eK
వివరణము సత్తమనగా సిద్ధముగానున్న ద్రవ్యము. దానికి లింగ సంఖ్యా
యోగము సహజము. ఇట్లు ““ఘజ్‌ '" మొదలగు భావార్థక మైన కృృత్పత్యయము సత్యమును
చెప్పునని ఫలించును. కాగా తిజ్‌ [పత్యయములకును కృ(త్పత్యయములకును భేదము సిద్ధించి
నది. ““పాకకః'” మొదలగు ఒకే పదము ఒకే సమయమున సిద్ధసాధ్యరూపమైన రెండర్గము
లను గూడ చెప్పుటలో బాధకము లేదనియును పర్యవసించినది.
సముద్దేశము 397 పదకాండము
48 |]
ఈ రం రంరంత ను అన్ని వి విషయములలోను *ీవచ్‌”* ధాతువు ఉదాహర
ణముగా తీసికొనబడినది. దీని ననుసరించి ““పతియొక ధాతువునకును ఇదే తీరు” అని
[గహింపవలెను. 1) త్తీ 7||
అవతారిక ఒక శబ్దమందలి భాగములు రెండర్భములను బోధించుటలో దృషాం
తమును చూపుచున్నాడు.
లో బంధుతా వేదరూపేణ బంధుళ'బై వ్యవస్థితా !
సమూహో బంధ్వవస్థా తు (పత్యయేనాఒభిధీయతే [1 48
బంధుతా = బంధు సమూహము, భేదరూ పేణ = భేదముతో, బంధుశబే = “బంధు” అను
శబ్బ్రమందు, వ్యవస్థితా = ఉన్నది, సమూహః = సముదాయ రూపమైన, బంధ్వవ్యా తు
= బంధువుల స్థితియైకే, [(పత్యయేన = (పత్యయముచే, అభిధీ యతే = చెప్పబ బడును
39 ‘6
తాత్భృర్యమయు___ ““బంధుతా బంభుి' అను శబ్దము
నకు “త” అను తద్ధిత _పత్యయము చేరగా అది ఏర్పడినది. “బంధు సమూహము" అని
యర్థము. ఇచట బంధు శబ్దము భేదముతో బంధు సముదాయమును తెలుపును. “తీ” అను
[ప్రత్యయము అభేదముతో బంధు సముదాయమును తెలుపును. కాగా [పకృతి పత్యయములు
రెండును రెండర్లములను చెప్పినట్లగును
థి య
ఆని ఒక పదమున్నడి.
వివరణము “గామ జన బంధుభ్య స్తల్‌'” (4-2-48) అను సూతముచే
బంధు శబ్దమునకు “సమూహము” అను అర్థమున “తల్‌'' (ప్రత్యయము విధింపబడినది.
““బంధూనామ్‌ - సమూహః = బంధుతా _ బంధువుల సమూహము. *ీబంధవఃి అన్నను
“బంధుతా'' అన్నను అర్థ మొక చే. అయినను బహువచనాంతమైన బంధుశ' బ్రము భేద
[పధానమైన బంధు సముదాయమును బోధించును (బంధువులు). తద్ధితాంత మైన ““బంధుతా'" ”
శబ్దము అభేద (ప్రధానమైన బంధు సముదాయమును తెలుపును (ఒక బంధు సమూహము).
ఇదియే భెదము. వాస్రవమున బంధువులకన్న వేరుగ సముదాయమన్నది ఉండదు గదా
కాగా (పకృతి |పత్యయములు రెండును రెండర్థములను చెప్పుట (పసిద్ధమైనంమన, “పాక;
మొదలగుచోట్ట అట్లు సిద్ధ సాధ్యరూపమైన రెండర్భములును వచ్చుటలో వి|పతిపత్తి లేదని
సారము.
విశేషము “వాని సమూహము ఆను నర్భమున (గామ, జన, బంధు అను
శబ్బములకు “తట (త) పత్యయమగును అని పై సృూతముయొక్క అర్థము. ఉదా:
“ గామాణామ్‌ - సమూహః = (గ్రామతా'' మొదలగునవి. (బహువచనము స్పా పెక్కు గామ
ములు” మొదలగు భావమును, “తి” ప్రత్యయము “వాని గుంపు” అను భావమును కలుగ
జేయును. 148॥
వొ క్య పదియ వము
ద్వితీయ భాగము
పదకాండము
వాక్యపదీయము 36 జూతి
[46
ఈ పశ్నకలుగును. _ చివరకు శబ్దార్థ సంబంధమును స్వయముగా (పత్యక్షముగా చూచిన
పరమేశ్వరుడు చెప్పెనని యంగీకరింపవలెను.
అట్టుకాకున్న అంధపరంపరగా ఈ శబ్దార్థ సంబంధమున్న దని చెప్పవలెను.
అందుచే పర మెళ్వరుడు ముందుగా చూచిమునులకు టోధించెననుటయు కో ము,
పై సిద్ధాంతమును స్పష్టపరుచుచు పరమేశ్యరుడున్నాడని శబ్బ|పమాణము చేతను
అనుమాన | పమాణముచేతను చూపుచున్నాడు.
శో జ్రానమస్యది శిషానాం సర్వం సర్వేన్షి9యం విదుః!
౧౧ దో శు టు
అభ్యాసాన్మణిరూప్యాది విశే షేష్వివ తద్విదామ్‌।। 46
A. అస్మద్‌ = మనకంటె అనగా ఒకొక్క ఇంది0యముచే ఒకొక్క అర్ధమును [గహింబెడి
అన్మదాదులకం చె, విశిష్టానామ్‌ = ఊత్తృష్టమగు వారియొక్క, సర్వమ్‌ = ఎల్లపిధమగు,
జ్ఞానమ్‌ = జ్ఞానము, సర్వేస్టియమ్‌ = ఎల్పయిం! దియములకు సంబంధించునట్టుగా, విదుః =
వేదవెత్తలు చెప్పుచున్నారు. మనము కంటితోరూపమును, చెవితో శబ్దమును, నాలుకతో రుచిని,
ముక్కుతో గంధమును [గ్రహించుచున్నాము. మన ఎల్లయిందియములు ఎల్ల అర్థములను
[గహింపలేవు.బుషులు అట్టుకాక అన్ని ఇం| దియముల చేతను అన్ని యర్థములను [(గహింతురు.
ఈ యర్ధమును* [కుతి స్పష్టముగా చెప్పియున్నది. వారికి ఇందియములతో [పస కక్తిలేకుండ
గనే జ్ఞానము కలుగును. వారే బుషలు. అట్టిబుషలనుబట్టియే వేరుగా పర మెశ్వరుడు
న్నట్టు మనము విశ్వసింపవలెను. కాగా పరమేశ్వరుడు పదార్థములను జూచి బుషులకు
జోధింపగా వారిద్వారా అస్మదాదులకు అవి జ్ఞాతములగుచున్నవి. కనుక అంధపరంపరకాదు.
ఈరీతిగా ఆగమ (పామాణ్యమునుబట్టి ఈశ్వరుడు సిద్ధించునని కారికా పూర్వార్ధము నిర్ణయించు
చున్నది.
3. అనుమాన _పమాణముచేగూడ ఈశ్వరసిద్ధికలుగునని చెప్పుచున్నాడు.
అభ్యాసాత్‌ = అభ్యాసమువలన, మణి రూప్యాది విశేషేషు = మణులయొక్కయు,
వెండిమున్నగువానియొక్క యు విశేషములయందు, తద్విదామ - ఇవ = వానిపరిశీలనము కల
వారికివలె యోగులకు జ్ఞానముమెండు-=
మణులనుచూచువారి కెల్ల వానిస్వరూపము తెలియదు. చాల సారులు పరిశీలనచేయగా
చివరకువాని త_త్త్యముశతెలియును. రత్న పరీక్షయిట్టిదే. ఈ దృష్టాంతమును బట్టి యోగులు
అభ్యాసముచేయగా విలక్షణమగు జ్ఞానము వారికికలుగును. ఈశ్వరుడు స్వతః జ్ఞానెశ్వర్య
సంపద కలవాడు. 11461
* శుశిఇట్టున్నది
“నేదానీ మిస్ట్రియిశేవ పళ్యన్ని (ఘాణతః శబ్దం శృణోతి పృష్టతో రూపాణి పశ్యతి
ఆప్యక్లొల్య [గణ స న్వేన్టియా ర్థానుపలభ తే”
పదీయము 398 (కియా
[ 49
అవతారిక. ఈ విధముగ “పాక” మొదలగుచోట్ట శబ్దభదము సిద్ధించును
గాన (పకృతి + (పత్యయము), విషయభేదము సిద్ధించుటలో బాధకము లెదని చెప్పు
చున్నాడు.
శో త తయం (పతి సాధ్యత్వమ సిదా తం (పతి(క్రియా |
గా ©
సిద్దా తు యస్మిన్‌ సాధ్యత్వం న తమేవ పునః (పతి ॥ 43
త|త = అచట, యమ్‌ గ [పక్‌ = దేని నపేక్షించి, సాధ్యత్వమ్‌ = సాధ తమ (ఆవశ్యక
మగునో), తమ్‌ + (పతి = దానిని గురించి, |కియా = |కియ, అసిద్దా = సిద్దముకానిది,
(భవతి = అగును), యస్మిన్‌ = ఏ విషయమున, |కియా = (క్రియ, సిద్దా +తువెాసి
మగునో, తమ్‌ ఏవ +? (పతి = దానిని గూచ్చియే, పునః = మరల, సాధ
త్వము, న = కాదు.
తాత్బ్రర్యూయు_-- (క్రియ సాధ్యమగునపుడు సాధనములను (కారకములను) అ పే
శందును, ఈ స్థితిలో [క్రియ ఎన్నడును సిద్ధము కాదు. ఇట్టి సాధ్యమగు కియయే “పాక”
మొదలగు చ చోట్ట 5 ధాతు భాగముచే వై రోధింపబడును . సిద్ధమైన [కాయ క తత కయమును అపే
&ంచును. ఈ స్థితిలో సాధనముల ఆవశ్యకత దాని కుండదు. లింగ సంఖ్యలు మాతమె
దానికి సంబంధించును.
వివరణము “పాకకఃి' మొదలగు కృదంతములలో ధాతు భాగముయొక్క
విషయము వేరు. (సాధ్యత్వమును సాధనా పేక్షయు). _పత్యయభాగము యొక్క- విషయము
వేరు. (సిద్ధత్యమును సాధనాపేక్ష ఈ తొలగుటయు,. n&9n
అవతారిక. విషయము వేరై నపుడు అర్థమును బోధించుటలోని వై షమ్యము
గూడ సమంజసమెయని ఒక దృష్టాంతమును చూపుచున్నా డు.
అర్య అ ఎద ం
లో రాజ్ఞః పృుతస్య నబి న రాజి వ్యతిరిచ్య తే |
పత స్యార్ధః (పధానత్వం న చాస్య వినివర్తతే i 5
‘oe
- పుుతస్య = నపా”” [+ ఇతి = “రాజుయొక_ కుమారుని మునిమనుమడు'' అను
కోట్‌ సస్య = పుుత శ బముయొక్క, అర్థః = అర్థము, రాజీ = రాజశ్‌ బ్దము యొక్క
అర్థము విషయమున, న- వ్యతిరిచ్యతే = వేరుగా ఉండదు (సంబ ంధింపకుం డొ విడిగా ఉండి
పోదు), అస్య = దీనికి, (పుుత శజ్దారమునకు), (పధానత్వమ్‌ చూచ డా = పాము ఖరము కూడ,
న శా వినివ ర్తతే = పోదు.
sa
త త్ఫర్శ్భంయము._ ““రాజః పుతస్య నపా కోభతె'' అను వాక? క్రమున్నద. “రాజు
సముథ్రేశము 399 పదకాండము
52 ]
అను నర్థము అభీష్టముగాన, రాజస౭బంధమును సూచించుటకు (రాజునుబట్టి) కుమారుడు
కూడ ఒక విధముగ ముఖ్యుడే యగును. లోక వ్యవహారములో ఇట్లు ఒకే యర్థము ముఖ్య
మగుటయు అముఖ్యమగుటయు అనుభవసిద్ధమె యున్నది. అభ్రై “పాకి” మొదలగు స్థలము
లలో రెండు భాగములవలన సిద్ధనాధ్య రూపమగు విరుద్ధార ములు లభించుటళో దోషము
లేదు. 11£0॥
అవతారిక. పై విషయముననే మరియొక దృష్టాంతమును చూపుచున్నా డు.
ట్లో మృగోధావతి ప శ్యేతి సాధ్యసాధన రూపతా ।
తథా విషయభేదేన సరణస్యోప పద్యతే ॥ గ్‌!
“మృగః + ధావతి + పళ్య*” + ఇతి = “లేకి పరుగెత్తుచున్నది = చూడుము” అను (పయో
గమున, సరణస్య = పరుగెత్తుట, సాధ్యసాధన రూపతా = సాధ్యమును సాధనమును గూడ
అగుట, తథా = ఆ విధముగ, విషయఖేదేన = విషయముయొక్క_ భేదముచే, ఉపపద్యతే =
కుదురును.
తాత్ఫర్య్భంయు “లేడి పరుగు పెట్టుచున్నడి - చూడుము” అనునది వాక్యము
యొక్క. స్వరూపము. “లేడి పరుగును చూడుము” ఆని దీనియొక్క భావము. ఇచట “పరు
గెత్తుట** అను |కియకు కర్త లేడి. ““చూచుటి' అను [క్రియకు కర్మ పరుగు. కాగా లేడి
విషయమున “పరుగు” సాధ్యముగను (క్రియ), చూపు విషయమున “పరుగు” సాధనము
గను (కర్మకారకము) అన్వయించును. ఇట్టు విషయభేదమువలన పరుగునకు సాధ్యత్వమును
సాధనత్యమును ఒకే సమయమున సిద్ధించుచున్నది. ఈ విధముగనే “పాకః** మొదలగు
కృదంతములలో ధాతు భాగముచే సాధ్యత్వమును [ప్రత్యయ భాగముచే సిద్ధత్వ మును తెలియుట
విరుద్దము కాదని ఎరుగునది.
వివరణము. ““ధావతి” అనుచోట “తి అను |పత్యయము కర్తను బోధిం
చును. కావున ధావనమనునది సాధ్యమై లేడి కర్తయగును. లేడియే దర్శన క్రియకు కర్మ
యెనచో “మృగమ్‌'' అని ద్వితీయా విభక్తి రావలయును. అది అభీష్టము కాదు. అందుచే
దర్శన [కియకు ధావనమే కర్మయగును. అయిసపుడది సిద్ధమని చెప్పక తప్పదు (కారక
మెపుడును సిద్ధమే). 1511
“ఎ
అవతారిక... కాగా సె ఘట్టమును ఉపసంహరింపు చున్నాడు.
శో॥ ల, కృత్య, కృ ఖలర్లానాం తథాఒవ్యయ కృతామపి 1
న, జారి ఢి
రూఢి, నిషా, ఘళణాదీనాం ధాతుః సాధ్యస్య వాచకః ॥ 52
లకృత్య క ఖలర్థానామ్‌ = లకారములకు, కృత] (పత్యయములకు, ర్త (పత్యయములకును
ఖలర్థ [ప్రత్యయములకును సంబంధించినట్టియు, తథా వె అట్టు, అవ్యయకృతామ్‌ - అపి =
కృవంత నములగు అవ్యయములకు సంబంధించి నట్టియు, రూఢినిష్టైాషుఖాదినామ్‌ = కిన్‌ (పత్య
వాక్యపదీయము 400 డీయా
[52
యము, క్త, కృవతు [పత్యయములు, ఘజ్‌ మొదలగు (పత్యయములు - వీనికి సంబంధించి
నట్టి, ధాతుః = ధాతువు, సాధ్యస్య = సాథ్యమైన వ్యాపారమునకు, వాచకః = బోధకము
(భవతి = అగును).
తాత్వర్యము.___ ధాతువున్నచో సాధ్యమైన క్రియ తెలియటయు, లేనిచో అది
తెలియకుండుటయును అనుభవ సిద్ధము. కావున అన్వయ వ్యతిరేకములవలన అన్ని చోటు
లందును ధాతువు సాధ్యావస్థనే బోధించునని చెప్పవలయును. కాగా లకారాదు లన్నింటను
ధాతు భాగము సాధ్యవాచకమే యగును.
వివరోణము.___ (1) “లీ అ అనగా ఎట్‌, లిట్‌ మొదలగు లకారములు. వీనికే
డిజ్‌ పత్యయము లాదేశము లగును. ఉదా: పచతి, పచతః, పచంతి మొ॥
(2) కృత్య: తవ్య మొదలగు పత్యయములు. ఉదా : కర్తవ్యమ్‌, పఠితవ్యమ్‌
మొ॥
(కీ) క్తజ= “త” ప్రత్యయము. ఉదా: హసితమ్‌, జల్పితమ్‌, (నవ్వు, మాఓ)
ఈ ప్రత్యయము భావార్థకము.
(4) ఖలర్ధములు :- “ఖల్‌” (అ) అను _పత్యయముయొక్క_ అర్థమున వచ్చు
పత్యయములు. ఉదా: సులభః, దుర్భభః మొ॥
(5) అవ్యయక్పత్తులు = కా, తుమున్‌ మొదలగు [పత్యయములు. ఇవి అంత
మందు గల శబ్దములు అవ్యయములగును. ఉదా : కృత్వా, గంతుమ్‌ మొ॥
(6) రూఢి =. ““క్రిన్‌*” అను భావార్థకమగు _పత్యయమునకు ఇది సూచకము.
ఉదా : కృతిః, గతిః, మతిః మొ॥
(7) క్ష ప్రత్యయము క్రవతు |పత్యయము - ఈ రెండును “నిష్ట అనిపించు
కొనును. ఉదా: పరితమ్‌, పరితవాన్‌, ద్యష్టమ్‌, దృష్టవాన్‌ మొ! (పైని చూపిన “క్ర”
(ప్రత్యయము యొుక్క_ స్వభావము కొంచెము భిన్నము).
(8) ఘజాదులు 1-- ఘజో్‌, ల్యుట్‌, అ, మొదలగు [ప్రత్యయములు. ఉదా; పాఠః
(ఘజ్‌ ), పచనమ్‌ (ల్యుట్‌ ), ఇచ్చా (అ) మొదలగునవి.
ఈ స్థలము లన్నిటియందును ఆ యా ధాతువు సాధ్యమునే చెప్పును. కొన్నిచోట్ట
ఆ యా కృ(తృత్యయములు మొత్తముపై సిదావసను బోధించును. కొన్నిచోట్ల |కియయే
జాతి యాలు థి థి 0
ముఖ్యమగును. (కృదంతములలోని సిద్ధసాధ్య విచారణ మింతతో ముగిసినది). 1521
అవతారిక... పతంజలి ఒక సందర్భములో “న తిజంతేన ఉపమానమ సి” అని
చెప్పెను. “క్రియను ముఖ్యముగా బోధించు తిజంతముతో (పచతి, కరోతి మొదలగునవి)
ఉపమానము కుదురదు” అని ఆ వచనముయొక్క- భావము. ఆ యంశము నిటుపైని అయిదు
కారికలతో విశదముచేయుటకు [పారంభింపుచున్నాడు.
నము దేశము 401 పదకాండ ము
53 |
లో సాధ్యస్యా పరినిష్ప త్తేః సోఒయమిత్య నుషగహః |
తిజంతై రంత రేణేవముపమానం తతోన తెః 11 53
సాధ్యస్య = సాధ్యమైన క్రియ, అపరినిష్ప తేః = పూ ర్తి కానందున, తిజంతైః = తిజంతము
లగు పదములచే, “సః -- అయమ్‌ +- ఇతి” = “అదే యిది” అను, అనుప|గహః = అస్వీ
కారము, (భవతి = ఆగును) తతః = అందువలన, ఇవమ్‌ = ఇవ శబ్దము, అంత రేణ =
లేకుండ, తైః = ఆ తిజంతములతో, ఉపమానమ్‌ = ఉపమానము, న= లేదు (కుదురదు).
తాత్ళర్యయ__ తిజంత మెల్డప్పుడును |క్రియయొక్క. సాధ్యావస్థనే (జరుగుస్థితి)
బోధించును. సిద్ధమైన దాని నది బోధింపదు. ఉపమానమగుట సిద్ధమునకే చెల్లునుగాని
సాధ్యమునకు చెల్లదు. కావున తిజంతము బోధించు వ్యాపారము ఉపమానము కానేరదు.
సాదృశ మును చెప్పు “ఇవ” (వలె) శబ్దమును (పయోగించునపుడు మా[తము కొన్నిచోట్ల
ఉపమాన భావ మొక విధముగ లభించును, ఇవ, శబ్దము లేనిచో అది ఏ విధముగను సంభ
వింపదు.
వివరణము చందః, సింహః మొదలగు సిద్ధమైన విషయములను ఉపమానము
లుగా స్వీకరింతురు. సిద్ధమైన వస్తువులు ఉపమానములగుట సహజము. ఊదా: “ముఖమ్‌
చందః”). “పురుషః సింహః” మొదలగునవి. ఇట్టిచోట్ల ““అదేయిది” అను భావన కలిగి
చివరకు “దానివంటిది యిది” అను సాదృశ్యభావన సిద్ధించును. కాని ఇట్టి స్థితి సాధ్యమైన
క్రియకు కుదురదు. పచతి, గచ్చతి మొదలగు తిజంతము లాయా |కియ “ఇంకను జరుగు
చున్నది” అనియే తెలుపును. అట్టి క్రియను ఉపమానముగా స్వీకరించుట అసంభవము.
““దేవద త్తః పచతి ఇవి” (దేవదత్తుడు వండుచున్నాడు వలె) మొదలగు [ప్రయోగములు
సముచితములు కావు గదా!
ఆయితే ఒక విశేషము. “ఇవి శబ్దము సాదృశ్యవాచకము. అది లేనపుడు
తిజంత ములు (వాని యర్థములు) ఉపమానములు కానే కావు. ఆ శబ్రమును [పయోగించినచో
కొన్నిచోట్ల ఉపమాన భావమును ఎట్లో సాధింపనగును. ఉదా : “సః కందతి ఇవ గాయత్తి
(అతడు ఏడ్చుచున్నట్టు పాడుచున్నాడు) వాస్తవమున ఇచటగూడ తిజంత ముపమానము
కాదు, కర్తను బట్టియె ఉపమానోపమేయ భావమును సమర్థించుకొనవలెను. కాగా “పాడుచున్న
అతడు ఏడ్చుచున్న వానివలె ఉన్నాడు” అను భావ మేర్పడును.
విశేషము. “ఇవ” శబ్దము ఉ[త్పేక్షను గూడ బోధించును. తిజంతము చెప్ప
క్రియకు ఇవ శబ్దమును వాడి ఉ(త్పేక్షను సంపాదింపవచ్చును,. అందు బాధకము లేదు.
ఉదా ; ““లింపతి ఇవి” = మై పూతయా అన్నట్టు, ““వర్షతి ఇవ” = వర్షమో అన్నట్టు
మొదలగునవి. 11584
అనతారిక___ “సాధనముల ద్వారమున [క్రియకు ఉపమానోపమేయ భావమును
సాధింపగూడదా ?” అను శంకను వారింపుచున్నాడు.
[26]
పాఠక్యపదీయము 402 [క్రియా
[54
రో సాధనత్వం (పసిదం చ తిజ్‌ తు సంబందినాం యతః ।
౧ @
తెనా౬ధ్యారోప ఏవ స్యాదుపమా తున విద్యతే 11 54
తిజ్‌ కు = తిజంతముల విషయములో, సంబంధినామ్‌ = సంబంధము గలవి, సాధనత్వమ్‌ =
సాధనములగుట, యతః = ఎందువలన, (పసిద్ధమ్‌ చడ (పసిద్ధమె యున్నదో, తేన ==
అందుచే, అధ్యారోపః + ఏవ = ఆరోపమె, స్యాత్‌ = అగును, ఉపమాగళాతు = ఉపమ
అయితే, న + విద్యతే = ఉండదు.
తాత్మ్రర్భా యు తిజంతములు బోధించు [క్రియతో సంబంధించునవి సాధనములే
యగును. ((కియ సాధ్యము. సాధ్యముతో సంబంధించునది సాధనమే గదా?) అవి ఉపమేయ
ములును [క్రియ ఉపమానమును అగుట సంభవింపదు. (సాధ్య ముపమానము కాదు). కాన
ఆవశ్యకమగుచోట ఆరోపమును చెప్పుకొనవలయును గాని ఉపమానోపమేయ భావమును
చెప్పరాదు. ఉదా: “పర్వతః చలతి”,. ఇచట చలన [క్రియకు పర్యతము కర్త. వాస్తవ
మున పర్వతము కదలదు. ఆయినను దానియందు కదలికను ఆరోపింపవలెను. అంతియకాని
పర్యత ముపమేయమనియు, చలన ముపమానమనియును వ్యాఖ్యానింపకూడదు.
వివరణము. “సాధనమును ఉపమేయముగను క్రియ నుపమానముగను చెప్ప
రాదా *” అనునది శంకయొక్క- సారము. ““కియతో సాక్షాత్తుగా సంబంధించు సాధనము
నకు సాధనత్వమే (పసిద్ధముగాని జౌపమ్యము |పసిద్ధము కాదు” అని సమాధానము యొక్క.
సారము. సాధ్యసాధన భావము వా స్తవము కానిచోట (“కొండ కదలుచున్నది'', “ఆకాశము
పడుచున్నది'” మొదలగునవి) ఆయా |కియను ఆయా సాధనమం దారోపించుట సముచి
తము. 154
అవతారిక (క్రియతో ఉపమానోపమేయ భావము కుదురకుండుటలో మరియొక
హేతువును చూపుచున్నాడు.
లో న్యూనేషు చ సమాప్పా ర్ల ముపమానం విధీయతే ।
కియా చైవాశయే సర్వా త్యత తత్ర సమాప్యతే ॥ గ్‌
న్యూనేమ = తక్కు_వై న వానియందు, సమాపార్థమ్‌ + చ= వ్యాపించిన గుణములు గలది,
ఉపమానమ్‌ = ఉపమానముగ, విధీయతే = చెప్పబడును, [కియా + చ= |కియ అయితే,
సర్వా +- ఏవ = అంతయును, త|త్ర + తత = ఆయా, ఆశయే = ఆధారమందు, సమా
ప్యతే = సమముగనే వ్యాపించియుండును.
_ తాళ్ళర్భమ- అధికమైన గుణములు గలది ఉపమానమనియు, తక్కువ గుణ
ములు గలది ఉపమేయమనియును |పసిద్ధము. ఉదా : “చందః - ముఖమ్‌”” మొదలగునవి.
కియకును సాధనమునకును ఇట్టి తీరు సంభవింపదు. అచట ““కియ ఎక్కువ, సాధనము
తక్కువ" అనుట కవకాళము లేదు. [కియ తన కాధారమైన ఆ యా సాధనములందు సమము
సముడ్రేళము 403 పదీకాండము
57]
గనే యుండునుగాని హెచ్చు తగ్గలతో నుండదు. (|కియను ఎక్కువగను సాధనమును
తక్కువగను నిరూపించుట అశక్యము). 155॥
అవతారిక పె విషయమున ఒక దృష్టాంతమును చూపుచున్నాడు.
ళో యేనై వ హేతునా హంసః పత తీత్యభిధియతే |
ఆతౌ తస్య సమా_ప్పత్వాదుపమార్థో న విద్యతే ॥ 56
యేన = ఏ, హేతునా + ఏవ = హేతువుచే, “హంసః + పతతి + ఇతి = “హంస ఎగురు
చున్నది” అని, _అభిధీయతే = చెప్పబడునో, తస్య = ఆ హేతువు, ఆతౌ ఆ ఆతియను
పకియందు, సమా ప్రత్యాత్‌ = సమముగనే యున్నందువలన, ఉపమార్థః = ఉపమాన
భావము, న + విద్యతే = ఉండదు (కుదురదు).
లాత్న్రర్భంము__. “హంసః పతతి”. ఇచట “ఎగురుటి” [కియ. దాని కాధార
మైన సాధనము హంస (కర్త). ఇట్టి సందర్భమున సాధనము మారినను (ఆతిః పతతి, కాకః
పతతి, పికః పతతి మొదలగునవి) అన్నిచోటులందును పతనమను [కియ ఒకే విధమున
కర్త స్మాశయించి యుండును. అందు హెచ్చుతగ్గు లుండవు. కావున |క్రియ కుపమానత్వము
కుదురదు.
వివరణము... “హంసః ఇవ కాకః పతతి” (హంసవలె కాకి ఎగురుచున్నది)
మొదలగు [పయోగములలో కర్తలకే (సిద్దములు) ఉపమానోపమేయ భావముగాని క్రియకు
థి
కాదని తెలియునది. 1561
అవతారిక విజాతీయములగు (పరస్పరము విరుద్ధ ములు) [క్రియలకు గూడ
ఉపమానోపమేయ భావము సంభవింపదని చెప్పుచున్నాడు.
శో కియాణాం జాతి భిన్నానాం సాదృశ్యం నావధార్యతే ।
సిగశ్చ (ప్రక్రమే సాధ్యముపమాతుం న శక్యతే ॥ ర్‌?
డు
జాతి భిన్నానామ్‌ = జాతిచే వేరయిన, [కియాణామ్‌ = [క్రియలకు, సాదృశ్యమ్‌ = సాదృశ్యము
న +t అవధార్యతే = నిశ్చయింపబడదు, సిద్ధిః = ఓక క్రియ పూర్తియగుట యొక్క,
(ప[కమే = [ప్రారంభమున, సాధ్యమ్‌ = సాధ్యమైనది, ఉపమాతుమ్‌ = ఉపమించుటకు, న +
శక్యతే = వీలు పడదు (సమర్థ్యము కాదు).
తాత్ఫ్ళర్యంము__ పచతి, గచ్చతి - తిష్టతి, ధావతి మొదలగునవి విజాతీయ
క్రియలు. అనగా ఒకదానికొకటి పూర్తిగా వేరై, సాదృశ్యము లేనివి (పరస్పరము పోలిక
లేనివి). సాదృశ్యము లేనపుడు ఉపమానోపమేయ భావము కుదరదు గదా ! కావున విజాతీయ
క్రియలకును జొపమ్యమును చెప్పరాదు. మరియు [పారంభమునుండి పూ _ర్తియగు వరకును
(ప్రతియొక క్రియయును సాధ్యమే యగును. అట్టి సాధ్యమైనది ఉపమానముగాని ఉపమేయము
వాళ్యపదియము 404 కియా
[58
గాని యగుట అసంభవమును అనుచితమును అగును. లోకమున సిద్ధములకే ఉపమానోప
మేయ భావము (పసిద్ధము.
వివరణము. “తిజంతముల విషయమున జొపమ్యము కుదురదు” అను ఘట్ట
మింతతో ముగిసినది. ndTn
అదతారికో.... “పాక” మొదలగు కృదంతములలో ధాతువు బోధించు క్రియ
సాధ్యరూపమును, ఘణ మొదలగు |పత్యయము చెప్పు [క్రియ సిద్ధరూపమును అగును. అందు
బాహ్యాభ్యంతర రూపమైన భేదము కలదు” అసి పతంజలి యనెను. అట్టి భేదమును దృష్టాంత
పూర్వకముగ (పతిపాదింపుచున్నాడు.
శ్లో వనం వృక్ష ఇతి యథా భేదాఒభేదవ్య పా(శయాత్‌ ।
అర్షాత్మా భిద్యతే భావేస బాహ్యాభ్యంత ర [కమః ॥ ర్‌
థా
భేదా౬భేదవ్య పా(శ్రయాత్‌ = భేదమును, ఆభేదమును గూడ స్వీకరించుటవలన, వనమ్‌ +
ఇతి = “వనము” అనియు, వృక్షాః +- ఇతి = “వృక్షములు” అనియును, అర్ధాత్మా = అర్థము
యొక్క. స్వరూపము, యథా = ఎట్టు, భిద్యతే = వేరగునో (మారునో), సః = ఆ, |క్రమః
= తీరు, బాహ్యాభ్యంతరే = వెలుపలిదియు లోపలిదియునగు, భావే = భావమందు, (భవతి =
అగును).
తాత్దుర్భుము __.. “చెట్ట సముదాయ”మున్నది. “వనము” అను పదముతో దానికి
సంబంధించిన అభేదమును చెప్పుదురు. “చెట్టు” అను పదముతో దానికే చెందు భేదమును
తెలుపుదురు. అనగా ఒకే యర్థమును ఒక శబ్దముతో ఒక విధముగను వేరొక శబ్దముతో
వేరొక విధముగను బోధించు అవకాశము గలదు. అట్రే “పాక” మొదలగుచోట్ట [పకృతి
యైన ధాతువుయొక (పచ్‌) అర్థమైన భావము ఆభ్యంతరమనియు (లోపలిది), [ప్రత్యయ
మైన “ఘణ మొదలగు దానియొక్క అర్థమైన భావము బాహ్యమనియును ( వెలుపలిది)
వ్యవహరింపబడును.
వివరణము. |పకృతియెన ధాతువు బోధించు భావము సాధ్యమనియు, ఘజాది
(ప్రత్యయము బోధించు భావము సిద్ధమనియును ఇదివరకే |పతిపాదింపబడెను. ఇచట మొదటి
భావము ఆభ్యంతరమనియు, రెండవది బాహ్యమనియును వేరొక విశేషము చూపబడెను. కాగా
“భావము” అను భావన ఒకటే అయినను వ్యవహారము ననుసరించి అందలి విశేషములను
శాస్త్రము చెప్పునని ఫలించును.
విశేషము. [పకృతి బోధించు భావము అభిెదరూపమనియు, ఘజాది (పత్య
యము బోధించు భావము భేదరూపమనియును ఇచటి తత్త్వము. కావుననే ధాతువు చెప్పు
సాధ్యమైన భావమును చూపదలచిన పుడు తిజ్‌ [పత్యయములు (పవర్తి రించును. అచట కాలము;
పురుషము అని వాని సంబంధము కుదురును. (ఉదా : ; పచతి _- వచతః- పచంతి). లింగ
సము దేశము 405 పదకొండము
59 |
సంఖ్యల సంబంధము మా|తము కుదురదు. ఘజఖాది [ప్రత్యయము టోధించు సిద్ధమైన భావ
మును చూపదలచినపుడు సుప్‌ [పత్యయములు చేరును. (ఊదా : పాకః, రాగః, గతిః, మతి
మొదలగునవి) అచట లింగ సంఖ్యల సంబంధము కుదురును, (ఉదా : పాఠః, పాకౌ, పాకాః)
కాలపురుష సంబంధము మా[తము సంభవింపదు. భావార్థకములై న తి త, అన, అక మొద
అగు [పత్యయము లన్నింటియందును ఈ రీతిని అన్వయించుకొన వలెను. 1506!
అవతారిక. “భావే” (8-2-18) అను సూత్రమున్నది. “ఘజ్‌” మొదలగు
[పత్యయములు “భావము” అను నర్ధమున [పవర్తించునని దీని అర్థము. ఇచట “లింగ
మును (భావః అని పులింగము) ““సంఖ్య''యును (భావే అని ఏకవచనము అవివక్షితముఎ
అనగా - వాని పట్టింపు అనావశ్యక మని భాష్యకారుడనెను. ఆ సందర్భమును వ్యాఖ్యానించు
టకు [పారంభింపుచున్నాడు. “3
శో॥ సామాన్యే భావ ఇత్య(త యల్లింగముపలభ్యతే |
భేదానామనుమేయత్వాన్న త తేషు వివక్ష్యతే ॥ $9
భావే -- ఇతి = “భావే” అని, అత ౫ ఈ, సామాన్యే = సామాన్యమైన నిర్దేశమందు,
యత్‌ == ఏ, లింగమ్‌ = లింగము, ఉపలభ్యతే = కనబడుచున్నదో, తత్‌ = ఆలింగము,
భేదానామ్‌ = విశేషములు, అను మేయత్వాత్‌ = ఊహింపదగినవి కనుక, తేషు = ఆ విశేషము
లందు, న 7 వివక్ష్యతే = వివక్న్షింపబడదు.
తాత్సృర్వూము---- “భూ” ధాతువు [కియా సామాన్యమును తెలుపును. దానికి
భావార్థమున “ఘజ్‌ (అ) [ప్రత్యయము చేరగా “భావః” అను రూపమగును. ఇది ఏ
ధాతువు యొక్క అర్థమునై నను సామాన్య రూపమున చూపించును. కాగా “భావే ఘణ”
(భావార్థమున ఘజ్‌ (పత్యయమగును) అనగానే “ఆయా (ప్రత్యేకమైన ధాతువులకు ఆయా
విశేషమైన వాని వాని భావమందే |పత్యయము | పవర్తించును” అని సమన్వయము చేసికొన
వలయును. ఆంతియకాని అన్ని చోటులందును భావళబ్దము ననుసరించి పుంలింగమును ఏక
వచనమును తప్పని సరియని భావింపగూడదు.
వివరణము. పచ్‌ అను ధాతువుయిక్క.- భావార్థక రూపము “పాకః'” అని
ఉండును. రంజ్‌ అను ధాతువున కిదే యర్థ మున “రాగ” అని యగును. ఇట్టు ఆయా
ధాతువుల భావమును (వ్యాపారము ) “పాకే, ోరాగే మొదలగు (పత్యేక మైన పదములచే
నిర్దేశించి ఘభఖాది [పత్యయములను విధింప నక్క_రలేదా ? - అనునది ఇచటి శంక. భూ
ధాతువు [కియా సామాన్యమును తెలుపునుగాన దాని రూపమునే స్వీకరించి (భావే) విశేనముల
విషయమునను కార్యములను నిర్వహించుకొనవచ్చునని సమాధానము. అట్లే “తి”, (గతిః,
మతిః మొదలగునవి) “అ (ఇచ్చా, ఈహా మొదలగునవి) మొదలగు కొన్ని భావార్థకము
లైన |పత్యయములు ద్రీలింగమును సంపాదించును. “అని” (కరణమ్‌, గమనమ్‌ మొదలగు
వాక్యపదీయము 406 కియా
| [60
నవి) మొడలగు [పత్యయములు నపుంసక లింగమును సంపాదించును. ఈ తీరుకు గూడ ఎట్టి
[పతిబంధకమును లేదు. “భావః” అనునది పుంలింగముగాన [పత యాంతములన్ని యు
పుంలింగములు కావలయునను నిర్బంధము లేదు. (వచనము విషయమున గూడ ఇదే యుక్తి)
విశేషము సామాన్యమందు విశేషములన్నియును అంతర్భవించి యుండును.
“గోవును పూజింపవలయును"” అనగా “ఏదో ఒక గోవునే” అని తాత్సర్యము కాదు.
““గోసామాన్యమును'” అనియే తాత్పర్యము. అందువలన “భావే” అను నిర్దేశము సామాన్య
మని భావించుకొనవలయును, 159
అవతారిక. “భావః” అనుచోట స్పష్టముగనున్న పుంలింగమును విడుచుటలో
యు క్రిని చూపుచున్నాడు.
A శ్రో॥ నిరేశే చరితార్హత్వాల్లి గం భావేఒవివక్షిత మ్‌ J
ఉపమాసవిధత్వాచ్చ భావాదన్యత్‌ పచాదిషు ॥ 60
నిరేశే = పదమును పలుకుటయందు, చరితార్థ త్వాత్‌ = ఉపయోగించుటవలన, భావే =
6 అనుచోట, లింగమ్‌ = పుంలింగము, అవివక్షితమ్‌ = పట్టించుకొనదగినది కాదు,
ఉపమాసవిధత్వాత్‌ 4- చ = ఉపమానము వంటిదిగాన, పచాదిమ = పచ్‌, త్యజ్‌ మొదలగు
ధాతువులలో, భావాత్‌ = భావముకన్న (“అగుట _లేక- “ఉండుట” - అను అర్థము
కన్న), అన్యత్‌ = వేరయినదియే (ప్రత్యయము యొక్క అర్థమగును.
53
భావః
తాత్పర్యము--- “భూ ధాతువునకు “ఘక్‌" [పత్యయము చేరగా “భావి
అను రూప మేర్పడును. [పత్యయ మిచట భావార్థకము అనగా భూ ధాతువుయొక్క అర్థము
(ఉండుట --లేక__ అగుట) ఈ శబ్బముచే సిద్ధరూపముగ చూపబడును. ఘజళ్‌ [పత్యయాంత
మగు శబ్ద మెల్చపుడును పుంలింగముగనే యుండును. ఇట్టి “భావి శబ్దము నుచ్చరించి
సకల ధాతువులకును ““ఘజ్ల'' |పత్యయము విధింపబడినది. భావశబ్దము పుంలింగముగాన
దానిని పలికినపుడు ఆ లింగము తప్పనిసరి యగును. ఎట్టి లింగమును లేని ప్రాతిపదికమును
పలుకరాదు. కాగా ఈ పుంలింగమన్నిట ననువ ర్రిచనని అనుకొనగూడదు. పచ్‌ మొదలగు
విశేష ధాతువుల విషయమున భావార్థమున ఘక్‌ 1పత్యయృమైనచో, పాకః, త్యాగః, రాగః
మొదలగు పుంలింగ రూపములే ఏర్పడును. కాని అదే యర్థమున తి పత్యయమెనచో పకి?
త్యక్తిః ర_క్తిః అని స్రీలింగము వచ్చును. భూ ధాతువునకును తి |పత్యయమెనచో “భూతిః”
అని స్రీలింగమే యగును.
మరియు “భావే” అను నిర్దేళోమును ఉపమానరూపమున గూడ వ్యాథ్యానింప
వచ్చును. (అనగా " “భావే ఇవ = భావే” అని అనుకొనవలెను). భూ ధాతువునకు భావార్థ మున
“భావ” అనురూపమైనట్లు పచ్‌ మొదలగు విశేష ధాతువులకు “పాక” మొదలగు రూపము
అగునని చెప్పుకొనినను "బాధ లేదు. (“వంటో మొదలగునవి (ప్రత్యయము యొక్క. అర్థము
లగును),
సముధ్రేశము 407 పదకొండము
61]
వివరణము. పత్యయమును విధించునపుడు అర్థమును చెప్పక తప్పదుగాన
సామాన్యముగ “భావే” అని సూ[తకారు డుచ్చరించెను. ఆదియె “తి” మొదలగు [పత్యయ
ములను విధించు సూ|తములతో సంబంధించును. కావున ఆయా |పత్యయములు భావము”
ఆను సామాన్యార్గమున ,పవర్తించును. విశేషధాతువులకు వేర్వేరు రూపము లగుటయు:
[పత్యయమును బట్టి వాని లింగము మారుచుండుటయును సహజము. అది వేరు విషయము
కాన ఆకేపణీయము కాదు, 1601॥
అవతారిక... ఈ సందర్భముననే భాష్యకారుడు వేరొక యుక్తిని చూపెను. ఆ
యు క్రిని విశదికరింపుచున్నాడు.
శో భవతె యత్పచాదీనాం తావదతోప దిశ్యతే |
న చ లింగం పచాదీనాం భవతౌ సమవస్థితమ్‌ i 61
పచాదీనామ్‌ = పర్‌, త్యజ్‌ మొదలగు విశేష ధాతువులకు చెందు, యత్‌ = ఏ సామాన్యాం
శము, భవతౌ = భావ అనుచోట గలదో, తావత్‌ = ఆ యంశము మా|తమే, అత్ర క ఇచట
(భావె అను సూ త్రమున ఉపదిశ్యతే = చెప్పబడును, పచాదినామ్‌ = పచాదుల యొక్క,
లింగమ్‌ + చ =లింగమైతే, భవతొ = భూధాతువు యొక్క “భావి అనుచోట, నం
సమవస్థితమ్‌ = లేదు (ఉండదు).
తాత్సర్య ము. ఎల్ల విశేష ధాతువులందును ఆవలంబింపదగు “భావము అను
సామాన్యాంశమును మాతమె (సిద్ధావస్థలో నుండు ఆయా ధాతువుల అర్థము) “భావే”
అనునది బోధించును. కావున విశేషముల లింగముల కిచట |పస క్తి లేదు. లింగమును
సంఖ్యయు ఆయా [పత్యయములను బట్టి ఆయా స్థలములలో మార వచ్చును
వివరణము “భావము” అనునది సామాన్యము. ““అది సకల విశేషములందును
అనుసరింపదగినది”” అనియే తాత్పర్యము. సామాన్య నిర్దేశమున ఆవశ్యకమైన లింగముండక
తప్పదు. విశేషముల లింగములకును దీనికిని ఎట్టి సంబంధమును లేదు. దేని లింగ సంఖ్యలు
దానికి నియతములై యుండును.
విశేషము... అనంతములగు వ్యక్తు లందుండు ఎల్ల ధర్మములను సామాన్యము
చెప్పదు. అన్నిటియందును సమానముగ గోచరించు ఒకానొక ధర్మమును వమ్మూతమే అది
బోధించును. ఊదా: గోత్వము, పటత్వము 'మొదలగునది. సామాన్యమును చెప్పు శబ్దమున
కొక లింగముండుటయును తప్పదు. విశేషముల లింగములు వేరు కావచ్చును. ఒకచో కాకను
పోవచ్చును. వానికిని సామాన్యమునకును ఈ యంశమున పొత్తు కుదురదు. ఉదా;
“గోత్యమ్‌”. ఇది నపుంసకము. ఏకవచనము. “గౌః, గావౌ, గావ”. ఇచట గోశబ్దము
పుంలింగము లేక స్రీలింగము. అన్ని వచనములు నుండును. ఇళ్లే “భావః” అనునది
సామాన్యముగాన దానికి నియతమైన పుంలింగమును ఏకభచనమును తప్పవు. విశేషములల్లో
సముద్దేశము 37 పదకొండము
47]
అభతారిక__బుములనుబట్టి పరమేశ్యరుడున్నా డనియు అనుమాన [ప్రమాణముచే
గూడ ఈశ్వర సిద్ధి కలుగుననియు చూపి ఈశ్వరుసి వలన పరంపరగా అస్మదాదులకు
ఆ జ్ఞానము కలుగగా,మన మూలమున ఇతరులకు ఆ జ్ఞానము కలుగ గలదు.కనుక అంధపరం
పరకాదు. అందుచే [బాహ్మణత్వము గోత్వము మున్నగు జాతులున్నవనియే నమ్మవలెనని
45,46 శోఠములలో నిరూపింపబడినది. అట్టి జాతులను “త్వాది'భావపత్యయములు చెప్పు
నని 984వ శోకమున చెప్పబడినది. అచట సంశయము
జాతిగన్ధత్వమ్‌ (జాజికాయ యొక్క. పరిమళపు తనము), ఉత్పల గన్ధత్వమ్‌ (నల్ల
కలువయొక్క-_ పరిమళ పు తనము), మల్లికా గన్ఫత్వమ్‌( మళ్లైయొక్క_ పరిమళపుత నము)మున్నగు
స్థలములలో భావ పత యము గంధ సామాన్యమును బోధించునా ? కాక జాజి మున్నగు వానికి
సంబంధించిన గంధవి శేషమును అనగా ఆ వ్యక్తికి సంబంధించిన గంధత్వ విశేషజాతిని బోధిం
చునా ? అచట రెంటిని టో ధించుటకవకాశమున్నది కదాః ఈ (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
శో జాత్యుత్సలాది గన్హాదొ” భేదత _త్త్యం యదా (శితమ్‌।
తద్భావ _ప్రత్యయైర్లోకేఒ నిత్యత్వాన్నాభిధీయశే॥ 41
జాత్యుత్చలాది గన్దాదౌ = జాజి, నల్రకలువ, పద్మము మున్నగు వానియందున్న గంధము
రూపము మున్నగువానియందు, యత్‌ = ఏ, భేదత త్వ = భేదముయొక్క స్వరూపము,
ఆశితమ్‌ = శబ్బముచే చెప్పబడినదో,తత్‌ = అది, లోక = లౌకికమగు శబ్దవ్యవ హారము వివక్షా
దీనమగుచుండగా, భావ్వపత్యయేన = త్వ-తల్‌ అను భావప్రత్య నుముచే, అనిత్యత్వాత్‌ =
అనిత మగుట వలన, న- అభిదీయతే = చెప్పబడదు.
జాత్యాః గన్ధః _--జాతిగన్ధ 8 అని సమాసము ముందుగా చేసి తరువాత భావ్యపత్య
యము చేయుటకలదు. జాతి గన్టస్య భావః _జాతిగ న్థత్యమ్‌ ఇచట సమాసమున సంబంధము
భాసించును. ఆదియే భావ పత్యయముచే చెప్పబడును.
అట్టుకాక , గన్టస్యభావ 8---గన్ధత్వమ్‌ అనురీతిని ముందుగనే భావ్యపత్యయముచేసి
దానితో జాత్యాః గన్గత్యమ్‌జాతిగన్ధత్వమ్‌ అను రీతిని సమాసము చేయటయు కలదు. ఇది
యంతయు శబ్దమును |పయోగించువాని యిచ్చపై ఆధారపడియున్నది. ఇట్టి స్థితిలో గిన
శబ్దము గంధ సామాన్యమును బోధించును. జాతిశబ్ద సంబంధమున జాజియందున్న గంధము
అని విశేష గంధముకూడ భాసించును. ఈ గంధవిశేషము జాబియందే యున్నది. నుల్రికాదుల
యందుండనేరదు. అది వ్యాపకము కానందున అనిత్యమేయగును. భావ్వపత్యయముచె బోధింప
బడు సామాన్యము నిత్యముకావలెను. కనుక గంధవిశెషజాతిని భావపత్యయము చెప్పజాలదు.
గంధసామాన్య జాతినే బోధించును. ఆశ్రయ భేదముచే గుణములు భిన్నములు కాగలవు.
కాబట్టి ముందుగా భావ్యపత్యయముచేసి, దానితో సమాసముచేసిన విశేష జాతిభావ
(పత్యయార్థము కానేరదు. సామాన్యజాతియే ఆ [ప్రత్యయముచే బోధింపబడును. ముందుగా
వాక్యపదీయము 408 కియా
[62
“పాక్రః - పాకౌ పాకాః, స కిః _ ప క్తీ_ పక్తయః” మొదలగు రీతిని లింగ సంఖ్యలు
యథావిధిగ [పవర్తించును.
“భావే'” అను సామాన్య నిర్దేశమునకు విశేషములందు తాత్పర్యముగాన, అచటి
లింగ సంఖ్యలు ఆవివక్షితములని మీది కారిక చెప్పినది. సామాన్యమునకు నియతమైన లింగ
సంఖ్య లుండునుగాన “భావే” అనుచోట పుంలింగమును వకవచననును తప్పవని ఈ కారిక
స్పష్టపరచినది. 11611
అవతారిక. విశేషములకు సంబంధించిన లింగ సంఖ్యలు సామాన్యమునకు
సంబంధింపవని విశదము చేయుచున్నాడు.
A ఎక శ్చ సోఒర్ధః సత్తాఖ్యః కథంచిత్‌ కె శ్చిదుచ్యతే |
లింగాని చాస్య భిద్యం తే పచిరూపాది భేదవత్‌ ॥ 62
ఏకః = ఓక టే అయినట్టి, సత్తాఖ్యః = “సత్తి అను పేరుగల, సః= ఆ, అర్థః + చకా
భావమను అంశము, క్రైశ్చిత్‌ = కొందరిచే, కథంచిత్‌ = ఆయా విధముగ, ఉచ్యతే =
చెప్పబడును, అస్య = దీనియిొక్కు, లింగాని చ = లింగములై నచో, పచిరూపాదిఖేద వత్‌
= పచ్‌, ధాతువుయొక్క రూపములు వేరయినట్టు, భిద్యంతే = వేరగుచుండును.
తాత్పర్యము---- భావమనునది సకల ధాతువుల యొక్కయు అర్థములకు చెందు
సిద్ధావస్థను బోధించును. ఆడి సామాన్య ధర్మము. దానిని భావః, సత్తా. సామాన్యమ్‌ అని
వేర్వేరు లింగములు గల శబ్దములతో బోధించుచుందురు. ఈ తీరు పచ్‌ ధాతువుయొక్క
పాకః, ప క్తిః, పచనమ్‌ మొదలగు రూపభేదములను చూపుటవంటిదే. అంత మా[తమున
సామాన్యము యొక్క- లింగము విశేషములకుగాని, విశేషములయొక్క_ లింగము సామాన్యము
నకుగాని నియామకము కాజాలదు.
వివరణము. విశేషములను బట్టియే సామాన్యమును భావించి పేర్కాందురు.
కాగా సామాన్యమనునది విశేష స్వరూపమే. ఆయినను సామాన్యము వ్యాపకమును (విశాల
మైనది) విశేషము వ్యాహ్యమును (సామాన్యములో ఇముడునది) . అగుట (శాస్త్ర సంకేతాను
సారము) తప్పదు. అందువలన సామాన్యమగు భావము వ్యాపకమును, విశేషములగు పాక,
త్యాగరాగాదులు వ్యాప్యములును అగును. అందువలననే “భావరూపమైన సిద్ధావస్థను బోధించు
టకు ఘణాది |పత్యయములగును' అను అంశమునే “భావే” అను సూత్రము బోధించును,
అంతియకాని ఆ శబ్దమునకు చెందిన పుంలింగమును ఏకవచనమును. విశేషములకు విదింపదు
అనగా “ పత్యయముల యొక్క అర్థమునే సూ తము సూచించును. [పత్యయాంతములగు
శబ్దములకు లింగవచనములు వేర్వేరుగ నుండవచ్చును. అట్టుండుట [పత్యేక నియమముల
వలన సిద్ధించును” అని సారాంశము.
విశేషము---- సామాన్యమునకు విశేషములనన్నింటిని స్వీకరింపగల సామర్థ్య
సము ద్రేశము 409 పదకాండము
63]
ముండును. (విడివిడిగా కాని మొ త్తముగా కాని), విశేషములకు సామాన్యమును స్వీకరించు
సామర్థ్యముండదు. ఉదా : భవనమునకు (భూధాత్వర్థము) పాక త్యాగాదులన్నియు విశేషము
లగును. అది వానిని /గహించును. కాని పాకాదులు భవనమును [గహింపజాలవు. (భవతి:
పాకః భవతిః, రాగః భవతి, త్యాగః భవతి మొదలగు రీతిని (ప్రయోగింపనగును. కాని
పచతి:.. భావః పచతి, రాగః పచతి మొదలగు రీతిని (పయోగించుటకు వీలులేదు).
మరియొక విశేషము సామాన్యమనునది ఎల్ఫి విశషములందును సామాన్య
రూపముగను, విశేషరూపముగను కూడ భాసింపుచుండును. ఉదా: “నల్లని గోవు”.
ఇచట గోత్వమను సామాన్యమును, “నల్లని ఒక ఆవు” అను విశేషమును గూడ నుండును,
ఈ విధముగనే భావమను సామాన్యము పాకాది విశేషము లన్నింటియందును సామాన్యము
గను విశేషముగను కూడ గోచరించును. అట్టు విశేషములు సామాన్యమునంతను స్ఫురింప
జేయ జాలవు. 162
అవతారిక... “ఒకే యంశము సందర్భమును సంబంధ మును అనుసరించి అనేక
ముగ భాసించుననుట "లో దృష్టాంతమును చూపుచున్నాడు.
శో ఆచార్యో మాతుల శ్చేతి యథై కో వ్యపది శ్యతే |
సంబంది భేదాదర్హాత్మా స విధిః పక్తిభావయోః ॥ 63
ఏకః = ఒక టే అయిన, అర్జాత్మా = అర్థస్వరూపము (అర్థము = అంశము), సంబంధిభేదాత్‌
= సంబ౨ధముగల వారి భేదమువలన, ఆచార్యః = ఆచార్యుడ నియు, మాతులః +- చ + ఇతి
= మేనమామ అనియును, యథా = ఎట్టు, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడునో, సః = అట్టి, విధిః
= తీరు, ప క్రి భావయోః = పాకమునకును భావమునకును, (భవతి = అగును).
తాత్పర్యము ఒక వ్యక్తి ఉన్నాడు. ఆతడుపాధ్యాయుడు. అతనికి మేనల్లు
'డౌక శిష్యుడు. ఎట్టి చుట్టరికమును లేని మరియొకడు వేరొక శిష్యుడు. మెనల్డుడైనవాడు
రెండవవానితో “మేనమామకు నమస్కరింపుము”' అనును. అతడుపాధ్యాయునికి నమస్క
రించును. అభ్రై రెండవవాడు “ఉపాధ్యాయునికి నమస్క-రింపుము”” అన్న పుడు మేనల్లుడు
మేనమామకు నమస్క-రించును. ఇది లోకపు తీరు. ఇచట ఒకే వ్యక్తి చుట్టరిక మునుబట్టి
ఒకనికి మేనమామయు, (గురువును) శిష్యత్వమును బట్టి వేరొకనికి గురువు మాృాతమును
అగుచున్నాడు. ఇర్లే పాకము, భావము మొదలగు చోట్ట కూడ ఒకే అంశము సంబంధిభేదము
వలన సామాన్యముగను విశేషముగను భాసించుటలో చిక్కేదియు లేదు.
వివరణము భావమనునది పాకాదులను బట్టి సామాన్యము కావచ్చును. కాని
భూధాతువు యొక్క అర్థమును మాగతమే ఒకచో తీసికొన్న యెడల అపుడది విశేషమును
కావచ్చును. అభ్రై పాకమనునది భావమును బట్టి విశేషమగును. పాకమందలి విశేషములను
చెప్పదలచినపుడు (మధురః పాకః, కటుః పాకః మొదలగునవి) వానినిఐట్టి అది సామాన్యమే
వాక్యపదీయము 410 (కియా నముద్దేశము
[63
యగును. అనగా వివక్షాదినముగా [పతియొక అంశమును సామాన్యమును విశేషమును గూడ
అగుట క వకాశమున్నది.
విశేషణము “ ఉపాధ్యాయస్య శిష్యో మాతులస్య భాగినేయమాహ | ఉపాధ్యాయం
భవానభివాదయతామితి | స గత్వామాతులమభివాదయతే | తథామాతులస్య భాగినేయ ఉపాధ్యా
యస్య శిష్యమాహ । మాతులం భవానభివాదయతామితి | స గత్వా ఉపాధ్యాయ మభివాద
యతే 1” అనునవి పతంజలి యొక్క వచనములు. (సూ: 8-2-18) వాని భావము నిచట
గంథక ర్ర (గహీంచెను.
ఇట్లు 59 వ కారిక నుండి ఇంతవరకును అయిదు కారిక లతో “భావే” (8-2-18)
అను సూత్రము యొక్క. భాష్యసారము విశదీకరింపబడినది.
ఈ సముద్దేశమున పతియొక వివయమునను “పచ్‌'' ధాతువు ఉదాహరణముగా
చూపబడినది. దానిని బట్టి “సకల ధాతువుల తీరు నిదే'యిని యూహింపవలయును.
1. క్రియ సాధ్యరూపము. తిజ్‌ (పత్యయములు ఆ విషయమును బోధించును.
బి [కియయొక్క సిద్ధరూపము భావము. దీనిని కృత్తులు బోరించును. కి. కియావాచకము
ధాతువు. 4. ధాతువులకు సూటిగా చేరు [పాథమిక పత్యయములు తిజ్ఞులును కృత్తులును
మా!తమే అను నంశములు ఈ సముద్దేశము యొక్క పరమసారము.
(కియా నయుద్దోళయు యుగినీనోది
కాల సముద్దేశము = 9
అవతారిక [కియా సముద్దేశమున [కియా స్వరూపమును నిరూపించి, ఇపుడు
కాలము [కియను పరిచ్చేదించును గాన దానిని నిరూపించుటకై మొదట దర్శనాంతర సిద్ధ
మగు కాలస్యరూపమును పతిపాదించుచున్నాడు.
శో వ్యాపారవ్యతి రే కేణ కాలమేకే (పచక్షతే 1
నిత్య మేకం విభుం (దవ్యం పరిమాణం (కియా వతామ్‌ i |]
ఏకే == వై శేషికాగు లగు కొందరు దార్శనికులు, నిత్యం = = నిత్యమైనదియు, ఏకం = ఒక.
టియు, విభు = సర్వ వ్యా పమును, కియావతాం = క్రియతో సంబంధించిన పదార్థములకు,
పరిమాణం = జన్మాది [కియలద్వారా పరిచ్చేదకమును అగు, కాలం = కాలమనెడు, ద్రవ్యం
= (దవ్యమును, వ్యాపార వ్యతిరేకేణ = వ్యాపారముకంటె వేరుగా, [ప్రచక్షతే = చెప్పు
చున్నారు.
తాత్పర్యము---- వై శేషికులు మొదలగు కొందరు దార్శనికులు, నిత్యమైనదియు”
ఒక్కటియు, సర్వవ్యా_ప్తమును, క్రియతో సంబంధించిన పదార్థములను “ఇది దీనికంచె
ముందు పుట్టినది, ఇది తరువాత పుట్టినది" ఇత్యాది విధముల జన్యాదులచే పరిచ్చేదించునదియు
అగు కాలమనెడు [దవ్యమును |కియకంచె వేరుగ అంగీకరింతురు.
విశేషము. కాలము [కియకంటె భిన్నమైనది. ఇది |కియతో సంబంధించిన
పదార్థ ములను ఇది మొదట పుట్టినది, ఇది తరువాత పుట్టినది, ఇది ముందుగ నశించినది,
ఇది తరువాత నశించినది ఇత్యాది దిధమున పరెచ్చేదించునది ; అనగా వాటి యునికి మొదలగు
వాటిని కొలచునది. ఇది వైశేషికుల సిద్ధాంతము. mln
అవతారిక పరిచ్చేద్యము లగు (కాలవదగిన) పదార్థముల భేదమును బట్టి,
కాలమునకును, ఇతర పరిచ్చేదకములకును, (కొలుచువాటికిని) గల భేదమును చెప్పుచున్నాడు.
శో దిష్టి(ప్రస్ట సువర్ణాది మూ ర్తిభేదాయ కల్పతే ।
క్రియా భేదాయ 1 కాలస్సు, సంఖ్యా సర్వస్య భేదికా 1 2
దిష్టి పస్థ సువర్ణాడి = దిష్టి, (పస్థము, సువర్ణము మొదలగునది, మూ ర్రిభేదాయ = సర్వ
వ్యాప్తము కాని [దవ్యమునకు సంబంధించిన పరిమాణము యొక్క భేదమును ఏర్పరచుటకు,
కల్పతే = సమర్థ మగుచున్నది, కాలః--తు = కాలమైతే ; [కియా భేదాయ = [క్రియ యందలి
భేదమును ఏర్పరచుటకు, కల్పతే = సమర్థ మగుచున్నది, సంఖ్యా = సంఖ్య; సర్వస్య
అన్నిటికిని ; భేదికా జ భేదమును ఏర్పరచునది,
వాక్యపదీయము 412 కొల
[3
తాతుర్యము---- దిష్టి, పసము, సువర్ణము మొదలగునవి సర్వ వ్యాప్తము కాని
లట థి న్‌ _
దవ్యము యొక్క పరిమాణము నందలి భేదములను చూపును. కాలము [కియల యందలి
భేదమును చూపును. సంఖ్య అన్నింటికిని సంబంధించిన భేదమును తెలుపును
విశేషము దిష్టి అనునది ఒక దైర్భక (ప్రమాణము. వస్రాదులలోని ఒక కొస
తీసికొని ఇది రెండు జాసలున్న ది, ఇది రెండు మూరలున్నది అసి చెప్తుచుందుము. (అట్టిదే
యిది) పొడుగు వెడల్పులు కొలుచునది దీనికి (ప్రమాణము అని చేరు. (పస్థమనగా ధాన్యాదు
లను కొలచెడు కుంచము వంటి (ప్రమాణము. దీనిచే ధాన్యాదుల ఫొడవు వెడల్పు ఎత్తులను
మూడింటిని (వాటి ఘనపరిమాణమును) కొలుచుచుందుము. రౌన్యాదుల నలువై పులకు సంబం
ధించిన కొలతను చెప్పునవిగాన ఇవి పరిమాణములు. పరి యనగా నలుమూలల యని
యర్థము. సువర్ణ మనగా ఫ ఘనపదార్థములను తూచెడు ఒక ఉన్మానము. బంగారము వెండి
మొవలగు వాటిని [తాసులో వేసి, దానిని ఎత్తి తూచుదుము గాన తులము, పలము మొదలగు
వాటికి ఉన్మాన మని పేరు. ఈ (ప్రమాణ - పరిమాణ = ఉన్మానములు మూడును పరిచ్చిన్నము
లగు (సర్వవ్యా ప్తములు కాని) మూర్త [వవ్యముల పరిమాణమును తెలుపును. ఏతద్భిన్న
మగు కాలము మృాతము అమూరర్తమగు [కియను కొలుచును. ఉదా: సూర్యాది సంచార
రూపమగు [క్రియను మాసము, బుతువు, సంవత్సరము మొదలగు కాలములచే కొలచు
చుందుము. సంఖ్య మూర్తామూ ర్రములను, |పమాణములను, సంఖ్యను కూడ పరిచ్చేదించును.
ఉదా : రెండు ఘటములు ; రెండు [కియలు, మూడు జానలు, నాలుగు కుంచములు ; ఐదు
తులములు ; రెండు ఇరవైలు మొ. 2
అవతారిక... ఇపుడు కాలము క్రియను ఎట్టు పరిచ్చేదించునో చెప్పుచున్నాడు.
శో ఉత్పతౌచ స్టితౌచైవ వినాశే చాపి తద్వతామ్‌ ।
నిమి త్తం కొాలమేవాహు ర్విభ_కే నాత్మనా స్థితమ్‌ i 8
విభ కేన = విభ క్రమగు, ఆత్మనా = స్వరూపముతో, స్థితం = ఉన్న, కాలమేవడాకాలమునే
తద్యతాం = ఉత్పత్తి = స్థితి = వినాశములు గల పదార్థముల, ఉత్పత్తా = పుట్టుకయందును,
స్థితౌ = ఉనికియందును, వినాశే చాపి = వినాశమునందును, నిమిత్తం = నిమి _త్తమునుగా,
ఆహుః ౫ చెప్పుదురు.
తాత్సర ము. వేరు వేరు స్వరూపములలో నున్న కాలమే పదార్థముల ఉత్స త్రి
కిని, స్థితికిని, నాశమునకును నిమ్‌త్త మని చెప్పుదురు.
విశేషము జనించుట, ఉండుట (స్థిత), వినాశము అనెడు [కియలలో ఇతర
క్రియ లన్నియు అంతర్గతములే. పదార్థము లన్నియు ఈ [క్రియలలో నేదియో యొక [క్రియతో
సంబంధించి యుండును. కావున కాలమే ఈ క్రియల ద్యారా సర్యపదార్థములకును నిమి త్ర
మని చెప్పుదురు. ఉదాహరణమునకు ; కొన్ని పదార్థములు వసంతమున జనించును, కొన్ని
నశించును, కొన్ని శరత్కాలమున జనించును, కొన్ని నశించును. TE
సముద్రేశము 413 పదకొండము
వ్‌]
అవతారిక. పదార్థముల ఉత్పత్త్యాదలకు కాలమే నీమి త్రము గాన [ప్రపంచ వ్యవ
హారమున కంతకును కాలమే కారణమని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! తమస్య లోకయన్ర్రస్య స్యూతధారం (ప్రచక్షతే ।
(ప్రతిబంధా భ్యనుజ్ఞాభ్యాం తేన వ్‌శ్వం విభజ్యతే ॥ 4
తం = ఆ కాలమును, అస్య = ఈ, లోకయన్ర స్య = లోకమనెడు యంతమునకు, సూత్ర
ధారం = సూ; తధారునిగా, [ప్రచక్షతే = చెప్పుదురు, తేన = ఆ కాలముచేత, (పతిబంధాభ్య
నుజ్ఞాభ్యాం = _పతిబంధాభ్యనుజ్ఞల ద్వారా, విశ్వం = (ప్రపంచము, విభజ్యతే వ విభ క్తమగు
చున్నది,
తొాత్సర్ణము_ లోక మనెడు యంతపురుషుని (బొమ్మను) సడిపెడు సూత
ధారుడు ఈ కాలమే. పతిబంధా భ్యనుజ్ఞల ద్యారా ఈ కాలమే [పపంచమునందలి విభాగము
లను ఏర్పరచుచున్న ది.
విశేషము... [పతిబంధము = ఉత్పృత్యాదులు జరుగ కుండునట్టు చేయుట. అభ్య
నుజ్ఞ = ఉత్పత్త్యాదులు జరుగునట్లు చేయుట. జం్యతపు బొమ్మకు తాళ్ళు కట్టి ఒక వ్యక్తి
దానిని కదలునట్టును, నడచునట్టును చేయను. వానికి సూూతధారుడని పేరు. ఈ జగద్యంత
మునకు కాలము సూతధారుని వంటిది. ఈ కాలమే ఆయా పదార్థముల ఉత్పత్త్యాదులను
అడ్డ గించుచు జరుపుచు, ఇది ముందు, ఇది వెనుక అనెడు విభాగమును ఏర్పరచుచున్న ది.॥4॥
అవతారిక... ఈ విషయమునే స్పష్షీకరించుచున్నా డు.
శ్లో॥ యది న (ప్రతిబధ్నీయాత్‌ (ప్రతిబన్దం చ నోత్సృజేత్‌ ।
అవస్థా వ్యతికీ ర్యేరన్‌ పౌర్వాపర్యవినాకృతాః [| గ్‌
ప (పతిబధ్నీయాద్యది = (కాలము ఉత్పత్త్యాదులను) అడ్డుకొనకున్నను, |ప్రతిబంధం = ఆ
అడ్డును, నశాచ + ఉత్సృజేత్‌ (యది) = తొలగింపకున్నను, అవస్థాః = పదార్థముల
అవసలు, పొర్వాపర్య వినాకృతాః = పొర్వాపర్య రహితములుగా చేయబడినవె , వ్యతికీ ర్యేరన్‌
థి అ
= సంకీర్ణములై. యుండెడివి.
విశేషము ఒక బీజమునుండి మొదట అంకురము, తరువాత నాలము, పిమ్మట
కాండము జనించుచున్నవి. అనగా అంకురము పుట్టు సమయమున నాలము పుట్టకుండగను,
నాలము పుట్టు సమయమున కాండము పుట్టకుండగను కాలము ఆడ్డుకొనుచున్నది. కావుననే
అంకురనాల - కాండాదుల ఉత్స త్రిలో నొక |కమము (పౌర్వాపర్యము) కనబడుచున్నది.
కాల మా విధముగ అడ్డుకొనకున్నచో ఆ యా కారణములనుండి జనించు కార్యముల వివిధా
వస్థలలో సాంకర్యమేర్చడి యుండెడిది. అనగా అంకుర - నాల = కాండాదులలో ఏడి. ముందో
వీది వెనుకనో తెలిసికొనుటకు అవకాశముండెడిది కాదు. 85%
కోల
వాక్యపదీయము 414 [6
కాలము ఒక్క- చేయైనను ఉపాధి భేదముచే భిన్నముగ తోచుచున్న
జ
ఆవతారిక =
శో॥ తస్యాత్మా బహుధా భిన్నో భే దై రర్మా న్తరా_శయైః |
| న పొ భిన్నమభిన్నం వా వస్తు కించ న విద్యతే i 6
ధర్మా న్తరా,శోయెః = ఇతర ధర్మములకు (క్రియలకు) సంబంధించిన, భేదై ః = భేదములబేే,
తస్య = ఆ కాలముయొక్క_, ఆత్మా = స్వరూపము, బహుధా = అనేక విధములుగా, భిన్నః
= భిన్న మైనది, భిన్నం = భేదముగల, వా = లేక, అభిన్నం = భేదములేని, వస్తు = వస్తువు
కించన జ ఏదియు, న విద్యతే వా = లేదుకదా.
తాత్పర్యము కాల మొక్క-టియె యైనను ఆయా కియలకు సంబంధించిన
భేవములచే భిన్నమువలె కనబడుచున్నది. (కాలమే కాదు), ఏ వస్తువైనను భేదము కలదని
కాని, లేనిదని కాని చెప్పుటకు వీలులేదు.
విశెషము._ సర్వవ్యాప్త మగు ఆకాశము ఒక్కటే యైనను కుండలో నున్న
ఆకాశమును ఘటాకాశమనియు, చెంబులో నున్న ఆకాశమును కరకాశమనియు, ఇంటిలో
నున్న ఆకాశమును గృహాకాశమనియు ఘటాద్యుపాధి భేదమును బట్టి వేరువేరుగ వ్యవహరించు
చుందుము. ఆర్టే కాలమనునది ఒక్కటే యైనను నూర్యాద్యుదయా స్తమయాది కియా భేద
మును బట్టి దినయామిన్యాది భేదముతో భిన్నరూపముల వ్యవహరించుచుందుము. కాలమునందే
కాదు, (పపంచమునందలి ఏ విషయమునందును గూడ పూర్తిగ భేదమున్నదని గాని, భేద
మసలే లేదని గాని చెప్పజాలము. దేవదత్తుడను వాడొకడు. వానిలో భేదమున్నదా లేదా యని
విచారింపగా భేదము లేదని చెప్పుటకు వీలులేదు. నిన్నటి దేవదత్తుడు పూర్వకాలముతో
సంబంధించినవాడు, ఇప్పటి దేవదత్తుడు ఈ కాలముతో సంబంధించినవాడు. ఈ కాలభేద
మును బట్టి నిన్నటి దేవదత్తుడు వేరు నేటి దేవదత్తుడు వేరు అని చెప్పవలెను. అట్టని భేదమే
గాన్‌ అఖేవము లేదనుటకు గూడ వీలులేదు. ఈతడు నిన్న చూచిన దేవదత్తుడే అని (పత్యభి
జ్ఞానము కలుగుచున్నవి కదా? కావున ఏ పదార్లమైనను భేదాభేదములచే అనిర్వచనీయమే
®
యని అభ్నిపాయము అక్ర కాలము కూడ. 16 ॥
అవతారిక “నహిభిన్న మభిన్నం వా” అను విషయమునే ఉదాహరణముతో
వీశదకరించుచున్నాడు.
శో నైకో౭ స్తి నాప్యనేకోఒ స్తి న శుక్లో నాపిచాసితః |
(దవ్యాత్మా సతు సంసర్గాదేవం రూపః (ప్రకాశతే || 7
ఏకః డా ఓక్‌ దవ్యము, నాస్తి వము లేదు, అనేక; ఆపి = అనేకము కూడ ; నూ సి == లేదు,
టం మా ఠా థి — 9 వొ
కుక్షః తెల్లనిది, నాస్తి = లేదు, అసితః అపిచ జ నల్లనిది కూడా, న= లేదు, తు = కాని
సము ద్రేశము 415
8 ]
సః = ఆ, [దవ్యాత్మా = [దవ్య స్వభావమే, సంసర్గాత్‌ = సంఖ్యా రూపాదులతో సంబంధము
వలన, ఏవం రూపః = ఇట్టి రూపము కలదిగా, [ప్రకాశతే = (ప్రకాశించుచున్నది.
పదకొండము
తాత్పర్యము ఏకమనికాని అనేకమనికాని, తెల్లనిది అనిగాని నల్లనిది అనిగాని
లేదు. దవ స్వభావమే ఆయా సంఖ్యాదులతో సంబంధించుట వలన వేరువేరు విధముల
(ప్రకాశించుచున్న ది.
వివరణము (దవ్యమునకు ఏ ఉపాధులతోడను సంబంధము లేకున్నచో లౌకిక
వ్యవహారమే కుదురదు. అందు దవ్యమునకే ఏకత్వాది సంఖ్యలతో సంబంధమును కూర్చి
ఇది ఒక (ద్రవ్యము ; ఇవి రెండు (దవ్యములు' అని వ్యవహరింతుము. జక కృష్ణరూపము
లతో దవ్యమునకు సమవాయ సంబంధము (విడదీయరాని సంబంధము) ఉండుటచే '“తెల్పని
బట్ట, నల్లని బట్ట” ఇత్యాది వ్యవహారము చేయుచుందుము. కావున [దవ్యములలో కనబడు
ఆయా భేదము లన్నియు ఉపాథి భేదకృతములే కాని సహజములు కావు. అక్ర ఉత్పత్యాది
[క్రియలను బట్టి కాలమునందు గూడ “ఇది ఉత్పత్తి కాలము, ఇది స్థితి కాలము, ఇది వినాశ
కాలము మొదలగు వ్యవహారములు కల్పితము లగుచున్నవి. కావుననే దేవదత్తుని ఉత్పత్తి
కాలము యజ్ఞ దత్తునకు స్థితికాలమగుచున్నది. ఆదియే విష్ణు మితునకు వినాశకాలమగు
చున్నది. "7||
అవతారిక ఉపాధిగత భేదములు కాలమునందు ఆరోపింపబడుచున్నవని చెప్పు
చున్నాడు.
శో సంసర్షిణాం తు యే భేదా విళేషా_స్తస్యతే మతాః !
స ఖిన్న న్మెర్వ్యవస్తానాం కాలో భేదాయ కల్పతే ॥ 8
సంసర్గిణాం = కాలముతో సంబంధించిన [గహసంచారాది [క్రియల యొకు, యే = వీ,
విశేషాః = విశేషములు కలవో, తే = అవి, తస్య = ఆ కాలము యొక్క, భేదాః = భేదము
లుగా, మతా? = చెప్పబడుచున్నవి, సఃజ ఆ, కాలఃజకాలము, తైః=ఆ [కియా విశేష
ములచేత, భిన్నః = భిన్నమైనదై, వ్యవస్థానాం = అహోర్శాతాది వ్యవస్థలయొక్క-, భేదాయ
= భేదము కొరకు, కల్పతే = సమర్థమగుచున్నది (భేదములకు నిమి త్తమగుచున్నది).
తాత్పర్యము... సూర్యాది [గహ సంచార రూపమగు [కియ కాలమునకు సంబం
ధించినదై యుండుటచే ఆ [కియయందలి విశేషములను కాలమునందు ఆరోపించుచుందురు,
ఈ విధముగ ఆయా [కియలయందలి విశేషములను బట్టి కాలము పగలు, రాతి, మాసము
మొదలగు విభిన్న వ్యవహారములకు కారణమగుచున్నది.
విశేషము. అహోరా[త - పక్ష -మాసాది వ్యవస్థలకు మూల కారణము
సూర్యాది (గహ సంచారము. కాలమునందు ఆ వ్యవస్థలు పరమార్థత ః లేవని కాకృర్యము.
151
వాక్యపదీయము 416 కొల
[9
అవతారిక_- ఈ విధముగ కాలము ఉపాధి భేదముచే భిన్నముగ కన్పట్టుచు
పదార్థ ముల జన్మ స్థిత్యాదు లకు నిమి త్రమగు చున్న దని చెప్పుచున్నాడు.
శో! విశిష కాలసంబంధా ద్ర తిలాభ 8 (పకల్పతే |
లా © అణాల
శకీనాం సం[ప్రయోగస్మే హేతుత్వే నావతిస్టతే 11 9
విశిష్ట కాల సంబంధాత్‌ = కాల విశేషము యొక్క సంబంధము వలన, వృత్తి లాభః =
(సాధన శక్తుల) (ప్రవృత్తి యొక్క- లాభము, (పకల్పతే = ఏర్పడుచున్న ది, సః = ఆ
కాలము, శ క్రీనాం = శక్తుల యొక్క., పయోగస్య = పయోగమునకు, హేతుత్వేన జూ
హేతువుగా, అవతిష్టతే = నిలచుచున్నది. (* “సప్రయోగస్య' అను పాఠము యుక్తమని
తోచుచున్నది.)
తఅఈత్సర కము వసంతాది కాల విశేష సంబంధముచే సాధన శక్తుల (పవృ త్తి
(పుష్ప ఫలాదుల ఉత్పత్తి మొదలగు (పవృ త్తి) కనబడుచున్నది. కావున శక్తులు పవర్తించు
టకు ఆ కాలమే హేతువుగా ఉన్నది.
వివరణము... వసంతాది కాలములలో ఆయా సాధన శక్తులు పనిచేయుచున్న వి,
దానీని బట్టి ఈ పవృశ్తికి కాలమే నిమిత్త కారణమని ఊహింపవలసి యున్నది. ఈ విధ
ముగ కాల _పేరితములగు శక్తులు పదార్థములకు జన్మాది [క్రియలను సాధించుచున్నవి. 191
అవతారిక... కారణములందలి శక్తులు కాలము అనుజ్ఞను పొందిన పిమ్మటనే
పదార్దముల ఉత్పత్తి సిత్యాదులను కలిగింప సమర్గములగుచున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
థి ఆశీ థి థి
లో జన్మాభివ్య క్తి నియమాః ప్రయోగోపనిబన్గనాః |
నిత్యాధీన స్టితిత్వాచ్చ స్టితర్నియమ పూర్వికా ॥ 10
జన్మాభి వ్య క్తి నియమాః = పదార్థముల ఉత్పత్తియు, అభివ్య క్రియ, నియమమును, (పయో
గోప నిబంధనాః =కాలముయొక్క_ (పేరణముపై ఆధారపడియున్నవి. నిత్యాధీన స్థితిత్వాత్‌ +
చ = పదార్థములు ఎల్హపుడును కాలమునకు అధీనమైన స్థితి కలవగుటచే, స్థితిః = పదార్థ
ముల స్థితి, నియమపూర్వికా = నియమము పూర్వమునందు కొలది, అనగా ఒక నియమముతో
కూడినది.
తాత్పర్యము పదార్థముల ఉత్స త్రియు, స్పస్టరూపమున అభివ్య క్రియు, కొంత
కాలము మ్మాతమే ఉండుట యనెడు నియమమును, కాల (_పేరణముపై ఆధారపడియున్నవి.
పదార్థముల స్థీతికూడ ఎల్లపుడును కాలముపైననే ఆధారపడియుండుటచే అది నియమపూర్వక
మెనది.
విశేషము: ఉత్పన్నమై : -అభివ్య క్తమైన పదార్థము ఇంతకాలము మాతమే
ఉండును అనెడు నియత కాలావస్థితి నియమము. “ఉత్పతొ చ స్థితౌ చి ఇత్యాది తృతీయ
కారికార్థ మె ఇచట వివరింపబడినది. rlOn
సముధ్దేకము 417 పదకాండము
12]
ఆవతా రిక ___ కాలకృత ములగు మరికొన్ని భావవికారములు గూడ కలవని చెప్పు
చున్నాడు
శ్థో॥ సితస్యానుగహనె నెరరె 8 సంసర్షిభి సతః ।
గా థి == ధి గం
(పతిబన్ల _స్పిరోభావః (పహాణమితి చాత్మనః ॥ 11
స్థితస్య = ఉత్పన్నమై స్థితమగు పదార్థమును, సంసర్గిభిః = దానితో సంబంధించు, త్రై స్తెః కా
ఆయా, ధర్ర్మైః = ధర్మములతో, అనుగహః = అనుగహించుట, తతః = అటుపిమ్మట,
ఆత్మనః = ఆ పదార్థము యొక్క, |పతిబన్ధః = (ప్రతిబంధము (స్వకార్యమును చేయుటకు
సామర్థ్యము లేకుండ చేయుట), తిరోభావః = క నబడకుండునట్టు చేయుట, [పహాణం =
వినాశము (ఇవి యన్నియు కాలకృతములే).
తాత్పర్యము. స్థితిని సంపాదించుకొనిన పదార్థమునకు ఆయా ధర్మ విశేషము
లతో సంబంధమును ఏర్పరచుట, తరువాత ఆ పదార్థము తన కార్యము చేయజాలకుండు
నట్టు చేయట, దానిని ఆదృశ్యముచేయుట, నశింపజేయుట ఇవి యన్నియు కాలకృతములే,
విశేషము. ఉత్పన్నమై స్థితిని సంపాదించుకొనిన భూత వృక్షాదులకు కాలమే
పుష్ప ఫలాదులతో సంబంధ మేర్పరచుచున్నది. పిమ్మట కాలమే ఆ కార్యములు కలుగకుండ
చేయుచున్నది. చివరకు ఆ కాలమే ఆ పదార్థమును అదృశ్యము చేయుచున్నది. 1111
అవతారిక. పదార్థములకు సంబంధించిన ఆయా (క్రియలు ఒక క్రమము
ననుసరించి కాలాధీనములై యుండును. అందుచే ఈ |క్రియలనే కాలమని వ్యవహరించు
చుందురు అని చెప్పుచున్నాడు.
శో (పత్యవసం తు కాలస్య వ్యాపారోఒ(త్ర వ్యవసితః |
గి థి థి
కొల ఏవ హి విశ్వాత్మా వ్యాపార ఇతి కథ్యతే ॥ 12
అత = ఈ (ప్రపంచమున, (పత్యవస్థం = పదార్థములకు సంబంధించిన (పతి అవస్థయం
దును, కాలస్య = కాలము యొకు, వ్యాపారః = వ్యాపారమే, వ్యవస్థితః = నియతరూపమున
ఉన్నది, కాల ఏవ = కాలమే, విశ్వాత్మా పా కా [ప్రపంచమున కంతకును ఆత్మ కదా,
వ్యాపారః ఇతి = వ్యాపారమని, కథ్యతే చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్యము... ఈ (పపంచమునందలి పదార్థములకు సంబంధించిన పతి అవస్థ
యందును కాలముయొక్క- వ్యాపాఠమే సియతరూపమున ఉన్నది. ఈ విధముగ విశ్యమున
కంతకును ఆత్మయైయున్న కాలమే వ్యాపారము అని చెప్పబడుచున్నది.
వివరణము అను[గహము (ఒక పని జరుగునట్టు చేయట) నిగహము (దానికి
(పతిబంధము కలిగించుట) మొదలగు వాటిచే కాలమే పదార్థముల ఉత్ప త్తి - వినాకాదికము
లగు అన్ని అవస్థలతోడను సంబంధించి యన్నది. కావున విశ్వమునందంతటను అనుస్యూత
[27]
వాక్యపదీయము 38 జాతీ
[48
సమాసము చేసి, తరువాత దానికంటె భావ పత్యయముచేసిన, ఆ |పత్యయము సమా సమువలన
భాసించిన సంబంధమును బోధించును, “కృతద్ధిత సమాసేభ్యః సంబ న్థాభిధానం భావ పత్య
యేన (కృదంతము క కంటె తద్ధితాంతముక ంకె సమాసముకం'టెను (పవర్తి.ంచిన భావ పత్యయము
సంబంధ మును బోధించును.) ఆని భర్హ్భ హరియే వక్కాణిం చెను. nA Tn
ఆవతారిక గో త్యజా అని గోశబ్దము, ఘటత జాకి
కొన్ని జాతులను బోధింబెడి శబ్దములు కానరాపు, ఆచట విలక్షణమనగు శ బ్దము [పయోగింపబడు
నని చెప్పుచున్నాడు
ర
తిని ఘటశ బ్బము బోధించును.
శో అస్వ శబ్దాభిధానాస్తు నరసింహాది జొతయః ।
సరూపావయవేవాన్యా తాసు (శ్రుతి రవస్టితా॥ “48
నరసింహాదిజాతయః +- తు = నరసింహము మున్నగు జాతులు మాషతము, అస్వశ శద్దాభిధానా
= స్వశ బ్రము వాచకముగా కలవి కానేరవు. అనగా వానినిటోధించెడి శబ్దములు లె లవసిభావము.
తాసు = వానియందు అనగా నరసింహాది జాతులయందు, సరూపావయవా -- ఇవ = సమాన
మగురూపములుకల అవయవములు కలదివలెనున్న, అన్యా = మరియొక, జాతి: = జాతి,
అవస్థితా = ఉన్నది,
విష్ణువు నరసింహ రూపమును ధరియించెను. అందు నరత్వము సింహత్వము
కూడ కానవచ్చుచున్నది. కాగా రెండు సమానములగు అవయవములు కలిగిన వేరుగా ఉన్న
మరియొక జాతి అచటఉన్నది. దానిని చెప్పుటకు |పత్యేకించి ఒక ళబ్దములెదు. ఏదో విల
క్షణమగు'నరసింహ' అనుశ బ్దము వాడబడుచున్నది.
ఇక్రు గౌరీఖర (ఒకజాతి అడవి కోతి)మున్నగు శబ్దముకూడ విలక్షణమగు రెండు
సమానమగు అవయ వములుకల విశిష్ట జాతివాచకము. 48
ఆవతారిరో ఇంతవరకు ఎల్హశబ్దములకు జాతియె వాచ్యమగునని సిర్ణయింపబడి
నది. ఇట్టి యర్థముద్వారా పదము పరీక్షింపబడినది. అర్థము లేనిది, ఇది పదము, ఆ అ అహో
ద్ధారము “అనగా వాక ్రమునుండి పదమును వేరుచేయట 'సుళక్యముకా దు. పై యభ్మిపాయముతో
అర్థము చూపబడినది.
అందు పకృతిభాగము [పత కయభాగ ముకూడ జాతులనే బోధించుననియు నిర్ణయింప
బడినది. అనగా “ఘటమ్‌' అను ద్వితీయైక వచనాంత శబ్దము వినబడుచున్నది. అచట ఘట,
అనునది (ప్రకృతి, అది ఘటత్వజాతిని బోధించును. అమ్‌, అనునది విభకి, (ప్రత్యయము,
అదియు కర్మత్వ జాతిని ఏకత్వ సంఖ్యయందున్న ఏకత్వత్వ వాతిని బోధించునని సిద్దాంతము
చేయబడినది.
అచట |పకృత్యర్థమగు జాతికి పత్యయార్థమగు జాతికి సమన్వయము అనగా
పరస్పర సంబంధమును జూపుచున్నాడు.
వాఠ్యవదీయము 418 కొల
| 13
ముగ నుండి ఆత్మవలె నున్నది. అందుచే అన్ని వ్యాపారములతో సంబంధించిన కాలమునే
వ్యాపారమని యందురు. 121
ఆవతారిక_ కాలము విశ్వాత్మ యను విషయమునే |ప్రతిపాదించుచున్నాడు.
ల్లో మూ ర్తీనాం తేన భిన్నానామాచయా పచయాః పృథక్‌ ।
లక్ష్య నే పరిణామేన సర్వాసాం భేదయోగినా 11 18
భేదయోగినా = ఆ యా పదార్థములకు సంబంధించిన [క్రియా విశేషములచే నేర్పడిన భేద
ముతో కూడిన, తేన = ఆ కాలముచే చేయబడిన, పరిణామాత్‌ = పరిణామము వలన, భిన్నా
నామ్‌ = పరస్పర భిన్నములగు, సర్వాసాం = = సమస్తమైన, మూ ర్రీనాం = మూర్త పదార్ధ
ముల యొక్క, ఆచయాపచయాః = వృద్ధి [హాసములు, పృథక్‌ = వేరువేరుగా, లక్ష్య నే =
చూడబడుచున్నవి.
తాత్పర్యము [కియా భేదముతో సంబంధము కలిగియుండుటచే ఏర్పడిన
భేదము గల ఆ కాలముచే కలిగిన పరిణామముచే భిన్నములగు అన్ని పదార్థముల యొక్కయు
వృద్ధి హాసములు వేరు వేరుగ చూపబడుచున్నవి.
వివరణము. కాలము అభిన్నమైనను పదార్థములకు సంబంధించిన కియలతో
సంబంధమువలన భిన్న మువలె కన్పట్టుచున్నది. అట్టి కాలముచే కలిగిన పరిణామముచే ఆయా
పదార్థముల వృద్ధి హాసములు వెరు “వేరుగ కన్పట్టుచున్నవి.
__ కాలకృతములగు జన్మ వినాశాదులు నిత్య పదార్థములందు ఉండవుగాన ఇచట
అనిత పదారవాచకమగు 'మూ రీనామ్‌' అను పదము | పయుకమెనది. 81
శ్‌ బద్యా 3 అియుక్తమై
ఆవతారిక_. సార్థకమగు "పేరును బట్టియే కాలము విశ్వ వై చ్మిత్యమునకు కారణ
మని చెప్పవచ్చు నని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ జలయం్మత్ర (భమావేశ సదృశీభిః (పవృ త్తిభిః |
౧ అలాటి
స కలాః కలయన్‌ సర్వాః కాలాథ్యాం లభతే విభుః ॥ 14
విభుః = వ్యాపకము, నిత్యము, సర్వస్వతం[తమును అగు, సః = ఆ కాలము, జలయం[త
(భమావేశ సదృశీభిః = జలయంతము యొక్క [భమణముచే కలిగిన జ్లోభముతో సమాన
మైన, (పవృ త్తిభిః = ఆ వృత్తులచే (మరల మరల వచ్చుచుండుటబే), సర్వాః = సమస్తమైన
కలాః = పదార్థములను, కలయన్‌ = విసర్జించుచు, (పుట్టించుచు) కాలాఖ్యామ్‌ = కాలమనెడు
శేరును, లభతే = పొందుచున్న ది.
తాత్పర్యము. నిత్యమగు ఆ కాలము జలయంతము తిరుగునపుడు కలిగిన
తోభముతో సమానములగు పరావ ర్తనములచే ఆ యా పదార్థముల కలనము (సృష్టి) చేయు
టచే కాలమను అన్వర్థ నామధేయము పొందినది.
సముద్దేశము 419 " పదకొండము
15 ]
వివరణము _ జలయం|తమున కొన్ని ఘటములు అమర్చి ఉండును, ఆ యంత
మును విశాలమగు నూతిలోనికి (తిప్తుచుందురు. ఆ యంతము తిరుగునపుడు ఘటములన్నియు
ఒకదాని తరువాత ఒకటి నీరు నింపుకొని పెకి వచ్చి నీటిని పైకి చిమ్ముచుండును. ఈ విధ
ముగ కాలము కూడ వసంతాది రూపమున మరల మరల వచ్చుచు ఆయా పదార్థములను
సృష్షించుచుండును. ఇట్టు నిత్యమై, సర్వస్వతం్యతమై సమస్త పదార్థ కలనము (సృష్టి)
చేయుచుండుటచే ఇది కాలమైనది.
విశ్వాత్మకమును, పర|బహ్మా పరదామధీయమును అగు సత్యపదార్థము ఒక్క-
టియే. అది నానావిధ కార్యములకు కారణమగుటచే దానిని సర్యశ క్తి యందురు. ఆది చ|క్ర
భమణమున తిరుగుచున్న ఘటములవలె ఎల్లపుడును తిరుగుచుండెడు పదార్థములను సృజిం
చును గాన 'కలయతి భూతానీతి కాలః' అను వ్యుత్స త్తిచే కాలమను పేరును వహించియున్నది
ఆది విభువు - అనగా స్వతం[తము. కావుననే “అధ్యాహృతకలాం యస్య కాల శక్తి ముపా
శ్రితాః” (వాక కపదీయము I. లి) అను కారికలో కాలము స్వాతం త్య శ_క్రిరూపమైనదని
చెప్పబడియున్నది. ఈ విషయము ““శక్ర్యాత్మ దేవతా పక్షెర్భిన్నం కాలస్య దర్శనమ్‌”
అను కారికలో మున్ముందు (వాక్యపదీయము Ill. కాల. 62) స్పష్టము కాగలదు. ml 4
అవతారిక... కాలము మొదట |పతిబంధ రూప (పవృ త్రిని చూపి తరువాత
అనుణ్ఞా రూప [పవృ తిని చూపుచుండును. ఈ విధముగ విశ్వమంతయు కాల పరతం తమని
సోదాహరణమున (పతిపాదించుచున్నాడు.
శ్లో! (ప్రతిబద్దాశ్చ యా స్వేన చిత్రా విశ్వస్య వృత్తయః |
తాః స ఎవానుజానాతి యథా తన్నుః శకు న్టికౌః ॥ 16
తేన = ఆ కాలముచేత, విశ్వస్య = [పపంచముయొక్కం-, చిితాః = విచితమైన, యాః= ఏ
వృత్తయః = సాధన శక్తులు, |ప్రతిబద్ధాః = నిరుద్ధములై నవో (కార్య జననమున అసమర్థము
లుగ చేయబడినవో), తాః=ఆ శక్తులను, స ఏవ= ఆ కాలమే, తంతుః = దారము,
శకుస్తికాః యథా = చిన్న పక్షులనువలె, అనుజానాతి = ఆవిర్భవించుటకు పీలుకల వాటినిగ
కూడ చేయును,
తాత్పర్యము--- కాలము పపంచముయొక విచితములగు సాధన శక్తులు,
తమ కార్యములను ఆవిర్భవింప చేయజాలనట్టు చేయును. దారము చిన్న పక్షులను [పతి
బద్ధము లగునట్టు చేసి మరల ఎగురునట్టు చేయ విధమున ఆ కాలమే మరల ఆ విశ్వ సాధన
శక్తులను కార్యములు చేయునట్టు అనుమతించును.
విశేషము. కాలము పామంతాది రూపమున నుండి, సాధన శకులు ఆయా
పుష్ప ఫలాదులను ఆవిర్భవింప చేయజాలనట్టు చేయను. ఆ కాలమే వసంతాది రూపమును
పొంది ఆ | పతిబంధ మును తొలగించుటతో సాధన శకులు తమ తమ కార్యములను చేయజాలు
వాతశ్టపదీయము 420 స
వి. వేటగార్భడు. పెద్ద పక్షులను పట్టుకొనుటక్షై వాటికి ఎరగా చిన్న పక్షిని ఒక
తాటికి గటి దానిని ఇటు అటు ఎగురునట్టు చేయుదురు. కాని ఆ (తాడు లాగుచుండుటచే ఆ
గా ఎగిరి పోజాలదు. ఇట్టు సూత్రము ఆ చిన్ని పకుల గమనమునందు సంకోచ
కాసములు చేయుచుండును. ఈ విధముగనే పదార్థములన్నియు కాల సూత్రమున క ట్టువడి
ఉత త్తి వినాశరూపములగు సంకోచ వికాసముల కెల్లపుడును లోనగుచుండును. 1151
చుక
అవతారిక... ఈ సంకోచ వికాసముల కమ మెట్టుండునో చెప్పుచున్నాడు.
శో విశిష్ట కాలసంబంధా ల్లబ్దపాకాసు శక్తిషు |
[కియా భివ్యజ్య తే నిత్యా (పయోగా ఖ్యేన కర్మణా || 16
విశిష్ట కాలసంబంధాత్‌ = విశిష్టమగు కాలముయొక సంబంధమువలన, శ క్రమ్ష=ా మూల
కారణ గతములగు శక్తులు, లబ్ధి పాకాను = పొందబడిన పరిపాకము కలవగుచుండగా,
పయోగాఖేకన = _పేరణా రూపమగు, కర్మణా = కర్మచే, నిత్యా = నిత్యమగు, [క్రియా =
క్రియ, అభివ్యజ్యలే = అభివ్య క్రమగును.
తాత్పర్యము. విశిష్ట కాలసం బంధ ముచేత కారణగతములగు కార్యజనన శక్తులు
ఫలోన్మ్నుఖములు కాగా, [పేరణా రూపమగు కర్మచే నిత్యమగు [కియ అభివ్య క మగును,
వివరణము. (పపంచ సృష్టియంతయు [పాణుల సుఖదుఃఖభోగముల నిమి త్తము
ఏర్పుడుచుండును. కావున |పలయాంతమున (పాణుల అదృష్ట. (కర్మ) వశముచే, జగమునకు
మూలకారణములుగ వై శేషికాదులచే అంగీకృుతములగు పరమాణువులందు గాని, సాంఖ్యా
దశ్థింగీకృతములగు పధానాదులందు గాని, కార్య జనకములగు శక్తులు ఫలోన్ముఖములగును,
ఆపు డా మూలకారణములు పరస్పర సంశ్రేషము పొందుటకై (పేరణా రూపమగు ఒక కర్మ
విశేషము కలుగును. దానిచే సర్వపదార్థ సంబంధమగు, కయ (పకటికృతమగును. ఈ
విధముగ సవ్యాపారము లగు కారణములు పరస్పర సంయోగము చెందును. 1161
అవతారిక ___ ఇట్టు నిత్య క్రియ అభివ్య క్షమైన పిమ్మట ఏమి జరుగునో చెప్పు
చున్నాడు.
శో జాతి పయుక్తా తస్యాం తు ఫలవ్య కి ః (పతీయతే ।
కుతోఒప్యద్భుతయా వృతా శక్తిభిః సా నియమ్యతే ॥ 17
తస్యాం = ఆ నిత్యమగు [క్రియ అభివ్య కమైన దగుచుండగా, ఫలవ్య క్రిః తు = ఫలవ్య క్రి,
ఆనగా కార్యరూప వ్యక్తి, జాతి |ప్రయుక్తా = జాతిచే (పేరితమైనదై, |పతీయతే = కాన
వచ్చును, సా=ఆ ఫలవ్య క్తి, అద్భుతయా = ఆశ్చర్యకరమగు, కుతో౭పి = ఒకానొక,
వృతా =వృత్రిచే (పద్ధతిళే, శ క్రిభిః =కారణ శక్తులచేత, నియమ్యతే = నియమింప
బడును.
నముధ్రేశము 421 పదకాండము
18]
తాత్పర్యము. ఆ నిత్య [క్రియ అభివ్య క్తమైన పిమ్మట, జాతి | పేరితమై ఫల
వ్యకి కలుగును. కారణ శకులు ఆ కార్యమును ఏదియో ఒకానొక అద్భుతమగు పద్ధతిచే
నియమించును,
వివరణము... నియత జాతీయములగు పదార్థములు కలసినపుడే కారణములందు
వ్యాపారము (కియ) జనించును గాన నిత్య [క్రియకు జాతి పయోజకము, అనగా ఆ కయ
కలుగుటకు (పయోజక కారణము. ఈ విధముగ జాతి పయుక్తమై ఆ నిత్య [కియ కార్యాభి
వ్యక్తికి హేతువగుచున్నది. ఊత్ప కత్తికి పూర్వము కార్యము సత్తు (ఉన్నది) అనిగాని అసత్తు
(లేనిది) అనిగాని చెప్పజాలము, అది సత్తు అన్నచో ఉన్న దానిని పుట్టించుటకు కారణ
పవృ శ్తి వ్యర్థము కావలసి వచ్చును. అసత్తు అన్నచో _ అనగా కారణ వ్యాపారముచే అంతకు
పూర్వము లెని కార్యమ పుట్టుచున్నది అని యన్నచో, మట్టి, చ|కము, దండము మొదలగు
కారణముల వలన ఆంతకు పూర్వము లేని ఘటము పుట్టినట్టు అంతకు పూర్వము లేని పటము
ఏల జనింపరాదు _ అను (పశ్న వచ్చును. కావున కార్యము సత్తు అనికాని అసత్తు అనికాని
చెప్పుటకు ఏలులేదు. కారణ శక్తులు అట్టి కార్యమునకు స్థితి కల్పించుచున్నవనిన ఇది
ఎంతయు ఆశ్చర్యకరమగు విషయము. ఈ స్థితిని ఎట్టు కల్పించుచున్నవో చెప్పజాలము.
కావుననే “రుతో ౬ ప్యద్భుతయా వృత్యాి అని చెప్పబడినది. 1171
అవతారిక... అటు పిమ్మట ఏమి జరుగునో చెప్పుచున్నాడు.
ళో తతస్తు సమవాయా ఫ్యా శ క్రి ర్ఫేదస్య బాధికాౌ |
ఏకత్వమివ తౌ వ్యక్తీ రాపాదయతి కారణె ః I 18
తతః = కారణ శక్తులచే కార్యవ్యక్తులు నియమితములై న పిమ్మట, _ భేదస్య = భేదమును,
బాధికా = బాధించు, సమవాయాశ్యా = సమవాయమనెడు, శక్తిః = శక్తి తాఃాఆ,
వ్య క్రిః = కార్యరూప వ్యక్తులను, కారణైః = కారణములతో, ఏకత్వం = అభేదమును,
ఆపాదయతీవ = పొందించుచున్నదా అన్నట్లు ఉన్నది.
తాత్పర్యము--- అటుపిమ్మట భేదబాధకమగు సమవాయమనెడు శక్తి కార్యము
లకు కారణములతో ఒకి విధమగు అభేదమును కల్పించును.
వివరణము... “ఇహ తంతుషు పటః” - “ఈ తంతువులలో పటము ఉన్నది”
ఇత్యాది (పతీతిని బట్టి కారణములగు తంతువులకును కార్యమగు పటమునకును ఒక విధమగు
సంబంధమున్నట్లు తెలియుచున్నది. అది సమవాయ సంబంధము. ఈ సమవాయము గూడ
పరతం[తమే గాన శ _క్తిరూపమే. ఈ సమవాయశ క్రి భేదమును బాధించు స్వభావము కలది
గావున కార్యకారణముల నడుమ భేదము లేనట్టు చూపును,
కారణ వ్యతిరి క్రమగు కార్యము లేదని కొందరు దార్శనికుల యభిప్రాయము.
కారణములగు తంత్యాది రూప అవయవములు భిన్నములుగ క నబడుచున్న వి. కార్యములగు
వాక్యపదీయము 422 కాల
[19
పటాద్యవయవులు అభిన్న ములుగ (ఎకవస్తు రూపమున) కనబడుచున్నవి. కావున అవయవము
లును అవయవులును అభిన్నములని చెప్పరాదని కొందరి యభ్మిపాయము. ఈ ఆధి పాయ
మును పురస్కరించుకొని “ఏకత్యమివి అని “ఇవి శబ్దము [పయోగింపబడినది. / 18॥
అవతారిక... ఈ విధముగ కారణశ క్రులచే కార్యము (ప్రతిష్టితమైన పిమ్మట ఏమి
జరుగునో చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో అథాస్మాన్నియమాదూర్ద్వం జాతయోయాః (పయోజికాః ।
తాః సర్వా వ్యకి మాయా న్లి స్వచ్చే చాయా ఇవాం భసి ॥ 19
అధ = మరియు, అస్మాత్‌ = ఈ (కారణశ రి కృతమగు), నియమాత్‌ = కార్యనియమము
నకు, ఊర్ధ్వం = పిమ్మట, (పయోబికాః = [కియా (పయోజకములగు, యాః = వ్‌,
జాతయః = జాతులు కలవో, తాః సర్వాః = అవి అన్నియు, స్వచ్చే = స్వచ్చమగు, ఆఅంభసి
= ఉదకమునందు, ఛాయాః ఇవ = వృక్షాది (పతిబింబములువలిె, వ్యక్రిం = కార్యవ్య క్రిని,
ఆయా న్తి = పొందును.
తాత్పర్యము.--- కారణశక్తులు కార్యమును ఈ విధముగ తమలో నియమించిన
పిమ్మట, కియా _పయోజక ములగు జాతులన్నియు, స్వచ్చమగు ఉదకమును వృక్షాది పతి
వీంబములు చేరినట్టు, ఆ వ్యక్తిని పోయి చేరును.
వివరణము కారణశకులు తమవలన జనించిన కార్యమును తమలో నియ
మించును. అనగా - జనించి, స్థితిని సంపాదించుకొనిన కార్యము, కారణ మెచట నుండునో
అచటనే ఉండును గాని, మరియొక స్థానమున ఉండదు. కార్యమునకు, కారణ స్థితికంటె
భిన్నమగు స్థితి లేదు. కారణములు కార్యమును నియమించుట యనగా ఇదియే. కార్య మీ
విధముగ స్థితిని పొందిన వెనువెంటనే, ఆ క్షణముననే, తనకు కారణభూతములగు జాతులతో
గూడ సంబంధమును పొందును. ఉదాహరణమునకు- ఘట రూపకార్యము పుట్టిన క్షణము
ననే సత్త, ద్రవ్యత్యము, పృథివీత్వము మొదలగు జాతులు దానితో సంబంధించును. నిర్మల
మగు జలమునందని వృక్షాది [ప్రతిబింబము జలాభిన్న ముగ భాసించునట్టు ఈ సతాది జాతులు
గూడ కార్యాధిన్న ములుగ భాసించును. > nl9n
అవతారిక... పిమ్మట గుణములు జనించునని చెప్పుచున్నాడు,
శ్లో! కారణానువిధాయిత్వాదథ కారణ పూర్వకాః |
గుణా స్తతోపలభ్య నె స్వజాతి వ్య క్తి హేతవః [| 20
అథ = అటుపిమ్మట, స్వజాతి వ్య క్తిహేతవః = తమ జాతులయొక్క_ (రూపత్వాది జాతుల
యొక్క) అభివ్య క్రికి కారణ భూతములైన, గుణాః = రూపాది గుణములు, కారణాను విధా
యిత్వాత్‌ = కారణమును అనుసరించున వగుటచే = అనగా కారణము జనించిన పిదప జనిం
నముదేశము 423 పదకాండము
21]
చున వగుటచే, కారణ పూర్వకాః = కారణము పూర్వమునందు కలవగుచునే, తత = ఆ
కార్యమునందు, ఉపలభ్య నే = పొందబడుచున్న వి.
విశేషము తంతు సంయోగమువలన పటము ఉత్సన్నమగుచున్నది. ఈ
పటమునకు తంతువులు సమవాయి కారణము. తంతువుల సంయోగము అసమవాయి కార
ణము. ఈ విధముగ సమవాయికారణాసమవాయి కారణములను బట్టి ఉత్పన్నమగు పట
రూప కార్యము ఉత్పన్నమైన వెంటనే ఒక క్షణకాలము పాటు ఏ గుణములు గాని, ఏ క్రియ
గాని లేకుండ ఉండును. “ఉత్పన్నం |దవ్యం క్షణమగుణం ని|షి-యం చతిష్టతి'' అని
నైయాయిక సమయము. రెండవ క్షణమున ఈ [దవ్యమునందు రూపాదిగుణములు జనించును.
ద్వితీయ క్షణమున జనించు ఈ రూపాది గుణములకు పటము సమవాయి కారణము. తంతువు
లకు చెందిన రూపాది గుణములు అసమవాయి కారణము. ఈ విధముగ ఉత్పన్నములగు
రూపాది గుణములు తమ రూపకత్యాది జాతులను అభివ్యంజింప చేయును.
అద్భృష్టవశముచెత పరమాణువులయందు [కియ ఉత్పన్న మగును ;. (కియవలన
విభాగము కలుగును. విభాగము వలన పూర్వ దేశముతో సంయోగము నశించును. పూర్వ
సంయోగ నాశము వలన ఉత్తరదేశ సంయోగము ఏర్పడును. పిమ్మట ద్య్యణుకాది [క్రమమున
పదార్థము లుత్పన్నమగును. భోగసాధనములగు ఇట్టి పదార్థముల సృష్టికంతకును |క్రమాఖ్య
మగు కాల శ _క్రియే కారణము అని ఈ శ్లోకముల తాత్పర్యము. 1201
అవతారిక... ఇంతవరకును కాలము పదార్థముల జన్మమునకు ఏ విధముగ కారణ
మగుచున్నదో [పతిపాదించి పదార్థముల స్థితికి కూడ కాలమే కారణమని నిరూపించుచున్నాడు.
శో ఆ(శయాణాం చ నిత్యత్వ మా(శితానాం చ నిత్యతా ।
తా వ్య క్కీరనుగృహ్హోతి స్టితిప్తేన (పకల్పతే [1 21
ఆశయాణాం = ఆ|శయముల యొక్క. నిత్యత్వం చ= నిత్యత్వము, ఆ|శితానాం = ఆశ
యించిన వాటియొక్క, నిత్యతా చ= నిత్యత్వమూ, తాః= ౪, వ్య కీః = వ్యక్తులను, అను
గృషహ్హోతి = అనుగ హించుచున్న ది, తేన = దానిచేత, స్థితిః = పదార్థముల యొక్క. స్థితి,
[పకల్పతే = ఏర్పడుచున్నది.
తాత్సర ము ఆ[శయముల యొక్క నిత్యత్వము, ఆశయించి యున్న వాటి
యొక్క నిత్యత్వము ఆ వ్యక్తులను అను[గహించుచుండుటచే వాటి స్థితి సాధ్యమగుచున్నది.
వివరణము కార్యవ్యక్తులకు కారణభూతములగు కొన్ని పరమాణ్యాదులు నిత్య
ములు. ఆ కారణములను ఆ|శయించుకొని'కార్యములుండును. కావున కార్యములకు ఆశయ
ములుగ నున్న ఆ పరమాణ్వాది కారణములు నశింపకుండ నుండుటచే ఈ కార్యములు ఉనికి
సాధ్యమైనది. ఈ విధముగ కారణముల నిత్యత్వము (అనగా నిత్యమగు కారణములు) కార్య
వ్యక్తులను అనుగహించుచున్నది. ఇల్లే కార్య వ్యక్తులను ఆశయించుకొని యున్న ఘటత్యాది
వాఠక్యపదీయము 424 కొల
[ 22
జాతులు కూడ నిత్యములు. ఆ శితములగు ఈ జాతుల నిత్యత్వము గూడ వ్యక్తులను అనుగ
హించుచున్నది. అనగా ఆ వ్యక్తు లున్నంతకాలము ఆయా జాతులతో సంబంధించి యుండు
టకు వీలగుచున్నది. ఈ విధముగ ఆ[శయములగు కారణముల నిత్యత్వము ఆ|శితములగు
జాత్యాదుల నిత్యత్వము అన్ముగహించుటచే ఘటాది కార్యవ్యక్తుల యునికి (స్థితి) సాధ్యమై
నది. అనగా కారణములు లేకపోయినచో కార్యములు నిరాధారములై నశించి యుండెడివి.
జాతులు లేకపోయినను కార్యములను వ్యవహరించుట కుదరదు గాన అవి లేనివాటితో
సమానమై యుండెడివి. n2ln
అవతారిక. ఈ విధముగ ఉత్స త్తివలె పదార్థముల స్థితి కూడ పరాధీనమైనదే
యని చెప్పుచున్నాడు.
శో అనిత్యస్య యధథోత్సాచే పారతం(త్యం తథా స్టితౌ |
వినాశాయైవ తత్సృష్ట మస్వాధీనస్టితిం విదుః ॥ 22
అనిత్యస్య = అనిత్యమగు కార్యమునకు, ఉత్పాదే = ఉత్పత్తి విషయమున, యథా = ఎట్టు,
పారతం|త్యం = పరాధీనత్యమో, స్థితౌ = స్థితియందు కూడా, తథా = అగ్ర, తత్‌ = ఆ
కార్యము, వినాశాయైవ = నశించుటకొరకు మా[తమే, సృష్టం = సృష్టింపబడినదై యుండెతే
(కావున) అస్వాధిన స్థితిం = స్వాధీనము కాని స్థితిక ల దానినిగా, విదుః = చెప్పుదురు,
తాత్పర్యము అనిత్యమగు కార్య వ్యక్తి ఉత్పత్తి విషయమున ఎట్టు పరాధీనమె'
స్థితి విషయమున గూడ అక్లే పరాధీనము. కానిచో అది నశించుటకొరకు మ్మాతమే సృష్టింప
బడినదని చెప్పవలసి యుండును. కావున కార్య వ్యక్తి స్థితి విషయమున గూడ పరాధీనమే
యని చెప్పుదురు.
వివరణము కార్యమునకు కారణము ఆవమష్టంభక ముగ (ఆధారముగ) లేకున్నచో
అది నిరాధారమై పుట్టిన వెంటనే నశించి యుండెడిది. అచక్లైనచో ఆ వస్తువు ఏదియో యొక
[ప్రయోజనము నుద్దేశించి సృష్టింపబడినదని కాక నించుటకు మాతమే సృృష్టింపబడి నదని
చెప్పవలసి యుండును. కావున కార్యము స్థితి సమయమున గూడ పరాధీనమే యని వై శేషి
కాదులు చెప్పుదురు. 122
అవతారిక... ఉత్సన్నమగు భావము (ద్రవ్య _. వ్యక్తి) అఆర్థ్మకియాకారికావలె
నన్నచో (కొన్ని కార్యములను సాధింపవలెనన్నచో) దానికి స్థితిని అంగీకరింపవలెను అని
చెప్పుట యుక్తము కాదు. ఆ కార్య వ్యక్తి అర్థ [క్రియల నన్నింటిని [కమముగ చేయునా
ఒక్క- మారుగ చేయనా? [కమముగ చేయుచున్నది ఆ ఒక్క కార్యవ్య క్రియే అని చెప్పుటకు
(ప్రమాణము లేదు. అది అన్ని అర్థ [కియలను ఒక్కమారుగ చేయుచున్నట్లు కానవచ్చుట
లేదు. కావున ఉత్పన్నమగు కార్య వ్య క్తికి స్థితిని అంగీకరింప బనిలేదనియు, అది ఉత్పన్న
మైన వెంటనే నశించుననియు ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
నముద్దేశము 425 పదకాండ ము
24]
శో స్థితః సంసర్లిభిర్భావై ః స (క్రియాస్వను గృహ్యతే ;
నైషాం సతా మనుద్భృహ్య వృ త్తిర్ణన్మవతాం స్మృతా ॥ 23
అం
తః = స్థితమగు, సః = ఆ భావము (కార్యవ్య క్రి, సంసర్గిభిః = తనతో సంసర్గము కల,
భావె 8 = భావములచేత, [కియాసు = అర్ధ |క్రియల విషయమున, అనుగృవ్యాతే = అనుగ్ర
హింపబడు చున్నది, జన్యవతాం = ఉత్పన్నములగు భావములకు, ఏషాం = సంసర్గము గల
ఈ సహకారుల యొక్క, సత్తాం = స్థితిని, అనుద్భృహ్య = |గహింపకుండగా, వృ త్రిః =
వ్యాపారము, న స్మృతా = చెప్పబడలేదు (అంగీకరింప బడలేదు).
తాత్పర్యము స్థితిని పొందిన ఆ భావము (పదార్థము) అర్థ [కియాకరణము
విషయమున తనతో సంబంధించు ఇతర భావములచే అను[గ్రహింపబడుచున్నది. పీటి సత్తను
స్వీకరింపకుండగా ఉత్పన్నములగు భావపదార్థములు వ్యవహరింపజాలవు.
వివర ణము.__-- ఉత్పన్నమగు కార్య [ద్రవ్యము స్థితిని పొంది [క్రమముగా అర్థ
[క్రియాకారి యగును. ఇది క్రమముగ ఏల చేయవలయును ; ఒక్క- మారుగనే ఏల చేయజాల
కున్నది - అను ఆక్షేపము అయుక్రము. ఉత్పన్నమగు ఏ పదార్థమైనను అర్థ |క్రియాకారి
కావలె నన్నచో దానికి ఇతర భావముల సాహాయ్యము ఆవశ్యకము. ఆయా భావములతో
సంబంధమును బట్టి ఆయా యర్ధ క్రియలను [కమముగ సాధించుచుండును. ఇతర భావ
పదార్థముల సంసర్గ రూపమగు అను[గహము లేనిచో ఏ కార్య వ్య క్రియు అర్థ |క్రియాకారి
కాజాలదు. అందుచే ఉత్పన్న మగు (పతి కార్య వ్య క్రియ స్థితిని ఫొందును ఆని ఆంగీకరించు
టలో దోషము లేదు. అనగా ఆయా భావముల సహకారము లభించినపుడు [కమ నిషన్నము
లగు ఆయా కార్యములను నిర్వహించుట “స్థితికి లక్షణమని చెప్పినట్లై నది. ఈ స్థితికి
కాలము హేతువు. "281
అవతారిక... ఇపుడు కాలమునకు గల (పతిబంధ రూప వృత్తిని చెప్పుచున్నాడు
శ్లో జరాఖ్యా కాలశ క్రీర్యా శక్త్యన్తర విరోధినీ |
సొ శక్తిం (పతి బధ్నాతి జాయ నే చ విరోధినః ॥ 24.
శక్త్య న్లర విరోధినీ = ఇతర శక్తులకు విరోధినియగు, జరాఖ్యా = జర (జీర్ణమగుట) అనెడు
పేరుగల, యా = వీ, కాలశ క్తిః = కాలళ క్రి కలదో, సా= అది, శ క్రిం ఈ శక్తిని, పతి
బధ్నాతి = (పతిబద్ధము చేయును (అడ్డుకొనును), విరోధినః చ = విరుద్ధ లక్షణములు కూడ,
జాయ నే = పుట్టును.
తాత్సర్యము- ఇతర శక్తుల నన్నింటిని ఎదుర్కొనెడు జర అనెడు కాల శకి,
భావములందలి శ క్రిని పతిబంధించును. ఆపుడు కొన్ని విరుద్ధ ములగునవి పుట్టును.
విశేషము. కాలమునకు జర (దుర్భలమగునట్టు చేయట) అనెడు ఒక శకి
వాక్యపదీయము 426 కొల
[25
కలదు. ఇది |పాణులను అ[పాణులను కూడ వశము చేసికొని వాటియందు ఆంతవరకును
ఉన్న యౌవనాది శ క్యంతరములను ఎదుర్కొని వాటికి (|పాణ్య |పాణిరూప కార్యవ్యక్తు
లకు) గల' స్వకార్య కరణళ క్రిని పోగొట్టును. అపుడు వాటియందు కార్యక రణ సామర్థ్యము
నకు విరుద్ధము లగు (పజ్ఞామాంద్యము, శుష్మిించి పోవుట మొదలగు అవస్థా విశేషములు
ఉత్సన్నమగును. వీటిని బట్టి ఆ కార్యవ్యక్తుల (పధ్వంసము ఆసన్న మైనదని తెలియును.॥2 41
అవతారిక... ఈ విధముగ భావమును జర ఆ[కమింపగా---
శ్లో! (పయోజకాను యే భావాః సితి భాగస్య హేతవః |
౧ ఎ థి
తిరోభవ న్లి తే సర్వే యత ఆత్మా (ప్రహీయకే ॥ 25
స్థితి భాగస్య = కార్యవ్య క్తికి చెందిన స్థితి రూపాంశమునకు, హేతవః = హేతు భూతము
లును, పయోజకాః = అర్థ |కియాకరణ (పేరకములును అగు, యే = ఏ, భావాః = సంసర్గి
పదార్థములు కలవో, తే సర్వే = అవి అన్నియు, తిరోభవన్తి = అంతర్జితము లగును,
యతః ౫=దేనివలన, ఆత్మా == ఆ కార్యవ్య క్రి యొక్క- స్వరూపము, [ప్రహీయతేవానళించునో.
తాత్పర్యము... కార్య వ్యక్తియొక్క స్థిత్యంశమునకు కారణ భూతములును,
_పేరకములును అగు భావము లన్నియు అంతర్జితము లగును. దానితో ఆ కార్యవ్య క్తి
యొక్క. స్యరూపము శీణించును.
విశేషము. ఒక కార్యవ్య క్రి సహకారులగు ఇతర భావములతో సంబంధమును
పొంది తన అర్థ (క్రియలను చేయుచుండును. అదియే దాని స్థితి, అని 28 వ కారికలో చెప్ప
బడినది. ఈ విధముగ ఒక కార్యవ్య క్రి యొక్క. స్థిత్యంశమునకు హేతు భూతములై, అది
తన అర్థ |క్రియలను చేయునట్లు _పేరకముంగు సహకారి భావము లన్నియు, ఇంతవరకును
ఈ కార్య వ్యక్తితో కలిసియున్నవే యైనను, కృతఘ్నములు వలె ఒకటొక్క-టిగ దానిని
విడిచిపోవును. ఆవి దూరముగ పోయినతోడనే ఈ కార్యవ్య క్తి తన స్వరూపమును కోల్పోయి
నశించును. 12d
అవతారిక కార్య వ్యక్తుల వినాశము పైన చెప్పిన విధముగ ఏర్పడుచున్నది.
అంతియే కాని దీనిని వినాశకారణము నేమియు చేయటలేదు అని చెప్పుచున్నాడు.
ళో॥ యథై వాద్భుతయా వృతా నిష్కమం నిర్నిబస్టనమ్‌ ।
ఆపదం జాయతే సర్వం తథాస్యాత్మా (ప్రహీయతే ॥ 26
నిష్క-మం = [కమ రహితమును, నిర్నిబన్ధనమ్‌ = కారణ సంబంధము లేనిదియు, అపదం
= స్థానము లేనిదియు అగు, సర్వం = సకల కార్యవ్య క్రియ, యథైవజ ఏ విధముగా,
అద్భుతయా = ఆశ్చర్యకరమగు, వృత్యా = రీతిచే, జాయతే = పుట్టుచున్నదో, తథా =
అత్హ, అస్య = ఈ కార్యవ్యరక్తి యొక్క, ఆక్మా = స్వరూపము, (ప్రహీయతే = నశించు
చున్నది.
సము దేశము 427 పదకొండము
27[
తాత్సర్యము (ప్రతి కార్యవ్య క్రియు, [కమమేమియు లేనిదై, నిర్జీతమగు కారణ
సంబంధము గాని, స్థానము కాని లేనిదై. ఏ విధముగ అత్యాశ్చర్యజనకమగు రీతిలో జనించు
చున్నదో అళ్రై నొశమును కూడ పొందుచున్నది.
విశేషము. ఒక కారణమునుండి కార్యము పుట్టుచున్నదని అనునపుడు ఉత్ప త్తి
పూర్వము ఆ కార్యము ఉండెనా (సత్‌) లేదా (అసత్‌ ) అను [పశ్న ఉదయించును. పూర్యమే
ఊండెనన్నచో దానిని పుట్టించుటకై కఠణ వ్యాపారము చేయ బనిలేదు. లేనిదే పుట్టుచున్నచో
మృత్తునుండి అంతకుపూర్వుము లేని ఘటము పుట్టినట్టు అంతకుపూర్వము లేని పటము కూడ
ఏల పుట్టరాదు అను [పశ్న ఉదయించును. కావున ఉత్పత్తికి పూరషము కార్యము సత్తు అని
కాని ఆసత్తు అని కాని చెప్పజాలము. ఈ విధముగ కార్యముయొక్క- స్వరూపమును గాని,
ఉత్పత్తి క్రమమును గాని, కారణముతో దానికి గల సంబంధమును గాని సరిగా నిర్వచించుట
కష్టమైన విషయము. మనకు తెలియని ఆశ్చర్యకరమగు రీతిలో కార్య |పపంచమంతయు
జనించుచున్నదని చెప్పవలెను. దాని వినాశము కూడ ఇట్లే కాలాధీనమై వర్ణనాతీతమగు -
రీతిలో జరుగుచున్న దని యభి పాయము. 126
అవతారిక. కాలము చేయు అనుజ్ఞా 1పతిబంధ ములను బట్టి సృష్టి స్ధితి వినా
శాదులు ఏర్పడుచున్నవనియు, వీటి అన్నిటియందును సర్వాత్మకమగు కాలముయొక్క
వ్యాపారమున్నదనియు “పత్యవస్థం తు కాలస్య వ్యాపారో౭ [త వ్యవస్థిత 8'' ఇత్యాది కొరిక
లచే [పతిపాదిత మైనది. ఇపుడు కాలానుమానమునకు మరియొక హేతువును గూడ చెప్పు
చున్నాడు.
శో (క్రియయోరపవర్లి జో్యర్నానార్ధ సమవేతయోః ।
సమృృన్దినా వినై కేన పరిచ్చేదః కథం భవేత్‌ ॥ 27
ఆపవర్గిణ్యోః = ఫలప్రాప్తి పర్యంతము వ్యాపించి యున్నవియు, నానార్థ సమవేతయో:ః =
ఆనేక పదార్థములతో సంబంధించి యున్నవియు అగు, కియయోః = రెండు [కియలకు,
ఏకేన = ఒక, సమృన్థినావినా = సంబంధి లేకుండగ, - పరిచ్చేదః = పరిచ్చేదము, కథం =
ఎట్టు, భవేత్‌ = అగును ?
తాత్పర్యము--- ఆనేక _పదార్థములతో సంబంధించినవై ఫల ప్రా ప్తివరకును
వ్యాపించియున్న రెండు |కియలకు, ఒక సంబంధి లేకున్నచో పరిచ్చేదము ఎట్టు అగును ?
_ వివరణము. ఘటము తయారుచేయుటకు చాలసేపు పట్టినది ; పటము నేయు
టకు చాలసేపు పట్టినది అని వ్యవహారము లోకమున నున్నది. ఘటమును తయారుచేయుట
ఆను [కియ వా స్త్రవమున ఒక |కియ కాదు. అనేక [కియా సమాహారాత్మకమైనది. అనగా
మట్టి తెచ్చుట, దానిని వృభముచేయట, చ్మకముపైకి 'ఎక్కించుట, చక్రమును (తిప్పుట
మొదలగు ఎన్నియో [క్రియలు ఘటమును తయారుచేయుట "అను [కియతో సంబంధించి దాని
సముద్దేశము 39 పదకాండము
49]
శ్లో జాత్యవస్థా పరిచ్చే'దే సం ఖ్యా సంఖ్యాత్వ మేవవా |
విపకరే౬పి సంసర్లాదుపకారాయ కల్పతే ॥ 49
లె గణ
ఆ
సంఖ్యా == ఏకత్వము మున్న గుసంఖ్య అనగా[పత్యయార్థముగా నున్న సంఖ్యా గత జాతి
త్‌
9
లు
న
మగు సంఖ్యా గతమగు ఏక త్వత్వము ము: న్నగు జాతిగా న జాత్యవహ్హావరిచ్చేదే = జాతియొ శ క్ర
అనగా పకృత్యర్థ్హమగు జాతికి అవస్థితి విషయమై అనగా ఆశయ ముగా నున్న వ్యక్తుల
అ" లిథ్ర థి యం
యందు ఉనికి విషయమ పరిచేదము చేయవలసి వచ్చినపుడు అనగా ఆ జాతికి ఆశయము
జీ
జా
ఒకటియా? కాక అనకమా? (ఆ శబముచె బోధింపబడిన జాతి ఒక వ్యకి యందే ఉన్నదా ?
ae) —
) అ అను సంశయము కలుగునపుడు,
వి పకర్ష--అపి = = దూరముగా ఉన్నను అనగా |పకృత్యర్గ |పత్యయార్గములగు జాతులు
U య ఇ లిథ ల థ .
వేరు వేరు వ్యక్తులయ దున్నను, స సంస వలన
యమును పోగొట్టి నిరయ రూపమగు
ణు
లన, ఉపకారాయ = పె సంశ
పకారముకొరకు, కల్పతే = సమర్థమగుచున్నది.
శ క
పత్వయాధమగు గంటల సమవాయ సంబంధమున ఘట; ఫ్యక్తి యందున్నది. పకృ
కథ
త్యర్థమగు ఘటత్వ జాతిం మున ఆ స్యక్తియందున్నది. కాగా (పత్యయమునకు
వాచ్యమగ ఏ ఏకత్యత్య జాతిచె వరుస ఏకత్వ సంఖ? ఏకా కార్య సమవాయమనే సంబంధమున
ఒక
గ
స ప్ర
fey
ర్న
8
5
tx
p
[a]
(పకృత్యర్థ జాతికి విశషణమై నియమించగలదు. అనగా జాతికి
నిశ్చితార్థమును కలిగించును.
వ్యక్తి యే ఆధారము అను
కాక (పత్మయార్థమ, ఏ బకత్వత్వ సంఖ్యా జాతికి ఆశయము ఏకత్వసంఖ్య, దానికి
(un «
సమవాయమున ఆ'శయము ఘటవ్య లద క
ఇచ పచతి, పచతః మున్నగు [కియాపదములలో గూడధాతువు [కియాత్వజాతిని,
(పత్యయములు కర్తృతు జాతిని సంఖ్యాజాతిని బోధించును. అచటకూడ పై (పకారము
[ప్రత్యయార్థ మగు జాతి పె సంబంధము వలన (పకృత్యర్థమగు [కియాత్వజాతికి విశేషణము
కాగలదు. అచటను ఆశయమగు [కియ ఒకటియాః లేక రెండా? అను సంశయము లేక నికి.
తార్థము కలుగును. 1491
వోతారిక్‌_జాతియే ఎల్ల శబ్దములకు వాచ్యమగును. అందును |పత్యయార్థ
మగు ఏకత్యత్యము మున్నగు జాతులు (ద్రవ్యముద్వారా (పకృత్యర్థమగు జాతితో సంబం
ధించును. కనుక [పకృతి _పత్యయములు కలసి (పయోగింపబడగలవని యింతవరకు
చూపబడినది.
పకృతి పత్యయములన బోధింపబడిన అర్థములు పరస్పరము అన్వితములై
వాక్యార్ధమున కలసి యుండును. దానివలనమనుష్యులకు కొన్ని క ర్మములయందు (ప్రవరి రించుట
నివ ర్రించుటయు జరుగును.
వాక్యపదీయము 428 కౌల
[28
యందు అంతర్గతములై యున్నవి. పట నిర్మాణాది [క్రియలు కూడ ఇస్తే ఈ విధముగ ఘట
పటాది నిర్మాణ రూప [కియాంతర్గతములగు వివిధ |క్రియలతో అనుస్యూతముగ సంబంధించు
కాలమనెడు ఒకదానిని అంగీకరింపకున్న చో ఈ పని శ్రీ ఘముగ జరిగినది, ఈ పని ఆలస్య
ముగ జరిగినది అనెడు వ్యవహారము కుదరదు. అవాంతర [కియ లన్నియు వేరు వేరు
[క్రియలు కావునను. ఆవి యన్నియు ఉత్తరక్షణ విధ్వంసులు కావునను, ఆవి వేటికవియే
భిన్నములగుట వలనను ఈ ఘట నిర్మాణము శ్మీఘముగ జరిగినది గాని, ఈ ఘట నిర్మాణము
ఆలస్యముగ జరిగినదని గాని చెప్పుటకు అవకాశముండదు. ఈ అవాంతర [కియలతో అను
స్యూతముగ సంబంధించియున్న కాలమును ఆంగీకరించినచో ఆ కాలమును బట్టి ఈ పని
క్రీ ఘముగ జరిగినడి, ఇది ఆలస్యముగ జరిగినది అని చెప్పుటకు అవకాశముండును గాన
నిత్యమును, సర్వ |క్రియాను స్యూతమును ఆగు కాలము ఉన్నదని అంగీకరింపవలెను. ఈ
కాలము ఒక్కటే యైనను వివిధ పదార్థములతో సంబంధించిన క్రియల |పమాణమును
తెలుపుచు ఈ పటము ఆలస్యముగ తయారయినది, ఈ ఘటము ఆలస్యముగ తయారైనది
ఇత్యాది వ్యవహారమునకు నిమి త్రమగుచున్నది. n2Tn
అవతారిక. కాలము ఏకమే అయినపుడు, ఆలస్యము, శ్రీ ఘత్యము మొదలగు
పరస్పర విరుద్ధములగు (పతీతులు ఎట్టు కలుగుచున్నవి అవి ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శో యథా తులాయాం హాస్తే వౌ నానా(దవ్య వ్యవస్థిత మ్‌
గురుత్వం పరిమీయేత కాలాదేవం (క్రియాగతిః ॥ 28
నానాదవ్య వ్యవస్థితమ్‌ = అనేక [దవ్యములలో నున్న, గురుత్వం = గురుత్వము, యథా =
ఏ విధముగా, తులాయాం = [తాసుయందు గాని, హస్తే వా 22 హ-స్తమునందు గాని, పరిమీ
యేత = తూచబడునో, ఏవం = ఈ విధముగనే, కాలాతీ = కాలమువలన, [కియాగతిః =
కియారీతి, కొలవబడుచున్నది.
తాత్సర కము అనేక [దవ్యములకు సంబంధించిన బరువులను [తాను కాని,
హస్తము కాని తూచినట్టు కాలము |కియాగత భేదములను కొలుచుచున్నది.
వివరణము కొందరు వర్తకులు అభ్యాసాతిశయవశముచే తులాదండము
లేకుండ తమ హ స్తముచేతనే వస్తువుల బరువును తెలిసికొనగలరు గాన “హ స్తేవా” అని
చెప్పబడినది.
. అవతారిక _ భేదరహితమగు కాలమే నిమేషాది వివిధ [క్రియలను వెనుకకు విడిచి
విడిచి “సంవత్సరము. మొదలగు నామధేయములను పొందుచున్నది అని చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో! జహాతి సహవృత్తాశ్చ (క్రియాః స స సమవస్థితాః 1
(వీహిర్యథోదకం తేన హాయనాథ్యాం ప్రపద్యతే 1 29
నముద్రేశము 429 పదకౌండము
30].
[వీహిః = వరి అంకురము, ఉదకం యథా = ఉదకమునువలె, సః ౬ ఆ కాలము, సహ
వృతాః = సహకారులై న, |కియాః = [కియలను, సమవస్థి తాః = సం|పా ప్తములై. యున్న
కియలను, జహాతి = విడచును, తేన = ఆ కారణముచే, హాయనాఖ్యాం = హాయనమను
చేరును, |పపద$ఃతే = పొందుచున్న ది.
(రైుబద్య ్న
తాత్పర్యము |వీహ్యంకురము తనతో కలిసిఉన్న నీటిని విడిచి పైకి పోవునట్లు
కాలము కూడ సం|పా ప్తమగు (జరుగుచున్న) క్రియలను, వాటికి సహకారులుగ నుండు
క్రియలను వెనుకకు విడిచి తాను ముందు ముందుకు పోవుచుండును. కావుననే దీనికి “హాయ
నము" అను పేరు వచ్చినది.
వివరణము 'డీహాక్‌ త్యాగి అను ధాతువుకంటె |వీహి, కాలము అను నర్భమున
“ల్వుట్‌* [ప్రత్యయము విధింపబడినది. దీనిచే “'హాయనః' అను రూపము సిద్ధించును. వరి లేక
సంవత్సరము అని అర్థము. వరి అను నర్ధమున “జహాతి ఉదకం'* (ఉదకమును విడిచి పైకి
వచ్చునది) అని విగ్రహము. సంవత్సర పక్షమున “జహాతి భావాన్‌” (పదార్థములను విడచు
నది) అని వి!గహము. ఈ కారికను బట్టి “జహాతి భావగత [కియాః” అని విగహము
చెప్పుకొనవలెను. కలిసి ఉన్న జలము ఏ విధముగ [వీహులకు ఉపకరించునో ఆవే కాలము
కూడ సహకారులగు [కియలద్వారా భావములకు ఉపకరించుచున్నది. కావున కాలమునందలి
భేదమంతయు ఉపాధికృతమే. వాస్తవమున కాలమనునది ఒక్క-టియే.
అవతారిక... కాలము ఒక్కటే యెనచో దానికి [కమరూపత్వ మెట్టు ఫౌసగును =
అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ (పతిబనాభ్యనుజ్ణాభ్యాం వృ తిర్యా తస్య శాశ్వతీ ।
య ధి ణః —0
తయా విభజ్యమానో=సౌ భజతే క్రమరూసతామ్‌ ॥ 80
(పతిబన్దా భ్యనుజ్ఞాభ్యాం = సాధన శక్తులయొక్క- |పతిబంధముచేతను అనుజ్ఞచేతను (పతి
ధి జ్‌ = ణో
బంధానుజ్ఞల ద్వారా), తస్య = ఆ కాలముయొక్క_, యా = ఏ, శాశ్వతే = శాశ్వతమైన,
వృ త్రిః = భావముల విషయమున [పవృత్తి గలదో, తయా = ఆ |పవృ త్తిచే, విభజ్యమానః
= విభజింపబడు చున్నవై, అసౌ = ఈ కాలము, [కమరూపతాం = [కమరూపత్వమును
క్రమమును), భజతే = పొందుచున్నది.
తాత్పర్యము--- కాలము ఎల్పపుడును (పతిబంధా నుజ్ఞల ద్వారా సర్వభావముల
విషయమునను [ప్రవ ర్హించుచున్నది. ఈ (పవృ త్తిచే కాలము విభ క్షమైనదివలే కనబడుచు [క్రమ
రూపత్వమును పొందుచున్నది.
వివరణము. ఒక [కియకు సంబంధించిన సాధనళక్తులు పనిచేయకుండ చేయుట
(పతిబంధము. అవి పనిచేయునట్టు చేయట అభ్యనుజ్ఞ. ఈ విధములగు (పతిబంధాభ్యనుజ్ఞల
ద్యారా కాలము సర్యభావములతోడను సంబంధించుచున్నది. ఈ |పతిబంధాభనుజ్ఞా!కిమ
వార్‌ శ్రపదీయము 430 కొల
[31
మును బట్టి కాలమునందు [కమమున్నట్టు తోచుచున్నది గాని వాస్తవమున దానియందు
క్రమము లేదు. ఎల్డవేళల పరిణామమును చెందు భావములలో ఒకటి పుట్టుచుండును, మరి
యొకటి నశించుచుండును. ఈ విధముగ ఆయా (క్రియల ద్యారా కార్యములకు చెందిన
క్రమము కాలమునందు ఆరోపింపబడుచున్నది. 180n
అవతారిక... సామ్య వైషమ్యాదులు కూడ కాలమునందు ఆరోపితములై నవే
యని చెప్పుచున్నాడు.
ఖో క_ర్చృఖేదా _త్తదర్ధాషు (ప్రకర్షిపచయొ గతః |
సమత్వం విషమత్వం వా న ఏకః (ప్రతిపద్యతే ॥ 81
ఏకః = ఒక్కటైన (భేదరహితమైన), సః = ఆ కాలము, క _ర్హృభేదాత్‌ = ఆయా కర్తల
గ్రా భేదమువలన, తదర్థేమ = వారు చేయవలసిన. ఆచారముల విషయమున, (పకర్షాప
WU = కత గార్షాపకర్షములను, గతః = పొందినదై, సమత్వం = సమత్వమును కాని,
విషమత్వం వా= విషమత్యమును కాని పొందుచున్నది.
తాత్పర్య ము---- కాలము ఒక్క-టియేయైనను, కర్తల భేదము ననుసరించి ఆయా
ఆచారాదుల విషయమున నేర్పడిన ఉత్క-రాపకర్గములను బటి సమత్యమును గాని, విషమత్య
షే ప
మును గాని పొందుచున్నది.
వివరణము. అనుష్టాత లగువారు [శుతి స్కృత్యాది విపాతమగు ఆచారమును
చక్కగ అనుష్టించునపుడు కాలము కృతయుగాది నామధేయములతో సమకాలము (మంచి
కాలము) అని చెప్పబడుచున్నది. ఆ అనుష్టాతలు ధర్మ మార్గము నుల్హంఘించి యధేచ్చగ
(పవర్తించునపుడు ఆ కాలమే కలియుగాది నామములతో విషమ కాలమని చెప్పబడుచున్నది.
ఈ విధముగ సామ్యవై షమ్యములు ధర్మాచరణమునందలి సామ్య వై షమ్యములను బట్టి వచ్చి
నవే కాని వాస్తవమున కాలమునందు లేవు. కాలము ఎప్పుడును ఏకవిధముగనే యుండును.
118111
. అవతారిక. కాలమునందు ఆరోపితమగు మరియొక విభాగమును గూడ చెప్పు
చున్నాడు. .
శో [కియా భేదాద్యథై కస్మిం _స్తకెద్యాభఖా్య (ప్రవర్తతే ।
క్రియా భేదా త్తథె కస్మి నృత్వాద్యాఖ్యోపజాయ తే 11 32
యథా = ఏ విధముగా, వకస్మిన్‌ = ఒకే వ్యక్తియందు, |క్రియాఖేదాత్‌ = [కియా భేదము
వలన, తక్షాద్యాథ్యా = “వ[డంగి” మొదలగు పేరు, |[పవర్తతే = (ప్రవర్తించునో, తథా =
అస్త్ర, ఏకస్మిన్‌ = ఒకే కాలమునందు, [కియాభేదాత్‌ = |క్రియాభేదము వలన, ఏకస్మిన్‌ =
ఒకే కాలమునందు, బుత్వాద్యాఖ్యా = బుతువులు మొదలగు పేరు, ఉపజాయతే = కలుగును:
తాత్సర్యము (తాను చేయు) పనుల భేదమును పట్టి ఒకే వ్యక్తికి వ్యడంగి
సముద్దేశము 431 పదకాండము
34]
మొదలగు పేర్లు వచ్చినట్టు ఒకే కాలమునకు |కియాభఖేదముచే *“బుతువి మొదలగు పేద్ద
వచ్చుచున్నవి.
వివరణము ఒకే వ్యక్తికి కరపని చేయునపుడు వ్యడంగి యనియు, ఇనుప
పనిముట్టు చేయునపుడు కమ్మరి యనియు పేర్లు పెట్టుచుందుము. అశక్లే ఆ యా పుష్పవిశేషము
లను ఆవిర్భవింపచేయుట మొదలగు [కియా భేదములను బట్టి ఒకే కాలమునకు వసంతర్త్యాది
నామధేయములు కలుగుచుండును. “బుత్వాద్యాథ్యా' అను పదమునందలి ఆది పదముచే,
ఆ యా [కియా భేదములచే నేర్పడు శుక్స కృష్ణపక్ష వ్యవహారము, అహోరాత్రి వ్యవహారముః
(ప్రదోష (పత్యూష వ్యవహారము మొదలగునవి [గాహ్యములు. 182
అవతారిక... కాలమునందు భేదారోపణమునకు కారణాంతరమును గూడ చెప్పు
చున్నాడు.
శో॥ ఆరమృశ్చ క్రియాచై వ నిష్టా చేత్యభిధీయతే |
ధర్మా న్తరాణా మధ్యాసభేదాత్‌ సదసదాత్మనః ॥. 33
సదసదాత్మనః = సదాత్మకమును అసదాత్మకమును అగు పదార్థముయొక్క-, ధర్మ నరాణాం
= ఏలక్షణములగు భిన్న ధర్మములయొక్క, అధ్యాస భేదాత్‌ = ఆరోపణమువలన కలిగిన
భేదమును బట్టి, ఆరంభశ్చ = |పారంభము, [కియా = కియయ, నిష్టాచ ఇతి = నిష్ట
ఆనియు, అభిధీయతే = = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్యము--- సదసదాత్మకమగు పదార్థ మునకు గల విలక్షణములగు భిన్న
ధర్మముల ఆరోపముచే నేర్పడిన భేదమువలన, ఆరంభమనియ, క్రియయనియు, నిష్ట
యనియు చెప్పబడుచున్నది.
వివరణము. ఉత్పత్తికి పూర్వము పదార్థము అసదాత్మకము, ఉత్ప తనంత
రము సదాత్మకము. ఆ వస్తువును బుద్ధిచే ఏకరూపముగ [(గహించి విలక్షణములగు ధర్మముల
భేదమును బట్టి ఆరంభ కాలమనియు, [కియా కాలమనియు, నిష్టా కాలమనియు వ్యవహరించుట
జరుగుచున్నది. పదార్థ స్వరూపమును బుద్ధితో ఊహించుకొని యోగ్యములగు సాధనములను
సమకూర్చుకొనుట ఆరంభకాలము. సమకూర్చుకొనిన సాధనములతో పనిచేయుట [కియా
కాలము. చేయవలసిన పని పూదర్తియగుట నిషా కాలము. ఈ విధముగ ధర్మభేద కల్పనచే
ఆరంభాది కాల విభాగము ఏర్పడుచున్నది. 188
అవతారిక ఇట్టి కాల్చనికమగు విభాగము అన్ని పదార్థముల విషయమునను
సమానమేయని చెప్పుచున్నాడు.
శో యావాంశ్చ ద్వ్యణుకాదీనాం తావాన్‌ హిమవతో౬ప్యసౌ ।
నహ్యాత్మా కస్యచిద్భేత్తు 0౦ (సచేతుం వాపి శక [తే i 94
వాక్యపదీయము 432 కొల
[35
అసౌ = ఈ ఆరంభాది కాలము, ద్యణుకాదినాండద్య్యణుక ము మొదలగు వాటి విషయమున,
యావాన్‌ = ఎంతటిదో, హిమవతోపి = హిమవత్సర్యత విషయమునందు గూడ, తావాన్‌ =
ఆంతటిదిగానే ఉండును, కస్యచిత్‌ = ఏ ఆరంభాది కాలము యొక్కయు, ఆత్మా = స్వరూ
పము, భేత్తుం = తగ్గించుటకు గాని, |పచేతుం వా = వృద్ధి పొందించుటకు గాని, న శక్యతే
హ్‌ = శక్యము కాదు కదా?
తాత్పర్యము... ద్య్యణుకాదుల ఆరంభిది కాలములు ఎంత యుండునో హిమవ
త్సర్య తారంభాది కాలములు కూడ అంతయే ఉండును. ఆరంభాది కాలముల స్యరూపము
అవయవిని బట్టి జరుగుట కాని తగ్గుట గాని ఉండదు కదా?
వివరణము రెండు అణువుల సంయోగముచే ఏర్పుడినది ద్య్యణుకము. ఇది
అత్యల్ప (పమాణము. హిమవత్పర్వతము అత్యధిక _ప్రమాణము. అత్యల్పాత్యధిక ప్రమాణ
ములు గల కార్యములగు ఈ రెండు అవయవులకు సంబంధించిన ఆరంభాది కాలములు తుల్య
ములే. అనగా అవయవులను బట్టి వాటి [పమాణములను బట్టి ఆరంభాది కాలములలో ఎట్టి
వైశిష్ష్యమును కలుగదు. వాటిలో ఏదైన వై *ష్టమున్నచో అందులకు కారణము వేరు. ॥ల4॥
అవతారిక... ఆరంభాది కాలములలో వె శిష్ట మేర్పడుటకు కారణమేదియో చెప్పు
చున్నాడు.
శో అనై (స్తు భావై రన్యేషాం (పచయః సరికల్చ్బ్యతే |
శనైరిద మిదం &ీ(ప్రమితి తేన (పతీయతే i 35
తు = కాని, అన్యేషాం = అల్ప పరిమాణ మహాపరిమాణము లగు భిన్నా వయవులకు, అనై $ః
= అవయవి వ్యతిరి క్రములైన, భావైః = అవయవములచే, 1పచయః = అభివృద్ధి, పరి
కల్చ్యతే == క ల్పింపబడుచున్నది, తేన = దానిచేత, ఇదం = ఇది, శనై = మందముగ
జరుగుచున్నది, ఇదం = ఇది, క్షిప్రం = శీఘముగ జరుగుచున్నది, ఇతి = అని, పతీయతే
= త్రోచుచున్నది.
తాత్పర్యము... ఆవయవృలకు స్యవ్యతిరి కము లగు అవయవములబే వృద్ధి కలుగు
చున్నది. దానిని బట్టి ఇది ఆలస్యముగ జరిగినది, ఇది శ్మీఘముగ జరిగినది అను |పతీతి
కలుగుచున్నది.
వివరణము... ఆవయవములు ఆధిక సంభ్యాకము లై నచో అవయవులకు వృద్ధి
కలుగుచున్నది. ఆవి అల్ప సంభ్యాకము లైనచో అపచయము (|హాసము) కలుగుచున్నది.
ఈ విధముగ అధిక సంభ్యాకములగు అవయవములు గల అవయవి ఆలస్యముగ తయారగు
చున్నది. అల్ప సంభ్యాకములగు అవయవములు గల అవయివి శీఘముగ తయారగుచున్నది.
ఇట్టు అవయవముల సంభ్యాభేదమును బట్టి అవయవులకు సంబంధించిన ఆరంభాది కాలము
లలో వై లక్షణ్యము కనబడుచున్నది. 1లీర్‌!!
నముదేశము 433 వదకాండము
37]
అవకౌరిక___ ఈ వస్తువు శీ ఘముగ ఉత్పన్న మైనది, ఇడి ఆలస్యముగ ఉత్పన్న
మైనది అను వ్యవహారము వాస్తవమున అవయవితో సంబంధించు విభిన్నా వయవముల
సంఖ్యా ల్పత్వాధిక్యములచే ఏర్పడినదే గాని శీఘత్య మందత్వములలో గోచరించు (క్రమము
వా స్తవమున అవయదియగు భావమున (వదార్థమున) లెదు అను విషయమునే విశదీకరించు
చున్నాడు.
శ్లో॥ అసతశ్చ [క్రమోన్నాస్పి సహి భేతుం న శక్యతే ।
౧౧ అజో
PU 0)
సతో౭.పి చాత్మత _త్త్వ్వం యత్‌ త_త్తథై వావతిష్టతే il 86
అసతః + చ = అసత్తు అగు పదార్థమునకు, [క్రమః= కమము, నాస్తిజా లేమ, హి
ఎందువలన అనగా, సః == ఆసత్తు, భెత్తుం = పౌర్వాపర్యాది [క్రమములచె విశషంచుటకు,
న శక్యతే = శక్యము కాదు, సతో౭పి = సత్తు అగు పదార్థము యొక్క, యత్‌ =వీ,
ఆత్మత త్రం = ఆత్మ స్వరూపము కలదో, తత్‌ + చ = అదియ , తథైెవ= ఆ విధముగనే
అవతిష్టతే = ఉండును.
||
తాత్పర్యము--- అసత్‌ అగు భావమునకు (కమము లేదు, ఏలయనగా అది భేదింప
వీలు కానిది. సనత్‌ అగు పదార్థము యొక్క స(రూపము కూడ అశ్రు - కమరహిత ముగ =
నుండును.
__ విశేషము అసత్‌ అనగా ఉత్పత్తికి పూర్వము లేని భావము (పదార్థము)
దానికి ఒక స్వరూపమే లేదుగాన హౌర్యాపర్యమనెడు భేదమును పట్టి ఏర డు |కమము దానికి
సంభవింపదు. ఒక పదార్థము పుట్టిన పిమ్మట గూడ దాని స్వరూపమున పౌర్వాపర్య రహిత
ముగనే ఉండును గాన దానియందు కూడ [కమమను అంగీకరింప వీలులేదు కావున సద
సత్పదార్థముల విషయమున గోచరించు కమము కేవలము బుద్ధి కల్పితమే కాని వా స్తవము
కాదు. అనగా ఒక పదార్థము పుట్టుటకు పూర్వము |కమము లేదు, పుట్టిన పిమ్మట గూడ
క్రమము లేదు. ఉత్పత్తికి పూర్యమును ఆ పదార్థ మొకటి ఉన్నదని బుద్ధిచే భావనచెసి అది
ఉత్పన్నమైన తరువాత బుద్ధిలో ఉన్న ఆ పదార్థము ఈ పదార్థము కూడ ఒక చేయని అను
కొని ఆ పదార్థమునందు ఒక విధమగు |కమము ఆరోపింపబడుచున్న ది గాని వా స్తవమున
పదార్థమున అసదవస్థా - సదవస్థలు రెండింటి యందును |క్రమము లేదని అభి పాయము.
186
అవతారిక -_ [కియా భేదమును బట్టి కాలమునకు 'బుతువు మొదలగు పేర్ద
ఏర్పడుటయే కాదు, భూతము, భవిష్యత్తు మొదలగు పేర్లు కూడ ఏర్పడుచున్నవి అని చెప్పు
చున్నాడు.
శో కియోపాధి శ్చ సన్‌ భూత భవిష్య ద్వ రమానతాః ।
య నం,
ఏకాద శభిరాకారై ర్విభక్తాః (ప్రతిపద్యతే i 87
[28]
వాక్యపదీయము 434 కొల
[38
[కియోవాధిః + చ సన్‌ == కియ ఉపాధిగా కలదై, ఏకాదశ భి* = పదకొండు, ఆకారై ౩
= ఆకారములగె, విభకాః = విక కము ములగు, భూత భవిష్యద్వ ర్త రమానతాః = భూతత్వమును,
భవిష్య తమును, వర్తమానత్వమును, (పతిపద్యతే = పొందుచున్నది.
తాత్పర్యము--- కాలము [కియారూపములగు ఉపాధులను బట్టి పదకొండు అవాం
తర భేదములు గల భూత - భవిష్యద్వ ర్రమాన నామధేయములను పొందుచున్నది.
వివరణము-ఒక క్రియ ఉత్పన్నమై నశించిపోయినపుడు అల్లి క్రియ ఉపాధిగా
కల కాలము భూతకాలము. సాధనములన్నియు సమకూడి ఇక ఈ [కియ జరుగవచ్చును
అను పరిస్థితు లేర్పడినపుడు అట్టి క్రియ ఉపాధిగా కల కాలము భవిష్యత్కాలము. [ప్రారం
భమై సమా ప్ర్తిచెందని [క్రియ ఉ పాధిగాగల కాలము వర్తమానకాలము. ఈ భూతాదికాలములకు
పదునొకండు అవాంతరభఖేదము లుండును. TAT
అవతారిక. భూతాది కాలములకు గల పదకొండు భేదములను చెప్పుచున్నాడు.
లో భూత 8 పంచ ఏధ_స్తత్ర భవిష్యం శ్చ చతుర్విధః |
వర్తమానో ద్విధాఖ్యాత ఇత్యేకాదళ కల్పనాః ॥ 98
త|త = వాటిలో, భూతః = భూతకాలము, పంచవిధః = ఐదు విధములై నది, భవిష్యన్‌ +-
చ = భవిష్యత్కాలము, చతుర్విధః = నాల్గు విధములై నది, వర్తమానః = వర్తమాన కాలము
ద్విధా = రెండు విధములై నదిగా, ఆఖ్యాతః = చెప్పబడినది, ఇతి = ఈ విధముగా, ఏకాదశ
= పదకొండు, కల్పనాః = భేదకల్పనలు ఉన్నవి.
తాత్పర్యము భూతకాలము ఐదు విధములనియు, భవిష్యత్కాలము నాలుగు
విధములనియు, వర్తమానకాలము రెండు విధములనియు చెప్పబడినది. ఈ విధముగ పద
కొండు భేదములు కల్పింపబడుచున్నవి.
విశేషము. భూతకాలము ఐదు విధములు. సామాన్య భూతము మొదటిది.
అద్యతన భూతము రెండవది. అనద్యతన భూతము మూడవది. అద్యతనానద్యతన సముదాయ
రూప భూతము నాల్గవది. భవిష్యత్తు ఐనను భూతత్వాధ్యారోపముచే భూతకార్యములను పొందు
నది ఐదవది. ఇది గౌణభూతము. భవిష్యత్తు నాల్గు విధములు. సామాన్య భవిష్యత్తు మొదటిది.
అద్యతన భవిష్యత్తు రెండవది. అనద్యతన భవిష్యత్తు మూడవది. ఆద్యతనానద్యతన సము
దాయ రూప భవిష్యత్తు నాల్గవది. వర్తమానము రెండు విధములు. ముఖ్య వర్తమానము
మొదటిది. వర్తమానమునకు సమీపముననున్న భూతము కాని భవిష్యత్తు కాని వర్తమానముగ
వ్యవహరింపబడును ; ఆది రండవది. ఈ విధముగ శ్రా స్త్రకార్య పవిభాగము నిమిత్తము
కాలమునకు భేదములు కల్పితములై యున్నవి. వీటి సంఖ్య ఇంతయే యని నియమించుటకు
గూడ వీలులేదు. అనంత |క్రియాభేదమును బట్టి కాలభేదములను అసంథ్యాకముగ కల్పింప
సము ద్రేళము 435 పదకొండము
39]
వచ్చును. గడచిన రా;తి నాళ్ణవ జాము మొదలు ఈ రాతి మొదటి జాము వరకును గల
కాలము అద్యతనము తద్భిన్నము అనద్యతనము. 188॥
అవతారిక. క డచిపోయిన (క్రియను బట్టి కాలమునందు ఇది భూతకాలము అను
వ్యవహారము కలుగుచున్నది అని చెప్పబడినది. ఎప్పుడో జరిగి ఇపుడు లేని |కియ కాలము
నందు భూతవ్యపదేశమును (భూతమను పేరును) ఎట్టు కల్పింపగల్లును అని ఆశంకించుకొని
చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ కాలేనిధాయ స్వంరూపం (పజ్రయా యన్నిగృహ్యూతే |
౧ వో
భావా_స్తతోనివర్త చే తత సం|కౌ_న్ల శ క్రయః || 29
భావాః = పదార్థములు, స్వం = తమకు సంబంధించిన, యత్‌ = ఏ, రూపం = స్వరూపము,
(పజ్ఞయః = బుద్ధిచే, నిగృహ్యతే = [గహింపబడునో. దానిని, కాలే = కాలమునందు,
నిధాయ = ఉంచి, తత = దానియందు, సం|కాన్త్ల శ క్ష్రయః = సంకమించిన శక్తులు కలవై,
తతః = దానినుండి, నివరన్న = మరలుచున్న వి.
తాతృర్యము--- పదార్థములు బుద్ధిచే (గహింపదగిన తమ స్వరూపమును కాలము
నందు ఉంచి, ఆ కాలమునందు సం[కమించిన శక్తులు కలవై, ఆ కాలమునుండి దూరమగు
చున్నవి.
వివరణము.___ పదార్థములు కియచే నిష్పన్నమగుచున్నవి. [కియతో సంబం
ధించు సమయమున ఆవి వర్తమానావస్థలో నున్నవని యర్థము వర్తమానావస్థలో నున్న
ఆభావముల స్వరూపమును అపుడు బుద్ధి గహించుచున్నది. ఈ విధముగ బుడ్జిచే గృహీత
మగు తమ స్వరూప మును ఆభావములు స్థిరమును, సర్వాధారమును అగు కాలమునందు
సమర్పించి తాము మాృాతము తొలగిపోవుచున్నవి. అట్టి పరిస్థితిలో పూర్వాను భూతములగు
ఈ పదార్థములను స్మరించుట మాతమే జరుగుచున్నది. ఈ విధముగ స్మరింసబడు
చున్న పదార్థములతో సంబంధ మును బట్టి కాలమునందు “ఇది భూతకాలము అను వ్యవహార
మేర్చుడుచున్నది. అనగా ఒక క్రియతో సంబంధించునదిగ ఒక సమ మమున కనబడిన ఒక
పదార్థము ఈ సమయమున ఆ (క్రియతో సంబంధించినదిగ కనబడకున్నను, ఆ సమయమున
(ఆ కాలమున) ఆ పదార్థము యొక్క- సంసారము పడియుండుటచే, దాని స్మరణ మిపుడు
ఏర్పడుచున్నది. స్మృతి గోచరమగు ఆ పదార్థమును బట్టి ఆ కాలమునందు భూతకాలమనెడు
వ్యవహారము సిద్ధించుచున్నది. దానిని బట్టి “అఆభూత్‌ ఘటః' (ఘటము ఉండెను) ఇత్యాది
(ప్రతీతి కలుగుచున్నది. ఈ విధముగ భూతాది వ్యపదేశమునకు ఘటాది పదార్థములు కారణము.
ఘటాది పదార్థములే లేకున్నచో కాలమునందు భూతావి వ్యవహారమే లేకుండెడిది. _॥1లి9॥
అవతారిక. పదార్థములు ఇంకను ఉత్పన్నములు కాని సమయమున వాటితో
సంబంధము లేదు గాన వాటిని బట్టి కాలమునకు “ఇది భవిష్యత్తు” ఆశను వ్యవహారము ఎట్టు
కలుగును అని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నా డు.
వాక్యపదీయము 436 కోల
[40
శో॥ భావినాంచె వ య(దూసం తస్య చ (పతిదింబకమ్‌ ।
య షా
సునిర్మ ఫష్ట ఇవాదర్శ కాలఏవోపపద్యతే i 40
భావినాం = పుట్టటోవు పదార్థములయొక్క-_, యత్‌ = ఏ, రూపం = రూపము కలదో అదియు,
తస్య = దానియుక్క., |(పతిబింబకం చ = బుద్ధిలో నిశ్చితమగు (పతిబింబ రూపము, సుని
ర్మ షే = బాగుగా పరిశుద్ధముచేయబడిన, ఆదర్శే ఇవ = అద్దమునందువలె, కాలఏవ ==
కాలమునందే, ఉపపద్యతే = ఏర్పడుచున్నది.
తాత్సర కము. పుట్టబోవు పదార్థముల ఏ బాహ్యరూపము కలదో అది న, దాని
[పతిబవింబమూ నః రెండునూ బాగుగా శుద్ధముచేయబడిన అద్దమునందువలె కాలమునందే
ఏర్పడుచున్నవి.
వివరణము కారణములన్నియు సమకూడిన పిమ్మట ఇక ఈ పదార్థము
తయారుకానున్నడి అను (పతీతి కలుగును. ఇది భావిపదార్థము. ఇట్టి పదార్థమునకు ఏర్పడ
నున్న బాహ్యరూపము బుద్ధియందు |పతిబింబించును ; అనగా బుద్ధిలో గోచరించును. రాబోవు
బాహ్యరూపమునకును, బుద్ధిస్టమగు రూపమునకును ఐకమును కల్పించి ఏటిని స్థిరరూపమగు
కాలముతో సంబంధింపచేయుటచే, భావియగు ఈ పదార్థముతో సంబంధమును బట్టి కాలము
నకు గూడ భావిత్వ మేర్పడుచున్నది. ఎప్పుడో పుట్టిన పదార్థ ముయొక్క శ క్రిని కాలమునందు
సం|క్రమింప చేయుటచే ఆ కాలమునకు భూతత్వ వ్యపదేశము కలిగినట్టు రాబోవు పదార్థము
యొక్క శ క్రిని సం క్రమింపచేయుటచే కాలమునకు భవిష్య_త్యము లభించుళున్నదని యభి
(ప్రాయము. 140
అవతారిక___ పదార్థములన్నియు ఈ విధముగ కాలమునందు సం|కమించిన
రూపముగలవై ఎల్లప్పుడును పరిణామమును చెందుచున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
రో తృణపర్త లతాదీని యథా (సోతోఒనుక రతి |
౧ ణ య
(పవ ర్రయతి కాలోజఒపి మాతా మా;త్రావతాం తథా ॥ 41
యథా = ఏ విధముగా, (సోతః = (ప్రవాహము, తృణపర్ణలతాదీని = గడ్డి, ఆకులు, లతలు
మొదలగు వాటిని, అనుకర్షతి = లాగికొని పోవునో, తథా = అరే, కాటో౭_ పి జ కాలము
కూడా, మాతావతాం = పదార్థముల యొక, మా (తాః = ధర్మములను, (పవ ర్రయతి =
(సవర్తింపచేయు చున్నది.
తాత్చర్యము--- |పవాహము తృణపర్ణ లతాదులను లాగికొని పోయినట్టు కాలము
పదార్థముల ధర్మములను (పవ ర్తింపచేయు చున్నది.
వివరణము నదీ [ప్రవాహము కొన్ని తృణాదులను వాటి చోటునుండి పెకలించి
మరియొక చోటునకు తీసికొనిపోవును. కొన్నింటిని మరియొకచోట నాటుకొనునట్టు చేయును.
సముద్దేశము 437 పదకాండము
43]
అట్లే కాలము పదార్థములను తనతో లాగికొని పోవుచుండును ; విడుచుచుండును ; వాటి
ధర్మములలో మార్పులు చేయుచుండును. 1411
అవతారిక. ఈ విషయమునే మరియొక దృష్టాంతమును చూపి స్పష్టికరించు
చున్నాడు.
శో॥ అవిశ్యేవానుసన్ల త్తే యథా గతిమతాం గతీః |
వాయు స్తథె వ కాలాత్మా విధ త్తే (కమరూసతామి ॥ 42
వాయుః = పాణవాయువు, యథా = ఏ విధముగా, ఆవిశ్య = అవయవములలో పవేశించి
(ఇచటనున్న “ఇవి శబ్దమునకు విశేషార్థమెమి యు లేదు), గతిమతాం = [ప్రాణుల యొక్క,
గతిః = చేష్టలను, అనుసన్ధ తే = సాధించునో, తశ్రేవ = అవే, కాలాత్మా = సర్వాత్మ భూత
మగు కాలము, [కమరూపతాం = _కమరూపత్వమును, విధ త్తే = ఏర్పరచుచున్నది.
తాత్పర్యము---- [పాణవాయువు పాణుల అవయవ సంధులలో (ప్రవేశించి వారి
గమనాది చేష్టలను నడిపించినట్లు కాలము కూడ భావములలో (పవేశించి వాటిలో [క్రమమును
ఏర్పరచుచున్న ది.
విశేషము. కాలము ఆయా సాధన శక్తులకు |పతిబంధ మెర్పరచి కొన్ని
పదార్థములు అదృశకములగునట్టు చేయుచున్నది. కొన్ని సాధన శక్తులు (ప్రసరించు నష్టు చేసి
కొన్ని పదార్థములను ఆవిర్భవింప చేయుచున్నది. ఈ విధముగ కాలమే పదార్థములలో
నున్న కమమునకు కారణమగుచున్నది. 142
అవతారిక... కాలము ఇంకను ఏయే పనులకు కారణమగుచున్న దో చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో అయన (పవిభాగశ్చ గతిశ్య జ్యోతిషాం (ధువా !
నివృత్తి (ప్రభవాశై వ భూతానాం తన్నిబన్గనాః 11 శీల
అయన |పవిభాగః చ= ఉత్తరాయణము దక్షిణాయనము అనెడు విభాగము, జ్యోతిషాం =
నక్ష[తముల యొక్క, [ధువా = నిశ్నితరూపమగు, గతిః; చ = గతనము, భూతానాం =
(పృథివ్యాది) మహాభూతములయొక్క_, నివృత్తి పభవాః చ కా (పలయోత్పత్తులును, తన్ని
బన్ధనాః = ఆ కాలమును బట్టి జరుగుచున్నవి.
తాత్పర్యము ఉత్తరాయణము దక్షిణాయనము అనెడు విభాగము, నిశ్చితరూప
మున జరుగుచున్న నక్ష తాది గమనము, మహాభూత ముల ఉత్పత్తి [ప్రలయములు ఇవన్నియు
కాలమును బట్టి జరుగుచున్నవి. (ఈ విధముగ సర్వోపకారి యగుటచే కాలమునకు విశ్వాత్మ
యని పేరు). 148
వాక్యపదీయము 40 జాతి
[50
కాని కొన్ని స్థ సలములళో [ప్రత్యయముచే శాస్త్ర బలమువలన బోధింపబడిన అర్థము
వాక్యార్థమున కానరాకున్న ది. అచట (పత్యయార్థము భాసింపక (పకృత్యర్థము మా|తమే
భాసించుచున్న ది. అట్టుజరుగుటయే లోకవ్యవహారమున కానవచ్చుచున్న ది.
పైయర్ధమునకుప పత్తియేది ? అను పశ్నకు సమాధానమును 50వ శ్లోకము
మొదలు 92వ కోకము వరకు విపులముగా చెప్పుచున్నాడు.
రో! లక్షకకా శద సంస్కా_రే వ్యాపార; కార్యసిదయే।
గ ది ధి
సంఖ్యా కర్యాది శ క్రీనాం (శుతిసా మ్యేఒపి దృశ్య తే। ర్ర్0
శబ్దసంస్కారే = శబ్దిములకు కలిగెడి సంస్కారము విషయమున, అనగా [పయోగమున
కానవచ్చెడి శబ్దములకు సాధుత్వమును జూపుఓకై |పకృతుల కంటె (పత్యయములను
జేర్చుట విషయమై, సంఖ్యాకర్మాది శ క్రీనామ్‌ = పత్యయార్థమగు ఏకత్వ్యముమున్నగు సంఖ్యకు
కర్మ, కరణము మున్నగు కారక శక్తులకు, (శుతిసామ్యే + అపి = వాచకమగు శబ్దము స
నముగానే యున్నను, కార్యసిద్ధయే = వాక్యార్థమనే కార్యముయొక్క సిద్ధికై, లక్షణొ =
ఉపలక్షణ రూపమగు అనగా అవివక్షారూపమగు అనగా సఖ్యాదులను విడనాడుట అను
వ్యాపార ః = వ్యాపారము అనగా [పయత్నము దృశ్యతే = చూడబడుచున్నది.
(పకృతి భాగము [ద్రవ్యమును బోధించును. అందు ఏకత్వము, ద్విత్వము
మున్నగు సంఖ్యభాసింపవలెనన్నచో (ప్రత్యయమునుబట్టి సిద్దించును, కాగా [పకృతిచె
సామాన్య రూపముగా భాసించిన వ్యక్తికి పరిమితిని _పత్యయార్హసంఖ్య చేయును.
కొసి కొన్ని స్థలములలో (పత్యయార్థమగు ఏకత్వసంఖ్య, అట్టి కర్మశ క్రియు
వివక్షితము కాకుండట సంభవించును. సంఖ్యాద్యర్థమును విడిచి ఇతరములగు అర్థములే, |
వాక్యార్థఘటక ములగును. ఇదియే అవివక్ష, ఊదా-' “గహం సమ్మార్షి " అను శుతి వాక్యము
కలదు. సోమయాగముచేయునపుడు సోమలతను చితుక కొట్టి దాని రసమును దీసి కొన్ని
పాతలలో పోయుదురు. ఆ పా!తలకే [గహ మని పరిభాష, వాటిని మట్టిచెతను కట్ట
చేతను గూడ చేయుదురు. అట్టి ప్మాతమును శుద్ధముగా జేయవలెనని (శతివాక్యమునకర్ణము.
అచట (గహశబ్రముకంచి అమ్‌, ఏకవచన [ప్రత్యయ మున్నందున దానిచే ఏక త్వసంఖ్య
టోధింపబడును. ఆ సంఖ్యపకృత్యర్థమగు పాత్రకు విశేషణమె ఒక [గహమును పరిశుద్ధముగా
అనగా అందుపై చిలికిన సోమరసమును తుడిచి నిర్మలముగా జేయవలెననెడి యర్థము, శబ్ద
మువలన లభించుచున్నది. కాని (శౌతసంపదాయమట్టులేదు. ఆ సోమయాగమున 10,15
[గ్రహములు విధింపబడి యున్నవి. వానికి అన్నిటికి పారిశుద్ధ్యము కలుగవలెననియే వారి
సఎ|పదాయము. కాని శబ్దమువలన ఆ యర్థములభించ లేదు. కనుక వాక్యార్థమునకును ఆగుణ్యము
కలుగుటకై (పత్యయార్థమగు ఏకత్య సంఖ్యను విడనాడి కేవలము (పకృత్యర్థమునె [(గపాంచి
వాక్యార్థముసిర్ణయింపవలెను. దినినే సంఖ్యను వివక్షింపకపోవుట, ఆనిశా స్త్రజ్ఞులు నిర్ణయించిరి.
ఇక్రే 'సక్తూన్‌ జుహోతి” అని మరియొక [శుతివాక్యము కలదు. సక్తూన్‌,
అనునది ద్వితీయా బహువచనాంతము. ద్వితీయా విభ కక్రికి కర్మ శక్తి యర్థము. సక్తువులను
వాక్యప దీయము 438 కొల
[44
అవతారిక. నక్ష[తము లనెడు జ్యోతిస్సులు కూడ కాలవిభాగ రూపములే కాని
కాలముకం టె భిన్నమగు తత్త్యము కాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో మా(ాణాం పరిణామా యే కాలవృ_త్యను యాయినః |
నక్షతాఖ్యా పృథక్‌ తేషు చిహ్నమా(తం తు తారకాః ॥ 44
మాతాణాం = పదార్థములయొక గ్రా కాలవృ త్యనుయాయినః = విశిష్టకాల సంబంధముచే
ఏర్పడిన, యే = ఏ, పరిణామాః = పరిణామములు కలవో, అవి, పృథక్‌ = వేరు వేరుగా
విభ క్రములై నవై, నక్షతాథ్యాః = నక్ష తములనెడు పేర్ద కలవగుచున్నవి, తారకాః -- తు =
జ్యోతీరూపములగు నక్ష్మతములై తే ; తేష= ఆ పరిణామముల యందు, చిహ్నమా[తం
కేవలము చిహ్నములుగ మా్యతమె ఉన్నవి.
తాత్పర్యము విశిష్ట కాల సంబంధముచే పదార్థముల కేర్పడిన పరిణామములు
కృ త్తికాది నక్షత సంజ్ఞలను పొందుచున్నవి. జో్యోతి రూపమున నున్న తారకలు వాటికి
చిహ్నము మాతమే,
వివరణము. “ఈ రోజున పుష్య నక్ష, తము” “ఈ రోజున అశ్విని నక్ష
త్రము” ఇత్యాది వ్యవహారము లున్నవి. అనగా చందుడు ఆ రోజులలో పుష్య నక్ష తము
తోడను అశ్విని నక్షత్రముతోడను కలిసి యున్నాడని యర్థము. కావుననే “పుష్యేణ యుక్తం
పౌషం అహః ఇత్యాదు లలో “పుష్య నక్ష[తముతో గూడిన చం|దుడు గల పగలు” ఇత్యాది
విధమున అర్థ ములు చెప్పబడును. అరే 'తిష్యః మాణవకః' '““పునర్వసుః మాణవకః””
ఇత్యాది (ప్రయోగములు కలవు. అనగా “చందుడు తిష్య నక్ష్మతముతో కలిసియుండగా
పుట్టిన పిల్లవాడు, పునర్వసులో నుండగా పుట్టిన పిల్రవాడు'” అని యర్థము. అనగా తిష్య
పునర్వస్వాది శబ్దములు మాణవకరూప భావము యొక్క పరిణామమును - మాణవునకును
ఒకానొక కాలవిశేషమున కలిగిన జన్మరూప పరిణామమును - బోధించుచున్న వి. ఈ విధముగ
నక్షతములు భావపరిణామముగ నుండి కాలమునకు ఉపాధిగ అగుచున్నవి. ఆకాశమున
జ్యోతీరూ పమున నున్న నక్ష|తములు ఆ పరిణామమునకే జ్ఞాపక ములుగ నున్నవి. ఇట్లు
నక్ష తములు కాలోపాధులుగ నుండి కాలవిభాగ హేతువు లగుచున్నవి. (వాస్తవముగ ఆ
నక్ష్మతములతో చందుడు కలిసియుండడు వానికిని చం|దునికిని నడుమగల దూరము కోట్ల
కొలది మైళ్ళు. కాని అట్టు కలిసియున్నట్టు మనకు కనుపట్టుచుండును ) ET
అవతారిక. జ్యోతీరూపము లగ చిహ్నములు నియతమగు కాలవిశ్రేషమును
సూచించినట్లు మరికొన్ని ఇతర వస్తువులు గూడ సూచించును అని చెప్పుచున్నాడు.
శో రుతై ర్మృగ శకున్నానాం స్తావరాణాం చ వృ. త్తిభిః |
ఛాయాది సరిణామై శ్చ బుతుధామా నిరూప్యతే | శీర్‌
మృగశకున్తానాం = మృగములు పక్షులు మొదలగు వాటియొక్క, రుతై; = ధ్యనులచేతను,
సముదేశము 439 పదకాండము
46]
స్థావరాణాం = స్థావరములగు వృషాదులయొక్క, వృ త్తిభిః = పుష్పించుట మొదలగు (పవృ
త్తుల చేతను, ఛాయాది పరిణామైః చా చ = నీడ మొదలగు వాటియొక్క పరిణామములచేతను,
బుతుధామా = బుతు విశేషమునకు స్థానమగు కాలము, నిరూప్యతే = నిర్ధారణ చేయబడు
చున్నది.
తాత్పర్యము--- మృగ పక్యాదుల ధ్వనులచేతను, వృక్షాదుల [_సవృత్తిచేతను,
ఛాయాదుల పరిణామములచేతను బుతువి శేష స్థనమగు కాలము నిర్ధారణ చేయబడుచున్నది.
విశేషము కాలమను పేరుగల [బహ్మయొక్క_ స్వాతం్యత్య శక్తి వసంతాది
ఖేదములచే భిన్నమైనదైై (ప్రకాశించుచున్నది. కావున కాలము ““బుతవః ధామయస్య
(బుతువులు దేనికి స్థానమో అది) అను నర్ధమున “బుతుధామా'' యని చెప్పబడుచున్నది.
ఇచట 'వసంతాది బుతు విశేషము" అని యర్థము. అది పుంస్కో-కిలాది రుతములచెతను,
స్థావరము లగు మామిడి మొదలగునవి పుష్పించుట మొదలగు పవృత్తులచేతను, సూర్యాది
సంచార విశేషముచే కానవచ్చెడు నీడ, ఎండ మొదలగు వాటి భేదముచేతను నిర్ణయింపబడు
చున్నది. 4511
అవతారిక. ఇపుడు అద్వైత వాదమునందు గూడ కాలమునకు ఉపయోగమున్న
దని చెప్పుచున్నాడు.
శో నిర్భాసోపగ మో యోఒయం [కమవానివ దృశ్యతే |
అ(క్రమస్యాపి విశ్వస్య తత్‌ కాలస్య విచేష్టితమ్‌ i 46
అ, కమస్యాపి = |కమము లేనిదై నను, విశ్వస్య = ప్రపంచము యొక్క, యః ఏ,
అయం = ఈ, నిర్భాసోపగమః = (పయికి కనుపట్టు తోచుటు, ఆభాసము [కమవానివ =
'కమము కలదివలె, దృశ్యతే = కనబడుచున్న దో, తత్‌ = అది, కాలస్య = కాలముయొక్క_
విచేష్టితమ్‌ = చేష్ట.
తాత్పర్యము--- ఈ విశ్వము [క్రమరహిత మైనది. ఐనను దాని ఆభాసము [క్రమము
కలది వలె కనబడుచున్నదనిన ఆది యంతయు కాల[పభావమే.
వివరణము... [ప్రపంచమంతయు [బహ్మ వివర్త రూపమైనది. దీనికి కమమను
నది లేదు. అయినను దీనికొక [క్రమమున్నట్టు కనబడుచున్నది. దానికి కారణము [బహ్మ
శక్తి రూపము, కాలమను పేరుగలదియ అగు అవిద్యయే.
జగత్సృమ్షి విషయమున పరిణామవాదము వివ ర్రవాదము అను రెండు వాదములు
కలవు. బంగారము కుండలాది రూపమున మార్పు చెందుచున్నది. అర్హ మూల (పకృత్యాది
కము జగదాకారమున పరిణతి చెందుచున్నది. ఇది పరిణామ వాదము. (తాటిని చూచినపుడు
(భాంతివశమున సర్పమను (పతీతి కలుగుచున్నది. ఆ (భాంతికి [ప్రధాన కారణము రజ్జు
స్వరూపా జ్ఞానము ఆ (తాటిపై కనబడుచున్న సర్గము ఉన్నదని కాని లేదని కాని చెప్ప
వాక్ణపదీయము 440 కొల
[47
వీలులేదు. ఉన్నదన్న చో తరువాత “ఇది సర్పము కాదు ఆను బాధ జ్ఞానము కలుగరాదు.
కాని కలుగుచున్నది. లేదన్నచో దాని (ప్రతీతియే కలుగకూడదు. కొన్ని క్షణములపా మైనను
అది కలుగుచున్నది. కావున ఇడి సదస[దూపములచే అనిర్వాచ్యము. రజ్జువునందు సర్పము
క నబడినట్రు [బహ్మమునందు జగత్తు కనబడుచున్నది. దీనికి వివ రవాదమని పేరు. జగత్తు
నందు లేసి [క మమును ఉన్నట్టు చూపుచున్నది గాన ఇది ((కమావభాసము) కాలము చేయు
మొదటి వ్యాపారము. 114611
అవతారిక. ఈ కాలభేదము జౌపాధికమని (ఇతర సన్నిధానము వలన కలిగినదే
కాని వా స్తవము కాదని) చెప్పుచున్నాడు.
శో దూరా న్తికవ్యవస్థాన మధ్యాధి కరణం యథా |!
చిరక్షిప్రవ్యవస్థానం కాలాదికరణం తథా ॥ 47
అధ్వాధికరణం = మార్గమునకు సంబంధించిన, దూరాన్తిక వ్యవస్థానం = దూరము సమీ
పము అనెడు వ్యవస్థ, యథా = ఎట్లో, కాలాధికరణం = కాలమునకు సంబంధించిన, చిరత్నీ
[పవ్యవస్థానం = ఆలస్యము, శ్మీఘము అనెడు వ్యవస్థ కూడ, తథా = అలై.
తాత్సర కిము మార్గమునకు సంబంధించిన “దూరము”, 'దగ్గరి అను వ్యవస్థ
ఎట్టో, కాలమునకు సంబంధించిన “ఆలస్యము, “ఫీ ఘము” అనెడు వ్యవస్థ కూడ అట్లే.
వివరణము--- నడచెడు వాని గమనమునందలి భేదమును బట్టి ఈ మార్గము
దూరము, ఈ మార్గము దగ్గర అనెడు వ్యవస్థ ఏర్పడుచున్నది. అంతియే కాని దూరత్వము
నికటత్వము అనెడు భేదము వాస్తవమున మార్గమునందు లేదు మందముగా నడచువానికి
ఏది దూరమైనదిగ కనబడునో అదియే శ్మీఘముగ నడచువానికి దగ్గరగా కనబడును. అ్రే
కాలము స్థిరమైనదే యైనను ఎక్కువగ ఆవిచ్చిన్నత్యముతో జరుగు |క్రియ ఉపాధిగానున్నచో
“చిరముి (ఆలస్యము) అనియు, తక్కువ అవిచ్చిన్న త్యముతో జరుగు [కియ ఉపాధిగా
నున్నచో ఆలస్య మనియు వ్యవహారము కలుగుచున్నది. 147
అవతారిక. కాలమునకు [కియోపాధిని బట్టి భూత భవిష్యద్య ర్తమాన భేదము
కలుగునని వెనుక చెప్పబడినది. మరియొక విశేషమును కూడ చెప్పుటకొరకు ఆ విషయమునే
మరల చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో తన్యాభిన్నస్య కాలస్య వ్యవహార [కియాకృతాః ।
భేదా ఇవ (తయః సిద్దా యా న్లోకో నాతివర్హతే i 48
అభిన్నస్య = భేదరహితమగు, తస్య = ఆ, కాలస్య = కాలమునకు, వ్యవహారే = లోక
వ్యవవోరమునందు, క్రియాకృతాః = కియలచే నేర్పడిన, [తయః = మూడు, ఖేదాః ఇవ =
భేదములు వలె, సిద్ధాః = (పసిద్ధమైనవి, యాన్‌ = వేటిని, లోకః = లోకము, నాతివర్హతే =
అతికమింప జాలదో.
సముద్దేశము (| 441 పదకొండము
50]
తాత్పర్యము... భేదరహితమగు ఆ కాలమునకు, లౌకిక వ్యవహారమున | కియలచే
నేర్పడిన మూడు భేదములవలె (ప్రసిద్ధమైనవి. ఆ భేదములను లోకము అతి కమింప జాలదు.
వివరణము భూతము, వర్తమానము, భవిష్యత్తు అను భేదములు ఉన్నట్టు
క్రియలను బట్టి తెలియుచున్చను ఆ భేదములు వాస్తవములు కావు కాన 'భేదా ఇవి అని
“ఇవి శబ్దము [పయోగింపబడినది. [క్రియ ముగిసినచో భూతము, [కియ సంభావిత మైనచో
భవిష్యత్తు. [కియ క్షణ [పవాహ రూపమున జరుగుచున్నచో వర్తమానము. 49
అవతారిక... భూతము, భవిష్యత్తు, వర్తమానము అను మూడు విభిన్న కార్యము
లను బట్టి వాటి కారణమగు కాలమునందు గూడ భేదమలను ఊహింప వచ్చును గదా?
కాలమున యధార్థమగు భేదము లేదని ఎట్టు చెప్ప వీలగును అని ఆశంకించుకొని చెప్పు
చున్నాడు.
శో ఏకస్య శ క్రయ స్తిస్రః కాలస్య సమవస్థితాః 1
యత్సమ్నన్లేన భావానాం దర్శనాదర్శనే సతామ్‌ ॥ 49
ఏకన్య = భేదరపితమగు, కాలస్య = కాలమునకు, త్మిసః = మూడు, శ క్రయః = శక్తులు,
సమవస్థితాః = ఉన్నవి, యత్సం బన్టన = ఏ శక్తుల సంబంధముచే, సతాం= సత్తులగు,
భావానాం ౫ పదార్థముల, దర్శనాదర్శనే = కనబడుట కనబడకుండుట ఏర్పడుచున్న వో.
తాత్పర్యము ఒకే కాలమునకు మూడు శక్తులున్నవి. వాటిని బట్టి సత్తులగు
కార్యములు కనబడుట కనబడకుండుట జరుగుచున్నవి,
విశేషము. కార్యములు అనేకములై నచో కారణములు గూడ అనేకము లుండ
వలెను అనెడు అనుమానము యుక్తము కాదు. కారణము ఒక్క. పేయెనను దానికి విభిన్న
శక్తు లుండుటచే విభిన్న కార్యములు చేయవచ్చును. [పకృృతమున కాలమునకు మూడు శక్తులు
కలవు. వర్తమాన శక్తి సంబంధముచే సత్తులగు భావములు వ్య క్రమగుచున్న వి. అతీత శక్తి
సంబంధ ముచే సత్తులగు భావములు కనబడకుండ పోవుచున్నవి. అనాగత శక్తి సంబంధ
ముచే సత్తులగు పదార్థములు అనభివ్య క్షములై యున్నవి. ఈ విధముగ శక్తి భేదము చేతనే
కార్య భేదము ఉపపన్నమై యున్నదిగాన కారణభేదమును కల్పింప బనిలేదు. 1491
అవతారిక శ క్రి విభాగముచే ఏర్పడెడు దర్శనాదర్శనములనే విశదీకరించు
చునాాడు.
యో
థో ద్వాభ్యాం స కిల శ కిభ్యాం భావానాం వరణాత్మక 8 |
య mm
శర్ర్తిస్సు వ_ర్హమానాఖ్యా భావరూషపకాశినీ 11. 50
సః = ఆ కాలము, ద్వాభ్యాం = రెండు, శ _క్తిభ్యాం డా శక్తులచే, భావానాం = పదార్థముల
యొక), వరణాత్మకః = సంవరణమును ( ఆచ్భాదనము) చేయు స్వరూపము కలది, వర్త
వాక్యపదీయము 442 క కౌల
[51
మానాఖ్యా = వర్తమాన మనెడు పేరుగల, శ క్తిస్తు = శ క్రియెతే, భావరూప |పకాశినీ =
పదార్థ మ ల రూపమును |పకాశింప చేయునది.
తాత్పర్యము కాలము రెండు కకులచే ః భావములను అదృశ్యములుగ చేయును.
వర్తమానమనెడు శక్తి మాతము పదార్థముల రూపమును పకాశింపచేయును.
వివరణము కాలము అతీత శ క్తిచేతను అనాగత శ క్తిచేతను, సత్తులగు పదార్థ
ములు అదృశ్యము లగునట్టు చేయుచుండును. వర్తమాన శక్తిచే పదార్థముల స్వరూపమును
పకాశింపచేయును. 1501
అవతారిక. అనాగత శ క్రిచే అవృతములైన - అనగా భవిష్యత్కాల గోచరము
లగు పదార్థములు తరువాత అభివ్య క్రములై వర్తమాన శక్తితో సంబంధించుట కానవచ్చు
చున్నది. అతీత శ క్రిచే ఆవృత ములగు = భూతకాల గోచరములగు - పదార్థములు గూడ
ఆ విధముగనే మరల ఆవిర్ఫూ త ములై వర్తమాన శ క్రితో ఏల సంబంధించుట లేదు అని
ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ అనాగతా జన్మశ కేః శ క్తి ర (పతిబనికా |
ఉం అట తి ©
అతీతాభ్యాతు యా శకి సయా జన్మ విరుధ్య తే ॥ గ్‌ 1
అనా*తా శక్తిః క అనాగత శ క్రి, జన్మశ కః = జన్మశ క్రికి, అ|పతిబంధికా = (పతిబం
ధము చేయునది కాదు, తు కాని, అతీతాథ్యా = అతీతమను పేరుగల, యా౫వావ,
శక్తిః = శ క్రికలదో, తయా = దానితో, జన్మ = జన్మళ క్రి, విరుధ్యతే = విరోధము
కలదిగ నున్నది.
తాత్పర్యము అనాగత శక్తి జన్మ శక్తికి పతిబంధకము కాదు. కాని అతీత
శక్తి జన్మ శక్తికి విరుద్ధమైనది. (కావున అనాగత శక్తిచే ఆవృతమగు పదార్థము కాలాంతర
మున వర్తమాన శక్తితో సంబంధించి అభివ్య క్తిని పొందినను అతీతశ క్రిచే ఆవృతమగునది
మరల వర్తమాన శ క్రితో సంబంధమును పొందజాలదు). n5ln
అవతారిక. శక్తులు శ క్తమును (శక్తి కికల దానిని) ఆ|శయించుకొని యుండును.
ఆశ క్రమువలె శక్తులు కూడ ఎల్లవేళలు సన్నిపాతములై యుండునుగాన ఆ శక్తుల సంబం
ధముచే భావములు ఒకే సమయమున కనుపట్టుచును కనుపట్టకుండను గూడ ఉండవలెను
కదా అని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు,
శో॥ తమః (ప్రకాళవ_శ్త్వేతే త్రయోఒధ్వానో వ్యవస్థితాః 1
అక్రమా న్తేషు భావానాం (కమ; సముపలభ్యతే i గ్‌
అకమాః = కమరహితము లగు, ఏతే = ఈ, తయః = మూడు, అధ్యానః = మార్గ
ములు (కాల విభాగములు |, తమః (పకాశవత్‌ = చీకటి వెలుగువలె, (తమస్సు, సత్యము
నముద్దేశము 443 పడకాండము
53]
అను గుణములు కూడ ధ్యనించుచున్న వి) వ్యవస్థితాః = ఉన్నవి, లేష = వాటియందు,
భావానాం = పదార్థములయొక్క., కమః = [కమము, సముపలభ్యతే = చూడబడుచున్నది.
తాత్పర్యము---- [కమరహితములగు ఈ మూడు మార్గములును తమః (ప్రకాశ
ముల వలె ఉన్నవి. వాటియందు పదార్థముల క్రమము చూడబడుచున్నది.
వివరణము. భూత భవిష్య ద్య ర్రమానము లనెడు కాల విభాగములు మూడుకు
మూడు మార్గములవలె నున్నవి గాన “అధ్య్వానః' అని చెప్పబడినవి. మార్గములందు నడ చెడు
వారు గమనాగమనాదికము చేయునట్లు వివిధ పరిణామములకు లోనగుచున్న భావములు వీటి
యందు (భూతాది కాలములందు) గమనాగనములు చేయుచుండును. అంతవరకును లేని ఒక
వస్తువు పుట్టి, కొంతకాల ముండి మరల మరుగుపడి పోవుచున్నది. ఈ విధముగ పదార్థము
లన్నియు మొదట భవిష్యన్మార్గములో నుండి, వర్తమాన మార్గమును పొంది, చివరకు అతీత
మార్గమున పడిపోవుచున్నవి. కాలాత్మయందు ఈ మూడు శక్తులును (భూత భవిష్యద్వర్త
మాన శక్తులు) [కమరహితముగనె ఉన్నను తమః (_ప్రకాశములవలె భావములకు దర్శనాదర్శ
నములను ఏర్పరచుచు నృకమములవలె నున్నవి. తమస్సు ఒక పదార్థము అద్మశ్యమగునట్టు
చేయును. అథే భూత భవిష్యచ్చక్తులు భావములను ఆదృశ్యములుగ చేయుచున్నవి. (ప్రకా
శము పదార్థములు కనబడునట్టు చేయను. అల్లి వర్తమాన శక్తి భావములను కనబడునట్టు
చేయుచున్నది. కావున ఈ మార్గ్మ్యతయము తమః |ప్రకాశములవలె నున్నదని చెప్పబడినది,
“తమః |పకాశవత్‌' అను ఉపమానముచే సాంక్యాంద్యంగీకృత ములగు గుణ్య(తయములతో
సామ్యము కూడ సూచింపబడుచున్నది. స త్త్యరజ స్తమోగుణములు మూడును నిత్యములే కాన
అవి సర్వదా ఉండునవే. అయినను ఆ మూడింటిలో ఒకటి [పధానముగను మిగిలిన రెండును
దానికి అంగములుగను ఉండుటచే |పధానముగ నున్న గుణము తన కార్యములు చేయ
చుండును ఆకే భూత భదిష్యద్యర్తమాన శక్తులు మూడును కాలమునందు నిత్యములై
సర్వదా ఉన్నను అప్పుడప్పుడు తమతమ కార్యములను చేయుచుండును. ఈ విధముగ కాల
భేదములు స్వశ క్రి మాహాత్మ్యముచే భావభేదములందు [కమమును కల్పించుచుండును అని ఈ
కారిక యభి|పాయము. 152!
. అవతారిక... భూతాది శక్తులకు గల తమః (పకాళశ రూపత్యమునే విశదీకరించు
చున్నాడు.
శో॥ ద్వౌతు తత్ర తమోరూపావేకస్యాలోకవత్‌ స్పితిః |
౧ ®
అతీతమపి కేషాంచిత్‌ పునర్విపరివర్తతే / 58
త|త = ఆ మార్గతయమునందు, _ ద్వౌతు = రెండు మార్గములై తే, తమోరూపొ = తమః
స్వభావములు, ఏకస్య = ఒక మార్గమునకు, ఆలోకవత్‌ = |పకాశమునకు వలె, స్థితి =
స్థితి కలదు), కేషాంచిత్‌ = కొందరి మతమున, అతీతమపి = గడచిన పదార్థము కూడా,
పునః = మరల, విపరివ ర్తతే = వచ్చుచుండును.
వాక్యపదీయము 444 కాల
[53
తాత్పర్యము--- ఈ మార్గతయములో రెండు మార్గములు తమః స్వభావములు,
ఒకటి |పకాళ స్వరూపము. కొందరి మతము [పకారము అతీతము కూడా మరల వచ్చు
చుండును.
విశేషము--- సత్త్వరజ స్తమోగుణ సాదృశ్యమునే మనస్సులో నుంచుకొని చెప్పు
చున్నాడు. “గర్రవరణకమేవ తమః (తమో గుణము బరువై నది, అవరించే స్వభావము
కలది) అను సాంఖ్య కారికానునారముగా ఆవరించుట - పదార్థములు కనబడకుండ చేయుట _
తమోగుణ స్వభావము. తమోగుణము వలె ఆతీతానాగత శక్తులు పదార్థమును కప్పివేయు
చున్నవి గాన ఇవి తమః స్వభావములు, సత్త్వగుణము (ప్రకాశ స్వభావము కలది. వస్తువులు
ప్రకాశించు నట్టు చేయను. సత్త్వగుణము వలె వర్తమాన శ క్రిగూడ వస్తువులను ప్రకాశింప
చేయను గాన ఇది |పకాళ స్వభావము, “సత్యం లఘు |పకాశకమ్‌'' (సత్త్వము తేలిక
యెనది, [ప్రకాశింప చేయునది అని సాంఖ్య కారిక). రజోగుణము [పవృత్తి స్వభావము. దాని
సంపర్కమువలననే సతత మోగుణములకు [ప్రవర్తన శకి లభించుచున్నది. కాలమునందున్న
[పవృ త్తి సామాన్యము సర్వపదార్థ వ్యాపకము అనగా (పతిబంధాభ్యనుజ్ఞల ద్వారా కాలము
సర్యపదార్థ _పేరణము చేయుచున్నది ; అది రజః స్వభావము.
అతీత శ క్రిచే ఆవృతములగు వస్తువులకు మరల వర్తమాన శక్తితో (జన్మ
శ క్రితో) సంబంధము కలుగదు ; ఏలయన అతీత శక్తి జన్మశ క్తికి |పతిబంధకము అని
51 వ కారికలో చెప్పబడినది. కాని కొందరి మతము |పకారము ఆతీతాధ్యపతితమైనను జగత్తు
కాలాంతరమున ఆవిర్భవించును. ఆనగా ఉత్పన్నములగు వదార్థ ములు పలయమున అదృశ్య
ములై మరల సృష్టి జరిగినపుడు ఆవిర్భవించుచుండును. ఈ మతము (ప్రకారము అన్ని
పదార్గములును మూడు మార్గములతో తప్పక సంబంధించును గాన వాటికి తివిధత్వము
పూర్తిగ ఉపపన్నమగుచున్నది. జగత్తు మరల మరల ఆవృత్తి పొందుచున్నను అదే జగత్తు
మరల రాదు. వెనుకనున్న జగత్తువంటి జగత్తు ఆవృత్త మగుచుండును. కావున అతీత శకా
వృతములు మరల వర్తమాన శక్తికి విషయమగుట (మరల పుట్టుట) కుదురదు అనునది
మొదట చెప్పిన మతము. రెండవ మతము |పకారము - “నాభావో విద్యతే సతః (ఒక
మారు స్థితిని పొందిన పదార్థమునకు అభావమనునది లేదు) అను గీతా వాక్యానుసారముగ
ఒక పదార్థము కొంత కాలముపాటు తిరోభూత మైనను కాలాంతరమున అదియే ఆవిర్భవించును
గాన అతీత శ క్తి సంబంధము వర్తమాన శ క్రికి పతిబంధకము కాదు - అనగా భూత కాలము
లోనికి పోయిన వస్తువు మరల వర్తిమానములోనికి రావచ్చును. 158
అవతారిక ధర్మములకును ధర్మికిని (పదార్థమునకును) ఒక విధమగు భేద
మును అంగీకరించి స్థిరస్వభావమగు ధర్మి వర్తమానమైనను దాని ధర్మములు మా|తము
మార్గ తయ గోచరములు అని చెప్పబడినది. అనగా ధర్మములు భూత భవిష్యద్య ర్తమాన
గోచరములై నను ధర్మి మాత్రము సర్వదా వర్తమానమె యని యర్థము. ఇపుడు ధర్మికిని
ధర్మమునకును అభేదము నంగీకరించి ధర్మముల ద్యారా ధర్మికి భూతత్య - భవిష్య త్త -
సము దేశము 445 వదకొండము
55 |
వ ర్తమానత్వములు మూడును ఒక్క సమయముననే పొసగును అని భాష్యకారమతానుసార
ముగ చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో యుగపద్వ _ర్తమానత్వం తద్దర్మా (ప్రతిపద్యతే ]
. కేషాంచిద్వ రమా నత్వాచై పతి తద్వదతీతతామ్‌ ॥ 54
తద్ధర్మా = అతీతానాగత వర్తమాన రూపములైన ధర్మములు గల ధర్మి, కేషాంచిత్‌ =
కొన్ని ధర్మములు, వర్తమానత్వాత్‌ = వర్తమానము లగుట వలన, (కనుపట్టు చుండుట
వలన), యుగపఫత్‌ = ఒకే సమయమున, వర్తమానత్వం = వర్తమానత్యమును, పతి
పద్యతే = పొందుచున్నది, తద్వత్‌ = వర్తమానత్యమును వలే, అతీతతాంచ = అతీతత్వ
(భూతత్వ) మును గూడ, ఏతి = పొందుచున్నది.
తాత్పర్యము ఒక ధర్మి, దానికి సంబంధించిన కొన్ని ధర్మములు వర్త
మానము లగుటచే, తాను కూడ వర్తమానత్వమును పొందుచున్నది. అట్టే అతీతత్వమును
గూడ పొందుచున్నది.
విశేషము ఒక ధర్మికి సంబంధించిన కొన్ని ధర్మములు ఆతీతములగును,
కొన్ని అనాగతములుగ ఉండును. - కొన్ని వ ర్రమానములుగ ఉండును. ఉన్న ధర్మములను
బట్టి ధర్మి కూడ వర్తమానత్యమును పొందుచున్నది. పూర్వమునందుండిన (అతీతములగు)
ధర్మములను బట్టి అతీతత్వమును పొందుచున్నది. ఆనాగతములగు (రాబోవు) ధర్మములను
బట్టి అనాగత త్వమును పొందుచున్నది. ఈ విధముగ స్థాయియగు పదార్థము సర్వదా వర్త
మానమే యైనను ధర్మముల్లకు గల తివిధత్యమును బట్టి |తివిధమని (|త్రిమార్గమని) చెప్ప
బడు చున్నది. | 154
అవతారిక___ పరస్పర విరుద్ధములగు అతీతత్య వర్రమానత్వములు ఒక్కచోట
ఎట్టు కలియును అని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ హేతూపకారాదాకిపో వర్తమానత్వ మాగతః ।
శా_నహేతూపకారః సన్‌ పునర్నోపైతి దర్శనమ్‌ ॥ ర్ర్
పాతూపకారాత్‌ = హేతువులు ఉపకరించుట వలన, ఆక్షి ప్తః = ఉత్పన్న మగు పదార్థము,
వర్తమానత్వం = వ ర్రమానత్యమును, ఆగతః = పొందినదై (అగును), శాంత హేతూపకారః
సన్‌ = ఆ కారణములు శమించుటవలన వానినుండి కలుగు సాయము లేకపోవుటచే, పునః=
మరల, దర్శనం = దర్శనమును, నోపైతి = పొందుట లేదు.
తాత్పర్యము--- కారణములయొక్క- ఉపకారముచే జనించిన వస్తువు వర్తమానత్వ
మును పొందుచున్నది. కారణములు చేయు ఉపకారము తొలగగనే అదృృశ్యమగును.
వివరణము కారణములయందు. చేస్టావిశేషము కలుగగనే కార్యము జనించి,
వాక్యపదీయము 446 కొల
[56
దృశ్యమగుచు అర్థ్మకియలను (ఏవైన |పయోజనములను) సంపాదించును. ఆపుడు అది
వర్తమానము అని చెప్పబడుచున్నది. కారణ వ్యాపారము శాంతింపగనే ఈ కార్యమునందలి
అర్థ క్రియా కారిత్వము పోవును అపుడు అదృశ్యమై అతీతమని చెప్పబడచున్నది. కారణ
ములు ఇంకను ఉపకారమునకై వ్యాపారము చేయని పరిస్థితులలో ఆ భావము అనాగతము
అని చెప్పబడును. అపుడు కూడ దానికి అర్థ కియా కారిత్వ ముఠడదు. ఈ విధము అర్థ
[కియా కారిత్యము ఉండుట, లేకపోవుట అను విషయమును బట్టి ఒక పదార్థమును వర్తమాన
పదార్థమనియు అతీత పదార్థమనియు, అనాగత పదార్థమనియు చెప్పుటలో దోషము లేదు.
ఆ పదార్థము గుణ్యతయమయ మగుటవలనను, ఆ గుణ తయము నిత్యమై సర్వపదార్థాను
గతమై యుండుటవలనను అది (పదార్థము) ఎల్పపుడును సత్తుగనే ఉండును. కావుననే **తదే
తత్‌ త్రైలోక్యం వ్య _క్రెరపెతి, న సత్త్వాత్‌*” (ఈ మూడు లోకములును అభివ్య కములు
కాకుండ ఉండవచ్చును కాని వాటికి అస త్తిము మాతము ఎన్నడును లేదు) అని శాస్త్ర
కారులు చెప్పుదురు 155
అవతారిక ఆతీత మార్గమునందును. అనాగతమార్గ మునందును గూడ భావము
కనబడకుండుట సమానమే కావున కొందరు కాలమునకు [పతిబంధము, అభ్యనుజ్ఞ అనెడు
రెండు శక్తులను మాతమే అంగీకరించిరి అని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ ద్వేఏవ కాలస్య విభో కేషాం చిచ్చక్రివ_ర్హన్‌ |
కరోతి యాభ్యాం భావానా మున్మీలన నిమీలనే ॥ 56
కేషాంచిత్‌ = కొందరి మతమున, విభో = సర్యసమర్థమగు, కాలస్య = కాలమునకు ,
ద్వే = రెండు, శక్తి వర్మనీశా ఏవ కా శకి మార్గములు మా|తమే ఉన్నవి, యాభ్యాం =
వేటిచేత, భావానాం = పదార్థముల యొకు, ఉస్మీలన నిమీలనీ = ఆవిర్భావతిరోభావము
లను, కరోతి = చెయుచున్న దో.
తాత్పర్యము కొందరి మతము (పకారము, సర్వసమర్థమగు కాలమునకు
రెండే శక్తులున్నమవి. వాటిచే అది పదార్థముల ఆవిర్భావతిరో భావములను చేయుచున్నది.
వివరణము... భావములు కనబడకుండునట్టు చేయు శ క్రికి (పతిబంధ శకి
యనియు, భావములు పతిభాసించునట్లు చేయు శక్తికి అనుజ్ఞా శకి యనియు పెర్దు. ఈ
(పతిబంధ శ క్రిలో అతీతానాగత శకులు రెండును ఇమిడి యున్నవి. 1561
అవతారిక. అఖండమును భేదరపితమును అగు కాలము సహాయముతో ఒక
వ్యవహారము జరుపుట శక్యము కాదు గాన [కియ లనెడు ఉపాధులచే కాలమునందు భేదమును
కల్పించి తద్ద్వారా వ్యవహారము జరుగునని చెప్పబడినది. కాని ఉపాధి భూతములగు ఆ
క్రియల సహాయముచేతనే వ్యవహారమును జరుపుకొనుటకు వీలుండగా మరల అద్భశ్యమగు
కాలమనునది ఒకటి ఉన్నదని కల్పించుట ఎందులకు. కాలము లేనిచో వ్యవహారము జరుగదు
నముదేశము 447 పదకాండము
క్ర]
గాన ఎట్రై నను కొలమనునది ఒకటి ఉన్నదని అంగీకరించియే తీరవలెనని అన్నవో ఆ
కాలమును మరియొక విధముగ గూడ కల్పింపవచ్చును గదా యని కొందరి అభి పాయము.
దాని [ప్రకారము చెప్పుచున్నాడు.
లో కలాభిః (ప్రవిభకా భిః (ప్రవిభ క్షం స్వభావతః ।
కేచిద్చుద్ధ్యనుసంహారలక్షణం తం (వచక్షతే ॥ గ్‌
కేచిత్‌ = కొందరు, తం ౫ ఆ కాలమును, బుద్ధ్యను సంవోర లక్షణమ్‌ = బుద్ధిచే ఓక గ
సముదాయముగ ఆకళించుకొనుటయే లక్షణముగా కల దానిని గాను, పృథగర్భాభిః = వేరు
వేరు [ప్రయోజనములు గల, కలాభిః = అంశములచేత, స్వభావతః = దాని స్వభావమును
బట్టి, (పవిభక్తం = విభజింపబడిన దానిని గాను, _పచక్షతే = చెప్పుదురు.
తాత్పర్యము బుద్ధిచే అనేక క్రియలను ఒక్క సముదాయముగ (గహించుటయే
కాలముయొక ,_ లక్షణమనియు, స్వభావముచే అది వేరు వేరు అంశములుగ విభక్తమై యుండు
ననియు చెప్పుదురు.
విశేషము... కాలమనెడు బాహ్యమగు త త్త్య్వమేదియును లేదు. బుద్ధిచె ఒక)
సముదాయరూపమున [గహింపబడెడు వేరువేరు |కియలే “బవిరము' “శీఘము' మొదలగు
వ్యవహారములకును; పగలు, రాతి మొదలగు వ్యవహారములకును నిమి త్రముగ నున్నది.
ఈ బుద్ధి సంకలనమే కాలత త్త్యము. ఈ బుద్ధి సంకలన రూపములగు చిర - శీ|ఘ = దివసాది
భేదములలో కూడ వేరువేరు |[పయోజనముల ననుసరించి అంశములు కల్పింపబడుచున్న వి,
ఈ విధముగ కాలము బౌద్ధమే (బుద్ధిస్థమే) కాని బాహ్యము కాదు అని కొందరు బౌద్ధాదుల
అభి పాయము | ndT
అవతారిక... కాలము బాహ్యమని ఆంగీకరించినను, అంతరమే యని యంగీక
రించినను మాకు వి|పతిప త్తి లేదని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ జానానుగత శకిం వా బాహ్యం వా సత్యత; సితమ్‌ |
య రో ది ది
కాలాత్మాన మనా(శ్రిత్య వ్యవహర్తుం న శక్యతే ॥ ఫ్‌$
జ్ఞానాను గతశ క్రిం వా = జ్ఞానమునందు సంబంధించిన శ క్రి కలదై నను, సత్యతః =వాస్త
వముగా, స్థితం = ఉన్న, బాహ్యం వా= బాహ్యమగునదై నను, కాలాత్మానం = కాలాత్మను
అన్నాశిత్య = ఆశయింపకుండగా, వ్యవహర్తుం = వ్యవహారము నడుపుటకు, నశక్యతే ణు
శక్యము కాదు.
తాత్పర్యము జ్ఞానమునకు మా(తమే సంబంధించిన శక్తి కలదై నను, వాస్తవ
మగు బాహ్యరూపముకలదై నను, కాలాత్మను ఆ్మశయింపకుండ లోకవ్యవహారము కుదరదు.
వివరణము వివిధ [కియా సముదాయమును బుద్ధిలో ఆకళించుకొనుటయే
కాలముగాన అది కేవలము బౌద్ధమే కాని బాహ్యమగు కాలము లేదు అని చెప్పినను, అట్టుకాక
సము ద్దళము 41 పదకొండము
51]
హోమముచేయవలెనని వాక్యార్థము చెప్పవలెను. కాని హోోమమున సక్తువులు సాధనములే.
కర్మకానేరవు. అందుచే ద్వితీయార్థమగు కర్మశ క్తిని విడనాడి వాక్యార్థము చెప్పవలెను.
సక్తూన్‌ = సక్తుభిః = సక్తువులతో హోమము చేయవలెనని (శ్రౌత సం|పదాయసిద్ధమగు
వాక్యార్థము నిరాఘాటముగ సిద్దిం చును.
కాగా పదములయర్దము వాక్యార్ధముతో సరియగుచో నచట _పత్యయార్థము వివ
క్షితముకా నగును. _ వాక్యార్గముతో సరికానిచో నచట (పత్యయార్థము విడవబడును. వాక్యా
ర్భమునకు అనుగుణమగునటు సమన్వయము చేయవలెను.
ఏ
ఇచట లక్షణా, శబ్దమునకు అవివక్ష, యర్థము. 15011
అవతారికి__లక్షణారూపమగు అనగా (పత్యయార్థమును వివక్షింపకుండుట
అనెడి వ్యావ పారమును ఎచట #ీ స్వక కరింపవలెను? అను |పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో|| న వినా సంఖ్యయా కశ్చిత్‌ స త్తభూతో౬ర ఉచ్యతే;
ne) చి @
అతః సర్వస్య నిర్లేశః సంఖ్యా స్యాదవివక్షితా || గ్‌
సంఖ్యయా + వినా = ఏకత్వము ద్విత్యము మున్నగు సంఖ్యలేనిది, సత్త్వభూతః == |ధవ్య
రూపమగు, కశ్చిత్‌ + ఆచరః = ఏ యరముకూడ, న ఉచ్యతే = = శబముచే చెప్పబడదు.
థి ఫ ద
పుంస్త ము మున్నగు లింగము ఏకత్వము మున్నగు సంఖ్యయు అన్వయించుటకు ఆర్షమగు
అర్థము సత్త మనబడును. సత్త్యమనగానే లింగసంఖ్యలతో అవినాభావిగా నున్న
యర్భమేయగును.
అతః = ఈకార ణమువలన, సర్వస్య = సర్వమునకు అనగా సంఖ్యకు, దానికి
ఆశ్రయమగు [దవ్యమునకు, నిర్దేశః = శబ్దముచే నిర్దేశము. (భవతి) = జరుగుచున్నది.
సంఖ్యలేనిది కేవల ద్రవ్యమును శబ్దము చెప్పుటకు పీలులేదు కనుక సంఖ్యా
బోధ కముగా |పత్యయసహితముగనే | పకృతి పమోగింపబడుచున్న ది.
వానిలో, సంఖ్యా = (పత్యయార్థ మగు ఏకత్వము మున్నగు సంఖ్య, అవివక్షితా =
వివక్షింపబడనిది, స్యాత్‌ = కాగలదు,
సు, జౌ, జస్‌ మున్నగు (పత్యయములు సంఖ్యను బోధించును. ఆ [ప్రత్యయ
ములులేనిది కేవల (పకృతిని [పయోగింపరాదు. అందుకు [పత్యయమునుగూడ (పకృతి
[పక్కన [పయోగింతురు. అంతమా!తాన (ప్రత్యయార్ధము మాాతము వివక్షితముకాదు. దాని
యర్థమగు సంఖ్యను విడిచియే మిగిలిన అర్థములను (గహించివాక్యార్థము జూపవలెను 11511
వాక్యపదీయము 448 కొల
[59
కాలమనెడు ఒక బాహ్యమును సత్యమును అగు [ద వ్యపదార్థము ఉన్నది; దానికి వర్తమానాది
శక్తులు వేరువేరుగ నున్నవి, అని అంగీకరించినను మాకు వి|పతిప త్తి లేదు. అనగా ఇదియే
కాలస్వరూపమని చెప్పుటలో మాకు ఆ్యగహము లేదు. దాని స్వరూప మేమైనను, కాలమనునది
ఒకటి ఉన్నది అని మా[తము అంగీకరించి తీరవలెను. దానిని అంగీకరింపకున్నచో “రిక
వస్తువు ఉండెను, ఉన్నది, ఉండగలదు” " అనెడు వ్యవహారము కుదురదు. ఇ్ట్‌ శాబ్బవ్యవహార
మున కంగమైన కాలమనునది ఉన్నది అని చెప్పుటయందే మాకు తాత్పర్యము అని భావము.
1586!
అవతారిక కావుననే కాలము విషయమున అనేక మతభేదములు కానవచ్చు
చున్నవి. కొందరి మతము [పక కారము కాలము భావములకంళకు వ్యతిరి కము కాదు అని చెప్పు
చున్నాడు.
ళో తో భావస్య భావస్య కేషాంచిత్‌ భావళ_క్రయః |
తాభిః స్వళ కిఖిః సర్వం సడైవాస్త్తి చ నాస్తి చ ॥ 59
కెషాంచిత్‌ = కొందరి మతమున, భావస్య భావన్య = (ప్రతిభావ పదార్థమునకును, తి సః =
మూడు, భావశక్షయః = సత్త రజ స్తమోగుణముల శక్తులు, (కలవు), తాభిః = ఆ,
స్వశ క్రిభి = తమయొక్క- శక్తులచేత, సర్వం = (పతి భావమును, సదైవ = ఎల్లప్పుడును,
అస్తి చ= ఉన్నది, నాస్తి చ = మరియు లేదు.
తాత్పర్యము. కొందరి మతము పకారము (పతి భావమునందును సత్త్వ రజ
స్తమోగుణముల శక్తు లుండును. ఆ స్యశక్తులచేత (పతి పదార్థమును సత్తుగను, ఆసత్తుగను
కూడ అగుచున్నది.
వివరణము భావము లన్నియు ఎల్హప్పుడును పరిణామము చెందుచుండును.
వాటిలో సత్త్వ రజస్త మోగుణముల శక్తులున్నవి గాన అవియే అతీతాదికాల భేదమును
కలిగించుచున్న వి. భావము౭న్నియు గుణ| తయమయములే గావున ఆ గుణముల శ క్రితయ
ముసు బట్టి - అనగా ఒక శ క్రి ఉద్భవించుట మరియొక శ క్తి ఉద్భవింపకుండుట ఆనెడు
భేదమును బట్టి - సత్తులుగను అసత్తులుగను వ్యవహారగోచర ము లగుచున్న వి. 11501
అవతారిక. పై విషయమునే విశదీకరించుచున్నాడు.
ళో సత్స్వాదవ్యతిరే కేణ తా స్పిసోఒపి వ్యవస్థితాః |
(కమస్తా స్తదభేదాచ్చ సదసత్త్వం న భిద్యతే ॥ 60
తాః = ఆ, తీ/స + ఆపి జ మాడు శక్తులును, సత్త్వాత = భావముకంటె, అవ్యతిరేకేణ =
భేదము లేకుండ, వ్యవస్థితాః = ఉన్నవి, తాః = ఆ శక్తులే, [కమః = |కమము, తద
భేదాత్‌ + చ = ఆ శక్తులతో భావములకు గల అభేదమువలన, సదస శ్త్వం = = " సత్త్వాస త్త
ములు, న భిద్యతే = భేదింపవు.
వాక్యప దీయము 450 కొల
[62
లకు (వర్తమాన శక్త్యాదులకు) గూడ భేదమే గాని అభేదము లేదు. కావున సాంకర్యమునకు
అవకాశము లేదు. కాని చూడబడినదియు, చూడబడనిదియు అగు వస్తువు మా్యతము ఒక్కటి.
దర్శనాదర్శన రూప ధర్మములు వచ్చుచు పోవుచు ఉన్నను ధర్మి మ్మాతము మారుట లెదు
కదా? కావున ఒక భావము దృశ్యమగునపుడు సత్తు అనియు, అదృశ్యమగునపుడు అసత్తు
అనియు అనరాదు. సత్తు ఐనది పూర్తిగ నశించుట అనునది అసంభవము. సత్తు అగునదే
తిరోభూతమైనపుడు అసత్తు అనుచుందురు. కావున సత్త్యమునకును అస త్వమునకును భేదము
లేదు. 16 11
అవతారిక... కాలత త్త్వ విషయమున మరికొన్ని మతములను గూడ చెప్పి ఉప
సంహరించు చున్నాడు.
శ్లో॥ శక్ష్యాత్మ దేవతా పక్షి ర్భిన్నం కాలస్య దర్శనమ్‌ |
(పథమం తదవిద్యాయాం యద్విద్యాయాం న విద్యతే 11 62
కాలస్య = కాలము యొక్క, దర్శనం = దర్శనము, శకార్ణిత్మ దేవతా పత్షైః = శకి,
ఆత్మ, దేవత అనెడు పక్షములచేత, భిన్నమ్‌ = భిన్నముగ నున్నది, తత్‌ = కాలమునకు
సంబంధించిన ఆదర్శనము, అవిద్యాయాం = అవిద్యాపస్థయందు, పథమం = మొదటిది,
యత్‌ = ఏది, విద్యాయాం = విద్యావస్థ యందు, న విద్యతే = లేదో.
తాత్పర్యము కాలమునకు సంబంధించిన దర్శనము శక్తి పక్షము, ఆత్మ
పక్షము, దేవతా పక్షము అనెడు పక్షములచే భిన్నముగ నున్నది. కాలదర్శనము అవిద్యా వస్థ
లోని మొదటి భేదము. అది విద్యావస్థలో లేదు.
వివరణము కాలము విషయమున వేరువేరు మతము లున్నవి. కాలమనునది
[బహ్మయొక్క స్వాతంత్య శ క్రియని భ_ర్హ్భహరి యభి| పాయము. కాని కొందరు వ్యాఖ్యా
తలు కాలమనునది |బహ్మశ క్తి రూపమని కాక కారణ శ క్తియని వ్యాఖ్యానించిరి. వీజమునందు
ఒక శకి యున్నది. ఆది అంకుర జననమును అనుమతించుచున్నది, కాండ జననమును అడ్డు
కొను చున్నది, ఇర్లే ఆంకురమునందలి శ క్తి కాండ జననమను అనుమతించుచున్నది. దాని
తరువాత వచ్చెడు కార్యమును అడ్డుకొనుచున్నది. ఈ విధముగ వీజాంకురాది కారణములందు
కానవచ్చు అనుజ్ఞా _పతిబంధ శక్తులే కాలము అని వీరి అభిపాయము. ఆత్మయే - అనగా
జీవుడే - కాలమని మరియొక మతము. కారణ పరంపరచే భావములు పుట్టుచున్నవి. పుట్టిన
ఆ భావములు పరస్పర భిన్నములుగను, [కమవంతములుగను కనబడుచున్నవి. కమరూప
మగు ఈ కాల శక్తికి భావములే ఉపాధులు. ఇది చిత్స్యరూపుడగు జీవునియందున్నది.
కావున జీవుడే కాలము. జీవుడు స్వాభాసమగు కాలము ననుసరించి భావములందును, భావము
లను బట్టి కాలమునందును, ఒక (క మమున్నట్టు తెలిసికొనుచున్నాడు. ఈ విధముగ కాల
భేదమును కల్పించుట వలన జీవుడే కాలము అని జౌపచారికముగ చెప్పబడుచున్నాడు.
అవిద్యాశ క్రి కాలశ క్తిని సహాయముగగాని జీవునికొరకే నానావిధ భావములను సృష్టించు
వాక్యప దీయము 450 కొల
[62
లకు (వర్తమాన శక్త్యాదులకు) గూడ భేదమే గాని అభేదము లేదు. కావున సాంకర్యమునకు
అవకాశము లేదు. కాని చూడబడినదియు, చూడబడనిదియు అగు వస్తువు మా్యతము ఒక్కటి.
దర్శనాదర్శన రూప ధర్మములు వచ్చుచు పోవుచు ఉన్నను ధర్మి మ్మాతము మారుట లెదు
కదా? కావున ఒక భావము దృశ్యమగునపుడు సత్తు అనియు, అదృశ్యమగునపుడు అసత్తు
అనియు అనరాదు. సత్తు ఐనది పూర్తిగ నశించుట అనునది అసంభవము. సత్తు అగునదే
తిరోభూతమైనపుడు అసత్తు అనుచుందురు. కావున సత్త్యమునకును అస త్వమునకును భేదము
లేదు. 16 11
అవతారిక... కాలత త్త్వ విషయమున మరికొన్ని మతములను గూడ చెప్పి ఉప
సంహరించు చున్నాడు.
శ్లో॥ శక్ష్యాత్మ దేవతా పక్షి ర్భిన్నం కాలస్య దర్శనమ్‌ |
(పథమం తదవిద్యాయాం యద్విద్యాయాం న విద్యతే 11 62
కాలస్య = కాలము యొక్క, దర్శనం = దర్శనము, శకార్ణిత్మ దేవతా పత్షైః = శకి,
ఆత్మ, దేవత అనెడు పక్షములచేత, భిన్నమ్‌ = భిన్నముగ నున్నది, తత్‌ = కాలమునకు
సంబంధించిన ఆదర్శనము, అవిద్యాయాం = అవిద్యాపస్థయందు, పథమం = మొదటిది,
యత్‌ = ఏది, విద్యాయాం = విద్యావస్థ యందు, న విద్యతే = లేదో.
తాత్పర్యము కాలమునకు సంబంధించిన దర్శనము శక్తి పక్షము, ఆత్మ
పక్షము, దేవతా పక్షము అనెడు పక్షములచే భిన్నముగ నున్నది. కాలదర్శనము అవిద్యా వస్థ
లోని మొదటి భేదము. అది విద్యావస్థలో లేదు.
వివరణము కాలము విషయమున వేరువేరు మతము లున్నవి. కాలమనునది
[బహ్మయొక్క స్వాతంత్య శ క్రియని భ_ర్హ్భహరి యభి| పాయము. కాని కొందరు వ్యాఖ్యా
తలు కాలమనునది |బహ్మశ క్తి రూపమని కాక కారణ శ క్తియని వ్యాఖ్యానించిరి. వీజమునందు
ఒక శకి యున్నది. ఆది అంకుర జననమును అనుమతించుచున్నది, కాండ జననమును అడ్డు
కొను చున్నది, ఇర్లే ఆంకురమునందలి శ క్తి కాండ జననమను అనుమతించుచున్నది. దాని
తరువాత వచ్చెడు కార్యమును అడ్డుకొనుచున్నది. ఈ విధముగ వీజాంకురాది కారణములందు
కానవచ్చు అనుజ్ఞా _పతిబంధ శక్తులే కాలము అని వీరి అభిపాయము. ఆత్మయే - అనగా
జీవుడే - కాలమని మరియొక మతము. కారణ పరంపరచే భావములు పుట్టుచున్నవి. పుట్టిన
ఆ భావములు పరస్పర భిన్నములుగను, [కమవంతములుగను కనబడుచున్నవి. కమరూప
మగు ఈ కాల శక్తికి భావములే ఉపాధులు. ఇది చిత్స్యరూపుడగు జీవునియందున్నది.
కావున జీవుడే కాలము. జీవుడు స్వాభాసమగు కాలము ననుసరించి భావములందును, భావము
లను బట్టి కాలమునందును, ఒక (క మమున్నట్టు తెలిసికొనుచున్నాడు. ఈ విధముగ కాల
భేదమును కల్పించుట వలన జీవుడే కాలము అని జౌపచారికముగ చెప్పబడుచున్నాడు.
అవిద్యాశ క్రి కాలశ క్తిని సహాయముగగాని జీవునికొరకే నానావిధ భావములను సృష్టించు
సముదేశము Asi పదకొండము
63]
చున్నది. జీవుని అదృష్టము ననుసరించియే (పతిబంధా భ్యనుజ్ఞః శకులు [ప్రవ ర్రించుచుండును,
కావున జీవుడే కాలము అని వీరి అభిపాయము. మరికొందరి అభ్మిపాయము (ప్రకారము విగ
హముతో కూడిన ఒక మహో [పభావశాలియగు దేవతయే కాలము. ఈ దేవత కూడ చిచూప
(బహ్మ శక్తియే గాన ఈ మతము సిద్ధాంత పక్షానుగుణముగ నున్నది.
ఈ విధముగ కాలదర్శనమున ఎన్నియో పక్షములున్నవి. కాని ఇది ( కాలదర్శ
నము) సంసారహేతు భూతమగు ఆవిద్యలోని మొవటి మెట్టు. సంసారము భేదదృష్టి
మయము. భేదమనునది దేశమును బట్టియు కాలమును బట్టియు ఏర్పడును. అందును కాల
భేదము జగత్సృషిలో మొదటిది. |బహ్మత త్త్యమునందు క్రమము లేదు. కాలశ క్తితో సహ
కృతమగు అవిద్యతోడ సంబంధముచే వివిధ భావరూపములలో వివర్తము పొందుచున్నది,
కాలాను వేధముచే కాలము యొక్క_ |పవేశముచే పదార్థములు |క్రమముతో భాసించుట
ఆనునది, అనాది సిద్ధమగు జీవాత్మకు కలుగుచున్నది. ఈ భేద జాలమంతయు ఆవిద్యా
మయము. విద్య ఆవిర్భవింపగనే భేద పపంచమంతయు తొలగిహోవుటచే ఈ కాలము కూడ
తొలగిపోవును. కావున కాలము, కాలమును గూర్చిన ఈ విచారము, ఇది యంతయు అవిద్యా
వస్థలోనె యుండునుగాని వివ్యావస్థలో నుండదు. కావున కాలస్యరూపమునకు సంబంధించిన
పక్షములో ఏది యుక్తము ఏది అయుక్రము అనెడు విచారణమున కంతకును పయాసమే
ఫలము కాని మంచి పయోజనమేదియు కానరాదు. వ్యవహార కాలమున పదార్థములలో నొక
క్రమమున్నట్టు కనబడుచున్నది గాన దానికి హేతుభూతమగు కాలము అనునది ఒక్కటి
ఉన్నదని అంగీకరించిన చాలును. 162
అవతారిక ఇంతవరకును, జన్మగల వస్తువుల వ్యవహారము నిమిత్తమై కాలమును
అంగీక రింపవలెనని చెప్పినర్లె నది కావున కాలకృత మగు భేదమేమైన ఉన్నచో అది ఆని
త్యములగు జన్య వ వస స్తువులకే ఉండవలెను. అట్టి పరిస్థితులలో సిత్యములగు శ బ్రములకు కాల
కృతమగు (హస్వత్వాది భేదము ఎట్టు కలుగుతున్నది అని ఆశంకించుకొని సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ అభేదే యది కాలస్య (హ్రస్వదీర్ల ప్పుతాదిషు ।
దృశ్యతే భేదనిర్భాసః స చిరకి(ప్ర బుదివత్‌ ॥ 69
(౪
కాలస్య = కాలమునకు, అఖేదే = ఖేదము లేకున్నను, (హస్వదిర్చ పుతాదిషు = (హస్వదీర్హ
ప్రతాదులయందు, భేదనిర్భాసః = భేదావభాసము (భేదబుద్ధి), దృశ్యతే యది = చూడబడు
చున్నచో, సః = అది, చిరక్ని (పబుద్ధివత్‌ = “చిరము “క్ష![పము' 'అను బుద్ధివలె కలుగు
మున్నది.
తాత్పర్యము. కాలభేద మేమి -ము లేకున్నను (హస్వదీర్హ ప్రుతాదులందు భేద
మేమైన కనబడుచున్న చో అది 'చిరము” “కీ ఘము” ఇత్యాది బుద్ధులందు వలె కలుగుచున్నది
అని చెప్పవలెను.
వాక్యపదీయము 459 బ్రాల
[64
వివరణము “ఈ కార్యము (వస్తువు) శీ ఘముగ తయారై నది.'" “ఈ కార్యము
ఆలస్యముగ తయారై నది'" ఇత్యాది జ్ఞానములు కలుగుచున్నవి. ఒక ఆవయవి అల్పసంఖ్యా
కములగు అవయవములచే తయారై నచో అది శ్మీఘముగ తయారై నదని అనుచున్నాము. ఒక
అవయవ ఆధిక సంఖ్యాక ములగు అవయవములతో తయారయినచో అది ఆలస్యముగ తయా
రయినదని అనుచున్నాము. ఈ విధముగ విషయమందలి భేవమును బట్టి ఏర్పడిన చిరత్వ
త్నిపత్వములను కాలమునందు కల్పించుచున్నాము. (ఈ విషయము శిర్‌వ కాంకలో గూడ
స్పష్షీకరింపబడినది). అద్దే శబ్దము నిత్యము గావున దానియందు కాఐఖిదము లేకున్నను
(హస్వాదులందు కాలభేదము ఆరోపింపబడుచున్నది. ఇది కాల్పనిక మెకాని యశార్థము
కాదు. 164
అవతారిక. | హన
(న
దులందు కనబడు కాలభెదము కాల్చసికమె కాని వాస్తవము
కాదు అని పై కారికలో' చెప్పిన సమాధానమును ఆషేపించుచున్నాడు.
లో (హన్వదిర్హ ప్పుతావృత్వా నాలికా సలిలాదిషు !
కథం [పచయయోగః స్యాత్‌ కల్చనా మాత హేతుక। i 64
నాలికాసలిలాదీమ = గొట్టములోని నీళ్ళు మొదలై న వాటియందు, (హన్వదీర్ణ ప్రుతావృత్త్యా=
అడ ఆన CS అప దందా జ్య లం < చనం కలం అ కయ ద ద
(హస్వదీర్హ ప్రుతముల ఆవృ త్తిచెత, కల్పనా మాత హేతుకః = కల్పనా మ్మాతమ హవాతువుగా
గల, పచయయోగః = ఆధిక్యము యొక్క సంబంధము, కథం = బెట్టు, స్యాత్‌ = అగును?
తాత్పర్యము. (హస్వరదీర్హ ప్రతములను ఆవృత్తి చేసినపుడు, నాశికాసలిలాదు
అందు కల్పనామా| తముచే ఆధిక రము ఎట్టు కలుగును ?
వివరణము పూర్వము గడియారములు లేని రోజులలో కాలమును తెలిసికొను
టకై కొంత |పమాణముగల నిర్వ పవైడు కుండలను (ఘటికలను) గొట్టములను (నాశికలను)
తయారుచేసి వాటికొక నిర్దిష్ట [ప్రమాణము గల రం[ధము చేసెడి వారు ఆ ఘటాదులనిండ
నీరు నింపెడి వారు. ఆ రం|ధముగుండా ఘటాదులలోని నీరు కారిపోవుటకు ఎంతకాలము
పట్టునో ఆ కాలమును ఒక (పమాణముగ తీసికొనెడి వారు. ఆ కాలమునకు ఘటిక లేక నాళిక
యని పేరు ఆ పద్ధతిని మనస్సులో నుంచుకొని ఆశంకించుచున్నాడు. |హస్యమును రెండు
మూడు సార్దు ఉచ్చరించినపుడు నాళిక నుండి కొంచెము ఉదకము |సవించుచున్నది. దీర్గ మును
రెండు మూడు సార్ద ఉచ్చరించు సరికి అంతకింటె అధిక |పమాణముగల ఉదకము [సవ్‌ంచు
చున్నది. పుతమును రెండు మూడు సార ఉచ్చరించినపుడు అంతకంతెను అధిక మగు
ఉదకము (సవించుచున్న ది. (హస్వాచులలోని కాలభేదము కేవలము కాల్పనిక మే కాని సత్యము
కాదన్నచో కాల్పనికమగు ఈ కాలమనెడు హేతువువలన సత్యమగు అల్ప - అధిక - అధిక
తర. జల నావము. ..ల కలుగుచున్నది ?.. అసత్యమగు వస్తువు అర్థ క్రియాకారి కాజాలదు
కదా * అసత్యమగు సర్పము కరచుటగాని, అది కరచినవాడు మరణించుటగాని కానవచ్చుట
లేదు కదా? కావున కాలభేదము సత్మమేయని అంగీకరింపవలెను. సత్యమగు కాలభేదమును
సము ద్దేశము 453 పదకాండము
66] .
బట్టి భిన్న భిన్న కాలములగుట బే (హస్యాది శబ్దములు కూడ నిత్యము కాశాలవు అని పూర్వ
పక్షి అభ్మిపాయము. 1641
అవతారిక... ఈ ఆ షేపమునకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో ఆధివ్య క్తి నిమి తస్య (పచయేన (పచీయతే ।
అభిన్న మపి శబ్దస్య తత్త్వ మపచయాత్మకమ్‌ ॥ 65
అ పచయాత్మకం = [పచయాపచయములు లేని ; శబ్ధ్బన్య = శబ్దముయొక్క_, తత్త్వం =
తత్త్వము, _అభిన్నమపి = భేదరపితమైనదై నను, _ అభివ్య క్తినిమి త్రస్య = తన (శబ్దము
యొక్క) అభివ్య క్రికి నిమి త్రమగు ధ్వనియొక్క-, (పచయేన = [పచయముచేత, [పచీయతే
= వృద్ధి పొందుచున్నది.
తాత్పర్యము |పచయములేని శబ్ద్బత త్త్యము భేదరహితమైనదై నను అఖివ్య క్తి
నిమి త్రమగు ధ్వనియొక్క_ [పచయముచే పచయమును పొందుచున్న డి.
విశేషము శబ్దము నిత్యము, భేదరహితము. దానికి [పచయాపచయములు
లేవు. కాని ఈ శబ్దమును అభివ్య క్తము చేయు ధ్వని [గామముల [పచయాపచయములను బట్టి
శబ్దమునందు కూడ వృద్ధిహాసములున్నట్టు (పతీతి కలుగుచున్నది. ధ్వనులు శబ్దముతో
పూర్తిగ సంమిలితములై తమలోనున్న కాలభేదములను ఆ శబ్దమునందు |పకాశింప చేయు
చున్నవి. ఈ విధమగ శబ్బత త్వ జ్ఞ జానము అభివ్యంజక ములగు ధ్వనులపై ఆధారపడియున్నడి
గాన అభివ్యంజకములగు ఆ ధ్యనుల ధర్మములు ఆనికకజ్యమడ శబ్దత త్యముషపై గూడ
[పసరించుటబే నాశికాదిజలసుతిలో బేధము కనబడుచున్నది ' 165i
అవతారిక __. శబ్దత త్త్యము కేవలము (హస్వదిర్హాదులందే కాదు, పదవాక్య
విషయము లన్నింటి యందును అధిన్న మే యని చెప్పుచున్నాడు.
₹ో॥ ఏనం మా(త్రాతురీయస్య భేదో దాశతయస్య వా
పరిమాణ వికల్చేన శబాాత్మని న విద్యతే ॥ 66
a
ఏవం = ఈ విధముగనే, మా|తాతురీయస్య = మా|తయొక ,.. నాల్గవ భాగము యొక్క-కాని,
దాశతయస్యవా = దాశతయమను వేదభాగము యొక్కకాని, కబ్బాత్మని = = శబ్ద్బత తము
నందు, పరిమాణ వికల్చేన = = (పమ్యా, భేదముచేత, భేదః = భేదము న విద్యతే = లేదు.
తాత్పర్యము. ఇర మాతా చతుర్భఖాగము యొక్క కబస్వరూపమునందు గాని,
దాశతయమను వేదభాగము యొక్క- శబ్దస్యరూపమునందు గాని పరిమాణభేదముచే భేదము
లేదు.
వివరణము మా|తయొక,- చతుర్థ భాగము ఎక్కువగా, |పచితమగు ధ్వనిచే
వ్యంజింపబడును, 64 బుక్కులు గల ఒక వేద భాగమునకు “దాశతయ'”" మని పేరు, ఇది
వాక్యపదీయము 454 కొల
[67
ఇంకను అధికమగు (పచయము గల ధ్వనిచే వ్యంగ్యము. ఈ రెండింటియందును ఉన్న శబ్ద
తత్త్వము సమానమే. కాలభేదమేదై న నున్నచో అది కేవలము వ్యంజకములగు ధ్వనులకు
సంబంధించినది. ఉదాహరణకు- ఏనుగును చూడగనే ఒక జ్ఞానము కలుగుచున్నది. మశక
మును చూడగా ఒక జ్ఞానము కలుగుచున్నది. ఈ హస్తిమశక జ్ఞానములలో నున్న జ్ఞాన
త్యాంశములో భేదమేమియు లేదు. అవి రెండును ఒక్కటే. కాని మొదటి జ్ఞునములో ఏనుగు
యొక్క స్వరూపము, రెండవ జ్ఞానములో మళకము యొక్క స్వరూపము భాసించుటచే
భిన్నములగు ఆ విషయములను బట్టి ఈ జ్ఞానములు గూడ భిన్న ములైనట్టు భాసించుచున్నవి.
వానవమున ఆ రెండు జ్ఞానములందును భేదమేదియు లేదు. ఇ ర్లు స్ఫ్సోటరూపమగు శబ
త త్తంము పదములందుగాని, వాక్యములందుగాని ఆవి లక్షణమ.గనే ఉన్నను వ్యంజకములగు
ధ్వనుల భేదమునుబట్టి విలక్షణమువలె కనబడుచున్నది. 11661
అవతారిక... స్ఫోటరూపమగు శబ్దమునందు కాలకృతమగు భేదము లేకున్నను
ధ్వనిక్సత కాలభేదము ననుసరించి (హన్య - దీర్భ - పుతభేదములు అంగీకరింపబడినవి.
కావున హస్యవర్ణమును ఉచ్చరించునపుడు శాస్త్రమున దీర్భ ప్రుతములను [గహింపకుండుట
కును, డీర్భమును ఉచ్చరించినపుడు |హ్రస్య ప్పతములను [గహింపకుండుటకును తపరకర
ణము చేయబడ. నని ““తపరస్త త్మాలస్య'' అను సూతము చెప్పుచున్నది. ఏద్దెన ఒకి
అచ్చును తపరముగ (ఆత్‌, ఇత్‌ ఇత్యాదిరూపమున) ఉచ్చరించినపుడు ఉచ్చరించిన అచ్చు
నకు ఎంత కాలమున్నదో అంతకాలమే గల అచ్చు మ్మాతమే గహింపవలెను గాని తద్భిన్న
కాలము కలదానిని [గహింపరాదు అని దాని యర్థము. ఇపుడు [(పశ్న ఏమనగా - ఒక అచ్చు
నకు |హస్య- దిర్హ - ప్రత భేదమున్నట్టు [హస్వాదులకు గూడ (పత్యేకముగ [దుత - మధ్య-
విలంబిత వృత్తులుండును “ఆి అను ఒక (హస్యమునే ఆతి శ్మీఘముగ ఉచ్చరించినచో దుత
వృత్తి. చాల ఆలస్యముగ ఉచ్చరించినచో విలంబిత వృత్తి. మధ్యరీతిలో ఉఊచ్చరించినచో
మధ్య వృత్తి కావున ఈ వృత్తులను బట్టి ఏర్పడిన మూడేసి భేదములను గూడ (హస్వదీర్చ
.వ్రుతములకు అంగీకరించి, ఒక భేదమును ఉచ్చరించినపుడు మిగిలిన రెండింటిని |గహింప
కుండుటకై తపరకరణాదులు చేయవలసి యుండునుగిదా యని యాశంకించుకొని చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో॥ అనునిష్పాదిత కేన యేఒ న్లరాల ఇవస్థితాః |
శబ్దాస్తే ప్రతిప త్తగాణా ముపాయాః (ప్రతిపత్తయే ॥ 67
అనునిష్పాదిత_త్త్వేన = ప్రాకృత ధ్యనిని అనుసరించి ఏర్పడు స్వరూపముతో, అఆన్తరాలే =
[శో తమధ్యమునందు, స్థితాః ఇవ = ఉన్నవి వలె భాసించు, యే =వీ, శద్దాః = వైకృత
ధ్వనులు కలవో, తే= అవి, |పతిప త్రూణాం = (దుతాది భేదమును [గహించెడి వారి
యొకగా, [పతిపత్తయే = జ్ఞానమునకు, ఉపాయా? = ఉపాయమృలు.
నము దేళము 455 పదకొండము
68]
తాతృర్యము--- [పాకృత ధ్వనులను అనుసరించి బయల్వెడలి కో తాంతరము
నందున్నట్టు తోచు, వైకృత ధ్వనులు |ద్రుతాదివృ త్తి భేదముల్లను గహింవ చేయుచున్నవి.
విశేషము. !పాక్ళతధ్యని యనియు, వైకృతధ్వని యనియు ధ్వని రెండు
విధములు. మొట్టమొదట బయల్యెడలు ధ్వని పాకృతధ్యని. ఆ (పాకృతధ్వని లేనిచో
స్ఫోటము సామాన్యరూపమున గాని విశేషరూపమున గాని భాసింపదు. ఈ ప్రాకృత ధ్యనినే
స్ఫ్పోటా భిన్నమని భావింతురు. ఇదియే [హస్వదిర్హ ప్రతాది భేదవ్యవహారమునకు హేతువు.
కావున వీటిలో ఒకదానిని [గహింపవలసి యున్నపుడు మిగిలిన రెండింటిని [గహింపకుండు
టకు తపరకరణ మావశ్యకము. |ప్రాకృత ధ్వని స్పోటరూప శద్దాభివ్య కిని చేసిన పిమ్మట
గూడ అనువ ర్తించుము, [శవణ కుహరమున తూయమాణమై యుండునది వై కృత ధ్వని. ఈ
వైక్సత ధ్వనియే |దుత వృత్త్యాది భేదకారణము. దీనిచే స్పోటమునందు భేదము ఏర్పడదు.
ఈ వైకృత ధ్వనిచే ఆయా వర్ణముల ఉపలబ్ధిలో వృద్ధి కలిగినను హస్వత్వాదులందు గూడ
భేదము కనబడుట లేదు. ఈ |హస్యమునే అతడు [దుతముగ ఉచ్చరించినాడు, ఇతడు
విలంబితముగ ఉచ్చరించినాడు, ఇత్యాది |పతీతిని బట్టి వాటి అభేదము తెలియుచున్నది ఈ
విధముగ వైకృత ధ్వనులు శబ్రత తము కంటి బాహ్యములు. బాహ్యములగు వైకృత ధ్వను
లచే నేర్పడిన |దుతత్యాదులచే శబ్బభేద మేర్పడదు గాన తపరకరణము అనావళ్యకమని
భావము. n6T7Tu
అవతారిక. ఇపుడు |పకృతమగు కాలమునకు సంబంధించిన భేదవ్యవహారము
పరోపాధి కల్పితమే అను విషయమును వివరించుచున్నాడు.
శో విశిష్టమవధిం తం తముపాదాయ (వకల్పతే ।
కాలః కలావతామేకః క్షణమాసర్తు భేదవత్‌ ॥ 68
ఏకః = ఒక్క, కాలః = కాలమే, విశిష్టం = విశిష్టమగు, తంతం = ఆయా, అవధిం =
అవధిని, ఉపాదాయ = |గహించి, క్షణమాసర్తు భేదభాక్‌ = క్షణములు, మాసములు, బుతు
వులు మొదలగు భేదములను పొందినద్దె, కలావతాం = సావయవములగు అనిత్య పదార్థముల
యొక్క అవచ్చేదమునకు, [పకల్పతే = సమర్థ మగుచున్నది.
తొత్సర్యము- కాలము ఒక్క-టియే. అది ఆయా విశిష్టావధులను [(గహించి
క్షణ - మాస - బుత్వాది భేదములను పొందుచు సావయవములగు అనిత్య భావముల అవచ్చే
దమును చేయుచున్నది.
వివరణము. విశిష్టమైన అవధి యనగా రెప్పపాటు వేయుట, చిటిక వేయుట
మొదలగునది. 168॥
అవతారిక అటబ్లైనను ఈ వ్యవస్థ భావములకు సంబంధించినది కాదు, బుద్ధికి
సంబంధించినది ఇసి చెప్పుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 456 కొల
[70
శో బుద్ద్యవ(గ్రహ భేదాచ్చ వ్యవహారాత్మని స్టితేః |
తావానేవ క్షణః కాలః యుగమన్వ_న్లరాణి చ ॥ 69
బుద్ద్యవ| గహభేదాత్‌ చ = సంకలనా రూపమున బుద్ధిచే [గహించుటలో గల భేదమును
బట్టి, వ్యవహారాత్యని = వ్యవహారరూపమునందు, స్థితేః = ఉండుటవలన, తావాన్‌ = సంక
లనా రూపమున బుద్ధిచే ఎంత గహింపబడుచున్న దో అంత (ప్రమాణము మాతమె గల,
కాలః ఏవ = కాలమే, క్షణః = క్షణముగాని, యుగమన్యంతరాణివా = = యుగ మన్గంతర
ములు గాని అగుచున్నది.
తాతృర్యము---- సంకలనా రూపమున బుద్ధిచే గహించుటరోని భేదమును బట్టి
లోకవ్యవహారము జరుగుచుండును గాన, ఎంత (ప్రమాణము గల కాలము బుద్ధ్యవ్యగహము
నకు విషయమో అంత కాలము మాతమె క్షణముగ గాని మన్వంతరముగ గాని అగుచున్నది.
వివరణము- రెప్పపాటు ఎంతలో అగునో అంత కాలమును బుద్ధిచే ఆకలించు
కొని దానిని నిమిషమనుచున్నాము. సూర్యోదయము మొదలు సూర్యాస్తమయము వరకును
ఎంత |పమాణముండునో దానిని బుద్ధిచే ఆకలించుకొని పగలు అనుచున్నాము. ఈ విధముగ
క్షణము మొదలు యుగములు, మన్వంతరములవరకును గల కాలము మనము బుద్ధితో ఆక
శించుకొనుటను బట్టి ఏర్పడుచున్నది. ఈ విధముగ కాలము విషయమున బౌద్దికమగు కల్పన
చేయబడుచు వ్యవ వహాగ సాధనమగుచున్నది. కాలము మాతము ఒక్క టే. 169॥
అవతారిక. నాళికలోని జలము _సవించుటనుబట్టి క్షణాహోరా|త్రాది వ్యవహారము
కలుగుచున్నది గాన అదియే (నాశికాజల సృతియే) కాలమని అంగీకరింప వచ్చునుగదా ?
మరల తద్భిన్నమగు కాలమును కల్పింపనేల, అని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
థో (పతిబనాభ్యనుజ్లాభా్యం నాళికా వివరా(శికే |
౧ o రో
యదమృసి (పక్షరణం తత్కాలసై వ చేష్టితమ్‌ i 70
నాళికావివరా|శితే = నాళికావివరమును ఆశ్రయించిన, అంభసి = ఉదక మునందు, (పతిబంధా
భ్యనుజ్ఞాభ్యాం = | పతిబంధా భ్యనుజ్ఞలచె, యత్‌ ='ఏ, (పక్షరణమ్‌ = (సవించుట అనెడు
క్రియ కనబడుచున్నదో, తత్‌ = అది, కాలస్యెవ = కాలము యొక్కయే, చేష్టితమ్‌ = చేష్ట.
తాత్పర్యము. నాళికా రం[ధము వద్దనున్న జలమునందు పతిబంధా భ్యనుజ్ఞలచే
(సవించుట అనునది కానవచ్చుచున్న దన్నచో ఆడి కాలముయొక్క. చేష్టయే.
వివరణము -_-- ఘటోదరమున నున్న జలము ఛి దమునుండి సవించుచున్న పుడు
ఆ జలములోని కొంత భాగమే (సవించుట, మిగిలిన భాగము ఆ సమయమున (సపింప.
కుండుట అనునది కాలమునకు గల (పతిబంధా భ్యనుజ్ఞా శక్తులను బట్టి జరుగుచున్నది. అట్టు
కానిచో జలమంతయు ఒక్క మారుగా (సవించియుండెడిది. [క్రమముగ సవించుటను బట్టి
సము'ద్దేశము 457 పదకాండము
71]
ఈ [కమమునకు హేతువగు కాలవ్యాపార మొకటి యున్నదనియు, ఈ కాలము జల|[సవణ
ముచే పరిచ్చేదింప (కొలవ) బడునదే కాని, జల|సవణమే కాలము కాదనియు స్పష్టమగు
చున్నది. కావున జల్యసవణము కంచె భిన్నమును, జల| సవణముచే పరిచ్చేద్యమును అగు
కాలమును అంగీకరింపవలె నని తాత్సర్యము. n7TOn
అవతారిక... కాలము ఏకరూపమే అయిన పక్షమున, ఘటచ్చిిదము చిన్నది
నపుడును పెద్దదై నపుడును (సవించెడు నీటివలన దాని భేదము ఎట్టు నిర్ణయింపబడును అని
ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో అల్ప్చేమహతి వాచ్చి(దే తత్సమన్లే న భిద్యతే 1
కాలస్య వృ త్రిరాత్యాపి తమేవాస్యాను వర్తతే ॥ 7]
భి దే = ఛి[దము, అల్వే = చిన్నదై నను, మహతివా = గొప్పదైై నను, తత్సమృనై = జలము
నకు దానితో సంబంధము ఎర్పడినపుడు, కాలస్య = కాలముయొక్క_, వృత్తిః = [పవృ త్తి,
నభిద్యతే = భిన్నము కాదు, అస్య = ఈ కాలము యొక్క, ఆత్మాపి = స్వరూపము కూడా,
తమేవ = ఆ ఛ్మిద సంబంధమునే, అనువ ర్తతే = అనుసరించుగు.
తాత్పర్యము-- జలమునకు చిన్న ఛి|దముతో సంబంధ మున్నను పెద్ద ఛిద
ముతో సంబంధమున్నను |పతిబంధాభ్యనజ్ఞా రూపమగు కాలవ్యాపారమునందు మార్పు
ఉండదు. కాలము ఛిదసంబంధమునే అనువ ర్రించును.
వివరణము కాలము ఘటభిదమును అనువర్తించును గాన, ఛిద్రము అల్పమై
నచో (పతిబంధాభ్యనుజ్ఞలు బహులముగా నుండునుగాన దీర్భకాలమనియు, ఛిదము పెద్దదై
నచో (పతిబంధా భ్యనుజ్ఞలు అల్పముగా నుండును గాన అల్బకాలమనియు వ్యవహారము
కలుగును. కాలము భేదరహితమైనను దానికి గల ఛిద సంబంధమును బట్టి భేదము కల్పిత
మగుచున్నది.
ఘటావయవములచే అడ్డుకొనబడిన జలము [సవించుట లేదు ; ఛిదము విడిచిన
జలము మ్మాతము (సవించుచున్నది ; ఈ విధముగ చెప్పుటకు వీలగునపుడు కాలమను దానిని
ఆంగీకరించుట ఎందులకు అని ఆకేపింపరాదు. ఏలయన మూలభూతమగు కాలవ్యాపారమును
పూర్తిగ తోసిపుచ్చుటకు వీలులేదు. కాలముచేయు ' పతిబంధాభ్యనుజ్జలనే ఘటావయవచ్చి[ద
ములు గూడ కొనసాగునట్టు చేయుచున్నవని చెప్పవలెను. ఉదాహరణమునకు, వీజమునందు
అంకురజన నమును [పతిబంధించు శక్తియు, అకుమతించు శ_క్రియు ఉన్నది. ఈ శక్తులు కాల
కృతములు. పొణకలోనున్న బీజము అంకురమును పుట్టింపదు గాన కుసూలము అంకుర
పతిబంధ శక్తికి తోడ్పడుచున్నది. ఆ బీజమునే నేలపై చల్చినపుడు అంకురము వచ్చు
చున్నది. క్లావున కేతము అంకురజననాభ్యన జ్ఞా శక్తికి తోడ్పడుచున్నది. ఈ విధముగ
ఆ యా కారణములును, కాఖమును ఒకదానికొకటి తోడ్సడుచు కార్యములను పుట్టించుచున్నవి
వాక్యపదీయము 42 జాతి
[ 52
అవతారిక సంఖ్య అవివక్షిత మను పై చెప్పిన అర్భమున కొందరిభావమును వ కక పరచుచున్నాడు
రో ఎకత్వం వొ బహుత్వం నౌ కేషాజ్వ్బీదవివకితమ్‌।
aa)
గ కేషాజ్బోత్‌ = కొందరి, (మతే) = మతమున, ఏకత్వం + వా = ఏకత్వసంఖ్యయు
బహుత్వం - వా = బహుత్యసంఖ్యయు, అవివక్షితమ్‌ = వివక్షితముకాదు, ఆనగా అదివాక్యా
ర్ధమున మిితము కాదు. దానినివిడచియే వాక్యార్థము నిర్ణయింపబడునని భావము. అందుకు
కారణము చూపుచున్నాడు.
న్‌
హి = ఏలయన, తత్‌ = ఆది అనగా ఏకత్వము. బహుత్యము, జాత్యభిధానాయ = జాతిని
బో ధించుట కె (పవ ర్తతే) = (పవర్తించుచున్నది.
జాతియందు స్వతః ఏకత్యమున్నది. దానినే బోధించుటకై ఏక వచన పత గాయము
[పవ ర్రించును. అందుచే 'నాంతరీయకము"' కనుక, అనగా “అది లేనిది యుండదు” కనుక
ఏకవచనము శబ్బసాధుత్వము కొరకే [వవర్తించును. ఉదా॥ గౌర్నపదా స్ప్రష్టవ్యః (ఆవును
పాదముతో తన్న రాదు) ఈ వాక్యము ఎల్టగోవులకు వర్తించును, ఏదోఒక గోవునకే
సంబంధించునదికాదు.
బహుత్యము జాతియందు స్వతః లేదు, కాని పాణినిమహ ర్రి జాతిని బోధింప
దలచినపుడు వై కల్పికముగా. *బహువచనమును విధించియున్నాడు. అందుచేనచట బహు
వచనముకూడ పవ ర్తించును. ఉదా॥ గౌపూజ్యా (గోవు పూజింపతగినది), 7వ పూజ్యూః
(ఆవులు పూజింపతగినవి). రెంటికి తాత్సర్యమొక్క_టియే.
కనుక బహుత్యము వివక్షితముకాదు. ఉదా-“ఖలై *నసంగచ్చేత' (ఖలులతో కలి
యరాదు). ఒకనితో, ఇద్దరితో పలువురతోగూడ కలియకూడదనియే దానిభావము. బహు
వచనమున్నదికదా యని ఒకనితో ఇద్దరితో కలియవలెనని భావము కాదు.
ఏ. ద్యితఃం తు = [పత్యయముచే బోధింపబడిన రిత్యసంఖ్య మాత్రము, వివక్షితమ్‌
= వివక్షితమగును, అనగా (ప్రత్యయార్థమగు ద్విత్యమును కలిపియే వాక్యార్థము నిర్ణయింప
వలెను. ఉదా! “ఘటపటొ' ఆనయ, (ఘటమును, పటమును తెమ్ము) అనువాక్యమున
ద్విత్వముతో గూడిన రండు వస్తువులును వోధవిషయములగును.
కాగా ఏకత్వబహుత్వములు జాతి ధర్మములుకాన వానిని విడిచియే వాక్యార్థము
చూపవలెను. ద్విత్వము జాతి ధర్మము కానందున దానిని విడువకయే వాక్యార్థము చూప
లెను. 115211
రని
* జాత్యాభ్యాయా మేకనస్మిన్‌ బహువచనమన్యత రస్యామ్‌. (1-2-59) జాతిని చెప్పదల చిన
ఏక త్వమున బహువచనము _ వికల్పముగా కలుగునని సూ, తార్దము, (బావా ణాః పూజ్యాః
[(భావ్మణ; పూజ్యః.
వాక్యపదీయము 458 కొల
[72
లేదా నిరోధించుచున్న వి అని అంగీకరింపవలెను గాని ఒకదానిని అంగీకరించి మరియొక
దానిని నిరాకరించుట యుక్తము కాదు. 1111
అవతాదిరక ___ పేక్కులేల 7 కాలాత్మ భేదరహితమైనను స్వశ క్తి వె చిిత్యముచే
అన్ని భావములండును భేదమును చూపుచున్నది అని చెప్పుచున్నాడు.
లో ఆ క్రీడ ఇవ కాలస్య దృశ్యతే యః స్వశక్తి కిభిః |
బహురూపస్య భావేషు బహుధా తేనభిద్య తే i 72
స్వశ _క్రిధిః = తన శక్తులచేత, బహురూపస స్య డా విభిన్న రూపములుగా ఉన్న, కాలస్య =
కాలముయొక్క, యః = ఏ, భావేషు పదార్థము ముల విషయమున, ఆ కీడ ఇవ = ఆటవలె,
దృశ్యతే = కనబడుచున్నదో, తేన = దానిచేత, బహుధా = అనేక విధములుగా, భిద్యతే =
భిన్నముగ కనబడుచున్నది.
తాత్పృ్పర్యము--- స్యశక్తులచే బహురూపముల కానవచ్చు కాలము భావములనెడు
ఆట వసువులతో ఆడుకొనుచున్నట్టున్నది. ఈ విధముగ వ ర్తమానాది వై చ్మిత్యము గల
కాలముతో సంబంధించుటచే భావములు ఆవిర్భావతిరోభావములతో విభిన్న రీతుల కానవచ్చు
చున్నవి. భావముల ఆవిర్భావతిరోభావములను బట్టి కాలము భిన్నరూపముల కనబడుచున్నది.
1/21
అవతారిక పై విషయమునే విశదీకరించుచున్నాడు.
శో త్వచిసారస్య వా వృద్దిం తృణసారస్య వా దధత్‌ |
తావ త్ర ద్వ ఎ్రద్దియోగేన కాలత_త్త్యం వికల్పలే 11 73
త్యచిసారస్య = వెదురు మొక్క_యొక్క. కాని, తృణసార స్యవా = తాటిచెట్టు యొక్క. కాని,
వృద్ధిం = వృద్ధిని, దధత్‌ = చేయుచున్న, తావత్‌ = అంతే [ప్రమాణముగల, కాలత త్రం =
కాలత త్యము, తద్వృద్ధియోగేన = వాటియొక్క వృద్ధితోడి సంబంధముచేత, వికల్చతే =
భిన్న మగు చున్న ది.
తాత్పర్యము--- వెదురు మొక,_కుగాని, తాటెచెట్టుకుగాని వృద్ధిని కలిగించుచు,
అంతమాతమే పమాణముగల వయస్సును, కాలత త్త్యము వాటియొక్క వృద్ధిని బట్టి వేరు
వేరుగ కనబడుచున్నది.
విశేషము కాలము వెదురు మొక్కకు ఆదినుండి ఫలోద్దమము వరకును
వృద్ధిని క ల్లించుచున్నది. తాలవృక్షమునకు అంతకంటె అధికమగు వృద్ధిని కల్గించుచున్నది.
వెదురుమొక్క వృద్ధిపొందెడు కాలము అల్పము దానికంటె తాటిచెట్టు వృద్ధిచెందెడు కాలము
అధికము. ఈ విధముగ కాలము వంశతాలవృక్షాది భావములతో ఆట వస్తువులతో ఆడ్లు
సము దేశము 450 పదకాండము
75]
కొన్నట్టు ఆడుకొనుచు, వాటి జన్మస్థితి వినాశాదులతో నేర్పడిన సంబంధమును బట్టి విభాగ
మును పొందుచున్నది. . [751
ఆవతారిక___ ఆ యా వస్తువుల అవస్థా భేదమును బట్టి కాలభేదమని అంగీకరించి
నచో, వాటి అవస్థా వినాశముచే కాలము గూడ నశించును గాన "అది నిత్య మెట్టగును - అని
ఆశంకించి చెప్పచున్నాడు.
లో వ్యతి[క మేఒపి మా(తాణాం తస్య నాస్తి వ్యత్మిక్రమః ।
న గ_న్హృగతి భేదేన మార్షభేదోఒ౬స్తి కళ్చన ॥ 74
మా(త్రాణాం = భావములు, వ్యతి|కమే౭ పి = తొలగిపోయినను, తస = ఆ కాలమునకు,
వ్యతికమః = తొలగిపోవుట అనునది, నాస్తి= లేదు, గన్ఫగతి భేదేన = నడచే వారి
యొక్కయు వారి నడకల యొక్కయు భేదముచే, మార్గళేదః = మార్గమునందు భేదము:
కశ్చన = ఏదియు, నాస్తి = లేదు.
తాత్పర్యము--- భావములును, వాటి యవస్థలును తొలగిపోవుచున్నను (మార్పు
చెందుచున్నను), కాలమునకు వ్యతి కమము లేదు. నడచేవారియందును వారి నడకలయందును
ఉన్న భేదమును బట్టి మార్గమున భేదమేదియు ఉండదు.
వివరణము... భావములకు కాలము ఆధారము. ఆ భావములుగాని, వాటి అవస్థలు
గాని ఏమైన మార్పులు చెందినను ఆధారభూతమగు కాలమున భేదమేమియు ఏర్ప డదు.
ఉదాహరణమునకు_ మార్గమునందు నడిచే వారి భేదమును బట్టియు, వారి నడకలలోని భేద
మును బట్టియు భేదము చెందక, మార్గము మాతము ఒక్క_ రూపముననే యుండును ; దాని
యందు మార్పు ఏదియు కాదుకదా ? పుష్ఫోద్గమాది [క్రియలు తొలగుటచే వసంతాది కాలము
తొలగినదని వ్యవహరింతుమే గాని వా స్తవమున నిత్యమగు కాలమునకు ఆగమాపాయములేదని
తాత్పర్యము. 11 /4॥
అవతారిక-... ఈ విషయమునే విశదీకరించు చున్నాడు.
శో ఉదయా స్త్రమయావృత్న్యా జ్యోతిషాం లోక సిద్దయా |
కాలస్యా వ్యతిపాతేఒపి తాద్దర్మ్యమివ లభ్యతే il 75
కాలస్య = కాలమునకు, _ అవ్యతిపాతేఒపి = గడచిపోవుట అనునది లేకపోయినను, లోక
సిద్ధయా = లోక (పసిద్ధమగు, జ్యోతిషాం = సూర్యాది జ్యోతిస్సుల, ఉదయా స్త్రమయా
వృతా = ఉదయా స్త్రమయముల ఆవృత్తిచే, తాద్ధర్మ్యం +- ఇవా ఆ జ్యోతిస్సుల ధర్మము
కలిగియుండుట వలె, లభ్యతే = పొందబడుచున్నది (చూడబడుచున్నది).
తాత్పర్యము కాలమునకు గడచిపోవుట అనునది లేక పోయినను లోకములో
(పసిద్ధముగ నున్న సూర్యాది జ్యోతిస్సుల ఉదయా సమయములచే కాలమునకు గూడ ఆ
ధర్మము లున్నట్టు తోచుచున్నది.
వాక్యపదీయము 460 కొల
. [76
వివరణము సూర్యుడు మొదలగు తేజస్సులు ఉదయించుచు అఆ స్తమించుచు
ఉండును. ఆ సూర్యాదుల సంచారముచే కాలమునందు భేదము కల్పింపబడుచున్నది. ఈ
కల్పనను బట్టి పగలు గడచినది, రాత్రి గడచినది. శిశిరము వెళ్ళిపోయినది, ఇత్యాది వ్యవ
హారములు కలుగుచున్నవి గాని వాస్తవమున కాలము గడచిపోవుటగాని, మరల వచ్చుటగాని
“do
సత్యములు కావు,
అవతారిక జ్యోతిర్లమనమును బట్టి కాలమునందు భేదబుద్ది ఏర్పడుచున్నది
గాన ఆ జ్యోతిర్గమనమె కాలమని కొందరి మతమని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆదిత్యగహనక్ష(త్ర పరిస్పన్ద మథాపరే |
భిన్న మావృ త్రిభేదెన కాలం కాలవిదో విదుః ॥ 76
అథ = ఇక, అపరే = మరికొందరు, కాలవిదః = కాలవే త్తలు, ఆవ త్తిభేదేన = ఆవృత్తి
(మరల్ల మరల వచ్చుట) భేదముచే, భిన్నం = భిన్నమైన, ఆదిత్యగహనక్షత పరిస్పన్టః =
ఆదిత్యునియొక్క్యయు, [గహములయొక్కయు, నక్షత ములయొక్కయు గమనమును, కాలం
= కాలమునుగా, విదుః = తెలిసికొనుచున్నారు (చెప్పుచున్నారు).
తాత్సరకము- మరల మరల తిరిగి వచ్చుచుండుటచే భిన్నముగ కనబడుచున్న
ఆద్‌త్య - (గహ - నక్షతాదుల గమనమే కాలమని కొందరు కాలజ్ఞులు చెప్పుచున్నారు.
వివరణము... ఉదయము మొదలు అ స్తమయమువరకును గల సూర్యసంచారము
పగలు ; అస్తమయము మొదలు ఉదయము వరకును ఉన్నది రాతి. చందుడు నక్షత
ముల నన్నింటిని దాటుట మాసము. బృహస్పతి ఒక రాశిలో సంచరించుకాలము సంవత్సరము.
ఈ విధముగ జ్యోతిర్ల్గమనమే యుగ - మన్య న్తర - కల్ప - మహాకల్పాది భేదభిన్నమగు
కాలము. TET
అవతారిక ఈ విధముగ సూర్యాదుల గమన్మకియ కాలమని (పసిద్ధిపొంది,
ఆ|పసిద్ధమగు ఇతర |కియల (ప్రమాణమును తెల్పుచుండునని చెప్పుచున్నాడు.
శో (కియా నర పరిచ్చేద (ప్రవృత్తా యా క్రియాం (పతి |
నిర్దాత పరిమాణా సా కౌలఇత్యభిధీయతే 11 77
జ్జ
నిర్జాత పరిమాణా = తెలియబడిన పరిమాణము గల, యా కావ్‌ క్రియ, [కియా న్లర పరిచ్చేద
(ప్రవృత్తా = మరియొక |కియను కొలచుటకై. (ప్రవర్తించునో, సా = ఆ |కియ, [కియాం (పతి
= పరిచ్చేద్యమగు ఆ [క్రియను గూర్చి, కాలః ఇతి = కాలము అని, అభిధీయతే = చెప్పబడు
చున్నది.
తాత్సర్యము---- తెలియబడిన పరిమాణము గిల ఏ (క్రియ |కియాంతరమును.
నముద్దేశము 461 పదకాండము
78 |
కొలచుటకు ఉపయు క్రమగునో, ఆ కియ పరిచ్చేద్యమగు ఆ [కియాంతరమును గూర్చి
కాలమని చెప్పబడుచున్నది.
వివరణము సూర్యాది గమనములకు దివసాది నాకుధేయము లున్నవి. ఈ
దివసాదుల [ప్రమాణ మెంత యుండునో అందరికిని తెలియును అచ్చే ఆవునుండి పాలు
పితుకుట అనునది ఒక (క్రియ. దీని పరిమాణము కూడ (పసిద్ధముగ తెలియును, |పసిద్ద
పమాణములగు ఈ సూర్య సంచార (క్రియ (పగలు లేక రాత్రి) పాలు పితుకుట ఆను
క్రియ, మొదలగు వాటిని బట్ట ఆ|పసిద్ధములగు కియల పరిమాణమును సూచించుటకు
[ప్రయత్నింతుము. ఉదాహరణమునకు.. “పగలంతా చడివినాడు', “రాతి ఆంతా చదివినాడు'
ఇత్యాది [పయోగములలో పగటి రా|తుల (సూర్య సంచార [కియల) పరిమాణమును బట్టి
అధ్యయన కియా పరిమాణమును నిశ్నయించుచున్నాము. 'గోదోహమాస్తే” (పాలు పితికినంత
సేపు ఉన్నాడు) ఇత్యాది (పయోగములలో గోదోహనము ఎంతసేపు జరుగునో మనకు
తెలియును గాన దానిని బట్టి “అసి” [క్రియను (ఉండుటనుు కొలుచుచున్నాము. ఈ విధముగ
పె ఉదాహరణములలో అధ్యయన డ్రియకు సూర్యసంచార |కియ కాలము ; అసికియకు
గోదోహనము కాలము, nT
అవతారిక. సూర్యాది సంచారమును, జల|సుతిని గమనించువాసికి కాలభేదము
తెలిసినను, గదిలోపల నుండి అంతర్ముఖుడుగ నుండు వానికి కాలభేద మెట్టు తెలియును
అని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శో జానే రూపస్య సం[కా ని రానేనె వాను సంహృతిః |
గ జ ఆం జ్జ ౬__
అతః క్రియా న్లరాభావే సా [కియా కాల ఇష్యతే ॥ 78
జ్ఞానే = జ్ఞానమునందు. రూపస్య = [పాణ |పవాహాది రూపమగు (శ్వాసము) యొక్క
[కియయొక్క, సంకా గి సి; = సం|కమణము క లుగును, జ్ఞానేనై వ= జ్ఞానముచేతనే, అను
సంహృతిః = సంకలనము జరుగును, అతః == ఆ కారణము వలన, “కియా న్ర నరాభావే =
మరియొక [కియ ఏదియు లేనిచో, సా= ఆ, [కియా = కియయే, కాలః = కాలము అని,
ఇష్యతే = అంగీకరింపబడుచున్న ది.
తాత్పర్యము ఊపిరి పీల్చుట విడుచుట మొదలయిన [కియలు ఆ అంతర్ము
ఖుని బుద్ధియందు సం[కమించును. ఆ [క్రియలను బుద్ధిచేతనే సంకలనము చేసికొనును. ఈ
విధముగ బాహ్యకియ ఏదియు లేనిచో, ఆ | కియయే కాలమని అంగీకరింపబడును.
వివరణము... గదిలో నున్న వ్య క్తి ఆంతర్ముఖుడై నను తన బుద్ధియందు సం[క
మించిన స్వరూపముగల పాణ _పవాహాది [క్రియలను గుర్తించును. ఈ విధముగ తన బుద్ధి
యందు నివిష్టములగు క్రియా క్షణముల నన్నింటిని బుద్ధ్య_న్ల నరముచే సంకలనము చేసికొనును
అనగా సముదాయ రూపమున [గపించును. ఈ అంతర క్రియల స సహాయముతో ఆతడు
వాక్యపదీయము 462 కొల
[79
బాహ్య క్రియలను పరిచ్చేదింప గలడు. ఈ విధముగ బాహ్య క్రియ లేవియు లేనపుడు బుద్ధి
నివిష్టమగు ఇట్టి ఆంతర |కియయే కాలముగ ఉపకరించును. ఇట్టి బుద్ధులు అధిక సంఖ్యాకము
లుగ ఉదయించునపుడు చిరకాలత్వమును, అల్ప సంఖ్యాక ములుగ ఉదయించునపుడు శీఘ
కాలత్వమును గహించును. కావుననే కొందరు యోగులు [పాణచారమును బట్టియు, మరి
కొందరు _పాణక్షణములను లెక్కించుట చేతను పదార్థములను తెలిసికొందురు. ఒక గడియకు
860 పాణ [ప్రసారము లగుననియు, ఒక అహోరా[త రూపదివసమున 21600 [పాణ
(పనారము లగుననియు చెప్పుదురు. 11/51
అవతారిక__ లోకములో “భూతా సత్తా” (సత్త ఉండెడిది) అను |పయోగ
మున్నది. |కియాతిరి క్రమగు కాలమనునది లెదన్నచో సత్తా రూపమగు [క్రియకు సత్తారూప
మగు మరియొక [కియతో సంబంధమున్న ట్లు చెప్పుట అయు_క్తముగాన ఈ (ప్రయోగము ఎట్టు
కుదుషను అని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడ .
శ్లో భూతో ఘట ఇతీయంచ సత్తాయౌ ఏవ భూతతా |
భూతా స తేతి సత్తాయాః సత్తా భూతాభిదీయతే ॥ 79
“భూతః ఘటః'* ఇతి = “ఘటము ఉండెడిది అనునపుడు గూడ, ఇయం=ఠఈ, భూతతా =
భూత త్వము, సతాయాః ఏవ = సత్తకు సంబంధించినదే, “భూతా సత ఇతి = సత్త ఉండె
డిది అనునపుడు గూడ, సత్తాయాః = సత్తయొక్క, భూతా = పూర్వము ఉన్న, సతా ఇ
ఉనికి, అభిధీయతే ఇ చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్యము--- “భూతః ఘటః' ఇత్యాది |పయోగముల్గ్లలో గూడ సత్తయొక్క
భూతత్వమే చెప్పబడుచున్నది. “భూతా సతా” అనునపుడు గూడ పూర్వముండెడి సత్త
యొక్క సత్త చెప్పబడుచున్నది.
ఏవరణము-- "భూత: ఘఓః” ఇత్యాది _పయోగములలో భూతత్వము ఘటము
నకు సంబంధించినది కాదు ఘటము [దవ్యము గాన దానికి కాలముతో |పత్యక్ష సంబంధము
కుదురదు సాధ్యస్వభావములగు (సాధింపవలసి యున్న) [క్రియలకు కాలము ఆధారము గాన
వాటికే కాలముతో [పత్యక్ష సంబంధ ముండును గాని దవ్యముల కుండదు. “భూతః' అకు
పదమునందు “భూ' ధాతువు “క్రి, _పత్యయము ఉన్నవి. భూధాతువు సత్త ఆను [కియను
బోధించును. “క్రి పత్యయము ఆ [కియ పూర్యముండెడిదని బోధించును. ఈ విధముగ
'భూతః' అను దానికి “సత్త పూర్వమున ఉండెడిది” అని యర్థము. దీనిని బట్టి సత్తయొక్క
భూతత్యమే బోధింపబడుచున్న దని శేలినది. ఆ సత్త ఘటమునంగు సమవాయా సంబంధ
ముతో నున్నది గాన ఘటమునకు సత్త ద్యారా భూతత్యముతో పరంపరా నంబంధ మేర్చడు
చున్నది. అంతేకాని ఘటమునకు భూతత్వముతో [ప్రత్యక్ష సంబంధము లేదు. ఇట్టే “భూతా
సత్తా' అనునపుడు గూడ ధాతువాచ్యమగు సత్త వేరు. అది [క్రియారూపమైనది. “సత్తా శబ్ద
సముచదేశము 463 పదకాండము
80 ]
వాచ్యమగు సత్త వేరు; అది దవ్య తుల్యము. దీనికి కాలముతో [ప్రత్యక్ష సంబంధము
లేదు. ధాతువాచ్యమగు సత్తా ద్వారముననే దీనికి కాలసంబంధము. ఈ విధముగ *“భూతాసత్రా”
ఇత్యాది పయోగములు అదుష్టము లని యభిిపాయము. 1/91
అవతారిక... ఇంతవరకును కాలస్వరూపమును గూర్చి విచారించి, ఇక శాస్త్రము
నకు సంబంధించిన కాలభేదమును గూర్చి [పసంగించుచున్నాడు.
శ్లో పరతో భిద్యతే సర్వమాత్మాతు న వికల్పతే ।
పర్వతాది స్థితి స్తస్మాత్‌ పరరూపేణ భిద్యతే ॥ 80
సర్వం = (పతి పదార్థమూ, పరతః = ఇతర పదార్థమును బట్టి, భిద్యతే = భేదించును,
ఆత్మా తు = దాని స్వరూప మైతే, న వికల్వతే = భిన్నము కాదు, తస్మాత్‌ = ఆ కారణము
వలన, పర్యతాది స్థితిః = పర్వతాదుల యొక్క. స్థితి, పరరూ పేణ = ఇతర పదార్థములకు
సంబంధించిన రూపముచేత, భిద్యతే = భేదమును పొందుచున్నది.
తాత్పర్యము--- (పతిపదార్థము ఇతర పదార్థములను బట్టి భేదమును పొందు
చుండును గాని దాని స్వరూపమునందు భేదము ఉండదు. కాపున పర్వతాదుల స్థితి కూడ
పరరూపముచే భేదించును.
వివరణము. ఈ కారికయు, దీని తరువాత వచ్చు మరికొన్ని కారికలును, మహా
భాష్యములో వర్తమాన కాలాదుల విషయమున |వాసిన కొన్ని విషయముల నాధారనుగ
చేసికొని [వాయబడినవి.
“వర్తమానే లట్‌” అను పాణిని సూూతముచే వర్తమాన కాలమును సూచించుచు
“అట్‌” వచ్చునని చెప్పబడినది. ఈ |పసంగమున “నిత్య |పవృత్తే చ కాలా విభాగాత్‌”
అను ఒక ఆకేప వార్తికములో వాార్తిక కారుడు - “పర్యతాః తిష్టన్తి” ““నద్యః [ప్రవహన్తి”'
ఇత్యాది స్థలములలో పర్వత ములు ఎల్ల వేళలను ఉన్నవి గావునను, అక్ష నదులు సర్వదా
పవహించుచునే యున్నవి గావునను, ఇచట వర్తమానమును అంగీకరింప వీలులేదు గాన ఈ
సూ|త్రముచే లట్‌ వచ్చుటకు అవకాశము లేదు ; ఆందుచే “పర్యతాః తిష్టన్తి” ఇత్యాది స్థలము
లలో “లట్‌' వచ్చుటతై పత్యేకముగ ఒక సూూతమును విధించుకొనవలెను అని చెప్పెను.
వర్తమానమనగా ఇపుడున్నది. ఈ వర్తమానత్యము భూత భవిష్య త్త్వములకు విరోధి. నిత్య
మైన పదార్థములు ఎల్లప్పుడును (పవర్తించుచున్న వే (ఉంటూన్న వే) గావున వాటియందు
భూతత్వ భవిష్య త్వములు లేకుండుటచే వర్తమానత్వమే ఉండుటకు అవకాశము కలదు. ఇట్టి
పరిస్థితులలో “పర్వతాః తిష్టంతి' “నద్యః |పవహ_స్టి ఇత్యాది స్థలములందు వర్తమానత్వము
లేదను ఆ శంకకు అవకాశము లేదుకదా అని శంకింపరాదు. వలయన-- కాలముచే ఏ భా”
లకు ఉపకారము జరుగునో అట్టి భావముల విషయముననే భూతము, భవిష్యత్తు. వర్తమ
అనెడు కాలమునకు సంబంధించిన విభిన్న వ్యపదేశములు (పవర్తించును. ఈ భు
వాక్యపదీయము 464 కొల
[80
వ్యపదేశములు (పవ ర్రింపవలెనన్నచో ఆ భావములు జన్మ వంతములై. యుండవలెను. జన్మ
వంతములగు భావములు నియతావధిని పట్టి జన్మను స్వీకరించుటచె ఈ భూతాది వ్యపదేశ
ములు ఉపపన్నము లగును. సాధనము లన్నియు సమకూడి యున్న పుడు ఉత్ప త్త్యభిముఖము
లైన వాటిని భవిష్యత్తులు ; ఉతృన్నములైన తరువాత ఉన్నంతవరకును వర్తమానములు ;
కొంతకాల ముండి నళశించిపోవునవి భూతములు. ఈ విధముగ వర్తమానము అనెడు వ్యప
దేశము భూత భవిష్యదవధులకు మధ్యనున్నట్టు స్పష్టము. కావున భూత భవిష్య త్త్యములు
లేనిచోట వర్తమానత్వము కూడ ఉండుటకు అవకాశము లేదుగాన, భూత భవిష్యత్తులతో
సంబంధము లెని నిత్య పదార్థముల విషయమున వర్తమానత్వ వ్యపదేశము అయు కము,
కావున సర్వదా నిలిచియుండునవియు, సర్వదా |పవహించునవియు నగు పర్వతముల యెడను
నదులతోను వర్తమానత్వము సంబంధింపదు గాన “పర్వతాః తివ్షన్తి” “నద్యః (పహహన్తి
ఇత్యాదులలో లట్టు వచ్చుట'కై (పత్యేక నియమ మొకటి చెప్పవలసి యుండునని ఈ ఆశ్నేప
వా ర్రికము యొక్క అభి। వ్యయము.
ఈ ఆకేపమునకు మహాభాష్యమునందు [కింది విధముగ సమాధానము చెప్ప
బడినది. “స్థాస్య ని పర్వతాః, తిష్టన్తి, అన్జుః (పర్వతములు నిలిచి ఉండగలవు, నిలిచి
ఉన్నవి, నిలిచి ఉండెను) అనెడు (ప్రయోగములు ఉన్నవి ఇట్టి [పమోగములను బట్టి పర్వ
తాదులకు భూత భవిష్యత్కాల సంబంధము గూడ ఉన్నట్టు తెలియుమ "న్నది. నిత్య స్థితము
లగు పర్యతాదుల స్థితియందు భేద మేదియు లేకున్నను ఇతర (కియలకు గల భూత భవిష్య
త్తాది సంబంధమును బట్టి ఈ స్థితియందు గూడ భేదము కల్పింపబడుచున్న ది. ఈ విధముగ
“తస్థుః పర్యతాః'' (పర్వతములు నిలిచి ఉండెను) అనగా భూతకాలమునకు సంబంధించి
రాజుల [కియలు ఎపుడు జరుగుచుండెనో అపుడు పర్వతములు నిలిచి యుండెడిఏ అని
యర్థము. “తినని పర్వతాః*' అసగా (ప్రస్తుతము పరిపాలించుచున్న రాజులు చేయుచున్న
కియలు జరుగుచున్న పుడు పర్వతములు నిలిచి యున్నవి అని యర్థము 'స్థాస్య ని పర్వతాః
ఆను దానికి రాబోవు రాజులు ఏ పనులు చేయుచున్నారో ఆ పనులు జరుగనున్న సమయ
మున పర్వతములు నిలిచి ఉండగలవు" అని యగ్గము. ఈ విధముగ 'పర్వత స్థితియందు
గరులగు రాశాదుల |కియల భేదమును ఒట్టి భేదమును కల్పించుటచే భూతభవిష్య త్త భేదము
గ వచ్చును, తద్భిన్నమగు వర్తమానత్వమును సూచించుటకై “వర్తమానే లట్‌' అను
తముచే విహితమగు లట్టు వచ్చుటకు బాధకము లేదుగాన ““పర్వతాః తిష్టన్తి”' ఇత్యాదు
లో లట్టు వచ్చుటకై సూూతాంతరమును రదింప బనిలేదు. ఈ విషయమునే ఈ కారిక
చెప్పుచున్నది.
ఏ పదార్థమునక్రై నను దాని స్వరూపమునందు భేదమేమియ ఉండదు ; ఉపాధి
భేదమును బట్టియే భేద మేర్పడుచుండును. కావున పర్వతాది నిత్య పదార్థముల స్థితియందు
దాని- స్వరూపమును బట్టి భేదమేమియు లేదు. దానియందు ఏవైన భేదము కనబడుచున్నదో
అది పదార్భాంతరము నకు సంబంధించిన కియాంతరమును బట్టి ఏర్పడుచున్నది. పూర్వ
సము'దేళము 465 పదకొండము
81]
రాజులు ఏ కియలు చేయుచుండిరో ఆ సమయమునందలి పర్వతి స్థితి వేరు. ఈ కాలమున
వారు ఏమి చేయుచున్నారో ఆ సమయమునందలి పర్వత స్థితి వేరు, రాబోవు రాజులు వీ
పనులు చేయనున్నారో ఆ సమయమునందలి పర్వత స్థితి వేరు అని అభిన్న మగు స్థితియందు
భేదమును కల్పించి [త్రికాల విషయక మగు గౌణ (ప్రయోగము చేయవచ్చునని అభ్మిపాయము.
11801
అవతారిక. భూతములు, భవిష్యత్తులును, వర్తమానములును అగు రాజ్యకియ
లతో సాహచర్యముచే పర్వతాది స్థితియందు భూత భవిష్యద్వ ర్తమానత్వము ఆరోపింపబడు
చున్నదనియు, వాస్తవమున నిత్య పదార్థముల స్థిత్యాదులందు భేదము లేదనియు వెనుక
చెప్పబడినది. పర్వతాదుల స్థితియందు గూడ వా స్తవమున భేదమున్నదనియు, కాని భూత
భవిష్యద్వ ర్తమాన కాలిక స్థ్‌తు లన్నియు సజాతీయములగుటచే వాటియందలి భేదమును
గహింప శక్యము కాకున్నదనియు, విజాతీయములగు రాజక్రియాదులచే వీటి భేదము |గహింప
బడు చున్నదనియు మతాంతరమును చెప్పుచున్నాడు.
లో (పసిద్ద భేదా వ్యాపార విరూపావయవన [క్రియాః !
సాహచ ర్యేణ భిద్య న్నే సరూపావయన (క్రియాః ॥ 81
విరూపావయవ |క్రియాః = విభిన్న స్వభావములతో గూడిన అవయవ |క్రియలు గల, వ్యాపా
రాః = వ్యాపారములు, (ప్రసిద్ధ భేదాః = (పసిద్ధమైన కాలభేదము కలవి, సరూపావయవ
[క్రియాః = సజాతీయములగు అవయవములు గల వ్యాపారములు, సాహచర్యేణ = ఇతర
క్రియా సాహచర్యముచే, భిద్య న్తే = భేదమును పొందుచున్నవి.
తొత్సృర్భం ము___ విజాతీయములగు అవయవ [క్రియలు గల వ్యాపారములు (పసిద్ధ
కాలభేదము కలవి. సజాతీయమైన అవయవ [కియలు గల వ్యాపారములు ఇతర [కియా
సాహచర్యముచే భిన్న ములుగ కనబడును.
బినరోణయము.... వండుట, (బద్దలుకొట్టుట మొదలగు కొన్ని (క్రియలు ఉన్నవి.
ఏటికి బియ్యము కడుగుట, గిన్నె పొయ్యిమీద పెట్టుట, మంట బెట్టుట, గొడ్డలి ఎత్తుట పడ
వేయుట మొదలగు వేరు అవాంతర [క్రియలు అవయవములుగ నున్నవి. ఈ [కియలలో నున్న
అవాంతర [క్రియ లన్నియు విజాతీయము లగుటచే ఇట్టి [కియలలో గల భూత భవిషత్త్వాది
కాలభేదము స్పష్టముగ తెలియును. స్థితి మొదలగు [క్రియలలో గూడ అవాంతర [కియా
రూపము లగు అవయవము లున్నవి. నిన్నటి స్థితి వేరు, ఇప్పటి స్థితి వేరు, రేపటి స్థితి వేరు
దీనిలో ఆత్మభరణము (తన్ను తాను నింపుకొని మార్పులేకుండా ఉండుట) మొదలగునవి
ఆవాంతర |క్రియలు. ఈ అవాంతర |క్రియలును స్థితి కియయు సజాతీయములగుటచే వీటి
వీటి భేదమును [గహించుటకు శక్యము కాదు. వీటి భేదమును రాజాదులగు ఇతర పదార్థము
లకు సంబంధించిన 1కియలను బట్టి తెలిసికొనవలసి యున్నది. ఈ విధముగ అవాంతర
[క్రియల భేదము [గ్రహింప వీలగుట, కాకపోవుట అను భేదమే తప్ప, పచ్యాది [కియలందు
[30]
వాళ్యపడీయము 466 కౌల
[82
వలె స్థిత్యాది కియలందు గూడ కాలకృత భేద సంబంధ మున్నది. పర్వతాది స్థితికి పరిచ్చే
దకములు గాన రాజ!కియలు దానికి ఆధారములై, దాని కాలమని వ్యవహరింపబడుచున్నది.
భాష్యములో చెప్పిన రాజ[కియ సూర్య సంచారాదులకు గూడ ఉపలక్ష్షణము. సూర్య సంచా
రాది క్రియ భేదమును బట్టి పర్వతాదిస్థితి భేదము [గహింపబడుచున్నది కదా ? 11511
అవతారిక “వర్తమానే లట్‌ అను సూత వ్యాఖ్యా [పసంగమునందలి ఆక్నేప
వా ర్తికాన్తర తతృమాధాన భాష్యార్థములను సం|గహించి రెండు కారికలు వాయుచున్నాడు.
శో॥ వ్యవధానమివోపై తి నివృత్త ఇవ దృశ్యతే ।
క్రియాసమూహో భుజ్యాదిర నరాల (పవృ త్తిఖిః ॥ 82
లో నచ విచ్చిన్నరూపో౬పి సోఒ౬విరామాన్నివర్త రతే ।
సరై కవ హి హి [కియానే స్యెన సబ్మీ-ర్ల వోపలభ్యతే [1 83
భుజ్యాదిః = భోజనము చేయుట మొదలగు, కియా సమూహః = |కియా సముదాయము,
అన్తరాల |ప్రవృత్తిభి = మధ్యనున్న వ్యాపారముల చేత, వ్యవధానం = వ్యవధానమును,
ఉపెతి + ఇవ = పొందుచున్నట్టు ఉండును, _ నివృత్తః ఇవ = పూర్తియై పోయినదివలె,
దృశ్యతే = కనబడును.
సః = ఆ భుజ్యాది [కియా సమూహము, విచ్చిన్నరూపోఒపి = (ఎడగలిగిన)
విచ్చిన్నమైన రూపము కలదై నను, అవిరామాత్‌ = (సాగిపోవుట నుండి) ఆవిరామమునుండి,
న నివర్తతే = నివర్తింపదు, సర్వా = సమస్తమైన, [కియా = క్రియ, అన్యేన = మరియొక
క్రియతో, సజ్మ్కీర్జా ఇవ = కలిసిపోయినది వలె, ఉపలభ్యతే హి = కనబడుచున్నది కదా.
తాత్ఫ్రర్యంయు_._ భోజనాది [కియా సమూహము, ఆవాంతర వ్యాపారములచే వ్యవ
ధానమ పొందినది వలె యగును. నివ ర్తించినట్టు కనబడును,
అది విచి చ్చిన్న రూపమైనను అవిరామము నుండి నివర్రింపదు. అన్ని [కియలును
[కియాంతరములతో సంకరమును పొందినట్టు (కలిసిపోయినట్టు) కనబడుచుండును కదా?
ఎశేవము__ “ఇహ అధీమహే” (ఇచట అధ్యయనము చేయుచున్నాము,
“ఇహవసామకఃి” (ఇచట నివసించుచున్నా ము), “ఇహ పుష్యమితం యాజయామః”” (ఇచట
పుష్యమి తునిచే యజ్ఞము చేయించుచున్నాము) ఇత్యాది [ప్రయోగములు కలవు. ఇచట ప్రారం
భింప బడిన అధ్యయన - నివాస - యాజన |క్రియలు అసమా ప్రములుగ నున్నవిగాన వర్తమాన
కాలమును అంగీకరింప వీలులేదు. అనగా అధ్యయనాది [క్రియలు చేయ [పారంభించినవాడు
మధ్య మధ్య భోజన శయనాది |కియ లెన్నియో చేయుచున్నాడు. ఆ సమయములలో వాడు
అధ్యయనాదులు చేయటలేదు కదా? కావున ఇచట వర్తమానత్వము లేదు. అందుచే ఇట్టి
స్థలములలో “వర్తమానే లట్‌* అను సూ తము [పవర్తింపదు గాన ఇచట లట్‌ వచ్చుటకై
సముదేశము 467 పదకొండము
ధ
83
మదేమొక సూ తమును చెప్పవలెను అని వార్తికకారుడు “పవృ త్తస్యావిరామే శిష్యా భవ_్హ్య
వర్రమానత్వాత్‌”” అను వా _ర్తికముచే ఆక్షేపణము చేసెను. ఈ ఆక్నేపమునకు భాష్యకారులు
“న్యాయ్యాత్వారమా నపవర్లాత్‌' “ఆస్తి చ ము కసంశయే విరామః' ఆని సమాధానము
చెప్పెను. అనగా అధ్యయనాది [క్రియలు వేదమును స్వాధీ నముచేసి కొనుట మొదలగు ఫలముల
నుద్దేశించి ప్రారంభింపబడుచున్నవి. ఆ ఫలము లభించువరకును ఆ | క్రియ జరుగుచునేయన్నట్టు
భావింపవలెను గాన ఇది వర్తమాన కాలమే. అందుచే “వర్తమానే లట్‌' అను సూూతముచేతనే
“అట్టు” రావచ్చును. మధ్య మధ్య భోజనశయనాది [కియలచే అధ్యయన [కియకు అంత
రాయము కలుగుచున్నది గాన ఇది వర్తమానము కాదను ఆషేపము యుక్తము కాదు. “రామి
భు జ్ర” (రాముడు భోజనము చేయుచున్నాడు) మొదలగు, వర్తమానత్వమున విపతిపత్తి
లేని స్థలములలో గూడ, భోజన కియ అవిచ్చిన్నముగ జరుగుట లేదు. ఆ భోజనము చేయు
వాడు మధ్య మధ్య నీళ్ళు |తాగుట, మాటలాడుట, నవ్వుట మొదలగు పనులు చేయుచున్నాడు
ఈ |కియాంతరములచే వ్యవధానమున్నను “భుజ్షే* ఇత్యాదులలో వర్తమానత్వమును
అంగీకరించినట్లు అధీమహే, వసామః, యాజయామః ఇత్యాది స్థలములలో గూడ అంగీక
రింప వచ్చును కదా యని భావము. ఈ విషయమునే పై కారికలు స్పష్టీకరించుచున్నవి.
ముందు వెనుకలనుండు అవయవముల (అవాంతర (క్రియల) సముదాయమే
భుజ్యాది క్రియలు. ఈ [కియా సముదాయము నడుమ నవ్వుట, మాటలాడుట మొదలగు
కొన్ని విజాతీయ క్రియలు పవేశించుటతో భోజన క్రయాంతర్గత పూర్వాపర [క్రియలకు
వ్యవధానము ఏర్పడినట్టును, ఆ క్రియ అచట ఖండితమైపోయినట్టును కనబడుచున్నది. ఐనను
ఫల|పా ప్రి వరకును భోజన [కియాంతర్షతావాంతర క్రియలు అనువ ర్రించుచునే యున్నవి
గాన, మధ్యవచ్చిన హసన - జల్పనాది [క్రియలను బట్టి ఆ [ప్రధాన కియ అక్కడ పూ ర్తియై
పోయినదని భావింపరాదు.
అవాంతరములగు హసన జల్పనాది “విజాతీయ [క్రియలచే ఆ భోజన కియ
విచ్చిన్నమైనను, ఆ [క్రియకు విరామము మా[తము కలుగదు. భోజనాది [కియనే కాదు అన్ని
[కియలకును _ ఉదాహరణమునకు హనన జల్పనాదిక ములకు గూడ _ కండ్లు మూయుట తెర
చుట, శ్వాస పీల్చుట విడచుట మొదలగు [కియాంతరములచే విచ్చేదము కలుగుచునే
యుండును. తావన్మాతముచే ఆ [కియ విరతమైపోయినదనిగాని, దాని వర్తమానత్వమునకు
భంగము వాటిల్హినదని గాని చెప్పుటకు వీలులేదు. 188
అవతారిక ఫలపర్యంతమును |పవర్తించు అవాంతర [కియా సమూహమే
పధాన [కియ. ఈ |పధాన |క్రియకు సంబంధించిన అవాంతర [కియల నడుమ విజాతీయము
లును, ఫలాంతర హేతు భూతములును ఆగు ఇతర |క్రియలేమైన వచ్చినను ఆ [పథాన [కియ
యొక్క. వర్తమానత్వమునకు భంగములేదని పై రెండు కారికలలో |పతిపాదింపబడినది.
అవాంతర [కియల మధ్య వచ్చిన ఆ |క్రియాంతరము భిన్న జాతీయయని చెప్ప బనిలేదు.
సము ద్దేశము 43 పదకొండము
54 |
అవ తార్వి_కొన్ని చోటులందు ద్విత్రము కూడ వివక్షితము కానేరదని చెప్పు చున్నాడు.
శ్లో ఏత చేద్వ్యాధితౌ స్యాతాం దేయం స్యాదిదమౌషధమ్‌।
ఇత్యేవం లక్షణేఒర్లస్య ద్విత్వం స్యాదవివక్షితమ్‌।। గ్ర
థి
ఏతౌ = వీరిద్దరు, వ్యాఢిలతౌ = వ్యాధికలవారు, స్వాతామ్‌ = చేత్‌ = ఐనచో, ఇదమ్‌ =
క్క బొషధమ్‌ = జొవధము, దేయమ్‌ = ఇయ్యతగినది, స్యాత్‌ = కాగలదు ఇతి + ఏవస్‌
ప పంయయమునగల, అర్థస్య = అర్థమునకు కు సంభవము కలు
లో _ ra స
గణా, దింతమ్‌ = | పత9ఃయారమగు దంతము, అవివక్షితమ్‌ = అవివక్షితమైనది ; స్యాత్‌ =
oo ఈ టు మా
G
eA
ఏరిరువురకు భావికాలమున వ్యాధి కలిగిన, వారికి ఈ జౌషధము ఇయ్య
వలెనని ఒక వ్యకి సలహో ఇచ్చును. జొషధము వ్యాధికి (ప్రతీకారార్భమై వాడబడును
ఇరువురకు వ్యాధి కలిగిన, ఇద్దరికి ఆమందు ఇత్తురు. వారిరువురులో ఒకరికి వ్యాధి
కలిగినను ఆ జొషధము ఇచ్చెదరు. ఇద్దరికి ఒకే సారి వ్యాధి రాలేదని మతము
జొషధము ఇచ్చుట మానరు.
కనుక ఏతౌ, అను పదమున ద్వివచన |పత్యయముచే బోధింపబడిన ద్విత్వము
వివక్షితముకాదు
వలే షొంళమ.__కొన్ని చోటుల యందు ద్యిత్యము వివక్షితముకాగలదు.ఉదా॥ వృక్షొచ్చేత్త వ్యా
(ఈ రెండుచెట్టు _ ఛేదింపడగినవి) ఒకేసారిగాని క్రమముగా గాని రెంటిని ఛేదింపు
మని దాని భావము. ఒకే చెట్టునుగాని, మూడు చెట్లను చేదింపుమని గాని భావము కాదు.
చేదనము రెంటికి కలుగ వలెను. ఇచ్చుట | ఏత్యయార్థమగు ద్వీత్వము వివక్షితమే. ॥5కి॥
అవోతారిశ | పత్యయముజే చెప్పబడిన సంఖ్య కొన్ని చోటులందు వివక్షితమగును. కొన్ని
చోటులందు వివక్షితము కాక పోవచ్చునని చూపి, [పాకిపదికముచే అనగా ఏక, ద్వి, (తి
మున్నగు [పాతిపదిక ములచే చెప్పబడిన సంఖ్య వివక్షితమే యగునని నిరూపించుచున్నా డు.
ఢ అర
శో ఎకౌెది శబ్ద వాచ్యాయాః కర్మణ్య జత్వమిష్య తే।
సంభ్యాయాః. ఖనతి ద్వాభ్యామితి రూవాద్దినా ౬౬ (శ్రితా॥ 54
1. ఏకాదిశబ్దవాచ్యాయాః = ఏక (ఒకటి) వ మున్నగు పాతిపదిక ములకు . వాచ్యమగునట్టి
అనగా ఏక, ద్వి, త, చతుర్‌, పజఖ్బున మున్నగు [పాతిపదికములచే టోధింప బడిన,
సంఖ్యాయాః = ఏకత్వము ద్విత్వము మున్నగుసంఖ్యకు, కర్మణి = వ్యాపారమునందు అనగా
ఆ వాక్యములో నున్న పదముచే బోధింపబడిన [క్రియ యందు, ఆజ్జత్యమ్‌ = సాధనత్వము
అనగా అచట అన్వయము, ఇప్యతే = స్వీకరింపబడుచున్న ది.
సంఖ్య (పత్యయార్థమగుచోనది వివక్షిత మును, అవివక్షితమును గూడ సందర్భమును
బట్టి కాగలదు. [పాతపదికము చేతనే సంఖ్య టోధింపబడిన, అది తప్పక వివక్షిత మగును
అనగా అది వాకా $ర్ధముతో సంబంధించును.
వాక్యపదీయము 468 కొల
[ 84
అందుచే దానిచే వ్యవధానము ఏర్పడినను [ప్రధాన [కియకు వ ర్త్రమానత్వమును చెప్పవచ్చును
అనెడు పకా్ధంతరమును చూపుచున్నాడు.
శో తద_న్హరాలదృష్టా వా సరైగవావయన (క్రియా ।
సాదృళ్యాత్‌ సతి భేదేతు తదజ్గత్వేన గృహ్యూతే [1 84
వా = లేక, తద న్తరాల దృష్టా = భుజ్యాది [కియా మధ్యమున చూడబడిన, సరై ఇవ = హసిత
జల్సితాది క్రయలన్నియు, సాదృళ్యాత్‌ = భోజనావయవములగు అవాంతర కియలతో
సాదృశ్యముండుట వలన, అవయవ [కియా = అవయవ క్రియలుగా [(గహింపబడును, భేదేడా
భేదము, సతితు = ఉన్నను, (తు శబ్దమునకు అపి” అని అర్ధము), తద జ్ఞత్యేన = దానికి
ది ® nN
అంగముగా, గృహ్యతే = |గహింపబడును,
తాత్తర్భూయు.__ భోజనాది [క్రియల మధ్య వచ్చు అన్ని [క్రియలును సాదృశ్య
మును బట్టి దాని అవయవములే. భేదము కనబడుచున్నను దానికి అంగములుగ (గ్రహింప
బడును.
బీవీరణము- భోజనాది పథాన |క్రియలకు ఆచమనాది [కియలు ఉపకారక
ములు. భోజనాదుల నడుమ వచ్చెడు |క్రియలు, ఆచమనాదుల వలె భుజి (క్రియకు ఉపకార
కము లైనచో అవి భుజ్నికియావయవములుగ (గహీంపబడును. హసిత - జల్పితాదులు
లేకున్నను ఒకప్పుడు భోజన [కియ జరుగుచున్నది. కావున దధ్యుపసేచనాది [కియలకును
ఈ హసిత _ జల్పితాది |కియలకును భేదమున్నది. ఐనను అవి (హసిత జల్పితాదులు) భుజి
క్రియాంగములని చెప్పవచ్చును. సంతోషముగానున్న మి|తులు మొదలగు వారు కలిసి భోజ
నము చేయచున్న ప్పుడు హసిత - జల్పితాదులు చేయుట స్వాభావికము కదా? ఇద్దరు మోయ
గలిగిన బరువును మోయుటకు మూడవవాడు కూడ రావచ్చును. మూడవవాడు రాకపోయినను
పని జరుగును. కాని వాడు కూడ వచ్చినాడు. వచ్చిన పిమ్మట మొదటి ఇద్దరు ఏ విధముగ
భారవహనాంగభూతులో మూడవవాడును అర్రే తదంగ భూతుడగుచున్నాడు. అ జల్సిత
హసితాదులు లేకుండ భోజనము చేయవచ్చును. ఐనను ఒక భుజి [కియలో హసిత జల్సి
తాదులు గూడ నున్నచో వాటిని దాని కంగములుగ పదిగణించుటలో [దోషము లేదు. ఈ
విధముగ [పారంభించిన (క్రియకు ఫలము లభించుటకు పూర్వము [కియాంతరములతో వ్యవ
ధాన మున్నను దాని వర్తమానత్వమునకు విఘాతము లేదు. 184
అవతారిక. ఇపుడు క్షణభంగవాద ము ననుసరించి ఏ [కియకును వ ర్తమానత్వమే
అయు క్తమని ఆవేపించుచున్నాడు.
జో సదసద్వాపి వస్తు స్యాత్‌ తృతీయం నాస్తి కించన |
తేన భూత భవిష్యనౌ ముక్క్య్వానుధ్యం న విద్యతే [1 85
వస్తు క్‌ వస్తువు, సత్‌ = సత్తుగాని, అసద్యా + అపి = అసత్తుగాని, స్యాత్‌ = కావచ్చును,
సముధ్రేశము 469 పదకొండము
85]
తృతీయం = మూడవ విధమైనది, కిజ్చన = ఏదియును, నాస్తి = లేదు, లేన = ఆ కారణము
చేత, భూత భవిష్యనౌ = భూత భవిష్యత్తులను, ముక్తా = విడిచి, మధ్యం = మధ్యదై నది
(వ ర్రమానమనునది), న విద్యతే = లేదు.
తాత్సర్భొము.- వస్తువు సత్తైనను కావలెను అసత్తెనను కావలెను. మూడవ రక
మెనది ఏదియును లేదు. అందుచే భూత భవిష్యత్తులు తప్ప మధ్యయందు వర్తమానమనునది
ఏదియు లేదు.
విశేషాంళము__ సాధింపవలసిన పరిస్థితులలో నున్న దానికి (క్రియ యని పేరు.
గడచిపోయిన క్షణము సత్తు. అది సిద్ధ స్యభావము కలది అనగా సిద్ధించిపోయినది. కావున
ఆ క్షణమునకు సంబంధించిన [కియ భూత |కియ. రాబోవు క్షణము ఇంకను సత్తు కాదు. అది
ఇంకను సిద్ధింపవలసి యున్నదిగాన అసత్తు. దానితో సంబంధింపనున్న (క్రియ భవిష్య
త్రయ. ఈ విధముగ క్షణము సత్తైన కావలెను అసత్రె నను కావలెను. వాటికి సంబంధించిన
(క్రియ సత్తుగాను అసత్తుగాను ఉండును. సత్త్వాస_త్త్వములు పరస్పర విరుద్ధములు గాన ఈ
రెండును ఒక క్షణమునందు ఉండవు. కావున అట్టి క్షణముతో సంబంధించుటచే ఏర్పడిన
వ ర్తమానత్వము కూడ |క్రియయందు ఉండదు. ఎ కియయైనను ఒక్క క్షణమును మించి
ఉండదు అని తణికవాదుల సిద్ధాంతము. ఒక క్షణములో ఒక [క్రియ జరిగినదనగా అడి
క్షణాంతరములో నుండదు. అది జరిగిన వెంటనే భూతకాలముతో సంబంధించును. జరుగక
మునుపు భవిష్యత్తుతో సంబంధించును. కావున వర్తమాన కాలమనునది గాని, వర్తమాన
కాలముతో సంబంధించిన [కియ యనునదిగాని లేదు. ఈ విషయమే మహాభాష్యమున శ్లోక
ద్యయముచే చెప్పబడినది
“మీమాంసకో మన్యమానో యువామేధావి సంమతః
కాకం స్మేహానుపృచ్చతి కిం తే పతితలక్ష్షణమ్‌
అనాగతే న పతసి అతి|కాన్తే చ కాక న
యది సం|పతి పతసి సర్వోలోకః పతత్యయమ్‌''
““హిమవానపి గచ్చతి"*. యువకుడును, మేధావియనగు విమర్శకుడు కాకిని |పశ్నించు
చున్నాడు. “నీ పాతమునకు లక్షణమేమి ? ఓ కాకమా? పాత్యకియ భావియెనచో నీవు
ఎగురుట లేదు. అనగా భావియగు పతన క్రియ అసత్తుగాన అసత్తైన పాత[కియతో నీకు
సంబంధము కుదురదు. అందుచే “త్యంపతసి' అనుట అసంబద్ధము. పతనము జరిగిపోయిన
తరువాత గూడ ఆ పాత|క్రియ అసత్తుగాన దానితో గూడ నీకు సంబంధము కుదరదు.
అందుచే “త్యంపతసి” ఆని అనుటకు వీలులేదు. వర్తమాన [క్రియ అనునదియే లేదు. లేని
వర్తమాన |కియతో సంబంధమును కూర్చి “త్యంపతసి' అని |పయోగించినచో “పర్వతః
పతతి’ అని కూడ [పయోగించవచ్చును కదా? “హిమవాన్‌ గచ్చతి' అని |పయోగించ
వచ్చును కదా? కావున “పతన క్రియ ఉన్నది” అనుట అయు_క్తమని యర్థము. ఈ
విధముగ క్షణికవాదులు వర్తమాన కాలము లేదని చెప్పుదురు. n8bi
చౌల్ర
నయము 470
వాకిగిపంయు [86
౫౪ _ వష సాధమానావసలో నుండుటయే దాని సత్త్వము, అదియే
8
ల ౨ జమా నతా-ము అనగా !కియ సాధింపజడుచున్న పరిస్థితిలో నున్నపుడు దానిని
దాం పలా? శ ను న ల
ఆ మానము. ఆని చెపువచ్చును కదా యని ఆశంకించుకొని క్షణికవాది సమాధానము చెప్పు
శ్లో! నిర్వృ్తి తిరూపమేకస్య భేదాభావాన్న కల్పతే |
సదసద్వాపి తేనై కం క్రమరూపం కథం భవేత్‌ ॥ 86
కు, భేదాభావాత్‌ = భేదము లేకపొవుట వలన, నిర్వృ త్తిరూపం జా
+ కల ea కుదురదు, ఏకం = ఒక వస్తువు, సత్‌ = సత్తుగానై నను,
ఆసదా-వి = అసతుగానె నను, (ఉండవలెను), తేన = ఆ కారణముబేత, |క్రమరూపం ==
తతర ఎము- ఒక వసువులో భేదము ఉండదుగాన దానికి నిష్ప త్తిరూపము
ప టో న్‌
కుదరదు. అందుచే సత్తైనను, ఆసత్తై నను [కమరూపమగు ఒక పదార్థము ఎట్టుండును ?
ఎిజేదొంలభయు.- పదార్థమునకు ఆది, మధ్యము, అంతము మొదలగు విభాగములు
ఒవు, కావున దానికి వ్రయాలవణమగు కమరూపత్యము ఉండదు. (“ నిర్భృ_తిరూపంి అనగా
కమాత్మకమన శ్రీయదే నిష్పన్నమగుట అని యర్థము). ఎలయనగా ఒక వస్తువు సత్తి న
కావలెను లేదా అసత్తు అయినను కావలెను. అది సత్తు అయినచో దానికి మరల నిష్పాద్య
మానత్వము (తయారుచేయబడు చుండుట) అనునది ఉండదు. అసత్తైనచో అపుడది (కమా
త్యకమగు కెయతో సంబంధింప జాలదు గాన అపుడు గూడ దానికి నిషమ్పాద్యమానత్వము
కుమరమ. మూడవరకమగు గు (సదసదు భయరూపమగ్యు పదార్థ మనునది లేదు. ఈ విధముగ
తయారుచేయబడుచు ఉండుట అనునది వేరుగాన ఆది వ రమాన మెట్టగును ? కావున [కియ
నాధ్యమానావస్టలో నుండుట వ ర్రమానత్యము అను పక్షము కూడ కుదురదు. 186॥
ఆవతారిక పౌర్వా పర్యమును పొందిన (ముందు వెనుకలుగ నున్న) ఆనేక
త్షణములకు కియయని పేరు. అట్టి క్రియకు ఫలోత్ప త్తి తికి పూర్వము వర్రమానమని "పీరు
ఆని చై ప్పెదము, అని ఆశంకించుకొని క్షణీకవాది ఖండించుచున్నాడు.
లో బహూనాం చానవస్థానాదేక మేవోపలభ్యతే ।
యథోపలబ్టి స్మరణం తత్ర చావ్యుపపద్యతే ॥ 8
ఆనవస్థానాత్‌ = = ఒక్క కాలమున స్ధితి లేక పోవుటవలన, బహూనాం = అనేకావయవములలో
ఏక మేవ = ఒక్కటి మా|తమే, ఉపలభ్యతే = పొందబడు చున్నది (తెలియబడు చున్నది),
యశోపలబ్ది = జ్ఞానమును అనుసరించి కలిగెడు, స్మరణం చ = స్మృతి కూడా, తత =
ఆ ఒక
రా
అవయవమునందే, ఉపపద్యతే = యు క్రమగును.
సముదేళము 471 పదకొండము
88 |
తాత్స్రర్మోంయు..._ ఒక. కాలమునందు స్థితిలేని అనేకమైన అవయవములలో ఒక్క
దాని జ్ఞానము మాతమే కలుగును. స్మృతి అనుభవమును అనుసరించియే యుండును గాన
అది గూడ ఒక్క ఆవయవమును గూర్చియే కలుగును.
ఎ౨కోపవొంళ ము. [కమముగ పుద్దిడు అవయవము లన్నియు వేరువేరు కాలము
లటో నుండును గాని ఒక్క కాలములో ఉండవు. ఒక్కమారు, సన్నిపాతమగు ఒక్క
క్షణము యొక్క జ్ఞానము మాతమే కలుగునుగాని ఇతర క్షణముల జ్ఞానము కలుగదు. ఆ
ఒక్క క్షణమున [కమము లేదు. కావున [కమికములగు అనేక క్షణములు వర్తమానకొలము
అని చెప్పుట తగదు, ఒక్క కాలమున ఒక క ణముయొక )_ జ్ఞానము మా,తమే కలిగినను,
కమికములగు ఆనేక లక్షణములను ఒక్క మారుగ స్మరింపవచ్చును గదా; దానిని పట్టి
వర్తమాన వ్యవహారమును సమర్థించవచ్చును అనుటకు కూడ వీలులేదు. అనుభవ మెట్టు
కలుగునో స్మరణము కూడ అర్రే కలుగును. అనుభవమునందు కమధభాన మేడియు లేనపుడు
_స్మరణమునందు మా[తము అది ఎట్టు ఉండును ? కావున సమాశిత పౌర్యాపర్యములగు
క్షణములే కయ యనియు దానికి ఫలోత్పత్తికి పూర్వము వర్తమాన సంజ్ఞ యనియు చెప్పిన
మతము గూడ యుక్తము కాదు. ॥85'/॥
అవతారిక. అనేక క్షణములు ఒక క్రియ అనుట గూడ అయు క్రమే యని
చెప్పుచున్నాడు.
శ్రో॥ సదస్యదూూప మేకం స్యాత్‌ సర్వనై్యకత్వ కల్పనే |
నిర్వ తిరూసం నిర్వ_త్తేః సామాన్యమథవా భవేత్‌ ॥ 88
సర్వస్య = అన్ని ంటికిని, ఏకత్య (పకల్పనే = ఏక త్యమును అంగీకరించినచో, ఏకం =
ఒకటి, సదస [దూపం = సదసదుభయ రూపమై, స్యాత్‌ = అగును, అథవా ఇ లేక
నిర్వ త్తేః = సాధ్యస్వభావమగు క్రియ యొక్క, నిర్భృ త్తిరూపం = నిష్పత్తి రూపమగు,
సామాన్యం = సామాన్యము (జాతి), భవేత్‌ = అగును,
తాత్సృర్యమ__ అన్ని క్షణములును కలిసి ఒక క్రియ యగును అని అంగీక
రించినచో ఒకటి సదసదుభయరూపమని యంగీకరించి నట్టగును. లేదా [కియ యొక్క
నిష్పత్తిరూపమగు ఒక సామాన్యమును అంగీకరించి నట్టగును.
విశేషాంళమ_-= అతీతములును అనాగత ములును ఆగు సదుసదూపములై న
క్షణము లన్నియు కలిసి ఒక |కియ యగును అని అంగీకరించినచో ఒక్క_దానియందు
పరస్పర విరుద్ధ ములగు సత్తులును అసత్తులును కలిసినట్టు అంగీకరిం చినట్లు అగును. ఇది
ఆయు క్తము. లేదా భిన్నములగు అనేక పదార్థములకు ఏకత్వము కుదురదు గాన ఆ భిన్న
పదార్థము లన్నింటితోడను అన్వయించు స్వభావము నొకదానిని అంగీకరించెదము అని
చెప్పుట గూడ యుక్తము కాదు. ఆ పక్షమున సాధింపబడుచున్న [క్రియకు గల నిష్పత్తి
వాక్యప దీయము 472 కొల
[39
యోగ్యత్యమనునది అన్ని క్షణములకును సంబంధించిన సామాన్యము అని చెప్పవలసి
యుండును. అపుడు క్షణము లన్నింటికిని [పత్యేకముగ ఏక [కియాత్మకత్వము చెప్పినట్టగును
అపుడు ఒక క్షణమున కొక [కియ చొప్పున అనేక [క్రియలను అంగీకరించుటచే ఒక) క్రయ
సిద్ధింపదు. కావున క్రియలకు వ ర్రమానత్యము కుదురదు అని క్షణికవాది యభ్మిపాయము.॥88॥
అవతారిక దీనికి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో కార్యోత్సతా సమర్గం వౌ స్వేనధర్మెణ తత్‌ తథా ।
ఆత్మత _శ్త్వేన గృహ్యేత సా చాస్మిన్‌ వర్తమానతా ॥ 89
వా=లేక (రాబోవు కారికలో మరియొక పక్షమును చెప్పనున్నాడు. అందుచే ఇచట “వా'
అని పయోగించినాడు), _ కార్యోత్పత్తౌ = కార్యోత్స_త్రియందు, సమర్థం = సమర్థమైన,
తత్‌ = ఆ క్షణ సముదాయరూపము, స్వేన = తన సంబంధమైన, ధర్మేణ = |కమాత్మక
మగు ధర్మముతో కూడినదై, తథా=ఆ విధముగా, ఆత్మత త్తేన = తనయొక్క. విద్య
మానతా రూపమగు (ఉనికి యనెడు) త త్త్యముతో, గృహ్యేత = (గ్రహింపబడును, సాచ =
అదియే, అస్మిన్‌ = క్షణ సముదాయమునందు ఉన్న, వర్తమానతా = వర్తమానత్వము.
తాత్త్రర్భొంయు.... కార్యోతృ్చాదనమునందు సమర్థమగు ఆ క్షణ సమూహము తన
ధర్మముతో కూడినదై ఆ విధముగ విద్యమానతారూపమగు ఆత్మత త్యముతో (గహింప
బడును. క్షణ సమూహమునందున్న వర్తమానత్య మనగా అదియే.
విశేషాంళయు.... నియతమగు |క్రమముతో ఒక్క ఫలము నుద్దేశించి ప్రవర్తించు
క్షణములకు |క్రియయని పేరు. ఫలము ఒక్కటిగాన |క్రియకు గూడ ఏకత్వము కల్పింప
బడినది. ఈ విధముగ ఫలభేదమును బట్టి [కియాభేద మేర్పడుచుండును. క్షణ సముదాయము
నందలి కొన్ని క్షణములు సత్తువైనను మరికొన్ని అసత్తువెనను వర్తమానత్వమును అంగీక
రింప వచ్చును. వర్తమాన మనగా సత్‌ అని యర్థము కాదు, |పారంభమై పూర్తి కాకుండుట
అని దాని లక్షణము. |పారంభించినది మొదలు ఫలము పుట్టు వరకును ఎన్ని క్షణముల
సముదాయము [పవర్తించునో ఆ సముదాయమున కంతకును వ ర్రమానమని పేరు. ఈ క్షణ
సముదాయము [కమరూపమున నుండి ఫలమువరకును వ్యాపించును. అపుడు ఈ క్షణ
సముదాయమున్నది అను జ్ఞానము కలుగునుగాన ఈ విద్యమానతా జ్ఞానమునకే వర్తమానత
యని పేరు. ఈ క్షణసముదాయము సదస్మదూపమైనను ఫలోత్ప త్రివరకును ఒకదానితో
నొకటి కమబద్దముగ నున్న క్షణములన్నియు వాటి వాటి సమయములందు సన్నిపాతములే
కావున వర్తమానత్వమును పొందుచున్నవి. ఈ విషయమే భాష్యమునందు స్పష్షీక రింపబడినది.
““ కియా ప్రవృత్తౌ యో హేతుః తదర్థం యద్విచేష్టితమ్‌
తద పేక్య ప్రయుక్టోత గచ్చతీత్య విచారయన్‌”. (మహాభాష్యము)
దేవదత్తుడు గమనరూప్మకియయందు (పవర్తించుచున్నాడన్నచో అందులకు హేతువు అనగా
సముద్దేశము 473 పదకాండ ము
91]
[ప్రయోజనము దేశాంతర ప్రాప్తి. దానికొరక్షై ఆతడు చేయు గమనరూప చేష్ట పత్యక్షముగ
కనబడుచున్నది. కావున దాని సత్త్వమును గూర్చిన విపతిపత్తి లేదు. అందుచే 'గచ్చతి'
అని వర్తమానార్థమున నిస్సంశయముగ (ప్రయోగింపవచ్చును. అనగా అనేక క్షణసముదా
యాత్మకమగు [కియా (ప్రబంధము నంతను మనస్సులో వీకీకరించి “'గచ్చతి” అని [పయో
గింప వచ్చును అని దీని భావము, 189
అవతారిక. పకాంతరమును చెప్పుచున్నాడు.
ళో క్రియా ప్రబనరూపం యదధ్యాత్మం వినిగృహ్యూతే 1
సజ్కా_న్త బిమ్బ మేక।త్ర తా మాహుర్వర్తమానతామ్‌ ॥ 90
ఏక [త = ఒకు. జ్ఞానమునందు, స్మజ్కా న్లవిమృం = సంక్రమించిన ఆకారము గల, కియా
(పబన్ధ రూపం = [కియా కలాపముల రూపము, అధ్యాత్మం డా బుద్ధియందు, వినిగృహ్యతే
ఇతియత్‌ = [గహింపబడుచున్నది అను మాట ఏది కలదో, తాం =దానిని, వ_ర్రమానతాంకా
వ ర్రమానత్వమునుగా, ఆహుః = చెప్పుదురు.
తాత్స్రర్భంయు.._ ఒక్క_చో సం[కమించిన స్వరూపము గల [కియా కలాపము
నంతను బుద్ధిలో గహించుటయే దానికి గల వర్తమానత్వమని కొందరు చెప్పుదురు.
బిశెషాంళము_.. ఒక ఫలము నుద్దేశించి (పవర్తించిన క్షణసముదాయమంతయు
ఒక్క టే అని వెనుక చెప్పబడినది. ఇపుడు - ఆ క్షణముల నన్నింటిని బుద్ధిచె ఒక్క సము
దాయముగ సంకలనము చేయుటచే వాటికి ఏకత్వమని మతాంతరము చెప్పబడుచున్నది.
విభిన్నావయవములు గల [కియా కలాపమునంతను బుద్ధిలో ఒక్క సముదాయముగ ఆకళించు
కొని అది యంతయు ఒక్క_చేయనియు, అది వర్తమానమనియు వ్యవహరింతురు. [క్రమముగ
అనుభవగోచరమైన వాటిని గూడ ఒక్కమారుగ మనస్సులో ఆకళించుకొనవచ్చుననుట
సర్వానుభవ సిద్ధము. అట్టు కానిచో నూరు, వెయ్యి మొదలగు వాటి మానసిక జ్ఞానమే కలుగు
టకు అవకాశముండదు. ఈ విధముగ బుద్ధి గోచరమగు సముదాయమునకు బహీరూపత్వ
మును కల్పించి దానిని బాహ్యమగు ఒక వర్తమాన |క్రియనుగ వ్యవహరించుచుందుము. ఈ
విధముగ వర్తమానము సిద్ధించినది. వర్తమానము (సిద్ధించిననే భూత భవిష్యత్తులు గూడ
సిద్ధించును. ఇట్టు కియా కాల్మ్యతయ సంబద్ధ మను విషయము నిర్వివాదము. 1900॥
అవతారిక... |క్రియాతి పత్తియందు, భూత భవిష్యదర్థము లందు, ల్భజ్‌ విధింప
బడినది. ఈ భూత భవిష్య త్త్వముల అనుపప త్తిని ఆశంకించుచున్నాడు.
లో క్రియాతిప త్తిరత్య నం క్రియానుత్స త్తి లక్షణా |
న చ భూతమనుత్సన్నం న భవిష్య తథా విధమ్‌ ॥ 91
[కియాతిప త్తిః = |క్రియాతిప త్రి (క్రియ జరుగకుండుట) యనునది, ఆత్యన్తం = మిక్కిలి,
వాక్యపదీయ ము 474 కాల
[91
నుత్వ త్తి లక్షణా = [క్రియ ఉత్పన్నము కాకుండుట అను లక్షణము కలది, ఆఅనుత్స
న్నం= ఉత్పన్నము కానిది, భూతం = భూతము, న = కాదు, భవిష్యచ్చ = భవిష్యత్తు
గూడ, తథా విధం = ఆ విధమెనది, న = కాదు.
ళ్లు
తాత్తృర్యంము.___ [కియాతిప త్తి యనగా ఏ మాతమును [కియ ఉత్పన్న ము
కాకుండుటయని యర్థము. ఉత్పన్నమె కానిది భూతము కాజాలదు. ఆ విధమైనది భవిష్యత్తు
కూడ కాదు.
బికేషాంళయు... “లిజ్‌ నిమి త్తే లృజ్‌ [కియాతిపత్తా'” అను సూూతముచేతను,
“భూతే చి అను సూ తముచేతను లృజ్‌ విధింపబడినది. |క్రియాతిప త్తి యున్నపుడు, లిజ్‌కు
నిమి త్రమగు హేతు హేతుమద్భావాదికమునందు, భవిష్యదర్థమున “లృజ్‌” వచ్చునని మొదటి
సూత్రమున కర్ణము. పై పరిస్థితులందే భూతార్థమున లృజ్‌ వచ్చునని రెండవ సూత్రమున
కర్ణము. ఏదియో ఒక ఏ లోపమువలన పని జరుగకహోవుట |క్రియాతి ప త్తి, “యది కమలక
మాహ్మాస్యత్‌ న శకటం పర్యా భవిష్యత్‌ '' “అభోత్ష్యత భవాన్‌ ఘృతేన యది మత్సమీప
మాగమిష్యత్‌'' ఇత్యాదిక ములు ఉదాహారణము. “'కమలకుని పిలిచినటై తే బండి బోలా కొట్టు
కుండేది' ; 'నీవు నా వద్దకు వచ్చినటై లే నేతితో భోజనము చేసెడి వాడవు అని యర్థము.
ఈ ఉదాహరణములు భవిష్యతాా-ల విషయకములు. భవిష్యత్తు అగు బోల్తా కొట్టకుండుట
(ఆపర్యాభవము) నకు కమల కాహ్వానము హేతువు, అది హేతుమత్తు. ఈ విధముగ హేతు
హేతుమత్తులగు భవిష్యత్కాల విషయకములై న ఆహ్వాన - అపర్యా భవనములు రెండును
జరుగలేదని ఈ వాక్యమువలన తెలియుచున్నది. ఇట్టి స్థలములలో ల్బజ్‌ వచ్చును. “దృష్టో
మయా భవత్పుత్రో౭న్నార్థీ చం్యకమ్యమాణః, అపరశ్చ ద్విజో [బాహ్మణార్జీ, యది సతేన
దృష్టో=౭ భవిష్యత్‌ తదా అ భోక్ష్యుత ; నతు భు క్షవాన్‌ ; అన్యేన పథా సగతఃి” ఇత్యాది
వాక్యములు రెండవ సూ(తమునకు ఉదాహరణములు. ““అన్నముకొరక్రై అలమటలాడుచున్న
సీ కుమారుని చూచితిని, (అన్నము పెట్టుటకై ) [బాహ్మణుని కొరకు అన్వేషించుచున్న
మరియొక ద్విజుని చూచితిని. ఆ ద్విజు డాతనిని చూచియున్నచో ఆతడు భుజించి యుండెడి
వాడు, భుజించ లెదు. ఆతడు మరొక మార్గమున పోయినాడు” అని దీని కర్థను. ఇచట
హేతువు దర్శనము. హేతుమత్తు భోజనము. ఈ హేతు హేతుమత్తులు రెండును జరుగలేదని
[పత్యక్షముగ చూచినవాడు చెప్పుచున్నాడు గాన ఇది భూతకాల విషయకమగు లృజ్‌
పయోగము. పూర్వ సూత్రోదాహరణమున హేతు హేతుమత్తులగు కమలకాహ్వాన శకటా
పర్యాభవనముల నెరింగిన ఒక వక్త ఈ రెండును జరగలేదని (వాటి ఆతిప తిని) |పమా
కాంతరముచే తెలిసికొని పల్కిన వాక్యమది. అందుచే అది (లృజ్‌) భవిష్యద్విషయకము,
ఇట్టి ల్భజ్‌ యొక్క ఉదాహరణ స్థలములలో భూతత్వ భవిష్య త్త్యములు అనుపపన్నములని
ఈ కారిక ఆషేపించుచున్నది.
కదా.
పై సూ[త్రములచే [కియాతిపత్తి యందు లృజ్‌ విధింపబడినది. [ కియాతిప త్రి
యనగా |కియ అత్యంతము పుట్లకుండుట. అట్టి పరిస్థితిలో భూతత్వముగాని భవిష్య త్రము
న్‌ ఫ్రీ ప ప్‌ థి లప
నముధ్రాళము 475 పదకాండము
92]
గాని ఎట్టు పొసగును? ఉత్పన్నమగు ఒక పదార్హము యొక్క సత్త తొలగిపోయినచో
దానికి భూతమని పేరు. సమర్థములగు సాధనములు సన్నిహితముల్రై నపుడు కార్యోత్పత్తికి
ఎపుడు అవకాశమున్నట్టు తోచునో అపుడు భవిష్యత్తు అని పేరు. పుట్టుట! అవకాశము లేని
దానికి భూతత్వముగాని భవిష్య త్త్వముగాని ఎట్టు లభించును అని ఆషేపణమునందలి అభి
[పాయము. 911
అవతారిక ల్భజ్‌ సలములలోని భూత భవిష్యద్వ్యవహారమును సమర్థించు
చున్నాడు.
శో॥ [పాగ్విరుద్ద |క్రియోత్సాదా న్నిర్వృ_తే వా విరోధిని !
వ్యాపారేఒవధి భేదేన విషయ స్తత్ర ఖిద్యతే ॥ 92
విరుద్ధ |క్రియోత్సాదాత్‌ = విరుద్ధమగు [క్రియ ఉత్పన్నమగుట కంటె, ప్రాక్‌ = పూర్వము
నందుగాని, వా= లేక, విరోధిని = విరోధియగు, వ్యాపారే = వ్యాపారము, నిర్వుత్తే =
జరిగిపోయిన తరువాతగాని, అవధి భేదేన = అవధి భేదముచేత, తత్ర = ఆ లృజ్‌ స్థలము
నందు, విషయః = విషయము, భిద్యతే = భిన్నముగ కనబడుచున్నది.
తాత్పర్యము
విరుద్ధ [కియ ఉత్పన్నమగుటకు పూర్వముగాని, విరోధియగు
వ్యాపారము జరిగిపోయిన పిమ్మటగాని అవధి భేదమును బట్టి లృజ్‌ స్థలములందు విషయము
వేరుగా కనబడును.
వివరణము-- 'యది కమలక మాహ్వాస్యత్‌ న శకటం పర్యాభవిష్యత్‌ ' అను
ఉదాహరణమున... సమర్థసాధన భూతుడగు కమలకుని పిలుచుట బండి తల కిందు కాకుండు
టకు నిమిత్తము. భవిష్య _త్తగు (జరిగ వలసియన్న) ఆ కమలకాహ్వానము జరుగలేదని
చెప్పుచు వక్త పై వాక్యమును [పయోగించెను. కమలకుడు [గామాంతరమునకు పోయి
యుండుటచే వానిని ఆహ్వానించుట జరుగలేదు. కావున వాని [గామాంతరగమనము అహ్వానము
నకు విరోధి. బండి తల|క్రిందు కాకుండవలెనన్నచో ఎక్కువ బరువు దానిపై వేయకుండ
వలెను. కావున గురుత రభారారోపము ఆపర్యాభవ విరోధి. విరోధి |కియలగు ఈ [గామా న్తర
గమన _ గురుతరభారారోప [క్రియలు జరుగక పూర్వము ముందుగ కమలకాహ్మానము, దాని
పిమ్మట అపర్యాభవనము జరుగుటకు అవకాశముండెడిది. అపుడు అపర్యాభవనమునకు
భవిష్య త్త్యముండును. ఈ విధముగ ఆహ్వాన - అపర్యాభవనములకు ఆవశ్యకములగు కాల
ములు భిన్నములు గాన దానిని బట్టి |క్రియాతిప తికి (ఇచట అపర్యాభవనమునకు) విభక్తమగు
భవిష్యత్తుతో సంబంధ మేర్నడుచున్నది. అనగా. కమలకాహ్వానము లేకపోవుటచే [కియా
రూపమగు శకట పర్యాభవనము జరుగును. వాడు [గామాంతరమునకు పోవుటచే వాని నావ్వో
నించుట జరుగబోదు. భవిష్యతు ఆగు (జరుగవలసి యున్న) కమల కాహ్యానము అసంభావ్య
మగుటచే ఏర్పడిన [కియాతిప త్రికి (అపర్యాభవనాభావమునకు) గూడ భవిష్య త్త్వము లభిం
చును. సమర్థ సాధనాహ్వానము భవిష్యత్తు (జరుగగలదు) అన్నచో అపుడు అపర్యాభవన
వాక్యపదీయము 476 కొల
[93
[క్రియ గూడ భవిష్యత్తు అగును (జరుగగలదు). క్రియ భవిష్యత్తు ఐనపుడు దాని అభావము
గూడ భవిష్యత్తు అగుటలో అభ్యంతరముండదు. ఇట్టే 'భూతే చి అను స్కూతమునకు ఉదా
హరణమగు “యదిసతేన దృష్టో భవిష్యత్‌ తదా అభోక్ష్యత, న తు భుక్తవాన్‌” అనుచోట
గూడ భోజన [పతిద్వంద్వి (విరోధి) యగు అభోజనరూప వ్యాపారము గడచిపోయినది గాన,
అవధి భేదమును బట్టి [కియాతిపత్తి కూడ అతీతవిషయముగ కనబడుటచే భూతమని వ్యవ
హారము యు కమే.
అవతారిక కాల [పసంగముచే స్ఫూతాంతర నిర్దిష్ట కాలముకంటెి భిన్నమగు
కాలమున |పత్యయములను విధించిన “ధాతు సమృనే [పత్యయాః” అను సూ తమును
విచారించుచున్నాడు.
లో వ్యభిచారే నిమిత్తస్య సాధుత్వం న (పకల్పతే |
భావ్యా సేదితి సూ త్రేణ తత్‌ కాలేఒన్య(త్ర శిష్యతే [1 93
నిమి త్తస్య ఇ నిమి త్రమగు కాలమునకు, వ్యభిచారే = (విహితమైన వానికంటె ఇతరమైన
కాలమందు) వ్యభిచారము కలిగినపుడు, “భావ్యాసీత్‌” ఇతి = “భావి ఆసీత్‌” ఇత్యాదులకు,
సాధుత్వం = సాధుత్యము, న (పకల్పలతే=ాకుదురదు, తత్‌ = ఆ కారణము వలన, సూతేణ
= “ధాతు సమృనే పత్యయాః' అను స్తూతముచే. అన్యత = మరియొక, కాలే = కాలము
నందు, శిష్యతే = [పత్యయము విధింపబడుచున్నది.
తాత్పర్యము నిమిత్తమగు కాలమునకు వ్యభిచారము వచ్చినపుడు “భావి,
(కృత్యమ్‌ ) ఆసీత్‌ మొదలగు |పయోగములు సాధువులు కాజాలవు. కావున “ధాతు
సమృన్దే [పత్యయాః*" అను సూత్రముచే మరియొక కాలమునందు గూడ [ప్రత్యయము విధింప
బడుచున్నది. [ఈ [కింది పయోగములలో రెండేసి [కియలు ఒకటి |పధాన క్రియ రెండవది
సహాయ [కియయు గలవు. ఒకటి ఒక కాలమును రెండవది వేరొక కాలమును చూపుచున్నది. |
విశేషము “అగ్ని ష్టోమయాజ్యస్య పు|తో జనితా” (ఇతనికి అగ్నిష్టోమ
యాగము చేసెడు పుతుడు కలుగగలడు), “కృతః కటః శ్వోభవితా (రేపు చాప చేయ
బడినదై యుండగలదు), '“భావిక్సుత్యం ఆసీత్‌” (కావలసియున్న పని జరిగెను), “వసన్‌
దదర్శ (నివసించుచు చూచెను) ఇత్యాది ప్రయోగములు కలవు. “అగ్నిష్టోమ యాజీ' అను
పదము ““అగ్నిష్టోమేన ఇష్టవాన్‌''” (అగ్నిష్టోమ మనెడు యాగము చేసినవాడు) అను
నర్భమున ““కరణేయజః”” అను సూతముచే భూతార్థకమగు జిని (ప్రత్యయము చేర్చుటచే
ఏర్పడినది. ఈ భూతార్థక |పత్యయాంత పదము “జనితా' అనెడు భవిష్యదర్థక [కియా
పదముతో అన్వయించుచున్న ది. ఇట్టే రెండవ ఉదాహరణమున భూతార్థక “కీ |పత్యయాం
తమగు “భూత?” అనునది “భవితా” అను భవిష్యదర్థకముతో అన్వయించుచున్నది. మూడవ
ఉదాహరణమున భవిష్యదర్థక మగు “భావి” అనునది “ఆసీత్‌ ' అను భూతార్థక పదముతో
అన్వయించుచున్నది. వర్తమానార్థకమగు *వసన్‌' అనునది “దదర్శ” అనెడు భూతార్థక
సముధ్రేశము 477 పదకొండము
94]
పదముతో అన్వయించుచున్నది. ఈ విధముగ ఆయా సూత్రములచే భూతాద్యర్థములందు
విహితములగు “ణిని” [పత్యయాదులను చేర్చుటచే సిద్ధించిన “అఆగ్నిష్టోమయాజీ' ఇత్యాది
పదములు తమ కాలముకంచె భిన్నమగు కాలముతో సంబంధించినచో అవి సాధువులు
కొజాలవు గాన, వాటికి సాధుత్యమును కల్పించుటకై “ధాతు సంబంధే [పత్యయాః' (8-4-1)
అను సూత్రము చెప్పబడినది. “ధాత్వర్థముతో సంబంధము ఏర్పడినపుడు, ఆయా |పత్యయ
ములు ఏయే ఆర్థములందు విధింపబడినవో తద్భిన్నార్థములందు గూడ వచ్చును”* అని దాని
యర్థము. దీనినిబట్టి 'అగ్నిహ్టోామయాజీ' ఇత్యాది పదములకు, అవి ఏ ధాతువులతో సంబం
దించునో ఆ ధాతువుల కాలమును బట్టి కాలమును మార్చుకొని అర్థము చెప్పవలెను. మై ఉదా
హరణమున “అగ్నిష్టోమయాజీ' అను పదము 'జనితా' అను భవిష్యదర్థక దాతువుతో
సంబంధించుచున్నది గాన దానికి “అగ్నిష్టోమ యాగము చేయగలి (ఆగ్నిష్టో మేన యక్ష్య
మాణః) అను నర్థము చెప్పవలెను. అనగా ఇచట ణీిని [పత్యయము భూతార్థ మునందు కాక
భవిష్యదర్థమున వచ్చినదని యర్థము.
“ధాతు సమృన్ధ ప్రత్యయస్య యథాకాల విధానాత్‌ సిద్ధమ్‌ అను వార్తికము
ఉదాహృత సూూతమును |పత్యాఖ్యానము చేసినది. పదములకే శాగ్ర్రీయ సంస్కారము అను
పక్షమున ఆయా సూతములదే ఆయా కాలాద్యర్థములందు విహితములగు |పత్యయములను
బట్టియే ఆయా షదములు (అగ్నిష్టోమ యాజీ ఇత్యాది పదములు) సిద్ధించుచున్నవి గాన ఈ
సూత మనావశ్యకమని ఈ వార్తికము అభి, పాయము. 19891
అవతారిక... ఈ సూ[తమును (పత్యాఖ్యానము చేసినచో పె ఉదాహరణములలో
అర్థ మెట్టు కుదురునని యాశంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ స్వకాల ఏవ సాధుశ్న్చేత్‌ కాలభేదే గతిః కథమ్‌ ।
వాక్యార్థా దతదర్థషు విశిష్టత్వం న సిధ్యతి ॥ 94
స్వకాల ఏవ = ఆ [ప్రత్యయము ఏ కాలమునందు విధింపబడినదో ఆ కాలమునందు మాతమే
సాధుః + చేత = సాధువై నచో, కాలభేదే = భిన్నకాలమగు పదముతో సంబంధ మేర్పడి
నపుడు, గతిః = మార్గము, కా= ఏది? అతదర్థష = పదములు వాక్యార్థమునకు యోగ్యుము
కాని అర్థములు కలవగు చున్నపుడు, వాక్యార్థాత్‌ = వాక్యర్థము వలన, విశిష్టత్వం = విశిష్ట
త్యము, (అనగా వాక్యార్థ మును విశేషించుట), న సిధ్యతి = సిద్దింపదు.
తాత్పర్యము. (ఆశంక) ఒక ప్రత్యయము ఏ కాలమునందు విధింపబడినదో ఆ
కాలమునందు మా(తమే సాధువై నచో, కాలభేదమును బోధించు పదముతో సంబంధ మేర్చడి
నపుడు సమన్వయము ఎట్టు కుదురును ? (సమాధానము) పదములు వాక్యార్థమునకు
యోగ్యముకాని అర్థములు కలిగినపుడు వాటికి వాక్యార్థ ము వలన విశిష్టత్వము సిద్ధింపదు.
వివరణము ఈ కారికలోని పూర్వార్థము (పశ్న రూపము. ఉత్తరార్థము తత్స
వాక్యప దీయము 44 జాతి
[55
2, ఇందులకుదాహరణము జ్ఞోకమునన చూపబడుచున్నది.
ఖనతి ద్వాభ్యామితి, ద్వాభ్యామ్‌ = రెండు మం|తములచే అనగా రెండు
మం|త ములనుచ్చరించుచు, ఖనరి = (త వ్వుచున్నాడు, ఇతి = అని ఉదాహరణము. ఇది
| శుతివాక్యము. ఇచట ద్విత్వము వివక్షితమగును.
. అట్టు వివక్షించుటలో కారణమును జాపుచున్నాడు.
హి = వలయన, సా = ఆసంఖ్య, రూపాత్‌ = [పాతిపదికములను, ఆ|శితా
= ఆశయింపబడుచున్నది. అనగా లభించుచున్న ది. పాతిపదికముచే బోధింపబడిన
సంఖ్య వివక్షితముగాకున్న ఆ శబ్బ్దపయోగమే వ్యర్థమగును.
ఇచట రూపళబ్దమునకు |పాతిపదిక మర్థము.
యజ్ఞము చేయుటకు వేదిని నిర్మించెదరు. దానికై మట్టని తెచ్చెదరు. మట్టిని త్రవ్వుట,
దానిని స్పృశించుట, తెచ్చుట, ఈ పనులు చేయటకు కొన్ని మం|తములు చెప్పెదరు.ఆమం|తము
చెప్పుదు ఆపనులు చేయవలెనని వేదము* బోధించుచున్న ది. రెండు మం|త ములు తవ్వునపుడు
నాలుగు మం|తములు మట్టిని తీయునపుడు, ఆరు మం|తములు మట్టిని తెచ్చు నపుడు
చెప్పుట (శ్రౌత సం|పదాయము. 11541
అవతారిఠ.__-“వ్యాపారః కార్యసిద్ధయే” అను 50వ శోక మున ఉపలక్షణమనే అనగా
అవివక్ష అనే వ్యాపారము కార్యసిద్ధికై స్వీకరింపబడుచున్నదని చెప్పియున్నాడు. దానిని
స్పష్టపరచుటకై ఈ [గంథము నారంభించుచున్నాడు.
అందుకు ఏకత్యబహుత్యములు వివక్షితములుకావనియు ద్విత్వము మా|తము
వివక్షితమగుననియు క్‌లివ శ్లోకమున చూపబడినది.
కాని కొన్ని చోటులయందు (పత్యయార్థమగు ఏకత్వము వివక్షితముకాగల
దని చూపుచున్నాడు.
శో|| యజేత పశునేత్య(త్ర సంస్కారస్యాపి సంభవే।।
యథా జాతిస్తధెకత్వం సాధనత్వేన గమ్యతే ర్‌
పశునా -యజేత, ఇతి +- అత = పకువుచే యాగము చేయవలెనని యర్థముకల పై
వాక్యమున, సంస్కారస్య గా సంస్కారార్థమై అనగా పశునా అనెడి శబ్దమునకు సాధుత్య
మును కలిగించుటకై, సంభవే 4 అపి = విభక్తి (పత్యయమునకు సంభవమున్నను అనగా
పశు అను [పాతిపధికము కంట పరముగా ఉత్పత్తి యున్నను, జాతిః
జ [పకృత్యర్థమగు పశుత్వజాతి, యథా = ఎట్లో, తథా = అధే, ఏకత్వమ్‌ = విభ క్తి (ప
త్యయమునకు వాచ్యమగు వకత్వ సంఖ్యయు, సాధనత్వేన = సాధన రూపమున అనగా
యాగ క్రియకు అంగముగా. గమ్యతే = శబ్దముచే తెలియబడుచున్నది.
*ద్వాభ్యాంఖినత్సి చతుర్శ్భిరాద తే మడ్ళ్యిర్షరతి., 2, 4, రమంతముల నిర్ణయము
_శెతథభాగము విపులముగా చూపియున్నదది,
వాక్యపదీయము 478 కాల"
[95
మాధాన రూపము. భావికార్యం ఆసీత్‌” ఇత్యాదులలోని “భావి మొదలగు శబ్దములకు
స్వకాలమునందే - అనగా భవితాద్యర్థమునందే, శాస్త్రీయ సంస్కారము నంగీకరించి ఆ
యర్థ ములందు మాతమే ఆ శబ్దములు సాధువులని యంగీకరించినచో “ఆసీత్‌” ఇత్యాది
విభిన్న కాలార్థక పదములతో సంబంధ మేర్చడినపుడు కాలాంతర ప్రతీతి ఎట్టు కలుగును
అని సూత (పత్యాఖ్యానపద వార్తికముపై ఆక్నేపము. ఈ ఆక్నేపమునకు సమాధానముగ
“ఉపపదస్య తు కాలాన్యత్వమ్‌” అను వార్తికము చెప్పబడినది. పె ఉదాహరణములలో
“ఆసీత్‌” ఇత్యాది ధాత్యర్థములలో “భావి” ఇత్యాది పదార్థములు విశేషణములుగ అన్యయించును
కావున అవి ఉపపదములు. ఈ ఉపపదములు విశేష్యములగు ధాత్వర్థముల కాలమును [గహిం
చును. ఉపపదము [పధానపదము యొక. కాలమును స్వీకరించును అనునది వాక్యార్థ బలముచే
సిద్ధించును. పద సంస్కార సమయమున వాక్యార్థము వేరు గాన అది పదార్థమునకు అంగము
కాజాలదు. ఈ విషయమునే ఉ త్తరార్థము చెప్పుచున్నది. వాక్యార్థమునకు అయోగ్యములగు
అర్ధములు గల పదములతో వాక్యార్థమునకు వై శిష్ట్యము కుదురదు. అందుచే ఏకవాక్యతా
బలముచే విశేషణమునకు వి శేష్యకాలముతో సంబంధ మేర్పడును, అనగా విశేష్యకాల మే
విశేషణమునకః గూడ సంబంధించును. కావున (పత్యేక ముగ సూత్రమును చెప్పపనిలేదు.1॥19 4॥
అవతారిక మీదు మిక్కిలి, సూత్రమును చెప్పినచో వివక్షితార్థ బోధ కూడ
కలుగదని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! తదర్గశ్చేదవయవో భావినో భూతతాగతిః |
న స్యాదత్య న్త భూతత్వమేవై కం తత్ర సంభవేత్‌ ॥ 96
అవయవః = “భావికార్యం ఆసీత్‌” ఇత్యాది వాక [ములలో విశేషణ భూతమగు “భావి” మొద
లగునది, (ఇచట “భావి” అనునది కార్యం అను దానికి విశేషణము); తదర్గశ్చేత్‌ = పధాన
మగు ఆఖ్యాతముచే బోధింపబడు కాలమును బోధించినచో, భావినః = భావిగా నున్న దానికి,
భూతతాగతిః = భూతత్వ జ్ఞానము, నస్యాత్‌ = ఉండదు, తత = ఆచట, ఏకం = ఒక్క
అతన భూతత్యమేవ = అత్యంత భూతత్వమె, సంభవేత్‌ = సంభవించును.
తాత్పర్యము అవయవము కూడ [పధానమగు దాని కాలమునే జోధించినచో
భావియే భూతమైనది అను జ్ఞానము కిలుగదు. ఒక్క- ఆత్యంత భూతత్వజ్ఞానము మాత మే
కలుగును.
విశేషము “భావి కార్యం ఆసీత్‌” ఇత్యాది వాక్యములు ఒక అర్థ విశేషమును
బోధింపవలె ననెడు అభి పాయముతో |ప్రయోగింపబడుచున్నవి. “ఏ కార్యము కొంత కాలము
పాటు జరుగవలసినదిగా మాాతముండెనో అది చివరికి జరిగినది” అని చెప్పుటక్రై వక్త ఇట్టి
వాక్యమును [ప్రయోగించును. “భావి అనునది సహజముగ భవిషదర్థవాచక మై వాక్యార్థబలముచే
భూతార్థమును చెప్పిన పక్షముననే ఇంత అర్థము ఆ వాక్యమువలన |గాహ్యమగును,
సూత్రము |పకారము 'భావి' అను పదమునందలి [ప్రత్యయము కూడ భూతార్థక మె యైనచో
సముధ్రేశము 479 పదకొండము
96 |
“భూతం కార్యం ఆసీత్‌” అన్న విధమున జరిగిన పని తప్పక జరిగినది అని చెప్పినట్టు
భూతత్వమునందే అవధారణమును చెప్ప నుద్దేశించినట్టగును. అది వక్తృవివక్షాను గుణము
కాదు 1051
అవతారిక ఒక కాలమును బోధించుటకై నిష్పన్నమగు శబ్దము వాక్యార్థాను
సారముగా కాలాంతరమును బోధించిన పక్షమున మొదటి (పూర్వ నిర్దిష్టమగు) కాలమును
త్యజింపవలసి యుండును కడా యని ఆశంకించి అట్టు త్యజింప నవసరము లేదని చెప్పు
చున్నాడు.
త్రో విశిష్టకాలతా పూర్వం తథాపి తు విశేషణే |
ఆ(శయాత్‌ సోఒ నృరంగత్వాత్‌ తత్ర సాధుర్భవిష్యతి ॥ 98
పూర్ణం జా పదా న్లర సంబంధ మునకు పూర్వమె, (భావ్యాది శబ్దములకు), విశిష్టకాలతా =
కాలవిశేష సంబంధ మున్నది, విశేషణే = అది మరియొకి పదమునకు విశేషణమైనపుడు,
తథాపితు = ఆ విధముగ ఆన్యకాల విశిష్టత్వము సంభవించినను, సః = ఆ శబ్దము, ఆశ
యాత్‌ = ముందుగనే ఆశ్రయించుట వలనను, అంతరంగత్వాత్‌ జూ ఆ కాలము అంతరంగ
మగుట వలనను, త త=ఆ మొదటి కాలమునందే (కాలార్థమునందే), సాధుః=సాధువై న్న,
భవిష్యతి == కాగలదు.
తాతృర్యము--- “భావి మొదలగు శబ్రములకు పదాంతర సంబంధము కలుగక
పూర్వమే కాలవిశేషముతో సంబంధ మేర్చడినది. తరువాత దానికి కాలాంతర సంబంధ
మేర్పడినను మొదట ఆ[శయింపబడిన కాలమే అంతరంగము. అందుచే ఆ కాలమును బట్టియే
ఆ శ బ్రమునకు సాధుత్వము లభించును.
వివరణము--- భావి” అను పదమునకు వాక్యమునందు ఇతర పదములతో
సంబంధము ఏర్పడుటకు ముందుగనే భవిష్యత్కాలముతో సంబంధ మేర్పడినది గాన ఆ
కాలము అంతరంగము. వాక్యమునందు కాలాంతరముతో సంబంధ మేర్పడినను, వెనుకటి
కాలమును పూర్తిగ విడువవలసిన పని లేదు. ఆ కాలమును బట్టి దీనికి సొధుత్యము లభించును
అనగా “భావి కార్యం ఆసీత్‌ ' 'సోమయాజీ అస్య పుతో జనితా' ఇత్యాదులలో “భావి” “సోమ
యాజీ' ఇత్యాది పదములలోని భవిష్య త్య భూత త్యచ్చాయ పూర్తిగా తొలగిపోదు. అది
ఉండగనే కాలాంతరముతో సంబంధము ఏర్పడును. 'ఏ పని కావలసియుండెనో అది
జరిగెను” “ఈతనికి సోమయాగము చేసినవాడుగా కాటోవు కుమారుడు పుట్టును' అను నర్థము
లందు రెండు కాలములభాయలు ఉండుటచే ఒక వెశిష్ట్యమున్నది. అట్టు కాక సూూతమును
చెప్పి వాటి కాలమే పూర్తిగ మారిపోయి భావి అను దానికి “అయిపోయినది” అనియు?
“సోమయాజ్లీ అను దానికి *“సోమయాగము చేయగలవాడు' అను నర్థములు చెప్పినచో ఈ
వివక్నితార్థ [పతీతి కలుగదు 196i
వాక్యపదీయ ము 480 కొల్ర
[97
అవతారిక కొందరు వా_ర్తికాభి పాయమును అంగీకరించుచు, తదనుసారము
గూడ సూ తారంభము ఆవశ్యకమే యని చెప్పినారు. వారి మతమును చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆమి(శ ఏవ (పకా నః స పదార స థావిధః |;
ne. ది థా ఎంఐ
కేవలస్య విమిిశత్వం నిత్యేఒర్ధె నోపపద్యతే [1 97
ఆమి(శః ఏవ = ఇతర పదార్థ మ్మిశమగు పదార్థమే, పకాన్లః = అన్వాఖ్యానమునకై
(వ్యాకరణ సంస్కారమునకైై ) ఉప్మకమింప బడినది, సః= ఆ, పదార్థః = పదార్థము,
తథా విధః = ఇతర పదార్థ విమి|శమే, అర్థే = అర్థము, నిత్యే = నిత్యమైనపుడు,
కేవలస్య = కేవలమగు పదార్థ మునకు, విమి|శ్రత్యం = మి|శత్యము, నోపపద్యతే = ఉప
పన్నము కాదు.
తాత్పర్యము--- ఇతర పదార్థ విశిష్టమగు పదార్థమే అన్వాక్యానమునకై ఉపక
మింప బడినది గాన అది ఆ విధముగనే భాసించును. శబ్దారములకు సంబంధము నిత్యము
గాన, కేవల పదార్థమునకు మి గ్రోత్యము కుదురదు.
విశేషము లోకవ్యవహారమునక్రె శబ్దములను |పయోగింతురు. ఆ విధముగ
వ్యవహార (ప్రయు_క్తములగు శబ్రముల స్వరూపమునే వ్యాకరణము విశదీకరించును. వ్యవహార
మున వాక్యమును |పయోగింతుము గాన వాక్యమే అన్వాఖ్యానాంగ మని అంగీకరింపవలెను.
ఈ విధముగ వాక్యార్థ మును దృష్టిలో నుంచుకొని చేసిన అన్వాఖ్యానమున ఇతర పదార్థము
లతో విశిష్టమగు పదార్థములకే స్థానము లభించును. ఇతర పదార్థ సమన్వయ నిర పేక్షముగ
ముందుగ పదానుశాసనము చేసి పిమ్మట ఆ పదార్థమునకు ఇతర పదార్థ సంబంధ మేర్చ
డును, ఆని అన్నచో ఆ పదమునకు పూర్వమున్న అర్ధముతో సంబంధము పోయి విశిష్టార
ముతో [కొత్తగ సంబంధ మేర్చడినది గాన శద్దారముల సంబంధము నిత్యము అను నియమ
మునకు విఘాతము కలుగును. కావున ఒక అర్థమున అన్వాథ్యానము చేయగా వాక్యావస్థలో
మరియొక అర్థముతో సంసర్గము కలుగునని చెప్పుట యుక్తము కాదు. iBT
అవతారిక. పై కారికలో సూచించిన కారణముచే ““ధాతుసమృనే [పత్యయఃి'
అను పృథక్యూతారంభము ఆవశ్యకమే యని చెప్పుచున్నాడు.
శో శుద్దే చ కాలే వ్యాఖ్యాతమామి(శే న (పసిధ్యతి !
సాధుత్వమయథాకాలం తత్పూతేణోపదిళ్యతే ॥ 98
థుద్ధే = శుద్ధమైన, కాలే = కాలమునందు, వ్యాఖ్యాతం = చెప్పబడిన ప్రత్యయము, ఆమి (శే
= సంసృష్టమగు కాలమునందు, న [పసిధ్యతి = సిద్ధించదు, తత్‌ = ఆ కారణమువలన,
అయథాకాలం = పూర్వ విపాతకాలముకం టె భిన్నమగు కాలమును అనుసరించి, సాధుత్వం
= సాధుత్వము, సూత్రేణ = సూ(తముచేత, ఉపదిశ్యతే = ఉపదేశింపబడుచున్నది.
నముద్దేశము 481 ఫధకొండము
99 ]
తాత్పర్యము. ఇతర కాలా మి[శమగు శుద్ధ కాలార్థమున విపితమగు [ప్రత్య
యము సంసృష్టకాలార్థమున సిద్ధింపదు. అందుచే పూర్వ విహిత శుద్ధ కాలభిన్న కాలమునందు
గూడ ఆ పదమునకు సాధుత్వము లభించుటక్తై స్నూతము ఉపదిష్టమైనది.
వివరణము “భావి అను పదము “భవిష్యతి గమ్యాదయఃి అను సూ[తముచే
ఇతర కాలములతో మి|శితము కాని శుద్ధ భవిష్యత్కాలార్థమున విధింపబడినది. ఈ పదము
ఈ శుద్ధ భవిష్యదర్థ మున (పయోగించిననే సాధువగును కాని భూతాది కాలమి,శ భవిష్యదర్థ
మున [పయోగించినచో సాధువు కాదు. అనగా-- “భావి కార్యం ఆసీత్‌” ఇత్యాది స్థలములలో
వా ర్రికకారాదు లంగీకరించినట్టు) పొక్యాన్వయ బలముచే భవిషత్కాలమునకు భూతకాల
ంశ్లేషము కలుగుచున్నది గాన ఇది సాధువు కాదు, అందుచే దానికి ఈ యర్ధమునందు గూడ
భూత మి|శ భావ్యర్థ మునందు గూడ) సాధుత్వము లభించుటకై ఈ సూత మావశ్యక మని
సూ తకార సమర్గకుల అభి పాయము. 198u
ను.
(త్వ
ను.
ని
అవతారిక___. ఇపుడు వార్తికకార మత సమర్గకుడు ఒక ఆక్షేపముచేసి, దానికి
సూత స మర్థకులు ఏ సమాధానము చెప్పుదురో ఆ సమాధానమును పురస్కరించుకొని
సూ తము అనావశ్యకమని సూచించుచున్నాడు. “భావికార్యం ఆసీత్‌” ఇత్యాది స్థలములలో
“ఆసీత్‌” అను దానితో సంబంధించుటచే “భావి” అనునది భూతకాల సంక్లిష్ట భవిష్యత్కాల
మును బోధించునని అంగీకరించి ఆ యర్థమును బోధించుటకై “ధాతుసమృన్టే పపత్యయాః”
అను సూత్రము రచింపబడినదని మీరు చెప్పుచున్నారు. వినిగమకము లేకపోవుటచే (ఇది
ఇక్లే చెప్పవలెను అని నిర్ణయించుటకు తగు [పమాణమునకు వినిగమక మని పేరు) “భావి
యను భవిష్యత్కాలాథ్థక శబ్ద సంబంధముచే “ఆసీత్‌” అనునదియే భవిష్యత్కాల మిక
భూతకాలార్థకమని ఏల యంగీకరింపరాదు అనునది ఆక్నేపము. ఈ ఆక్నేపమునకు [క్రింది
కారిక సమాధానము చెప్పుచున్నది. ఈ సమాధానమును బట్టియే సూ [త్రారంభమనావళ్యక మని
తేలుచున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆభ్యాతపదవాచ్యే౭ర్లే నిర్వ _ర్యత్వాత్‌ (పధానతా |
విశేషణం తదాక్షేపాత్‌ తత్కా_ లే వ్యవతిష్టతే ll 99
ఆఖ్యాత పదవాచ్యే = ఆఖ్యాత పదముచే (తిజంతముచే) చెప్పబడెడు, అర్థే = |కియారూప
మగు ఆర్థమునందు (ఆర్థమునకు), నిర్వ ర్త్యత్వాత్‌ = అది సాధ్యమైనదగుట వలన, [ప్రధా
నతా = (పధానత్వము, విశేషణం = విశేషణము, _తదాశ్నేపాత్‌ = ఆఖ్యాత పదార్థముచే
ఆక ప్రమగుటచే, తత్కాలే = ఆఖ్యాత వాచ్యకాలమునందు (కాలమును), _ వ్యవతిష్టతే =
ఉండును (అనుసరించును).
తాత్పర్యము.---- తిజంతము [క్రియను బోధించును. ఆ [కియ సాధింపవలసినది.
కావున అది పధానము. అదియే వాక్యార్థము గాన, వాక్యార్థమునందు ఆదియే |పధానము.
నామపద బోధ్యమగు కారకము సిద్ధ స్వభావమై |కియకు ఉపకరించును. కావున అది అప
[31]
వాక్యపదీయము 482 కాల
[100
ధానము, అ, పధానములు పధానమైన దానిని అనుసదించును గాని (ప్రధానము అ పధానమైన
దానిని అనుసరింపదు. అందుచే “ఆసీత్‌ అను ఆఖ్యాతార్థము అృపధానమగు నామార్థమును
అనుసరించి దాని కాలముతో మి్రితమగు కాలమును బోధించు (పస క్తి లేదు. ఈ విధముగ
ఒక వాక్యమున గౌణ్యపధానములు రెండును ఉన్నపుడు |పధానమును బట్టి గౌణము [పవదర్తిం
చును గాని గౌణమును బట్టి [ప్రధానము (ప్రవ ర్హింపదు అను న్యాయముచేతనే భావీత్యాది
వాక్యములలో “భావి మొదలగు పదములు తమ కాలమును పరిత్యజింపకుండగ నే _పధానా
ఖ్యాత కాలమును [గహించును అని చెప్పవచ్చును గాన సూతము ఉపదేశింప బనిలేదు.
“కేవలస్య విమిశత్వం నిత్యేఒర్థేనోపపద్యతె” అను ఆక్షేషము కూడ యు క్రముకాదు.
పదార్థములన్నియు ఏదియో విధముగ ఇతర పదార్థములతో సంసృష్టము లగుచునే యుండును.
ఇక నేమనగా, పదాన్తర ప్రయోగము లేనపుడు ఆ సంబంధము సామాన్యరూపమున నే
ఉండును. అపుడు కేవల రూపమున నున్న ఆ పదము సామాన్యార్థమునే బోధించును. వాక్య
మున పదాంతర సన్నిధాన మేర్చడినపుడు విశేషార్థమును బోధించును. అందుచే పదము
కేవలముగ (పదాంతరా సంసృష్టముగ) నున్నపుడు దాని సాధుత్యమునకై ఒక శాస్త్రమును,
పదాంతర సంసృష్టమె యున్నపుడు దాని సాధుత్వమునకై మరియొక శాస్త్రమును ఉపదేశిం
చుట అనావశ్యకము. కావున ఒక అర్థమును త్యజించుట, మరియొక అర్థ మును గహించుట
అనునది ఉండదు. 199
అవతారిక... పదము, వెనుక చెప్పినట్టు, సామాన్యార్థ బోధకమగునపుడు ఏర్ప
డిన వ్యాకరణ సంస్కారము ఆ పదము వ్యామి శ్రార్థ జోధకమగునపుడు గూడ అనువర్తిం
చును. ఆ [ప్రత్యయము ఆ కాలమునందే |పవర్శించును గాని ఇతర కాలముతో సంబంధించి
నపుడు రాకూడదని నిషేధము లేదుకదా ? అందుచే సూ|త మనావశ్యకమని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో సృమృత్యయానుకారో వా శబ్రవ్యాపార ఏవ వా!
అధ్యస్యతే విరుద్రిఒర్ధె నచ తేన విరుధ్యతే 11 100౮
స|చ్చుత్యయాను కారో వా = జ్ఞానాకారము గాని, శబ్బవ్యాపార ఏవ వా= శబ్దవ్యాపారము
గాసి, విరుద్ధ = విరుద్ధమగు, ఆర్టే = అర్థ మునందు, అధ్యస్యతే = అధ్యసింపబడుచున్నది,
తేన = అధ్యసింపబడుచున్న అర్థముతో, న చ విరుధ్యతే = విరోధమును పొందదు.
తాత్పర్యము జ్ఞానాకారము గాని, శబ్బవ్యాపారము గాని విరుద్దమగు అర్థము
నందు అధ్యసింపబడును. దానితో విరోధమును కూడ పొందదు.
వివరణము. “భావికార్యం ఆసీత్‌' ఇత్యాద్యుదాహరణములలోని “భావి” మొదలగు
దములు తమ తమ స్వభావమును అనుసరించి కొన్ని అర్థములను బోధించును. కాలాంతర
ఎన సాధుత్యమును అనుశాసించినంత మా|త్రమున ఆ కాలాంతర రూపార్థ (ప్రతీతి కలుగదు.
తావున సూతారంభ మనావశ్యకము. ఇక వాక్యార్థ సమన్వయ మెట్టు కలుగుననగా_ గుణ
[ప్రధాన భావము ననుసరించి (ప్రధాన కాలానుసారముగ సమన్వయము చెప్పుకొనవలెను అని
సముద్రేశము 483 పదకాండము
102]
వెనుక చెప్పబడినది. మరియొక విధముగ గూడ సమాధానము చెప్పుకొనవచ్చును. |పత్యయ
ములు కాలములతో పాటు ఆయా సంబంధములను గూడ బోధించును. సమన్వయము ,
మాతము అధ్యారోపముచే ఏర్పడును. ఉదాహరణమునకు - “అగ్నిష్టోమయాజీ అస్య పుతో
జనితా' అనుచోట “అగ్నిష్టోమ యాజీ' అనునది భూతకాల విశిష్టారమునే బోధించును.
దీనికి 'జనితా* అను దానితో సంబంధ మేర్చ డినపుడు భూతకాలావచ్చిన్న మగు జ్ఞానాకారము
అనుపపన్నము గాన స్యవిరుద్ధమగు ఆ భవిష్యృత్కాలమున ఆరోపీంపబడును. పుట్టటోవు
వానికి సంబంధించిన భవిష్యత్కాలమునందు, జన్మ జరిగిన పిమ్మట అగ్నిష్టోమమును
చేయుట, దాని సమాప్తి వీటిని మనసాభావించి ఇపుడే ఇది భూతకాలముగ చెప్పబడినది.
ఇతనికి పుట్టబోవువాడు అగ్నిష్టోమయాగము చేయగలడు అనియే తాత్పర్యార్థము. ఈ పక్ష
మున భూతకాలా వచ్చిన్న జ్ఞానాకారమునకు భవిష్యత్కాలమున ఆరోపము. లేదా “అగ్నిష్టోమ
యాజీ'' అను శబ్దమునకు గల స్వార్ధాభిధాన రూపమగు వ్యాపారము భవిష్యత్కాలమున
అధ్యసింపబడును. ““ఎవడు పుట్టి, పెరిగి, “అగ్నిష్టోమయాజీ' అను పేరు పొందగలడో అట్టి
కుమారుడు పుట్టగలడు'' ఆని యర్థము. ఇది శబ్దవ్యాపారారోప పక్షము. ఈ విధముగ జానా
కారాభ్యాసమును గాని, శబ్దవ్యాపారా భ్యాసమును గాని అంగీకరించినచో సమన్వయములో
విరోధముండదు. 111001
అవతారిక... ఈ విషయమునే ఉదాహరణముతో విశదీకరించుచున్నాడు.
శో భూతం భవిష్యది త్యేతౌ (పత్యయౌ వర మానతామీ !
అత్యజనౌ (పపద్యేతే విరుద్దాశ్రయ రూసతామ్‌ ॥ 101
పత్యయములు, వర్తమానతాం = వర్తమానత్వములను, అత్యజనౌ = విడ్రువసివై, విరుద్ధా
[శయ రూపతాం == విరుద్ధమగు ఆశయము యొక్క. రూపమును, [పపద్యేతే = పొందును.
తాత్పర్యము భూతము, భవిష్యత్తు అనెడు రెండు జ్ఞానములును వ ర్రమానత్య
మును విడువనివై విరుద్ధమగు ఆశ్రయముయొక్క- రూపమును పొందును.
వివరణము “ఈ వస్తువు భూతము, “ఈ వస్తువు భవిష్యత్తు అను జ్ఞానములు
కలుగుచున్నవి. ఇవి వర్తమాన కాలమునకు చెందినవి. అయినను ఈ జ్ఞానములు స స్వకాల
విరుద్ధములగు భూత ధనిష్యత్కాలముల ఆకారమును ఎట్టు ధరించుచున్నవో 'అపే “అగ్నిష్టోమ
యాజిీ' ఇత్యాద్యుదాహరణములలో గూడ స్వకాలమును విడువకుండగా కాలాంతరమునందు
ఆరోపించుట విరుద్ధము గాదని యభి[పాయము. 111011
అవతారిక. ఇపుడు, కాల |[పసంగముచే వర్తమానసారూప్యమును గూర్చి
విచారించుచున్నాడు.
శో అధ్వనో వర మానస్య యః కేమో య ఉప(క్రమః |
తద్వ_ర మానసామీహ్యం శాస్త్ర భేదేన దర్శితమ్‌ H 102
వాక్యసదీయము 484 కొల
[103
వ.ర్తమానస్య = వర్తమానమగు, అధ్వనః = మార్గముయొక్క_, యః = వ, శేషః = శేషము
కలదో, యః = ఏ, ఉప|కమః = [పారంభము కలదో, తత్‌ = అది, వర్తమాన సామీప్యం
= వర్తమాన సామీప్యముగా, శాస్త్రే = శాస్ర్రమునందు, భేదేన = భేదముతో, దర్శితమ్‌ =
చూపబడినది.
తాత్పర్యము... వర్తమాన మార్గముయొక్క- (వర్తమానము యొక్క) చివరి
భాగమును (శేషము) [పారంభమును వర్తమాన సామీష్యమని శాస్త్రము చెప్పుచున్నది.
వివరణము ఫల్నపాప్తీ యగు వరకును విరమింపని |కియాసాతత్యమునకు వర్త
మాన మని పేరు. అది సమాప్తమైన తరువాత గూడ దాని సంస్కారము అనువ ర్రించు
చుండును ; అది వర్తమాన శేషము. ఈ శేషము భూతరూపము. వర్తమానము పూర్తియై
పోయినది కదా ? అకు వర్తమానము పారంభము కాక పూర్వము మానస సంకల్పము కలు
గును. అది, ఇంకను వర్తమాన [కియ |పారంభము కాలేదు గాన, వర్తమాన భవిష్య
(దూపము. ఈ రెండును వ ర్రమానమునకు ముందును వెనుకను దగ్గరగనున్నవి. కావున ఈ
రెండింటికిని శాస్త్రకారులు వర్తమాన సామీష్యమని పేరు పెట్టి, “వర్తమాన సామీప్యే వర్త
మానవద్యా” అను సూతముచే వర్తమాన కార్యములు వికల్పముగ వచ్చునని చెప్పినారు.
వర్తమాన సమీపమున నున్న భూత భవిష్యత్తులందు వ ర్రమానమునందు వలె [ప్రత్యయములు
వికల్పముగ వచ్చును, అని యర్థము. ఉదా. “కదా ఆగతో౭సి” (ఎప్పుడు వచ్చినావు ?)
“అయమాగచ్చామి” (ఇదిగో వచ్చుచున్నాను), “కదా గమిష్యసి ?' (ఎపుడు వెళ్ళిదవు 2)
“ఏష గచ్చామి" (ఇదిగో వెళ్ళుచున్నాను). ఇచట మొదటి ఉదాహరణమున గమన క్రియ
ఆపుడే పూర్తియగుటచే వర్తమాన సమీప భూతము. దానియందు వికల్పముగ “ఆగచ్చామి"
అను వర్తమానము |పయోగింపబడినది. రెండవ ఉదాహరణమున గమనము ప్రారంభము
కాకున్నను గమన సంకల్పము ఉన్నది. అందుచే ఇది వర్తమాన సమీప భవిష్యత్తు. దీని
యందు గూడ వికల్పముగ “గచ్చామి” అను వర్తమాన ప్రయోగము వచ్చినది. 11021
అవతారిక__- ఇష్ట వస్తువిషయక మగు ప్రార్థనకు ఆశంసయని పేరు. ఈ ఆశంస
అనునది జ్ఞానవిశేష రూపమైనది. అందుచే ఇది ఆ సమయమున నున్నదిగాన వర్తమానమే
యగును. ఇట్టి పరిస్థితిలో భాష్యకారుడు ““ఆశంసాయాం భూతవచ్చ”” (8-8-182) ఆను
సూ|త్రమున “*ఆశంసా నామ భవిష్యత్క్యాలా” యని ఎట్టు చెప్పెను అని ఆశంకించి సమా
ధానము చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ ఆశంసా వర్తమానాపి విషయేణ భవిష్యతా !
భాషే భవిష్యత్కాలేతి కార్యార్థం న్యపదిశ్యత్రే ॥! 108
ఆశంసా = పార్థన, వర్తమానాపి = వర్తమానమైనను, భవిష్యతా = భవిష్యత్తైన, విషయేణ
సముధ్రేశము
104]
విషయముచే, భాష్య జా భాష్యమునందు, భవిష్యత్కా-లేతి = భవిష్యత్కాలమని, కార్యార్థం
కార్యముకొరకై , వ్యపదిశ్యతే = ఆరోపముచే చెప్పబడుచున్నది.
485 పదకాండము
తాత్పర్యము (పార్ధన వర్తమానమే యైనను భవిష్యత్తు అగు విషయమును
పురస్కరించుకొని భవిష్యత్కాలము మునకు చెందినదని, కార్యార్థమె, భాష్యమునందు చెప్ప
బడినది,
వివరణము “ఆశంసాయాం భూతవచ్చి (8-8-182) అను సూ[తముచే “భవి
ష్యడ్కాలమున, ఆశంసార్గమునందు, భూతమునందువలెను వ ర్రమానమునందు వలెనే ప్రత్యయ
ములు వచ్చును” అని విధింపబడినది. “ఉపాధ్యాయశ్చేదాగమత్‌ , ఆగతః, ఆగచ్చతి, ఆగ
మిష్యతి, ఏతే వ్యాకరణ మధ్య గీష్మహి, ఏతే వ్యాకరణ మధీతవన్లః, అధీమహే, అధ్యేష్యా
మహే" (ఉపాధ్యాయుడు వచ్చినచో వ్యాక రణము ఆభ్యసించెదము) ఆని ఉదాహరణము.
ఇచట ఆశంస (కోరిక) వర్తమాన కాలమున నున్నను ఇది భవిష్యత్కాలమునకు సంబంధించిన
దగుటచే భవిష్య త్తని భాష్యకారులు చెప్పెను. “ఉపాధ్యాయశ్చేదాగ మిష్యతి తదావ్యాకరణ
మధ్యేష్యామ హె” అని భవిష్యత్కాలమునకు మా|తమే అవకాశముండగా ఈ సూ[తము
భవిష్యత్కాలమునందు వర్తమానత్వ భూతత్వ్యములను అతిదేశించుచున్న ది (ఆరోపించుచున్న ది)
దానినిబట్టి “ఆగమత్‌' “ఆగచ్చతి' “అధ్యగీష్మహి”* “అధీమహే' ఇత్యాది భూత వర్తమాన
[పయోగములకు గూడ వై కల్పికముగ అవకాశము లభించినది. ఈ విధముగ భూత (ప్రత్యయ
లక్షణమగు కార్యమును భవిష్యద్విషయమున ఆతి దేశించుటకై భాష్యకారుడు ““ఆశంసా
నామ భవిష్యత్కా-లా”* అని చెప్పెనని తాత్పర్యము. 111081
అవతారిక. కోరబడెడు విషయము భవిష్యత్తునందున్నది గాన కోరిక (ఆళంస
కూడ భవిష్యత్తు అని భాష్యకారుని యభ్మిపాయమని పె కారిక లో చెప్పబడినది. ఆ పక్షమున
చేయుటకు ఇచ్భయించుచున్నాడు (చికిర్షతి) ఇత్యాది స్థలములలో గూడ ఇచ్చ భవిష్య ద్విష
యమునకు (జరుగబోవు చేయటకు) సంబంధించినది గాన అదియు భవిష్యత్యాలమగును.
అపుడు భవిష్యృతృత్యయములే వచ్చునుగాని వర్తమాన [పత్యయములు వచ్చుటకు అవకాశము
లేదు గాన వర్తచూన కాల [పత్యయములను అతిదేశింపవలసి యుండును కదా యని ఆశం
కించుకొని సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఇచ్చా చికీర్ష తీత్య త్ర స్వకాలమనురుధ్య శ్రే |
భవిష్యతి (పకృత్యర్థై తత్కాలం నానురుధ్యతే || 104
చికీర్ల తీత్య|[త = = 'చికీర్ణతి' అనువోట, ఇచ్చా = ఇచ్చ, స్వకాలం = తన కాలమును (వర్త
మానమును), అనురుధ్యతే = అనుసరించును, [పకృత్యర్థే = పకృత్యర్థము, భవిష్యతి =
భవి ష్యత్తు 89నను, తత్కాలం = = దానియొక్క_- కాలమును, “నానురుధ్యతే =. అనుసరింపదు.
తాత్పర్యము. “చికిర్షతి” అనుచోట ఇచ్చ తన కాలమునే అనుసరించును. (పకృ
త్యర్థము భవిష్యత్తు ఐనను ఆ కాలమును అనుసరింపదు.
వాక్యపదీయము 486 కొల
[ 105
వివరణము 'చికిర్షతి” అనునది “కర్తుమ్‌ ఇచ్చతి” (చేయుటకు ఇచ్చగించు
చున్నాడు) అను నర్ధ్థమున కృధాతువునకు సన్‌” [పత్యయమును చేర్చుటచే ఏర్పడినది.
[పకృతియగు “కృ' ధాతువునకు “చేయుట” అర్థము. [ప్రత్యయమగు “సన్‌'కు "ఇచ్చ
అర్థము. (పకృత్యర్థము రాబోవునది గాన భవిష్యత్కాలము నకు సంబంధించినది. (ప్రత్య
యార్థము ఇపుడున్న ది గాన వర్తమానము. (పకృతి (పత్యయార్థములలో (పత్యయార్థము
(పధానము గావున (పత్యయార్థమగు ఇచ్చ వ ర్రమానమగుటచే క్రియ వర్షమానమునందే
[ప్రయుక్తమగును గాని అ్మపధానమగు (పకృత్యర్థ మును బట్టి భవిష్యత్కాలములో నుండుట
గాని, తత్స రిహారార్భ మై వర్తమానక్వాతి దేశము చేయవలసిన ఆవశ్యకత కాని లేదని తాత్స
రకము. nlO&4n
అవతారిక చికీర్ష తీత్యాదులలో ఇచ్చాకాలమగు వ ర్రమానమే అనువ ర్తించిన
విధమున ఆశంసా స్థలమునందు ఆశంసాకాలమగు వర్తమానము ఎందుచే అనువ ర్రింపదు ఆని
ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
లో ఆశంస్యమాన తన్రత్వాదాశంసాయాం విపర్యయ 8 ।
(ప్రయో _కృధర్మః శబ్లారే శ్‌ రేవానుషజ్యతే 11 105
ఆశంస్యమాన తం(తత్త్వ్యాత్‌ = అభిలషింపబడుచున్న దానిపై ఆధారపడిన దగుటచే, ఆశం
సాయాం = ఆశంస విషయమున, విపర్యయః = విపర్యయము _ అనగా (పార్థనయొక్క-
కాలమునకు కాక ప్రార్థింపబడుదాని కాలమునకే (పాధాన్యమనెడు విపర్యాసము, |పయోక్తృ
ధర్మః = |పయోగించు వానియొక్క ధర్మము, ళబ్దై రేవ = శబ్దములచేతనే, శబ్దారే =
శద్దార్థమునందు, అనుషజ్యతే = అనుష క్తమగుచున్నది.
తాత్పర్యము--- ఆశంసింపబడుచున్న దానిపై ఆధారపడినదగుటచే, ఆశంస
విషయమున వెనుక చెప్పినదానికంచె విపర్యాసము కనబడుచున్నది. [ప్రయోక్త యొక్క
ధర్మమును శబ్దార్థ మునందు శబ్దములే అనుష క్షమగునట్టు చేయుచున్న వి.
విశేషము “చికీర్షతి” ఇత్యాది స్థలములలో ఇచ్చ (ప్రత్యయార్థముగ నున్నట్లు
“ఉపాధ్యాయ శ్చేదాగమత్‌” ఇత్యాద్యుదాహర ణములందు గమ్యమానమగు ఆశంస (ప్రత్య
యార్థము కాదు. ఆశంసింపబడుచున్నదె (ప్రత్యయార్థముగ నున్నది. ఇచట గమ్యమానమగు
ఆశంస వాక్య [పయో_క్తయొక్క_ ధర్మ మేకాని శద్దారము కాదు. “ఉపాధ్యాయుడు వచ్చినచో
చదువుకొందుము, అని చెప్పుటను బట్టి ఆ వాక్యమును |పయోగించువానికి ఆశంస (కోరిక)
ఉన్నట్లు తెలియుచున్నది గాని ఆ కోరికను బోధించు పదమేదియు ఇచట లేదుగాన ఇది
పదార్థము కాదు. ఉపాధ్యాయాగమన - వ్యాకరణాధ్యయనములే [పత్యయవాచ్యము లగుటచే
[పధానములు గాన వాటి కాలముండుటయే యు క్తము,
అపై నచో శబ్లారమునే శబ సంస్కారమునకు నిమి త్రముగ [గహింపవలెను గాని
అ @ ౨ తో
సముైశము 487 పదకాండము
106 |}
(పయో క్తృథధర్మమగు ఆశంసను శబ్ద సంసా,-రమునకు (వ్యాకరణ కార్య (పవృ త్తికి)
సిమి తముగ (గ హింపవచ్చునా యని ఆశంకించి, ఉ త్తరార్థమును చెప్పుచున్నాడు. ఆ శబ్దము
పయోగించుటచే ఆధర్మము _పయోక్తయందున్నట్లు గమ్యమగుచున్నది గాన శబ్దమే
(ప్రయో క్తయొక్క ధర్మమును [పయోజ్యమగు శబ్ద్బముయొక్క- అర్థమునందు ఆరోపించు
చున్నది. ఈ విధముగ (సయోక్తృధర్మము గూడ పరోక్షరూపమున శబ్ద సంస్కారమునకు
నిమిత్తము కావచ్చును. 11051
అవతారిక. మహాభాష్యమునందు “అనిష్పన్నే నిష్పన్న శబ్దః శిష్యో౭ నిష్ప
న్నత్వాత్‌' అను వార్తికమున్నది. కార్యము ఇంకను పూ ర్తికాకుండునపుడు, అది పూర్తి
కాకుండుట వలన (అనిష్పన్నత్వాక్‌) భవిష్యత్కాల (ప్రత్యయను రావలసియున్నను భూత
[ప్రత్యయము చెప్పవలెను అని దీని యర్థము, “దేవేశ ద్వృష్టో నిష్పన్నాః కాలయః”' అనునది
ఉదాహరణము. దేవుడు వగ్గించి యున్నచో వరిధాన్యము నిష్పన్న మైనవి (నిష్పన్న మైనర్టే)
అని యర్థము. వా ర్తికమునందలి “అనిష్పన్నత్యాత్‌' అను దానికి హేతువులన్ని యు సన్నద్భ
ములుగ నుండుటచే నిష్ప_త్యభథిముఖమైన దగుటవలన అని యర్థము. నిష్పత్తి సంభావ్య
మగుటచే భూతకాలమును జౌపచారిక రూపమున (ప్రయోగింప నవసరము లేదు. ముఖ్యరూప
ముననే [ప్రయోగింపవచ్చునని యభిప్రాయము. “దేవశ్చేద్‌ వృష్టః నిష్పన్నాః శాలయః
అనునది వర్షము కురిసిన తరువాత జనులనుకొనెడు మాట, “వర్షము కురిసినది కనుక
ఇంక శాలులు (వరి పంటలు) నిష్పన్నములైనర్టే' ' అని తాత్పర్యము. ఈ వాంర్తికము అనా
వశ్యకమని మరియొక వార్తికము చెప్పుచున్నది. “సిద్ధంతు భవిష్య|త్పతిషేధాత్‌”. దీనిపై
భాష్యము - ““సిద్ధమెతత్‌ . కథమ ? భవిష్య్మత్పతి షధాత్‌ , యల్లోకో భవిష్యద్వాచినః శబ్బ్దస్యు
పయోగం న మృష్యతి” కశ్చిదాహ - దేవ శ్చద్వృష్టః సంపత్స్యన్తే శాలయ ఇతి. స ఉచ్యతే
మైవం వోచః, 'సమృన్నాః శాలయి ఇత్యేవం |బూహి”. “దేవుడు వర్షించి యున్న టైతె
వది సంపన్నము కాగలదు అని ఎవ్వడైన భవిష్యత్క్యాలమును [ప్రయోగించినచో పక్క.
నున్న వారు అందులకు ఆంగీకరింపక “సంపత్స్య నే” అని భవిష్యత్కాలమును [పయోగింప
కుము, “సంమృన్నాః శాలయః”' అని భూతకాలమును [పయోగింపుము అని వాని మాటలు
సరిచేయుదురు. ఈ విధముగ భవిష్య త్పతిషెధము చేతనే భూతకాలము సిద్ధించును గాన
““అనిష్పన్నే...” ఇత్యాది వార్తిక పాఠము అనావళ్యకమని ఈ వార్తికమున కెర్థము ఈ
వా ర్తికార్థము ఎట్టు ఉపపన్న మో విశదీకరించుచున్నా డు.
శో ఆప్‌శాలి వీజసంయో గే వర్తతే నిష్పదిర్యదా |
త్యత్రావయవ వృ త్తి త్వాదృవిష్యత్‌ (ప్రతిషేధనమ్‌ ॥ 106
నిష్పదిః = నిస్‌ పూర్వక పద్‌ ధాతువు, యదా = ఎప్పుడు, అప్మాలి వీజసంయోగే = ఉద
కము యొక్కయు శాలి బీజముల యొక్కయు సంయోగము అను నర్ధమునందు, వర్తతే =
ఉండునో (ఆ అర్థమును బోధించునో) అపుడు అవయవ వృ త్తిత్యాత్‌ = అవయవమునందు
నముద్దేశథము 45 పదకాండము
55 ]
పశునాయజేత, అనునది వేద వాక్యము. పజశబ్దముచే నిచట మేక చెప్పబడును. మేకచే
యజ్ఞము చేయవలెనని దాని యర్థము.
“నకేవలా [పకృతిః [(పయోక్తవ్యా" ((పత్యయము లేకుండ కేవల
పకృతి ' (పయోగింపరాదు) అని వైయాకరణులు నియమము చేసి యున్నందున
“పశు, అను _పాతిపదికమా[తమును [పయోగింపరాదు. అందుకై “పవి అను [పాతిపదికము
కంటె 'నా' అనుతృతీయా విభక్తి (ప్రత్యయము [పయోగింపబడుచున్నది. విభక్తి _పత్య
యమును చేర్చుటకిదియే (పయోజనము. కాగా, సముదాయము పదము కనుక [ప్రయోగా ర్లమగు
చున్నది.
అందు “పశు' అను (పకృతి పశుత్వ జాతిని, [ప్రత్యయము ఏకత్వ సంఖ్యను
బోధించుచున్నది. ఈరీతిగా పశుత్వజాతి శబ్ద వాచ్యమగుటచే నది యాగ్మ్యకియ కంగ
మగుచున్నది. పశుత్వ జాతికి చెందని వ్యక్తితో యాగము చేయరాదని తాత్పర్యము
లభించుచున్నది.
ఆపే [పత్యయముచే బోధింపబడిన ఏకత్వసంఖ్యయు యాగ సాధనమే యగును.
కనుకనే ఒక మేకను ఉపయోగించియే యాగము చేయవలెను. అనేక పనవులతో యాగము
చేయరాదని పెద్దలు నుడివిరి. అట్టుకాకున్న అది అశాస్రీయమే యగుననియు వారు
నిర్ణయించిరి.
కాగా పశునా, అను పదమునకు సాధుత్వమును సంపాదించుట కై (పాతి
పదికము కంటె తృతీయా విభక్తి (పత్యయము పరముగా చేరినను దానిచే బోధింప
బడిన ఏకత్వ సంఖ్య _ వివక్షితమై (పకృత్యర్థమగు జాతివలె నదియు యాగమున
కంగమగుచున్నది. ఏకత్వ సంఖ్యను విడువక దానితోక లిపియే “ఏకేన పశునా యాగం
భావయేశ్‌' అని వేదవాక్యమున కర్ణము చెప్పుట శాస్త్ర సమ్మతము.
కాబట్టి బాధకములేనందున పె వాక్యమున (పత్యయార్థమగు ఏకత్వ సంఖ్య
వివక్షితమగును, అది (పకృత్యమునకు విశేషణమగును. బాధకమున్న చోటున
(ప్రత్యయార్థ సంఖ్య అవిక్షీతమగును అని కొందరి సిద్ధాంతము. 155,
అధతారిక_ సాధుత్య సంపాదనమే విభక్తి [పత్యయమునకు [పయోజనము,
అంతకు తప్పు దానికి మరియొక |పయోజనము కల్పింపరాదని కొందరు శా స్ర్రజ్ఞులు తలంచు
చున్నారు.
అట్టితరి, పశునాయజేత, అనుచోట పవవునందు ఏకత్వ భావమెట్టు ? అనగా ఒకే
పశువుచే యాగము చేయవలె ననెడివాక్యార్గ మెట్టు లభించును ? అను [పశ్నకు వారి మతము
ననుసరించియే సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 488 కాల
[ 107
ఉండుట వలన, త త = అచట, భవిష్యత్పతిషేధనం = భవిష్యత్యా-లము యొక్క నిషేధ
నము చేయబడుచున్న ది.
తాత్పర్యము నిస్‌ పూర్వక పద్‌ ధాతువు, అవయవార్థ మా|తబోధక మై జల
శాలి బీజముల సంయోగము అను నర్ధ్థమును బోధించునపుడు భవిష్యతా్య-ల (ప్రయోగము
నిషేధింపబడుచున ఎది.
వివరణము సిస్‌ పూర్వక పద్‌ ధాతువునకు సాధనములన్ని యు సమకూరిన
పిదప ఫలము సిద్ధించుట అనునది ముఖ్యార్థ ము. ఈ ముఖ్యార్థ ములో జలము, వరి వితన
ములు కలియుట అనునది ఒక అంగము (అవయవము). ముందు జల - శాలిబీజములకు
సంబంధ మేర్పడిన పిమ్మట వరి పండుట అను ముఖ్య ఫలము కలుగును కదా. ఆరోపణముచే
ఈ అవయవార్థ మునే నిన్‌ పూర్వక పద్‌ ధాత్వర్థమునుగ [గహించినచో వర్షము కురిసిన
వెంటనే ఆ అవయవార్థము (జలశాలి వీజసంయోగము) ఏర్పడినది గాన భవిష్య్కృ్హలమును
(పయోగింప బనిలేదని దానిని నిషేధించుట యు క్రము. ఈ విధముగ ఆవయవార్థమునే జౌప
చారికముగ నిష్పద్యర్థముగ స్వీకరించి భూతకాల [ప్రయోగము చేయవచ్చును గాన భూతకాల
[ప్రయోగ విధాయక వార్తికము అనావశ్యకమని యభిప్రాయము. 1061
అవతారిక... ఈ విధముగ గౌణార్థమును [గ్రహించిన పక్షమున భూతకాలము
యుక్తమై యైనను ముఖ్యార్థ మును స్వీకరించిన పక్షమున (వరి పండుట అను ఆర్థమును
అంగీకరించిన పక్షమున) భూతత్వ మెట్టు కుదురును అని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో॥ ఫల్మప్రసవరూపే తు నిష్పదౌ భూతకాలతా ।
ధర్మా నృరేషు తద్రూపమధ్యస్య పరికల్చ్యతే il 107
నిష్పదౌ = నిస్‌ పూర్వక పద్‌ ధాతువు, ఫల|పసవరూ పే = ఫలోత్ప త్రియను అర్థము కల
దని చెప్పినచో, ధర్మా న్లరేమ = ఇతర ధర్మములయందు, త|దూపమ్‌ = ఫలనిష్ప త్రిత్వ
రూపమును, అధ్యస్య = ఆరోపించి, భూతకాలతౌ = భూతకాలత్వము, పరికల్ప్యతే = కల్పింప
బడుచున్నది.
తాతఎర్యము-- 'నిష్పది”కి ఫల పసవమే ముకఖ్యార్థమని యంగీకరించిన పక్షమున
ధర్మాన్తరములయందు ఫల[పసవ రూపత్యమును ఆరోపించి భూతకాలత్వము క ల్పింపబడు
చున్నది.
వివరణము “సాధ నములన్నియు సమకూరుటచే ఫలము జనించుటి” అనునది
యే “నిష్పది"కి (నిస్‌ పూర్వక పద్‌ ధాతువునకు) అర్థము. ఆ అర్థము ఇంకను నిష్పన్నము
కాదు గాన భూతకాలమును |పయోగించుటకు అవకాశము లేదు అని చెప్పినచో ఆరోపమును
ఈ విధముగ చెప్పవలెను. జలవీజ సంయోగముచే కారణములయందు ఒక ధర్మాతిశయ
నముబ్రేశము 489 పదకాండ ము
109 ]
మేర్పడును. ఆ ధర్మాతిశయమునే కార్యనిష్పత్తి యని ఆరోపించుటచే భూతకాలమును |ప్రయో
గింప వచ్చును, పూర్వకారికలో నిష్పది” యందు “జలశాలి వీజసంబంధము' అను నర్థ మును
రోపించి తద్ద్వారా భూతకాలత్వము సమర్థింపబడినది. ఈ కారికలో జలవీజ సంయోగముచే
కొన్ని కారణములయందు ఏర్పడిన ఒక విధమగు అతిశయమునే ఫల|పసవరూప ముఖ్యార్థ
ముగ భావించుటచే, అనగా ముఖ్యార్థత్వారోపణముచే, భూతకాలత్వ ము సమర్థింపబడినది.
అనతారిశ_ మరియొక విధమగు ఉపచారమును చెప్పుచున్నాడు.
శో ఉపయు క్త నిమితానాం వ్యాపార ఫలసిద్దయ ।
త|తరూసం యదధ్య స్తం తత్కాలం తత్‌ (పతీయత్రే ॥ 108
ఫలసిద్ధయే = ఫలముయొక్క_ సిద్ధికొరకు, నిమిత్తానాం = నిమి త్రముల యొక్క.., వ్యాపారే
= వ్యాపారము, ఉపయుక్తే సతి = ఉపయోగింపబడిన దగుచుండగా, తత = ఆ ఫలసిద్ధి
యందు, యత్‌ =వీ, రూపం= వ్యాపార రూపము, అధ్య స్తు = అధ్యసింపబడినదో,
తత్‌ = ఆ ఫలము, తత్కాలం = ఆ వ్యాపారముయొక్క- కాలము కలదిగా, [పతీయతే =
తోచుచున్నది.
తాత్స్రర్భం ము నిమి త్రముల వ్యాపారము పలసిద్ధికొర శై వినియ క్తమైన పిమ్మట
ఆ ఫలసిద్ధియందు (ఫలమునందు) వ్యాపారరూపమును ఆరోపించుటచే, ఆ ఫలము, ఆ వ్యాపా
రమున కే కాలమో ఆ కాలము కలదిగా కనబడుచున్నది.
ఎివరణము- ఒక కార్యము సిద్ధింపవలెనన్నచో అనేక కారణముల సామగి
ఉండవలెను. ఆ కారణము లన్నియు ఫలజన్మ నిమిత్తమై వ్యాపారము చేయుచుండును. ఈ
కారణముల వ్యాపారమే ఫలమని ఆరోపించుటచే ఈ వ్యాపారమునకును ఫలమునకును అభేద
(పతీతి కలుగును. అందుచే కారణముల వ్యాపారము అతీత వైపోయినది గాన ఫలము కూడ
అతీతమైనట్టు తోచును. పూర్వ కారికలో కారణ ధర్మములందు ఫలారోపము చెప్పబడినది.
ఈ కారిక ఫలమునందు కారణ ధర్మారోపమును |పతిపాదించుచున్నది. ఈ విధముగ కారణ
ధర్మములను ఫలమునందు ఆరోపించుటకు (ప్రయోజన మెమనగా కారణములు సమర్థ్ధతరము
లని చెప్పుటయే. ఈ విధముగ అతీతమగు వర్షముయొక్క_ కాలము కార్యమునందు (శాలి
నిష్ప త్రియందు) అధ్యసింపబడుటచే భూతకాల (పయోగము ఉపపన్నమగుచున్నది. కార
ణాంతరా పేక లేదని చెప్పుట, ఈ విధమగు [పయోగములకు [పయోజనము. 11056!
అవతారిక. ఫల నిష్ప త్తియనునది హేతువులవలన కలిగెడు ఉపకారముయొక్క
సమాప్తిపె ఆధారపడియున్నది గాన ఆయా హేతూపకారములు నిష్పన్న ము లగుటతో
వివశానుసారముగా ఫఐనిష్ప త్తి వ్యవహారము కలుగునని చెప్పుచున్నాడు.
శో నిష్పతావవధిః కశ్చిత్‌ కశ్చిత్‌ (పతివివకీత ౪ 1
హేతుజన్మ వ్యపేకొతః ఫలజన్మేతి చోచ్యతే i 109
వాక్యపదీయము 490 క్రాల
[110
నిషృతా = ఫలనిష్ప త్తి విషయమున, కశ్చిత్‌ కశ్చిత్‌ = ఒకొక్క, అవధిః = అవధి, (పతి
వివక్షితః = వివక్షితమగుచున్నది, హేతుజన్మ వ్యపేకాతః = కారణముల యొక్క జన్మను
బట్టి, ఫలజన్నేతి చ = ఫలజన్మ అని కూడా, ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్తృర్భూయు._... ఫల నిష్పత్తి విషయమున వివకానుసారముగ ఒక్కొక అవధి
అంగీక రింపబడును. హేతుజన్మను బట్టి ఫలజన్మయను వ్యవహారము వచ్చును.
బిశేషాంళ ములు. ఒకడు శాల్యుత్వ త్తి జలళాలి వీజసంబంధము మా[తముపై
ఆధారపడియున్నదని తలచును. మరియొకడు దాని తరువాత కలుగు ఆతపాదికృతమగు
ఉపకారముపై ఆధారపడియున్న దని తలచును. ఈ విధముగ ఒకొక్క_ని భావనను బట్టి
నిష్పత్తి హెతువు అనవస్థితముగ నన్నది. ఉత్ప త్తి విషయమున ఈ కారణమువలన ఎక్కు_వ
ఉపకారము జరుగుచున్నది అని చెప్పుటయే ఒక్కొక్కరు ఒక్కొక్క హేతువుపై నిష్పత్తి
యాధారపడియున్నదని చెప్పుటకు కారణము. నిమిత్తాంతరములను లెక్క సేయక తాము
అనుకొన్న నిమి త్రము జనింపగనే ఫలనిష్పత్తి యైనదని చెప్పుదురు. ఈ విధముగ హేతూప
కార సమా ఫికిని ఫలనిష్ప త్రికిని అఖేదాధ్యవసాయమును బట్టియే హేతూపకార సమా ప్రి
కాలమును ఫలనిష్పత్తిపె ఆరోపించుట జరుగుచున్నదని యభిిపాయము. 11109॥
అవతారిక కార్యము కారణములన్నియు సమకూడిన పిమ్మటనే సాధ్యమగును
కాని ఏదియో ఒక కారణము సంపన్న మైనంత మా|తమున ఎట్టు నిషృన్నమగును అను
అశంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అబహిః సాధనాదీనా సిద్దిర్య(త్ర వివక్షితా |
తత్‌ సాధనా న్సరాభావాత్‌ సిద్ద మిత్యుపదిశ్యతే ॥ 110
యత = ఏ కార్యము విషయమున, అబహిః సాధనాధీనా = బాహ్య సాధననులపై ఆధార
పడి యుండని, సిద్ధిః = సిద్ధి, వివక్షితా = వివక్షితమైనదో, తత్‌ = ఆ కార్యము, సాధనా నరా
భావాత్‌ = మరియొక సాధనము అక్కర లేకపోవుటచే, సిద్ధమితి = సిద్ధము అని, ఉప
దిశ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాల్ఫృర్య్భంము_ ఏ కార్యముయొక్క_ సిద్ధి (సమకూడిన వానికంటె వేరయిన)
బాహ్య సాధనములకై ఆధారపడియున్నది కాదని చెప్పుట వివక్షితమో, ఆ కార్యము సాధ
నాంతరముల యపేక్ష లేకపోవుటచే సిద్ధమని చెప్పబడుచున్నది.
వివరణము. అంతరంగమగు ఒకానొక సాధనము సన్నిహితమైనపుడు బాహ్య
సాధనా పేక్ష లేదని దానిని తిరస్కరించి, కార్యము అంతరంగ కారణము సహాయముచేతనే
జరిగినదని లోకమున వ్యవహరించుచుందురు. ఈ లోక వ్యవహారము ననుసరించియే శాస్త్రీయ
వ్యవస్థ యేర్పడుచున్నది. ఈ విధముగ వివక్షానుసారముగ ఇట్ట విషయములలో కాల్మ్యతయ
సంబంధము కలుగుచుండును. 11110॥
111]
ఆనతారిక-___ ఇపు డీ చర్చను ముగించుచున్నాడు.
శ్లో॥ తస్మాదవధి భేదేన సిద్దా ముఖై వ భూతతా |
అనాగతత్వ మ స్పిత్వం హేతుధర్మ వ్యపేక్షణే ॥ 111
తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన, అవధి భేదేన = అవధి భూతమగు కారణముయొక భేదమును
బట్టి, ముఖ్ల్ర్యైవ కా ముఖ్యమేయైన, భూతతా = భూతత్వము, సిద్ధా = సిద్ధించును, హేతుధర్మ
వ్య పేక్షణే = భిన్న హేతువుల వ్యాపారమును బట్టి చూచినపుడు, అనాగతత్వం = భవిష్య
తము, అ స్పిత్వం = వర్తమానత్వము కూడ ఉండును.
తాత్పర్యము--- అందుచే, కారణఖేదమును బట్టి ముఖ్యమగు భూతకాలమునే
అంగీకరింపవచ్చును. ఇతర హేతువుల వ్యాపారములను గూడ అపేక్షించుటను బట్టి భావిత్వ
వర్తమానత్యములు కూడ ఉండ వచ్చును.
వివరణము ఫలనిష్ప త్తికి కారణము అవధి. దాని భేదమును బట్టి సమాప్తమైన
ఆ కారణమునందు కార్యమును ఆధ్యసించ్చటచే దాని భూతత్వము గూడ ముఖ్యమే. కారణము
నందు కార్యమునే 'ఆరోపించుచున్నాము ; అంతియే కాని భూతకాలమును కార్యమునందు
ఆరోపించుట లేదు. హేత్యంతరమునకు భావికార్య జనన వ్యాపారమున్నదని చెప్పవలసి
వచ్చినచో అపుడు కార్యమునకు ముఖ్యరూపముననే భవిష్య త్త్వము లభించును. మరియొక
హేతువునందు పత్యాసన్న కార్యజనన వ్యాపారమున్నదని వివక్ష చేసినచో ఆ సమయమున
కార్యమునకు ముఖ్యమగు వర్తమానత్వము లభించును. ఈ పిధమున వివశానుసారముగ,
వ్యవహారము ననుసరించి “నిష్పృన్నాః శాలయఃి, “నివృద్య న్తె శాలయః” ఆను తివిధ పయో
గములును ఉండవచ్చును. nillun
అవతారిక * “అ స్త్యర్థానాం భవన్త్యర్థ సర్వా విభ క్షయః కర్తుర్విద్యమానత్వాత్‌ ''
అను వా ర్తికమున వా ర్తికకారుడు - అస్త్యర్థక ధాతువులకు, అనగా సత్తను టోధించు ధాతువు
లకు లట్‌ యొక్క. అర్థమున (వ ర్హమానార్థ్భమున) అన్ని అకార ములును వచ్చును, ఏలయన
ఆ ఉనికిలో క ర్రయగునది నశింపకుండగ ఉంటూ ఉన్నది. ఒకడు కూపమును చూచినాడు.
దాని కెపుడును అపాయము వచ్చినట్టు ఆతడు చూడలేదు. అందుచే “కూపః అభూత్‌,
కూపః అభవత్‌, కూపః బభూవ, కూపో భవిష్యతి, కూపో భవితా, కూపో2స్తి' అని
అన్ని లకారములును వర్తమానకాలార్థమునే బోధించును అని చెప్పి, “సిద్ధం తు యథా
స్వకాలం సముచ్చారణాత్‌ ** అను అనంతర వార్తికమున ఈ తిజ్విభక్తు లన్నియు (పయో
గాను సారముగ వాటి వాటి కాలమును బోధించుకొని ఒక్కా వ ర్తమానార్థమును మా[తమే
కాదు అని |ప్రతిపాదించినాడు. మొదటి వార్తికము (ప్రకారము వ ర్తమానార్థమున లట్‌కు
బదులు లజ్‌ మొదలగు వాలిని పయోగింపవచ్చును అని యన్న చో 'కూపః అస్తి” ఆనుటకు
బదులు “కూపః ఆసీత్‌” అని [పయోగించెడివారు. ఆ విధముగ (పయోగించుట లేదు.
వాఠళ్సపదీయము 492 కొల
[113
కావున |పయోగానుసారముగ ఆయా లకారముల కాలమును గు ర్రింపవలెనని నిషేధ వారి
కాఖి పాయము. పెన చూపిన వార్తికాభి పాయమును వివరించుచున్నాడు.
శో సతామిన్టి)య సమ్బృన్టాత్‌ నై వసత్తా విశిష్యచ్ష |
భేదేన వ్యవహారో హి వస్త్వన్నర నిబన్దనః ॥ 112
సతాం = వన్తువుల యొక్క, సా=ఆ, సత్తెవ=సత్తయే, ఇస్టియ సంబంధాత్‌ = ఇంది
యములతో సంబంధమువలన, విశిష్యతే = విశిష్ట రూపమున చూపబడుచున్నది, భేదేన =
భేదముచేత, వ్యవహారః = వ్యవహారము, వ స్త్వ న్తర నిబన్గనో హి = వస్త్వ న్తరముపై ఆధార
పడి యున్నది కదా? (“ఇండియ సన్నికర్షముపై ఆధారపడి యున్నదికదా” అని [పదిహో
ద్భ్యోతమున నాగేశుడు వ్యాథ్యానించెను ).
తాత్బ్రర్యూ ము సత్తులగు పదార్థముల సత్తయే ఇం|దియ సంబంధముచే విశిష్ట
రూపమున చూపబడుచున్నది. భేద వ్యవహారమంతయు ఇతర వస్తువులతో నేర్పడిన సంబం
ధముపై (ఇం|దియ సన్నికర్షముపై) ఆధారపడినది కదా.
ఎశేషము___ తనతో కలిసిన మరియొక పదార్థమునకు సంబంధించిన ధర్మములు
తనమై (పసరించుటచె ఒక పదార్థమును గూర్చి వ్యవహరించుటకు అవకాశము లభించుచున్నది.
కూపమునకు సత్త ఉన్నది. ఆ సత్తను (గహించినపుడు మాత్రమే శబ్ద ప్రయోగమునకు
అవకాశమున్నది. ఇంద్రియముల ద్వారా దానిని గహింపకున్నచో ఆ కూపము అసత్తుతో
సమానము గాన దానిని గూర్చిన శాబ్బవ్యవహారము కుదరదు. కూపమునకు ఇం[దియములతో
సంబంధము కలుగగలదు అను స్థలములందు ఆ సత్త భవిష్యత త్త యని వ్యవహరింతుము.
ఇం|దియ కూప సన్నికర్షము జరిగిపోయిన యెడల ఆ సత్త భూతసత్త; అది జరుగుచున్న
పుడు వర్తమాన సత్త. ఈ విధముగ ఇంద్రియ సన్నికర్షము నందలి భేదమును బట్టి కాల
తయ వ్యవహారము కూడ ఉండవచ్చును. అందుచే ఏ లకార ముపయోగించినను అర్థము
మ్మాతము వర్తమానార్థమే అని చెప్పుట అయు క్తము. uli2n
అవతారిక. వర్తమాన విషయమున భూత భవిష్య ద్విభక్తులను [పయోగింప
రాదని నట్టు వర్తమాన విభ క్తిని గూడ భూత భవిష్య ద్విషయమున [పయోగింపరాదు కదా?
కాని నిన్న కూపమును చూచినవాడు, లేదా రేపు చూడనున్నవాడు, ఇపుడు ఇందియ
సంయోగము లేకున్నను “కూపః అస్తి” (నుయ్యి ఉన్నది) అని [పయోగించుచున్నాడు. ఈ
శ్ర త్ర
అ సీకి భూతాధమును గాని భావిష్యదర్హమును గాని చెప్పవలసి యున్నది ; అది ఎటు
® థి ి యు
a)
యు క్తమగును అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో; అసిత్వం వస్తుమా(త్రస్య బుద్యా తు పరిగృహ్యాతే |
గ ఎం 2 ధి
యః సమాసాదనా ద్భేదః న తత్ర స వివక్షితః ॥ 118
సముద్దేశము 493 పదకాండము
వస్తు మా|తస్య = (పతి వస్తువుయొక్క్టయు, అస్తిత్వం తు = ఆ స్తిత్యమైతే, బుద్ధ్యా = బుద్ధి
చేత, పరిగృహ్యతే = గహింపబడుచున్నది, సమాసాదనాత్‌ =ఇం|దియముల ద్వారా (గహిం
చుట వలన ఏర్పడిన, యః ప్ర, భేదః ము భేదము కలదో, సః = ఆది, తత్ర = అచట
(ఆ సామాన్య సత్తా విషయమున, న వివక్షితః జ వివక్షితము కాదు.
తాత్ళర్భం యు... బుద్ధిచేత దస్తువుయొక,_ సత్తమా|తమే [గహింపబడుచున్నది.
ఇచట, ఇం|దియ సంబంధముచే నెర్పడిన భేదము వివక్షితము కాదు.
వివరణము ఇం| దియముతో వస్తువునకు సంబంధము కలుగుటచే నేర్పడు
భూత భవిష్య లబ్రక్షణమగు భేదమును వివక్షింపక, మనస్సుతో కూపమునందలి సత్తా మాత్ర
మునే [గహించినపుడు “కూపః ఆస్తి' ఆని సామాన్యరూపమున (ప్రయోగము యుక్తమే.॥118॥
అవతారిక... వాస్తవమున సత్తకు జాపాధిక భేదమును అంగీకరింప బనిలేదు.
సత్తకు గల భేదము యధార్థమే అని చెప్పుచున్నాడు.
లో యోగాద్వా ప్రీతః పుంస్వాభ్యాం న కించిదవతిష్ట తే |
స్వస్మిన్నాత్మని త|తాన్యద్‌ భూతం భావి చ కథ్యతే i 114
వా=లేదా, కింలిత్‌ = ఏ వస్తువును, శ్రీత్య పుంస్వాభ్యాం = ఆపచయోపచయములతో,
యోగాత్‌ = సంబంధముండుట వలన, స్వస్మిన్‌ = తన సంబంధమగు, ఆత్మని = స్వరూ
పమునందు, న అవతిష్టతే = స్థిరముగ ఉండదు, త|త = దానియందు, అన్యత్‌ జు భిన్న
మైన స్వరూపమే, భూతం = భూతమనియు, భావిచ = భావియనియు, కథ్యతే = చెప్పబడు
చున్నది.
తాత్మ్రర్య ము... ఏ వస్తువై నను సర్వదా ఉపచయాపచయములను (వృద్ధి (హాస
ములను) పొందుచుండును గాన ఒక్క స్వరూపముతో స్థిరముగా నుండదు. అందుచే వర్త
మాన స్వరూపముకం టె భిన్నమైనది భూతస్వరూపము, దానికంటె భిన్నమైనది భావి స్వరూ
ఎివరణము___ పుంస్వ్రమనగా ఉపచయము (వృద్ధి) ; ద్రీత్మమనగా అపచయము
((హాసము), ప్రతి వస్తువును ఉపచయాపచయములను పొందుచుండును. అందుచే ఒక్క
క్షణమైనను అది స్వరూపముతో స్థిరముగ నుండజాలదు. కావున ఏ వస్తువునకై నను భూత
స్వరూపము వేరు, వర్తమాన స్వరూపము వేరు. భవిష్యత్స్వరూపము వేరు. బుద్ధిచె రూప
సామాన్యమును మా|తము (గహించి ఆ వస్తువే ఇది అని ఆనుకొనుచుందుము. యథార్థముగ
భేదమున్నను బుద్ధిచే అభేదమును కల్పించి 'కూపః అస్తి ఇత్యాది సామాన్య వ్యవహారము
చేయుచుందుము. n{l4i
కొల నముద్దళము యుగినీనది
పురుష సముర్షుశము
అవతారిక. “తిజ్‌* [పత్యయము |కియను జోధించును. ఆ [క్రియచే కాల =
పురుష - ఉప్యగహ - సంఖ్యలు అభివ్యక్షము లగును. వాటిలో కాలస్వరూపమును పరీక్షించి
ఇపుడు పురుషమును పరీక్షించుచున్నాడు.
ల్లో (పత్యక్కా సరభావళ్ళా ప్యుపాధీ క రృాకర్మణో 8 |
తయోః శుతి విశేషేణ వాచకౌ మధ్యమోత్తమౌ ॥ 1
(పత్యక్తా = (పత్య క్ష్యము (నేను, తాను అను జీవాత్మ భావము), పరభావళ్చాపి = పరత్వము
(మధ్యమ పురుషత్వము), కర్తృ కర్మణోః = కర్తృ కర్మలకు, ఉపాధీ. ఉపాధులు,
[శుతి విశేషేణడాశబ్ద విశేషముతో ఉపలక్షితములగు, మధ్యమో త్తమౌ =మధ్యమో త్తమములు,
తయోః = ఆ పత్య క్ష పరత్యములకు, వాచకౌ = వాచకములు.
తాత్బ్రర్యాయు [ప్రత్య క్ష్త్య్వము పరత్వము అను ఈ రెండును కర్తృ కర్మలకు
ఉపాధులు. శబ్రవి శేషోప లక్షితము లగు మధ్యమో'త్రమములు ఆ (ప్రత్య _క్త్య పరత్వములను
బోధించును,
_ విశేవొంతములు--- పతి = (ప్రతి పురుషనియందును లేదా (పతి నియతమగు
రీతిలో, అక్బతి = చేష్ట చేయుచున్నది కాబట్టి, “పత్యజ్‌” అని చెప్పబడును. అనగా (పతి
దేహమునందును నియతముగ నున్న అంతర్యామియగు జీవాత్మ. దానియొక్క ధర్మము
(ప్రత్య క్త్వ్వము. ఈ పత్య కము ఉతమ పురుషముచే వాచ్యమగు ఆర్థము. “అహం పచామిి
ఇత్యాదులలో “పచామి” మొదలగు ఆభఖ్యాతములచే బోధింపబడు పచనాది (క్రియ అహంకార
ముతో సమానాశ్రయముగ (“అహం ఆను పదముచేత ఏది బోధింపబడుున్నదో దాని
తోడనే కియ సంబంధించి యున్నది అని) టోధింపబడు చున్నది. ఇట్టు టోథింపబడుట
ఊఉ త్తమ పురుషమునకు విషయము. ఆత్మనేపదము, పరమ్మైపదము అని రెండు విధములుగ
నున్న స్వ (ఉత్తమపురుష) వాచకముల భేదమును బట్టి ఈ ఉత్తమ పురుషము ఆహాంకారా
(శయమగు (“నేను చేయుచున్నాను అను (పతీతిని బట్టి) కర్తకును తిజన్తవాచ్యమగు కర్మ
కును ఉపాధిగ నున్నది. “వచే”, “పచామి” ఇత్యాదులలో ఊఉ త్తమ పురుషము కర్తకు ఉపాధి.
ఇది కర్తుపాధియైనపుడు కొన్ని స్థలములలో కేవలము పరిస్మైపదము చేతను, కొన్ని స్థలము
లలో ఆత్మనే పదముచేతను, కొన్ని స్థలములలో రెండింటిచేతను [వతీతమగును. “పచ”
(పచింపబడుచున్నాను) ఇత్యాది స్థలములలో ఇది ఆహంకారాశయమగు కర్మకు ఉపాధి.
కర్మణి [పయోగమున ఆత్మనేపవము మాత్రమే ఉండునుగాన కర్మోపాధియగు ఉత్తమ
పురుషము ఆత్మనేపదము మాతముచేతనే గమ్యమగును. ఈ విధముగ కర్తృ కర్మాదులకు
విశేషణముగ భాసించు దానికి పురుషమని పేరు. ఈ భాసించునది |పత్య క్త్రరూపమైనచో
పురుష నముద్దేశము 495 పదకొండము
4 శ్రమపురుషము, పరత్వమైనచో మధ్యమపురుషము. అనగా క ర్రగాగాని, కర్మగాగాని
భాసించునది తానై నచో (అహంకార సామానాధికరణ్య మున్న చో) ఉత్తమపురుషము, పరు
డైనచో (పరభావ సామానాధికరణ్య మున్నచో) మధ్యమపురుషము. ఉ త్తమపురుషము వలె
కర్త కర్మోపాధిభూత మగు మధ్యమపురుషము గూడ ఆత్మ నేపద పరమస్క్మెపదములచే (పతీత
మగును “పచసి' “పచసే' అనునది కర్తుపాధి మధ్యమపురుషమునకును, “పచ్యసే” అనునది
కర్మోపాధి మధ్యమపురుషమునకును ఉదాహరణము. ఈ విధముగ పరస్మెపదాత్మనే పదాన్త
శబ్దోప లక్షితములగు ఉ తమపురుష మధ్యమపురుషములు పత్యక్త్య పరత్వములను టోధిం
చును. మధ్యమ పదవాచ్యమగునది (పశ్నించుట మొదలగు వాటికి యోగ్యముగ నుండును,
“సివు వెళ్ళినావా 2 “వచ్చినావా? ఇత్యాది విధముల (పశ్నించుటకు వీలుగా నుండవలెను,
అనగా చేతన పదార్థముగ నుండవలెను. ఈ విధముగ కర్తృ కర్మ విశేషణమైన దానికి పురుష
మని [పాచీనా చార్యుల వ్యవహారము. పాణినీయమున (పథమ _ మధ్యమ - ఉత్తమ నామధేయ
ములు మా[తమే ఉన్న విగాని “పురుషి నామధేయము లేదు. nln
ఆవతా౭ిశో-.. ఉత్తమ పురుషము [కియకు అహంకారముతో సామానాధికరణ్య
మును తెలుపుననియు, మధ్యమపురుషము పరత్వముతో సామానాధికరణ్యమును తెలుపు
ననియ- అనగా |క్రియ తనతో సంబంధించినదని చెప్పినపుడు ఉత్తమ పురుషమనియు,
ఇతరునితో సంబంధించినట్టు చెప్పినపుడు మధ్యమపురుష మనియు వెనుక చెప్పబడినది.
దీనినిబట్టి అహంకార పరభావములు చేతనముల విషయమముననే యుక్తములగును ; అచేతన
విషయమున వీటికి [ప్రయోగము ఉపపన్నము కాదని చెప్పినటై నది. అటైనచో ““శృణోత
[గావాణఃి” ((ఓ శిలలారా |! వినండి) మొదలగు అచేతన పదార్థనులను సంబోధించు [పయో
గములు ఎట్టు కుదురును, అని ఆశంకీించి చెప్పుచున్నాడు.
లో సదసద్వాపి చెతన్య మేతాభ్యామేవ గమ్యతే |
చైతన్య భా గే (ప్రథమః పురుషో నతు వరే J వీ
= వాస్తవమున ఉన్నదై నను, అసద్వాపి = ఆరోపితమైనదగుటచే వా స్త్రవమున లేనిదై.
త్‌
నను, చైతన్యం = చైతన్యము, ఏతాభ్యామేవ = ఈ రెండింటిచేతనే, గమ్యతే = తెలియును,
పథ మః పురుషసు = [పథమ పురుషమైతే, చై తన్యభాగ = చై తన్యాంశమున, న వర్తతే =
పవ
తాత్స్ళర్యుయు_ ఈ రెండింటిచేతను, ఉన్నడైనను, లేనిదై నను చైతన్యమే గమ్య
మగును. (పథమపురుషము మా తము చై తన్యాంశమున |పవర్తింపదు.
బిశెపాంళములు- శబ్దమును ఉచ్చరించుటచే ఏ అర్థము బోధింపబడునో దానిని
బట్టియే ఈ శాస్త్రమున, అన్వాఖ్యానము జరుగుచుండును. అందుచే శాబ్దమగు (శబ్దబోధ్యమగు)
చైతన్యము అంతటను ఉన్నది. కాని పదాంతరములచే ఒక పదార్థము చైతన్యరహితమని
తెలిసినచో ఆట్టి స్థలములలో చైతన్యము ఆరోపితము. కావున ““శృణోత |గావాణః'’ ఇత్యా
వాక్య పదీయము 496 పురుష
[4
దులలో చైతన్యము వా స్తవమున లేకపోయినను ఆరోపితముగ నున్నది. ఈ విధముగ ఉత్తమ
మధ్యమపు పష్నములు చెతనపదార్థ మాత బోధకము లు [పథమపురుషము మా|తము అచేతన
పదార మాత బోధకము. దీని స్థలమున వై తన్యారోపణము గూడ ఉండదు 19||
అవతారిక. “బుధ్యతే”, “జానాతి “చేతయతే' ఇత్యాది _పథమపురుష [పయోగ
స్థలములలో గూడ చె చై తన్యోపాథి యను క్ర ర్తయ తెలియుచున్నాడు “తెలిసికొనుట” మ.
కియలను చేయు క ర్త చేతనమే కదా? "అందుచే “చెతన్యభాగే పథ మః పురుషో న
వర్రతే” అని చెప్పుట అయు కము కదా, యని ఆశంకించి సమాధానము య.
శో బుదిజానాతిచితిభి; (సథమే పురుషెసతి |
సంజ్ఞానార్టైర్న వై తిన్యస్యోపయోగ:ః (ప్రకాశ్యతే |] 8
పథమే పురుషే సతి = ప్రథమ పురుషమును పయోగించినపుడు, సంజ్ఞానార్థెః = చై తన్యా
రకము లగు, బుధిజానాతి చితిభిః = బుధ = జ్ఞా చిత్‌ ధాతువులచే, చైతన్యస్య = చైత
న్యము యొక్క, ఉపయోగః = ఉపయోగము, న [పకాశ్యతే = |పకాశింపబడుట లేదు.
తాత్స్రర్భము.__.. చై తన్యార్థకములగు (జ్ఞానార్థకము లగు) బుధ్‌, జ్ఞా, చిత్‌ ధాతు
వులు [పథమపురుషమును _పయోగించినపుడు చై తన్యోపయోగమును |పకాశింపచేయట లేదు.
వివరణము. “బుధ్యళతే” (తెలిసికొనుచున్నాడు) ఇత్యాదులలో బుధ ధాతువు
మొదలగు వాటికే చేతన ధర్మమగు జ్ఞానము అను అర్థమున్న ది గాన చైతన్య పకాశము
కనబడుచున్నది గాని, ఇది (చైతన్య (ప్రకాశము) [పథమపురుష |పయోగమువలన కాదు.
క్ఞానార్థములు కాని ధాతువులతో పథమ పురుషమును ప్రయోగించినపుడు ఈ చైతన్య (పకా
కము కానవచ్చుట లేదు కదా? ఉత్తమ మధ్యమపురుషములు మాము అస్మద్యుష్కదర్థము
లతో సమానాధికరణములు కావున - అనగా “అస్మద్యుత్తమః' (1-4-107, ““యుష్మద్యుప
పదే సమానాధికరణే స్థానిన్యపి మధ్యమఃి' (1-4-105) ఆను సూూతములచే అస్కుచ్చబ్ది
యుష్మచ్చబ్దములను _ప్రయోగించినపుడు గాని, వాటి యర్థము గమ్యమగునపుడుగాని, ఉత్తమ
మధ్యమపురుషములను విధించుట వలన, ఈ రెండు పురుషములుకు చైతన్య వ్యాపారమును
తప్పక (పకాశింపజేయును. పథమపురుష (పయోగస్థలములలో మా|తము ఎచటనై న చైతన్య
వ్యాపారము కనబడినచో, ఆది ధాత్వర్థ మగుటచే వచ్చినదే కాని [పథమ పుర్నుమును బట్టి
ఏర్పడినది కాదు. అందుచే “వైతన్యభాగే _పథమః పురుషో న తు వర్తతే” అని చెప్పుట
యుక్తమే అని భావము, er
అవతారిక. పరభావము (పరత్వము) బోధ్యమగునపుడు మధ్యమ పురము
విధింపబడినది. ఈ విషయమున మతాంతరముచే ఒక విశేషమును చెప్పుచున్నాడు.
శో సమ్మోధనార్థ 8 సర్వ(త మధ్య మే కె కె శ్చిదిష్యతే 1
తథా సమ్చోధనే సర్వాం (పథమాం యుస్మదో విదుః ॥ 4
నము దేశము 497 పదకొండము
వ్‌]
సర్వత = సమస్తమైన, మధ్యమే = మధ్యమపుర్వు స్థలమునందును, కశ్చిత్‌ = కొంతమంది
చెత, సమ్మోధనార్థఃకాసంబోధన రూపార్థము, ఇష్యతే = అంగీకరింపబడును, తథా = అరే,
యుష్మదః = యుష్మచ్చబ్దము యొక్క_, సర్వాం = సమ స్తమైన, [పథమాం = [ప్రథమా
విభ క్తిని, సమ్చోధనే = సంటబోధనము నందు, విదుః = ఆంగీకరించుచున్నారు.
తాత్సర ము. కొందరు మధ్యమపురుష స్థలము లన్నింటియందును సంబోధ
నారమునే అంగీకరింతురు. ఇటే యుష్మచ్చట్ది [పథమారూపము లన్నింటిని సంబోధనము
®ి లు యట
నందే అంగీకరింతురు.
ఎవర ణము. “గచ్చ! (వెళ్ళుము) “భుజ్జ్వ' (తినుము) ఇత్యాది స్థలములందు
ఆజ వివక్షితము గాన, (అట్టి స్థలములలో ఎదుటివానిని ఆభిముఖముగ చేసికొని ఆతనిని
జ
®
ఆజ్ఞాపింపవలసి యున్నదిగాన), సంబోధన ముండునని అందరును అంగీకరింతురు. ఆనగా
“త్యం గచ్చ" అను దానికి “ఓయీ, ఇటు చూడుము : నీవు వెళ్ళుము” అన్నట్టు అర్థము
చెప్పవలసి యుండును. ఆజ్ఞారక ముల (పయోగమునందే కాక మధ్యమపురుష సామాన్యమున
అనగా “త్వం పచసి" ఇత్యాది స్థలములందు గూడ సంబోధనమున్నదని కొందరు అంగీక
రింతురు. వీరి అభి|పాయము 'పకారము సంటోధనమనగా ఆభిముఖ్యమును మాృాాతమును
చేయుట. అందుచే యుష్మచ్చట్ద [ప్రథమా విభక్రి మూడు వచనములందును సంబోధనయే
యని వీరి అభి|పాయము.
అదతాౌరిశ మధ్యమపురుషము, యుష్మచ్చబ్ద (ప్రథమా విభక్రియు వెనుకటి
కారికలో చెప్పిన వివమున సంబోధనార్థములై న పక్షమున “స్వా హేన్హి శతుః వర్ధస్వ""
“రాజాభవ యుధ్యస్వ' ఇత్యాది స్థలములలో “వర్ధస స్య “'యధ్యస్యి అను మధ్యమపురుష
రూపములను |పయోగించుటచే అధ్యాహార్యమగు “త్యం అనునది సంబోధనము కావలెను,
అపుడు దానితో “ఇం|ద శ|తుః' “రాజూ అను పదములు సమానాధికరణములుగాన (అనగా
“త్వం' అను దానికి ఆ పదములు విశేషణములు గాన) ఇవి గూడ సంబోధనము లగును.
అపుడు “ఇంద శతో' “రాజన్‌” అని | పయోగింపవలెను గాని “ఇంద్ర శత్రుః రాజా”
ఆని [పయోగింపరాదు కదా, యని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో సమోధనం నలోకే౬ స్త్రి విధాత వ్యేన వస్తునా |
స్వాహేన్షి శ్యతుర్వర్దస్వ యథా రాజా భవేతి చ॥. గ్‌
విధాత వ్యేన = విధింపదగిన, వస్తునా = వస్తువుతో, లోకే = లోకమునందు, సమ్బోధనం=ా
సంబోధనము, నా సి స్తివాలేదు, యథావాఎట్టనగా-_ ““స్వా హేన్ట్ర శ తుః వర్ధస స్వ” = 'సా హేన్ట్ర
శ తుర్వర్థ స్వ" అనునదియు, “రాజా భవ ఇతి చీ” = “రాజా భవి” “అనునదియ ఉదా
హరణములు.
తాత్సృర్భ యు. “ “స్వా హేన్ద్ర శృతుర్వర్ధస్వ “రాజాభవి” ఇత్యాదులందువలె
విధింపదగిన వస్తువుతో లోకమునం దెక్కడను సంబోధ నము ఉండదు.
[32]
క్రి
నా త పదయము
పదకాండము
జాతి సముద్దశ ము_1
అవ తారిక-వాక్యపదీయము ఎనిమిది *పదార్థములను విచారించుచున్నదసి [ప్రథమ
కొండమున 24 _ 25 శ్ల్‌కములలొ గంథక ర్రయే చూపెను.
వానిలో అర్థజ్ఞానము ధర్మము అనెడి [పయోజనరూపములగు రెండు పదార్థములు
పథమకాండమున నిరూపింపబడినవి.
లోకవ్యవహారమునకుపయోగించెడి వాక్యము - వాక్యార్ధము అనెడి రెండు
(al
పదార్థములు దింతియ కాండమున స్పష్టపర చబడినవి.
మిగిలిన నాలుగు పదార్థములను అనగా పద పదార్ధములు కాక (పకృతి [పత
యార్థములు, శ ద్రార్భ్థములకుగ ల యోగ్యత కార్యకారణభావము అనెడి రెండు. సంబంధములు
అనెడి. నాలుగు పదార్థములన, నిరూపించుటకు ఈ మూడవ కాండమారంభింపబడుచున్న ది.
కనుకనే దీనికి పదకాండమని పేరుకలిగినది. పదము, దానికి అవయవములగు (పకృతి
పత్యయములు వాని యర్థములు, వానికి గల. సంబంధములు ఇచట విచారింప బడుచున్న వి,
అందు ముందుగా అఖండమగు వాక్యమునుండి పదములు కల్పింప బడినవి, అనగా
వేరుచేసి చూపబడినవి, ఆని తలంచి పదములను మతభేదముచే జూపుచున్నాడు.
షః 1. శబ్దము 2 విధములు -.- 1, [వకృుతి (పత్యయములు
9, పద వాక్యములు
వి, అర్ధము లి విధములు --- క్షే, (వక్ళతి (పశ్య యార్థ ములు
ఏ. వదవా క్యార్గములు
8. శ ద్దార్థములకుగల నంబంధము
2 విధములు 1. యోగ్యత
2. కార్య కారణభా వము
శ్రీ (వ యోజనము 2 విధములు 1. ఆరజానము
థఖు
బి ధర్మము
పదార్థ ములు 8
వాళ్యపదీయము 46 జాతి
[56
థో లిజాతు స్యాద్వితీయా దే సదేకత్యం వివక్షితమ్‌ |
aa) (2 a 0
ఏకారవిషయశ్వే చ తల్లి జం జాతిసంఖ్యయోః ; గ్‌ రి
@ sera
A. తదెకత్వమ్‌ = = ఆ పశువునందు ఎకత్వ సంఖ్య, ద్వితీయా దేః = మం,తములలో పశువు
నకు విశేషణముగా నున్న, ద్వితీయ, తృతీయ, అను శబ పయోగ రూపమగు, లిజ్లాత్‌ +
తు = హేతువు వలననే, వివక్షితమగుచున్నది,
DD 0
“ఆగ్నేయ మజ మగ్నిష్టోమ ఆలఖేత” (అగ్ని షో మయాగ మున అగి
ల్‌ ల a కఫ వావ వ. గ క
అను క్రతువునందు ఇం దాగ్ని దేవతాకమగు రెండవ పశువును భపవరను) మ పృశ్నిం
వును చంపవలెను) అని వాక్యములు చెప్పబడినవి. ఉత్తర వాక్యములలో “ద్వితీయం, తృతీ
యమ్‌” అని చెప్పియుండుటచే పూర్వవాక్యమున పశువు ఒక్క_టియేం యని
అట్టుకాక అజమ్‌, అనుచోట ఏక త్వమును [గహించినచో పూర్ణ వ వాక్యమువలననే రెండు
మూడు పకువులు అను అర్థము లభించుటచే మరల ఉతర వాక్యములలో “ద్వితీయ, తృతీయ
పదములు వ్యర్థములే యగును. కాబట్టి చె వాక్యములలోగల, ద్వితీయ, తృతీయ, అను పద
ముల [పయోగమనెడి హేతువునుబట్టి పూర్వువాక్యమున అర్జాత్తు ఒకే పశువు అను అర్థము
లభించును.
కాగా పత్యయార్గమగు ఏకత్వము వివక్షితము కాకపోయినను పై హేతువుచే
ఎకత్వము లభించును.
5. తత్‌ = అదియే అనగా ఉతర వాక్యములలో ద్వితీయ-తృతీయ-అను శబ్దముల పయో
గమే, జాతి సంఖ్యయోః = జాతికి ఏకత్యసంఖ్యకు, ఏకార్థ విషయత్వేచ = ఒక ఆశయము
నందు పరిసమా ప్రమగుటయందు గూడ, లిజ్ఞమ్‌ = కారణము- హేతువు కాగలదు.
ఏకత్వము గుణము. అది వ్య క్రియందు పరిపూర్ణముగనే యుండును. జాతి అనేక
వ్యక్తులయందు సమవాయ సంబంధముననున్నను ఒకొక్క వ్య క్రియందు పరిపూర్ణముగానే
యుండును. కొన్ని అవయవములను పురస్కరించుకొని “అవయవశ౩ః”* ఉండనేరదు. అట్టు
కాకున్న ఒక వ్య క్రియందు కొంత జాతియే యున్నచో, రెండవది ఆ జాతికి చెందనందున
“ద్వితీయ, తృతీయి”' శబ్దముల [ప్రయోగము సంగతము కాకపోయెడివి.
కాబట్టి ఏకత్వ సంఖ్యవలె, జాతియు ఒకొక్క వ్య క్రియందు పర్యా ప్రమేయని
భించుచున్నది. 1561
అవతారిక. పత్యయార్థ స సంఖ్య ఐవక్షితము కాగలదు అను కర్‌వ కోకమున
చెప్పబడిన అర్థమునే నిరూపించుచున్నా డు.
లో అన్య(తా విహిత నె నెరివ స స విధిః (పథమం పళోః |
[కియాయామజ్న భావళ్చ, త _త్వేతస్మా ద్వివక్షిత మ్‌॥ ర్‌?
వాక్యప దీయము 498 పురుష
6
ఎశేవము___ '“సిద్ధస్యాభిముఖీ భావమా[తం సమ్చోధనం విదుః (వాక్యప. 11]
సా. 168) అని చెప్పిన విధముగ సిద్ధమగు వానిని అభిముఖముగా చేసికొనుటకు సంబోధన
మని పేరు. ఈ విధముగ సిద్ధమగు దాని విషయమున మ్మాతమే సంబోధనముండును గాని
సాధ్యమగు దాని విషయమున సంబోధన ముండదు. ఉదాహరణమునకు- ఒకడు రాజ్యమును
పొంది రాజుగానున్నచో ఆశినిని “ఓ రాజా [ అని సంబోధింపవచ్చును. ఇంకను రాజు కాని
వానిని 'ఓ రాజా: అని సంబోధించుట ఎట్టు కుదురును? పె ఉదాహరణములలో “'*ఇం[ద
శ తుత్యము' (ఇం|దుని సంహరించే వాడగుట - ఇది యాగము పూర్తియైనచో తరువాత
లభించునది), రాజత్వము (ఇది కూడ యుద్దములో జయము లభించినచో లభించునది), అను
నవి సాధ్యములే కాని సిద్ధములు కావు. అట్టి సాధ్యములగు వాటిని పురస్కరించుకొని సంబో
ధనము కుదురదు. కావున శతు రాజపదములకు సంబోధన కార్యములు (“శతు పదము
నందలి “ఉ కారమునకు గుణము, రాజన్‌ - అంత్యనకార ము లోపింపకుండుట అనునవి)
కలుగవు.
అవతారిక “సమ్మోధనార్థః' ఇత్యాది కారికలో చెప్పిన విధముగ యుష్మచృట్ది
[ప్రథమా విభ కి సంబోధన విభక్తి గాన ఈ కింది శాస్త్ర కార్యము సిద్ధించునని చెప్పుచున్నాడు
శో॥ యుష్మదః (ప్రథమా న్రస్య పరశ్చేన్న పదాదసౌా ।
యుష్మదర్హస్య సిద్దత్వాన్నియళా చాద్యుదాత్తతా ॥ 6.
యుష్మదర్థస్య = యవ్మచ్చద్దారము, _సిద్ధత్యాత్‌ జః సిద్ధమైనదగుట వలన, అసౌ = ఇది
(యుష్మచ్చబ్ర (పథమాంతము), పదాత్‌ = పదముకంటె, పరః = పరమైనది, న చేత్‌ =
కాకున్న చో, యుష్మదః = యుష్మచ్చబ్దము యొక్క, [పథమాన్తస్య = [పథమాంతమునకు,
ఆద్యుదా త్తతా = ఆద్యుదాత్తత్వము, నియతా = నియతముగ నుండును,
తాత్తృర్య ము. యుష్మచ్చబ్దార ము సిద్ధము గాన, యుష్మచ్చటబ్ద [పథమాంతిము,
పదముకంచె పరము కాకున్నచో, దానికి ఆద్యుదా త్తత్యము నియతముగ లభించును.
బిశేసాంళయు..... ఆ మం|తితము యొక్క (సంబోధన పదముయొక్క-) అది
ఉదాత్రము అగునని “ఆమన్రితస్య చి (8.1198) అను సూ(తముచే విధింపబడినది. ““తథా
సంబోధనే సర్వాం |పథ్రమాం యుష్కదో విదుః” అని పూర్వకారికలో చెప్పిన విధమున
యుష్మచ్చటబ్ది పథమారూపము లన్నియు సంబోధమే గాన వాటి విషయమున ఈ స్ఫూూ తము
[ప్రవర్తించి “త్వమగ్న (పయాజానుయాజానాం పురసాత్‌ ” ఇత్యాది వాక్యములలోని యుష్మ
చృబ్దమునకు నియతముగ ఆద్యుదా త్తత్వము లభించుచున్నది. ఇది పదముకంటె పరమైనపుడు
మ్యాతము 'ఆమన్రితస్య చి (8-1-19) అను మరియొక సూూత్రముచే (పదముకంటె పర
మును, పాదాదియందు లేనిదియు ఆగు ఆ మం [తితమునకంతకును అనుదా త్రము వచ్చును
అని దీని యర్థము) అనుదా త్తమగును. ““దేవీరాపః శుద్ధా యూయమ్‌'' ఇత్యాదులుదాహర
ణము. ఇచట 'యూయంి అను యుష్మచ్చబ్ద [ప్రథమా బహువాంచనాంతపదము ఆ మంతి
సముద్దేశము 499 పదకొండము
7]
తము. ఇది పదముకం టె పరముగాన అనుదాత్తము వచ్చినది. సిద్ధమగునది సంబోధన విషయ
మగుటలో విపతి పత్తి లేదని సూచించుటకై “యుష్మదర్థస్య సిద్దత్యాక్‌' అని చెప్పబడినది.
ఈ విధముగ యుష్యచ్చబ్ద 1పథమారూపము లన్నియు సంబోధనములు గావున “ఆమం్మతి
తస్య చ అను మొదట చెప్పిన సూ తమును అనుసరించి (ఆ పరము పదముకంటె పరము
కానపుడు) నియతముగ ఆద్యుదా త్రము వచ్చుటకు అవకాశమున్నదని తాత్పర్యము.
అవతారిక. పైన చెప్పిన విధముగ పురుష పత్యయములు నియతార్థమును
టోధించునని తేలినది. అపై నచో “శాలాకికో ఒస్మి” “శాలాకికో౭ సి” ఇత్యాది పయోగములు
కుదురవు. ఏలయన శలాకా శబముకం టె శలాకలతో ఆడుచున్నాడు (శలాకాభిః దీవ్యతి =
దీవ్యతి అనునది [పథమ పురుషములో నున్నది) అను అఆర్థమున “తేన దీవ్యతి, ఖనతి, జయతి,
జితమ్‌'” అను సూ|త్రముచే (4-4-2) ఠక్‌ (ప్రత్యయము చేయగా *ళాలాకికఃి అను రూపము
నిష్పన్నమైనది. అనగా ఇచట “దీవ్యతి” అని [పథమపురుషముచే అర్థము నిర్దేశంపబడునపుడు
మాతమే తద్ధితవచ్చును. పె ఉదాహరణములలో ఉత్తమ - మధ్యమ విషయములలో ఇది
వచ్చుటకు అవకాశము లేదు కిదా యని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో గుణ(పధానతా భేదః పురుషాది విపర్యయః ।
నిర్ణిషన్యాన్యథా శాస్త్రే నిత్యత్వాన్నవిరుధ్యతే i 7
నిత్యత్వాత్‌ జః శబ్దము నిత్యమగుటవలన, శా సే = కాస్త్ర్రమునందు, అన్యథా = మరియొక
విధముగా, నిర్దిష్టస్య = నిర్దేశింపబడిన శబ్దమునకు, గుణ (పధానత్రా భేదః = గుణ (పధానతా
భేదము, పురుషాది విపర్యయః = పురుషాదుల మార్చు, న విరుధ్య తే = విరుద్ధములు కావు.
తాత్సర్యము- శబ్దము నిత్యము. అందుచే శాస్త్రమునందు మరియొక విధముగ
నిర్దిష్టమగు శబ్దమునకు, గుణ |పధానతా భేదముగాని, పురుషాదుల విపర్యయము గాని వచ్చి
నను అది విరుద్ధము కాదు.
విశేషము శాస్త్రము నిత్యములగు శబ్దముల అన్వాథ్యానము (పకృతి [ప్రత్య
యాదుల విభాగముచే శబ్ద నిష్పాదనము అన్వాఖ్యానము) చేయునపుడు ఏదియో ఒక అర్థమును
నిమి త్రముగ చూపవలెను గాన దానిని చూపుచు, దానికి ఆవశ్యకములగు ఏవియో పురుషాదు
లను కూడ చూపుచుండును. కాని చూపిన ఆ పురుషాదులే, అంతటను, ఆ ఆర్థమున భాసింప
వలెనను నియమము లేదు. 'తెనదీవ్యతి,..' ఇత్యాది లక్ష్షణమున (శాస్త్రమున) ఆథ్యాత
ప్రధాన నిర్భేశము చేసినను తద్ధితాంతము సత్త _పధానమగును. అనగా తద్ధితాంతమగు
'శాలాకికః' అను దానికి “శలాకతో ఆడుచున్నాడు” అను నర్థము కాక ““శలాకలతో ఆడెడు
వాడు” అను నర్థము చెప్పుటచే ఈ శబ్దము సత్త [ప్రధాన మైనది. కావుననే దీనికి లింగాదు
లతో సంబంధ మేర్చడినది. ఇక్రే లక్షణమునందు ఒక పురుషమును (గహించినను లక్ష్యమున
పుర్వుంతరాన్వయము కలుగుటలో దోషము లేదు.
వాఠ్యపదీయము 500 పురుష
[8
అవతారిక ఈ విషయమునే సమర్థించుటకు చెప్పుచున్నాడు.
కో॥ యథానిర్లేశమర్లాః స్యుర్యేషాం శాస్త్రం విధాయకమ్‌ |
౧ టి థి
కిజ్చిత్‌ సామాన్యమా|శిత్య స్టితే తు (పతిపాదనమ్‌ ॥ 8
యేషాం = ఎవరి మతమునందు, శాస్త్రం = కొస్ర్రము, విధాయకం = శబ్ద నిష్పాదకమో, వారి
మతము ననుసరించి, అర్ధాః = అర్థములు, యథా నిర్దేశం = శాస్త్ర నిర్దేశానుసారముగనే,
స్యుః = అగును (కావలసి వచ్చును), స్థితే = ఒకానొక శబ్దస్వరూప ముంగగా, కించిత్‌ =
ఒకానొక, సామాన్యం = సామాన్య ధర్మమును, ఆ శిత్య = ఆళయించి, (పతిపాదనం
శబ్దార ప్రతిపాదనము, (చేయబడును).
తాత్పర్యము శాస్త్రము శబ్బములను సృష్టించును అని అంగీకరించెడి వారి మత
మున అర్థములు శాస్త్రములో నిర్దేశించిన విధముగ మా[తమే ఉండునని చెప్పవలసి వచ్చును.
(అది యు.క్తము కాదు) ఉన్న శబ్దమునకు, ఏదియో ఒక సామాన్య ధర్మము నాశ్రయించి,
అర్థ (పతిపాదనము చేయబడుచుండును.
ఎవర ణయు___ శాస్ర్రముచే శబ్దములు నిర్మింపబడును అని కొందరి అభి పాయము.
అదైనచో శాస్త్రము ఏ పదమునకు ఏ అర్థమును నిర్దేశించినదో ఆ ఆర్థమే బోధింపబడును
గాని మరియొక అర్థమును బోధించుటకు వీలుపడదు. అదైనచో “శాలాకికః”, “ఆక్షీకఃి
ఇత్యాది పదములకు “శలాకలచే ఆడుచున్నాడు “అక్షములచే ఆడుచున్నాడు' ఇత్యాది విధ
ముల (పథమపుర్యు సంబద్ధారమునే చెప్పవలసి యుండును అభ్రై నచో వెనుక ఆశంకించిన
విధమున '“శాలాకికో2 సి" “శాలాకికో౭ స్మి” ఇత్యాది పయోగములు అయుక్తము లనవలసి
వచ్చును. కావున శాస్త్రము నిత్యమగు శబ్దమునే సాధించుచు, ఏదియో ఒక సామాన్య ధ్యర
మును [గహించి అర్థ నిర్వచనము చేయుచుండునని చెప్పుట యుక్తము. ఇట్లు అంగీకరించిన
పక్షమున “శాలాకికః' ఇత్యాదులలో “శ లాకలచే ఆడుటి మొదలగు సామాన్యమున కే [గహ
ణము గాని పురుషవిశేషము గాని, ఆఖ్యాతార్థ త్వాదికము గాని వివక్షితము కాదు.
అవతారిక... ఈ విషయమున భాష్యకారద ర్నితమగు దృష్టాంతమును చూపు
చున్నాడు.
లో యోఒశ్వే యః పీఠ ఇత్య(త భూతయోరశ్వపీఠయోః ।
యథోపలక్షణార్హత్వం తథార్దేష్వనుశాసనమ్‌ ॥ 9
యః = ఎవడు, అశ్వే = అశ్వముపై నున్నాడో, యః = ఎవడు, పీరే = పీఠరమునందు
ఉన్నాడో (అతడు దేవదత్తుడు), ఇత్య[త = ఇత్యాది స్థఅములందు, భూతయో = సిద్ధములై
ఉన్న, అశ్యపిథయోః = ఆశ్యపీఠములు, యథా = ఏ విధముగా, ఉపలక్షణార్థత్వం = ఉప
లక్ష ణములుగ ఉపయోగించుచున్నవో, తథా = అర్రే, ఆర్థేష = అర్థములయందు, అనుశాస
నమ్‌ = శాస్త్రాను శాసనము (చేయబడును).
సముచ్దేళశము . 501 పదకొండము
9]
తాత్పర్యము. ““అశ్వము పై ఎవ్వడున్నాడో, పీఠముపై ఎవ్వడున్నాడో ఆతడు
దేవదత్తుడు '” ఇత్యాది వాక్యములలో సిద్ధములగు అశ్యపీఠాదులు ఉపలక్షణములుగ నున్నట్లు
శభ్రానుశాసనమునందు చూపబడు అర్థములు గూడ ఉ పలక్షణార్థములే.
బిశేషాంళ ము... ఒక్కచోట చాలామంది ఉన్నప్పుడు, వీరిలో దేవదత్తుడు ఎవరు,
అని ఎవరైన |ప్రశ్నింపగా, ““అశ్వముపై నున్నవాడు దేవదత్తుడు'' లేదా “పీటపై కూర్చున్న
వాడు దేవదత్తుడు'” అని సమాధానము చెప్పుదురు. ఇచట అశ్వమేదియో లేదా పీఠ మేదియో
చెప్పవలసిన పనిలేదు. అవి సిద్ధములై |ప్రష్షకు తెలిసియే యున్నవి. దేవదత్తు డెవరో అనునది
యే (కొత్తగ చెప్పవలసిన విషయము గాన అది విధేయము. దేవదత్తునికి గుర్తుగా (ఉపలక్ష
ణముగ) అశ్వపీఠాదులు చెప్పబడుచున్నవి. అక్ర “తేన దీవ్యతి'' _ ఇత్యాది శా స్త్రముచే
_ విహితములగు [ప్రత్యయములకే |పాధాన్యము గాని అర్థములకు అంత [ప్రాధాన్యము లేదు.
అవి కేవలము ఉపలక్షణము మా[తమే. కావున వాటి యర్థము అవియెన కావచ్చును లేదా
వానికి ఇంచుమించుగా దగ్గరలోనున్న ఇతరములు అర్థము కావచ్చును. |ప్రత్యయాదులను
విధించుటయే వ్యాకరణ శాస్త్రమునకు (పధానోద్దెశ్యము గాని అర్థ |పతిపాదనము కాదు.
వ్రుడువ నముద్దోళయు ముగినినోది
సంఖ్యా సముద్దేశ ము
అవతారిళ___ ఇపుడు సంఖ్యను గూర్చి విచారించుచున్నాడు.
లో సంఖ్యావాన్‌ స_త్త్వభూతోర్థః సర్వ ఏవాభిదీయశే ।
భేదా భేదవిభాగో హి లోకే సంఖ్యానిబన్గనః 11 |
స_త్యభూతః ౫ [దవ్యస్వరూపమగు, సర్వః ఏవ == సమస్తమైన, అర్థః పదార్థము, సంఖ్యా
వాన్‌ = సంఖ్య కలదిగా, అభిధీయలే = చెప్పబడుచున్నది, లోతే = లోకమునందు, భేదాభేద
వీభాగః = భేదము అభేదము అను వాని నుద్దెశించిన విథభజనము, సంఖ్యా నిబన్ధనో హై =
సంఖ్యనుబట్టి ఏర్పడునది కదా.
తాత్పర్యము.--- [దవ్యరూపమగు (ప్రతి పదార్థము = అనగా [పతి ద్రవ్యము,
సంఖ్య కలదిగా చెప్పబడినది. లోకమున ఖేదాఖేద రూపమగు విభాగము సంఖ్యను బట్టియే
ఏర్పడినది కదా ?
విశషము--- *“ఇది* “అది” అని సర్యనామములచే నిర్దేశించుటకు యోగ్యమగు
వస్తువులు పరస్పరము భిన్నములుగ నుండును. ఈ వస్తువులలో నున్న భేదమును రెండు,
మొదలగు సంఖ్యలచే, ఒక వస్తువునుండి మరియొక వస్తువును వేరుగ నుద్దేశించి చూప
వీలగును. ఈవిధముగ అన్ని [దవ్యములును సంఖ్యలతో సంబంధించి యుండును. ఒకటి
అను సంఖ్య అఖేదమును, రెండు మొదలగు సంఖ్య లన్నియును భేదమును సూచించును.
ఆవతారిక్‌ వె శేషికాదులు సంఖ్య గుణమనియు, [దవ్యమును ఆశ్రయించి
యుండుననియు అంగీకరించిరి. ఆసహాయమగు [దవ్యము (అనగా ఒక [ద్రవ్యము (పక్క
మరియొక |దవ్యము లేనిచో అది) ఏకత్వరూపమనియు, ఆ |దవ్యము సహాయమైనచో
ద్విత్వాదిక మనియు, అందుచే |దవ్య వ్యతిరి క్తమగు సంఖ్య అనునది స్వతం్యతముగ లేదనియు
కొందరి యభిప్రాయము. ఏది ఎట్టున్నను శబ్దెక [ప్రమాణము నాాళశయించు వారికి పదార్థ
విచారణము విషయమున అంత పట్టింపు లేదు. శాస్త్రకారులు లోక వ్యవహారానుసారముగ
పదార్గ కల్పన చేసియున్నారు. వారు చేసిన కల్పన ననుసరించి పదార్థముల వ్యవస్థ చేయ
థి థి థ్‌
వలసి యున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ స ధర్మో వ్యతిరికో వా తేషామాతె్మవ వా తథా!
య ~~ 0
భేదహేతుత్వ మా శిత్య సంఖ్యేతి వ్యపదిశ్యతే ॥ 2
సః= ౪, ధర్మః = సంఖ్యారూపమగు ధర్మము, వ్యతిరికోవా = దవ్యముకంచె భిన్నమైన
దైనను, తథా== మరియు, తేషాం = ఆ (ద్రవ్యముల యొక్క, ఆతై్మైవవా క స్వరూపమే
సముద్రేశము 503 పదకాండము
3]
యెనను, భేద హేతుత్వం = ఆ |దవ్యముల పరస్పర భేదమునకు హేతువగుటను, ఆ శిత్య=ా
ఆధారముగ చేసికొని, సంఖ్యెతి = సంఖ్యయని, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
త్రాతఎర్యము--- ఆ ధర్మము [దవ్యములకంటె భిన్న మైనను, |దవ్యస్యరూపమే
యైనను, [దవ్యముల భేదమునకు హేతువగుటను బట్టి సంఖ్య అని చెప్పబడుచున్నది.
వివరణము... ధర్మము దవ్యములకం చె భిన్నమైన గుణమా లేక [దవ్యరూపమా
అనెడు విచారము న్నిషృృయోజనము. ఒకటి, రెండు, మూడు మొదలగు భేద వ్యవహారము
నకు హేతువగు ఒకానొక ధర్మమున్నట్టు శబ్దమువలన తెలియ్వున్నది. భేదజ్చతువగు ఈ
ధర్మమునకు 'సంచచ ఇతి సంఖ్యా” (స్పష్టముగ బేదమును చెప్పునది గావున సంఖ్య) అను
సార్థకనామము వ్యవహారములో నున్నది.
అవతారిక సంఖ్య [ద్రవ్యాశితమైనచో గుణాదులలో గూడ (ఒక రూపము,
రెండు రూపములు ఇత్యాది విధమున) సంఖ్యనుబట్టి వ్యవహారము ఎట్టు ఏర్పడుచున్నది అని
ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ సమవేతా పరిచ్చేద్యే క్వచిదన్య(త సా సీతా ।
౧ cy
(పకల్పయతి భావానాం సంఖ్యా భేదం త థాత్మనః [1 9
పరిచ్చేద్యే = పరిచ్చేద్యమగు దానియందు ([(దవ్యమునందు), సమవేతా క సమవాయ సంబం
ధముతో నుండునదియు, క్వచిత్‌ = కొన్ని స్థలములందు, అన్వత = పరిచ్చేద్యము కానిదాని
యందు, స్థితా = ఉన్నదియు అగు, సా= అ, సంఖ్యా = సంఖ్య, భావానాం = భావముల
కును, తథా = మరియు, ఆత్మనః = తనకును, భేదం == భేదమును, |పకల్పయతి = కల్పిం
చును.
తాత్పర్యము--- ఒకప్పుడు పరిచ్చేద్యమునందు సమవాయ సంబంధముతో నుండు
నదియు, ఒకప్పుడు పరిచ్చేద్యము కాని దానితో సంబంధించునదియు అగు సంఖ్య భావముల
కును తనకును గూడ భేదమును కల్పించును.
విశ్వేము ద్రవ్యము పరిచ్చేద్యమగునపుడు, అనగా సంఖ్య [దవ్యమునందున్న
భేదమును తెలుపునపుడు, అది (సంఖ్య) గుణముగాన దవ్యమునందే సమవాయ సంబంధ
ముతో నుండును. ఈ సంఖ్య గుణములను గూడ పరిచ్చేదించును. ఆపుడు గుణములందు
గుణాంతరము లుండవుగాన సంఖ్య ఆ గుణములందు కాక ఆ గుణములకు ఏ [దవ్యములు
ఆశ్రయములో ఆ |దవ్యములందే సమవాయ సంబంధముతో నుండును. రూపాది గుణము
లును సంఖ్యయ ఒకే [దవ్యమునందు సముదాయ సంబంధముతో నున్నవి గాన సంఖ్య
గుణములను పరిచ్చేదింప గలుగుచున్నది. ఇశ్రు సంఖ్య తన్ను (సంఖ్యను) గూడ పరిచ్చేదించు
చున్నది. ఉదాహరణమునకు_ శతం, శతే, శతాని ఇత్వాదులలో శత సంఖ్యను ఏకద్వి
(తిత్వాది సంఖ్యలు పరిచ్చేదించుచున్న వి, ఇట్టి స్థలములలో గూడ సంఖ్య దవ్యసమవేతమై
వాక్యపదీయము 504 సంఖ్యా
[4
యుండి, [ద్రవ్య సమవేతములగు సంథ్యాంతరములను పరిజ్చేదించుచున్నది. ఇళ్లే “పంచకర్మ
జాతయఃి “ర్వేసామాన్యే" ఇత్యాది స్థలములలో పదార్థ సమవేతమగు సంఖ్య, పదార్థ సమ
వేతములగు కర్మ జాత్యాదులను పరిచ్చేదించుచున్నది. నిరూపాఖ్యమగు (స్వరూప రహితమగు)
అభావమునకు గూడ జౌపాధికమగు సంఖ్యా సంబంధముచే “చత్యారః అభావాః” ఇత్యాది
వ్యవహారము చేయబడుచున్నది. ఈ విధముగ కొన్ని స్థలములలో సంఖ్యకు స్వపరిచ్చేద్య
ముతో సంబంధము ముఖ్యము. కొన్ని యెడల గౌణము. ఈ విధముగ భేదగణనా మాత
లక్షణమగు సంఖ్య అనునది ఒకటి ఉన్నదనియు దానితో వ్యవహారము చేయవచ్చుననియు
చెప్పిన సరిపోవును. దీనిని గూర్చిన కాస్త్రకార మతభేదములతో మనకు పనిలేదని యుర్ధము.
॥ ల॥
అవతారిక సంఖ్య |దవ్య' సమవేతమైనను గుణాదుల భేద వ్యవహారమునకు
ఉపయోగింపవచ్చును అను విషయమున దృష్టాంతమును చూపుచున్నాడు.
శో పరత్వేచాపరశ్వే చ భేదే తుల్యా (శుతిర్యథా ।
సంఖ్యా శద్దాభిధీయత్వం భేదహేతో స్తథా గుణే ॥ 4
పరత్వేచ = పరత్యము విష నమునను, అపరత్వేచ = అపరత్వము విషయమునను, భేదే ఇ
భేదమున్నను, య్య = ఏ విధముగ, తుల్యా = సమానమగు, (శుతిః = [శ వణమున్నదో,
తథా = అభ్రై, భేదహేతోః = దవ్య భేదమునకు కారణభూతమగు సంఖ్యయే, గుణే = గుణము
విషయమునందు గూడ, సంఖ్యా శబ్దాభిధీయత్యం = సంఖ్యా శబ్దముచే అభిధేయమగును,
తాత్పర్యము. |దవ్య గుణములకు సంబంధించిన పరత్వా పరత్యముల విషయ
మున భేదమున్నను ఏ విధముగ తుల్యమగు పరత్వాపరత్వముల |శుతి యుండునో అక్రే
దవ్యభేద హేతువగు సంఖ్యయే గుణము విషయమున గూడ సంఖ్యా శద్దాభిధేయమై
యుండును.
విశేషము రెండు ద్రవ్యములు వేరు వేరు |పదేశములందున్నపుడు ఈ [దవ్యము
దూరముగ (పరముగ) నున్నది. ఇది దగ్గరగ (అపరముగ) ఉన్నది అను పరత్వాపరత్వ
రూపములగు గుణములు [దవ్య సమవేతములె భాసించుచుండును. అర్ర రూపాది గుణముల
విషయమునందు గూడ ఈ పరత్వాపరత్వ బుద్ధి కలుగుచున్నది. ఈ రూపాది విషయకి'
పరాపర బుద్ధికి (దవ్యవిషయక పగాపరబుద్ధులె కారణము. అనగా [దవ్యమగు ఘటము
పదముగ నున్నదిగాన దాని రూపముగూడ పదముగ నున్నట్లు భాసించుచున్నది. అది అపర
ముగ నున్నచో దాని రూపమును అపరమగుచున్నది. ఈ విధముగ [దవ్య సమవేతములగు
పరత్వాపరత్వములే గుణముల సరత్వాపరత్వములకు గూడ హెతువై నట్టు దవ్యసమవేతమగు
సంఖ్యయే (ద్రవ్యసమవేతములగు రూపాది గుణముల సంఖ్యకు గూడ కారణమగుచున్నది.
అనగా |దవ్యములకు సంబంధించిన సంఖ్యకంచె రూపాదిగత సంఖ్య భిన్నముకాదని
యర్థము.
సముద్దేశథము 505 పదకాండము
6]
అవతారిక ఒక్క సంఖ్యా పరత్వాపరత్వాదుల విషయముననే కాదు ; ఓక
దానిని ఆశ్రయించుకొని యున్న అన్నింటి వ్యవహారములును ఆశయమైన దాని ధర్మము
లను బట్టి యుండునని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ అస్వతన్రే స్వతన్రత్వం పరధర్మో యథా గుణే |
అభేద్యే భేద్యభావోఒపి (దవ్యధర్మ స్తథా గుణే ॥ ర్‌
అస్వతన్రే = స్యతం|తము కాని, గుణే = గుణమునందు, పరధర్మః = గుణమునకు ఆశయ
భూతమగు [దవ్యముయొక్క ధర్మమైన, స్వతన్హ్రత్వం = స్వతం్యతత్వము, యథా = ఎట్టు
భాసించుచున్నదో, తథా = అర్రే, అభేద్యే = సంఖ్యచే వ్యవచ్చేద్యము కాని, గుణే = గుణము
నందు, [ద్రవ్యధర్మః = [దవ్యముయొక్క ధర్మమషగు, భేద్యభావో౬పి = వ్యవచ్చేద్యత్వము
కూడ భాసించును. |
తాత్ఫర్యము._ అస్వతం్యతమగు గుణమునందు [దవ్యధర్మమగు స్వాతం[త్యము
భాసించినట్టు, ఆది (గుణము) సంఖ్యావ్యవచ్చేద్యము కాకున్నను [దవ్యధర్మమగు వ్యవచ్చేద్య
త్వము భాసించును.
ఎవరణము.__ రూపాది గుణములు ఎల్లప్పుడును [ద్రవ్యము నాశ్రయించి యుండు
టే నిత్య పరతం[తములు. అదైనను “పటస్యరూపమ్‌' (వ స్రముయొక రూపము) అని
స్వాతంత్యము రూపమునందు వ్యపదెశింపబడుచు న్నది. ఈ స్వాతం[త్యము వా స్త్రవమున
రూపమునకు చెందినది కాదు ; పటరూప |ద్రవ్యమునకు చెందినది. ఇచట స్వాతంత్యమనగా
స్వతం[తముగ నున్నట్లు భాసించుట. “ “శక్తః పట8' (తెల్లని వస్త్రము) అనునపుడు శుక్ర
గుణము పటరూప [దవ్యమునకు ఉపసర్శనమైనట్టు (అనగా పటము న్నాశయించికొని యుండి
అ పధానమైనట్టు) భాసించుచున్న ది. [దవ్యమునుండి శుక్ష గుణమును విడదీసినట్టు ““పటస్య
శక్తః ' అని [పయోగించినపుడు [దవ్యమునకు గల స్యాతం|త్యము దీనియందు సం|కమించి
నట్టు కనబడుచున్నది. అటే గుణము సంఖ్యా వ్యవచ్చేద్యము కాకున్నను తదా శయభూతమగు
౧ లు
[దవ్యము సంఖ్యా వ్యవచ్చేద్యమగుటచే దానినిబట్టి ఇదిగూడ వ్యవచ్చేద్యత్వమును పొందు
చున్నది. 1151
ఆవతారికో__. ఈ విషయమునే ఇంకను విశదీకరించుచున్నాడు.
శో స్వబుద్ద్యా తమపోద్దృత్య లోకోఒప్యాగమమా శీతః |
స్వధర్మా దన్యధర్మేణ వ్యాచషె ప్రతిపత్తయే ॥ 6
లోకో౭_ పీ = సామాన్యజనుడు కూడా, ఆగమం == శాస్త్రమును, ఆ|శిత = ఆశ్రయించిన
వాడై, స్వబుద్ధ్యా = తన బుద్ధిచేత, తం = ఆ గుణమును, అపోద్భుత్య = [దవ్యమునుండి
విడదీసి, స్వధర్మాత్‌ = గుణ ధర్మముకంచె, అన్యధ ర్మేణ = భిన్నమగు [దవ్యముయొక్క_
ధర్మముచే, ప్రతిపత్తయే = ఇతరునికి జ్ఞానము కలుగుటకై , వ్యాచ స్టే = చెప్పుచుండును.
వాక్యపదీయము 506 నంఖో
[
తాత్పర్పోము.__ లౌకిక జనుడుకూడ ఆగమము (ప్రకారము తన బుద్ధిచే గుణమును
దవ్యమునుండి వేరుచేసి దాని ధర్మముకంటె భిన్నమగు ద్రవ్య ధర్మమును పురస్క-రించు
కొసి ఎదుటివానికి తెలియజెప్ప చుండును
~I C9
వివరణము. |[దవ్యముకంచె భిన్నముగ గుణము ఉన్నది. ఆది |దవ్యమునందు
సమవాయ సంబంధముతో నుండును. దవ్యధర్మములను బట్టి గుణధర్మములు గూడ ఉండును,
అని కీవలము వై శేషికాదులే కాదు; లౌకిక జనులు కూడ |దవ్యమునుండి గుణమును
స్వబుద్ధిచే వేరుగా భావించి గుణధర్మ విలక్ష్షణమగు [దవ్యధర్మమును పురస్కరించుకొని,
ఇతరులకు తెలియజెప్పు చుండును. ఉదాహరణమునకు - ఒక వస్ర్రమునందు అనేక రూపము
లుండవచ్చును. కాని ఆ పటమును ఒక్క వస్తువుగా [గహించి, ఆ పటమునందున్న ఏకత్వ
సంఖ్యను బట్టి గుణమునందు గూడ ఏక త్యము నారోపించి “ఈ పటమునందు ఒక చిత
రూపమున్నది”” అని చెప్పును. పటమునంతను ఒక్క వస్తువుగ కాక పటావయవముల
_ నన్నింటిని వేరు వేరుగ భావించినచో వాటి సంఖ్యనుబట్టి దీని నాలుగు అవయవములందును
నాలుగు రూపములు ఉన్నవని చెప్పును. ఈ విధముగ ఆశయ ధర్మములను బట్టి ఆ శిత
ధర్మములను వ్యవహరించుట లోకములో కూడ నున్నది. 116141
అవతారిక___ శబ్దము ఎల్పప్పుడును సంబంధించిన ధర్మములతో ఆచ్చురితమగు
(ధర్మచ్చాయాచ్చాదితమగు) వస్తువునే టోధించును. ఈ నియమము [దవ్యము విషయమునం
దై నను, గుణాదుల విషయమునండై నను సమానమే అని చెప్పుచున్నాడు.
శో పరోపకారత త్తాానాం స్వాత స్త్రే్యణా భిధాయక : 1
శబ్దః సర్వపదార్థానాం స్వధర్యాతీ విప్రకృష్యతే u 7
పరోపకారత త్తానాండఇతర ధర్మములచే ఉపకరింపబడిన స్యరూపముగల, సర్యపదార్థానాం
జా దవ్యగుణాది సకల పదార్థములను, స్వాతంత్కెణ = ధర్మసంసర్గ శూన్యమగు శుద్ధ
రూపముతో, అభిధాయకః = బోధించెడు, శబ్దః = శబ్దము, స్వధర్మాత్‌ = వాచకత్వ రూప
మగు తన ధర్మమునుండి, వి|పకృష్యతే = వేరు చెయబడుచున్నదది.
తాత్సర్యము.__ అన్యధర్మములచే ఉపకృతములగు స్వరూపములు గల సకల
పదార్థములను ధర్మ సంసర్లము లేకుండా బోధించు శబ్దము తనకుగల వాచకత్వ ధర్మమును
బివోలోణయము శబ్దము పదార్థమును బోధించును. ఆ పదార్థము [ద్రవ్యము
కావచ్చును. గుణము కావచ్చును, మరియొకటి ఏదియైన కావచ్చును. అది ఏదియెనను ఇతర
ధర్మముల ఆచ్చురణ (పైపూత) మున్న రూపముతోడనే శబ్దముచె బోధింపబడును. ఉదాహ
రణమునకు ఘట శబ్దము ఘట మనెడు దవ్యమును బోధించుచున్నది. దీనిని బోధించుచున్న
పుడు ఏదియో ఒక రూపము, ఆకారము మొదలగు ధర్మవిశేషములతో కూడిన దానినే
సముజ్రేళము 507 పదకాండ ము
8
కో ధించునుగాని ఏ ధర్మముల సంపర్కములేని [ద్రవ్యమును బోధింపజాలదు. అట్టి ద్రవ్యము
మన బుద్ధికి విషయము కాజాలదు ; వ్యవహారమున గూడ ఉండజాలదు. [దవ్య విషయము
నందువలె గుణాదుల విషయమునందు గూడ ఏదియో యొక ధర్మ సంబంధమున్ననే శబ్దము
బోధింప గల్లును. కావున 'పటః”* అన్నపుడు ఆ యా రూపాదులతో గూడిన పటము అను
ఆర్థబోధ కలిగినట్లు ““పటస్య శక్తః” ఇత్యాదులలో కూడ ఎక త్వాద్యు పహిత శుక్ష గుణబోధ
కలుగును. ఏ కబ్దమైనను ధర్మాంతర సంబంధరహితమగు శుద్ద పదార్థమును బోధింపవలెనని
[ప్రయత్నించినచో దాని వాచకత్వము దూరమగును. అనగా ఆ పదము అట్టి యర్థమును
చెప్పజాలదు. ఈ విధముగ [దవ్యవాచకి శబ్బమైనను, గుణవాచక శబియెనను, ఏ శబ్దమైనను
ధర్మాంతర సహకృత పదార్థ ములను మాతమె బోధించును.
అవోతారి క. అర్థము అన్యధర్మోపకారము లేనిచో భాసింపదు (బుద్ధి గోచరము
కాదు) అను విషయమున దృష్టాంతమును చూపు పుచున్నాడు.
లో యథై వావిషయం జ్ఞానం న కిజ్బిదవభాసత్‌ |
తథా భావోఒప్యసంసృష్టో న కశ్చిదుపలభ్యతే ॥ 8
అవిషయం = విషయములేని, జ్ఞానం = జ్ఞానము, కికోత్‌ = ఏదియు, యథైవ = ఏ విధ
ముగా, న అవభాసతే = వ్యవహారయోగ్యముగ భాసింపదో, తథా = అరే, అసంసృష్టః =
ధర్మాంతరములతో సంసృష్టము కాసి, భావః అపి = పదార్థము కూడ, కక్చిత్‌ = ఒకు.
టియు, న ఉపలభ్యతే = లభించుట లదు.
తాళ్ళర్యుము నిర్వి్వయమగు జ్ఞానమేదియు ఏ విధముగ భాసించుట లేదో అబే
అన్యధర్మ సంపర్క-ములేని పదార్థమెడియును గూడ లభించుటలేదు.
వివరణము... ఘట జ్ఞానమునందు ఘటము విషయము. పట జ్ఞానమునందు
పటము విషయము. ఈ విధముగ జ్ఞానమునందేదై న ఒక విషయముండి తీరవలెను. విషయము
లేని శుద్ధ జ్ఞానము భాసింపదు ; వ్యవహారయోగ్యము కాదు. అకళ్లై ధర్మాంతరముల సంసర్గము
లేని పదార్థ మేదియు వ్యవహారయోగ్యము కాజాలదు గాన అట్టి పదార్థమును పదము
బోధింపదు. 1181
అవతారిక... పరస్పర భిన్నములగు ఘటములయందు ఈ ఘటత్యమను సామా
న్యము (జాతి) అభేద బుద్ధికి కారణముగనున్నది ; విశాలముఖత్వరూపమగు ఈ విశేషము
ఈ ఘటములను ఇతర ఘటములనుండి భిన్నముగ కనబడునట్లు చేయుచున్నది ; ఇత్యాది
విధముల లోకములో వ్యవహారము కలదు. ఇట్టి వ్యవహారములు సామాన్యాదులలో ద్రవ్య
సంసర్గము లేకుండ చేయబడుచున్నవి. పరధర్మోపాధి లేని వాటికి వ్యవహారము సాధ్యము
కాదు అని యన్నచో ఈ వ్యవహార మెట్టు కుదురును అని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
సముద్దేశము 47 పదకొండము
వ్‌]
అన్య త = మరియొక స్థలమున ఆనగా వరియొక వాక్యమునండు, అవిహితస్య - ఏవ ==
విధింపబడనట్టియె, పకోః = పశువునకు, పథ మమ్‌ = [పాథమికమగు, సః _ విధిః = ఆ
విధి అనగా పపనాయజేత, అను వాక్యముచె విధానము.
| కియాయామ్‌ = యాగ |కియయందు, అజభావః -- చ = పశువునకు అంగత్వము
౧]
కూడ, [పథమమ్‌ -1- విధిః = [పాథమికమగు విధియి.
ఏతస్మాత్‌ = దీనివలన అనగా పైని చూపబడిన కారణడద్యయము వలన, తత్‌ =
అది అనగా ఏకత్వము, వివక్షితం __ తు = వివక్షితమే యగును.
స్వర్గమును కోరువాడు యాగముచేయవలెనని వేరు వాక్యము వేదమునకలదు.*
ఆ వాక్యము యాగము చేయుమనియే చెప్పుచున్నది. అందు |దవ్యమేదియో ఆ వాక్యము
చెప్పదు. “పశునాయజేత'* అను వేదవాక్యము వాక్యాంతరముచే విధింపబడని పశువనెడి
దవ్యమును విధించుచున్న ది. ఆ విధియ పశువుయాగమున కంగమేయని చెప్పుచున్నది.
రాగా వాక్యాంత రముచే లభింపని పశ్నుదవ్యమును ఈ వాక్యమే విధించుట చేతను
పశువు యాగమునకు అంగమని చెప్తుటచేతను “వశునా అను పదమున తృతీయా విభ క్రిచే
బోధింపబడెడి ఏకత్వ సంఖ్య +వివక్షిత మేయగును, [పత్యయముచే బోధింపబడిన అర్థమును
విడుచుటలో తగిన [ప్రమాణము కానరానందున నదివివక్షితమె యగును. n5Ti
అవతారిక వాక్యాంతరముచే విధింపబడని పశువును విధించుటయు, ఆ పశు
వును యాగమునకు అంగముగా విధించుట అనెడి రెండు కార ణములనుబట్టి, పశునా. అను
పద మున పత్యయార్థముగానున్న ఏకత్య సంఖ్య వివక్షితమగునసి 57వ కోకమున చూప
థ్‌ లి (౧
బడినది. .
దానినిబట్టి చూడగా వాక్యాంతరముచే విధింపబడిన ఆర్థమునే మరల విధించిన,
అందును (ప్రధానముగా విధించిన, అచట (పత్యయార్థమగు సంఖ్య వివక్షితము' కానేరదని
లభించుచున్న ది. ఇదియే “వ్యాపారః కా
ది
ల
~
.
గ
లక్షణమనె &
ల
ర
బ్ది వ్యాపారము అని వ్య క్తపరచుచున్నాడు.
లో (గహా_స్త్వ్వన్యత విహితా భిన్నసంఖ్యాః పృథక్‌ పృథక్‌ ।
(వాజాపత్యా నవేత్యేవమాది భేదసమన్వితాః 11 56
ల్లో ఆజ క్వేన ప్రతీతానాం సమ్మార త్వజీనాంపునః |
నీరేశం (పతి యా సంఖ్యా సా కథం న్యాద్వివకితా || ర్‌ 9
(టు
* “జ్రోతిష్టో మేన న్వర్షకామోయ జేతి (జోోతిష్టోమనామకీవయాగేన న్వర్గం భావ
యేక్‌) అని వచనము. స్వర్గము కోరువాడు జ్యోతిషప్టోమయాగము చేయవలెను,
+, ఈ కారిక చే లభించిన యర్థమునే “యథు జాతి స్తధై కత్వం సాధనత్వేన గమ్యతే”
అని 55 కారికా[గంధము సూచించియున్నంది.
వాక్యపదీయము 508 సంభఖ్యో
[9
శో॥ భేదేన తు సమాఖథ్యానం యల్లోకోఒప్యనువ ర్తతే |
౧౧ ధా ల
ఆగమాచ్చాస్తసదృళో వ్యవహారః స నర్జ్యతే [1 గి
లోకో౭పి = లోకము కూడ, బేదేన = భేదముచేత, సమాఖథ్యానం = (పతిపాదనమును, అను
వర్తతే ఇతి యత్‌ = అనుసరించుచున్నదనునది ఏది కలదో, సః= అది, ఆగమాత్‌ =
వై శేషికాగమానుసారముగ, శకాస్త్రసదృళః = ళాస్తముతో సమానమగు, వ్యవహారః = వ్యవ
హారముగా, వర్ణ్యతే = వర్ణింపబడుచున్న ది.
కాత్చార్యుయు.__ లోకము కూడ సామాన్యాదులను భేదముతో |ప్రతిపాదించు
చున్నది. ఈ వ్యవహారము వై శేషికాగమానుసారముగ జరిగిన శాస్త్ర సదృశమగు వ్యవహార
మని చెప్పబడుచున్నది.
వివరణము... సామాన్య విశేషాదిరూపములగు ఉపాధులు ఎల్లప్పుడును పర
తం్యతములుగనే ఉండును కాని స్వతం త్రముగ నుండజాలవు. అయినను శాస్త్రము అపోద్ధా
రము చేసి (వాటిని ద్రవ్యాదులనుండి విడదీసి) స్వతంతరూపమున [పతిపాదించుచుండును.
ఈ శాస్త్ర వ్యవహారమునే అనుసరించి లోకమునందు గూడ ఇట్టి వ్యవహారము కానవచ్చు
చున్నది. కావున వీటి స్వాతం[త్యము కల్పితమే కాని వాస్తవము కాదు. 1101
అవతారిక... ఈ విధముగ శాస్త్రీయ సంస్కారమును బట్టి స్వతం[తరూపమున
(పదర్శ్య మానములగు సామాన్యాదులందు ఉపాధుల ఆరోపము జరుగుచుండును అని చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో! బుద్దా స్టితేషు తేష్వేవమధ్యారోపో న దుర్లభః ।
పరధర్మస్య న హ్య(త సదస_త్వ్వం (పయోజకమ్‌ i 10
ఏవం = ఈ విధముగా, బుద్ధౌ = బుద్ధియందు, స్థితే = ఉన్న, తేషకాఆ సామాన్యాదు
లందు, పరధర్మస్య = అన్యధర్మమగు ఉపాధియొక్క-, ఆరోపః = అరోపము, దుర్తభః ==
దుర్హభమైనది, న = కాదు, అత = అరోపమునందు, సదస త్యం = స_త్త్యము కాని అస
త్ర్యము కాసి, [పయోజకం = పయోజకము, నహి = కాదుకదా ?
తౌత్ళర్శ్యంయ__ ఈ విధముగ బుద్ధియందు స్వతం్యతరూపమున భిన్నముగ నున్న
ఆ సామాన్యాదులందు ఇతరోపాధుల ఆరోపముచేయుట కూడ శక్యమే. ఆరోపము విషయ
మున సత్త్యాస త్త్వములు [పయోజకములు కావుకదా ?
వివరవాము.___ సామాన్యాదులను బుద్ధిచే దవ్యాదులనుండి విడదీసి, “ఈ సామా
న్యము' “ఆ సామాన్యము" ఇత్యాది విధమున సర్వనామ నిర్దేశమునకు వీలగునట్టు చేసినపుడు
పరధర్మములగు సంక్యాదులను గూడ వీటియందు (సామాన్యాదులందు) ఆరోపించుటకు వీలు
ఏర్పడుచున్నది. సామాన్య విశేషాదులే [దవ్యములకు ఉపాధులై యుండుటచే వాటికి స్వాతం
సము దేశము 509 పదకొండము
11]
(త్యము లేదు గాన అట్టి వాటియందు లేని ఉపాధులను ఆరోపించుట ఎట్టు ఆని అశంకింప
రాదు. ఆరోపమునకు సత్త్యముగాని అస త్యముగాని వా స్తవముగ ఉండవలెననెడు ఆవశ్యకత
లేదు. సత్‌ అయిన దానియందు అస త్త్యమును ఆరోపింపవచ్చును, అసత్తైన దానియందు
సత్త్యమును ఆరోపింపవచ్చును. అందుచే సామాన్యాదులందు బుద్ధిచె స్వాతం త్యమును ఆరో
పించి అట్టి అరోపిత స్వాతం[త్యములగు సామాన్యాదులందు ఉపాధ్యారోపము గూడ చేయ
వచ్చును. 1101
అవతారిక. ఈ విధముగ కల్పిత స్యాతం|త్యములగు వాటి పె ఉపాధ్యంతర
సమారోపము సంభావ్యము గాన.
లో సామాన్యేస్వపి సామాన్యం విశేషేషు విశిష్టతా ।
సంథ్యాసు సంఖ్యా లింగేషు లింగ మేవం (పకల్పతే i [|
ఏవం డె ఈ విధముగ, సామాన్యేష్వపి = సామాన్యములయందు గూడ, సామాన్యం ఆ సామా
న్యము, విశేషేషు = విశేషములయందు, విశిష్టతా = విశిష్టత్యము, సంఖ్యాసు = సంఖ్యల
యందు, సంఖ్యా = సంఖ్యయు, లిజ్లేషు = లింగములయందు, లింగం = లింగము, [పకల్పతే
= ఏర్పడును.
తాత్తృర్యము___ ఈ విధముగ సామాన్యములయందు సామాన్యము, విశేషముల
యందు విశిష్టత్వము, సంఖ్య లయందు సంఖ్య, లింగములందు లింగము ఏర్పడును,
వివరణము. ఇశ్ర్హే బుద్ధిచే గోత్వసామాన్యము (జాతి) అశ్వత్వ సామాన్యము
మొదలగు కొన్ని సామాన్యములకు భేవమును కల్పించి ఆ అన్ని సామాన్యములందును అను
గతముగ నుండు మరియొక సామాన్యమును (సామాన్యత్వము మొదలగు దానిని) కల్పింప
వచ్చును. [దవ్యము లతో సంబంధించి యున్న విశేషములను బుద్ధిచె వేరుగ పరిగహించి,
వాటిని గూడ దవ్యములవలె భావించి ఆ విశేషము లన్నింటియందును ఆనుగతమగు విశే
షత్యమనెడు జాతిని కల్పింపవచ్చును. లేదా ఒక విశేషము మరియొక విశేషముకంటె భిన్న
మైనద అను జ్ఞానమునకు నిమి త్తమగు విశేషాంతరమును గూడ విశేషమునందు కల్పింప
వచ్చును. సంఖ్యలకు మరల సంథ్యాసంబంధము నేర్పరచి శతం, ళతే, శతాని ఇత్యాది
పయోగములు చేయవచ్చును. శబ్దముచే వాచ్యములగు స్రీత్వాది లింగములు [దవ్యమువలె
భాసించుటచే మరల వాటికి లింగాంతరముతో సంబంధము ఏర్పడి “పుమాన్‌ “పౌంస్నమ్‌”
“పుంస్తా' ఇత్యాది [ప్రయోగములు చేయవచ్చును. ఈ విధముగ జాపాధిక భేద కల్పనముచే
పూర్వోక్త వ్యవహారమున విరోధము లేదు. ulin
అవతారిక [పాసంగిక విచారమును చేసి |పకృత విషయమును ముగించు
చున్నాడు.
వాక్యపదీయము 510 సంఖ్యా
[12
శో అతో (ద్రవ్యా(శికాం సంథ్యామాహం; సంసర్ల వాదినః |
భేదాభేదవ్యతీతేషు భేదాభేద విధాయినీమ్‌ ॥ 12
అతః = ఆ కారణము వలన, సంసర్గవాదినః = సంసర్షవాదులు (ఒక [దవ్యమునందు అనేక
ధర్మములు సమవేతములయి యుండును అనునట్టి కణాద వాదులు, _ భేదాభేదవ్యతీతేషు =
భేదాభేద ములను అతి కమించియున్న |దవ్యగుణాదులందు, _ భేదాభేవవిధాయినీం = భేవా
భేదములను కల్పించెడు, సంఖ్యాం వెసంఖ్యను, దవ్యా|శితాండా;దవ్యమును ఆ్మశయించిన
దానినిగా, ఆహుః = చెప్పుదురు.
తాత్బృర్యోము..._ ఆందుచే సంసర్గవాదులగు వై శేషికులు భేదాభేద రహితములను
[దవ్యగుణాదులందు భేదాభేద ములను కల్పించు సంఖ్య [దవ్యము నాశయించి యుండునని
చెప్పుదురు.
వివరి ఇయు సంసర్గవాదులనగా ధర్మములన్నియు [దవ్యముతో సంబంధించి
యుండునని అంగీకరించు వై శేషికులు. వెనుక చెప్పిన విధముగ [దవ్యము నాశయించి
యున్న సంఖ్యనుబట్టియే గుణాదులందు కూడ ఏకత్వ ద్విత్వాది వ్యవహారము జరుగుటకు
అవకాశమున్నది గాన సంఖ్య గుణాదులను గూడ ఆ|శయించియుండునని అంగీకరింప బని
లేదు. అందుచే భేదము కాని అభేదము కాని లేని దధవ్యగుణాదులందు. భేదాభేద బుద్ధులను
కల్పించు సంఖ్య ముఖ్యముగ [దవ్యమునే ఆ్మశయించి యుండునని సంసర్గవాదులు చెప్పు.
చున్నారు. ఏకత్వ సంఖ్య అభేద జ్ఞానమునకు కారణము, ద్విత్వాది సంఖ్య భేదబుద్ధికి
కొరణము, 1121
అవతారిక... వా స్తవమున పదార్గములన్నియు భేదాభేద వ్యతీతములై నచో పదార్థ
ముల కంచె భిన్నమగు సంఖ్య వాటియందు భేదాభేద వ్యవహారము నెట్టు కల్పింపగల్లును అని
ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ ఆత్మానరాణాం యేనాత్మా త్మ్యదూప ఇవ లక్ష్యతే 1
"జను. అయో
అత్మదూపేణ సంసర్గాత్‌ సా నిమిత్త సరూపతా ॥ 13
ఆత్మా నరాణాం = ఇతర [దవ్యములయొక్క-, ఆత్మా = స్యరూపము, ఆత [దూ పేణ =
త దూపము కాని, యేన = ఏ గుణాదికముతో, సంసర్గాత్‌ = సంబంధమువలన, త్యదూప
ఇవ ౫ ఆ రూపము కలదివలె, లక్ష్యతే = చూడబడుచున్నదో, సా= అది, నిమిత్త సరూ
పతా = నిమి త్రమగు గుణముతో సారూప్యము.
తాత్ఫర్యంయమ.. [దవ్యాంతర ముల స్వరూపము అట్టి రూపములేని ఏ గుణాదిక
ముతో సంసర్గముచే త దూపమువలె భాసించునో, ఆది నిమిత్త సరూపత్వము.
వివరోణయు.__ (దవ్యాది పదార్థముల [ప్రమాణములచే పరస్పర భిన్నములుగ
నము దేశము 511 పదకొండము
14 |
తెలియబడుచున్న వి. ఈ పదార్థములు ఆయా గుణములతో సమవాయ సంబంధముచే సంబం
ధించు చున్నవి. ఆ గుణాదులకును ఆ పదార్థమునకును వా స్తవమున భేదమున్నను ఆ భేదము
సమవాయ సంబంధముచే తిరోహితమై పోవుచున్నది. అందుచే పదార్థముల స్వరూపము
గుణాదుల స్వరూపముతో కనబడుచున్నది. అనగా పదార్థములకు గుణసారూప్యము కలుగు
న్నది. ఇది కేవలము అట్టు ఆభాసించుటకు నిమి తభూతములగు గుణాదులతో కలిగిన
సారూప్యమే (నిమిత్త సరూపతా). వా స్తవమున పదార్థములలో నొకదానితో ఒకటికి సరూపత
లేదు. అనగా ధర్మాంతరోపధానముచే భేదాభేద వ్యవహారములున్నను వా స్తవమున పదార్థము
లకు సంకీర్ణత్యము లేదు; అవి పరస్పర వివి క్రములుగ కనబడుచునే యున్నవి "అని
అభ్మిపాయము. nl8n
అవతారిక. [దవ్యగుణాది పదార్థము లన్నియు ఎల్టప్పుడును పరస్పర సంకీర్ణ
ములుగనే క నబడుచున్నవి కదా? వాటికి సంకిర్ణ త్యము లేకపోవుట యేమి అని ఆశంకించు
కొని కార్యభేదముచే పదార్థభేదము సుస్పష్టమని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ సంసృషేష్యపి నిర్భాగే భూశేష్వర్ల|క్రియా యథా |
సత్స్వాదిప్ప చ మాత్రాసు సర్వాన్వేవం (పతీయతే ॥ 14
భూతెషు = పృథివ్యాది భూతములు, సంసృవేష్వపి = పరస్పరము కలసియున్నను, సత్తా
దివ చ = సత్త్వ రజ స్తమోగుణములు సర్వభావ సంసృష్టములై నను, యథా = ఏ విధముగా,
అర[కియా == అర్మక్రియ, నిర్భాగే = విభక్రమగు భూతమునందే కానవచ్చునో, ఏవం =
విధముగనే, సర్వాసు = సమ స్తమైన, మ్మాతాసు = [దవ్య గుణాదులందు, పతిత చా =
కనబడును.
తాత్సర్భుము___ పృథివ్యాది మహాభూతములు పరస్పర సంసృష్టములై నను,
సత్రుగదిగుణములు గూడ పరస్పర సంబంధములె నను వాటి అర్థ క్రియ మా|తము ఏ విధముగ
భిన్న భిన్న రూపముల కానవచ్చునో అశ్రు [దవ్య గుణాదుల ఆర్థ|కియలు గూడ భిన్న భిన్న
ములుగ కానవచ్చుచున్న వి
వివరణము. పృథివ్యాది మహాభూతములు ఒకదానితో నొకటి విడదియుటకు
శక్యము కాని విధమున కలిసిపోయి కనుపట్టుచుండును. అయినను వాటి అర్థ! కియలు
మాత్రము |పత్యేకముగ వేరువేరుగ కనబడుచున్నవి. ధారణ - సంగహ - పాక = వ్యూహ =
అవకాశదానములు వరుసగ పృధథివ్యపేజోవాయ్యాకాశముల కార్యములుగ గోచరించుచున్న వి.
ఆమ్టే స త్త్యరజ స్తమోగుణములు ఒకదానితో ఒకటి పూర్తిగ కలిసిపోయినను వాటి కార్యము
లగు |పకాశ _ [పవృ త్తి - నియమములు వేరువేరుగ కనబడుచునే యున్నవి. ఈ విధముగనే
[దవ్య - గుణ _ కర్మ - సామాన్య - విశేషములను మాతలు కూడ ఒకదానితో ఒకటి కలిసి
పోయి యున్నను వాటి కార్యములు మా[తము వేరువేరుగ కనబడుచున్నవి. ఉదాహరణము
నకు... [దవ్యము గుణాదులకు ఆశయముగ నుండి అర్థ్మకియాకారి యగుచున్నది. గుణములు
వాక్యపదీయము 512 సంఖ్యా
[15
(దవ్యమునకు తమ స్వరూపమును అర్పించుచు కార్యకారులగుచున్నవి. ఈ విధముగ [దవ్య
గుణాదులు సర్వదా సంకీర్ణములుగనే కనబడుచున్నను వాటి కార్యములు మా|తము అసంకీర్ణ
ముగ భాసించుచు వాటి భేదమును స్పష్టికరించుచుండును. 11411
అవతారిక ఇపుడు సంథ్యాస్వరూపమును పరీక్షించుచున్నాడు. ద్విత్వాది
సంఖ్య ఏకత్యముకం టె భిన్న మైనదా అభిన్న మైనదా ? భిన్న మైనచో దాని ఉత్పత్తి ఏకత్వా
సేక్షమై యుండజాలదు. అభిన్నమైనచో వాటి భేదమునకు నిమిత్తమే లేకుండ పోవును.
అనగా ఆ రెండును ఒక సంఖ్యయే కావలసియుండును ; అని ఆశంకించుకొని సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
శో ద్విత్వాదియోని "రేకత్యం భేదా సృత్సూర్వకాయత 8 |
వినా తేన న సంథ్యానా వన్యాసామ స్తీ సమృవః ॥ 15
యతః = ఏ కారణము వలన, ఖేదాః = భేదములు, తత్పూర్యకాః = ఏకత్వ పూర్వకములో,
ఆ కొరణమువలన, ఏకత్వం = ఏకత్వము, ద్విత్వాదియోనిః == ద్విత్వాదులకు కారణము,
తేనవినా = ఏకత్వము లేకున్నచో, అన్యాసాం = ఇతరమైన, సంఖథ్యానాం = సంఖ్యలకు,
సంభవః = సంభవము, నాస్తి = లేదు.
తాత్సర్భూమయు___. భేదములు ఏకత్వ మూలకములు. అందుచే ఏకత్వము ద్విత్వాదు
లకు కారణభూతము. ఏకత్వము లేనిచో ఇతర సంఖ్యలకు సంభవముండదు..
వివరణను... భేదము ఉండవలెనన్నచో మొదటి అభేదముండవలెను. అనగా
ఒక ఘటమున్నచో దానియందు ఆభేదముండును. మరియొక ఘటమునందు గూడ అభేద
ముండును. ఈ రెండింటిని ఒక్కసారి [గహించినచో ఈ ఘటము వేరు, ఆ ఘటము వేరు
అను భేదబుద్ధి ఏర్పడును. ఈ విధముగ భేదములన్నియు అభేద పూర్వకములు, అనగా ఏకత్వ
పూర్వక ములు. కావున ఏకత్వము ద్విత్వాదులకు మూలకారణము. ఏకత్యములేనిచో ఇతర
సంఖ్యలకు సంభవమే ఉండదు. 11151
అవతారిక___ ఏకత్వము ద్విత్వాదులను ఎట్టు జనింపచేయునో చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ ఏక త్వే బుద్దిసహితే నిమిత్తం ద్విత్వజన్మని |
ఏక త్వాభ్యాం సముత్సన్న మేవం వౌ తత్‌ పతీయతే [1 16
బుద్ధిసహితే = స్వవిషయక బుద్ధిసహితములగు (ఏకత్వములను గూర్చిన జ్ఞానముతో సహి
తములగు), ఏకతేే = (రెండు) ఏకత్యములు, ద్విత్యజన్మ ని = ద్వితృ్వముయొక్క_ జన్మ
యందు, నిమిత్తం = నిమి త్రము, వా= లేక, ఏక త్వాభ్యాం = రెండు ఏకత్వములచే, సము
త్పన్నం = పుట్టిన, తత్‌ = ద్విత్వము, ఏవం = బుద్ధిపూర్వకముగ, (పతీయతే = తోచును.
నమువైశము 513 పదకాండము
17]
తాత్సృర్యంయమ__ స్వవిషయకమగు బుద్ధితో గూడిన రెండు ఏకత్వములు ద్విత్వ
జన్మకు కారణమని కొందరి యభి పాయము. రెండు ఏకత్యములవలన పుట్టిన ద్విత్వము బుద్ధి
సహితమై భాసించును అని మరికొందరి యభి పాయము.
ఎవర ణము. రెండు |దవ్యములందు రెండు ఏకత్వములుండును. ఇది ఒక
ఏకత్వము, ఇది మరియొక ఏకత్వము అను జ్ఞానము కలిగిన పిమ్మట ఇట్టి జ్ఞానముతో కూడిన
రెండు ఎక త్యములు ద్విత్యము జనించుటకు నిమి త్తమని కొందరి మతము. దాని [ప్రకారము
ద్విత్వమునకు [దవ్యద్వయము సమవాయికారణము, ఏకత్వగుణము అసమవాయి కారణము,
ఇది ఒక ఏకత్వము, ఇది ఒక ఏక తరము అనెడు బుద్ధి నిమి త్రకారణము. మరికొందరి
మతము | పకారము రండు ఏకత్వములు బుద్ధ్య పేక లేకుండగనే ద్విత్వమును జనింపచేయును.
ఈ విధముగ పుట్టిన ద్విత్వము ఏకత్వ బుద్ధిపూర్వక ముగ [(గహింపబడును అని వారు చెప్పు
దురు. వీరి మతము [పకారను బుద్ధి ద్విత్వమునకు నిమి త్రకారణమని అంగీకరింపబడదు.
ఇదియే ఈ రెండు మతములకును గల భేదము.
అవతారిక. ద్విత్వస్వరూప విషయమునందు గూడ మతభేదమున్నదని చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో॥ ఏకత్వసముదాయో వా సాపేక్షే వా పృథక్‌ పృథక్‌ ।
ఏక తే ద్విత్వ మితే్యేవం తయోర్ష్విర్వచనం భవేత్‌ ॥ 17
ఏకత్యసముదాయో వా = రెండు ఏకత్వముల యొక్క సముదాయముగాని, వాడా లేక,
సాపేన్నే = పరస్పరా పేక్షములగు, పృథక్‌ పృథక్‌ = వేరు వేరైన, ఏకి త్వే = రెండు ఏకత్వ
ములుగాని, ద్విత్వం = ద్విత్వము, ఇత్యేవం = ఈ విధముగ అంగీకరించిన పక్షమున,
తయోః = ౪ ఏక త్యములకు, ద్వివచనం = ద్వివచ నము, భవేత్‌ = అగును (కావలసి
వచ్చును).
తాత్ఫర్భంయు.._ రెండు ఏకత్యముల సముదాయముగాని, వేరువేరుగ నుండు పర
స్పర సా పే్షములగు రెండు ఏకత్యములుగాని ద్విత్యము అని చెప్పినచో ఆ ఏకత్వములు
రెండింటికిని ద్యవచ నము రావలసివచ్చును,
వివరోణమయు___ రెండు ఏకత్వములకం టె భిన్నమగు ద్విత్వమనునది లేదను
ఆవ్యతిరేకపక్ష మొకటి ఉన్నది. ఈ పక్షమునందు గూడ రెండు పద్ధతులు కలవు. వృక్షముల
సముదాయమే వనము. మృగముల సముదాయమే యూథము. అంతియేకాని వృక్ష మృగ
వ్యతిరిక్రముగ వనయూథములనునవి లేవు. అర్రే రెండు ఏకత్వముల సముదాయమే ద్విత్వము.
అంతియేకాని రెండు ఏకత్యములవలన కొత్తగ ఒక ద్విత్వమనునది పుట్టునని చెప్పుట
యుక్తము కాదు. వనాదులలో అవయవ భేదమునుబట్టి భిన్నాకారావభాసము ' కలుగును ;
సంఘమును బట్టి ఏకాకారావభాసము కలుగును. దీనిచే “వనం” అను వకవచనాంతమగు శబ్ద
ముచే వృక్ష సముదాయమును బోధించినట్టు “ద్విత్వం" అనునది ఏకత్వముల సముదాయమును
[33]
వాక్యపదీయము 514 సంఖ్యా
[16
బోధించును సముదాయమునకు కాక అవయవములకే పాధాన్యమును వివక్షించునపుడు
పరస్పరా పేక్షములగు రెండు ఏకత్వముఅకే ఏకత్వ వ్యవహారమనునది రెండవ పద్ధతి. ఏ
పద్ధతి నవలంబించినను ఏకత్వముల కంట భిన్నమగు ద్యిత్యమను మరియొక గుణము లేదు.
ఇట్టి అవ్యతిరేక పక్షము యుక్తము కాదు. ఈ పక్షమున ద్విత్వము అని యన్నను రెండు
ఏకత్వము లన్నను ఒక్కటే గాన ద్విత్వమనగా రెండు ఏకత్వములని యర్థము. రెండు
ఏకత్వము లుండుటచే ద్వివచ నము రావలెను కాని ఏకవచనమునకు అవకాశము లేదు. కాని
'ద్విత్యం' అనునపుడు ఏకాకారావభాసపూర్వకమగు ఏకవచనమే కనబడుచున్నది. దీనిని బట్టి
“ద్విత్వము' అనునది రెండు ఏకత్వములకం టె భిన్నమైనదియు, వాటివలన పుట్టున దియు
అగు గుణాంతరమని తెలియుచున్నది. కావుననే “ ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనై కవచనే' అను సూత
మున ద్విత్వమును ఒక్క గుణమునుగా | గహించి “ద్వ్యేక యాః అని ద్వివచనము [ప్రయుక్త
మైనది. ద్విత్వమను దానికి రెండు ఏకత్వములు అని అర్థమైనచో దానిలోని రెండు ఏకత్వ
ములు, “ఏకి అను దానిలోని మరియొక ఏకత్వము కలిసి మూడు అయినవి గాన “*ద్వ్యేకే
షామ్‌* అని బహువచనమును |పయోగింపవలసి యున్నది. కావున ద్విత్వము రెండు ఏకత్వ
ముల కంటి భిన్నమైన గుణమని యంగీకరింపవలను. (తిత్వము మొదలు దశ సంఖ్యా
పర్యంతములగు అన్ని సంఖ్యల విషయమునను ఇగ్రై [గహించవలెను. 114
అవతారిక. పై కారికలో చెప్పిన విధమున “*ద్విత్వము' ఆను సంఖ్యయు ;
బహుత్వమును ఒక్కొక్క సంఖ్యలే గాన “ద్విత్వ ద్విర్వచనమ్‌' “బహుత్వే బహువచనమ్‌''
ఇత్యాది [ప్రయోగములు మాతమే సాధువులగును గాని. “ద్వయోః ద్విర్వచనమ్‌ “బహుష
బహువచనమ్‌'' ఇత్యాది [ప్రయోగములు అసాధువులగును కచా ? ఇట్టి ద్వివచన బహువచన
[ప్రయోగములు గూడ లోకమున కనబడుచున్నవి అని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు
శో ఏకోఒపి గుణ భేదేన సజ్హో భేదం (ప్రకల్పయేత్‌ ।
ఆశయా(శయి భేదో హి తదా శ్రయనిబన్సనః [1 18
ంఘః = సముదాయము, ఏకో౭పి = ఓక్క-టేయెనను, _ గుణభేదేన = గుణభూతములై న
సముదాయమునందలి యంగముల భేదముచే, భేదం = వేదమును, పకల్పయేత్‌ = కల్పిం
చును, ఆశయాగశయి భేదః = ఆశయమైన దానియొక్క_య ఆ్యశయించి యున్న దాని
యొక్కయు భేదము, తదాశయ నిబంద నః = సంబంధమును బట్టి ఏర్పడును కదా ?
ర
న్నీ
తాత్సర్యుమయు.___ సముదాయము ఒక్కటియేయైనను - గుణభేదముచే భేదమును
క ల్పించును. ఆ శయా[శయిభేదము సంబంధమును బట్టి ఏర్పడును కదా?
వివర జయము. ఏకత్వాదులకంటె భిన్నములై న ద్విత్వ బహుత్వాది సముదాయ
ములు ఏకత్వాది జన్యములనియు, ఆవి కాల్చనికములగుటచే ఏకక్వాద్య భిన్నములనియు
రెండు మతములు కలవు. ఉత్పత్తి పక్షమున జనకములగు ఏకత్వాదులు జన్యపరవశములు,
వాక్యపదీయము 514 సంఖ్యా
[16
బోధించును సముదాయమునకు కాక అవయవములకే పాధాన్యమును వివక్షించునపుడు
పరస్పరా పేక్షములగు రెండు ఏకత్వముఅకే ఏకత్వ వ్యవహారమనునది రెండవ పద్ధతి. ఏ
పద్ధతి నవలంబించినను ఏకత్వముల కంట భిన్నమగు ద్యిత్యమను మరియొక గుణము లేదు.
ఇట్టి అవ్యతిరేక పక్షము యుక్తము కాదు. ఈ పక్షమున ద్విత్వము అని యన్నను రెండు
ఏకత్వము లన్నను ఒక్కటే గాన ద్విత్వమనగా రెండు ఏకత్వములని యర్థము. రెండు
ఏకత్వము లుండుటచే ద్వివచ నము రావలెను కాని ఏకవచనమునకు అవకాశము లేదు. కాని
'ద్విత్యం' అనునపుడు ఏకాకారావభాసపూర్వకమగు ఏకవచనమే కనబడుచున్నది. దీనిని బట్టి
“ద్విత్వము' అనునది రెండు ఏకత్వములకం టె భిన్నమైనదియు, వాటివలన పుట్టున దియు
అగు గుణాంతరమని తెలియుచున్నది. కావుననే “ ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనై కవచనే' అను సూత
మున ద్విత్వమును ఒక్క గుణమునుగా | గహించి “ద్వ్యేక యాః అని ద్వివచనము [ప్రయుక్త
మైనది. ద్విత్వమను దానికి రెండు ఏకత్వములు అని అర్థమైనచో దానిలోని రెండు ఏకత్వ
ములు, “ఏకి అను దానిలోని మరియొక ఏకత్వము కలిసి మూడు అయినవి గాన “*ద్వ్యేకే
షామ్‌* అని బహువచనమును |పయోగింపవలసి యున్నది. కావున ద్విత్వము రెండు ఏకత్వ
ముల కంటి భిన్నమైన గుణమని యంగీకరింపవలను. (తిత్వము మొదలు దశ సంఖ్యా
పర్యంతములగు అన్ని సంఖ్యల విషయమునను ఇగ్రై [గహించవలెను. 114
అవతారిక. పై కారికలో చెప్పిన విధమున “*ద్విత్వము' ఆను సంఖ్యయు ;
బహుత్వమును ఒక్కొక్క సంఖ్యలే గాన “ద్విత్వ ద్విర్వచనమ్‌' “బహుత్వే బహువచనమ్‌''
ఇత్యాది [ప్రయోగములు మాతమే సాధువులగును గాని. “ద్వయోః ద్విర్వచనమ్‌ “బహుష
బహువచనమ్‌'' ఇత్యాది [ప్రయోగములు అసాధువులగును కచా ? ఇట్టి ద్వివచన బహువచన
[ప్రయోగములు గూడ లోకమున కనబడుచున్నవి అని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు
శో ఏకోఒపి గుణ భేదేన సజ్హో భేదం (ప్రకల్పయేత్‌ ।
ఆశయా(శయి భేదో హి తదా శ్రయనిబన్సనః [1 18
ంఘః = సముదాయము, ఏకో౭పి = ఓక్క-టేయెనను, _ గుణభేదేన = గుణభూతములై న
సముదాయమునందలి యంగముల భేదముచే, భేదం = వేదమును, పకల్పయేత్‌ = కల్పిం
చును, ఆశయాగశయి భేదః = ఆశయమైన దానియొక్క_య ఆ్యశయించి యున్న దాని
యొక్కయు భేదము, తదాశయ నిబంద నః = సంబంధమును బట్టి ఏర్పడును కదా ?
ర
న్నీ
తాత్సర్యుమయు.___ సముదాయము ఒక్కటియేయైనను - గుణభేదముచే భేదమును
క ల్పించును. ఆ శయా[శయిభేదము సంబంధమును బట్టి ఏర్పడును కదా?
వివర జయము. ఏకత్వాదులకంటె భిన్నములై న ద్విత్వ బహుత్వాది సముదాయ
ములు ఏకత్వాది జన్యములనియు, ఆవి కాల్చనికములగుటచే ఏకక్వాద్య భిన్నములనియు
రెండు మతములు కలవు. ఉత్పత్తి పక్షమున జనకములగు ఏకత్వాదులు జన్యపరవశములు,
సముద్దేశము 515 పదకాండ ము
19].
అనగా జన్యము నిమిత్తమై పనిచేయునవి గాన గుణములు. కల్పితత్వ పక్షమునందు గూడ
అవయవములు సముదాయ పరాధీనములు గాన గుణములు. ద్విత్వ బహుత్వములు స్వస్వరూప
ముచే ఒకొక-టియేయెనను గుణముల భేదమును బట్టి భిన్నములు వలె కన్పట్టుచున్నవి.
ఈ భేదమును పురస్కరించుకొని “ద్వయోః' “బహుషు” ఇత్యాది విధమున ద్వివచన బహు
వచనములు [ప్రయుక్తము లగుచున్నవి. ఆధారాధేయముల భేదవ్యవహారము సంబంధమును
బట్టి ఏర్పడుచుండును. ఒకప్పుడు ఆశ్రయించి ఉన్నదాని భేదమునుబట్టి ఆశయమగు దాని
యందు భేదవ్యవహారము చేయబడుచుండును. ఉదాహరణమునకు _ '“పరుదృవానపటురాసీక్‌,
పటుతర శ్ర్రైషమో౬న్య ఏవాసి సంవృత్తః'' పరుత్‌ = నిరుడు నీవు అంతగ పాటవము
(నేర్చు) లేనివాడవుగ ఉంటివి ; ఐషమన్‌ = ఈ యేడు బాగా పాటవము కలిగి (క్రొ త్రవాడ
వైనావు) ఇత్యాది వాక్యములందు ఒక వ్యక్తిని ఆ శయించుకొని యున్న పాటవముయొక
భేదమును బట్టి ఆ వ్య క్తి విషయమున గూడ భేదవ్యవహారము కనబడుచున్నది. కొన్ని
యెడల ఆశయము యొక్క భేదముచేత ఆశితమునందు భేదవ్యవహారము ఏర్పడును.
(పకృతమున ద్విత్వాదులు ఏకత్యజన్యములుగాన ఏకత్వమును ఆ్మశయించి యున్నవి"
ఆ శయభూతములగు ఏకత్యములు భిన్న ములగుటచే ఆ|శిత ములగు ద్విత్వాదులందు గూడ
భేదవ్యవహారము కలిగి తదనుసారముగ డ్యివచనాదులు [1పప్రయుక్తము లగుచున్నవి.
“ద్వ్యేక యోః' ఇత్యాది స్థలములలో మాతము ద్విత్వము స్వగతాభేదమును బట్టి ఏకవచనము
నందు [పయోగింపబడుచున్నది. 1181
. అవతారిక___ ఇంతవరకు దశసంఖ్యా పర్యవసానమగు సంఖ్యను గూర్చి విచా
రించి, ఇపుడు వింశత్యాది సంఖ్యాభేదమును గూర్చి విచారించుచున్నాడు.
శో సంఖ్యేయ సంఘ సంఖ్యాన సంఘః సంఖ్యేతి కథ్యతే ।
వింశత్యాదిషు సాన్యస్య (దవ్య సంఘస్య భేదికొ ॥ 19
వింశత్యాదిష = “వింశతిః' మొదలగు వాటియందు, సంఖ్యయ సంఘ సంఖ్యాన సంఘః =
లెక్కింవదగిన వాటియొక్క. సముదాయము లెక్కి_ంచువాటి యొక్క సముదాయము, సంఖ్యా
ఇతి = సంఖ్య అని, కథ్యతే = చెప్పబడుచున్నది, సా = ఆవింశత్యాది సంఖ్య, అన్యస్యడ=
మరియొక్క-, (దవ్యసంఘస్య = గవాది [దవ్య సంఘమునకు, భేదికా = పరిచ్చేదకము.
తాత్భృర్యము___ “వింశతిః” ఇత్యాదులందు సంఖ్యయ న సంఘ సంఖథ్యాన సంఘము
సంఖ్యయని చెప్పబడుచున్నది. అది ఇతర (ద్రవ్య సంఘమును పరిచ్చేదించును.
వివరణము___ వింశ త్యాది శబ్దములు “పంక్తి వింశతి తింశచ్చత్యారిం శత్పజ్నా
శత్షష్టి స ప్తత్యశ్రీతి నవలిశతమ్‌” (5-1-60) అను స్తూతముచే నిర్జిష్టములై నవి. వీటి
నిష్పత్తిని గూర్చి వార్రికకారుడు సుదిర్ధమగు విచారము చేసెను. వింశ త్యాది శబ్దములు
సంథ్యావాచకములుగను సంఖ్యయ (లెక్కింపదగిన వస్తువులు) వాచకముగను కూడ [పయో
గములలో నున్నవి. “గవాం వింశతిః' (గోవ్యల యొక్క- ఇరువది) ఇత్యాదులలో సంఖ్యా
వాక్యపదీయము 516 సంఖ్యా
[19
వాచకము, “వింశతిర్గావః' (ఇరువది గోవులు) ఇతాాదులలో సం ఖ్యయవాచకము ఈ వింశతి
శబ్దము “ద్వాదశతా'' ('దశత్‌' అనగా పడింటి యొక్క సముదాయము) అను నర్థమున
'ది' శబ్బముకం టె “శతిచ్‌ ) [పతశ్రయమును “ది? శబ్దమునకు 'విన్‌' భావమును నిపతించు
టచే ఏర్పడినదనియు, “ద్వౌదశ తౌ వింశతిః' (రెండు పదుల సముదాయములు వింశతి) యని
దీని ఆర్థమనియు ఆంగీకరించినచో ఆపుడు ఈ శబ్దమునకు సంఖ్యేయమగు దానితో సామానాధి
కరణ్యము కుదురదు. అనగా *“దశవృక్షాః” (పదిచెట్టు) ఇత్యాదులలో దళన్‌ శబ్దము వృక్షము
లను (సంఖ్యయములను) జోధించుచున్న ది గాన ౩ సంఖ్యా సంఖ్యేయవాచకములు సమా
నాధిక రణములుగ (ఏకపదార్థ బోధక ములుగ) నున్నవి, అందుచే రెండును ప్రథమా బహు
వచనమున నున్నవి. పె వ్యుతృత్రి (ప్రకారము “వింశతి అనునది రెండు దశర్వర్గ ములను
బోధించుచున్న డి గాని సంఖ్యీయములగు గవాదులసు (పత్యక్షముగ బోధించుటలేదు గాన,
వాటితో సామానాధికరణ్యము కుదురదు. సామానాధికరణ్యము లేనిచో ““(తయాణాం లోకా
నాం సమాహార | తిలోకీ” ఇత్యాది విధమున సమానాధికరణము లగు (తిశ బి లోక + బ్బము
లకు సమాసము వచ్చినట్టు వింశతి |త్రింశదాది శబ్దములకును గవాది శ బ్రములకును సమాసము
వచ్చి 'వింశతి గవమ్‌' “తింశత్పూవీ' ఇత్యాది రూపములు సిద్ధింపవు. “వింశతి” '_తింశత్‌ *
మొదలగునవి రెండు దశద్యర్గములను, మూడు దశద్వర్గములను బోధించుచున్నవిగాని గోవులు
మొదలగు వాటిని బోధించుట లేదు కదా ? మరియొక అనుపపత్తి యేమనగా ఈ పదములు
రెండు సముదాయములను, మూడు సముదాయములను టోధించుచున్నవి గాన వీటికి ద్మివచన
బహువచనములందు పయోగ ముండవలెను గాని ఏకవచనమున ఉండరాదు. ఈ విషయము
లనే__ “వింశ త్యాదయో దశ దర్టేచేత్‌ సమాసవచనానుపప త్రిః'' అను వార్తికము చెప్పు
చున్నది. “వింశతి” “గో” శబ్దములకు సామానాధికరణ్యము లేకపోవుటచే సామానాధికరణ్య
మును బట్టి వచ్చెడు ద్విగుసమాసము రాక 'గవాం వింశతిః గోవింశతిఃి అను షష్టీ సమాసము
మాతము రావచ్చును.
“సంఖ్యాయాః సంజ్ఞాసంఘ సూత్రాధ్యయనేషు'* ఆను సూ తమునుండి సంఘ
శబ్దము అనువర్తించుచున్నవి గాన '“శతిచ్‌' (ప్రత్యయము సంఘార్థమున చేరి “ద్వౌాదళతౌ
పరిమాణమస్య సంఘస్య వింశతిః సంఘః** అనగా- ఏ సంఘమునకు రెండు దశత్తులు
(పదులు) పరిమాణమో ఆ సంఘము వింశతి, అని అర్థము చెప్పిన పక్షమున ఏకవచనము
ఉపపన్నమేయైనను సమాసానుపపత్తి దోషము అట్లే ఉన్నది. ఈ పక్షమున మరియొక
దోషమేమనగా-- “వింశకో గో సంఘఃి అను సాధు [పయోగమునకు బదులు 'వింశతిః గో
సంఘః' అను అసాధు |పయోగము చేయవలసి వచ్చును. వింశతిః అను దానికి ఇరువదియని
అర్థ మైనపుడు “వింశతిః పరిమాణం యస్య సంఘస్య (ఏ సంఘమునకు వింశతి పరిమాణమో
అది) అను నర్ధ్థమున “వింశతి తింశద్భా్యం డ్వునన్యత రస్యామ్‌' అను సూతముచే
(5-1-21) డ్వున్‌ ప్రత్యయము. వచ్చి వింశకః అను రూపమేర్చడి *వింశకః గోసంఘః'
(వింశతి సంఘాత్మకమగు గోస ఎఘము) అని ఆర్థము చెప్పవచ్చు. అట్టుకాక “వింశతిః' అను
దానికే రెండు దశత్తులు ప్రమాణము గల సంఘము అను నర్థము చెప్పినచో అట్టి సంఘము
6
వాక్యపదీయము 48 జా
[5
A. పృథక్‌ + పృథక్‌ = వేరువేరుగా అనగా భిన్న భిన్న ములగు పకరణములలో, (పాజా
పత్యా నవ్యగహాః 4 ఇతి +- ఏవమాది భేద సమన్వితాః = |పాజాపత్యా నవగాహాః, (ప్రజా
పతి దేవతగాగల తొమ్మిది (గహములు) ఇట్టివి మొదలగుగాగల భేదముతోగూడినట్టియు,
కనుకనే *భిన్న సంఖ్యాః = విభిన్నమగు సంఖ్య కలిగినట్టి, _[గహాః--తు = (గహములు ఐతే,
అనగా సోమరసమునుపోయుట కుపయోగించెడి పాతలు [గహములని [శెత సంప్రదాయము.
వానిని మట్టితోగాని కజ్దతోగాని చేయుదురు, అన్యత = మరియొక వాక్యమునందు,
విహితాః = విధింపబడియున్న వి, వేదమున వేరువేరు స్థలములలో 9, 10, 1, 1, మున్నగు
రీతిని కొన్ని [గహములు విధింపబడినవి, వానికి వేరువేరు దేవతలుగూడ చూపబడినవి,
అందు ““|పాజాపత్యానవి'” అను రీతిని కారికలో నొక వాక్యము చూపబడినది.
'ది
B. పై రీతిని లభించిన అర్థమును (పకృతమున జూపుచున్నాడు.
ఆజ్ఞత్వేన = అ్మపధానముగా, అనగా సమ్మార్జన [క్రియలో (శుభ్రపరచుటలో) అప
ధానముగా, పతీతానామ్‌ = తెలియబడుచున్నట్టియు, సోమరనమును ధరియించుటకు ఉప
యోగపడుట వలన అ|పధానములుగా జ్ఞానవిషయము లగుచున్నవని భావము, సమ్మార్షీ +
తు = వ భపరదుటయందు మ్మాతము, అజ్లినామ్‌ = | పధానములేయగు (గ్రహములకు పునః
ఆ మరల, నిరేశమ్‌ -[- (పతి == (గహశబమును ఉచ్చరించుటను గురించి, అనగా “పాజా
. టి - ౧
పత్యా నవగాహాః” మున్నగు [కియా బోధకములలో (గహశబ్దమును చర్చించి మరల
“గహం సమ్మార్షి'' ((గహమును శుభపరచ వలెను) అను వాక్యమున మరల “గహ అను
టె
శబ్దమును ఉచ్చరించుటను గురించి, యా = ఏ, సంఖ్యా = ఏకత్వమనే సంఖ్యయో, సా=౫ ఆ
ఏకత్వ సంఖ్య, కథమ్‌ == ఎట్టుగా, వివక్షితా = వివక్షింపబడినది, స్యాత్‌ = కాగలదు? ఆ
సంఖ్య వివక్షితము కానేరదని భావము.
(గ్రహములు భిన్న భిన్న (పకరణములలో విధింపబడినవి, వానిని జ్ఞాపకము
చేయుచు ““గహం సమ్మార్షి” అను వాక్యము సమ్మార్జనమును అనగా శు భపరచుటను
విధించుచున్నది, | గహములలో సోమరసము పోయునపుడు వాని (పక్కలయందు ఆ రసము
చిలుకగా వస్రముయొక్క_ అంచును పవితముగాజుట్టి ఆ [గహములను తుడిచి వ।భపరచ
వలెనని వేదము చెప్పినది. “గహం సమ్మార్ణి అనునది [కొత్తగా (గహమును విధించునది
కాదు, ఆ వాక్యమున సమ్మార్జనము చెప్పబడినను [గహములె (పధానములగును. కాగా
వాక్యాంతమున [గ్రహములు విధింపబడినవి. సమ్మార్జనము విషయమై అవి [పధానములే యగు
* “పాజాపళ్యా నవగవోః”' (ప్రజావతి బేవతగాగలవి తొమ్మిది [గవాములు, “దై తా
నధ్వర్యుః పాతన్సవనే [గవోన్‌ గృహ్హాతి” అధ్వర్యుడు [పాతస్సవనమున పది | గహములను
[గహించుచున్నాడు. “ఐన్ట్రవాయవం (గవాం గృవ్దాతి* ఇం(ద్ర్‌వాయు దేవతాకమగు [గవా
మును (గహించుచున్నాడు, “మి|[తావరుణం [గవాం గృషహ్హోతి'. మితావరుణ దేవతాకమగు
(గవామును (గహించుచున్నాడు, ఇన్నిటిని శుభవరచవలెనని “(గవాం సమ్మార్షి అని
యున్నది, న
సము ద్రేశము 517 పదకాండము
19 ]
(వింశతి సంఘము) (ప్రమాణముగా గల మరియొక సంఘమెదియు లేదుగాన పై సూూతముచే
'డ్యున్‌' [ప్రత్యయము వచ్చుటకు అవకాశముండదు. ఇంక ఈ డ్వ్యూన్‌ (పత్యయము సంఘ
మను నర్ధ్థమునందు కాక్ర స్వార్థమునందే వచ్చునని (వింశకః అను [పయో మును సమర్థించు
టకై) చెప్పవలసి యుండును, కాని ఈ సూూతము ఆర్హియ [పకరణములోనున్నది గాన
దానిని స్వార్థ (ప్రత్యయ విధాయకమని కల్పించుట కష్ట కల్పన యగును. ఈ భావమునే
“పరిమాణిని చేత్‌ పునః స్వార్థే పత్యయ విధానమ్‌” - అను వాార్తికము |పతిపాదించినది.
మరియు 'వింశతిః' = “ఇరువది [దవ్యములు' అను నర్థము చెప్పినచో గోవులకును వింశతి
పదబోధ్యములకును భేదము లేదుగాన షష్టి వచ్చుటకు అవకాశము లేదు. రాజు వేరు పురుషుడు
వేరు అయినపుడే “రాజ్ఞః పురుషః" ఆని షష్ట వచ్చును. ఆర్త గోవులు వేరు, వింశతి వేరు
అను బుద్ధి యున్న పుడే “గవాం వింశతి అని సిని (పయోగింపవచ్చును. లేకున్నచో
“గావః వింశతిః* అని మా|తమే పయోగముండును. ఇట్టి పయో "మునందు గూడ గోశబ్ద
వింశతి శబ్దములు సమానాధికరణములుగాన “వింశతి” శబ్దమును గూడ బహువచనముగ
(పయోగింపవలసి యుండును. ఈ విధముగ హార్తికకారుడు “వింశతి” ఇత్యాది పదములు
వ్యుత్సన్న [పాతిపదికములై న పక్షమున అనేక దోషము లుండునని చెప్పి “సహస శద్దా
దులవలె వింశత్యాది శ బ్రములు గూడ అవ్యుత్సన్న శబ్దములనియు, ఇవి [పయోగాను సార
ముగ సంథ్యావాచక ములుగను సంఖ్యేయవాచక ములుగను గూడ ఉండవచ్చుననియు, రూఢ
శబ్రములగుటచే “అప్‌” శబ్ద, “దార శబ్దాదులవలె నియతలింగ వచనములై యుండుననియు
సిద్ధాంతీకరించెను. కాని భాష్యకారుడు వ్యుత్పత్తిపక్షమునే స్వీకరించి శతిచ్‌ _పత్యయము
పరిమాణియగు సంఘము అను నర్థ్భమున విధింపబడినదని అంగీకరించినాడు. ““సంఖ్యాయాః
సంజ్ఞా” ఇత్యాది సూ|త్రమునందలి సంఘశబ్దమునకు [పాణి సముదాయమని యర్థము.
కాని ఇచట సంఘశ బ్రము (పాణ్యపాణి సాధారణమగు సమూహమును బోధించును గాన “గవాం
వింశతిః' వలె “వృతశాణాం వింశతిః'* అని గూడ పయోగింపవచ్చునని భాష్యకారుడు
చెప్పెను. “శితిచ్‌” (పత్యయము సంఘార్గక మైనచో వా ర్తికకారుడు చేసిన. ““పరిమాణిని
చేత్‌ పునః స్వార్థ ప్రత్యయ విధానమ్‌”” అను ఆశ్నేపణమునకు భాష్యకారుడు ““నంహననె
వృత్తః సంహననే వ ర్తిష్యతే'” అని సమాధానము చెప్పెను. ఈ కారిక ఆ వాక్యయునకు
వ్యాఖ్యారూపము. గోవులు మొదలగునవి సంఖ్యయములు (లెక్కి_ంపదగినవి). వాటి సంఘము
దవ్య సంఘము. రెండు దశత్తులుగ నున్న అట్టి రెండు [దవ్య సంఘముల సంఘము అను
నర్థ మున వింశతి శబ్దము సిపతింపబడినది ఆది సంఖ్యానములగు రెండు దశ ద్వర్గముల
సముదాయముగాన సంఖ్యాన శబ్దమని చెప్పబడుచున్నది వింశతి శబ్దము సంఖ్యా నములగు
ఆ రండు దశద్వర్షి ముల సముదాయమును బోధించును. వింశతి శబ్బ్దవాచ్యమగు ఆ సంఖ్య
(సంఖ్యానసంభఘము) గవాది సంఘమునకు విశేషణమగును. అనగా గవాది [దవ్యసంఘ పరి
మాణమునకు ఉపాధిగ నున్నది. ఈ విధముగ సంఖ్యాన సంఘవాచక మగు వింశతి శబ్దము
కంటె పరిమాజ్ల్ణియగు గవాది సంఘము అను నర్ధమున డ్వున్‌ _పత్యయము రావచ్చును.
అనగా రెండు దశత్‌ సంఘముల |పమాణము గల గోసంఘము అను నర్థము చెప్పవచ్చును.
వాక్యపదీయము 518 సంఖ్యా
[20
గాన డ్వున్‌ (పత్యయమును స్వార్థమున విధింపవలసిన పని ఉండదని తాత్పర్యము.
“సంహననే = రెండు దశత్తుల సంఘము అను నర్ధమున, వృత్తః = (పవర్తించిన వింశతి
శబ్దము, సంహననే = గవాది ద్రవ్య సం మునందు, వర్తిష (తే = (ప్రత్యయమును పుట్టింప
గ లదు” అని భాష్య వాక్యార్థ ము. |
వాస్తవమున [ద్రవ్యములకు సంబంధించిన [దవ్య సంఘమునకును, దశత్తుల దశ
తృంఘమునకును పారమార్థికమగు భేదము లేదు. ఇది కేవలము బుద్ధి మాత పరికల్పితము.
బుద్ధియందు అవస్థాపితములగు ఆర్థములను బట్టి [పయు క్రములగు శబ్దములు అర్థాకారమగు
బుద్ధిని కలిగించుచు వా స్తవమున భేదము లేకున్నను, సంఖ్యా సంఘము వేరు, సంఖ్యేయ
సంఘము వేరు అను (పతీతిని కలిగించుచుండును. వింశత్యాదులను ఈ విధముగ వ్యుత్పన్న
శబ్రములని అంగీకరించినను సమాసాన ఒపపత్యాది దోషము లుండవు అను విషయము కై యట
హేలారాజాది కృత వ్యాఖ్యలయందు స్పష్టికరింపబడినది. “వింశతి అనునది దశద్ద్యయ
సంఘము (రెండు పదుల సంఘము) అను ధర్మమును మాృాతము బోధించును. గుణవాచకము
లగు జర్టాది శబ్దములను గుణివాచకములతో సమానాధికరణములుగ |పయోగించి ('జవక్టః
పటః' ఇత్యాది వాక్యములలో ) నట్టు ఈ పదములను సంఖ్యయ సమానాధికరణములుగ
[పయోగించి అభేదోపచారముచే ““వింశతిర్లావః' , '“వింశతి[ర్భాహ్మణాః ”, “వింశతి
కుండాని'” ఇత్యాది వాక్యములను (పయోగింపవచ్చును. ఈ సామానాధికరణ్యమును బట్టి
“వింశతిగవం' ఇత్యాది సమానాధికరణసమాసము రావచ్చును. వింశతి సంఖ్య ఒక
సముదాయముగ (గపహాంపబడిన దవ వ్యములతో సంబంధించును గాన దానికి సంఖ్యే యము
యొక్క లింగవచనములను బట్టి మార్పు రాదు. ముందుగనే తనతో ఏ లింగ సంఖ్యలు
సంబంధించినవో ఆవి అశ్రు ఉండును. కావుననే “వింశతిర్గావః' ఇత్యాది పయోగము లుప
పన్నములై నవి. గుణగుణులను భిన్నముగ వివక్షచేసి [పయోగించు పక్షమున “గవాం
పింశతిః' ఇత్యాది విధమున [పయోగింపవచ్చును. “వింశతి” అనునది దశత్సంఘ రూపమైన
దైనను, దానికి పరంపరయా గోవులతో సంబంధమున్నది గాన షష్టి రావచ్చును. 1191
అవతారిక. *ఏకవింశతిః” “ఏక [తింశత్‌ ” ఇత్యాదులలోని “ఏకి “వింశతి” “ఏకి
“తింశత్‌ ' అనునవి వేరువేరుగ సంఖ్యా వాచకములా లేక “వకవింశతిః” ఇత్యాది సముదాయ
ములే సంఖ్యావాచకములా యని |(ప్రశ్నించుకొని “ఏకవింశతి' మొదలగునవియే సంఖ్యా
వాచకము లని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఏకవింశతి సంఖ్యాయాః సంఖ్యా _న్లర సరూపయో 8 ।
ఎకస్యాం బుద్ద్యనావృత్త్యా భాగయోరివ కల్పనా ॥ 20
ఏకస్యాం = అభిన్నమగు (అవయవ రహితమగు), ఏకవింశతి సంఖ్యాయాం = “ఏకవింశతి”
సంఖ్యయందు, బుద్ధ్య నావృత్వ్యా = (పతి అవయవమునందును బుద్ధియొక్క- ఆ వృత్తి లేదు
కావున, సంఖ్యా న్తర సరూపయోః = “వక?” “వింశతి” అను ఇతర సంఖ్యలతో సమానరూప
సముద్రేళము 519 పదకాండము
20]. |
ములుగ నున్న, భాగయోరివ = భాగములవలె కన్పట్టు వానియొక్క_, కల్పనా = కల్పన
చేయబడుచున్న ది.
తాత్సర్వూము___. అభిన్నమగు ఏకవింశతి సంఖ్యయందు, సంఖ్యాంత రములతో
సమానరూపములగు భాగముల కల్పనయే కాని వాస్తవమున భాగములు లేవు బుద్ధి అవయవ
ములను వేరువేరుగ గ్రహించుట లేదు కదా?
వివరణము. “ఏకాదశి, “ద్వాదశి ఇత్యాదుల లో ఏకాది శబ్బములకు దకాది
శబ్దములతో సమాసమని ““వఏకాదీనాం దశాదిభిర్హింద్భః'' అను వార్తికమున చెప్పి, వాంర్తిక
కారుడు, ''ఏకాదీనాం దశాది భిర్వన్వ్వ ఇతి చేత్‌ వింశత్యాదిషు వచన [ప్రసంగః అను ఆేవ
వా ర్తికమున, “ఇట్లు ద్యంద్యసమా సమును చెప్పరాదు. “ఏకాదశ” ఇత్యాదులలో ద్వంద్వ
సమాసమును ఆంగీకరించినచో ఏక వింశతి౩” ఇత్యాదులలో గూడ ద్వంద్వమునే అంగీకరింప
వలెను. ఆ పక్షమున ఇందలి “ఎకి “వింశతి” శబ్దములు సంఖ్యావాచకములై నచో సమాసము
దివచనమునం దుండవలెను. సంఖ్యయ వాచకమైనచో “ఏక వింశతయః' అని బహువచ
నమునం దుండవలెను. “ఏకవింశతిః' అను ఏకవచన (పయోగము అసాధువు కావలసి
వచ్చును” అని ఆళంకించి- “సిద్ధం త్వధికాన్తా సంఖ్యా సమానాధికరణాధికారే అధిక
లోపశ్చ” అను వార్తికముచే ““ఏకేనాధికా వింశతిః ఏకవింశతి: ” (ఒకటి ఎక్కుువగల
ఇరువది) అను (ఉ త్రరపదలోపి) సమాసము చెప్పుకొనిన ఈ వచనదోష ముండదని సమా
ధానము చెప్పెను. కాని' ఈ సమాసమును చెప్పినచో స్వరదోషము వచ్చునని భాష్యకారుడు
ఈ పక్షము నుపేక్షించి “ఏకశ్చ వింశతిశ్చ]” "అను ద్వంద్వ సమాసమునే అంగీకరించెను.
దీనిని బట్టి “ఏక వింశతిః' ఇత్యాదులలో అవయవములగు “ఏకి *“వింశతి' శబ్దములే సంఖ్యా
వాచకములుకాని సముదాయము కాదు అను ఆశంక కలుగగా దానిని ఈ కారికచే నిరాకరించు
చున్నాడు. ఇచట “ఏక” “వింశతి” అను అవయవములు కేవలము వ్యుత్పత్తి మా[తమునకై
కల్పింపబడినవి కాని వా స్పవమున అట్టి అవయవములు లేవు. “ఏకవింశతి అనునది నరసిం
హుని వలె అవయవ భేదరహితమగు ఒక భిన్న సంఖ్యయే. ఈ స్వతంత సంఖ్యయే బుద్ది
(గాహ్యముగ నున్నది గాని ఇందలి అవయవములు బుద్ది [గాహ్యములు కావు. నరసింహా
మొత్తము ఒక్క వ్యక్తి కాని ఆందులో నరుడు వేరు సింహము వేరు అను భేదబుద్ధి కల
లేదు కదా. అన్వాభ్ర్యానము నిమిత్తము వీని భాగములను కల్పించి 'ఏకళశ్చ వింశతిశ్చ
చెప్పుచున్నారు. ఈ అవయవ కల్పనము కాల్పనికము గాన ఒకరు ఒకటిని ఇరువదిని
ఏకవింశతి యనగా మరియొకరు తొమ్మిది + పం్యడెండును కలిసి ఏకవింశతి .
మరియొకరు పది పదకొండు కలిసి “ఏకవింశతి” యనియు చెప్పవచ్చును. _ ఇట్లు
విభాగము కాల్పనికము కావునను, “ఏకవింశతి' అను సముదాయ మె సంఖ్యావాచక ము
ఏకవచన |పయోగమున దోషము లేదు.
అవతారిక... “'ఏకవింశతిః” ఇత్యాది సంఖ్య సంఖ్యాద్వయారబ్ధవై
ఆంగీకరింపవచ్చును కదా ! ఇది అవయవ విభాగ రహితమగు మరియొక సంఖ్య
వాక్యపదీయము 520 సంఖ్యా
1
[2
చెప్పవలెను అని ఆశంకించి కొన్ని శాస్త్రీయ కార్యములు అనుపపన్నములగును గాన దీనిని
నిరసావయవమగు సంఖ్యాంతరమని అంగికరింపవలెనని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో అసంఖ్యాసముదాయత్వాత్‌ సంఖ్యాకార్యం విధీయతే |
సమూహత్వే తు తన్నస్యాత్‌ స్వాజ్షాదిసముదాయవత్‌ i 21
ఆసంఖ్యా సముదాయత్వాత్‌ = సంఖ్యల సముదాయము కాదు కావుననే, సంఖ్యాకార్యం =
సంఖ్యాకార్యము, విధీయతే = విధీంపబడుచున్నది, స్వాజ్ఞాది సముదాయవత్‌ = స్వాంగాది
వాచకపదముల సముదాయమువలె, సమూహత్వే = ఇదిగూడ సంఖ్యా సమూహమని చెప్పి
నచో, తత్‌ = ఆ సంఖ్యా కార్యము, నస్యాత్‌ = రాకపోయెడిది.
తాత్ఫర్శ్భంము_ “ఏకవింశతి ఇత్యాదికము సంఖ్యా సముదాయము కాదు కావుననే
సంఖ్యాకార్యము విధింపబడుచున్న ది. స్వాంగాది సముదాయము వలె ఇదియు సముదాయమే
యైనచో ఆ సంఖ్యాకార్వము [పవ దర్తించెడిది కాదు.
వివరణము___ “ఏళవింశతిః అధికా ఆసిన్‌ శతే' (ఇరువది ఒకటి అధికముగా
గల శతము) *ఏకతింశత్‌ అధికా అస్మిన్‌ శత్‌' అను నర్ధమున “శద న్న వింశతీశ్చ' అను
సూ తముచే డి (ప్రత్యయము వచ్చి “ఏకవింళంి “ఎక తింశమ్‌' (శతమ్‌) _ అను రూపములు
సిద్ధించును, “శత్‌' అనునది అంతమునందు కలదానికిని, “వింశతి” శబ్దమునకును “అది దీని
యందు అధికముగ నున్నది” అను నర్ధమున 'డ' (ప్రత్యయము వచ్చును” అని ఈ సూత
మున కర్ణము ఇచట నున్న వా రిక ములను బట్టి శదంతమునకే కాక శదంతాంతమునకును,
వింశత్యంతమునకును గూడ “డ [పత్యయము వచ్చును అని అర్థము చెప్పవలెను. అట్లు
చెప్పినచో “గ్య తింశత్‌ అధికా అస్మిన్‌ శతే' 'గోవింశతిః అధికా అస్మిన్‌ శత్‌' అను నర్జమున
“గో తింశత్‌ “గోవింశతి” శబ్దములు గూడ శదంతాంత - వింశత్యంతములగుటచే ఈ
సూ తముచే డ (ప్రత్యయము రావలసియున్నది. ఆచట రాకుండుటక్రై “సంఖ్యా గహణంచ'ి
అను వా ర్తికము చెప్పబడినది. దీనినిబట్టి ఈ శదంత - వంశ త్యంతములు సంఖ్యా వాచకము
లైన గాని ఈ “డి ప్రత్యయము రాదు. “గో తింశత్‌ * “గోవింశతి” పదములు సంఖ్యావాచక
ములు కావు గాన ఈ సూ తమున కతి (ప్రసంగము లేదు. పకృతమున “ఏక [తింశత్‌ “ఏక
వింశతి మొదలగు పదములు సంఖ్యా సముదాయరూవములని అంగీకరించినచో అవి సంఖ్యా
వాచకములు కావు గాన 'శద న్త వింశత్‌శ్చ' అను సూూతముచే డ |పత్యయము వచ్చుటకు
అవకాశము ఉండదు. ఈ విధముగ సంఖ్యా కార్యములగు డ, డట్‌, తయప్‌, తమట్‌, మయట్‌
మొదలగు [పత యములు 'ఏకవింశతి' “ఎక।తింశత్‌' ఇత్యాది పదములకు గూడ రావలె
నన్నచో ఇవి సంఖ్యా సముదాయాత్మక పదములని అంగకరింపరాదు. సంఖ్యా వాచకములగు
అఖండ పదములని ఆంగీకరింపవలెను.
సంఖ్యా సముదాయములని అంగీకరించినచో సంఖ్యా కార్యములు రావనుటకు
““స్వాజ్లాది సముదాయవత్‌ '' అనునది ఉదాహరణముగ చూపబడినది. 'స్వాంగాచ్చోప సర్ద
సముద్రేశము 521 పదకాండము
22]
నాద సంయో గోపధాత్‌” (4-1-54) ఆను సూ తముచే ఉపసర్జనమగు స్వాంగ వాచకము
కంచె వికల్పముగ “జీష్‌' విధింపబడినది. 'చంద్రముఖీ - చం దముఖా' ఇత్యాదు లుదాహరణ
ములు, “పాదః' మొదలగునవి స్వాంగమునైై నను స్వాంగ సముదాయరూపములగు “పాణి
పాది శబ్దము స్వాంగము కాదు. అందుచే “కల్యాణ పాణిపాదా' ఇత్యాదులలో ఈ సూ|త్రము
[పవర్ధింపదు. అక్ష “ఏకత్రింశత్‌' మొదలగునవి సంఖ్యా సముదాయములై నచో సంఖ్యా
వాచకములు కావు గాన “శద న్ల వింశతేశ్చ'” అను సూత పవృ తికి అవకాశముండెడిది
కాదు. “స్యాంగాది” అను ఆదిపచముచే మరియొక ఉదాహరణము గూడ సూచింపబడినది.
కాశీ’ శబ్దము జనపద వాచకము; “*కోసలి శబ్దము గూడ జనపదవాచకము. కాని “కాకి
కోసలి అను జనపద సముదాయవాచక శబ్దము జనపదవాచకము కాదు. అందు “తత భవః”
అక్కడ నివసించువాడు) ఆను ఆర్థమున “వృద్ధాచ్చః' అను సూత్రముచే (4-2-114)
ఛ (పత్యయము వచ్చి ‘కాశి కోసలీయః” అను రూపము నివ్పన్నమగును గాని “జనపద
తదవధ్యో్యశ్స'' అను సూ తముచే 'వుకళ్‌ రాదు. అట్లే (పకృతమున గూడ |గహించ
వలెను, n2ln
అవోతారిక్‌ “ద్యిదశాః' “తిదశాః' ఇత్యాది సమాసములందలి అర్థవి శేషాదు
లను తెలుపుచున్నాడు.
శ్లో సంఖ్యేయా న్నర తన్రాసు యా సంఖ్యాసు (ప్రవర్తతే ।
ఆవృ_త్తివర్గ సంఖ్యేయా తాం సంఖ్యాం తాద్భాశీం విదుః ॥ 22
ఆవ త్రివర్గ సంఖే (యా = దశాది సంఖ్యల ఆద తికాని, దశాది సంఖ్యాపరిచ్చేద్యమగు వరము
వావీ ౧ వ్ర ణే అథ “క
గాని సంఖ్యేయముగా గల, యా ౫ ఏదాకాదిసంఖ్య, సంఖ్యేయా న్లర తం[తాసు = ఇతర
సంఖ్యేయములు (ప్రధానముగా గల, సంఖ్యాసు = దశాది సంఖ్యలయందు, [ప్రవర్తతే =
[పవర్తించునో, తాండా ఆ, సంఖ్యాం = సంఖ్యను, తాదృశీం = ఆ వృ త్రివర్గ సంఖ్యయ
పధానమైనదానినిగా, విదుః = తెలిసికొనుచున్నారు.
తాళ్ళర్భోం ము. ఆ వృ త్తికాని వర్గముగాని సంఖ్యేయముగా గల ఏ ద్వ్యాది సంఖ్య
సంఖ్యేయాంతరములు [పధానముగా గల సంఖ్యల విషయమున [ప్రవర్తించునో ఆ సంఖ్యను
అట్టి దాసినిగా చెప్పుదురు.
విశేవషము___ “ద్వి' శబ్దము ““సంఖ్యయావ్యయాసన్నా దూరాధిక సంకఖ్యాః
సంఖ్యేయే” (2-2-25) అను సూత్రముచే దశన్‌ శబ్దముతో సమసంచగా సమాసాంత
(పత్యయాదులు. వచ్చి “ద్వివశాః అను బహు! ఏపి సమాసరూపము సిద్ధించినది. ““ద్విః దశ
ద్విద శాః' | (రెండుమార్లు ఆ వృత్తములగు పది) అని విగహవాక్యము. ఇచట “దశన్‌”
ఆను సంఖ్య సంఖ్యయాంతర తం|తము. ఆనగా “ద్వి! సంఖ్యచే సంఖ్యేయములగు వాటికంటె
భిన్నములగు సంఖ్యేయములు (పది వస్తువులు) [పధానముగా కలది. దీనితో “ద్వి శబ్దము
సంబంధమును పొందుచున్నది ((పవర్తతే) అనగా సమసించుచున్నది. ఈ ద్విశ బ్రమునకు
వాక్యపదీయము 522 సంఖ్యా
[23
దశ సంఖ్యావృ త్తి గాని, దశ సంఖ్యచే పరిచ్చేద్యములగు వస్తువుల వర్షముగాని సంఖ్యేయము.
అనగా ఈ ద్విశ బ్లము “రెడు దక శా వృత్తులు” అను నర్థమునుగాని, దశ సంఖ్యాకములగు
రెండు వర్గములు అని గాని యర్థము. 122
అవతారిక ద్వి సంఖ్య దశసంఖ్య యొక్క ఆవృత్తినిగాని, లేదా దళ
సంఖ్యయ వస్తువుల వర్గమునుగాని పరిచ్చేదించుచున్నది అని చెప్పబడినది. అట్టు కాక దళ
సంఖ్యనుగాని, దశ సంఖ్యచే సంఖ్యేయములగు పది వస్తువులునుగాని ద్విసంఖ్య పరిచ్చేదించు
చున్నదని ఏల నెప్పరాదు- అని ఆశంకించుకొని అందులకు అనుపప తిని చెప్పుచున్నాడు.
శ్రో॥ న సంథ్యాయాం న సంఖ్యేయే ద్వౌద శేత్యస్పి సమృవః ।
భేదాభావాన్న సంఖథ్యాయాం విరోధాన్న తద్నాశయే ॥ 28
సంఖ్యాయాం = సంఖ్య విషయమునగాని, సంఖ్రేయే = సంఖ్యయముల విషయమునగాని,
దాాదశళ ఇతి = రెండు దశలు అని చెప్పుటకు, సమృవః = సంభవము, నాస్తి = లేదు,
భేదాభావాత్‌ = ఖేదము లేకపోవుట వలన, సంఖ్యాయాం = సంఖ్య విషయమున సంభవము,
న= లేదు, విరోధాత్‌ = విరోధము వలన, తదాశయే = సంఖ్యీయమునందు సంభవము,
న= లేదు.
తాతృర్యము___ “ద్యౌదశ' అనునపుడు ద్విశబ్దము “దశ సంఖ్యా శబ్దముతో గాని
దశ సంఖ్యాక ములగు సంఖ్యే యములతో గాని సంబంధింపజాలదు. “దశ” సంఖ్య ఒక ్క_టియే
గాన, దానిలో భేదము లేదుగాన దానితో ద్విశ భాన్యయము కుదరదు. “రెండూ అను దానికిని
'పది'కిని విరోధము గాన సం ఖ్యేయముతో గూడ సంబంధింపదు.
విశేషము. ద్విశబ్దము 'దశితో సంబంధింపవలె నన్నచో రెండు పద్ధతు లుండ
వలెను. అది 'దశి అను సంఖ్యతోడనై నను అన్వయించవలెను లేదా దళన్‌ శబ్దారమగు
“పది వస్తువులు అను దానితో నైనను అన్వయించవలెను. “దశి ఆనునది ఒక్క సంఖ్య
కావున దానిని రెండు సంఖ్యలనుట అఆయు క్రముగాన ద్విశ బ్రము దశసంఖ్యతో అన్వయించుట
అనెడు మొదటి పక్షము అయుక్తము. పది వస్తువులు ఎన్నటికిని రెండు కాజాలవు గాన
ద్విశబ్బము దశ శబ్ద సంఖ్యేయములతో అన్వయించును అనెడు రెండవ పక్షముగూడ అయు క్తము.
కావున ద్విశబ్బము దశశద్దావృత్తులతోడనో లేదా దశసంఖ్యాకములగు వస్తువుల వర్గము
తోడనో అన్వయించుననెడు పూర్వకారికో క్ర పక్షములే యు క్తములు. 112 ॥
అవతారిక ఈ విషయమునే ముగించుచున్నాడు.
శో సంభఖ్యాయేతే దశ ద్వర్షౌ దిగదశా ఇతి సంఖ్యయా |
త్మదూపే వాపి సంఖ్యేయే ఆవృత్తః పరిగణ్యతే ॥ 24
ద్విద శాః ఇతి = ద్విదశాః అనుచోట, సంఖ్యయా = ద్వి సంఖ్యచే, దశద్వర్తౌ = రెండు దశ
నము ధైళము 523 పదకాండము
25 ]
ద్యర్గములు (రెండు పదుల సముదాయములు), సంఖ్యాయేతే = చెప్పబడు చున్నవి, వా+అపి
= లేక, త|దూపే = దశరూపమగు, సంభ్యేయే = సంఖ్యేయము విషయమున, ఆవృ త్రిః=
రండు పర్యాయములు ఆవృత్తి, పరిగణ్యతే = ద్విశబ్రముచే లక్కించబడు చున్నది.
తాత్పర్యము. 'ద్విదశాః' అనునపుడు “ద్వి సంఖ్యచే రెండు దశద్వర్గములు
లెక్కింపబడుచున్నవి. లేదా దశరూపమగు సంఖ్యేయమునందు ఆవృత్తి పరిగణింపబడు
చున్నది.
విశేషము. దశసంఖ్యా పరిచ్చిన్నమగు ఒక వర్గమున్నది. దానితోపాటు మరి
యొక వర్గమును చెప్పుటకై ద్విత్వము |గహింపబడుచున్నది. అనగా ద్విశబ్దము రెండు దళ
ద్వర్గములందున్న ద్విత్యమును బో ధించుచున్న ది పది వస్తువుల సముదాయములు రెండు
అని చెప్పుచున్నది. కావున “దౌ దశతౌ ద్యిదశాః' అని విగహము. అనగా దశన్‌ శబ్దము
నకు ద్యిశబ్దముతో సంబంధము మరియొక విధముగ కుదురదు గాన “దశి అను దానికి *'దశ
వర్గము అని యర్థము. వర్గమునకును, వర్గములోనున్న వాటికిని అభేదమును వివక్షచేయుటచే
“ద్విదశాః' ఆనుచోట ద్వివచనమునకు బదులు బహువచనము వచ్చినది. రెండవ పక్షమేమ
నగా- “దశ” శబ్దమునకు “దశ వర్గము. అను నర్థము చెప్పవలసిన యావశ్యకత లేకుండగనే
ది శబ్దము “వశ” శబ్దావృ త్రిని బోధించును. “ద్విః దళ ద్విద శాః” (రెండు పర్యాయములు
పది) అని వి గహవాక్యము. “ద్వి శబ్దమునకు ఆవృత్త్యర్థమున “సుచ్‌* (పత్యయమును
చేర్చుటచే “ద్విః అను పదము నిష్పన్నమగును. రెండు పర్యాయములు అని యర్థము.
'ద్విదశాః' ఇత్యాది సమాస స్థలములలో సమాస వృత్తిచే “ద్విశబ్దమే' డికి అను దాని
అర్థమును బోధి: చును గాన 'సుచ్‌'ను చేరవలసిన పనిలేదని “ సుజభావో౬ భిహితార్థత్వాత్‌
సమాసే” అను వార్తికమున చెప్పబడినది. 1241
అవతారిక. “సంఖా్యాయా అవయవే తయప్‌' (5-2-42) అను సూ[తముచే
అవయవభూతమగు సంఖ్యను బోధించు _పథమాంత శబ్దముకంటె “ఈ అవయవి యొక్క
అవయవమగు సంఖ్య” అను నర్థ్భమున తయప్‌ (ప్రత్యయము విధింపబడినది. “పంచ అవ
యవాః అస్య ఇతి పంచతయమ్‌” (దేనికి ఐదు అవయవము లున్నవో ఆ సముదాయము
పంచతయము) ఇత్యాదు లుదాహరణము. ఈ సూూతముచే “బహవః అవయవాః అస్యాః
సంథ్యాయా £ అను నర్భమున బహుశ బ్రము కంటె తయప్‌ (ప్రత్యయము ఏల రాదు అని
ఆశంకించుకొని, భాష్యమున, అది రాకుండుటకు కారణము చెప్పబడినది. ఆ విషయమును
వరించుచున్నాడు.
శో) సం థఖ్యానామక సంఖ్యా సి సంజెషేతి యథోచ్యతే |
య అవ టో
రూపం న రూపమ ప్యేవం సంజ్ఞా సాహి సితాదిషు ॥ 25
యథా = ఏ విధముగా, రూపం = రూపమనెడు పేరుగల, రూపం = సిత పీత నీలాదివర్ణ
వ్యతిరి కముగా విలక్షణ కార్యస్యభావములు గల రూపము, న = లేదో, హి = ఏలయనగా,
వాక్య పదీయము 524 సంఖాకి
సా = ఆరూపం అనునది, సితాదిష = సితాదులయందు, సంజ్ఞా = సంజ్లా మా[తమె,
ఏవం = ఈ విధముగనే, సంఖ్యానామ = సంఖ్య అనెడు, సంఖ్యా = అవయవినియగు
సంఖ్య, నాస్తి = ఏకత్యాది సంఖ్యలకం చె భిన్నముగ లేదు, ఏషా వా ఇద్‌, సంజ్ఞేతి = ఏక
త్వాది సర్వ సంఖ్యానుగత మైన సంజ్ఞయె యని, ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది
తాల్త్సృర్భుమ.___ సితపీతాది వర్ణములకం చె వ్యతిరి క్రముగ రూపమనెడు పేరుతో
మరియొక రూపమేడియును లేదు. ఇది సితాదులందన్నిటియందును ఉన్న రూపసామాన్యమును
బట్టి వచ్చిన సంజ్ఞా మా[తమే. అర్రే ఏకత్వాది సంఖ్యా వ్యతిరిక్తముగ సంఖ్య అనెడు ఒక
ఆవయవి లేదు. ఇది సర్వసంఖ్యానుగతమగు “సంఖ్య” యనెడు పేరు మ్మాతమె.
వివరణము. “బహవః అవయవాః అస్యాః సంథ్యాయాః' అను నర్థమున బహు
శబ్ధము కంటె తయప్‌ రాదు అని చెప్పుటకు భాష్యకారుడు ఈ |కింది యుక్తులను చెప్పెను.
ఈ అర్థిమున తయప్‌ (ప్రత్యయము లావలెనన్నచో “బహు” శబ్దారము అవయవమనియు,
ఇది ఆవయవముగల మరియొక సంఖ్యారూపమగు ఆవయవి ఉన్నదనియు చెప్పవలసి
యుండును. ఇచటనున్న “సంఖ్యా” అనునదియే అవయవి యని చెప్పుటకు వీలులేదు. ఏలయన
రః “సంఖ్యా అనునది ఏకత్వాది సంఖ్యావి శేషములం దన్నిటియందును అనుగత ముగ నున్న
ఒక నామధేయము. అనగా ఏకత్యాదికము విశేషము, సంఖ్య సామాన్యము. సామాన్య విశే
షములకు ఆవయవావయవిభావము ఉండదు. ఘఓత్యము 'అవయవి, ఘటము దాని అవయవము
అనెడు (ప్రతీతి లేదు కదా ః కొన్ని యిడల అవయవిత్యము కల్పితమైనేను కార్యభేదము, ,
రూపభేదము సమాఖ్యాభేదము, వేరువేరుగ కనబడును. ఉదాహరణమునకు_ వృక్షములకును
వనమునకును వాస్తవమున భేదము లేదు. ఐనను వీటికి అవయవాయవి భావము కల్పిత మైనది
ఈ భేదమును బట్టి కార్యాదులలో భేదము కానవచ్చుచున్నది. వృక్షముచేయు కార్యముకం పె
వనముచేయు కార్యము వేరుగ నుండును. వాటి రూపమునందు గూడ భేదమున్నది. వాటి
సమాఖ్య (పేరు) లో గూడ భేదమున్నది. ప్రకృతమున సంఖ్య ఏకత్వాదులు చేయ పరిచ్చే
దము కంటె భిన్నమగు మరియొక పరిచ్చేదమును దీనిని చేయుటలేదు. శుక్టాదులకం టె వ్యతి
రి క్రమగు రూపమేదియు రూపమునకు లేదు. అక్లే ఇచట గూడ ఏకత్యాది వ్యతిరి క్తమగు
రూపమేదియు సంఖ్యకు లేదు. కావున “సంఖ్య అను దానిని నంజ్ఞామాతమ యని అంగీక
రింప వలెను గాని దానికి అవయవిత్యము లేదు. ఇల్లే “రూపి శబ్దమునకు సితపీతాది సాధారణ
మగు రూపము అగు అర్థము చెప్పిన పక్షమున ఇది (రూపళబ్దము) సామాన్యవాచకమగును
గాన అపుడు గూడ అవయవాయవిభావము లేక పోవుటచే “బహుతయం రూపం” అని | పయో
గింపలాదు. కాని “రూపి శబ్దమునకు అనేక రూపసముదాయమగు చిత్రరూపమని చెప్పిన
పక్షమున అపుడు “బహవః అవయవాః యస్యతత్‌ చితతం రూపమ్‌”” అను నర్గమున
'బహుతయం రూపం” అని తయ|ప్పత్యయమును చేసి ప్రయోగించవచ్చును. ఈ విషయము--
“బహుతయం రూపమిత్యే తచ్చిత్రస్య రూపస్యావయవిత్యవివశాయాం భవతి. యదాతు
రూపసామాన్యం వివక్ష్యతే శుకాద్‌ విశషవిషయం తదా సామాన్య విశషయోః అవయవా
యవిభావాభావాన్న .భవతి'' అను క్రైయటమున స్పష్టము చేయబడినది.
సముద్రేశము 525 పదకాండము '
26]
“బహవః అవయవాః అస్యాః సంఖ్యాయాః' అను నర్థమున బహు శబ్బముకంటె
(బహు శబ్ద సంఖ్యా శబ్దములకు అవయ వావయవిభావ సంబంధము లేకుండుటచే) తయప్‌
(ప్రత్యయము రాకున్నను “బహవః ఆవయవాః అస్యాం వింశతౌ” ఆను నర్ధమున రావచ్చును
కదా యని ఆశంకింపవచ్చును. కాని అచట గూడ అవయవావయవి భావము లేదు. బహు
త్వము త్రీత్య చతుష్ట్యాదులలో కూడ నున్నదిగాన కేవలము వింశతికి మాతమే అవయవము
కాదు. ఇది అనేక సంఖ్యా సాధారణము. అందుచే బహుత్వమునకును వింశతికిని సామాన్య
విశేష భావసంబంధమే కాని అవయవావయవి భావసంబంధము లేకపోవుటచే “బహుతయీ
వింశతిః' ఇత్యాది పయోగములు కూడ సాధ్యములు కావు 125!
అవతారొక___ “సంఖ్య” అను నది సామాన్య నామధేయము మా|తమే అను విషయ
మును విశదికరించుచున్నా డు.
శో సంఖ్యాత్య జాతియోగాత్తు సంఖ్యా సంఖ్యేతి కథ్యతే |
రూసత్వ జాతియోగాచ్చ రూపే రూపమితి స్మ ఎతమ్‌ 11 26
సంఖ్యాత్య జాతియోగాత్‌ + తు = సంఖ్యాత్యము అనెడు సామాన్యముతో సంబంధము వలన
సంఖ్యా = సంఖ్య, సంఖ్యే తి = సంఖ్య ఆని, కథ్యతే = చెప్పబడుచున్నది, రూపే = రూపము
సందు, రూపత్య జాతియోగాత్‌ = రూపత్య జాతితో సంబంధమువలన, రూపమితి =
రూపము అని, స్మృతమ్‌ = చెప్పబడినది.
తాత్ఫ్రర్భం యము. సంఖ్యాత్వ జాతితో సంబంధముండుటచే, సంఖ్య, సంఖ్యయని
చెప్పబడుచున్నది. రూపత్వ డాతితో సంబంధముండుటచే, రూపము, రూపమని చెప్పబడు
చున్నది. కావున అవయవావయవి భావసంబంధము లేకుండుటచే “బహుతయీ సంఖ్యా
““బహుతయం రూపమ్‌,, అను |[పయోగములు ఆయు క్రములని తాత్పర్యము. 1261
అవతారిక “అనభిపాతే” (2-8-1) అను అధికార స్యూతమున్నది. ఇది
“కర్మణి ద్వితయా” ఇత్యాదులలోనికి (2-8-2) అనువర్తించుటచే ““కర్మాదులు తిజ్‌ =
కృత్‌ - తద్ధిత _ సమాసాదులచే అభిహితములు కానపుడు ద్వితీయాదులు వచ్చును ఇత్యా
ద్యర్థములు లభించును. “హరిః సేవ్యతే' (హరి సేవించబడుచున్నాడు) ఇత్యాదులలో కర్మా
ర్ధక లకారముచే కర్మ అభిహితమెపోయినది గాన కర్మయగు హరి శబ్దమునకు ద్వితీయ
రాలేదు. ““పాతిపదికార్థ'' ఇత్యాది సూూతముచే (ప్రథమయే వచ్చినది అనగా 'అనభిహితే'
అను అధికార స్తూతముండుటచే ఇచట ద్వితీయ రాలేదు. కాని ఇచట ఒక ఆశంక గలదు.
'ఉకార్థానాం ఆపయోగః'._ (ఒక [ప్రత్యయము బోధించవలసిన అర్థమును మరియొక |పత్య
యము అదివరకే బోధించి యున్నచో ఇక ఈ [ప్రత్యయము రాదు ఆని అర్థము) అను
న్యాయముచే “'బహుపటు9” ఇత్యాదులలో “బహు అను తద్ధిత [పత్యయము ఒక అర్థమును
టోధించియుండగా మరల అదే అర్థమును బోధించు “'కల్పవ్‌” మొదలగు పత్యయములు ఏ
వాక్యపదీయము 526 సంఖ్యా
| (27
విధముగ చేర్చబడవో అటే “హరిః సేవ్యతే' ఇత్యాదులలో గూడ తిజాదులచే కర్మ అభిహిత
మైన పిమ్మట మరల ద్వితీయాదులకెట్టును అవకాశముండదు గాన “అనభిహితే' అను అధి
కారము అనావశ్యకము కదా యని ఆశంకించుకొని దానికి సమాధానము ఇట్టు చెప్పబడినది.
“కర్మణి ద్వితియ” ఇత్యాది సూ[తములకు ““ద్వ్యేకయోర్ట్వివచనైక వచనే” “బహుమ బహు
వచనమ్‌' అను సూతములతో ఏకవాక్యత్వమును కల్పించి (సమన్వయించి) “'“అనభిపాత
మగు కర్మయందలి ఏకత్వ ద్విత్వ బహుత్వములను బోధించుటకు ద్వితీయెకవచన ద్వివచన
బహువచనములు వచ్చును అని అర్థము చెప్పవలెను. అనభిహితాధికారము లేనిచో “కృతః
కటః* ఇత్యాదులలో క్షపత్యయముచే కర్మ చెప్పబడినను ఏకత్వము చెప్పబడలేదు గాన
''ఉక్తార్థానామపయోగః'' అనునది [పవర్తింపదు గాన ద్వితీయ రావలసి వచ్చును. అనభి
హితాధికారముండుటచే “అభిహితము కాని కర్మయొక్క---' ఇత్యాద్యర్థము వచ్చును గాను,
ఇచట క్ష పత్యయముచే కర్మ అభిహితమై పోయినది గాన ద్వితీయ రాదు. ఇందులకై.
“అనభిహితే* అను అధికార సూ్యూతము ఆవశ్యకము. దీనినంతను మనస్సులో నుంచుకొని,
ఆశంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
“ఏకః “ద్యౌ “బహవః” ఇత్యాది స్థలములలో (పాతిపదికములచే ఏకత్వాదులు
అభిహితములై నను “' పాతిపదికార్థ లింగ పరిమాణ వచనమాతే పథమా”' అను సూత
ముచే వచనమాతమునందు గూడ (పథమ విపాతముగాన, (పథమ వచ్చినది. కాని పైన
చూపిన విధమున అనభిహిత కర్మాదుల ఏకత్వాదులను బోధించుటకు, లేదా ఏకత్వాద్య
వచ్చిన్న అనభిపాత కర్మత్వాదులను బోధించుటకు ద్వితీయెక వచనాదులు వచ్చునని “కర్మణి
ద్వితీయా” ఇత్యాదుల కర్థము చెప్పబడినది. “ఏకం” “*ద్వే' “బహూని ఇత్యాదులలో ఏక
మొదలగు |పాతిపదికములచే ఏకత్వాదు లభిపాతము లగుచున్నవి గాన ఇచట ద్వితీయెక
వచనాదులు ఎట్టు వచ్చును అని ఆశంకించుకొని సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో నిమి త్రమేక మిత్య(త్ర విభక్సాా నాభిదీయతే |
తద్వతస్తు యదేకత్వం విభక్తి స్తత్ర వర్తతే ॥ 27
ఏకం + ఇతి + అత = 'ఎకంి అనుచోట, విభక్తా - విభ క్తి | పత్యయముచే, నిమి త్రం =
ఏక శబ్ద [పవృత్తి నిమిత్తము (అర్థము) ఆగు ఏకత్వము, _ నాభిధీయతే = చెప్పబడుట లేదు,
తద్వతః = = ప్రవృత్తి నిమి తభూతమగు ఏకత్యావచ్చిన్నమగు [పాతిపదికార్థము యొక్క,
యత్‌ = ఏ, ఏకత్వం = వకత్వము కలదో, త; [త = = ఆ ఏకత్వ రూపార్థమున, విభ _క్రిః =
విభక్తి క్రి [పత్యయము, వర్తతే = (పవర్తించును.
తాత్ఫృర్శంయమ_._ “ఏకం” అనుచోట విభక్తి [పత్యయము (పాతిపదికార్థమగు
ఏకత్వమును బోధించుట లేదు. మరియేమనగా-- ఆ ప్రాతిపదికార్థము నందలి ఏకత్వమును
బోధించుచున్నది,
వివరణము... ఇచట ఏకి శబము ఉదాహ్తర్షకాత భా దైెప్టబడినది గాన ద్వి
ద” PE ae
జ mm ' EY
నముద్దేశము 49 పదకాండము
60]
చున్నవి. “పశునాయజేతి' అను వాక్యార్థముకం టె ఇది విలక్షణముగా నున్నది. కనుక
“గహమ్‌ అను పదమున ద్వితీయా విభ క్తికి అర్థముగా కాన్పించెడి ఏకత్వ సంఖ్య వివక్షి
తము కానేరదు. అందుచే పూర్వ వాక్యములలో ఎన్ని [గ్రహములు చెప్పబడినవో, వానిని
అన్నిటిని శు భపరచవలెననియే వాక్యార్థము లభించును, అట్టుకాక ఏకత్వమును వివక్షించిన
ఒక [గహమును శు భపరచవలెనని యర్థము చెప్పవలెను. అట్టు చెప్పుట (శ్రౌత సంపదా
యము కాదు. *“పశునాయజేత' అను వాక మున 'పశునా అను పదమున గల తృతీయా
విభ క్రికి అర్థమగు ఏకత్యమును విడువకయే దానితో కలిపియే వాక్యార్థము చెప్పవలెను. ఒకే
పశువును సాధనముగా గైకొని యాగము చేయవలెను. “|గహం సమ్మార్షి” అను వాక్యమున
'గహమ్‌” అను పదమున ద్వితీయా విభ క్తికి అర్ధముగానున్న ఏకత్వసంఖ్యను విడనాడియే
వాక్యార్థము చెప్పవలెను. అన్ని (గహములను కుజ్ధములుగా బాగు చేయవలెను. “గహ
అను [పాతిపదికము యొక్క అర్థమే (గాహ్యమగును. ఇదియే అవివక్ష. ఇదియే ఉపలక్ష
ణము. దీనినే 'అక్షణాి అని 49 వ కోకమున భర్తృహరి చెప్పెను.
ఒక (పకరణమున ఎన్నియో వాక్యములుండును. అందు (పక రణార్భమునకు సరి
పోవునట్లు వాక్యముఅ కర్ణము నిర్ణీతమగును. అట్టుచేసిన వాక్యార్థమునుండి చేయబడిన పదార్థ
ముల అపోద్ధారము, దానినిబట్టి జరిగెడి పదముల అపోద్ధారము యు క్తముగా నుండును.
158-59॥
అవతారరో__ శబ్ద సంస్కాారార్థమై విభ క్తి (పత్యయములు (పాతిపదికముకం టె
చేర్చబడుచున్నవి, అదియే వానికి (ప్రయోజనము. (పత్యయార్థ సంఖ్య ఎల్లి చోటులయందు
అవివక్షితమే యగును. సంఖ్యను (గహించి వాక్యార్థము చూపుటకు మరియొక యత్నము
అనగా యు క్తి యుండవలెను. [ప్రబలమగు యు క్తిచేతనే వ్య క్రియందు సంఖ్య భాసించునట్టు
సమన్వయము చేయవలెను అని 51వ (నవినాసంఖ్యయా కళ్చిత్‌) క్లోకముచే చూపబడిన
ఆర్థమునే ఏడు (60, 61, 62, 68, 64, 65, 66) శ్లోకములబే వ్య క్రపరచుచున్నాడు.
శో॥ నాన్య(త విధిర స్తీతి సంస్కారో నాపి చాజ్లీతా |
ణా వా a
హేతుః సంభఖ్యా౭వివక్షొయాం యత్నాత్సా హి వివక్షితా॥ 60
A. అన్వత జ మరియొక వాక్యమునందు, విధిః = విధానము, అస్తి=కలదు, కనుక
(సః) = ఆ ఏకవచన పయోగము, సంస్కా_రః = సంస్కారార్థమ అనగా పదత్వ సంపాద
నమే దానికి [పయోజనము, ఇతి = అనునది, సంఖా్య౭_ వివశ్షాయామ్‌ = |పత్యయార్థమగు
సంఖ్యను వివక్షింపక పోవుటయందు అనగా దానిని విడచుటయందు, న -- హేతుః = కారణము
కానేరదు. [గ్రహములు మరియొక వాక్యమున చెప్పబడియున్నందున మరల ““గహం
సమ్మార్షి'' అను వాక్యమున విధించుటచే సంఖ్య ఆవివక్షితము అనుట అయుక్తమని
భావము, చ = మరియు అజ్జితా + అపి జ [ప్రాధాన్యము కూడ, అనగా '(గహం సమ్మార్షి
అను వాక్యమున మార్దన సంస్కారము విషయమై (గహములకు గల |పాధాన్యము కూడ,
[4]
నముద్దేశము 527 పదకొండము
28 |
శబ్ద బహు శబ్దమ. లను గూడ (గహింపవలెను. ఏకః, ద్వ, బహవః ఇత్యాది [ప్రథమా స్థలము
లలో గూడ విభక్తి (పత్యయములు ఏక మొదలగు [పాతిపదికములచే ఏ ఏకత్వాదులు
బోధింపబడుచున్న వో వాటిని బోధించుట లేదు. ఆ పాతిపదికార్థము లందలి ఏకత్వ ద్విత్వా
దులను బోధించుచున్న వి. ఆర్హే “ఏకం, ద్వౌ, బహూన్‌ పశ్య" ఇత్యాది ద్వితీయాది స్థలము
లలో గూడ (పకృత్యర్థము నందలి ఏకత్యాదులనే విభ క్రి [ప్రత్యయము బోధించుచున్నది గాని
_పకృత్యర్థములగు ఏకత్వాదులను బోధించుట లేదు. అనగా “ఏకం ఫలం అస్తి అనునపుడు
“ఏక * అను [పాతిపదికము “ఏకత్వము కలది అను అర్థమును జోధింపగా 'సుు అను
(ప్రత్యయము ఏక త్వముకల దానియందలి ఏకత్వమును బోధించుచున్నది. అర్రే “ఏకి ఫలం
భక్షయతి' ఇత్యాదులలో గూడ (పాతిపదికార్థమునందలి ఏక త్యమును బోధించుచున్న ది. ఈ
విధముగ కర్మాదులందున్న ఏకత్వమును విభక్తి |పత్యయమె బోధించుచున్నది కాని [పాతి
పదికము బోధించుటలేదు గాన ద్వితీయా విభ క్రి రావచ్చునని భావము. nati
అవతారిక___. పూర్చోకో దాహరణములలో నీవు చెప్పినట్లు పకృతి బోధ్యమగు
సంఖ్య ఒకటియు (పతయ బోధ్యమగు సంఖ్య మరియొకటియు ఉన్నట్టు కానవచ్చుట
వేదుకదా యని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు. |
లో ఎకస్య (పచయో దృష్టః సమూహాశ్చ ద్యయో_స్సథా ।
నిమి తవ్యతిరేకేణ సంక్యాన్యా భేదికౌ తతః ॥ 28
ఏకస్య = ఒకదానికి, (పచయః = వృద్ధి (అన్య సహభావముచే పెరుగుదల), దృష్టః =
చూడబడినది (కనబడుతున్నది), తథా = అర్రి, ద్యయోః = రెండింటికి, సమూహళ్ళ్చ =
సమూహము కూడా. (చూడబడుచున్నది), తతః = ఆ కారణమువలన, బభేదికా = (పాతిపది
కారమును అవచ్చేదించునది యగు, అన్యా = మరియొక, సంఖ్యా = విభ క్యర్ణమగు సంఖ్య,
నిమి త్తవ్యతిరేకేణ = ఏకళబ్లాది (పవృశ్తి నిమిత్తము (అర్ధము) కంటె భిన్నముగ, కనబడు
2 లి టె - —_ ని +,
చున్నది. . బా
తాళ్ళర్భ్యంయు... ఒక వస్తువునకు వృద్ధియ, రెండింటికి సమూహమును కనబడు
చున్నది. కావున (పాతిపదికార్థము కంటె భిన్నముగ, తదవచ్చేకమగు విభ క్యర్థమెన సంఖ్య
వేరుగ కనబడుచున్నది.
వివరణము... ఒక వస్తువును మరియొక వస్తువుతో కలిపిన యెడల దానికి వృద్ధి
((పచయము) కలుగుచున్నది. ద్విత్వాది సంఖ్యలు ఏర్పడుచున్నవి. రెండు వస్తువులు ఒక
సముదాయముగ కనబడుచున్నవి. ఇచట “ద్యయోః' అనునది “బహూనామ్‌' అను దానికి
ఉపఅక్షణము. అనగా రెండు. మూడు వస్తువులున్నను అది ఒక సముదాయముగా కూడ
కనబడుటకు వీలున్నది. కావున ‘ఏకి “దో ఇత్యాదులలోని విభ క్రి పత్యయములబే
బోరీంపబడెడు సంఖ్య (పకృతిబో ధ్యములగు సంఖ్య లయందలి విశేషమును తెలుపుచుండును.
కాన ఇది తద్భిన్నముగ కనబడుచునే యున్నది. అనగా “ఏకః” అనునపుడు “ఏకి అను
వాక్యపదీయము 528 సం ఖాష్ట్ర
[ 29
[పాతిపదికము |పచితమని కాని ఆపచితమని కాని భేదములేని ఏకత్వమును మ్మాతము
బోధించును. దానిపై చేరిన “సు” విభక్తి [పత్యయముచే బోధ్యమగు ఏకత్య సంఖ్య పాతి
పదిక బోధితమగు ఏకత్వ స సంఖ్య ;పదితము కాదు (వృద్ధిపొందక ఒక్కటిగానే ఉన్నది)
అని బోధించును. అథ్రై “ద్వౌ' “'తయః' ఇత్యాదులలోని “ద్వి” “తి మొదలగు |పాతిపదిక
ములు కేవలము ద్విత్వ (తీత్వాదులను మా[తమే టోధించును ఇవి సమూహాత్మక మిలా
(ఒక సముదాయముగ నున్న వా) లక వేరువేరుగ నున్నవా యని విశేషము తెలియదు. కాని
వాటిపై చేరిన విభ క్రి (పత్యయములచే బోధింపబడు సంఖ్య ర ద్విత్వాదులు సమూహాత్మక
ములు కాక విభ క్ష రూపముననే ఉన్నవి అని బోధించును. ఈ విధముగ (వ తిపదిక బ్‌ వోధ్య
సంఖ్య యందలి వై శివ్ష్యమును బోధించుచు విభక్తి (పత్యయవాచ్య సంఖ్య వ్యతిరి క్తముగ
నున్నదని యభి|పాయము. 128
ఆనతారిక... సంభఖ్యావాచక శబ్దముల పె సంఖ్యా బోధక ములగు విభ క్రీ [ప్రత్యయ
ములు మరల ఎట్టు వచ్చును అను ఆశంకకు భాష్యోక్త కమగు మరి యొక సమాధానమును చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో॥ త దేకమపి చై కత్వం విభక్తి _శవణాదృతే ।
నోచ్యతే తేన శబేన విభక్స్యా తు సహోచ్య శే [1 2
తత్‌ = ఆ, ఏకమపి = ఒక్క_టియే జై యెనను, ఏకత్వం = ఏకత్వము, విభ-క్రి [శవణాత్‌ +
బుతే = విభ క్తి శ్రవణము లేనిచో, 'తేన = ఆ, శబ్దేన = “ఏకి శబ్దముచేత, నోచ్యతే = =
బోధింపబడదు, తు కాని, విభక్యాసహ = విభ క్రి ప్రత్యయముతో కూడ కలిసి యున్న
పుడు, ఉచ్య తేజా బోధింపబడును.
తాతృర్భమ__ ఆ ఏకత్యము ఒక్క_టియే యైనను విభక్తి శ్రవణము లేనిచో
అది ఆ శబ్దమునే బోధింపబడదు. విభ_క్తితో కలిసియున్న శబ్దముచేత మా(తమే బోధింప
బడును.
వివరణము. “నకేవలా ;పకృతిః [పయోక్తవ్యా”” ((ప్రత్యయరహితమగు
పక్ళతిని (పయోగింపరాదు) అను నియమమును అనుసరించి “ఏకి అను (పకృతిని |పత్య
యము లేకుండ పయో గించుటకు వీలులేదు. అందుచే ఏదైన ఒక విభ _క్తి పత్యయమును
చేర్చవలసి యుండును. ఆ చేర్చెడు (పత్యయము ఏకవచన (ప్రత్యయము కాక ద్వివచన
పత్యయమో బహువచన |పత్యయమో అయినచో [పకృత్యర్థమునకును పత్యయార్థ మున
కును పొత్తు కుదురదు. కావున “ఏకి” అను పకృతికి ఏకవచన పత్యయమునే చేర్చవలెను.
ఈ ఏకవచన [ప్రత్యయము [పకృతి బోధ్యమగు ఏకత్యమునే అనువదించును. ఈ విధముగ
“ఏకః” అనునపుడు [పకృతి _ప్రత్యయములు రెండును ఒకే ఏకత్వమును బోధించును.
ఆనగా 27 వ కారికలో చెప్పినట్లు ప్రాతిపదిక బోధ్యమగు ఏకత్వము ఒకటి, (ప్రత్యయ
బోధ్యమగు ఏకత్వము మరియొకటి యని అంగీకరింప బనిలేదు. కాని విభ క్తి పత్యయము
లేకున్నచో కేవల (పకృతి ఏకత్వమును టోధింపజూలదు.
నముదేశము 529 పదకొండము
30]
ఈ విషయమునే సాగేవడు ఉద్దోతమున (2-8-1) ఈ విధముగ విశదీకరించెను :
ఈ పదమునకు ఇది అర్థము అను రీతిని శక్తి గహము వృద్ధ వ్యవహారమువలననే కలుగును.
వృద్ధ వ్యవహారము విభ క్ర్యంతములగు పదముల విషయముననే ఉన్నది కాని విభ క్తిరహిత
మా|తములగు |పకృతుల విషయమున లేదు. కావున విభ క్రితో కూడిన (పకృతి విషయమున
ఏర్పడిన శక్తి గహము విభ క్తిలేని ప్రకృతిని చూచినపుడు ఉద్భుద్ధము కాదు. ఈ విధముగ
పదార్థోపస్థితి తప్పక కావలెనన్నచో విభక్తి పత్యయముండి తీరవలెను, కావున _పకృతిచే
ఏకత్వము చెప్పబడినను విభక్తి [పత్యయమును చేర్చవచ్చును. శక్తి (గహము వృద్ధ వ్యవ
హారము వలననే కలుగును అని చెప్పుటకు పమాణమేమి అని (పశ్నింపరాదు. లోక వ్యవ
హారమున |ప్రయు క్రములగు పదముల సాధుత్యమును నిరూపించుటకే కదా ఈ శాస్త్రము
బయలుదేరినది.
ఈ విధముగ ఈ కారిక “ఏకః' ఇత్యాదులలో _పకృత్యర్థమునె విభక్తి అనువ
దించు చున్నది అని చెప్పినది. ఈ యు క్తియే '“ద్విః శబ్దాదుల విషయమున గూడ |పవర్తిం
చును.
అవతారిక... ఈ విషయమున భాష్యకారులు మరియొక యుక్తిని గూడ చూపిం
చెను. సంఖ్య అనునది ఎల్పప్పుడు పర పధానముగ ఉండును. అది స్యతంతముగ ఉండ
జాలదు. అందుచే సంథ్యావాచక శబ్దము “ఏకం ఫలమ్‌ ఇత్యాదులందు వలె విశేష్యభూతమగు
మరియొక పదమునకు విశేషణముగి ఉండును. దానికి విభ క్తి (ప్రత్యయము రానిచో కేవల
(పకృతి (పయోగానర్హ్హము గాన ఇది ఆ విశేష్య పదమునకు విశేషణముగ ఉండ జాలదు.
అందుచే ఈ “ఏకి శబ్దము సంఖ్యయ పదవిశేషణమగుటకు యోగ్యము కావలెనన్నచో విభ క్రి
[ప్రత్యయము చేర్చవలెను. ఈ విషయమునే విశదీకరించుచున్నాడు.
శో; అన్వయవ్యతిరేకౌహి యది స్యాద్వచనా_న్లరమ్‌ |
స్యాతామసతి తస్మింశ్చ (పకృత్యర్థోన కల్చ్యతే ॥ 30
వచనా న్తరమ్‌ = మరియొక వచనము, స్యాద్యది = |పయు క్రమైనచో, అన్వయ వ్యతిరేక్రా =
అన్వయ వ్యతి రేక ములు, స్యాతామ్‌ = ఉండవచ్చును, తస్మిన్‌ = వచనాంతరము, అసతి చ=
లేనిచో. (పకృత్యర్థః = (పకృత్యర్థము, న కల్ప్యతే = కల్పింపబడదు.
తాత్బృర్భు మ__ వచనాంతరమును [పయోగించినచో అన్వయ వ్యతి రేక ములకు
అవకాశ ముండెడిది. వచనాంతరము లేనపుడు (పకృత్యర్థము కల్పింపబడదు.
వినరణము “వృక్ష అను (పాతిపదికమునకు సు చేర్చినచో “వృక్షః'
అనియు, “జౌ” చేర్చినచో 'వృకా' అనియు, 'జస్‌” చేర్చినచో “వృక్షాః అనియు వేరు వేరు
రూపములు ఏర్పడుచున్నవి. “వృక్షఃి అనునపుడు ఒక అర్థము, “వృక్షా” అనునపుడు
మరియొక యర్థము, “వృతః అనునపుడు ఇంకొక అర్థము బోధ్యమగుచున్నది. ఈ విధ
ముగ వేరు వేరు వచనములు చేర్చినపుడు వేరు వేరు అర్థములు బోధ్యములగుటచే అన్వయ
[34]
వాక్యపదీయ ము 530 సంఖ్యా
[31
వ్యతిరేకములను కల్పించి ఈ |పత్యయము చెర్చినపుడు ఈ యర్థము బోధింపబడుచున్నది ;
ఇది కాక మరియొక వచన (ప్రత్యయమును చేర్చినపుడు ఈ అర్థము బోధింపబడుట లేదు,
మరియొక అర్థము బోధింపబడుచున్నది ; కావున ఈ |పత్యయమునకు ఇది యర్థము అని
నిర్ణయింప వీలగుచున్నది. కాని “ఏకి శబ్దమునకు ఎల్లప్పుడును ఏకవచన [పత్యయమునే
చేర్చి పయోగింతురు గాని మరి ఇతర వచన (పత్యయములను చేర్చుట లేదు. ఇట్లే ద్వి”
శబ్రమునకు ద్వివచన [ప్రత్యయమునే చేర్తురుగాని ఇతర [ప్రత్యయములను చేర్పరు. ఈ విధ
ముగ ఇతర (ప్రత్యయములను చేర్చకున్నచో-. ఈ పత్యయమును చేర్చగా ఈ యర్థము
వచ్చినది, దీనిని తీసి మరియొక [పత్యయమును చేర్చగా మరియొక అర్థము వచ్చినది, కావున
ఇది (పకృత్యర్థము, ఇది (పత్యయార్థము అని అన్వయ వ్యతిరేకములచే నిర్ణయింప శక్యము
కాదు. కావున “ఏకః' అను (పకృతి [పత్యయసముదాయమునకే “ఒకటి” యని యర్థము,
“దౌశ్రా అను ప్రకృతి [పత్యయసముదాయమునకే రెండు అని యర్థము. వీటిలో |పత్య
యార్థ వ్యతిరి క్రముగ (పకృత్యర్థము భాసించుట లేదు అని తాత్పర్యము.
“ఏకః” ఇత్యాదులలో (ప్రకృత్యర్థమునే [ప్రత్యయము అనువదించుచున్నని ఆని
పూర్వకారికలో చెప్పబడినది. (పకృతి _ప్రత్యయసముదాయార్థమే సంఖ్యేయమునకు విశేషణ
ముగ [పయోగింపబడుచున్న దని ఈ కారిక చెప్పుచున్నది. 1801
అవతారిక. ఈ విషయముననే మహాభాష్యమున మరియొక ఉపపత్తి కూడ
చెప్పబడినది. సంఖ్యా శబ్రములు దవ్యమును, గుణమును గూడ బోధించును. వి [ద్రవ్యము
నందలి గుణమును ఈ శబ్దములు బోధించుచున్నవో ఆ [దవ్యములకు సంబంధించిన ఏకత్వా
దులు అను క్తములే గాన విభ క్రి (ప్రత్యయము రావచ్చును, అనునడి ఈ ఉపపత్తి. దీనిని
విశదీక రించుచున్నాడు.
శో॥ ఏకత్వమేక ఇత్య(త్ర శుద్ద ద్రవ్యవిశేషణమ్‌ |
సగుణస్సు (పకృత్యర్ణో విభ_క్త్యర్లేన భిద్యశతే ॥ 81
ఏకః ఇత్య [త = “ ఏకః* అనుచోట, శుద్ద [దవ్యవిశేషజం = విశేషణ సును చేర్చుటకు
పూర్వము శుద్ధమైన |దవ్యమునకు విశేషణమగు, ఏకత్వం = ఏకత్యము. బోధింపబడుచున్న ది,
సగుణః = గుణముతో కూడిన, (పకృత్యర్థః = (పకృత్యర్థము, విభ క్ర్యర్థేన = విభ క్త్యర్థ
మగు ఏకత్వముచే, భిద్యతే = విశేషింపబడుచున్నది.
తాత్బర్భంమయు___ “ఏకః' అనునపుడు |ప్రాతిపదికము శుద్ధమగు [దవ్యమునకు
విశేషణమైన ఏకత్యమును బోధించుచున్నది. ఆ గుణముతో కూడిన |పకృత్యర్థమునకు
విభ క్యర్థము విశేషణముగ చేరుచున్నది.
వివరణయు..... [ప్రాతిపదికము గుణోపసర్జనమగు |[దవ్యమును బోధించును. విభ క్రి
ద్రవోపసర్ణనమగు గుణమును బోధించును. ఉదాహరణమునకు - “వక్టం' అను పదమునకు
సముదేశము 531 పదకాండము
32]
“వక్ష వర్ణముతో కూడిన వస్తాదికము' అని యర్థము. ఇచట శుక్టగుణము ఉపసర్జనము
'ఆప్రధానము', గను శుక్షగుణము గల [ద్రవ్యము |ప్రధానముగను బోధింపబడుచున్నవి. ఈ
శుక శబమునకే శుక స్నభావః' అను నర్హమున భావ (ప్రత్యయము చేర్చి 'శౌక్ష్యం' అను
C2 టి శః C9 ఆలో థి లం
రూపము నేర్పరచినపుడు భావ |ప్రత్యయవాచ్యమగు గుణమున [ద్రవ్యము ఉపసర్థనముగ
భాసించుచున్నది. అభ్రై “ఏకః* అనునపుడు “ఏకి అనెడు [పాతిపదికము శుద్ధ [దవ్య విశేషణ
మగు ఏక త్యమును భో ధించును. అనగా ఏకత్వమనెడు గుణముగల ద్రవ్యమును బోధించును.
విభ క్యర్ణము |ప్రకృత్యర్గమును విశేషించుచు ఈ ఏక దవ్యము ఏకత్వ విశిష్టమే కాని గుణా
న్లర విశిష్టము కాదు అని బోధించును. అనగా విభ క్ష్యర్థమగు ఏకత్వమున | పకృత్యర్థమగు
ఏకత్వ విశిష్ట్రద్రవ్యము ఉపసర్జనముగ భాసించును. ఈ విధముగ ఎకశబ్దాదులకు పరముగ
విభక్తి పత్యయములు రావచ్చునని భావము. 1811
అవతారిక ఏకాది శబ్దములు ద్రవ్యమును గుణమును గూడ బోధించునని
పూర్వకారికలో చెప్పబడినది. కాని “ఏకః మొదలగు పదములు సంఖ్యేయములను (లెక్కింప
దగిన (ద్రవ్యములను) బోధించుచున్నవి. ఇవి ఏకత్వాది గుణమ్మాత బోధకములుగ కూడ
నున్నవి అని చెప్పుటకు |పమాణమేమి అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో ద్వే రక యోరితి నిర్దైశాత్‌ సంథ్యామా తేఒపి సంభవః |
ఏకాదీనాం (పసిద్యా తు సం ఖ్యేయా రత్వముచ్య తే li 32
ధి థి
ద్వ్యేకయోః ఇతి = “ద్వ్యేకయో:ః” అని, నిర్దేశాత్‌ = నిర్దశించుట వలన, ఏకాదీనాం = ఏకాది
శబ్దములకు, సంఖ్యామా తేఒపి = సంథ్యామాాతము నందు గూడ, సంభవః = సంభవ
మున్నది, తు = కాని |ప్రసిద్ధ్యా = లౌకిక (పసిద్ధిచే, సంఖ్యేయార్థత్వం = సంఖ్యేయము
మా(త్రమే అర్థము కలిగియుండుట, ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్ఫ్రర్భో ము___ ““ద్వ్యేక యోర్ట్వివచనై క వచనే” అని సూత నిర్దేశముండుటచే
ఏకాది శబ్దములు సంఖ్యామా!తమును గూడ బోధించునని చెప్పుటకు సంభవమున్నది. కాని
లోక పసిద్ధినను సరించి ఈ శబ్దములు సంఖ్యే యములను మా|తమే బోధించునని చెప్పు
చుందురు,
ఎ శేవము.___ ““ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనై క వచనే'” అను సూ తమున “ద్వ్యేకయోః”
అను పదమునకు ద్విత్వ ఏకత్వములు అని అర్థము. ఆట్టుకాక రెండు, ఒకటియైన ద్రవ్యములు
(సంఖ్యేయములు) అను నర్భము చెప్పినచో “ద్వేకయో౪ః అని ద్వివచనము కాక 'ద్వ్యేకే
షామ్‌' అని బహుపఛనమును |(ప్రయోగింపవలసి యుండును. దీనినిబట్టి ఏకాది సంఖ్యా
శబ్దములు సంథ్యామ్మాతమును గూడ బోధించునని తెలియుచున్నది. కాని లౌకిక (పసిద్ధి
ననుసరించి ఏకః’ = ఒక పదార్ధము, “దౌ = రెండు ద్రవ్యములు ఇత్యాదివిధమున సంఖ్యా
శబ్దములు సంఖ్యేయవాచక ములు అని చెప్పుచుందురు. 1821
నంభ్యాం నముద్దోోము మగినినద
ఉపషగహ సముద్దేశము
అవతారిక... ఇపుడు ఆఖ్యాతార్థమగు ఉప్మగహమును గూర్చి విచారింపబోవుచు
ముందుగ ఉప్మగహమనగా ఏదియో చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ య అఆత్మనేపదాద్భేదః క్వచిదర్గస్య గమ్యులే ।
అన్యతళ్చాపి లా దేశాన్మన్య నే తముష్మగహమ్‌ ॥ |
లాదేశాత్‌ = లకారమునకు ఆదేశముగా వచ్చిన, ఆత్మనేపదాత్‌ = ఆత్మనే పదమువలనగాని,
అన్యతః + చ చ అపి = మరియొక దానివలన (పరస్మై పదమువలన) గాని, క్వచిత్‌ =
కొన్ని కొన్ని స్థలములందు, అర్థ స్య = అర్థ్ధముయొక్క_, యః = ఏ, భేదః = భేదము,
గమ్యతే = తెలియనో, తం =దానిని, ఉప్మగహమ్‌ = ఉప/గహమునుగా, మన్య న్తే =
తలచుచున్నారు (చెప్పుచున్నారు, ee
తాత్సర్భూయ.__. “లట్‌' మొదలగు లకారములకు ఆదేశముగా వచ్చిన ఆత్మనే
పదముగాని, పరస్మై పదముగాని అర్థ విశేషమును బోధించును. దీనిని ఉపగహమందురు.
వివరణము [కియా ఫలము కర్తకుచెందునని ఆత్మనే పదము చెప్పును,
[కియా ఫలము పరునకు చెందునని పరస్మై పదము చెప్పును. ఈ విధముగ ఆత్యనే పద
పరస్మై పద గమ్యమగు అర్థ విశేషమునకు ఉప[గహమని |పాబీనాచార్యుల వ్యవహారము.
అదియే ఇచట గూడ (గహింపబడుచున్నది. 1 11
అవతారిక ఏ అర్థమునకు చెందిన విశేషమును బోధించును అను విషయమునే
వివరించుచున్నాడు.
శో క్యచిత్సాధనమేవా స్తా క్యచి తస్య నిశేషణమ్‌ |
సాధనం తత కర్మాది వ్య కవాచో విశేషణమ్‌ ॥ 2
క్వచిత్‌ = కొన్ని స్థలములందు, సాధనమేవ = సాధనమే, ఆస = ఈ ఉప[గహము,
క్వచిత్‌ = కొన్ని స్థలములందు, తస్య = దానియొక్క, విశేవణమ్‌ = విశేషణము (ఉప
(గహము), తత = అందు, కర్మాది = కర్మాదికము, సాధనమ్‌ = సాధనము, వ్య క్తవాచః
= వ్యక్త వాక్కులు, విశేషణమ్‌ = విశేషణము.
తాత్భర్యంయు___. కొన్ని స్థలములలో సాధనమే ఉప్మగహము. కొన్ని యెడల
దాని విశేషణము ఉప్మగహము. సాధనమనగా కర్మాదికము, వ్య క్తవాక్కులు దానికి (సాధ
నమునకు) విశేషణమగుటచే ఉప[గహములని చెప్పబడును.
సముద్దేశము 533 పదకాండము
3
ఎవరణము___ ఈ కారికలోని ఉ త్తరార్థము పూర్వార్థ వివరణరూపము.. “పచ్యలే'
(వండబడుచున్నది) “గమ్యతే! (పొందబడుచున్నది) ఇత్యాదులలో ఆత్మనే పదము (సాధన
మును) కర్మను బోధించుచున్నది గాన అది ఉప్మగహము. కర్మ మొదలగు వాటికి సాధనము
అని పేరు. “కర్మాదిలోని “ఆది” శబ్దముచే కర్తయు, భావము కూడ (గహింపబడును. “ఏధతే'
ఇత్యాదులలోని ఆత్మనే పదముచేతను, “యాతి” ఇత్యాదులలోని పరస్మై పదముచేతను కర్త
బోధింపబడుచున్నది. కావున ఇచట కర్త రూప సాధనము - ఉపగ హము. “ఆస్యతే'
“శయ్యతే' ఇత్యాదులలో ఆత్మనే పదము భావరూప (క్రియామా|త రూప) సాధనమును
బోధించును. అందుచే ఇచట భావము ఉప గహము. “క్వచిత్త స్య విశేషణమ్‌'” (కొన్ని యెడల
ఆ సాధనము యొక్క. విశేషణము ఉప[గహము) అను దానికి ఉదాహరణముగ “వ్య క్తవాచో
విశేషణమ్‌' అనునది చూపబడుచున్నది. *““వ్య క్రవాచాం సముచ్చారణే” అను సూ|తముచే
అచ్చులు, హల్లులు అనెడు భేదము వ్య క్తమగు విధమున మాటలాడెడు వారు కలిసి మాట
లాడు చుండుట అను ఆర్థమున వద ధాతువునకు ఆత్మ నేపదము విధింపబడినది. “సంప
వదనే [బాహ్మణాః' ఇత్యాదులు ఉదాహరణము. (బాహ్మణులందరును కలిసి మాటలాడు
చున్నారని యర్థము. ఇచట ఆత్మనేపదముచే బోధ్యమగు వ్యక్త వాక్యము (అనగా ఇతరు
లకు వినబడునట్టు మాటాడుట) క రృ భూతసాధనములగు (బాహ్మణులకు విశషణముగ
భాసించుచున్నది. ఇది కూడ ఉప్మగహమె. 112 ॥
ఆనతారిక___ కొన్ని యెడల [కియా విశేషణము ఉప్మగహముగ నుండునని
చెప్పుచున్నాడు.
థో [కియా విషయఖేదేన జీవికాదిషు భిద్యతే |
లాదేశై ః స [కియా భేదో వా క్యేష్వసి నియమ్యతే ॥ 8
జీవికాదిష = తాను జీవించుటకయి వృత్తిగాచేయు పనులయందు (ఇతరుల కొజకు), విషయ
భేదేన = విషయ భేదముచే, [కియా = [కియ, భిద్యతే = భేదమును పొందుచుండును, స౩=
ఆ, |కియాభేదః = (కియా భేదము, లాదేత్తైః = లకారాదేశములగు పరస్మై పదాత్మనే
పదములచే, (అభివ్యజ్యతే = అభివ్య క్షమగును), వా క్యేష్వపి = వాక్యములందు కూడ,
నియమ్యతే = నియమితమై గమ్యమగును.
తాత్తృర్భము__ జీవికాదులందు విషయఖేదమును (అనగా ఫలమెవరికొ అకుద్దే
శింప బడినదో వారు, విషయము వారు భేదించుటచే) బట్టి క్రియ భేదించుచుండును. ఆ [కియా
భేదము లాదేశములచే అభివ్య క్తమగును. వాక్యములందు గూడ అభివ్య క్రమగును.
విశేషము “పచ్‌” ధాతువు “వండుటి అను [క్రియను బోధించును. వంటచేయు
వానికి సంబంధించినంతవరకు ఈ పాక [కియ వేరు, భుజించువానికి సంబంధించినంతవరకు
ఇది వేరు. ఈ విధముగ విషయ భేదమును బట్టి [క్రియ భేదమును పొందుచుండును. లకారము
లకు ఆదేశముగ వచ్చిన పరస్మై పదాత్మనే పదములు ఈ |క్రియా. భేదములను వ్య కక్రీకరించు
[4
చుండును. ఒకడు జీవికకై వంటలు చేయుచుండును ; మరియొకడు జీవికత్తై యజ్ఞాదులు
చేయును. ఇట్టు జీవికకై వంట, పూజ మొదలగు పనులు చేయువానికి జీతము అనెడు ఫలము
లభించుచుండ వచ్చును. కాని |పధాన [కియా ఫలము అతనికి చెందక ఆతని స్వామికి చెందు
చున్నది. వండిన ఆహారమును ఆ స్వామి తినుచున్నాడు ; చేసిన యజ్ఞాదుల వలన కలుగు
పుణ్యాదులు స్వామికి చెందును. [కియలోనున్న ఇట్టి విశేషమును లకారములకు ఆదేశములుగ
వచ్చిన పర స్కై పదాత్యనే పదములు బోధించును. “పచతి' “యజతి' ఆని పరసె స్మెపదమును
పయోగించినచో పాకయాగ ఫలములు ఆ పనులు చేయువానికి కాక మరియెవ్వరికో చెందునని
యర్థము. “పచతే” 'యజతే' ఇత్యాది విధమున ఆత్మనే పదమును పయోగించి నచో ఆ
ఫలములు ఆ పనులు చేసినవానికి చెందునని యర్థము. ఈ విధముగ లాదేశములగు పరస్మై
పదాత్మనే పదములచే క్రియా విశేషములు తెలియచుండును. కొన్ని స్థలములలో వాక్యము
చేతనే |క్రియా విశేషము స్పష్టమగుచున్నది. ఉదాహరణమునకు “స్వం యజ్ఞం యజతే'
“స్తం యజ్ఞం యజతి” ఇత్యాది వాక్యములలో “స్వం” (తన) అను పద ముండుటబచే కియా
ఫలము క ర్తకు చెందునని తెలియుచున్నది ఉపపదముచే (సమీపమున నున్న పదముచే)
[ప్రధాన ఫలము కదర్త్పృగామియా, అన్యగామియా అను విషయము తెలియునపుడు ఏ పదమైన
రావచ్చునని “విభాషోపపదేన (పతీయమానే” (1-8-77) అను సూత్రము చెప్పుచున్నది *
కావున పె వాక్యములలో [కియా ఫలము క_ర్ర్రగామియను విషయము “స్వం” అను పదాం
తరముతో గూడిన వాక్యమును బట్టి తెలియుచున్నది. ఈ విధముగ క్రియా భేదము లకారా
దేశములగు పర స్మైపదములచేతను వాక్యములచేతను గూడ గమ్యమగునని తాత్పర్యము
ఇట్టి కియా విశేషము ఆత్మనే పదాది గమ్యముగాన దీనికి ఉప|గహమని పేరు. "81
అవతారిక కొన్ని యెడల విషయభేదము లేకున్నను సాక్షాత్తుగ కియా వి౫
షమే ఉప[గహమని చెప్పుచున్నాడు.
లో ధాత్వర్హ స్క ద్వి శేషళ్చాప్యు కః క్వచిదుపగహాః |
ధా త్వర్థో గన్దనాదిః స్యాత్‌ వ్యతిహారో విశేషణమ్‌ ॥ 4
క్వచిత్‌ = కొన్ని స్థలములందు, ధాత్వర్థః = ధాతువు యొక. అర్థము, తద్వి శేషః + చ f+
అపి = దానియొక్క- విశేషణము గూడ, ఉప్యగహః = ఉప[గహముగా, ఉక్తః = చెప్పబడి
నది, గంధనాదిః = గంధనాదికము (అనగా హింసించుట మొదలయినవి), ధాత్వర్థః = ధాత్వర్థ
ముగా, స్యాత్‌ = అగును, వ్యతిహారః = వ్యతిహారము, విశేషణం = విశేషణము.
తాత్ఫర్భము___ కొన్ని యెడల ధాత్వర్థము, దాని విశేషణము కూడ ఉప[గహ
మని చెప్పబడినది. గంధనాదికము ధాత్వర్థము ; వ్యతిహారము (ఒకరినుండి యింకొకరు
మార్చుకొనుట) విశేషణము.
వివరణము... ఈ కారికలో ఉ త్తరార్థము పూర్వార్థ వివరణ రూపము. “గన
నావశ్నేపణ - సేవన = స్తాహసిక్య - పతియత్న - (పకథనోపయోగేష కృజః” (1-8-82)
నము ద్రేశము 535 పదకాండము
5
క. సూ తముతే గంధనాద్యశ్థములందు కృజ్‌ ధాతువునకు, [కియా ఫలము కర్త భి పాయసం
(22 యా పసులను చేయువాని కొరకే) కాకున్నను, ఆత్మనే పదము విధిఎపబడిసది. గంధ
మనగా హింసించుట. ఊదా: “ఉతురు కా పరదోషావిష్క_రణము చేయుచున్నాడు అని.
అర్థము. ఇట్లు చేయుట స్యయముగ బాధ కాకపోయినను బాధను కలిగించుటకు కారణమగు
చున్నది గావున హింసగ పరిగణింపబడు చున్నది. ఇక్లే అవక్నేపణాద్యర్థములలో “ఉదా
కురులే ఇత్యాద్యుదాహరణములను చూచుకొనవలెను. ఈ ఉదాహరణములలోని గంధ నము
మొదలగు ధాత్యర్థము ఆత్మనే పదముచే గమ్యమగుచున్నది గాన ఈ యర్థము కూడ ఉప
[గహ సంజ్ఞక మె,
“కర్తరి కర్మ వ్యతిహారే”' అను సూూతముచే [కియా వినిమయము ద్యోత్యమగు
నపుడు కర్తర్థమున ఆత్మనే పదము విధింపబడినది. “వ్యతిలునీతే' ఇత్యాదులుదాహరణము.
ఒకడు చేయవలసి యున్న లవన కర్మను మరియొకడు చేయుచున్నాడు అని అర్థము. ఇచట
ఆత్మనే పదము వ్యహారమనెడు కియయందలి విశేషమును - అనగా [కియా విశేషణ భూత
మగు వ్యతిహారమును బోధించుచున్నది. ఈ విధముగ ఆత్మనే పద గమ్యమగుటచే [కియా
విశేషణమగు ఈ వ్యతిహారము కూడ ఉప[గహమే యని భావము. 1411
అవతారిక. [కియా ఫలము కర్త భిపాయమైనపుడు, అనగా కర్తకొరకై ఉద్దిష్ట
మైనపుడు, ఆత్మనే పదము వచ్చునని చెప్పబడినది. కాని [కియా ఫలము లవ్నియును ఎల్నైన
క ర్తకే చెందును గాన ఇట్లు చెప్పవలసిన పనిలేదని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో క్రియా(ప్రవృతౌ వాఖ్యాతా కె శ్చితీ స్వార్థపరార్గతా ।
అసతీ వా సతీవాఒపీ వివకిత నిబన్షనా i | స్‌
[కియా _పవృత్తౌ = [కియయందు (ప్రవర్తించు విషయమున, క్రైశ్చిత్‌ = కొందరిచేత, స్వార్థ
పరార్థతా = స్వార్థ తగము, పరార్థత్వము, ఆథ్యాతా = చెప్పబడినది, అసతీ 4+ వా= యథా
ర్థము కానిదైనను, _సతీవా = యథార్థమెనదై నను, _వివక్షిత నిబన్ధనా = వివక్షపై ఆధార
పడునది. |
తొత్తర్భం ము___ కొందరు |కియా[పవృ త్తి విషయమున స్వార్థత్వ్యమును (తన =
క రకొజకు గాని) పరార్థత్యమును (ఇతరుల కొజికుగాని) చెప్పియన్నారు. ఆ పరార్థత్యము
యథార్థమా ఆయథార్థమా అనునది వివక్షపై ఆధారపడి యున్నది.
వివరణము “సర్వ ఇమే స్వభూత్యర్థం యత న్తె' - (లోకములో ఎల్పరును తమ
అభివృద్ధినిమి త్రము మా[తమే ప్రయత్నము చేయుదురు) అని మహాభాష్యములో చెప్పినట్టు
(పతి ఒక్కడు స్వలాభా పేక్షతోడనే [పవ ర్రించుచుండును. కావున స్వార్థ పవృ త్తి పార
మార్జ్థికము (అనగా నిజమయినది). పరార్థ[పవృ త్తి అనునది అసత్యము (అసతీ), అది పార
మార్థికము (సతీ) అని ఎవరైన చెప్పినచో అది మాటవరుసకు . చెప్పినదే కాని వాస్తవము
నముద్రేశము 537 పదకొండము
6
వివరణయు_. “స్యరితళ్లో fess కర్త భి పొయే క్రియాఫలే” (1 ప=" [2) ఆసు
సూతముచె స్వరితము ఇత్తుగ కల ధాతువుల కంటెను, ఇకారము ఇత్తుగ కల ధాతువుల
కంటెను, [కియా ఫలము కర్తకు చెందెడు పక్షమున, ఆత్మనే పదము విధింపబడినది. ఈ
ధాతువుచే విహితమగు ఆత్మనే పదము సంవిధానార్థక ములగు ధాతువులకు వచ్చునని కొందరి
అభి పాయము. “పచతే'( = పొాచయతి = వండించుచున్నాడు), ““యజతే = యాజయతి=
యజ్ఞము చేయించుచున్నాడు) ఇత్యాదు లుదాహరణములు. ధాతువులు అనేకార్లక ములుగాన,
థి
ధాతువే సంవిధానార్థకమై యుండ దానిని ద్యోతింపచేయటకు ఆత్మనే పదము వచ్చునని
అభ్మిపాయము. | పకృతి సంవిధానమును బోధింపనపుడు మా[తము ణిచ్‌ (ప్రత్యయ యము వచ్చి
'పావయతిి ఇత్యాది రూపములు పయోగింపబడును.
సమ స్తమగు ధాత్వర్థ ము పముయొక్క_ _పవృత్తికి అనుకూలమగు వ్యావ పారమునకు
సంవిధానమని పేరు. దానినే ప్రవర్తన రమని కూడ అందురు. “యజీతి ఇత్యాదులలో బుత్వి
క్కులు |పవర్తించుటకై యజమానుడు చేయు వ్యాపారమే ధాత్యర్థము. అనగా ధాతువుచే
నోధితమగు క్రియకు సంబంధించిన అన్ని అవయవములను పూ ర్రైజేయటకై అనుకూలమగు
వ వ్యాపారమున కే సంవిధానమని పేరు. అందుచే 'యబీత' అనునపుడు ఆయా బుత్విక్కులు
తమ తమ పనులు చేయట, మరి ఇతర క్రియలును పూ ర్తియైననే గాని యజధాత్వర్థము
పూర్తియెనట్టు కాదు. కావున హోతను శస్త్రములు శంసనము చేయవలెనని అధ్వర్యుడు (పేరే
పించినను ఈ (పేరణారూప వ్యాపారము, యజన్మకియ పూ _ర్తియగువరకును అనువర్తించదు
గాన అది సంవిధానము కాదు. యజమాన కృత పేరణమే మొదటినుండి తుదివరకును
వ్యాపించును గాన అది సంవిధానము సామ।గిని సమకూర్చుటయే సంవిధానమని మరికొందరి
అభిప్రాయము.
పై సూతమునందలి “కర్రభి|పాయే ;కియాఫలే” అనునది సంవిధాన లక్షణమగు
కియా విశేషమును ఉపలక్షించును. శిష్ట ప్రయోగము ననుసరించి “కీణీష్వ' “వపతే” “ధత్తే”
“చినుతే” ఇత్యాదులలో ణక్టిర్భము ((పెరణార్థము) గమ్యమగుచున్నది. అనగా పై శబ్దములకు
వరుసగ - ‘కొనుము 'ముండనము చేయుచున్నాడు” 'ధరించుచున్నాడు' “చయనము చేయు
చున్నాడు అను నరములు కాక - 'కొనిపించుము “వపనము చేయించుకొనుచున్నా డు”
'“ధరింపచేయు చున్నాడు' , 'చయనము చెయించుచున్నాడు' అని అర్థములు శిష్టులచే చెప్ప
బడు చున్నవి.
శబ్దళ క్తి ననుసరించి పరిశీలించినచో స్యరితేత్తులును, జిత్తులును ఆగు ధాతువులకు
మా|తమే సంవిధాన రూపార్గముండునుగాని ఇతర ధాతువులకు ఉండదు. “కర్ర భిప్రాయే
కియాఫలే' అని సూ త్రించినను సంవిధాన రూపార్థము గమ్యమగున పుడు ఆత్మనేపది వచ్చును
అను అర్థము వచ్చును, అట్టి సంవిధాన రూపార్థము స్వరిత ఇోత్తులకే సంభావ్యము. అందుచే
మరల సూ[తమునండు 'స్వరిత ఇతః అని చెప్పవలసిన పనిలేదని భాష్యకారుడు చెప్పినాడు
వొకళ్యపదీయము 54 జాతీ
[65
శో తావతాధస్య సిదత్వా దేకత్వస్యా వ్యతిక్రమమ్‌ |
గం థి ధి
కేచి దిచ్చన్తి న త్వ(త సంభాాజ్లత్వేన గృహ్యతే 11 65
A. తావతా = అంత పరిమితికల అనగా ఏకత్వ సంఖ్యక ల పశువుచే, అర్థస్య = [ప్రయోజ
నము అనగా యాగ క్రియ, సిద్ధత్వాత్‌ = సంపూర్ణముగ జరుగుటవలన, కేచిత్‌ = కొంతమంది
విమర్శకులు, ఏకత్య్సస్య = ఏకత్వ సంఖ్యకు, అవ్యతిక్రమమ్‌ = అత్యాగమును అనగా విడువ
కుండుటను, ఇచ్చ న్తి = అంగీకరించుచున్నారు.
[ప్రత్యయము సంస్కా_రార్థ మె, “పశునా అను పదము పశువునందు సంఖ్యా
సామాన్యమును బోధించును, కాని ద్విత్వము బహుత్వము మున్నగు అనేకత్య్వమునకు ఏకత్వమే
మూలకారణము. అది లేనిది ద్విత్వాదికముండనేరదు, కనుక [పాథమికమగు ఏకత్వమును
విడనాడుటలో కారణము లేనందున దానిని (గహింపవలెను. ఏకత్వముతో గూడిన పశువు
యాగ సాధనమగుచునే యున్నది. అందుచే రెండవ పశువును (గ్రహించుట వ్యర్థము. పై
యు క్తిచే ఏకత్వము విడువబడక |గహింపబడుచున్న ది,
B. అత = పశునా యజేత అను వాక్యమున, సంఖ్యా = తృతీయా విభ క్త్వర్థమగు ఏకత్వ
సంఖ్య, అజ్జత్వేన == యాగమునకు అంగముగా, న + గృహ్యతే = (గహింపబడదు.
64 వ శ్లోకమున లాఘవము యుక్తిగా జూపబడినది. ఇచట ఓక న్యాయము
యుక్తిగా జూపబడినది. 11651
అనతారిత__ 1. లాఘవము 2. _(పథమాతి[కమణే కారణా భావము, అను రెండు
యుక్తులనుబట్టి 'పశునా యజేతి అను స్థలమున _(పత్యయార్థమగు ఏకత్వ సంఖ్య వివక్షిత
మగునని నిరూపింపబడినది,
అర్రెన ద్వితీయమ్‌, తృతీయమ్‌, అనెడి పదముల పయోగమనే లింగ మువలన
ఏకత్వ సంఖ్య వివక్షితమగు చున్నదనెడి 56 వ కోకమున జూపబడిన సిద్ధాంత మసంగత మే
కావలెను. ఆ సిద్ధాంతమును దూరము చెసినను (పకృతమగు యుకక్తిచే సంఖ్యా వివక్ష
సిద్ధించుచున్న ది కదా: అను పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో ద్వితీయాదిషు యల్లి జము క్షం న్యాయానువాది తత్‌ |
న సంఖ్యాసాధనత్వేన జాతివ కేన గమ్యతే ॥ 66
ద్వితీయాధిమ క ద్వితీయ మున్నగు పదములతో గూడిన *మం తములయందు, యత్‌ = వ,
లిజ్ఞమ్‌ = లింగమో, అనగా ద్వితీయమ్‌, తృతీయమ్‌, అని చెప్పుట వలన పవనా యజేత
* “ఉర ద్వితీయమ్‌”” (ఉక్ట్య మనెడి [కతువున రెండవ పశువును (గహింపవలెను
'“ఐన్ష్రం పృశ్నిం తృతీయం షోడళిని' (షోడ [కతువున తెల్లని మూడవ వళువును [గ్రహింప
వలెను) ॥
నముద్రేశము 537 పదకొండము
6
వివరణయు_. “స్యరితళ్లో fess కర్త భి పొయే క్రియాఫలే” (1 ప=" [2) ఆసు
సూతముచె స్వరితము ఇత్తుగ కల ధాతువుల కంటెను, ఇకారము ఇత్తుగ కల ధాతువుల
కంటెను, [కియా ఫలము కర్తకు చెందెడు పక్షమున, ఆత్మనే పదము విధింపబడినది. ఈ
ధాతువుచే విహితమగు ఆత్మనే పదము సంవిధానార్థక ములగు ధాతువులకు వచ్చునని కొందరి
అభి పాయము. “పచతే'( = పొాచయతి = వండించుచున్నాడు), ““యజతే = యాజయతి=
యజ్ఞము చేయించుచున్నాడు) ఇత్యాదు లుదాహరణములు. ధాతువులు అనేకార్లక ములుగాన,
థి
ధాతువే సంవిధానార్థకమై యుండ దానిని ద్యోతింపచేయటకు ఆత్మనే పదము వచ్చునని
అభ్మిపాయము. | పకృతి సంవిధానమును బోధింపనపుడు మా[తము ణిచ్‌ (ప్రత్యయ యము వచ్చి
'పావయతిి ఇత్యాది రూపములు పయోగింపబడును.
సమ స్తమగు ధాత్వర్థ ము పముయొక్క_ _పవృత్తికి అనుకూలమగు వ్యావ పారమునకు
సంవిధానమని పేరు. దానినే ప్రవర్తన రమని కూడ అందురు. “యజీతి ఇత్యాదులలో బుత్వి
క్కులు |పవర్తించుటకై యజమానుడు చేయు వ్యాపారమే ధాత్యర్థము. అనగా ధాతువుచే
నోధితమగు క్రియకు సంబంధించిన అన్ని అవయవములను పూ ర్రైజేయటకై అనుకూలమగు
వ వ్యాపారమున కే సంవిధానమని పేరు. అందుచే 'యబీత' అనునపుడు ఆయా బుత్విక్కులు
తమ తమ పనులు చేయట, మరి ఇతర క్రియలును పూ ర్తియైననే గాని యజధాత్వర్థము
పూర్తియెనట్టు కాదు. కావున హోతను శస్త్రములు శంసనము చేయవలెనని అధ్వర్యుడు (పేరే
పించినను ఈ (పేరణారూప వ్యాపారము, యజన్మకియ పూ _ర్తియగువరకును అనువర్తించదు
గాన అది సంవిధానము కాదు. యజమాన కృత పేరణమే మొదటినుండి తుదివరకును
వ్యాపించును గాన అది సంవిధానము సామ।గిని సమకూర్చుటయే సంవిధానమని మరికొందరి
అభిప్రాయము.
పై సూతమునందలి “కర్రభి|పాయే ;కియాఫలే” అనునది సంవిధాన లక్షణమగు
కియా విశేషమును ఉపలక్షించును. శిష్ట ప్రయోగము ననుసరించి “కీణీష్వ' “వపతే” “ధత్తే”
“చినుతే” ఇత్యాదులలో ణక్టిర్భము ((పెరణార్థము) గమ్యమగుచున్నది. అనగా పై శబ్దములకు
వరుసగ - ‘కొనుము 'ముండనము చేయుచున్నాడు” 'ధరించుచున్నాడు' “చయనము చేయు
చున్నాడు అను నరములు కాక - 'కొనిపించుము “వపనము చేయించుకొనుచున్నా డు”
'“ధరింపచేయు చున్నాడు' , 'చయనము చెయించుచున్నాడు' అని అర్థములు శిష్టులచే చెప్ప
బడు చున్నవి.
శబ్దళ క్తి ననుసరించి పరిశీలించినచో స్యరితేత్తులును, జిత్తులును ఆగు ధాతువులకు
మా|తమే సంవిధాన రూపార్గముండునుగాని ఇతర ధాతువులకు ఉండదు. “కర్ర భిప్రాయే
కియాఫలే' అని సూ త్రించినను సంవిధాన రూపార్థము గమ్యమగున పుడు ఆత్మనేపది వచ్చును
అను అర్థము వచ్చును, అట్టి సంవిధాన రూపార్థము స్వరిత ఇోత్తులకే సంభావ్యము. అందుచే
మరల సూ[తమునండు 'స్వరిత ఇతః అని చెప్పవలసిన పనిలేదని భాష్యకారుడు చెప్పినాడు
[6
శీ త ఇల క మో ఇర్గ ఇ 4. ఇల్ల దేశి గ ఘుచే అలీ,
డి కొందరి మతము [(ప్రకారము- తన [ప్రయోజనము నుద్దేశీంచి కార్యము చు
నుద్యమించి నపుడు ఆత్మ నేపదము వచ్చుననియు, పరుఐ [ప్రయోజనము నుదైశించి కార్యము
శ్ర ఇ చి
లో లో మె
చేయ నుద్దెశిఐచినపుడు పరస్కైెపదము వచ్చుననియు చెప్పుదురు. ఈ స్వార్థ పరార్థతలు
వివక్షాధి నములు. వివషాధినములగు ఈ స్వార్ధపరార్థతలు లౌకిక | పయోగములలో స్వరిత
జోత్తులగు ధాతువుల విషయముననే అంగీకరింపబడున నుగాని “'యాి ధాతా పుల విషయమున
ఆంగీకరింపబడవు. కావున ఈ మతముకు అకుసరించినను స్వరిత క్లో దహణము అనావళ్య
కము. |పకృతమున ఈ కారికలలో చేయబడుచున్న చర్చ యంతయు ఈ మత భేదములకై
ఆధారపడి యున్నది.
థి
గాన ఆత్మనే పదము ణిచ్చుతో వికల,మును పొందును అనగా జచ్చును కశ ఏ. ణీజంత
ప
లబ ఇ
యోగింపవచ్చున స్తు అసి కొంచ డ్‌
గి
|
ఏ ఇతరుల మత సును చృష్టాంతముగ చూపు చున్నా రు (అన్యేషాం
ఇత్యాదు్యదాహర ణముల లో (పేరణార్థము
చే జిజంతధాకువునకు బదులు కేవలధాతువే ఏ విధముగ
[పయోగింపబడుచు న్న దో అర్హ ణిజంతమునకు బదులు ఆత్మనే పదమును [పయోగింప
వచ్చును అని ఈ దృష్టాంతమును చూపుటలోని ఆశయము,
వీరి మతము [ప్రకారము సంవిధానమే ణిజర్థము ; కేవల ప్రెషము ము (ఆజ్ఞాపించుట)
కాదు, దేవదత్తుడు యజ్ఞదత్తునిచేత వంట వండించుచుస్నో డు అయనషై పుడు దేవదత్తుడు [పయో
జక కర్త; యజ్ఞదత్తుడు [ప్రయోజ్యకర్త. (పయోజ్యక ర్ర స్యార్దాేషతో, ఆనగా కూలి
లభించవలెననెడు అభధిలాషతో పనిచేయును. ఆతడు పనిచేయుటకు తగు ఏర్పాట్లు దెవదత్తుడు
చేయును. తనకు ధనము లభించుననెడు ఆశ లేనిచో [ప్రయోజ్యుడు పనిచేయడు. అట్రై
[(ప్రయోజకుడు, పనిచేయుటకు తగు నెర్చాట్టు చేయకున్నచో ఆతడాజ్ఞాపించినను [ప్రయోజ్యుడు
పనిచెయడు. కావున * ప్రెషమాృాతము ణిచ్‌ |ప్రత్యయార్థమని చెప్ప వీలులేదు. సంవిధానమే
ణిజర్థము. ఆత్మనే పదము కూడ ఆ సంవిధానమునే జోధించుచున్నది గాన ఆత్మనే పదము
[ప్రయోగించు పక్షమున ణిచ్చును చేర్చ బనిలెదని వఏీరి యభిిపాయము.
కారికలో '“కేషాంచిత్‌' అని దీనిని కొందరి మతమఫి చెప్పుటచె ఇది అంత
యుక్తము కాదని సూచింపబడినది. ' హైతుమకి చి (8-1-26) అను సూతము జిచ్‌
(పత్యయమును విధించుచున్న ది. ““పేషణ ఎ మొదలగు | పయోజక వ్యాపారమను ఆర్థమున
ధాతువుకంటె ణిచ్‌ (పత్యయము వ ప్ప అని దీని యర్థము. “కుక న్ల్తం పేరయతి
కారయతి'' _ చేయుచున్న వానిని _పేరేపించుచున్నాడు గాన కారయతి ఆని చెప్పబడు
చున్నాడు) ఇత్యాదు లుదాహరణము. ఇచట |పేషణము ధాతువునకే అర్హ మై యుండ దానిన
ఈణిచ్‌ (పత్యయము ద్యోతింప చేయుమున్నదనియు, అట్లుకాక [పేషణాదికము జీచ్‌ 'పత్య
యార్థమే యనియు, రెండు పక్షము లున్నవి. మొవటి పక్షమున _పేషణము కూడ ధాత్వర్థము
నముద్దేశము 539 పదకాండము
7
(= అంతర్గతముగ నున్నడిగాన, పక రణాదివశముచే అది ద్యోత్యమైనపుడు ణిచ్‌ [పయోగ
మనావళ్యకమనియు, కావుననే “కీజీవ్య” ఇత్యాది [పయోగములు _పేరణార్థమున శిష్టులచే
అంగీకరింపబడిన వనియ చెప్పవచ్చును. అపుడు |పకృతియగు ధాతువు ణిచ్చుతో వై కల్పిక
ముగ [ప్రయు క్రము కావచ్చును. కాని (పేషణము ణిచ్‌ (పత్యయార్థమేయని అంగీకరించు
పక్షమున ఈ వైకల్పికత్వము కుదురదు. ఇక “క్రీణీష్వ' ఇత్యాది శిష్ట పయోగములను
అ న్తర్భావిత ణీజర్థ ములనియో, మరి యే విధముననో సమర్థించుకొనవలసి యుండును. అదే
విధముగ ఆత్మనే పదమునకు గూడ శణిచ్చుతో వైకల్పికత్వము యుక్తము కాదు. [కియా
ఫలము కర్హృగామి యని బోధించు ఆత్మనే పదము, |పధాన ఫలము కర్తకు చెందును అని
మాత్రమే జోధింపగల్లును గాని ఇందు _పేషణ స్పర్శము ఏ మాత్రమును లేదు. ణ్యన్త
[ప్రయోగములగు “యాజయతి' ఇత్యాదులలో [పయోజ్య పయోజక వ్యాపారములు విభిన్న
ముగ, సృష్టముగ తెలియుచున్న ట్లు 'యజతే' అనునపుడు తెలియుట లేదు. ఫలార్థియె, ఈ
కర్త, స్వతం[తుడై, ఈ యాగమును జరుపుచున్నాడు అని మా|తమే 'యజతే అను పద
మున కర్థముగ తెలియునుగాని, ఇతరుని పేరేపించుదున్నాడు, అను నర్థము ఈ పదము
వలన వచ్చుట లేదు. “యాజయతి' అనునపుడు యాగ |క్రియయందు పరుని | పేరేపించు
చున్నాడు” అను నర్థము స్పష్టముగ తెలియవచ్చు చున్నది. కావున ఆత్మనే పద విషయమగు
సంవిధానమనునది వెరు, ణిజర్థమగు (పేషణము వేరు. అందుచే వీటికి వికల్పము కుదురదు
అని సూచించుటకై *కేషాంచిత్‌' అను పదము [పయ క్తమైనది. 161
అవతారిక ణిచ్చునకును ఆత్మనే పదమునకును విషయసామ్యమున్న దను
(భాంతిచే కొందరు (పై కారికలో చూపిన విధముగ) ణిచ్చుతో ఆత్మనే పదమునకు వికల్ప
మును అంగీకరించిరి. వారి |భాంతికి కారణమును చూపుచున్నాడు.
శ్లో క్రీణీష్వ వప తే ధే చినోతి చినుతే.౨పి చ|!
ఆ_ప్రపయోగా దృశ్య నే యేషుణ్యర్లోఒభిధీయతే it 7
యేమ = ఏ పయో గములయందు, ణ్యర్థ ః = ణిజంతార్థ ము, ఆధిదీయతే = చెప్పబడు
చున్నదో, అట్టి, “కిణీష్వ” (కొనిపించుము) “వపతేి (ముండనము చేయించుచున్నాడు)
“ధత్తే” (ధరింపచేయు చున్నాడు) “బి ర్రోర్రి* (చయనము చేయుచున్నాడు), “చినులే”
(చయనము చేయించుచున్నాడు) అనెడు, ఆప్త [పయోగాః = శిష్ట (ప్రయోగములు, దృశ్య న్రే
= కనుపటు చున్నవి.
లి
తాత్భర్యు యు _పేరణార్థకములగు “కీణీవ్వి, “వపతే”, “ధతే”, “'దినుతే”
మొదలగు ఆప్త పయోగములు కానవచ్చుచున్నవి.
వివరణము. నాగమాతయగు క|దువ వినతతో 'స్వాత్మానం |కీణీవ్వి అని
పల్కగా వినత తన ప్వుతులతో ““కీణీత మామ్‌” అని చెప్పినది. ఇచట |క్రయణమునకు
దాస్య విమోచనము ఫలము ; అది కయణమున క ర్హయగు వినతకు చెందునని సూచించు
శి
వాఠ్యపదీయము 540 ఉప [గ్రహ
[7
6 కిణ్రీష్యి అను
|
టకై ఆత్మనే పదము [ప్రయు క్రమెనడి, కాని ఇచట | పక రాయను బుట్టె
దానికి “కొనుము అను నర్థము కాక “కొనిపించుకొనుము”* అను అర్థము చెప్పవలసి యున్నది.
అనగా పందెము ద్వారా సీవు నాకు దాసిగా అమ్ముడుపోయితివి ; కావున దాస్సము పోవలె
నన్నచో సీ పు|తులతో ఏమైన చేయించి కొనిపించుకొనుము అని శీ యర్థము. అప్పుడామె
పు[తులవద్దకు పోయి “|కీజీతమామ్‌' అని చెప్పినది. ఈ విధముగ [పకరణమును బట్టి ణిజర్థ
దవ
to
మగు ప్రెష కనబడుట చేత జీజాత్మన ప నే పదములు సమాన వివ్యకష్తులు (ఏకా న ట్‌ నో ధకములు)
అనెడు (భాంతి కలిగినది.
CY) ల 2 , | ల
ఇప్రే “వపతే' అను దానికి అన్యునిచే ముండనము జేయించుకొనుచున్నాడు అని
యర్థము. వపన [కియా ఫలము కర్తకు చె ండినదను విషయమును తెలుపుటకై ఆత్మనే
పదము [పయోగింపబడినది. కాని వాక్య సామర్థ్యమును బట్సి తాను సం -సముగ ముండనము
చి టబ PE
చేసికొనజాలడు గాన అన్యుని ద్వారా చేయించుకొనుచున్నా డు అను నరము వచూను. ఇచట
ర
గూడ జ్నిచ్చత్యయాత్మనె పదములు సమానవిషయకములు అని [భాం
మున్నది.
“తృప్తా పత్నీ రేతోధ త్తే” అను (ప్రయోగమున్న వి. “పత్ని తృ ప్తిచెంది రేతస్సు
ఉంచుచున్నది అను అర్ధము అసంగతముగాన సామర్థ్యవశముచే “ధత్తే' అను దానికి “ధాప
యతి (ఉంచునట్లు చేయుచున్నది) అను నర్థము చెప్పవలెను. ఇచట గూడ ణిజాత్మనే పద
ములు సమానవిషయకములను భాంతి కలుగుట క క వకాశ మున్నది
“సెష్మాత యజ్ఞస్య సమృద్ధిర్యోజఒగ్నిం చి చినుతే యశ్చినోతి యశ్చీయతే”” అను
వాక్యమున్నది. ఇచట “చినోతి' అను పరస్మై పదము “చినుతే” అను ఆత్మనే పదరూపము
రెండును (పయు క్తముల్లై నవి. '*చినోతి అను దానికి “పర పేరణముచే అగ్ని చయనము
చేయుచున్నాడు” అను నర్థ్ధముగాన దానిచే |పయోజ, కర్త బి బోదిపబడుచు వున్నాడు. “వినోతి”
9
పు ఠి
అను దానిని బట్టి “వినుతే' అనునది |పయోజకక ర్రను _- అనగా చయనమ ఎ చేయటకు తగు
౫
వం!
శా హీ
hd
సంవిధానము చేయువానిని, బోధించుచున్నదని చెపపను. చట సూప ఆత్ననే పద
డీ
ణి చృత్యయములు సమా నవిషయకములసి భాంతి కలు రద ఆవకాళుసు కలు. ఈ విద
మట అ ఆ మంటు ఇత కోయల్‌ టి
ముగ పె ఉదాహరణను లన్నింటియందును ముతా ము గమ్మమపముస్నువ చో, ఆడి
(oT) Cr — అ We
ఆత్మనే. పద్మపయోగము వలన కాదు, అర్థసామర్థ పపణా న గ కావున ణీచకు
బదులు ఆత్మనే పదమును [ప్రయోగించిన వాలుననరుట ము
రాదిక మర్థము, ఆత్మనే పదమునకు సంవిధానము అర్థము. ఈ రెండును ధిన్కు విషయ
a
స
i
ణ్‌
స్య
ములు భిన్న విషయములను బోధించువాటికి వికల్వము కుదురముకదా NE
rr hud ఖా
ల న గా లలి ౯ Ore అలు ల్‌ శ జా
న ద ఆ ఈక చి దా స. బి Nom, Baa eae a We ది బట
అవతాలిక నాలు ఆత) వై స న వల క అ ల wr ము ంచు చె
లో శ a
చా > శ జి ఆ |
చెప్పబడినది. కాని పచాది ధాతువులు ,పధానముగు వికి తాండ ౨ ము3 (జెరహు ఉడికి మెత
అలీ న సీ న. న!
టా Ch డ్‌
బడుట మొదలగు ఆర్థమునే) బొదధించుచున్నవి గాని సందిధానబగను దొధించుట లేదుకదా.
సముధ్రేశము 541 పదకొండము
9]
అట్టి పరిస్థితిలా సంవిధాన విశిష్ట 'కియాబోధకమగు ధాతువునకు ఆత్మన పదము వచ్చునని
చెప్పుట ఎటు యు క్రమణగును ఆని ఆశంకించె చెపుచున్నాడు
C3
శో సంవిధానం పచాదీనాం క్వచిదర్హ 8 (పతీయతే |
స
తన్నిమితా యథాఒన్యాపి [కియాధి శయణాదికా ॥ స్రీ
చ అవాయుప
తన్నిమిత్తా = విక్లీత్తికి నిమి త్రమగు, ఆధి శయణాదికా = పొయ్యి పై గిన్నె నెక్కించుట మొద
అలాని ర — నో en ల
జతి అ భ్‌ పార Me ఆరు ఒర ది |
లగు, ఆన్యాబ = మరియిక, [కియా = |కియ, యథా = ఎట్లి ం అధి, క్వచిత్‌ = ఒక్కొక.
Ww తో ఇ నాయానా
సలమునందు, సంవిధానం = సఎవిధానము కూడా, పచాదనాం = ప ధాతువుల, ఆరః=
తాత) వికి తికి నిమి తమగు అధి శయణాది |; కియలు గూడ పచ్యాదుల
ల గా _
కర్థమైనట్టు సంవిధానము కూడ వాటి (పచ్యాదుల) ఆర్థముగ కనబడుచున్న వి.
థే
వివరణము... [ప్రయోజకుని వ్యాపారము గూడ ధాత్య్వర్గ రమేయని భాష్యకారులు
చెప్పియున్నారు, పయోజకుడు ఊఉ దాసీనుడుగ నున్నను (అను gన వవ నిని _పేరేపింపకున్నను)
సామ।గీ పోషణము చేయుచుండుటచే సంవిధాతయనియు కారకుడనియు చెప్పబడుచున్నాడు.
“పచతే” అను ఆత్మనే పద్మపయోగమున అట్టి సంవిధాన రూపవ్యాపారము బోధింపబడు
చున్నది. పచధాతువునకు (పధానముగ తండుల వక్టిత్తి య యను నర్ధమయైనను, దాని కావశ్య
కము లగుటచే (పొయ్యిపై పె నుంచుట నిరుపోసి తడుపుట మొ) అధి శయణోదకా సేచనాదిక
ములు గూడ పచ్యర్థములుగ తెలియుచున్నవి. కావున ననే “పచతి దేవద త్తః* అనునపుడు
“అధ్మిశయతి” 'సదకమాసేచయతి' ఇత్యాద్యర్థములు గూడ బోధింపబడుటచే, అధి శ్రయ
జోదక సేచనాదులు పయాజ్యక ర్రయగు దేవదత్తుడు చేయుచున్న వ్యాపారములు అని
' తెలియుచున్నది. అపై ' పచతే దేవ ర. ఆను దానికి “దేవదత్తుడు పాకమునకు కావలసిన
సంభారముల నన్నింటిని సమకూర్చుచునా అసి యర్థము. ఆతడే ఒక [పయోజ్యుని
(పేరెపించుచున్నాడని చెప్పవలెనన్నచో “ణి జన్‌? చేర్చి 'పాచయతి” అని [ప్రయోగింపవలెను.
సామిని స సమకూర్చుకొనుట (సంవిధానము) (శేషణము కాజాలదు. సామిని సమకూర్చుచు
ఎవడు ఇతరుని | పేరపించునో ఆతడే [పయోజకుడు. సంవిధానము చేయచున్నను పర
~~
(పేషణము నేయకు న్నచో ఆతడు [పయోజకుడు కాజాలడు. ॥15॥
a
అవతారిక ఆత్మనే పదము కర్తభ్మ్శిపాయమున విధింపబడినది. దీనినిబట్టి
ధాతువునకు సంవిధానమను అర్థమున్నదని చెప్పుట ఎట్టు అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు,
శో॥ క రరిధిపాయతా సూతే కియా భిదోపలక్షణమ్‌ ।
౧౧ ఆవి
తథా భూతా (క్రియా యా హి తత్కరా ఫలభాగ్యత 8 9
| క
[తే “స్వరితభోతః కర్త భీ|వఏ పాయే [కియాఫలే అను సూ(తమునందు, కర ర్రభిపాయతా
కర్త భి పాయత్వ ము, కియాభేదో పలక్షణమ్‌ = = కియా భేదమునకు (సంవిధాన విశిష్ట
వాక్యపదీయము 542 ఉపగ్రహ
[10
క్‌యకు) ఉప లక్షణము, యతః = ఎందువలన అనగా, యా = ఏ, [కియా = క్రియ, తథా
య
భూతా = ఆట్టిదో, తత రా= దానిని చేయువాడే, ఫలభాక్‌ = = ఫలమును పొందువాడు.
తాళ్ఫర్యంము_ సూ|తమునందలి కర్ణ ర్రభి ప్రాయత్యము [కియా భేదమునకు ఉప
లక్షణము. ఎందుచెతననగా అట్టి (క్రియను చేయువబొడే ఫలమును పొంద గల్గును.
ఎవరణము__ [కియా ఫలము కర్రకు చేరవలెనన్నచో ఆ కియకు కావలయు
సంవిధానమునంతను ఆతడు చేయవలెను. ఏమియు ఏరా ర్పాట్టుచెయని యాజకునకు స్వర్గాది
ఫలము లభింపదు కదా? కావున సూతమున చెప్పిన కర్ణ భి వాయత్వముచి, కియ సంవి
ధాన విశిష్టముగ నుండ వలెనని ఉపలక్షింపబడుచున్నది. అట్టి సంవిధాన విశిష్ట [కియను
బోధించునపుడు డు ఆత్మనే పదము వచ్చునని చెప్పినర్లె నదని భావము. 19h
అవతారిక ఇట్టు సంవిధాన విశిష్ట క్రియను ఉపలక్షించుటలో ఉదాహరణమును
చూపుచున్నాడు.
శో యధథోపలక్ష్య తే కాలసారకాదర్శనాదిభి ః |
తథా ఫలఏి శే షేణ [క్రియా భేదో నిదర్శ్య తే [1 10
తారకాదర్శనాదిభిః = నక్షత దర్శనాదులచేత, యథా = ఏ విధముగా, కాలః = కాలము,
ఉపలక్ష్యతే = ఉపలక్షితమగుచున్నదో, తథా = అర్రే, 'ఫలవిశే షేణ = ఫలవిశేషముచేత ,
అనగా ఫలమునందలి కర్తృగామిత్వ విశేషముచేత, |క్రియాభేదః = |కియాభేదము, నిదర్శ్యతే
= చూపబడుచున్నది.
తాత్శ్ళర్భం ము... (ఆకాశమునందలి నక్షతాదికమును చూచి రాతి వేళను పూర్వ
కాలమున లెక్క_కట్టుచుండు వారు) తారకాదర్శనాదులచే కాలము ఉఊపలక్షితమగునట్టు ఫల
విశేషముచే [కియాభేదము ఉపలక్షితమగుచున్నది.
ఎవరణము____ “నక్షతం దృష్ట్వా వాచం విసృజేత్‌ ' అని ఒక విధమగు మౌన
(వతమును పొటించువాని విషయమున చెప్పిన శాస్త్రము. అనగా '““నక్ష్యత మును చూచిన
పిమ్మటనే మాటలాడవలెను'' అని దీని యర్థము. ఇచట నక్షత దర్శనము సంధ్యాకాలము
దాటిన పిమ్మట జరుగును గాన “నక్షతం దృష్ట్వా" అను దానికి లక్షణం “సంధ్యాకాలము
దాటిన తరువాత' అని యర్థము. అందుచేతనే ఆకాశము మేఘాచ్చన్న మైనపుడు నక్ష్మత
దర్శనము కాకున్నను గడియారములు మొదలగు సాధనముల ద్వారా సంధ్యాత్యయ కాలమును
నిర్ణయించుకొని వాగ్విసర్ణ నము చేయవచ్చును. ఆకే ఇక్కడ కూడ ఫలము క ర్హృగామి
కావలెనని చెప్పుటచే క్రియ సంవిధాన విశిష్ట |క్రియ కావలెనని ఉపలక్షణచె చెప్పుకొనవలెను.
“నక్షతం దృ్దూ' అను దానికి నక్షత దర్శనము విషయమున అంతగా ఆస్థలెదు ; సంధ్యా
కాలాత్యయమునే. [పధానముగ బోధించుటయందు దీని తాత్పర్యము. అక్హు ఆత్మనే పదము
గూడ ఫలవిశేషమును (క_ర్తృగామి ఫలము అను విషయమును) కాక [పధానముగ సంవిధాన
మాతమునే బోధించును. 1101
సము దేశము 543 పదకాండము
అవతారిక భాష్యకారుడు స్వరితః ఇొద్గ్యహణము అనావశ్యకమని పత్యాఖ్యా
సించెను (చూ. 6వ కారిక వ్యాఖ్యానము). దినిని |పత్యాఖ్యానించినచో “యా మొదలగు
ధాతువులకు గూడ (ఇది స్వరితెత్తులుగాన కోత్తులుగాని కావ) ఆత్మనే పదము రావచ్చునుకదా
యని ఆశంకించుకొసి చెప్పుచున్నాడు.
శో కియా విశేషవచనే సామర్యముపరుధ్యతే |
థు en
కేషాజ్చిదన్యే తు కృతాః స్వరితేతో జీత సథా ॥ 1!
అ
| థి
రుధ్యతే = ఆఅస్పుకొనబడుచున్న వె, అన్యెతు జ అట్టి సామర్థ్యముగ ల కొన్ని ధాతువుల తే, స్వరి
యి వ్‌
తతః = సరితత ముగ ము, తధా = మరియు, జాతః మా ఇీత్రులుగను, కృతాః = చెయబకి నవి,
తాత్హ్రర్థుము.-.... యా మొదలగు కొన్ని ధాతువులకు, సంవిధాన విశిష్ట కియా
బోధకత్వ శ క్రి ఉండదు. కొన్నింటికి అట్టి సామర్ధ్యముండును. వాటికి ఆ సామర్థ్యమున్నదని
సూచించుటకై ధాతు పాఠమున వాటిని స్వరితేత్తులుగను, జోత్తులుగను చూపియునా రు.
వివరోణము___ ఆయా ధాతువులకు ఆ యా యర్థములను బోధించు శక్తి స్వాభా
వికముగ నుండును. దాసిని (పసిద్ధ్యను సారము తెలుసుకొ సవలెనే గాని మన బుద్ధిచె నిర్ణయింప
జాలము. శాస్త్రకారులు మ్మాతము ఇట్టి శకులను సూచించుటకై ఇకారాద్యనుబంధములను
చేసియున్నారు. ulin
అవతారిక. ఐనను భాష్యకారులు స్వరిత కోద్ద్రహణమును (పత్యాఖ్యానించుట
యుక్తము కాదు. ఈ సూత్రములో స్వరిత ఇిద్దిహణమున్నది. కావుననే ధాతుపాఠమున,
ఆత్మనే పదరూపకార్యము రావలెనను ఉద్దేశ్యముతో, కొన్ని ధాతువులను స్వరిత జోత్తులుగా
పఠించుట జరిగినది. సూతములో స్వరిత ఇోద్గ్యహణము లేనిచో ఈ ధాతువులకు వాటిని
ఆనుబంధములుగ చేర్చుట జరుగదు. ఇవి లేనిచో ఈ ధాతువులకు సంవిధాన విశిష్ట కియాభి
ధాన శక్తి యున్నది అని తెలిసికొనుట ఎట్టు, అని ఆళంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శో అనుబనసు సిదేఒరే స్మ త్యర మనుషజ్యతే |
౧౧ ధ౨ ధ ధి థె
తుల్యార్లెష్వపి చావశ్యం న సర్వే బ్వక ధర్మతా 11 12
ఫా (ప సిద్ధమగు, అర్థ = విశిష్టార్థ విషయమున, స్మ ఎత్యర్థంచాస్మర ణార్థమె, అనుబన్ధః-+-
అనుబంధము, (ఇత్సంజ్ఞక వర్ణ వ 5), అనుషజ్యతే = చర్చబడుచున్న ది, సర్వేషు =
అన్ని ధాతువులును, తుల్యార్థష్వపి = సమానమగు వ్యాపార రూపార్థము కలవై నను,
అవశ్యం = తప్పక, ఏకధర్మతా = ఏకధర్మత్వము, (ఒకె ధర్మము కలిగియుండుట),
న = లేదు.
|" 29
వాక్యపదీయము 544 ఉపగ్రహ
13
తాళ్లర్భ్రంము_._ (పసిద్ధమగు అర్థ విశేషమును స్మరింపచేయటకై. అనుబంధీ మ
లను చేర్చు చుందురు. ధాతువులు సమానార్థకములే యైనను అన్నియు ఏకధ ర్మములు గలవి
కావు,
వివరణము. ధాతువులు [కియా వాచకములు. [కియావాచకము లగుటచే ధాతువు
లన్నియు సమానాభిధేయములే యైనను, శబ్ద శక్తి విచిత్రముగ నుండునుగాన, వాటిలో
కొన్ని ధాతువులు విశిష్ట [క్రియా బోధకములుగ నుండును. ఉదాహరణమునకు “యాపాపణే'
ళన్పి [పాపణే' అని “యా” “సీ ధాతువులు రెండింటికిని ఒకే విధమగు (పాపణరూపార్థము
నిర్దశింపబడినది. అయినను యా ధాతువునకు (దేశాంతరమును) ఫొందుట ఆనియు, నీ
ధాతువునకు (దేశాంతరమును) పొందించుట యనియు అర్థభేదము కనబడుచున్నది. అనగా
సీ ధాతువునకు సంవిధాన రూపార్థము (ఒకరు దేశాంతరమునకు వెళ్ళు ఏర్పాటుచేయుట అనెడు
అర్థము కనబడుచున్నది. ఇట్టే కొన్ని ఇతర ధాతువులు కూడ స్వభావముచే సంవిధానార్థ
మును బోధించును. ఈ వై శిష్ష్యమును స్మరింపచేయటకే న్యరితాదులు ఆనుబంధములుగ
' చేర్చబడుచుండును. ధాతువును చూడగనే దానియందు సంవిధానార్థమున్నదని తెలిసికొన
గలిగినవానికి ఈ అనుబంధములతో పనిలేదు. కాని అట్టు తెలియజాలని వానికి స్మృతి
కలిగించుటకై ఇవి ఆవశ్యకములు. కావున ధాతు పాఠమున స్వరిత ఇకారాద్యనుబంధములను
చేర్చుటయు, సూత్రమున స్వరిత జిద్దహణమును, [ప్రయోగజ్ఞానము లేని వానికొరకై
ఆవశ్యక ములు. (ప్రయోగ జ్ఞానము ఉన్న వానికొరకు అనావశ్యక ములని భావము. = 1 12॥
అనతారిరో__ ““తుల్యార్థవ్వపి చావశ్యం న సర్వే ష్వేెకధర్మతా”” అని చెప్పబడి
నది. దీనికి దృష్టాంతమును చూపుచున్నాడు..
న దృశీక్షో్టః సదృ శేఒప్యర్థై నాభిదః (పతిపూర్వయోః |
ణ$రోపాదాయిన సస్మా ను తులాారాః పచాదిభిః ॥ 18
దృశీక్షోః = 'దృశ్‌' “ఈక ధాతువులయొక్క, అర్థే = అర్థము, సదృశేఒపి = సమానమే
యైనను, , పతిపూర్యయోః = పతి అనునది పూర్వమునందుగల వాటికి, అభేదః = అభేదము,
న = లేదు, తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన, ణ్యర్థో పదాయినః = ణిచ్‌ పత్యయార్థమును
స్వీకరించు ధాతువులన్నియు, పచాదిభిః = పచాది ధాతువులతో, తుల్యార్థాః = సమానమైన
అర్థము కలవి, న = కాదు. |
తాత్ఫర్భ్రోయు.._ “దృశ్‌ “ఈక్ష* ధాతువుల ధాతుపాఠో క్రమగు అర్థము సమానమే
యినను, (పతిపూర్వకములగు వాటి యర్థములు అభిన్నములు కావు. కావున ణ్యర్థ మును
స్వీకరించు ధాతువు లన్నియు పచాదులతో తుల్యార్థములు కాజా లవు.
వివరణము “పశ్యతి” “ఈడ తే” ఇత్యాది పయోగములలో దృశ ఈక్ష ధాతు
వుల అర్థము సమానమే చూచుచున్నాడని యర్థము. అలై నను వీటికి “పతి” చేర్చినపుడు
సముదేశము 545 పదకాండము
14 |}
వేరు వేరు అర్థము వచ్చుచున్నది. “పతీక్షతే” అనగా నిరీక్షించుచున్నా డనియు, “| ప్రతిపశ్యతి'
అనగా |పతికూలముగ చూచుచున్నాడనియు అర్థములు. ఇర్రి ధాతుపాఠమున సమానార్థక ము
లగు “రక్ష “పాలి ధాతువులకును “హృ” “సీ ధాతువులకును ఉపసర్గ విశేషములు చేర్చి
నపుడు అర్థములు మారిపోవుచున్నవి. |పతిరత్షతి = తిరిగి రషించుచున్నాడు ; |ప్రతిపాల
యత్రి = నిరీక్షించుచున్నాడు. “సంహరతి' = చంపుచున్నాడు. సంనయతి = కూర్చుచున్నాడు
ఇతాక్జిద్యర్థ భేదము లున్న వి, అట్రై అన్ని ధాతువులును ణ్యర్థ మగు (పేషణముతో సంబంధించి
నంత మా[తమున సంవిధానార్థక ములగు పచాదులతో తుల్యార్థ ములు కాజాలవు, ణ్యర్థ మగు
_పేషణము వేరు, పేషణకు గూడ హెతుభూతమగు సంవిధానమనునది వేరు. (చూ. ఆరవ
కారిక వ్యాఖ్యానము). శః సంవిధాన రూపార్థము పచాదులగు కొన్ని ధాతువులకే ఉన్నది.
కావున ణిచ్‌ [ప్రత్యయము చేర్చ వీలగు ధాతువులన్నియు పచాది తుల్యములు కాజాలవని
తాత్పర్యము. 115!
అవతారిక. స్వరిత ఇూద్వ్యతిరిక్తములగు ధాతువులకు సంవిధాన రూపార్థముతో
ఏ మా|తము సంబంధి ముండదని చెప్పుటకు వీలులేదు. దానితో సంబంధమున్నను వాటికి
దానిని బోధించు శ క్తి లేదని చెప్పుచున్నాడు.
శో! ఉమ్ఫ్యరే వ రమానస్య కరో తేర్చిన్న ధర్మణః !
20) @ నం!
ణ్యర్గోపాదాయితా తస్మాన్నియతాః శబ్బశ _క్రయః il 14
ఉమృ్యర్థ = “ఉంధి” ధాతువుయొక్క_ అర్థమునందు, వర్తమానస్య = [పవ ర్తించుచున్నడియు
భిన్నధర్మణః = భిన్న స్వభావము గల, కరోతేః = “తృణ ధాతువునకు, ణ్యర్థపాదయితా
= ణ్యర్థముతో సమానమైనదగు సంవిధాన రూ వార్థ మును |గహించుట, కనబడుచున్నది,
తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన, శబ్ద్బశ క్రయః = శబ్దశక్తులు, నియతాః కా నియతమగు రీతిలో
నుండునవి (అని యెరుంగ వలెను),
తాత్ధృర్భుము = భిన్న స్వభావము గల కృజ్‌ ధాతువు ఊఉంభిధాతువు యొక్క
అర్థమునందు (పవ ర్హించుచు ణ్యర్థ మును (గహించుచున్నది. అందుచే శబ్దశక్తులు నియతరూప
మున నుండును.
బిశేనవము__ ణిచ్‌కు (పేషణము అర్ధము. అది సంవిధానముకించె భిన్న మైనది.
కృళ ధాతువు సంవిధాన రూపార్థమును బోధించుచున్నది గాని 'పేషణ రూపమగు ణ్యర్థ
మును బోధించుట లేదు. అందుచే “ణ్యర్థ' అను దానికి 'ణిజర్థముతో తుల్యమగు అర్థము’
ఆని అర్థము చెప్పబడినది.
'ఉంభపూరణే' అను ధాతువున్నది. దానికి నింపుట అని యర్థము. “ఉమృతి'
ఇత్యాది రూపములగును. విట్టునందు “ఆమ్‌” చేర్చినపుడు “కళ్‌ ' ధాతువు అను [పయుక్తమై
“ఉమాజ్బకార' ఇత్యాది రూపములగును. ఈ ఉమృ ధాతువునందు గూడ సంవిధాన రూప
మగు అర్భమున్నది. కాని అది స్పష్టముగ ఆఅభివ్య కము కాకుండుటచే, దానిని అభివ్య క్రము
[35]
వాక్యపదీయము 546 ఉపగ్రహ
[15
చేయుటకై కళ ధాతువు అనుపయుక్తమైనది. ఈ కృజ్‌ ధాతువు సంవిధాన రూపార్థాభి
ధాయకము. ఇది ఉంభ్‌ ధాతువుతో చేరి దాని యర్థమును బోధించుచు, దానితోపాటు సంవిధా
నార్థమును గూడ స్పష్టికరించుచున్నది. అందుచే “ఉమా బ్బకార' అను దానికి “అది నిండు
టకు తగు ఏర్పా ఎట్టు చేసెను” అని యర్థము వచ్చినది. ఈ సంవిధాన రూపార్థము ఉమ్మ్‌
ధాతువులో సహజముగ లేదని చెప్పుటకు వీలులేదు. సహజముగ లెకున్నచో అది కృజ్‌
ధాతువును చేర్చి నను బోధ్యము కాజాలదు, కావున ఉంభ్‌ ధాతువునకు తనలోనున్న సంవిధాన
రూపార్థమును "స్య క్రేకరించు శక్తి అదనియు, తద్వ్య_కీకరణమునకై “కృజ్‌” ధాతువు అను
'పయుక్తమైనదని ము అంగీకరించవలెను. 'కృల్‌' ధాతువునకు ఆ శక్తి ఉన్నది కావుననే
ఇది కొత్తుగ పఠింపబడినది. ఈ విధముగ శబ్ద శక్తులు వేరు వేరు తీరుల నియతములై.
యుండును, 114
అవతారిక___ “ఉమ్మాక్ళాకార' అనునపుడు అను[పయు కమగు కృజ్‌ ధాతువు
పర సైపదముననే ఉన్నదిగాని ఆత్మనేపదమున లేదు. అట్టి పరిస్థితిలో ఇచట కృఖ్‌
ధాత్వర్థము సంవిధాన విశిష్టమని ఎట్టు చెప్పవీలగును అని ఆశంకించి ఈ విధముగ భాష్యకా
రాంగీకారమే _ప్రమాణమని చెప్పుచున్నాడు.
లే తథాహ్యానుపయోగనస్య కరోతే రాత్మనేపదే |
పూర్వవద్దిహణం ప్రాషే స్వరితం సముప స్టితమ్‌ [| 15
తథా హి = అదియు క్షమే కదా, అన్నుపయోగస్య = అనుపయుజ్య మానమగు, కరోతేః =
కృజ్‌ ధాతువునకు, ఆత్మనే పదే = ఆత్మనే పదము, |పాపస్తే = ప్రా ప్రమగుచుండగా,
స్వరితం = స్వరి రితమగు, పూర్వవద్‌ [గ్రహణం == " పూర్వవత్‌ ' అను పదముయుొక్క- గహ
ణము, సముపస్థితమ్‌ = అధికారముగ వచ్చినది.
తాత్తుర్భూము.__. అది యు క్తమే కదా. అను యుబ్యమాన మ స్‌ ధాతువు
నకు ఆత్మనేపదము [పాప్రమైయుండగా స్వరితత్వముతో కూడిన పూర్వవద్‌ |గహణము
అధికారముగ వచ్చినది.
వివరణము ఇచట పరమై పదమే (ప్రయుక్తమైనను సంవిధాన రూపార్థ
మున్నట్లు భాష్యకారుని యభ్మిపాయమని ఎట్టు తెలియుచున్నదనగా- ““ఆమృత్యయవత్‌
కృజో౭.ను ప్రయోగస్య” (1-8-72) అను సూూతముచే అన్ముపయు క్రమగు కృజ్‌ ధాతువు
నకు కూడ, ఆమ్‌ పత్యయమునకు ఏ ధాతువు పకృతమో ఆ ధాతువునకు వలెనే ఆత్మనే
పదము వచ్చునని విధింపబడినది. దీనినిబట్టి 'ఏధాం చ కే” ఇత్యాదులలో “ఆమ్‌' [ప్రత్యయము
“ఏధి ధాతువునకు చెర్చబడినది గాన దాని పకృతి “ఏధ' ధాతువు. దానితో అను[పయు క్త
మగు కృజ్‌ ధాతువునకు గూడ ఆ 'ఏధి ధాతువునకు వలెనే ఆత్మనే పదము వచ్చును,
అనగా |కియాభలము కర్త భి ప్రాయము కాకున్నను ఈ సూత్రముచే కృణ్‌ ధాతువునకు
ఆత్మనే పదమే వచ్చి “ఏధాజ్బు. కే' ఇత్యాది రూపములగును. కర్త భిపాయమైనచో “'స్వరిత
సముద్దేశము 55 'పదకాండము
67]
అనుచోట పపవు ఒక్కటియే అను లింగమో, తత్‌ = ఆ లింగము, న్యాయానువాది = పె
చూపబడిన రెండు న్యాయములకు అనువాదరూపమె. నూతనముగా ఆర్థనిర్ణాయక ము కాదని
భావము.
లాఘవము |పథమాతి|క్రమమున కారణాభావము అను న్యాయములవలన లభించిన
అర్థమును వ్య క్త్రపరచునదే ఆ లింగము. అంతియేకాని అది వేరుగా అర్థమును నిర్ణయించు
[పమాణము కాదు.
ఏలయన, తేన = ఆ న్యాయద్యయముచేత, జాతివత్‌ = పపత్వజాతివలె, సంభ్యా
= ఏకత్వ సంఖ్య, సాధ నత్వేన = యాగమునకు అంగముగా, నూ గమ్యతే = శబఖ్రముచే
బోధింపబడ లేదు.
(పత్యయార్థమగు ఏకత్వ సంఖ్య వివక్షితము కాకున్నను పై రెండు న్యాయములచే
తమ సంఖ్య తెలియబడుచున్నది. అందుచే నది శాబ్దము కానేరదు.
జాతి యట్టిది కాదు. అది శబ్దముచేతనే యాగాంగముగా తెలియబడుచున్నది.
కాక, తేన = ద్వితీయ, తృతీయ అను లింగముచే, జాతివత్‌ ఇ జాతివలె, సంఖ్యా
= సంఖ్య, సాధ నత్వేన = యాగాంగముగా, నప గమ్యతే = తెలియబడదు.
న్యాయముల వలననే (పకృతార్థము లభించుచున్నందున, ఆ లింగము కూడ
సంఖ్య యాగాంగమని నిర్భయింపజాలదు.
జొతివత్‌ అనునది వ్యతిరేక దృ ృష్టాంతము. జాతి యాగమున కంగమగునట్టు
సంఖ్య యాగమున కంగము కానేరదని యర్థము. 186
అవతారిక. 60వ శ్లోకము నుంచి ఏడు శ్లోకములచే యు క్రివలననే సంఖ్య
వివక్షితమగునని కొందరి మతము చూపబడినది. ఇది మాాతము (భర్హృహరికి) సమ్మతము
కాదు. కనుకనే 65 వ శ్లోకమున 'కేచిదిచ్చన్తి అని పరమతముగానే చూపబడినది.
పై యభిిప్రాయముతో 67, 68 క్లోకములచే తన సిద్ధాంతమును వ్య క్త్రపరచు
చున్నాడు.
లో అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సం థఖ్యాభ్యుపగ మే సతి ।
యు కం యత్సాధనత్వం స్యాన్నత్వన్యార్గోపలక్షణమ్‌ 1 67
(విభ క్తి [పత్యయస్య) విభక్తి పత్యయమునకు, అనగా పశునా అనుచోట “నా” అను తృతీ
యెక వచనమునకు. అన్వయ వ్యతి రెఖాభ్యామ్‌ = అన్వయ వ్యతి రేకములచె, సంథ్యాభ్యుప
_ *తత్స శక్తే తత్స త్వమ్‌ అన్వయః, (అదియుండగా ఆది యుండట అన్వయము? ఘట
శబ్దమును వినగా కడవ అను అర్థము తెలియుట అన్వయము, “తదథావేతదభావఃి (అది లేనిచో
అది లేకుండుట వ్యతి రకము) ఘట శబ్దము వినబడకున్న కడవ అను అర్ధము తెలియకుండుట
వ్యతిరేక ము.
వాక్యపదీయము 547 ఉప్మగహ
[15
అతః కర్త భిపాయే [కియాఫల అను సూ తముఇి, అను పయు క్తమగు కలో ధాతువునకు
ఆత్మనే పదము రావలసియున్నది. కాని భాష్యకారులు “పూర్వ్ణవత్‌ సనః” అను సూ తము
నందలి “పూర్వవత్‌ " అను పదము స్వరితత్వయు క్రమని అంగీకరించి, (స్వరితేనాధికారః'”
అను సూతము ననుసరించి స్యరితత్యయు క్రమగు పదము ఉత్తర సూ తముల లోనికి ఆధికార
ముగ అనువ ర్రించునుగాన), దానిని “ఆ; మృద్యయవత్‌' ఇత్యాది సూ[తములోనికి అనువ ర్రింప
చేసికొని, వాక్యభేదముచే-, అనువయుజ్యమానమగు కృణ్‌ ధాతువునకు పూర్వమునందున్న
వధాది ధాతువులతో సమానముగ ఆత్మనే పదమగును అను నర్థము గూడ వచ్చునని చెప్పెను.
అనగా ఈ సూ(తమునందు రెండు వాక్యము లర్పడినవి- '“కృజ్‌ ధాతువునకు ఆమృ్ప
కృతితో తుల్యముగ ఆత్మనే పదము వచ్చును” అని మొదటిది “కృజ్‌ ధాతువునకు ఆమ్‌కు
పూర్వమునందు |ప్రయు క్రమగు ధాతువుతో తుల్యముగ ఆత్మనే పదము వచ్చును” అని
రెండవ వాక్యము. ఈ విధముగ రెండు వాక్యములకును అర్థము సమానమే మైనది. కావున
రెండవ వాక్యము నియమార్థము. 'కృజ్‌ ధాతువునకు పూర్వ ధాతువుతో తుల్యముగ మామే
ఆత్మనే పదము వచ్చునుగాని తద్భిన్నముగ రాదని నియమము. అనగా పూర్వధాతువుకు
ఆత్మనే పదము ఉన్నచో దానికిని ఉండును, లేనిచో దానికిని రాదు అని భావము. కావున
'ఉమ్బాక్ళాకార' ఇత్యాదు లలో కృజ్‌ ధాతువునకు, ఆమ్‌కు పూర్వమునందున్న “ఉమ్మ్‌”
ధాతువునకు ఎట్టి ఆత్మనే పదమున్నదో అదే వచ్చును. “ఉమ్ఫ్‌' ధాతువు పరమ్మైపది గాన
దీనికి అభావరూపమగు ఆత్మనే పదమున్నది, ఆనగా- ఆత్మనే పదము లేదు. కావున కృణ్‌
ధాతువునకు కూడ ఆత్మనే పదము రాదు. ఈ విధముగ మొదటి వాక్యముచే *వభాం చ కే
ఇత్యాదులలో ఆ|మృకృతులగు ఏధాది ధాతువులలో [కియా ఫలము క ర్హృగామి కాకున్నను
అను[ప్రయ కమగు కృళ్‌ ధాతువునకు ఆత్మనే పదము వచ్చుటకు వీలు కలిగినది. రెండవ
వాక్యమును బట్టి “ఉమ్ఫాంచకారి ఇత్యాదులలో [కియా ఫలము కర్త్యగామి యగుటచే...
అనగా |కియ సంవిధాన విశిష్టముగాన, ఆత్మనే పదము రావలసియుండ తన్నివారణము
జరిగి కృజ్‌ ధాతువునకు పరస్మై పదము వచ్చినది. “ఉమ్బాంచకారి ఇత్యాదులలో “కృణ్‌ '
ధాతువునకు ఆత్మనే పదము రాకుండుటకై '“'పూర్వవత్‌ సనః' అను సూత్రము నుండి
“పూర్వవత్‌” అను పదమును అనువ ర్తింపచేసికొని, పైన చూపిన విధముగ, భాష్యకారులు
నియమమును చేయుటను బట్టి చూడగా ఇచట ఆత్మనే పదము వచ్చెడు అవకాశమున్న ట్లును,
తన్ని వారణమునకై ఈ యత్నమంతయ చెయబడుచున్నట్టును తెలియుచున్నది. అసలు
ఉంభ్యాది ధాతువులచే బోధ్యమగు [క్రియ సంవిధాన విశిష్టము కాకున్నచో, ఇచట అను
పయ క్రమైన కృజీ ధాతువునకు ఆత్మనేపదము వచ్చెడు |పసంగమే లేదు. దానిని నివా
రింప ఈ నియమమును చేయ పనియులేదు. దీనిని పట్టి ఉంభ్యాది బోధ్య|క్రియ సంవిధాన
విశిష్టమని తెలియుచున్నది, | 1151
అవతారిక. ణిచి యోగ్యమగు అర్థ మును బోధించున వై నను, అన్ని ధాతువుల
కును సంవిధానమును బోధించు సామర్థ్య ముండదు అను విషయ దృష్టాంత నిర్దేశ పూర్వక
ముగ విశదికరించుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 548 ఉపగ్రహ
కో॥ ఏక త్వేఒపి (కియాఖ్యాతే సాధన్యాశయ సంఖ్యయా |
భిద్యతే న తు లిక్షాఖ్యో భేద స్తత తద్యాశితః ॥ 16
కియా = (క్రియ, ఏకత్వే౭ పి = ఏకత్వమున్నను (భేదరహితమైన దై నను, ఆభ్యాతే =
తిజంతపదమునందు, సాధనా|శయ నంఖ్యయాడాక రృ కర్యాది సాధ నములకు ఆధారభూత ము
అగు దవ్యములకు చెందిన సంఖ్యచే, భిద్యతే = భేదమును పొందుచున్నది, తు = కొని,
తదా|శితః = సాధనాధారా(శ్రతమగు, లింగాఖ్యః = లింగమనెడు, భేదః = భెనము, త్మత =
ఆ [కియయందు, న = లేదు.
తాత్ఫోర్భ్యోము__ (కియ అభిన్న స్వరూపమే యైనను తిజంతమునందు కర్తృ
కర్మ్శాద్యాధారభూతములగు [దవ
సంబంధించిన లింగము మాత్రము క్రియతో సంబందించుట ఇదు.
ముల సంఖ్యనుబట్టి భిన్నముగ కనబడుచున్ను ది. కొసి వాటికి
వివరణము [క్రియ సాధ్యావస్థలో నుండునుగాన (సాధింపదగినన్రై చె యుండును
గాన) స్వతః సిద్ధముగ దానియందు భేదమేమియు ఉండదు. కాని *“పచతః” “పచన్తి” “పచ్యేతే'
“పచ్య నె” ఇత్యాది తిజంత ములలో మాతము ఏకపదో పా త్తములగు (పా శత్రువు
అహి
“తే. మొదలగు [పత్యయముల కలయికచే నేర్పడిన ఒకే పదముచే ఉపా తములగు) కర్తకును
కర్మకును (పచతః = ఇద్దరు క రలు వండుచున్నారు ; పచ్యేతే = కరు భూతములగు రెండు
పదార్థములు వండబడుచున్నవి ఇత్యాది విధమున) సంబంధించి సంఖ్యతో ఈ |క్రియకు
గూడ పరోకముగ సంబంధ మర్పడుచున్నడది. ఆయితే సంఖ్యతో సంబంధము కలిగెనట్టు
ఆకర కర్మాది సాధనములకు గల లింగములతో క్రియకు సంబంధము ఏర్పడుట తదు,
అట్లు ఎందుచే ఏర్పడుట లేదు అని (పశ్నించుటకు అవకాశము లేదు. ఈ విధముగ శబ్ధము
లకు గల ఆర్థబోధన శక్తి స్వభావసిద్ధ మగాని యు క్తిచే నిరూపింప శక్యమైనది కాదు. 1161
అవతారిక ఈ దృష్టాంతమును _పకృతముతో సమన్వయిఎచుచున్నాడు.
AL తస్మాదవస్థితే౬.ప్యరై కస్యచిత్‌ (పతిబద్యతే |
శబ్లస్య శకః స త్వేష శా_సఒన్వాఖ్యాయతే ఏీదిః 1 iY
తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన, అర్థ = = సంవిధాన రూపార్టము, అవస్థీతే౭ పి = ఉన్నను,
కస్యచిత్‌ = ఒకానొక, శబ్బస్య = “యా” ధాతువు మొదలగు శబ్దముయొక్య-, శక్తిః ఆ.
అర్ధమును బోధించు శ క్రి సీషః ద
ఏ (తి బధ్యల = = అడ్డుకొనబడు చున + గది, సః = అటి,
క్‌
తాత్తృర్భము___ ఆఅ కారణము వలన, యా ధాతువు మొదలగు కొన్ని ధాతువులకు
సంవిధాన రూపార్థము ఉన్నను దానిని బోధించెడు శక్తి అడ్డుకొనబడుచున్నది. ఈ పద్ధతినే
శాస్త్రము విశ దీకరించును
సముదేళము 349 పదకాండము
ఉల om ~~” లా ఫ్‌ 7 లో ం నో ఇల ఇ.” క ల
ఎిశేవము__ పె కాంపలో చెపి;న విధమున కొని శబములకు వాటి సంభావ
. Cu దు] రం ది AS
ఖీ ~ a] కా n wa టి ఆలీ చ్‌ శ వూ ఇ a
ఎను బట్టి కొన్ని | రటురములను మా[తమే శ టొధించు శక్తి ఉంగును. ఇత రాష్థ్ర ములను బచెధించు
శక్తి ప్రంహతమగను. అందుచే పచాది ధాతువులందువలె “యా మొదలగు ధాతువులందు
ము ఇమీడియున్నను, ఆ ధాతువులకు ఆ అర్థ మును బోధించు శ్రి
బోధింపజాలకున్నవి. ఇది వాటి స్వభావము. వారక రణము చేయునది
బము దాని స్వభావమును బట్టి, ఠః అర్ధమును కోధింపగలదు, ఈ
ది
ఇ ౬
మును బోఢింపశా లదు అని చెప్పుటయే, ఇందులకె స్వరిత దొతాందులు శాస్త్రమున చూప
చా Pn
బడు చుండును. nlTi
అవతారిక ““స్వరితజితః కర భి పాయే [కియాఫలే” అను సూత్రమున [కియా
ఫలము క రకు చెందునడై ఉండునపుడు ఆత్మనే పదము వచ్చున ని చెప్పుటచే “యజ ని
యాజకాః' ““పచన్తి భ కకరాః” ఇత్యాదులందు, యాగఫలము యజమానునకును, పాకఫల
మగు ఓదన బోజనము సె స్వామికిని చెందుచున్నది గాని ఆ [క్రియలను చేయువారికి చెందుట
లేదుగాన, యజ - పచ ధాతువులకు పరస్మై పదము వచ్చినది. కాని ఇచట గూడ యాగము
చేసిన బుత్విజులకు దశిణారూపమగు ఫలము, వంటవానికి కూలియు లభించుచున్నవి కదా?
అందుచే [కియా. ఫలము కర్ర భ్మిపాయము గాన ఆత్మనే పదము రావలెను కదా యని ఆశం
కించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శో యన్య్యారస్య (పసిద్యర మారభ్య నే పచాదయః |
య యణ MR అం
తత్‌ (ప్రధానం ఫలం తేషాం న లాభాది (ప్రయోజనమ్‌ ॥ 18
యస్య = ఏ, అర్థస స్య = [ప్రయోజనము యొక్క, (పసిద్ధ్యర్థం కా = సిద్ధికొర క్రై , పచాదయః =
పచాది [కియలు, ఆరభ్య న్ల = ఆరంభింపబడు చున్నవో, తత్‌ = అదియే, (పధానం కా.
(ప్రధానమైన, ఫలమ్‌ = ఫలము, తేషాం = పొచకాదుల, లాభాది = కూలి మొదలగునది,
పయోజనం = పయోజనము, న = కాదు.
తాత్ఫ్రర్భ్యం యము... ఏ [ప్రయోజనము సిద్ధించుట క్రై పచాదులు [పారంభింపబడు
చున్నవో అదియే [పధానమగు ఫలము. పాచకాదుల లాభాదికము [పయోజనము కాదు.
వర ఇయు కర్ర భి పాయ [కియా ఫలము సంవిధానమునకు ఉపలక్షకమని
చెప్పబడినది. అందుచే సంవిధాన కియావాచక మగు ధాతువునకు ఆత్మనే పదము వచ్చునని
చెప్పి ఎన టై నది. అందుచే సంవిధానము చేయువాడు ఏ ఫలము నుద్దేశించి ఆ ఏర్పాట్లను
చేయనో అవయే పధాన ఫలము. యాగముచేసి స్వర్గము సంపాదింపవలెనని అభిలమించు
యజమానుడు ఇతరములగు సాధన సంపత్తితో పాటు బుత్విక్కూలను గూడ ఏర్పాటుచేసి
కొని వానికి దక్షిణ ఈయ వచ్చును. పథానోద్దిష్టమగు స్వర్గరూప ఫలము ఆ సంవిధాన
కర్తయగు యజమానునకే చెందునుగాన, దవీణావ్యవాంతర ఫలములు ఇతరులకు చెందినను,
వాటిని బట్టి పర_స్మె పదాత్మనే పవములను నిర్ణయింప వీలులేదు. పచ్యాది విషయమున
వాక్యపదీయము 550 ఉపగ్రహ
[19
గూడ ఇర్లు. ఈ విధముగ (_పధానముగ ఉద్దిషమగు ఫలము కర్తకు చెందినచో ఆత్మనే
పదము, అది పరునకు చెందినచో పరస్మై పదము అని నిర్ణయింపవలెను. 1181
అదోతొరి క్‌ సంవిధానార్థమున ఆత్మనేపదము వచ్చును అని సిద్ధాంతము.
అద్రై నచో “స్వామిదాసా పచతః' అను |పయోగము ఎట్టు సాధువగును ? దాసుడు సంవి
ధాన కర్త కాదు గాన పరమ్మైపదము వచ్చినను స్వామి సంవిధాన కర్త గాన ఆత్మనే
పదము రావలసియున్నది కదా? “స్వామి దాసౌ పచతే' అని కూడ పయాగించుటకు వీలు .
లేదు ; అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో య(తోభా స్వౌమిదాసౌ తు (ప్రారభెేతే సహ[కియామ్‌ ।
యుగపద్దర్మభేదేన ధాతుస్త్వత న వర్తతే ॥ 9
యత = ఎచట, స్వామిదాసౌ = స్వామియు భృత్యుడు, ఉభౌ = ఇరువురును, సహ।కియాం
= కలిసి |క్రియను, పారభేతే = ప్రారంభింతురో, త|త = అచట, ధర్మభేదేన = ధర్మభేద
ముండుటచే, ధాతుః = ధాతువు, యుగపత్‌ == ఒక్కమారుగా, న వర్తతే = [పవర్హించదు.
తాత్ళర్యంయు..... స్వామి భృత్యు లిరువురును కలిసి ఎచట |క్రియను | పారంభిం
తురో, అచట ధర్మ (వ్యాపార) భేదముండుటచే ధాతువు ఒక్క మారుగ ప్రవ ర్హింపదు.
బివరణము.. సంభారములను వర్పాటుచెయుట యనెడు సంవిధానమును (ప్రభువు
సాధించును. |పధాన ్మకియారూపమగు వంటను భృత్యుడు సాధించును. ఈ విధము విరిరు
వురును చేయు వ్యాపారములు వేరు వేరుగ నున్నవిగాన ఒకే ధాతువు, ఒక్క సమయమున
రెండు వ్యాపారములను బోధింపజాలదు. అందుచే సంవిధాతను పట్టి ఆత్మనే పదమును
(పయోగించవలెనా, దాసుని బట్టి పరస్మై పదము పయోగింపవలెనా అను సంశయము
నివ ర్రించదు. 11191
అవతారిక ధాతువు అనేకార్థము కనుక ఒకే ధాతువు ఏదియో విధముగ
వ్యాపారద్యయమును బోధిందచునని చెప్పినను ఆత్మనేపద పర స్మెపదముల విరోధము
దుష్పరిహారమని చెప్పుచున్నాడు.
శో య (త్ర (ప్రతివిధానార్గః పచిస్త (తాత్మనే పదమ్‌ ।
పరనై ్యపదమన్య(త సంస్కారాద్యభిధాయిని ॥ 2)
య్మత = ఎచట, పచిః = పచధాతువు, పతివిధానార్థః = సంవిధానార్థక మో, త|త= ఆ
వ్యాపారమును బోధింపవలసి యున్న పుడు, ఆత్మనే పదమ్‌ = ఆత్మనే పదము, సంసా.
రాద కభిధాయిని = అన్న సంస్కారము (అన్నము వండుట) మొదలగు దానిని బోధించు,
అన్య!త = మరియొక వ్యాపారమునందు, పరస్మై పదము (వచ్చును).
తౌత్ఫ్‌ ర్భం యు___ పచధాతువు సంవిధాన రూపమగు అర్థమును బోధించునపుడు
సముదేశము ౨5] పదకాండము
21]
ఆత్మనే పదము వఏధింపబడినది. తండుల విక్టి త్తి రూపమగు సంసా
పర_స్మెపదము విధింపబడినది.
ఈ విధముగ ఒకే ధాతువు అర్థద్యయమును బోధించునని అంగీకరించినను పర
స్పర విరుద్ధములగు లకారాదేశములు (పర స్మైపదాత్మనేపదములు) రావలసియుండును.
ఆది సమంజసము కాదు. i20n
అవతౌారిక___ దానికి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో సంవిధాతు శ్చ సాన్నిధ్యాక్‌ దానే ధర్మోసుషజ్యకతే |
ప్పక్ష శబ్దస్య సాన్నిధ్యాన్న(గోధీ ప్పక్షతా యథా ॥ 21
ప్రక శబ్బస్య = ప్టక్ష శబముయొక్క-, సాన్నిధ్యాత్‌ = సాన్నిధ్యము వలన, న్యగోధె =
న్య[గోధ వృక్షమునందు, ప్పక్షతా = ప్రక్షత్వము, యథా = ఎట్లో, అర్ద, సంవిధాతుః =
సంవిధాత యొక్క, సాన్ని ధ్యాత్‌ = సాన్నిధ్యము వలన, దాసే = దానునియందు, ధర్మఃకా
సంవిధాతృత్వ ధర్మము, అనుషజ్యతే = సంబంధించుచున్నది.
తాత్భర్యము.___ ప్పక్షళబ్ద సాన్నిధ్యముచే న్యగోధ వృక్షమునందు ఫ్రక్షత్వము ఏ
విధముగ ఆరోపింపబడుచున్నదో అక్లే సంవిధాతయొక్క సాన్నిధ్యముచే దాసునియందు
గూడ సంవిధాతృత్వ రూపమగు ధర్మము ఆరోపింపబడుచున్నది.
విశేషము. “ప్పక్షన్య [గోధౌ” అనునది ద్వంద్వ సమాసము. 'సిద్ధంతు యుగ
పదధికరణ వచనే ద్వన్హ్వ్రవచనాత్‌ " అను భాష్య వార్తికానుసారముగ ఇచట *ప్టక్ష శబ్దము
న్యగోధముతో కలిసియున్న ప్టక్ష వృక్షమును, “న్య గోధి శబ్దము ఫ్రక్షముతో కలిసియున్న
న్యగోధమును బోధించును. “యుగపదేకై కేన శబ్దేనాధికరణ మభిధేయం ద్యన్హ్వవాచ్యం
సముదాయరూపం యదోచ్యతే తదా ద్వన్వః' అని కైయటము. అనగా ఇచట ప్పక్ష శబ్దమే
న్య|గోధ మును గూడ బోధించుచున్న ది. ఇందులకు కారణము న్య|గోధమునందు ప్రకత్వా
రోపము. “పక్షరతీతి ప్పక్షః' అను వ్యుత్పత్తిచే ప్రక్షమనగా సర్వత వ్యాపించునది అని
యర్థము. ““న్యక్‌ రోహతితి న్యగోధః” అను వ్యుత్పశ్తిచే [కిందకు మొలచునది ఊడలు
దింపునది - అని యర్థము. న్యగోధమునందు గూడ ఫ్టక్షత్వమున్నది ; ప్పక్షమునందు. గూడ
న్యగోధత్వమున్న ది. అందుచే న్యగో ధమునందు ప్రక్షత్వారోపము, ప్రక్షమునందు న్యగో
ధత్వారోపమును ఈ ద్వంద్వమునందున్నది. “యది తావత్పక్షరతీతి వ్యుత్పత్తా ప్పక్షః
స్యాత్‌, న్య గోధేఒ ప్యేతద్భవతి. తథా యది న్య గోహతీతి న్యగోధః స్ట్రషే౬ పేతద్భవతి”'
(మ. భా).
అర్హ సంవిధాతృ సాన్నిధ్యముచే దాసునియందు గూడ సంవిధాతృత్యమును
ఆరోపించినచో ఆత్మనే పదము వచ్చి ఆ |క్రియయందు ఇరువురికిని అన్వయము కలుగుటచే
“స్వామిదాసౌ పచేతే” అని [పయోగింపవచ్చునని యర్థము. 1వ] ॥
వాక్యపదీయము 552 ఉపగహ
అవతారిక. సన్నిధాన మా(తముచే ఓక వస్తుపునందు అన్యవస్తు రూపత్యము
నారోపించుట ఎట్టు సంభావ్యము అని ఆశంకించి దృష్టాంత పదర్శనముచే సమర్ధించు
చున్నాడు.
శో పురోడాశాభిధానం చ ధానాదిషు యథాస్టితమ్‌ |
ఛ్మతిణా చాభిసంబన్లా చ్చ్మతి శ బ్రాభిధేయతా ॥ 22
థి ఉం. ది
ధానాదిషు = ధానాచులయంచు (వేయించిన బియ్యము, పేలాలు), యథా = ఏ విధముగా,
పురోడాశాభిధానం = పురోడాశమనెడు పేరు, స్థితం = ఉన్నదో, ఛ,తిణా = ఛ|తము కల
వానితో, అభిసంబంధాత్‌ = సంబంధము వలన, ఛ(త్రి శద్దాభిధే యతా = ఛి శబ్దముచే
బోధింపదగి యుండుట, (ఎట్లో అవే ఇచటను [గహించునది).
తాతృర్భము_ ధానాది (ద్రవ్యముల నందు పురోడాశమనెడు పేరు ఎట్టు ఆరో
పితమైనదో, ఛ|త్రముకల వానితో సంబంధమువలన ఛత్రము లేనివారు గూడ ఏ విధముగ
“ఛతీ శబ్దముచె చెప్పబడుచున్నారో, అరి ఇచట గూడ [గహింపవలెను.
విశేషము___ పుకోడాశము (బియ్యపుపిండి మొదలగువాటితో తయారుచేసిన ఒక
హోమ (ద్రవ్యము) ఒక్కటియేయైనను “పురోడాశై [పచరన్తి” అను వాక్యమున బహువచన
మును |పయోగించుటచే ఆ పురోడాశముతో పాటు చెప్పిన ధానలు, కరంభము, పరివాపము,
పయస్య అను వాటియందు కూడ పురోడాశత్వమును ఆరోపించి, వాటితో కలిసి పురోడాశ
ములు ఐదు అని పూర్వము మాంసకులచే నిర్ణయింపబడినది. ధానాదులయందు పురోడా
శత్వారోపమునకు తత్సాహచర్యమే కారణము. పదిమంది కలిసిపోవుచున్న పుడు వారిలో ఒక
రిద్దరి వద్ద మా్యతమే ఛ|తములున్నను వారి సాహచర్యముచే ఇతరులను గూడ ఛ|తవంతు
లుగ పరిగణించి “ఛృతిణోయా సన్తి (గొడుగులవాళ్ళు వెళుచున్నారు) ఆని చెప్పుదురు. ఆమ్టే
స్వామిసాన్నిధ్యముచే దాసునియందు గూడ సంవిధాన కర్తత్యము నారోపించి ఆత్మనే
పదమును [ప మోగింపవచ్చునని యభ్మిపాయము. 122
అవతారిక. ఇచట మతాంతరము ననుసరించి పరస్మై పదమును గూడ
[పయోగింపవచ్చునని చెప్పుచున్నాడు.
శో|| ఆరాత్‌ (పతీతమన్యోన్యం పారార్య్యమవివక్షితమ్‌ |
౧ థి థః క్త
ఇత్యయం శేషవిషయః కై శ్చిదత్రానువర్థ || 28
అ|త = ఇచట, అర్భాత్‌ = అర్థ శ కివలన, (పతీతం = [పతీయమానమగు, అన్యోన్యం =
పరస్పరము, పారార్థం = పరార్థ ము, అఫపివక్షితమ = వివక్షితము కాదు, ఇతి నా ఈ
కారణమువలన, అయం = ఇది, శేషవిషయః = శేషవర స్కై పదికి విషయమైనదిగా, క్రై శ్చిత్‌
= కొందరిచేత, అనువర్ణ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
సము దేశము 553 పదకొండ ము
24 |
తాల్ఫ్‌ర్భంము = ఇచట ఆర్థమువలన (పతయమానము ఆగు పర రార్ల్య
వివక్షితము కాదు గావున ఇది శేషపరన్మెపది వచ్చుటకు తగిన స్థానమని కొందరు వరించిరి.
జ
౮
ర్ట
Cx
a
రిం
గ
6౬1
ర
|
os
వివరణము. స్వామి దాసులలో ఒకడు ముఖ్యఫలమును ఉఊ
రెండవవాడు ముఖ్యఫలమును ఉద్దేశించుట లేదు. అందుచే వారికిగల t
విలక్షణమైనది. అజ్ట వై వై లక్షణ్యమును వివక్షింపక “మాతా పితరౌ పుుతం జనయత$ఃి'
ఇత్యాదులందు వలె సామాన్యరూపమున వీరిరువురును కియయందు కర్తలు అని మాతము
చెప్పుటచే 'శషాత్య ర రరి పరస్మై పదమ్‌' అను సూూతముచే పర స్మెపదము వచ్చును.
వాక $మునందు స్వామి పదముండుటచే దానినిబట్టియే ఆతడు సంవిధాన క ర్తయని తెలియు
చున్నది. దాసపద "ముండుటచే ఆతని కియాఫలము పరునకు చెందునని తెలియుచు చున్నది.
కావున ఈ అర్థ విశేషములను ఆఖ్యాతము భోధింప పనిలేదు. అందుచే అది కియా సామా
న్యమునే నోధించునుగాన ఇది ఆత్మన నేపదనిమి త్రము కాని ధాతువగుటచే పరస్మెపవము
వచ్చి “స్వామి దాసా పచతః' అని [పయోగించ పచ్చునని కొందరి యభి|పాయమని
తాత్పర్యము. వల్‌ 1
Ge) లి ర
గ్ర
గ
9
ర్ల
శ
అవతారిక. “కృష్యాదిషుచానుత్చ త్తి: అను వార్తికమును వ్యాఖ్యానించుచు
(సూ. 8 1- -26) భాష్యకారులు _“కృష్యాదిషుచానుత్స త్తి త్తి ర్య క్తవ్యా, ఏకా నే తూష్టమాసీ న
ఉచ్యతే పజ్బభిర్హ్య లై ః కృషతీతి”' అని వివరించియున్నారు. అచటనున్న 'పజ్బభిర్హలై:
కృషతి* అను పరస్మై పద|పయోగమును గూర్చి ఆశంకించుచున్నా డు.
శో॥ అథ (పతివిధాతా యో హలై * కృషతి పజ్బుభిః |
భా ష్యే నోదాహృతం కస్మాత్‌ ప్రాప్తం తత్రాత్మనేపదమ్‌ ॥ 24
అథ = మరి, యళ=వి, [పతివిధాతా = ఏర్పాట్లు చేయు స్వామి, పంచభిః = ఐదు,
హలై ౩ = నాగళ్ళచే, కృషతి కా దున్నుచున్నాడో, తత = అచట, పాప్తం = (పా ప్రీంచిన,
ఆత్మనేపదం = ఆత్మనేపదము, _ భాష్య = భాష్యమునందు, _ కస్మాత్‌ = ఏ కారణము
వలన, నోదాహృతం = ఉదాహరింప బడలేదు ?
తాత్మ్రర్యము--- ఏర్పాట్టుచేయు యజమాని ఐదు హలములచే (నాగళ్ళచే) దున్ను"
చున్నాడు (క వతి) అని చెప్పు సందర్భమున ఆత్మనేపదము రావలసి యుండగా భాష్య
కారులు ఎందుచే ఆల్లు [ప్రయోగింపలేదు ౫
బివరణయు__ 'పంచభిః హలై 8 కృషతి' అను పయోగమున్నది. ఇచట ఒక
వ్యక్తి ఐదు నాగిళ్ళచే దున్నుట యనునది అసంభవము. కావున ఒక |[పభువు ఐదు వాగళ్ళచే
దుని ందుచునా డని యరము. అనగా అటు దున్నుటకు ఎర్పాటు చేయుచున్నాడు. ఈ
9. ఎ. థి 5
విధముగ (పతి విధానక ర్రృత్యమును బోధించుచున్నది గాన ఆత్మనపదము రావలసి
వాఠ్యపదీయము 554 ఉపగ్రహ
[25
మున్నది కదా? భాష్యకారులు అట్టు “కృషతే” ఆని పమోగించకుండగా 'కృషతి' యని
ఏల |పయోగించెను అని ఆ శంక. n24n
అవతారిక పూర్వ పక్షియే పరిహారమును ఆశంకించి నిరాకరించుదున్నాడు.
శో (పతీతత్వాత్‌ తదర్హస్య శేషత్వం యది కల్స ఏతే |
న స్యాత్‌ (పొప్రవిభాషాసా స్వరితేతాం నివర్తికా [1 25
తదర్గస్య = ఆత్మనే పదార్థమగు సంవిధాన క ర్హృత్యము, |పతీతత్యాత్‌ = |ప్రతీతమగుట
వలన, శేషత్వం = శేషత్వము, కల్ప్యతేయది = కల్పింపబడినటై తే, అసౌ = ఆ 'విభాషోప
పదేన |పతీయమానే'” (పా. 1_తి-17) అనెడు విభాష, స్వరితేతాం = స్యరి తేత్తులకు, నివ
రికా = ఒక పక్షమున ఆత్మనే పదమును నివ ర్రింప చేయు నట్టిదయిన, పా ప్తవిభాషా =
పా ప్తవిభాష (పొందవలసిన వై కల్పికత్వము), నస్యాత్‌ = కాకపోవును.
తాత్పర్యము. ఆత్మనే పదార్థము |పతీతమగుటచే శేషత్వమును కల్పించినచో
“విభాషోపపదేన ప్రతీయమానే” అను స్వరితేత్తులకు ఒక పక్షమున ఆత్మనేపదమును
నివ ర్రింపచేయు |పా ప్రవిభాష కాజాలదు.
బిశేవము__. భృత్యుడు ఒక్క సమయమున ఐదు నాగళ్ళతో దున్న జాలడు.
కావున “కృషతి”' అను దానిలో కర్త సంవిధాతయే యని అర్ధాత్‌ సిద్ధము. ఆందుచే ఆర్థాత్సిద్ధ
మగు సంవిధాతృత్వమును బోధించుటకై ఆత్మనే పదమును |పయోగింప ఆవశ్యకత లేదు
గాన శేషార్థమున “ శేషాత్క ర్తరి పరస్మై పదమ్‌ అను సూతముచే పరస్మైపదము వచ్చి
నది అని పూర్యోక్షాళంకకు పరిహారము చెప్పినచో మరియొక దోషము వచ్చును. “విభాషోప
పదేన |పతీయమానే” అని మరియొక సూూతమున్నది. ““సమీపోచ్చరితమగు పదముచే
[కియాఫలము కర్తగామియను విషయము తెలుపబడినచో ఆత్మనేపదము వికల్పముగ
వచ్చును అని దీని యర్థము. “స్వం యజ్ఞం యజతి యజతే వా' ఇత్యాదు లుదాహరణము.
ఇచట “స్వం అను పదముచే కియాఫలము క _ర్భగామి యను విషయము తెలియుచున్నది
గాన ఆత్మనే పదము వికల్పముగ వచ్చినది. ఈ విభాష “పా ప్రవిభాష' యని భావమునందు
చెప్పబడినది అనగా పూర్యోకోదాహరణమునందు ““స్వరితజిత 8 '__ ఇత్యాది సూ తముచె
నిత్యముగి ఆత్మనేపదము రావలసియుండ ఈ సూత్రముబే వై కల్పికత్వము చెప్పబడినదని
యర్థము. అందుచే ఈ ప్రాప్తవిభాష స్పరితీత్తులు మొదలగువాటి విషయమున [కియాఫలము
కర్సృగామి యైనపుడు నిత్యముగ రావలిసియున్న ఆత్మనేపదమును ఒక పక్షమున నివర్తింప
చేసి పరమ్మైపదము వచ్చునట్లు చేయును. పైన (ఏకదేశి) చెప్పిన విధమున సంవిధాన
క్ర్పత్వ్యము [పమాణాంతరముచే గమ్యమగుచున్నది గాన ఆత్మనే పదము వచ్చుటకే అవ
కాశము లేదన్నచో ఈ సూత్రము అ|పా ప్త విభాషయని చెప్పవలసి వచ్చును. అనగా “స్వం
యజ్ఞం యజతి' ఇత్యాదులలో “స్వ' ళబ్దముచే [కియాఫలమున క ర్హృగామియని చెప్పబడినది
గాన ఆత్మనేపదము వచ్చుటకు పూర్తిగ అవకాళములేని పరిస్థితులలో ఈ సూతము
నముద్రేశము వవ్‌ పదకొండము
26]
చెప్పబడి, విధి ముఖమున పవర్తించుచున్న ది గాన. నిది ఆ|పా ప్త విభాషయని చెప*వలసి
యుండును. ఇది భాష్యకార మతమునకు విరుద్ధము. అందుచే పకృతమున “పంచభిః హలైః
కృషతి' అనునపుడు సంవిధాన కర్పృత్వము |పమాణాంతర గమ్యమైనను ఆత్మనేపదమే
రావలసియన్నదను ఆక్నేపము సుస్థము. 125
అదతారిశ..._ ఈ విషయమున కొందరు ఈ విధముగ సమాధానము చెప్పు
చున్నారు.
థో॥ శుద్దే తు సంవిధానార్థ కె శ్చిదలేష్యలే కృుషిః |
తదర్మా యజిరిత్యేవం న స్యా తతాత్మనేపదమ్‌ ॥ నిగ
ళ్‌ నం
కై శ్చితు = కొందరిచెతనైతే, అ,త = ఇచట, కృషిః = కృష్‌ధాతువు, జుద్దేః = శుద్ధమగు,
సంవిధానార్థ = సంవిధాన రూపమగు అర్థమునందు, ఇష్యతే = ఆంగీకరింపబడుచున్న ది,
ఏవం = ఈ విధముగ చెప్పినచో, యజః = యజ్‌ ధాతువుకూడ, తద్ధర్మా = కృష్ణ ధాతువు
నకు ఏ సంవిధాన రూపార్థము చెప్పబడినదో ఆ అర్భమే కలది కావున, త|త = ఆ యజ్‌
ధాతువునందు, ఆత్మనేపదం = ఆత్మనేపదము, నస్యాత్‌ = రాకుండ పోవును,
తాత్సర్యము కొందరు కృష్‌ ధాతువునకు ఇచట కేవలము సంవిధానమనెడు
అర్థము మ్మాతమె అని ఆంగీకరించినారు. అట్టు చెప్పినచో యజ్‌ ధాతువునకు గూడ సంది
ధాన రూపార్థమునే అంగీకరించుటచే దానికి గూడ ఆత్మ నెేపదము రాదని చెప్పవలసి
యుండును.
వివరణము... వెనుక సూచించిన విధముగ కొందరి మతము |పకారము ఆత్మనే
పదము జిచ్చుతో సమానవిషయకము. అనగా ణిచ్చు ఏ అర్థమున వచ్చునో ఆత్మనేపదము
కూడ ఆ యర్థముననే వచ్చును. “పంచభిః హలైః కృషతి” ఇత్యాద్యుదాహర ణములలో
కృష్‌ ధాతువునకు ణిచ్‌ |పత్ణయము ఎందుచే రాలేదు అని ఆశంకించుకొని ““కృష్యాదిషుచా
నుత్స త్రిర్నానా [కియాణాం కృ ష్యర్థత్వాత్‌ '' అను వా ర్రికముచే (8-1-26) సమాధానము
చెప్పబడినది. “కృష్‌ ధాతువునకు నాగలితో దున్నుట అని మ్మాతమే అర్థము కాదు. ఈ
ధాతువు [పతివిధాన మనెడు అర్థమును గూడ బోధించును ఆని భాష్యకారులు దీనిని వ్యాళ్యూ
సించిరి. కావున ఇచట విలేఖననునెడు (దున్నుట అనెడు) (పయోజ్య వ్యాపారము లేదుగాన
ణిచ్‌ [ప్రత్యయము రాలేదని ఈ సమాధాన వార్రికము భావము. భాష్యకారులు చెప్పిన విధమున
ఇచట కృష్‌ ధాతువునకు సంవిధానమని ఆరముగాన ఇచట ఆత్మనే పదము కూడ రాదు,
సంవిధాన విశిష్టమగు అర్థమును బోధించు ధాతువునకు ఆత్మనే పదము వచ్చునుగాని, శుద్ధ
మగు సంవిధానమును బోధించు దానికి రాదు కదా? ఈ విధముగ శుద్ద సంవిధాన బోధ
కత్వము ఆత్మనేపదము రాకుండుటకు కారణమని వీరి అభి పాయము.
ఈ అధిపాయము అయు కమని ఉ తరారము చెపుచును ది.
[5 టే సొ పాబుణ్బు
వాక్యపదీయము 5556 ఉప్మగహ
| [27
కృష ధాతువు శుద్ద సంవిధానార్థక మగుట ఇ ఆత్మన పదము రాదు ఆని సమా
ధానము చెప్పినచో , అదే విధముగ “యజి" ధాతువు గూడ శుద్ధ సంవిధానార్థమును బోధించు
నని చెప్పవచ్చును గాన దానికి గూడ ఆత్మనే పదము రాకుండ పోవును, భాష్యకారుడు
కృష్‌ ధాతువు విష యములో _ “నావశ్య క ఫ్రషిర్విలఖన ఏవవ ర్తతే; కింతర్షి ; (పతివిధా
నే౭పి వర్తతే అని చెప్పినట్టు యజధాతువు విషయమున గూడ “నావళ్ళోం యజిర్హవిః
[పప వేపణ ఏవవ ర్రతే; కిం తసి త్యాగేఒపి*”' అ అని చెప్పియున్నాడు. బుత్విక్కులు హవి
స్సును అగ్నిలో హా కన్నము చేయుచుండగా యజమానుడు దూరముగ కూర్చుండి “ఇందా
యేదం నమమ (ఇం|దుని కొజకిది నాది కాదు) ఇత్యాది విధమున చెప్పుచుండును. ఇచియే
త్యాగము. ఈ త్యాగము సంవిధానములో చేరినది. కావున యజధాతువునకు గూడ ఆత్మనే
పదము రాకుండవలెను. అందుచే వారు చెప్పిన సమాధానము అయు క్రమని తేలినది. యజ
ధాతువునకు కేవల సంవిధానమే కాక, హవిః [పషేపణ విశిష్ట సంవిధానము అర్థము ;
అందుచే ఇచట ఆత్మనేపదము రావచ్చునని సమాధానము చెప్పినచో, కృష్‌ ధాతువునకు
గూడ విలఖన విశిష్ట సంవిధానము అర్థమని చెప్పవచ్చును గాన ఆత్మనేపదము రావలసి
యుండును. ద 6॥
అవతారిక ఇపుడు సిద్ధాంతి, ఇచట ఆత్మ నేపదము రాకుండుటకు కారణ
మును తెలుపుచున్నాడు.
కో॥ అత్ర తూసపదేనాయమర్గభేదః (ప్రతీయతే |
ప్రాస్తే విధాషాక్రియతే తస్మాన్నాస్యాత్మనేపదమ్‌ ॥ 27
ఆ/తతు = ఇచటనై తే, అయం = ఈ, అర్థభేదః = అర్థభేదము, ఉపపదేన = ఉపపదము
చేత, |పతీయతే = తెలియుచున్నది, ప్రాప్తే = ఆత్మనే పదము [పా ప్త్రమగుచుండగ్గా విభాషా
= వికల్పముగా, [క్రియతే = చేయబడుచున్నది, తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన, ఆత్మనే
పదం = ఆత్మనే పదము, నాస్తి జు లేదు.
తాత్పర్యము--- ఇచట అర్థభేదము ఉప ముచే బోధింపబడుచున్న ది. అందుచే
ఆత్మనే పదము వైకల్పికము గాన ఇ ఇచట రాలేదు.
వివరణము [పక్కనున్న “'పంచభిః హలైః'” అను పదములచే ఇచట
సంవిధానరూపమగు అర్థవిశేషమున్నదని తెలియుచున్నది. కావున, “విభాషోపపదేన |పతీయ
మానే” అను సూ(తము [పవర్తించును. అనగా “స్వరితఇితః' _ ఇత్యాది సూూతముచే నిత్య
ముగ ఆత్మనే పదము రావలసియుండ ఈ సూ తమును బట్టి ఆత్మనే పదము వికల్పముగ
వచ్చును. కావున '“కృషతి* అనునది ఆత్మనే పదము రాని పక్షమున చేసిన [ప్రయోగముగాన
సాధువే యని భావము. | వి'||
జీవో వ/గవా నముద్దైలమ యుగినీనో ది
వాక్యపదీయము 56 జాతి
[68
గమే ఇ సంఖ్యను బోధించుట, సతి = కలుగుచుండగా, సాధవత్వమ్‌ 4 (ఇతి) + యత్‌ =
యాగమునకు అంగమగుట అనునది యేదో (తత్‌ _ ఏవ) ఇ అదియే, యుక్తమ్‌ జ యుక్త
మైనది, స్యాత్‌ = కాగలదు.
అన్యార్థోపలక్షణమ్‌ = మరియొక అర్థమునకు ఉపలక్షణమగుట, నతు
కానేరదు.
పశుశబ్దము పశుత్వజాతిని బోధించునని అన్వయవ్యతి రేకములచె నిర్ణయింప
వచ్చును, అక, యా తృతీయా విభక్తికి ఏకత్వ సంఖ్య యర్థమని అన్వయ వ్యతిరేకముల
వలన తెలియబడగలదు. ఏకవచనము వినబడుసరికి ఎకత్వ సంఖ్య భాసించును. పజభ్యామ్‌,
పశుభిః అనుచోట ఏకవచనము వినబడ నందున ఏకత్వము భాసింపదు.
కాగా “పశునా' అను పదము వలన పశుత్వజాతి ఏకత్వ సంఖ్య శబ్దతః లభించు
చుండగా, ఆ రెంటిలో జాతి యాగాంగమనియు ఏకత్వసంఖ్య యాగాంగము కాదనియు
చెప్పుట సరసము కాదు, రెండు కూడ శ బ్దముయొక్క_ బలముచే లభించుచున్నవి గదా:
అట్టుకాక (ప్రత్యయము 'పకృతికి సాహాయ్యముగా చేర్చబడినది, దానికి వేరు
అర్థము లేదు, అవి చెప్పుట యుక్తము కాదు. 116/1
అవతారిక... పె శోక ముయొక్క్ల_ అరమునే బలపరచుచున్నాడు.
శో సాధన త్వే పదార్థస్య సామర్థ్యం న(పహీయతే |
సంఖ్యా వ్యాపారధర్మో౬త స్తేన లిన గమ్యుతే i 68
పదార్థస్య = పదముయొక. అర్థమునకు, అనగా పశునా అనే పదముచే బోధింపబడిన
పశుత్వజాతి ఏకత్వసంఖ్య ఆనెడి సంపూర్ణమగు అర్థమునకు, సాధనత్వే = యాగాంగత్వము
కలుగగా, (పదస్య) = పశునా అను పదముయొక్క, సామర్థ్యమ్‌ = సామర్థ్యము అనగా శక్తి,
న + పహీయతే = విడువబడదు.
(పత్యయార్థమగు సంఖ్య యాగమున కంగము కాకున్న దాని శక్తి విడువబడినదే
కావలెను, అట్టు విడచుటకు తగిన కారణము కానరాదు.
అంతః = ఈ కారణము వలన అనగా పదముచే బోధింపబడిన అర్థ ములన్నియు
యాగాంగములగుట వలన, సంఖ్యా = ఏకత్వ సంఖ్య, వ్యాపార ధర్మః = (కియయొక్క్ల_
ధర్మము (ఇతి) = అని, తేన లిజ్లేన = సామర్థ్యమనే ఆ లింగముచే, గమ్యతే = తెలియ
బడుచున్నది.
కాక తేన -(-లిజ్లేన ఆ ద్వితీయమ్‌, తృతీయమ్‌. అను పదముల |పయోగమనేెడి
ఆ లింగముచే, తెలియబడుచున్నది.
అట్టి లింగము అనగా చిహ్నము హేతువు ఉన్నచో నచట సంఖ్య వివక్షితమగును.
విజ సముదేశము
(0 (స)
(అ
స్యా
౮
అవతారత_. ఇంతపరకుసు తిజంతార్థ విచాఎణ జరిగినది, వాటితో సంఖా
ల
సాధనములు తిజంతములకును సుబంతములకును గూడ సంబంధించునవి, [కియా _ కాల _
పురుష - ఉప[గహములు మా|తము కేవలము తిజ నములకే సంబంధించునవి. లింగము
మా,తము నామపదములకు అదికముగ నుండునది. దానిసిపుడు విచారింప నగుస్ప వాడై దర్శన
(wn నలు గ్ర
భెదానుసారముగ దాని లక్షణమును తెలుపుచున్నాడు.
శో! సనకేశాది సంబనో విశిషా నా సనాదయః ।
య అట్లీ ఆ) యట్‌ ము
తదుపవ్యజ్ఞునా జాతి రుణావసా గుణా సథా ॥ |
a ఢి అవి
ళట్షోప జనితో ఒర్జాత్మా శబ్రసంస్కార ఇత్యపి
లిజానాం లిజత త్వజ్రి ర్వికలాః స ప దర్శితాః ॥ 2
a ౧ మో _
QQ
స్తనకేశాది సంబన్దః = స్తనకేళాదులతో సంబం నియ, = లేక, షాః =
సనకెశాది సంబనః స్తనకళాదుల సంబంధము ఆ వా క్ర విశిష్టాః =
సంబంధ విశిష్టములగు, _సనాదయః = స్తనాదులనియు, తదుపవ్యక్ఞ'నా = స్తనాదులు ఉప
వ్యంజకములుగా గల జాతి, _జాతిః = జాతియనియు, సుణావస్థాః = = సత్తాది గుణముల
అ స్థలసయు, తథా = మరియు, గుణాః = సత్తాది సణములనియు. శబ్దో పజనితః =
వ
శబ పయోగ మా|తమువలన కలిగిన, _ ఆర్జాత్యా = అర్గస్యరూపమనియు, శబ సంస్కార
ఏ వ్‌ ® ది
త్యపి = శబ్ద సంస్కారమనియు, లిజ్ఞత త్త్వజ్ఞైః = లింగత త్త్యమును ఎరింగిన వారిచేత,
ణః
మాలా
లింగానాం = లింగముల విషయమున, సప్త = ఏడు, వికల్పాః = వికల్పములు, దర్శితాః =
చూపబడినవి,
అంటి
తాత్పర్యము---- స్తనకేశాదుల సంబంధమనియు, సంబంధించిన స్తనకేశాదు
అనియు, స్తనకేశాదులచే వ్యంగ మగు జాతియనియు, సత్వాది గుణముల అవస్థలనియు,
గుణములనియు, శబ్బమా|త బోధ్యమగు అర్ధ స్వరూ పమనియు, శబ్ద సంస్కారమనియు,
లింగత _త్వజ్ఞులు లింగముల విషయమున ఏడు వికల్పములను చూపియున్నారు. ఇచ్చట విశిష్టాః
అను పదమునకు సంబంధించిన యని యర్థము వాయబడినది. ఆ విశేషమేమి ? “పసవ
యోగ్యములయిన' యను విశేషము వ్యాఖా భ్యానములో నున్నది. పరిపుష్టములయి, స్తన్య జనన
యోగ్యత గలవిగాని, కేవలము చిహ్న మా|తములుగా పురుషనియందుండు స్తనములు కావు.
పచయాడి సంబంధ వైశిష్టమనియు బావము. (పచయమనగా "పెరుగుట యర్థము.
వివరణము త్రీ లింగము, పుంలింగిము, నపుంసక లింగము అని మూడు
లింగము లున్నవి. లింగము అనగా ఏమి అను విషయమున ఏడు మతఖీదము గ్‌ ము లున్నవని ఈ
కొరికి చెప్పుచున్నది. ఒక అవయువికి స్తనములు కేశములు మొదలగు వాటితో సంయోగ
వాక్యపదీయము 558 లిజ్ల
[3
UK
అగ లగ
0
&
౦౮
శి
[
is)
0
లి
రో
29
ది
$3
రో
G్న
ర్త
ర్ట
౭%
౮
ష్‌
(శ)
ఫ్‌
bE
(౮
tbh
es
0
(హ్‌
0
ళం
0
£9
IN
నరం) అవై నపుంసకముి ఆని ఈ శోకము యొక, అర్థము. ఇది లౌకిక లింగము.
ఇది [(పాణుల విషయమున కొంతవరకు సరిపడినను అ|పాణులగు “ఖట్యా' “మూలా” “వృక్ష!
మొదలగు శబ్దముల విషయమున సమన్వితము కాదు గాన (గాహ్యము కాదు. చేతనములలో
గూడ నిత్య పుంలింగి ములును, భార్యాద్యర్థ వాచక ములును ఆగు దార శబ్దాదులలో పవ _ర్హించదు
లింగమనునది స్తనాదులగు వ్యంజకములచే వ్యంగ్యమగునదియు , గ్రీత్వ పుంస్త
నపుంసకత్వ రూపమగునదియు నగు ఒక జాతియని మూడవ మతము. స్వత్త్య రజ స్తమో
రూపములగు మూడు గుణముల ఉపచయము (వృద్ధి) అపచయము ((హానము) మాధ్యస్థ్యము
అనెడు అవస్థా విశేషములే పుంస్తాది లింగములని సాంథ్యాదుల అభ్మిపాయము. ఇది నాల్గవ
మతము. ఇది భావ్యకారాభిమతమగు మతము. ఉపచయాద్యవస్థా సహితములగు సత్ర్వాది
గుణములే లింగమని ఐదవ మతము. ఒకే వస్తువు విషయమున ఆర్థః (పుః లిం.) వ్యక్తిః
(స్రీ. లిం.) వస్తు (న. లిం) అను భిన్న శబ్దములను [పయోగింప వచ్చును. దీనిని బట్టి
వాస్త్రవమున లింగమనునది బాహ్య వస్తువులందు లేకున్నను ఉన్న ట్లుగ శబ్దములచే టోధింప
బడు చున్నదని ఆరవ మతము. తటః, తటి, తటం ఇత్యాదులలో ఒకే అర్ధమును బోధించు
ఒకే శబ్దము భిన్న లింగములలో (పయోగింపబడు చున్నది. అందుచే లింగమనునది శబ
సంస్కారము మా్యతమ అసి ఏడవ మతము. udu
అవతారిక. ఇపుడు శబ్ద శక్తి స్వభావమును బట్టి లింగము విషయమున ఇంకను
ఏడు వికల్పము లున్నవని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ ఉపాదాన వికల్పాశ్చ లింగానాం స ప వర్షితాః !
౧౧ అబద రప
వికల్ప సన్ని యోగాభ్యాం యే శ్రబ్రషు వ్యవస్థితాః I శ
యే = ఏవి, వికల్ప సన్ని యోగాభ్యాం = వికల్ప నియమములచే, శబ్దైెషు = శబ్రములయందు,
వ్యవస్థితాః = ఉన్నవో, అట్టి, లింగానాం = లింగములకు సంబంధించిన, ఉపాధాన వికల్పాః
+ చ= ఉపాదాన భేదములు, స్త = ఏడు, వర్డితాః = వర్ణింపబడినవి. ఉపాదానమనగా
విశిష్ట శక్నులగు శబ్దములు అర్థ సంబడ్డ ములుగ లింగ ములను పరి[గహించుట.
తాత్పర్యము ఏ భేదములు, వికల్ప సంనియోగములచే శబ్బ్దములయందున్న వో
అట్టి, లింగములకు సంబంధించిన, ఏడు ఉపాదాన వికల్పములు వర్ణింపబడినవి,
వివరణము-- లింగములు గుణావస్థా రూపము లగుటచె అంతటను సంభావ్యములే
సముదేశము 559 పదకాండము
4
సనన _ అనగా అన్ని లింగములును అన్ని పదములకును సంభవించునని చెప్పుటకు అవ
కాశమున్నను, ఈ శబ్దము ఈ లింగమును మా(తమే అభివ్య క్రము చేయగలదు అను నియమ
మును ఏర్పరచు టచే లింగ సాంకర్యము - అన్ని లింగములును అన్ని శ బ్బములకును ఊండుట
అనునది - ఉండదు. ఈ విధముగ, ఆయా శబ్ద్బములకు ఆ యా లింగములను వ్య క్రీకరించు
శక్తిని బట్టి ఏడు భేదము లర్పడును. (1) శంఖః, పద్మః, శంఖం, పద్మం ఇత్యాది పద
ములు కొన్ని పుంలింగ నపుంసకలింగములలో నుండును. (2) భాగధేయం , భాగధేయీ_,
భేషజం, భేషజీ - ఇత్యాదులు త్రీ నపుంసక లింగములు. (8) ఇషుః, ఆశని, వత్సః - వత్సా
ఇత్యాదులు ప్రపుంస సాధారణములు. (4) తటః, తటీ, తటం ఇత్యాదులు లింగ తయ
సాధారణములు. సన్నియోగ మనగా నియమము. దానిని బట్టి మూడు భేదము లేర్పడును.
వృక్ష శ శబ్దాదులు పుంలింగమునందు మాతముండును. ఖట్వా శ బ్రాదులు గ్రీేలింగమునందే
ఉండును. దధ్యాది శబ్దము నపుంసకలింగము నందే ఉండును. ఈ విధముగ శబ్దములకు గల
లింగాభివ్యంజకత్వ శక్తిని బట్టి ఏడు భేదము లేర్పడును. 1 లీ॥
అవతారిక... ఇపుడు జాతి పతమును గూర్చి విబారించుచున్నాడు. “ఖట్వా”
ఇత్యాది పదముల విషయమున అవ్యా ప్తముగాన “ స్తనకేశవతి ప్రో ఇత్యాది లౌకిక లింగ
లక్షణమును పరిత్యజించి స్రేత్వాదులు జాతి విశేషములని చెప్పబడినది. ఆది అయుక్తము
కదా. గోవునందు గోత్యజాతి ఒక్కటియే ఉండునుగాని అశ్వత్వాది జాతులు ఉండవు కదా ?
అట్లే ఒక శబ్దమున గోత్యాది జాతులతో కలిసి స్త్రీత్వ, పుంస్తాది జాతులు ఎట్టుండును అని
ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో! త్మిసో జాతయ ఏవై తాః కేషాంచిత్‌ సమవస్థితాః |
అవిరుదా విరుద్దాభిర్లోమహిష్యాది జాతిభిః ॥ 4
0 0 ౧
కేషాంచిత్‌ = కొందరి మతము పకారము, ఏతా; = ఈ, తి సః = మూడు, అవిరుర్ధాః =
విరుద్ధము కాని, జాతయః = జాతులు, విరుద్ధాభిః = పరస్పర విరుద్ధములగు, గోమహిష్యాది
జాతిభీః = గోత్వ మహిషత్వాది జాతులతో, సమవస్థితాః = కలిసి ఉన్నవి.
®
తాత్సర ము కొందరి మతము (ప్రకారము విరుద్ధ ములుకాని ఈ స్రీత్వాది
జాతులు మూడును పరస్పర విరుద్ధములగు గోత్వ మహిషత్వాది జాతులతో కలిసి యున్నది.
వివరణము. ద్రీత్వ సంవలితమగు జ్ఞాసము గోవు విషయమునంద్రి నను కలుగ
వచ్చును. మహిష్యాదుల విషయమునందై నను కలుగవచ్చును. కావున స్రీత్వాదులు సంబం
ధించుటకు విరోధమెదియును తేదుగాన అని అవిరుద్ధములు. ఆయా గోవులయందు ఇది గోవు
ఇది గోవు అను రీతిగ అనుస్యూతమగు గోత్వ (పతీతి కలుగుచుండుటచే ఆ గోత్వము ఆగో
వ్యక్తుల యందున్న ట్టు తెలియుచున్నది. కాని ఆ గోవులందు అశ్వత్వ [పతీతి కలుగుట లేదు
గాన గోవునందు అశ్వత్వ జాతి ఉండ జాలదు. అందుచే గోత్వాశ్వుత్వములు పర్తస్పర విరుద్ధ
ములు. అవి ఒక' చోట కలిసి ఉండవు. కాని స్రైత్వాదుల విషయ మట్టిది కాదు. గోవునందును,
వాక్యపదీయము 560 లీజ్ఞ
[5
మహిషి యందును గూడ. న్రీత్వానుర క్రమగు బుద్ధి కలుగుచున్నది గాన గోత్వాది జాతులతో
కలిసి ప్రత్వ జాతి ఉండవచ్చునని అభి పాయము-. id
అవతారిక ఈ విషయమునే వివరించునున్నాడు.
శో; హ సిన్యాం వడవాయాం చ స్రీతి బుదేః సమన్వయః ।
౧ జావ య
అతస్తాం జాతిమిచ్చ ని [ద్రవ్యాది సమవాయినీమ్‌ ॥ ర్‌
హ స్తీన్యాం = ఆడ ఏనుగ యందును, వడవాయాం చ = ఆడ గురమునందును, త్రీ చ్చే + ఇతి
= త్రీ ఆను, బుద్ధేః = = బుద్ధియొక్క-, సమన్వయః = = సమన్వయము ఉన్నది, అతః = ఆ
కారణము వలన, తాం = ఆ, జాతిం = జాతిని, [దవ్యాది సమవాయినీం = = [దవ్యాదులతో
సమవేత మైనదానినిగా, ఇచ్చ న్ని ఇచ్చయించుచున్నారు.
తాత్పర్యము. ఆడు ఏగుగి విషయమునను, ఆడు గు[రము విషయమునను
గూడ త్రీ అను బుద్ధి కలుగుచున్నది. అందుచే ఆ జాతి (స్రీ స్రుత్వజాతి) (దవ్యాదులతో సమ
వాయ సంబంధముచే సంబంధించును అని చెప్పుచున్నారు.
వివర ణము. భిన్న జాతులకు చెందిన వ్యక్తుల విషయమున గూడ ఇది త్రీ, ఇది
పురుషుడు ఇత్యాది బుద్ధి కలుగుటకు అవకాశమున్నది. కావున హ స్తిత్వవడవాత్వాది జాతులతో
ప్రత్త జాతికి విరోధము లేదు. ఈ విధముగ “శ్రి పుం నపుంసకలింగ రూపమగు జాతి
(దవ్య గుణ కర్మ - సామాన్యాదులతో గూడ సంబంధించి యుండును.
వై యాకరణులకు శబ్దమే పథమ [పమాణము, శబ్దము ఏ అర్థమును బోధించునో'
ఆ అర్థమే దాని సరియైన అర్థము, ఒక శబ్దమునుండి . ఒక అర్థ పతీతి కలుగునపుడు ఆ
శబ్దమునకు ద్ర అర్థ మున్న దా లేదా యని సందేహింప పనిలేదు. స్రీత్వ పుంస్త్వాది రూపము
లగు ఉపాధులు భిన్న. జాతీయములందు గూడ అనుస్యూతముగ నున్నట్లు శబ్దములవలన.
స్పష్టముగ తెలియుచున్నది కాబట్టి అవి వాటితో సంబంధించునా సంబంధింపవా యను సందే
హమునకు అవకాశము లేదు. కావున [దవ్య - గుణ _కర్మ - సామాన్యాదులకు గూడ లింగ
జాతితో సంబంధమును అంగీకరింపవలెను. ఒక శబ్దము ఒక లింగ జాతితో సంబంధించినట్టుగ
చెప్పబడిన అర్థమునే మరియొక శబ్దము మరియొక లింగజాతితో సంబంధించి నట్టు బోధించు
చున్నది. ఉదాహర ణమునకు “ఉనికి అను ఆర్థమునకు పుం_స్యము ఉపా దిగ నున్నట్లు
'భావః' అను శబ్దము చెప్పుచున్నది. స్త ఉపాధిగా నున్నట్లు “సత్తా అను శబ్దము
బోధించుచున్నడి. “సామాన్యమ్‌' అను శ భయము నపుంసక లింగము ఉపాధిగా నున్నట్టు
బోధించుచున్నది. 'గోత్వాది జాతులకు గూడ. భావ - జాతి - సామాన్య శబ్దములచే, మూడు -
లింగములతో సంబం ధమున్నట్టు తెలియుచున్నది. ఈ విధముగ శబ్దము నెల్పపుడును [ద కవ్యము
వలె కానవచ్చెడు వస్తువును బోధించుచుండును. అట్లు నోధించుటలో ఆ వస్తు ధర్మమగు
ల్రింగవ ము ఉపాధిగ థాసించుచునే ఉండును. కావుననే ప్రీత్వం, స్ర్‌తా: త్రీఖావః ఇత్యాది
స్థలములలో లింగ వాచకములకు లింగాంతర సంబంధము కనబడుచున్నది.
సము దేశము 561 పదకాండము
7]
అవతారిక_.. ఈ విషయమునే ఇంకను విశదీకరించు చున్నాడు.
ళో పరత _న్హరిస్య యల్లి జమహోద్గారె వివక్షితే |
త(త్రాసౌ శబ సంస్కారః శబ్దెరేవ వ్యపా(శితః ॥ 6
అపోద్దారే = అపోద్ధారము, వివక్షితే = వివక్షితమైనదగుచుండగా, పరతన్రస్య = పరతం|త్ర
మగు శబ్దము యొక్క, యత్‌ = ఏ, లింగం = లింగముకలదో, అసౌ = అది, శబ్దెరేవ =
శబ్దములచేత నే, వ్యపాశితః = ఆ|శయింపబడిన, శబ్దసంస్కారః = శబ్బసంసా్య-రము.
తాత్పర్యము అపోద్ధారము చేయదలచినపుడు, పరతం|తమగు శబ్దమునకు
సంబంధించిన లింగము శబ్దమా తమును ఆ|శయించిన శబ్ద సంస్కారము మా[తమే.
వివరణము. నామపదము పదార్థమును బోధించును. ఆది వృత్తిలో ఉపసర్జన
మైనను (ప్రక్రియా సమయమున అపోద్ధారము చేసినపుడు, (విగహ వాక్యము చెప్పుటకై
విడదీయునపుడు) దానికొక లింగమును చేర్చుచుందురు. లింగములేని శబ్దమును [ప్రయోగించు
టకు వీలులేదు గాన ఆ శబ్దమునకు ఆ లింగమును చేర్చుట జరుగుచున్నదిగాని లౌకిక
పయోగమున ఆ లింగము అవివక్షితము. ““కుక్కుట్యాః అండం కుక్కుటాండం” అను
సమాసమున కుక్కుటీ శబ్దమునకు పుంవద్భా వమును విధించుచు చెప్పిన “కుక్కుట్యాదీనా
మథణ్ధాదిషు' అను వా ర్హికమును నిరాకరించుచు “నవా అన్ర్రీ పూర్వపద వివక్షితత్వాత్‌ ” అను
వార్తికము చెప్పబడినది (మ. భా. 6-8-42). ఇచట 'కుక్కుటి' అను న్ర్రీలింగ శబ్దము
పూర్వపదముగ నున్నదని చెప్ప బనిలేదు. అందుచేత దానికి పుంవద్భావమును విధించుట
అనావశ్యకము, అని దాని భావము. అసుగా 'కుక్కు_టాణ్ణం' ఇత్యాది సమాసములందు ఉప
సగ్గనముగా (అ|పధానముగా నున్న) కుక్కుట శబ్దము కోడి అనెడు పదార్థమును బోదించు
చున్నది. [పక్రియ సమయమున ఈ పదములను విడదీసి విగహవాక్యము చెప్పవలసి
నపుడు (కుక్కుట్యాః” అను న్రీలింగ శబ్బమును చెప్పనవసరము లేదు. 'కుక్కు.టస్య' ఆని
“కుక్కుట” శబ్దమునే ఉపయోగించవచ్చును. ఇచటనున్న పుంలింగము ఏదియో యొక
లింగమును చేర్చవలెను కదా అని శబ్ద సంస్కారమునకై చేర్చినదే గాని ఇందు పుం స్హ్య
వివక్షగాని, న్ర్రీత్వ వివక్షగాని లేదు. అందుచే దానికి పుంవద్భావమును చెప్పవలసిన ఆవశ్య
కత లేదు, లౌకిక |పయోగమునందు మా|తము మగ కోడికి (గుడ్డు ఉండవుగాన “ఆడ కోడి
(గుడ్డు" అను అర్థమే వచ్చును. 11611
అవతారిక... ద్రీత్యాది లింగజాతులు ఆన్ని టియందును ఉన్నవి అని నాల్గవ
కారికలో చెప్పిన వ్యా పిని సమర్థించుచున్నాడు.
ల్లో॥ బుద్ధ్యా కల్చ్పితరూపేషు లిగ్లష్వపి చ సమృవః ।
ప్రీత్వాదీనాం వ్యవస్థా హీ సాలిజ్జెర్వ్యపది శ్యతే || 7
[36]
ం 52 లజ
వాఠక్యపదీయము [8,9
బుదా? = బుదిచేత, కల్సితరూ పేమ = కల్పితమగు రూపముగల, లిజెష్వపి = లింగముల
ప్రీ ల)
విషయమున గూడ, సమృవః = లింగముల సంభవముండును, సౌ = ఆ, వ్యవస్థా = నియ
మము, శ్రీత్య్వాదీనాం = ప్రీత్యాదులయొక లిజః = లింగో పాదులగు శబ్దములచే, వప
దిశ్యతే = (పతిపాదింపబడుచున్నది..
తాత్పర్యము బుద్ధిచే కల్పితమగు రూపములుగల లింగములందు గూడ లింగ
ములు చేరుటకు సంభవమున్నది. న్రీత్వాదుల లింగములకు ఉపాధులగు కబ్బములచే ఆ నియ
మము పతిపాదింపబడుచున్నది.
వివరణము - త్రీత్యాది లింగములు ఆయా వస్తువులకు ఉపాధులుగ చెప్పబడు
చున్నవి. ఆ లింగములకు గూడ బుద్ధిచే రూపములను కల్పించుటచే లింగములు చేర్చుట
జరుగును, స్రీత్వం: వ్రతా, స్రీఖావః మొదలగు లింగాభిధాయకములగు భావ [పత్యయాంత
శబ్దములు స్రీత్వాదుల లింగనియమమును బోధించును. అనగా “'త్రీ' అనునది స్రీలింగమును
బోధించుచుండగా “స్త్రీత్వం” అను “త్య (పత్యయము ఆ ద్రీలింగమునకు గల నపుంసకత్య
సంబంధమును, “న్రీతా' అనునపుడు “తా' అను ప్రత్యయము ద్రీత్యయోగమును, “స్రీభావః'
అనునపుడు “భావః” అనునది దాని పుం స్యయోగమును బోధించుచున్నవి. ఈ త్వతలాది
[ప్రత్యయములచే కలిగిన నపుంసకత్వ స్రీత్వాదులు శాబ్రములే కాని అర్థ సంబద్ధ ములు కావు. 7॥
అవతారిక. అచేతన పదార్థముల లింగముల వ్యవస్థక్రై భాష్యకారుడు “అసత్త్తు
మృగతృష్టావత్‌”” అని చెప్పియున్నాడు. దీనిని వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు.
శో॥ యథా సలిల నిర్భాసా మృగతృషాసు జాయతే |
గ ణి
జలతోపలబ్యనుగుణాద్‌. వీజాద్చుదేరలే సతి ॥ 8
ధ ధజ
తథై వావ్యపదేశ్యేభో హేతుభ్యస్తారకాదిషు |
ముఖ్య భ్య ఇవ లిజ్షభ్యో భేదా లోకే వ్యవస్థితాః [1 ర్ట
జలే = జలము, అసతి = లేకున్నను, జలోపలబ్ద్యనుగుణాత్‌ జ జలజ్ఞాన మునకు అనుకూల
మగు, బీజాత్‌ = ఉదకవాసనా లక్షణమగు వీజమువలన, మృగతృష్టాసు = ఎండమావుల
యందు, యథా = ఏ విధముగా, సలిలనిర్భాసా = జలబుద్ధి, జాయతే = పుట్టుచున్నదో,
తథైవ వ అల్రి, అవ్యపదేశ్యేభ్యః = చెప్పళక్యము కాని, హేతుభ్యః = కారణములవలన,
తారకాదిషు = తారకాదులయందు, ముఖ్యభ్యః = ముఖ్యములగు, లిజేభ్య ఇవ = లింగముల
వలన వలె, లోకే = లోకమునందు, భేదాః = భేదములు, వ్యవస్థితాః = ఉన్నవి.
తాత్పర్యము... ఎండమావులలో జలము లేకున్నను జలజ్ఞానమునకు అనుగుణ
ముగ నుండు జలవాసనారూపమగు కారణమువలన జలజ్ఞానము కలుగుచున్నది. అటే
[1 ఠి ఆలో ల
తారకా మొదలగు పదములందు, చెప్పుటకు అలవికాని హేతువులచే, ముఖ్యములగు లింగ
ముల వలన కలిగినట్టుగనే భేదములు లోకమున (ప్రతీతి గోచరములగుచుండును.
న ము ద్రేశము 563
10 ] పదకాండము
ఐవరణము.. ఎండమావులలో జలము లేదు. కాస్‌ దపి కొ మ-గాదుల మన
సుతో ను స ద
ఎ నున్న జలవాసనచే అచట జలమున్న ట్లు కనబడుచుంకును. ఆంటే “తారకా శీ
“పుష్యః” (పుం), “నక్షతం (నపు) ఇత్యాదుచేతన పదార్థములలో బాహు “ములను లింగము
తేవియ లేకున్నను, (పతి నియతములగు లింగములకు సంబ ంధించివ భేదములు కానవచ్చు
యండును. అనగా మృగత్శమ్షిక యందు లేనిజలమును ఆరోపి=చి=
లేని స్త్రీత్వాదికమును ఆరోపించి “తారకా ఇక్యాతి న్ర్రీలింగాచులు
ఇట్ట ఆరోపమునకు కారణమేదియో చెప్పజాలము. ఆది అనిర్వాచ, “ము, మరుమరచి
జలమును ఆరోపించుటకు సాదృశ్యాదులు కారణముగ నున్నవని చెపుటకైన
ఇచట అట్టి కారణము గూడ దురూహమని యభి| పాయము., కావుననే అద్ది స్థల
అెంగారోపము గంధర్వ నగర కల్పన వంటిది ('“గంధర్వ నగరం యథా” మ.
కూడ భాష్యకారుడు చెప్పెను. (ఆకాశమునందు = తల! కిందై స న యొక నగరమున
ఆది గంధర్వ విశిష్టమనియు, అదియే మేఘరూప విశేషముగ కస్పించు చుచున్న చనియు ఒక
(కాంత విశ్వాసము). 1 9॥
/
Cr
a)
C3
Es
G
౮
tr 8
a
స
న
నను ఎలున
EA
9
£
Fr:
౮ 6 ౬
రి ర్మ
7 శ
అవతారిక___ దీని తరువాత భాష్యుకారుడు _ “ ఆదిత్య 'గతివల్‌ సనా?" “వసాన
ర అ
దైతవచ్చతత్‌'' అని కూడ (వాసినాడు. దీనిని వివరించుచున్నాడు.
శో వ్య _కేమ వ్య_క్షరూపాణాం _స్తనాదీనాం తు దర్శనాత్‌ |
అవ్య క్షవ్యజ్ఞనా వ్య _కేర్ణాతిర్న పరికల్ప్యతే || 10
య్య _క్రేమ = చేతనగతములగు లింగములయందు, వ్య క్రరూపాణాం = స్పష్షమైన
_స్తనాదీనాం = లింగ వ్యంజకములగు స్ప్వనాదులయొక్క, దర్శనాత్‌ = దర్శనమువలన,
అవ్య క్త్రవ్యజ్ఞునా = అస్బష్టములగు వ్య-జకములుగల, జాతిః = లింగజాతి, అవ్య_క్తేః = స్పష్ట
యుగ |పతీయము కాకుండుటచే, న పరిక ల్ప్యతే = కల్పింపబడదు.
తాత్పర్యము చెతనగతములగు లింగముల విషయమున తద్వాంజక ములగు
స్తనకేశాదులు స్పష్టముగ కానవచ్చుచున్నవి. కాని ఖట్వాదులందు వ్యంజకములేవియు స్పష్ట
ముగ కనబడకుండుటచెే లింగ జాతి ఉన్నదని చెప్పుటకు వీలులేదు.
వివరణము చేతనములందు స్తనకేళాదులగు లింగ వృంజకములు స్పష్టముగ
నున్నవిగాన అచట లింగములున్నట్టు చెప్పుటకు వీలు కలుగుచున్నది. కాని అచెతనములగు
వృషాదులందు అట్టి వ్యంజక ము లేవియు కానరాకున్న వి. అందుచే వృకాదులందు లింగజాతి
తేదనియే చెప్పవలెను. ఏ వస్తువెనను ఎదైన [పమాణముచె (గహింపబడినచో అది ఉన్నట్టు
చెప్పుటకు అవకాశముండును. ఉదాహరణమునకు-- సూర్యుని గమనము మన కంటికి కనబడ
కున్నను, ఒకచోట నున్న సూర్యుడు మరియొక చోట కనబడుటను బట్టి సూర్గగమన
మున్నట్టు చెప్పవచ్చును. బట్టతో కప్పిన ఒక వస్తువును దానిని తొలగించినపుడు చూడ
వాక్యపదీయము 564 లిబ్న
[11
వీలున్నది గాన దాని స్థితిని గూడ ఆంగీకరింపవచ్చును. కాని వృకాదులందు మొదటినుండి
చివరివరకును బాడితతో చెక్కినను స్తనకేశాద్యుపవ్యంజనములు కానవచ్చుట లేదు. అందుచే
వృష్షాదులలో లింగజాతి వా స్తవమున లేదనియు, లేని లింగజాతియే శబ్ద శ క్రిచే (ప్రతీతి
గోచరమగుచున్నదనియు తాత్పర్యము. 11101
అవతారిక... వృకాదులలో వాస్తవమున లింగము లేదని పూర్వకారికలో చెప్ప
బడినది. అట్టయినను వాటిలో గూడ లింగమున్నదని ఎవ్వరైన చెప్ప పయత్నించినచో అది
[పత్యక్ష విరుద్ధమని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ అసిత్వంచ (ప్రతికాయ సదాదర్శనమిచ్చతః ।
గ జాలి దు
అత్య నా దర్శనే న సాకదస_త్త్యం (పతి నిశ్నయః ॥ 11
అస్తిత్వం ౫ అ స్తిత్వమును (ఉన్నది అని), పతిజ్ఞాయ = అంగీకరించి, సదా = ఎల్లపుడును,
అదర్శనం = కనబడకుండుటను, ఇచ్చతః = అంగీకరించువానికి, అత్యనాద ర్శనే = అత్యం
తము కనబడకున్నను, అస త్రం పతి = అస_తమును గూర్చి, నిశ్చయః = నిశ్చయము,
నస్యాత్‌ = కలుగకుండ పోవును.
తాత్పర్యము. ఉన్నది అని అంగీకరించి, అది మా|తము ఎన్నటికిని కనబడదు
అని చెస్పు వానికి, ఒకి వస్తువు ఎప్పుడు కనబడకున్నను దాని అసత్త్వమును గూర్చి నిశ్చయ
ముండ జాలదు.
ఎ శేషము ఖట్వా వృక్షాదులందు గూడ లింగము ఉన్నది అని అంగీకరించు
వారు, అది ఏల కనబడుట లేదు అని అడుగగా వ్యంజకములు కనబడకుండుటచే ఆది కన
బడుట లేదని చెప్పవలసి యుండును. అట్టు చెప్పుట యు క్తము కాదు. ఏదైన ఒక వస్తువు
లేదు అని చెప్పగలుగుచున్నామన్నచో అందులకు కారణము ఆ వన్తువు ఎన్నడును కనబడ
కుండుటయే. ఉదాహరణమునకు శశవిషాణము నెన్నడును చూడలేదు గాన ఆది అసలు లేదు
అని నిశ్నితముగ చెప్పగలము. కాని _ లింగము ఉన్నది కాని ఎన్నటికిని మా[తము కనబడదు
అనువాదమును అంగీకరించినచో, ఎన్నటికిని కనబడని ఈ శశవిషాణము గూడ లేదు అని
నిశృయముగ చెప్ప వీలులేక పోవును. ఉన్న దికాని వ్యంజక ములు కనబడకుండుటచే కన
బడుట లేదు అని. లింగముల విషయమున చెప్పినట్టు, ఉన్నదికాని ఇం[దియ దౌర్భల్యముచే
క నబడుట లేదు అని శశవిషాణము విషయమున గూడ చెప్పవచ్చును కదా? కావున (ప్రత్యక్ష
విరోధముచే ఖట్వా వృక్షాదులందు లింగమును అంగీకరింపరాదు. 1118
అవతారిక |పకాశమును చూచి దానికి కారణమగు జ్యోతిస్సును ఊహించినట్టు
ఖట్యాది శ బములలో లింగ కార్యములగు టాబాది [పత్యయములు వచ్చుటను చూచి, వాటి
కారణమగు లింగమున్నట్లు అనుమానముచే తెలిసికొనవచ్చును అని ఆశంకించుకొని భాష్య
కారుడు “అన్యోన్య సం్యశయంత్వేతత్‌ '” అని సమాధానము చెప్పినాడు. దీనిని వ్యాఖ్యానించు
చున్నాడు.
సముదేశము 5్‌గ్రవ పదకొండము
13]
శో॥ న చాలమనుమానాయ శబోఒదర్శనపూర్వకః ।
ఉం ©
సిద్ద షొ దర్శనే కిం స్యాదనుమాన (పయోజనమ్‌ il 12
ఆదర్శనపూర్య్ణకః = లింగదర్శన పూర్వకము కాని, శబ్దః = శబ్రము, అనుమానాయ =
_అనుమానముచేయుటకు, ఆలం = సరిపడునది, నజ కాదు, దర్శనే = దర్శనము, సిద్దే=
సిద్ధమైనచో, అనుమాన [పయోజనమ్‌ = ఆనుమానమునకు |పయోజనము, _ కిం = ఏది,
స్యాత్‌ = ఉండును ?
తాత్సృర్భుము.__.. లింగదర్శన పూర్వకము కాని శబ్దము అనుమానము చేయుటకు
ఉపయోగింప జాలదు. దర్శనము సిద్ధమైనచో అనుమానముతో [ప్రయోజనము లేదు.
ఎివరజము.___ శాస్త్రమున “సగ్రియామ్‌” “పుంసి' *నపుంసకే' అను పదములచే,
సిద్ధములగు అర్థములను అనువదించి ఆ యా కార్యములు విధింపబడుచుండును. “.న్రియామ్‌,
అజాద్యతస్టాప్‌ అను సూ తములచే స్రీలింగమున ' ఆదంతళబ్దముల కంటె టాప్‌ విధింప
బడినది. ఈ టాప్‌ [పత్యయమును చేర్చుటకు పూర్వమే “ఖట్వ' శబ్దమున స్రీలింగమున్నదని
[పమాణాంతరముచే తెలిసియున్నచో, ఈ టాప్‌ను పట్టి స్రీత్వానుమానము చేయ పనిలేదు.
అట్టుకాక ((పమాణాంతరముచే దానియందు శ్రీలింగమున్నదని తెలియక) ఈ టాప్‌ను
పట్టియే శ్రీత్యానుమానమును చేయవలెనన్నచో అన్యోన్యాశయ దోషము వచ్చును. ప్రీతః
మున్ననే కాని టాప్‌ రాదు, టాప్‌ వచ్చిన పిమ్మటగాని స్రీత్యమున్నట్టు తెలియదు. కావున
లింగ కార్యమగు టాబాదిని బట్టి ఖట్యాదులందు లింగమున్న దని నిర్ణయించుట అయు క్రము.
1121
అవతారిక... ఈ విధముగ లౌకిక లింగము అచేతనముల విషయమున అవ్యా
ప్తము గాన దాని పరిత్యజించి భాష్యకారుడు పారిభాషికమగు లింగమును ఆంగీకరించినాడు.
దానిని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆవిర్భావ స్తిరోభావః స్టితి శ్చేత్యనపాయినః |
ధర్మా మూర్తిషు సర్వాసు లిజ్గ త్వేనానుదర్శితాః I 183
సర్వాసు = సమస్తమైన, _మూూర్తిష = పదార్థములయందు, . ఆవిర్భావః = ఆవిర్భావము
(కనబడుట), తిరోభావః = తిరోభావము (కనబడకుండ పోవుట), స్థితిశ్చ = స్థితియు,
ఇతి = ఆని, అనపాయినః = తప్పనిసరిగ ఉండెడు, ధర్మాః = ధర్మములు, లిజ్ఞత్వేన =
లింగములుగా, అనుదర్శితాః = చూపబడినవి.
తాత్పర్య ము. అన్ని పదార్థములయందును తప్పనిసరిగా ఉండెడు ఆవిర్భా
వము, తిరోభావము, స్థితి అనెడు ధర్మములు లింగములుగ చూపబడినవి.
బిశేషాంళయు.. భాష్యకారుడు= న శక్యం వైయాకరణై ర్హైకికం లిజ్ఞ మా|శయి
తుమ్‌, అవశ్యం కశ్చిత్‌ స్వకృతానన్త ఆ స్టేయః” (వైయాకరణులు లౌకిక లింగమును లింగ
పాక్యపదీయమేు 566 లీజ్ల
[13
ముగ అంగీకరించుట కుదురదు. అందుచే తమ శాస్త్రమునకు మా|తమే సంబంధించిన ఎదైన
ఒక సిద్ధాంతమును ఆ్మశయించవలెన్సు అని చెస్పి- ““సంస్తాన పసవా లిజ్ల మా స్థేయా
స్యకృతా న్తతః. సంస్తానే స్తాయతేర్ణ9ట్‌ స్రీ సూతేః సప్‌ పసవే పుమాన్‌” అను కారికలో
స్వసిద్ధాంతము పకారము లింగ మనగా ఏదియో చెప్పినాడు. సంస్త్యానము స్రీలింగము,
[ప్రసవము పుంలింగము. సె శబ్ద సంఘాతయోఃీ అను ధాతువుకంటె, సంస్యానము అను
నర్గమున “డట్‌* (పత్యయము చేయగా స్రీ అను రూపము నిష్పన్న మైనది. “మాజ్‌' ధాతువు
కంటె “'డుమసున్‌' |1పత్యయము సకారమునకు పకారాదేశము చేయగా “పుంస్‌’ శబ్దము
నిష్పన్నమైనది అని యర్థము, “పా ధాతువునకే *డుమసున్‌” [ప్రత్యయము చేర్చుటచే
“పుంస్‌” శబ్దము నిష్పన్న మైనట్లు గూడ భాష్యకారాభి పాయమును చెప్పవచ్చునని కొందరు
వ్యాఖ్యాత ల అభ్మిపాయము. లోక ములో త్రీ శబ్దమునకు - “స్వ్యాయతి సంహననమాపద్యతీ౬
స్యాంగర్భః ఇతి త్రీ అను వ్యుత్చ త్రి ననుసరించి గర్భము ఎచట సంహననమును (శరిరము
అను అర్థము కూడ గలదు) = సంఘటనమును పొందునో అట్టి సంస్త్యానాధారమగు ఆడుది
అని యర్థము. శాస్త్రమున స్రీ శబ్దమునకు సంహననము ఆని యర్థము. సంస్తానము, సంహ
ననము, |పతిలయము, తిరోభావము, అపచియము - ఇవన్నియు సమానార్థకములు, సత్త్వాది
వికారములగు రూపాది గుణముల అపచయము = తగ్గుదల - అని యర్థము. అభ్రై పుంస్‌
శబ్దము షూ ధాతువు నుండి నిష్పన్నమైనదని అంగీకరించినచో “సూతే ఇతి పుమాన్‌ అను
వ్యుత్పత్రిచే ఉత్ప త్తి చేయువాడు అనియు, పాధాతువునుండి నిష్పన్నమైనదని చెప్పినచో
““పాతీతి పుమూన్‌*' అను వ్యుత్స త్తి ననుసరించి సంతానమును పాలించువాడు గాన పుమాన్‌
అనియు లౌకికార్థము. శాస్త్రమున “పుమాన్‌' అను దానికి గుణముల ఆవిర్భావము అని
యర్థము. (ప్రసవము, (_పవృతత్తి, ఆవిర్భావము అనునవి సమానార్థక ములు. ఈ విధముగ
స్రీలింగ మనగా గుణ సంస్తానమనియు, పుంలింగమనగా గుణ [ప్రసవమనియు అర్థము,
ఇట్టి సంస్తాన పసవములు అన్ని పదార్థములయందును ఉన్నవి గాన ఈ లక్షణమునకు
అవ్యా ప్తి లేదు. ఈ విషయమునే భాష్యకారుడు - ““సర్వాశ్చ పునర్మూ రయ ఏవమాత్మికాః
శబ్ద స్పర్శరూప రసగంధవత్యః'* అని చెప్పెను. ఈ లక్షణము అచేతన పదార్థ ములకు
గూడ వ్య్తించును. ఈ దర్శనము |[పకారము ఆకాశము గూడ సత్తరజ స్రమోరూప
గుణ్య[తయ వికారమగుటచే దానియందు గూడ గుణముల ఆవిర్భా వతిరోభావముల (పతీతి
కలుగుచుండును. చిదూపమగు ఆత్మ నిత్యమేయైనను దేహేందియాదులతో సంబంధించి
యుండుటచే దేహేం[దియాదులకు సంబంధించిన గుణావిర్భావతిరోభావములు ఈ ఆత్మయందు
గూడ [పతీయమానమగుటతే లింగ సంబంధము దానికి గూడ ఏర్పడుచున్నది. ఈ విధముగ
సంస్యానము స్రీలింగమై, పసవము పుంలింగమైనచో, ఉభయధర్శ సామాన్యరూపమగు స్థితి
నపుంసకలింగ ము. పదార్థములన్నియు అనుక్షణమును పరిణామము చెందుచునే యుండును.
అందుచే (ప్రతి వస్తువునందును, ఆవిర్భావతిరోభావ స్థితులనెడు మూడు ధర్మములలో ఏదియో
ఒకటి తప్పక ఉండి తీరును గాన *“అనపాయినః” అను విశేషణము [పయోగింపబడినది.11 8॥
నముద్దేశము 57 పదకొండము
70]
కాగా అట్టి లింగము లేనిచో సంఖ్య వివక్షితము కానేరదని స్పష్టమగుచున్నది. ఉదా॥ [గహం.
సమ్మార్షి.
రు
కాగా ఈ శ్లోకము యొక్క ఉ త్తరార్థమునకు సంఖ్యాఒవ్యాపార ధర్మః, అని
అకార చనన చూపి రెండవ యర్థము కూడ చెప్పవలెను.
ఘవము మున్నగు యు కులవలన పె యర్థము లభింపదు.
67, 68 శ్లోకములు “అన్య _తావిహిత స్యైవి అను 5/వ శోకము యొక్క
యర్థమునే నిర్ణయించుచున్న వి. ఇదియే భ్‌ ర్లృహరి యొక్క సిద్ధాంతము. 1606॥
అవతారిక — “గహం సమ్మార్జి అను వాక్యమున సమ్మార్జనము [ప్రధానము
టు
పురస్కరించుకొని ఏకత్వ సంఖ్య వివక్షితముకాదని 58, 59 శ్లోకములలో చూపబడినది.
ఆయినను [ప్రయోజనమును బట్టి 'గహములు [పధానములు. అందుచే ఉత్స త్రి వాక్యమును
ఇప్పుడు శబ్దమువలన గూడ గహములకు |పాధాన్యమున్న దని 70వ శ్లోకముచే
చెప్పదలచి, ముందుగా ఒక న్యాయమును జూపుచున్నాడు.
ఆజ అ ర్‌
ళో ఆపూర్యస్య విధేయత్వా (త్పాధాన్యమవసయతే [
విహితస్య పరార్టత్వా చ్చేషభావః ప్రతీయశే i 69
A. అపూర్వస్య జ మరియొక దానివలన తెలియబడని యర్థమునకు, _ విధేయత్యాత్‌ =
కొ త్రగా బోధింపబడుటవలన, |పాధాన్యమ్‌ = ముఖ్యత్యము, అవసీయతే = నిశ్చయింపబడు
చున్నది
మరియొక వాక్యముచే విధింపబడని యర్థ మును నూతనముగా విధించినచో ఆ
యర్థము [ప్రధానమని తెలియనగును, అట్టి స్థితిలో (పత్యయార్థమగు సంఖ్య వివక్షితము
కాగలదు. ఇందుల కుదాహరణము “పశునాయజేతి అనునది కాగలదు.
B. విపితస్య = మరియొక వాక్యముచే విధింపబడిన అర్థమునకు,. పరార్థత్వాత్‌ ఇ ఇతర
వస్తువునకు ఉపకరించుటవలన అనగా అనువాదమగుట వలన, శేషభావః = శేషత్వము
అనగా అ|పాధాన్యము, (పతీయతే = తెలియబడుచున్నది.
మరియొక వాక్యముచే విధింపబడిన అర్ధమును మరల విధించిన అది ఆన్యార్థమని
తెలియబడుటచే నది య|పధానమగును.. అట్టి చోటులయందున్న సంఖ్య వివక్షితము కాదు,
ఇందుల కుదాహరణము “|గహం సమ్మార్టి. అనునది కాగలదు. nd
అవతారిక... 69 వ శోకము యొక్క. యర్థమును ప్రకృతమున సమన్వయ
పరచుచున్నాడు. కక
ల్లో; సమ్మార్షస్య విధేయత్వా దన్య(త విహితే (గహే |
విధివాక్యే (శుతా సంథ్యా లక్షణాయాం న బాధ్యతే ॥ . 70
సముద్దేశము 567 పదకొండము
114]
అవతారిక. భావము లన్ని యు గుణతయాత్మకములను విషయమును వివరించు
చున్నాడు.
ల్లో సర్వమూరా త్మభూతానాం శబ్దాదీనాం గుణే గుణే |
(త్రయః సత్సాాదిధర్మా సే సర్వ(త సమవస్థితాః i 14
సర్వమూర్త్యాత్మభూతానాం = సమ స్త వస్తువులకును ఆత్మయైన, శబ్దాదీనాం = శబ్దాదులలో,
గుణే గుణే = |పతి గుణమునందును, [తయః = మూడు, సత్త్యాది ధర్మాః = సత్త్వము
మొదలగు ధర్మములున్నవి, తేజ ఆ ధర్మములు, సర్వత = అంతటను, సమవస్గితాః =
థు
ఉన్నవి.
తా త్లృర్శ్భంయు_ సకల వస్తువులకును ఆత్మయగు శద్దాది గుణము. లన్నింటి
యందును సత్త్వాది ధర్మము లున్నవి. అవి అన్ని పదార్థములందును ఉన్నవి.
బిశేషౌంళ యము ““సర్వాశ్చ పునర్మూ ర్రయః ఏవమాత్మికాః శబ్ద స్పర్శరూప'
రసగన్ధవతో] యృత్రాల్పీయాంసో గుణా స్తతావరతస్త్రయః, రసగన్థొ న సర్వత'' అని
భాష్యకారుడు వస్తువులన్నియు శద్దాది గుణాత్మకములని చెప్పియున్నాడు. ఆకాశము మొదలు
పృథివి వరకును గల పదార్థములలో శబ్దాది గుణము లైదును ఒకొ్కొా-క్క గుణము చొప్పున
సెరుగుచు, సముదాయ రూపమున ఉండును. అనగా ఆకాశమునందు శబమనెడు ఒక
గుణము, వాయువునందు శబ్ద స్పర్శములు, అగ్నియందు శబ్ద స్పర్శరూపములు, జలము
నందు శబ్ద స్పర్శరూప రసములు, పృథివియందు శబ స్పర్శరూప రసగంధ ములును సంఘీ
భావమును చెంది ఉండును. అందుచే వస్తువులన్నియు శద్దాది గుణాత్మక ములు. [దవ్యము
వాస్తవమున గుణములకంటె భిన్నమేయైనను ఆ గుణములు ఆ [దవ్యముతో సమవాయ
సంబంధముచే విడదీయరాని విధమున కలిసిపోవుటచే ఆ పదార్థము గుణాత్మకమని చెప్పబడు
చున్నది.
పెన ఉదాహరించిన భాష్య వాక్యమునందలి మూర్తయః ఆను దానికి సంపిండిత
స్వరూపములగు చత్తుర్లోచర పదార్థములని అర్థముగాన పృథివ్య ప్తేజస్సులే అట్టి పదార్థములు. _
శబ్ద స్పర్శరూపము లనెడు మూడు గుణములును ఈ మూడు పదార్థములయందు తప్పక
నుండును అందుచే 'త|తావరతస్ర్రయః అని చెప్పబడినది. అవరతః అనగా కనీసము అని
అర్థము. తేజస్సునందు రసగంధ ములు లేవుగాన “రసగన్థా న సర్వత" అని చెప్పబడినది.
శద్దాది గుణములు సత్తరజ స్త్రమోరూప గుణమయములు. అందుచే శబ్దము
మొదలగు అన్ని గుణములందును సత్త్యాది గుణత్రయ ధర్మములు ఉన్నవి. వాటిలో (పస
వము అనగా ఆవిర్భావము సత్తధర్మము. (పవృ త్తి అనగా [కియ రజోధర్మము. వరణము
అనగా తిరోఖావము తమోధర్మము. ఈ ధర్మములే లింగములు. |పకాశ వరణ రూపములగు
సత్త _- తమోధర్మములతో అనుగతమగు, రజోధర్మమైన (పవృ త్తి విశేషము పుంస్త్వ్వము.
వాఠ్యపదీయము 568 లీ
[15
తిరోభావము న్ర్రీత్వము. తమోబహులమగు సానూన్యరూపమైన (ప్రవృత్తికి స్థితియని పెరు.
ఆది నపుంసకము. ఈ లింగ[తయము అన్ని వస్తువులతోడను సంబంధింప వచ్చును.
సాంఖ్య మతానుసారము.--- జగత్తు అంతయు సుఖదుఃఖమోహాత్మక మగుటచే ఆ
మూడింటికిని కారణ భూతములగు సత్త - రజ - స్తమోగుణములు కల్పింపబడును. సత్త్వ
రజ స్తమోరూప |త్రిగుణాత్మిక యగు మూల (పకృతి సర్వజగత్కారణము. ఈ (పకృతి
మహచ్చబ్దవాచ్య బుద్ధిరూపమున పరిణమించును. మహత్తు అహంకార రూపమున పరిణ
మించును. అహంకారము గంధ - స్పర్శ - రూప - రస - గంధథములనెడు పంచతన్మాత్రలు
గను, పంచ జ్ఞానేంద్రియములుగను, పంచ కర్మేం|దియములుగను మనస్సుగను పరిణతి
చెందును. సత్త్వాది (తిగుణాత్మక ములగు శద్దాది తన్మాతలు ఆకాశాది రూపమున పరిణామము
చెందును. ఆత్మ కేవల చైతన్యరూపము ; పరిణామరహితము. ఈ విభముగ జగత్తులోని
పదార్థములన్నియు (తిగుణాత్మక ము లగుటచే నిత్య పరిణామ శీలములు. సతత పరిణామ
శీలములగు పదార్ధము లన్నిటితోడను ఉపచయాపచయ స్థితిరూప లింగములు మూడును
సంబంధించును. nl4i
ఆనతారిక._ పూర్వ కారికలో చెప్పిన ఏిధముగ రూపాది సముదాయాత్మకమగు
వస్తువునకు ధర్మ|త్రయ సంబంధము ఉండవచ్చును. రూపము, రసము, శబ్దము మొదలగు
గుణములకు తద్భిన్నములగు రూపాదులతో సంబంధము లేదుగాన వాటిలో ఆవిర్భా వతిరో
ఖావాదులు చెందునవేవియు ఉండవు. అట్టి పరిస్థితులలో “రూపి మొదలగు శబ్లములకు గూడ
లింగమును చేర్చి 'రూపమ్‌' రసి “శబ్దః” ఇత్యాది [ప్రయోగములు ఎట్టు చేయబడుచున్నవి
అని ఆశంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో రూపస్య చాత్మమా(త్రాణాం శుక్షాదీనాం (పతికణమ్‌ |
కాచిత్‌ (ప్రలీయతే కాచిత్క_థజ్బిదభివర్దతే ॥ [10
రూపస్య = రూపము యొక్క, శుక్టాదీనాం = శుక్లము (తెలుపు) మొదలగు, _ఆత్మమా|త్రా
_ ణాం = అవస్థా విశేషములలో, పతిక్షణం = |పతిక్షణమునందును, _ కాచిత్‌ = ఒకానొక
అవస్థ, [ప్రలీయతే = తిరోభావమును చెందును, కాచిత్‌ = ఒకానొక అవస్థ, కథజ్బిత్‌ =
ఏదియో విధముగ, అభివర్ధతే = వృద్ధి పొందును.
తాత్స్రర్యం మ-- రూపమునకు సంబంధించిన శుక్టాద్య వస్థలలో పతి క్షణము
నందును, ఒక అవస్థ తిరోహితమగుచుండును, మరియొకటి ఎటులనో వృద్ధిచెందుచుండును.
వివరణము శబ్దాది గుణములకు గూడ సత్వాది గుణములతో సంబంధ ముండు
నని చెప్పబడినది. కావున ఆ గుణములలో గూడ ఎల్లప్పుడును పరిణామము కలుగుచుండును.
ఉదాహరణమునకు రూపమునకు సంబంధించిన శుక్టాద్య వస్థలలో కొన్ని [కొత్తగ ఆవిర్భవించు
చుండును. కొన్ని మరుగుపడుచుండును, కొన్ని ఒక విధమగు వృద్ధి చెందుచుండును. ఇట్టి
సముద్రేశము 569 పదకాండము
17]
పరిణామములు ఎల్టప్పుడును జరుగుచున్న ను అతిసూక్ష్మము అగుటచే స్థూల దృష్టికి కనబడవు,
ఉదాహరణమునకు ఈ రోజున ఒక వర్ణముతోనున్న ఫలాదులలో మరునాడు మరియొక
వర్ణము కలుగుచున్నది. ఈ మార్చు ఒక్క. క్షణములో వచ్చునది కాదు. క్షణ క్షణమునను
[కమముగ వచ్చినది. దీనినిబట్టి గుణములందు కూడ (పతి క్షణ పరిణామమున్న దని ఉఊహింప
బడుచున్నది. 1151
అనతారికొ___ ఈ విషయమున భాష్యకార సమ్మతిని గూడ చూపుచున్నాడు.
లో క్వథితోదక వచైై షామనవస్టితవృ _త్తితా |
అజసం సర్వభావానాం భాష్య ఏవోపవర్ణి తా n 16
ఏషాం = ఈ, సర్వభావానాం = సర్వ పదార్థములకును, అజ[సం = ఎల్రప్పుడును, క్వథితోద
కవత్‌ = మరుగుచున్న నీటివలె, అనవస్థితవృ త్రితా = నిలుకడలేకుండుట, భాషే ౫ ఏవ =
భాష్యమునందే, ఉపవర్ణితా = వర్ణింపబడినది
తాత్పర్యము పదార్థము లన్నియు, మరుగుచున్న నీటివలె, క్షణకాలమైనను
స్థిరముగ నుండ జాలవని భాష్యమునందే వర్థింపబడినది.
వివరణము. ఈ విధముగ అన్ని పదార్థములందును ఆవిర్భావతిరోభావములు
వ్యాపకములుగ నున్నవి గాన స్రీ పుంసలింగ సంబంధముండునని తాత్పర్యము, 116॥
అవతారిక. పదార్థములన్నియు ఎల్లప్పుడును నిలకడ లేకుండ ఉండునని
చెప్పినచో వాటికి స్థితి యనునది లేదుగాన, స్థితి నపుంసకలింగమని ఎట్టు చెప్పబడినది ఆని
ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు. |
శ్లో॥ (ప్రవృత్తే రేకరూపత్వం సామ్యం వా స్టితిరుచ్యతే |
ఆవిర్భావతిరోభావ (పవృత్యా వావతిష్టతే Il 17
(ప్రవృత్తే = పవృ త్తియొక్క, _ఏకరూపత్వం = ఏకరూపత్వముగాని, సామ్యం వా =
సామ్యము గాని, స్థితిరితి = స్థితియని, ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది, వా = లేక, ఆవిర్భావ
తిరోభావ |పవృత్త్యా = ఆవిర్భా వతిరోభావముల నిరంతర పవృ త్తిచేత, ఆవతిష్టతే = స్థితి
ఏర్పడుచున్నది.
తాత్పర్యము | పవృత్తి యొక్క ఏకరూపత్వముగాని, సామ్యముగాని స్థితియని
చెప్పబడుచున్నది. లేదా ఆవిర్భావతిరోభావముల (పవృ త్తిచే స్థితి ఏర్పడుచున్నది.
వివరణము స్థితి విషయమున మూడు పద్దతులు చెప్పబడుచున్న వి. పదార్థము
లకు ఉపచయము, అపచయము అనెడు రెండు అవస్థ లున్నవి. క్షణ క్షణమునందును ఉప
చయమే కలిగినను లేదా అపచయమే కలిగినను, ఆ ఉపచయ |పవాహమంతయు గాని
వాక్యపదీయము 570 టిబి
[18
అపచయ |పవాహమంతయుగాని ఒక్కటే యని భావించుటచే అది స్థితియని చెప్పబడు
చున్నది. ఇది మొదటి స్థితి పద్ధతి. (పతి క్షణమునందును వేరు వేరగు ఉపచయాపచయముల
[ప్రవాహము ఎర్పడినను, అనగా ఒక క్షణమున వృద్ధిరూప పరిణామము, మరుక్షణమున
అపాయరూప పరిణామము, ఈ విధముగ భిన్న [పవాహము లున్నను ఆ రెండు విధములగు
పరిణామములందును పవృ త్తి యనునది మ్మాతము తుల్యముగ నుండుటచే ఆ సామ్యమునకే
స్థితియని పేరు. ఇది రెండవ స్థితి ప్రకారము. ఆవిర్భావతిరోభావములు నిరంతరము జరుగు
చున్నపుడు ఒక కల మరుగుపడిన వెనువెంటనే మరియొక కల ఆవిర్భవించుటచే తిరోధానము
_పతీతి విషయము కాక స్థితియే గోచరించుచుండును. ఇది మూడవ |పకారము. ఈ విధముగ
గుణములు సర్వదా పరిణామమును చెందుచున్నను అధ్యవసాయముచే స్థితి కల్పింపబడు
చున్నది 1171
అవతారిక__ స్థితి అధ్యవసాయముచే ఏర్పడినది కాదు; వాస్తవమైనదేయని
మతాంత రమును చెప్పుచున్నాడు.
శో; గుణా ఇత్యేవ బుదేర్వా నిమి త్తత్వం సితిర్మతా |
దె ఎ థి
సి తేశ్చ సర్వలిజ్షానాం సర్వనా మత్వముచ్య తే 11 18
థి న
వా= లేక, గుణాః ఇత్యేవ = గుణములు అని, బుద్ధిః = బుద్ధికి, నిమి త్రత్యం = నిమి త
మగుట, స్థితిః = స్థితియని, మతా = చెప్పబడినది, స్థితే = స్థితి (నపుంసక లింగము),
సర్వ లిజ్ఞానాంచెఅన్ని లింగములకును, సర్వనామత్వండచాసర్వనా మము వంటిదని, ఉచ్యతే
చెప్పబడుచున్నది.
తాత్సృర్యా ము... “గుణములు అనెడు బుద్ధికి నిమిత్తముగా నుండుట స్థితియని
చెప్పబడుచున్నది. స్థితి, అనగా నపుంసక లింగము, సర్వ లింగములకును సర్వనామము
వంటిదని చెప్పబడుచున్నది.
బి శేవొంళములు--- సత్వ రజ స్తమోగుణములు (పపంచాకారమున పరిణతము
లైనను వాటి స్వభావములు మా|తము వేరు వేరుగ కనబడుచునే యుండును. కావుననే పదార్థ
ములలోని [పతి ఆంశమునందును సత్త్వాది గుణములకు చెందిన [పకాశము, [పవృత్తి, నియ
మము అను ధర్మములు ఆనువర్రించుచునే యుండును. ఈ విధముగ గణధర్మము లన్నియు
అన్ని అవస్థ లయందును అనువర్తించుచుండుటచే “ఇవి గుణములు" అను సామాన్య పతీతి
కలుగుచుండును. ఇట్టి పతీతికి నిమిత్తమైనది స్థితి. విశేషము లన్నియు సామాన్యమునందు
అంతర్గతము లగును. అందుచే సామాన్యరూపమగు స్థితియందు ఆవిర్భావతిరోభావములు
గూడ అంతర్గతము లగును. కావున స్థితిరూపమగు నపుంసకలింగము స్రీత్వాది లింగ భేదము
నకు సర్యనామము వంటిది. “తత్‌” “ఏతద్‌' మొదలగు సర్యనామము వస్తు మా;తమును
పరామర్శించును గాన అన్ని వస్తువుల విషయమునను అవ్యాహతముగ [(పయోగింపబడు
చుండును. ఆశక్లే నపుంసకలింగము గూడ, విశేష వివక్ష లేనపుడు, అన్ని లింగములను గూడ
(త
ముద్దే శము 571 పదకొండము
20 | |
రామర్శించును. కావుననే గుణమును గూర్చి సందేహము కలిగినపుడు కిం జాతమ్‌” (ఏది
నది) ఇత్యాది విధమున (ఆ పుట్టినది స్రీత్వయు క్తమైనను పుం స్యయు కమైనను ) నపుం
లింగడు [పయోగింపబడును. అందుచే నామవాచకములకు సర్వనా నామమెట్టో, లింగము
వ్‌
కు నపుంసక లింగ మట్టిది. 1151
ఒ ఈ బటి
టిన
ట్‌
జ
3
G
అవతారిక ఈ విధముగ గుణావస్థ లింగమని నిర్ణయము చేయబడినది. అట్టి
లింగము అన్నింటి విషయమునను ఉండవచ్చును గాన ఇచట ఈ లింగమే యని వ్యవస్థ
చేయుట ఎట్లు అని ఆశంకించుకొని భాష్యకారుడు వివక్ష ననుసరించి వ్యవస్థ చేసికొనవలెను
అని సమాభానము చెప్పినాడు. ఆ విషయమును విశడీక 'రించుచున్నాడు.
శో॥ స్టితేషు సర్వలిజ్లేష వివక్షై నియమా|శ్రయః |
కస్య చిచృబ్ద సంస్కా-రే వ్యాపారః క్వచిదిష్యతే ! 10
సర్వ్యలింగేష = సమ స్తములగు లింగములును, స్థిలేష = ఉన్నను, వివక్షా నియమాశయః
= వివక్షా రూపమగు నియమమును ఆ(శయించినదై , క్వచిత్‌ = ఒకానొక స్థలమునందు,
శబ్ద సంస్కా_రే = శబ్ద సంస్కారము విషయమున, కస్యచిత్‌ = ఒకానొక లింగము యొక్క,
వ్యాపారః - (పవృత్తి = ఇష్యతే = అంగీకరింప బడుచున్నది.
తాత్స్రర్భంయు-- అన్ని లింగములు ఉన్నను, శబ్ద సంస్కారమును చేయవలసి
యున్న పుడు, ఒక్కచోట, వివక్షను అనుసరించి, ఒక్కా లింగమే (పవ ర్రించునని అంగీక
రింప బడును.
బీశేషొాంళయములు పదార్థము లన్నియు సత్త్వ రజ స్తమో వికారములగుటచే
వాటి యన్నింటి యందును ఆవిర్భావతిరోభావాది రూపములగు మూడు లింగములును
(పవర్తించుటకు అవకాశమున్నది. ఐనను, వివక్షను బట్టి ఒక శబ్దమునకు సంస్కారము
చేయవలసి వచ్చినపుడు ఒక లింగము మా|తమే (పవ ర్రించునని అంగీకరింపవలసి యున్నది.
అనగా అర్థమునకు అన్ని లింగములును ఉపాధులుగ నుండుటకు వీలున్నను శ క్రి ననుసరించి,
ఒక శబ్దము ఏదియో ఒక నియతమగు లింగము ఊపాధిగ గల అర్థమునే బోధించును. దానిని
నిర్ణయించుటకు [ప్రయోగమే ఆధారము.
అవతారిక ఈ విషయమును దృష్టాంతముతో విశదీకరించుచున్నాడు.
శో సన్నిధానే నిమితా నాం కిళ్ళి దేవ (పవ రకమ్‌ ।
౧౧ 0 అటే
యథా తక్షొది శబ్దానాం లిజేసు నియమ స్తథా 11 20
నిమిత్తానాం = అనేక నిమి త్తముల, సన్నిధానే = సన్నిధానమున్నను, యథా = ఏ విధముగా,
తక్షాది శబ్దానాం = “తక్షా మొదలగు శబ్దములకు, కిజ్బోదేవ = ఏదియో ఒకానొక నిమి త్రమే,
(పవర్తకం = [పవర్తకమో, తథా = అస్టే, లిజ్లెషు = లింగముల విషయమున, నియమః =
నియమము,
వాక్యపదీయము 572 లీజ్ఞ
[21
తాత్సర్యము ఎన్నియో నిమి త్రము లున్నను, తక్షాది శబ్దములు ఏదియో ఒక
నిమి త్తమును బట్టియే (ప్రవర్తించినట్లు లింగములు గూడ ఒక నిమిత్తమును బట్టి నియతము
లుగ నుండును.
వివరణము వ డంగి తక్షణము (కజ్ఞ చెక్కుట) చేదనము (కోయుట మొద
లగు ఎన్నియో పనులు చేయును. అయినను తక్షణమను ఒక నిమి త్రమును బట్టి అతని
విషయమున “తక్షా' అను శబ్దము |పయోగింపబడుచున్నది. కుమ్మరి కుండలు, మూకుళ్ళు
మొదలగు అనేక వస్తువులను తయారుచేసినను అతనికి “కుంభకారః' అనియే పేరు. అశ
ఓక అర్థమునందు మూడు లింగ ములును ఉపాధులుగ నున్నను వాటిలో ఏదియో ఒక్కా
ఉపాధినే ఆధారముగ చేసికొని శబ్దము ఒకానొక నియతలింగమున |పయు క్రమగుచుండును.
n2On
అవతారిక... ఈ శబ్దము ఈ లింగమును ద్యోతింపచేయును అను విషయమును
లోక పసిద్ధిని పట్టి నిర్ణయింపవలెనని “తస్యోకౌ లోకతోనామి' అని భాష్యమున చెప్ప
బడినది, ఇచట లోక మనగా ఇష్టము వచ్చిన వారిని [గహింపరాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ భావత త్వదృళః శిషాః శబ్లారేమ వ్యవసితమ్‌ |
అజం య DD 2
యద్యదర్మేఒజతామేతి లిజం త తత్‌ (ప్రచక్షతే ॥ 21
డా "ఏ గ అ
భావత త్త్వదృశః = వస్తువుల తత్త్వమును చూడగల్గిన, శిష్టాః = శిష్టులు, శద్దార్ధేషు =
శ బ్ఞారములయందు, వ్యవస్థితం = వ్యవస్థిత మెయున్న, యద్యత్‌ = ఏ యే లింగము, ధర్మే
= ధర్మమునందు, ఆంగతాం = అంగత్యమును, ఏతి = పొందుచున్నదో, తత్తత్‌ ఆయా
లింగం = లింగమును, (పచక్షతే = చెప్పుచున్నారు.
తాత్పర్యము. పదార్థ తత్వమును చూడకలిగిన శిష్టులు శబ్దముల అర్థములకు
సంబంధించిన ఏయే లింగము ధర్మమునకు అంగముగ నుండునో దానినే ఒక శబ్బముచే
ద్యోత్యమగు లింగమునుగా చెప్పుచున్నారు.
వివరణము పదార్థముల యథార్థ స్వరూపమును కొందరు శిష్ణులు మ్మాతమే
చూడకలుగుచున్నారు. వారు అర్థములకు సంబంధించిన ఏ లింగము ధర్మమునకు సాధనముగ
నుండునని భావించుచున్నారో దానినే ఒక శబ్దమునకు లింగ మునుగా అంగీకరించుచు న్నారు.
పదార్థ ములన్ని యు అన్ని లింగములతోడను సంబంధించి యుండవచ్చును. కాని ఈ శబ్దము
ఈ అఆర్థమునందు ఈ లింగమును మా|తమే ద్యోతింపచేయును. కావున దానిని ఆ లింగము
నందు (పయోగించిననే ధర్మమునకు, అనగా అభ్యుదయమునకు, సాధనమగును అని శిష్ణులు
చెప్పుచున్నారు గాన ఆ శబ్దమును ఆ లింగమునందే |పయోగింపవలెను., శిష్టలోక (పసిద్ధిని
బట్టియే లింగ నిర్ణయము జరుగును గాన లింగమును శాస్త్రములో విధింప బనిలేదని కూడ
('“లిజ్ఞమశిష్యం లోకాశయత్యా ల్రిజస్య'') భాష్యకారుడు చెప్పియున్నాడు.
నముద్రేశము 573 పదకొండము
23]
అవతారిక... ఈ విషయమునే దృష్టాంతముతో సనుర్ధించుచున్నాడు.
శో స్వరభేదా ద్యథా శద్దాః సాధవో విషయా _న్లరె |
లిజ్ల భేదాత్తథా సిద్దాత్‌ సాధుత్వ మనుగమ్యతే ॥ 22
శబ్దాః = శబ్దములు, స్యరభేదాత్‌ = స్వర భేదమువలన, యథా = ఏ విధముగ, విషయానరే =
= విషయ విశేషమునందు, సాధవః = సాధువులో, తథా = అట్టే, సిద్ధాత్‌ = శిష్ట [ప్రయోగ
సిద్ధమగు, లిజ్ఞభేదాత్‌ = లింగ భేదమువలన, సాధుత్వం = సాధుత్వము, అనుగమ్యతే =
వ్యవహారమున అనుసరింపబడుచున్నది.
తాత్సార్భు యము___ శబ్దములు స్వరభేదమును బట్టి ఏ విధముగ ఆయా యర్థము
లందు సాధువులో, అల్లే శిష్ట (పయోగసిద్ధమగు లింగభేదమును బట్టి సాధుత్వము ఆనుసరింప
బడుచున్నది.
విశేషాంళము___ సూక్ష్మురూపము లగు ఉదాతాది స్వరములు భేదించిన శబ్దములు
వేరు వేరు అర్థములందు మ్మాతమే సాధువులని చెప్పబడుచున్నవి. ఉదాహరణమునకు-_
“అక్ష” శబ్దము ఆద్యుదా త్తమైనచో పాచికకంటె భిన్నమగు “ఇరుసు! మొదలగు అర్థమును
బోధించును. అంతోదా'త్తమైనచో “పాచిక అను నర్ధమును బోధించును. అనగా “ఇరుసు'
అను నర్థ్భమున ఆద్యుదాత్తమగు అక్ష శబ్దమే సాధువు. పాచిక అను నర్భమున ఆంతోదా త్త
మగు అక్ష శబ్దమే సాధువు. అర్హ ఒక లింగము గల శబ్రము ఒక అర్థవిశేషమును బోధించు
నపుడే సాధువు ; అర్థాంతరమున అసాధువు. ఉదా-- “అర్థ శబ్దము “సగము భాగము అను
నర్ధ్థమునందు నపుంసకలింగము ; ఒక అంశము అను నర్థమున పుంలింగము. “సారి
శబ్దము “న్యాయవిరుద్దము కానిది” అను నర్భమున నపుంసకలింగము. “నైతత్‌ సారమ్‌”
ఇత్యాదు లుదాహరణము. “చందన సారః' ఇత్యాదులలో ఉత్క_ర్షార్రమున పుంలింగము. ॥22॥
అవతారిక. శిష్ట (పసిద్ధమగు స్వరసంస్కా-ర నియమమునే శాస్త్రము కూడ
బోధించుచున్న ట్లు శిష్టవ్యవహార సిద్ధమగు లింగనియమమును గూడ శాస్త్రము బోదించ
వచ్చును కదా. “లింగమశిష్యం లోకా శయత్వాల్లిజ్లస్య అని లింగశాసనము ఏల నిషేధింప
బడినది అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! (వ్రయోగో విప్రయోగళ్చ లోకే య(త్రోపలభ్యతే 1"
శాస్త్రమారభ్యతే తత న (ప్రయోగావిపర్యయే ॥ 23
యత = దేని విషయమున, |పయోగః = సాధు ప్రయోగము, వి|ప్రయోగళ్చ = విపరీత
[ప్రయోగము గూడ, లోకే = లోకమునందు, ఉపలభ్యతే = కనబడుచున్నదో, త|త = దాని
విషయమున శాస్త్రం = శాస్త్రము, ఆరభ్యతే = ఆరంభింపబడుచున్నది, [పయోగావిపర్యయే
= విపరీత ప్రయోగము లేనపుడు, న = శాస్త్రము |పారంభింపబడుట లేదు.
వాక్రాపదీయము 574 లజ్జ
[ 24
తాత్ళర్భూయు దేని విషయమున, లోకములో, సాధు [పయోగములును, అసాధు
పయోగములును గూడ ఉన్నవో దాని విషయమున శాస్త్రము చెప్పబడుచున్నడి. విపరీత
[ప్రయోగములు లేనిదాని విషయమున శాస్త్రారంభము అనావశ్యకము.
ఎొవరణము.__. 'అక్షీణి మేదర్శనీయాని' “పాదాః మే సుకుమూరతరాఃి ఇత్యాది
వాక్యములలో బహుత్యము లేకపోయినను, విపరీతముగ బహువచనమును [పయో గించుట
లోకములో కలదు. అందుచే తన్నివారణార్థ మై “బహుషు బహువచనమ్‌'' ఇత్యాది శాస్తా
రంభము చేయుట ఆవశ్యకము. లోకములో విపరీత [ప్రయోగము లేనివాటి విషయమున
శాస్త్రము చెప్పుట ఎందులకు ? కావుననే ఉపసర్గ్లలను ధాతువునకు పూర్వము (పయోగింప
వలెను అని విధించు “తే ప్రాగ్ధాతోః'” ఆను సూత్రము (1-4-79), సమాసములో ఉపసర్జన
సంజ్ఞికము పూర్వపద ముగ (పయోగింపబడును అని బోధించు ““ఉపసర్జనం పూర్వమ్‌ ”
అను స్నూతమును, అనిష్ట పయోగము లేవియు లేవుగాన అనావళ్యకములని వా ర్తిక కారునిచే
[పత్యాఖ్యాతములై నవి. ఇస్తే లింగము విషయమునందును (పత్యాఖ్యానము చేయబడినది. 28॥
అవనతౌారిర్‌__ శబ్దములు నియతమగు వస్తుధర్మమును బోధించును. శిష్ట పయో
గాను సారముగా, తమ శ క్రినిబట్టి శబ్దములు నియతలింగము లగుచుండును అని చెప్పుటచే
(పధానముగ లింగము వస్తు ధర్మమనియు, తద్ద్వారా తద్చోధక శబ్ద ధర్మమనియు చెప్పిన
బై నది. కావుననే “ఏకార్థే శబ్దాన్యత్యాత్‌ దృష్టం లింగాన్యత్వమ్‌ ; అవయవాన్యత్వాచ్చ'”
అని వార్రికము (4-1-92) చెప్పుచున్నది. అనగా అర్థము ఒక్కటే యైనను, దానికి మూడు
లింగములతోడను సంబంధమున్నను, శళబ్దభేదమును బట్టి లింగభేదము కానవచ్చుచున్న ది:
ఉదాహరణమునకు ఎకార్థక బోధక ములగు “పుష్యఃి “నక్షతం “తారా అను పదములలో
శబ్ద భేదమును బట్టి, లింగ భేదము కనబడుచున్నది. శబ్ద భేదమే కాదు, శద్దావ్యయవములు
వేరై నను, కుటీ ౬ కుటీరః, శమీ - శమీరః, శుణ్జా _ శుణ్ఞారః, ఇత్యాదులలో లింగ భేదము
కనబడుచున్నది = అని ఈ వార్తికమున కర్గము. ఇది యంతయు సత్త్యాది గుణముల అవస్థయే
లింగము అను పక్షమున ఎట్టు ఉపపన్నమగును అని ఆశంకించుకొని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఉపాధి భేదాదర్థేషు గుణధర్మస్య కస్యచిత్‌ |
నిమి త్తభావః సాధుత్వే వివకె చ వ్యవస్థితా [1 | 24
అర్థేమ = వస్తువులయందు అవచ్చేదకముగ నున్న, కస్యచిత్‌ = ఒకానొక, గుణధర్మస్య =
సత్త్వాది గుణ వికారములగు శబ్దాది గుణముల ధర్మమగు లింగమునకు, సాధుత్వే = శబ్ద
సాధుత్వవిషయమున, ఉపాధి భేదాత్‌ = ఉపాధి భేదమునుబట్టి, నిమిత్త భావః = నిమి త్తత్యము
ఉండును, వివా = (పతి శబ్దముయొక ,_ లింగమునకు సంబంధించిన వివక్ష కూడ, వ్యవ
స్థితా = నియతముగ నుండును.
తాత్పర్యము వస్తువులతో సంబంధించిన గుణధర్మ రూపములగు మూడు
లింగములలో ఒక లింగము మాత్రమే ఊపాధిభేదమును బట్టి శబ్ద సాధుత్యమున నిమి త్తముగ
సముథ్రేశము . 575 పదకాండము
25 ]
నుండును, ఈ విధముగ వివశానుసారముగ _ శబ్ధములయందు లింగ వ్యవస్థ యేర్పడు
చున్నది.
వివరణము. లింగము సత్రాది గుణ తయ పరిణామ రూపములగు శబ్దాదుల
ధర్మము. సత్త్యాదిగుణములు అతిసూక్ష్మము లగుటచే వ్యవహార యోగ్యములు కావు. వాటి
పవణామ రూపములగు రూపాదుల ఆవిర్భావతిరోభావాద వ స్థలే లింగములని భాష్యమున
చెప్పబడినది. వస్తువులలోనున్న ఈ లింగములలో ఏదియో యొక లింగమును ఆ|శయించి
శబ్దాన్వాఖ్యానము చేయబడుచుండును. వస్తువులతో సంబంధించిన మహాత్త్యాద్యుపాధి భేద
మును బట్టి, (చూ. కా. 25) మూడు లింగములలో ఒకదానిని మాాతమే |గహించుట జరుగు
చున్నది. ఈ విధముగ లింగములు సహజముగ సత్తాది గుణధర్మములే యైనను అవియే
వస్తుగతములుగను, శబ్దగతములుగను భాసించుటలో విరోధమదియును లేదని తాత్పర్యము.
వశీ!
అవతారిక ఈ విషయమున నిదర్శనమును చూపుచున్నాడు.
శో॥ హిమారణ్యే మహశ్త్వేన యుకే స్రీత్వమవస్థితమ్‌ ।
(హస్యోపాధివిశిష్టాయా ః కుట్యాః (ప్రసవయోగ్యతా ॥ 25
మహ త్తేన ఇ మహంత్త్యముతో, యు _క్రే= కూడిన, హిమారణ్యే = 'హిమి “ఆరణ్య'ముల
యందు, స్రీత్వం = సంస్త్యానము, అవస్థితమ్‌ = ఉన్నది, [హసో్వోపాధి విశిష్రాయాః =
హస్యరూపోపాధి విశిష్టమగు, కుట్యాః= “కుటీ' అను దానికి, (పనవయోగితా=|పసవముతో
(పుం_స్త్యముతో) సంబంధము.
తాత్పర్యము హిమ - అరణ్యములు మహత్తమనెడు ఉపాధితో కూడినపుడు
సంస్త్యానమును (స్రీత్యమును) పొందుచున్నవి. కుటి, (హస్వత్వ రూపోపాధితో కూడినపుడు
పసవముతో (పుం స్త్వముతో) సంబంధించుచున్నది.
౯
వివరణము “హిమ” శబ్బము నపుంసక లింగమున నున్నది. కాని “మహత్‌
హిమం అను నర్థమున, మహత్యము ఉపాధిగ నున్నపుడు హిమము సంస్థ్యానరూపమగు
గ్రీత్వమును పొందుచున్నది. ఆ సంస్త్యానమును బోధించుటచే హిమ శబ్దము స్రీ లింగము
నందు |ప్రయు క్రమై “హిమానీ అగుచున్నది ఆప్టే “అరణ్య' శబ్దము మహత్తోపాధి సంసర్గ
ముచే సంస్యానమును పొందుటచే “అరణ్యానీ* అను న్రీలింగ శబ్దముగ |(ప్రయోగింపబడు
చున్నది. ““మహదరణ్యం అరణ్యానీ'' “హిమారణ్య యోర్మహ త్తే” అని వా ర్తికము. అ్రే
కుటీ శబ్దము [హస్వత్యోపాధి సంసర్గముచే |ప్రసవరూప ధర్మమును పొంది 'కుటీరఃి అని,
పసవరూప పుంలింగ మున [పయు క్తమగుచున్నది. “హస్వాకుటీ కుటీరః* అని యర్థము"
ఈ విధముగ కొన్ని వస్తువులు మహాత్తాద్యుపాధి భేదముచే సంస్యానాదులతో సంబంధించు
చుండును. తద్ద్యాతకముగ శబ్దము స్రీ లింగాదులందు [పయు క్రమగును అని భావము. ॥285॥
వాక్యపదీయము 576 లి
[26
అవతారిక... ఉపాధి భేదమాత్రముచే అదే శబ్ధము లింగాంతరముతో ఎట్టు
సంబంధించును అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
శో శబ్దాన్నరాణాం భిన్నేఒర్ధ ఉపాయా; (ప్రతిపత్తయె |
ఏకతామివ నిశ్చిత్య లఘ్వర్థ ముపదర్శితాః ॥ 26
ఏకతాం = హిమాది శబ్దములలో నున్న ఒక సామాన్య ధర్మమును, నిశ్చిల్యేవ = నిశ్చ
యించుట వల్టనే, భిన్న అర్థ = భిన్నార్థ విషయకములగు, శబ్దాన్తరాణాం = శబ్రానరముల,
[ప్రతిపత్తయే = జ్ఞానము కొరకు, లఘ్వర్థం = లాఘవము కొరకై, ఉపాయాః = ఉపాయ
ములు, (పదర్శితాః = చూపబడినవి,
తాత్పర్యము--- హిమాది శబ్రములలోనున్న సామాన్య ధర్మమును (గహించి,
భిన్నార్థ బోధకములగు ఇతర శబ్రముల జ్ఞానము కొరకై, లాఘవము కొరకు, ఉపాయములు
చూపబడుచున్న వి
వివరణము వా స్తవమున “హిమి శబ్దము ఉపాధి భేదము ననుసరించి మరియొక
లింగముతో సంబంధించుట యనునది లేదు. అనగా “హిమ” శబ్దము “హిమానీ” యని
మారుట ఆనునది లేదు. 'హిమి శబ్దము వేరు “హిమానీ శబ్దము వేరు. కాని “హిమ
“హిమానీ” శబ్దములలో నున్న ఏదియో ఒక (మంచు అనెడు అర్థమును బోధించుట మొదలగు)
సాధారణ ధర్మమును పురస్కరించుకొని లాఘవము నిమిత్తమై “హిమి శబ్దమే మహత్త్వార్థ
మున “హిమానీ? యగును ఇత్యాది విధమున అన్యాఖ్యానము చేయబడుచున్నది. ““యావదయం
సామాన్యేన శక్షోత్యుపదేష్టుం తత్రావదయముపదిశతి' అని భాష్యకారులు చెప్పినట్టు
ఒకొక్క. శబ్దములో నున్న ఒక్కొక్క విశేషమును పురస్కరించుకొని శబ్దముల నన్నిం
టిని వ్యాకరింప [పయత్నించినచో గౌరవము గాన, లాఘవము నిమిత్తమై, ళబ్ద శాస్త్రమున
సామాన్య ధర్మమును పురస్కరించుకొని అన్వాఖ్యానము చేయబడుచుండును. కావున పతి
నియతలింగము గల “హిమమ్‌ి అను శబ్దము వేరు, అరే (పతి నియత ద్రీలింగము గల
“హిమానీ” శబ్దము వేరు. అందుచే పూర్వో క్రమగు ఆ శంకకు తావు లేదు అని ఖావము.
ఈ విధముగ గుణావస్థా రూపమగు లింగ్యతయము అన్ని వస్తువులయందును
ఉండవచ్చుననియు, కాని ఒక వస్తువును బోధించుటకై (పయుక్తమగు ఒక శబ్దమునకు ఆ
వస్తువునకు సంబంధించిన ఒక అవస్థను (లింగమును) మాత్రమే వ్య క్తీకరించెడు శ క్రి
యుండుటచే ఆ శబ్దము ఆ ఒక్క. లింగమునందు మాత్రమే |పయు క్రమగు చుండుననియు,
ఆదే అర్థమును బోధించుటకై |ప్రయుక్రమగు మరియొక శబ్దము ఆ అర్ధముతో సంబంధించిన
మరియొక లింగమును వ్య క్రీకరింప సమర్థమగుటచే ఆ శబ్దము ఆ లింగముతో సంబంధించు
ననియు చెప్పబడినది. ఈ లింగము శిష్ట వ్యవహారసిద్ధ మగుటచే మరల దానిని అనుకాసింప
బనిలెదని కూడ చెప్పబడినది. 126
వాక్యప దీయము 58 జాతీ.
[71
అన్వ[త = మరియొక వాక్యమున, అనగా “పాజాపత్యా నవ ్శగహాః”' ((పజాపతి
దేవతగా గల తొమ్మిది (గ్రహములు) మున్నగు వాక్యములయందు, గహే = గహము
అనగా సోమరసము పోయుటకు ఉపయోగపడెడి ప్యాతలు, విహితే = విధింపబడియుండగా,
అనగా అచటనే నూతనముగా బోధింపబడి యుండగా, ఆ కారణము వలన, సమ్మార్గస్య =
పరిష్మభత, విధేయత్వాత్‌ ఆ విధింపబడుట వలన “గ్రహం సమ్మార్థి' అను. వాక్యమున
[గ్రహమును ఉద్దేశించి సమ్మార్థ నము విధింపబడుట వలన, విధివా క్యే = '[పాజాపత్యా నవ
[గహాః' మున్నగు ఉత్పత్తి ఐ వాక్యమున, (శుతా ఇ బనబడుచున్న నవ, దళ మున్నగు శబ్దము
లచే బోధింపబడుచున్న, సంఖ్యా = నవత్వ, దశత్య సంఖ్య, న బాధ్యతే = బాధింపబడదు.
పాజాపత్యాః నవ్యగహాః అను రీతిని ఉత్పత్తి వాక్యమున [గహములు (ప్రధానముగా చెప్ప
బడినవి. “గహం సమ్మార్షి' అను వాక్యమున సమ్మార్జ నము [ప్రధానముగా చెప్పబడినది.
ఉత్పత్తి వాక్యమున ఏ (గ్రహములు చెప్పబడినవో, ఆవియే బుద్ధిలో నుండుటచే అనువాద
వాకరనున గూడ అవియే స్విక రింపబడుచున్న వి.
కాబట్ట ఉత్పత్తి త్రి వాక కిమున నవ, దశ అను రీతిని సంఖ్యా విశేషము చెప్పబడి
నందున దానికి అవిరోధముగా అనువాద వాకరమున గ్రహసామాన్యమే (గహింపబడును.
విభక్తి (ప్రత్యయము సంస్కా_రార్థమే చేర్చబడినది.
లీ
58, 59 శోకములలో “గహం సమ్మార్ష్గి అను వాక్యమున సమ్మార్తనమునకు
ర న్‌ ప్ర
శాబ్ద పాధాన్యమున్నను [గహములకు అర్ధ్థ్మపాధాన్యము చూపబడినది. ఈ శ్లోకమున గహ
ములకు ఉత్పత్తి వాక్యమున శాబ్ద (ప్రాధాన్యము కలదని చూపబడినది. 55, 59 శోకముల
య
కంటె 70 కోక మున కిదియే విశేషము. nTOn
అవతారిక. “పథునా యజేత' అను వాక్యమున గూడ యాగము |పధానము,
పశువు అ[పధానము అని చెప్పవలెను. కాగా అ[పధానమగు పశువునకు విశేషణమగు ఎకత్య
సంఖ్య అవివక్షితమే కావలెను అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో విధివాక్యా న్తరే సంఖ్యా పళోర్నాస్తి విరోధిసీ ।
తస్మాత్సగుణ ఎవాసౌ సహైక త్వేన గమ్యతే ॥ 71
విధివాక్యాన్తరే = విధాయకమగు మరియొక వాక్యమున, విరోధిసీ = ఏకత్వ సంఖ్యకు విరుద్ధ
మగు, సంఖ్యా = సంఖ్య, న =f అసి = లేదు.
“గహం సమ్మార్ష అను నావ మున ఏకత్వ సంఖ్య (గైహమునందు కూసించు
ములయందు ఉత్పత్తి త్ర న కనిపించరున్నవి..
ఆ రీతిగా, పశునా యజేత అను వాక్యమున విరుద్ధ సంఖ్య కానరాదు. “పవనాి
నముద్దేశము 577 వదకొండము
28 ]
ఆవతారిత__ ఇపుడు సంస్తాన = [పసవాదుల విషయమున మతాంతరమును
చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో॥ ఉత్పత్తి (ప్రసవోఒన్యేషాం నాశః సంస్యాన మిత్యపి |
ఆత్మరూపం తు భావానాం స్టితిరిత్యపది శ్యతే I 27
అన్యేషాం = వై శేషికాదుల మతమున, ఉత్ప త్తిః = [కొత్త అవయవములు పుట్టుట, (ప్రసవ
= |పసవమనియ, నాశః = వాటి నాశము, సంస్తానం ఇత్యపి = సంస్త్యానమనియు,
భావానాం = పదార్థముల, ఆత్మరూపం = స్వాభావిక మగు రూపము, స్థితిరితి = స్టితి
యనియు, అపదిశ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్యము... కొందరి మతము [పకారము |పసవమనగా [కొ త్త అవయవములు
పుట్టుట. సంస్యానమనగా వాటి నాశనము, స్థితి అనగా పదార్థముల సహజ స్వభావము.
వివరణము పూర్వము సాంఖ్య దర్శనానుసారముగ సంస్తానాదుల స్వరూ
పము నిరూపింపబడినది. వై శేషిక మతము |పకారము వాటి స్వరూపమును చెప్పుచున్నాడు.
సాంఖ్యమతము [ప్రకారము అవయవములు పూర్వము తిరోభూతములై యుండి ఆవిర్భూతము
లగుట (కనబడుట) (పసవము. అనగా ఆవిర్భావము. వై శేషికుల యభ్మిపాయము (ప్రకారము
పూర్వము లేని అవయవములు |క్రొ త్రగ పుట్టుట (ఉత్ప త్తి) [ప్రసవము. ఉన్న అవయవములు
కనబడకుండుట (తిరో భావము) సం స్తానమని సాంఖ్యమతము. ఉన్న అవయవములు
పూర్తిగ నశించుట సంస్త్యానమని వై శేషికమతము. నిత్యములై నను, అనిత్యములై నను
పదార్థ ములకొక సహజ స్యరూపముండును, అదియే స్థితియని వె శేషిక మతము. ఈ |పసవ-
సంస్త్యాన - స్థితులను ద్యోతింపజేయుట కై. పుంస్రినపుంసక ములు చేరుచుండునని వీరి
యభ్మిపాయము. ఈ రెండు మతములందును సత్కార్యవాదా సత్క్యార్యవాదకృతభేదము
తప్ప మిగిలిన అంశములలో భేదము లేదు. i2Tu
అవోతౌరిక. ఇపుడు లింగమునకు సంబంధించిన మత భేదములలో ఐదవదగు
“శబ్బోపజనితో ఒర్జాత్మా" అను మతమును మరియొక విధముగ వివరించుచున్నాడు.
శో॥ దృష్టం నిమిత్తం కేషాజ్చిజ్ఞాత్యాదివదవస్థితమ్‌ |
దృష్ట వచ్చబ్ద సంస్కారమాతం తు వరికల్పితమ్‌ ॥ = 28
'కేషాంచిత్‌ = కొన్ని చేతన పదార్థ ములకు సంబంధించిన, దృష్టంచాకంటికి కనబడునదియు,
జాత్యాదివత్‌ =జాత్యాదులవలె, అవస్థి తంవాఉన్నదియునగు, నిమి త్తండా స్తన కేశాది నిమి త్తము,
దృష్టవత్‌ = చూడబడినదివలె, శబ్ద సంస్కార మాృాతం = శబ్ద సంస్కారమునకు మాృాతము
ఉపయోగించునదిగ, (అచేతనములందు గూడ); పరికల్పితమ్‌ == కల్పింపబడినది.
కాత్స్పర్యము కొన్ని చేతన పదార్థములతో ప్రతి నియతమగు న్త్రీత్వాది జాతి
~ [37]
వాశ్యపదీయము 578 లిజ్ఞ
[29
వలె నున్న, |పత్యక దృశ్యమానమగు 'స్తనకేశాది నిమిత్తము, ఆది కానరాని తారకాదులందు
గూడ, దృశ౭మానమువలె, కేవలము శబ సంసా)_రము కొరకే కల్పింపబడు చున్నది.
లి బి ది ౮ ఓ.
వివరణము కొన్ని చేతన పదార్థములలో శ్రీత్యాది జాతివలేె (స్రీత్వాది జాన
నిమిత్తమగు) స్తనకేశాద్యవయవ సముదాయము గూడ (పతి నియతముగ కనబడుచున్నది.
అట్టి స్థలములలో _స్తనాదులు న్రీత్యాదులను వ్యంజింప చేయుచున్నవి. తారకాద్యచేతన పదా
ర్థములలో స్తనకేశాదులు కానరాకున్నను “నారీ” ఇత్యాది శబ్దములు ఏ విధముగ సత్త్వ
(పదార్థ) టోధకములుగ నున్నవో ఇవి కూడ అర్ర పదార్థ బోధకములుగ నుండుటచే వాటి
యందు లింగమును కల్పించి, ఆ లింగమును చేర్చుటద్వారా శబ్ద సంస్కారము చేసి తారకా,
పుష్యః, నక్ష్మతమ్‌, ఇత్యాది విభిన్న లింగములు (ప్రయోగింపబడుచున్నవి. ఈ విధముగ
చేతన పదార్థములలోని లింగము వా_సవము, అచేతన పదార్థముల లింగము. కాల్చ్పనికము అని
ఆభిపాయము. 201
అవతారిక... వాస్తవమున తారకాది శబ్దములందు లింగము లేకపోయినను లింగ
మును ఆరోపించుటకు ఒక నిదర్శనమును చూపుచున్నాడు.
AL యథా (ప్రసి ద్దేఒ ప్యేక త్వే నానాత్వాఖిని వేశినః |
నానాత్వం జనయ స్తీవ శద్దా లిజేఒసి స [కమః ॥ 29
ఏకత్వ = ఏకత్వము, ప్రసిద్ధే౭పి = ప్రసిద్ధమెనను, _ నానాత్వాభినివేశినః = బహువచన
వృత్తులగు, శబా = శబ్దములు, యథా= ఏ విధముగా, నానాత్వం = నానాత్య బుద్ధిని, జన
య స్తీవ = కలిగించుచున్నట్టుండునో, లిబ్లేఒపి = లింగము విషయమునందు గూడ, సః డా
అదియే, [కమః = పద్ధతి.
తాత్పర్యము. ఏకత్వము (పసిద్ధముగ నున్నను, బహువచనమునందు |ప్రయు
కము లగు శబ్దములు ఏ విధముగ అనేకత్వ బుద్ధిని కలిగించుచున్నట్టు కనబడునో, లింగము
విషయమున గూడ అదియే పద్ధతి.
వివరణము... బోధ్యమగు వస్తువు ఒక్క-టియే యైనను “దారాళి, (భార్య)
“ఆపః”, (నీరు) 'గృహోళి (ఇల్టు) “సికతాః' (ఇసుక) మొదలగు శబ్దములు బహువచనములో
(పయోగింపబడుచున్న వి. అట్టు బహువచనమునందు [పయోగించుటచే ఆ శబ్దముల బోధ్యము
లగు అర్థముల బహుత్యమును బోధించుచున్న ట్టు కనబడుచున్నను అది అట్టు బోధించుట
లేదు. అపి స్రీత్యాది లింగ విశిష్టములు గల (ప్రయుక్తములగు తారకాద్యచేతన వాచక శబ్ద
ములు స్తన కేశాద్యవయవ సంబంధమును బోధించుచున్న ట్లు కనబడినను అట్ట చేయుట లేదు.
1ది9॥.
అవతారిక... ఈ విధముగ చూడగా చివరకు, “శబ్ద సంస్కారో లిజ్ణమ్‌” అను
ఏడవ మతమే పమాణము అన్నట్టు చెప్పుచున్నాడు, -
యి ; ల్లి
నముథ్జేళము $19 పదకొండము'
83]
శో ఇదంవేయ మయం వేతి శబసంస్కార మా(త్రకమ్‌ |
ల a
నిమి_త్తదర్శనాదర్దే కై శ్చిత్‌ సర్వత వర్ష్యతే ॥ లి0
ఇదం వాజఖది (నపుం), ఇయం = ఇది (త్రేలిం), అయం = ఇది (పుంలిం), ఇతి = ఈ
విధముగ, _ ఆర్థే= వస్తుమా|త్ర విషయమున, _ నిమి త్రదర్శనాత్‌ = (ప్రయోగించుట అనెడు
నిమిత్తము యొక్క దర్శనము వలన, కైశ్చిత్‌ = కొందరిచే, సర్య|త = అన్ని శబ్దము
లందును, శబ్దసంస్కార మా్యతకమ్‌ = కేవలము శబ్ద సంస్కారముకొ రకు మా(తమే ఉద్దిష్ట
మైనదిగా, వర్ణ్య తే = వర్ణింపబడుచున్నది.
తాత్పర్యము. ఇదం, ఇయం, అయం అను రీతిని (పతి వస్తువు విషయమునను
[ప్రయోగించుటకు వీలుండుట అనెడు నిమిత్తము కానవచ్చుటచే, లింగమనునది, అన్ని పదము
లందును శబ్ద సంస్కారము కొరకు మా|తమే ఉదిషమెనటు కొందరు చెప్పుచున్నారు.
వివరణము బాహ్యానిమిత్తాపేక్ష ఏమియు లేకుండ (పతిపదార్థము విషయము
నను “ఇదం వస్తు. “ఇయం వ్యక్తి" “ఆయం అర్థః' అను రీతిని మూడు లింగములలో నున్న
శబ్దములను పయోగించవచ్చును. ఇట్టు [పయోగించుటకు అవకాశముండుట అనెడు నిమి త్రము
కానవచ్చుటచే, చేతనాచేతన వాచకములగు ఏ శబ్లములండై నను, లింగము కేవలము శబ్ద
సంస్కారము కొరకు మృాతమే ఉపయోగింపబడుచున్నదని కొందరు చెప్పుదురు. 'శబ్దోప
జనితోజర్థాత్మా' అను ఆరవ మతమున చేతన పదార్థవిషయమున లింగము వా స్తవనుగ
నున్నను అచేతన పదార్థముల విషయమున లింగము కల్పితము ; అది శబ్ద సాధుత్వము
. కొరకై ఉద్దిష్టమైనది. ఈ మతము (ప్రకారము చేతనవాచకము నైనను, అచేతనవాచకము
నైనను, అన్ని శబ్దములును గూడ కేవల శబ్ద సంస్కారముకొరకే లింగములను (గహించును.
“కైశ్చిత్‌' అని చెప్పుటచే వస్తువులలోనున్న గుణావస్థా రూపమును ఎవరు
[గహింపజాలరో అట్టివారే ఈ మతమును అంగీకరింతురనియు, అట్టి గుణావస్థా వివేక
వంతులు పూర్వో క్తమగు (గుణావస్థా రూప) లింగమునే అంగీకరింతురనియు, అదియే పరమ
సిద్ధాంతమనియు సూచింపబడినది. 180u
అవతారిక. బైట కనబడని లింగము శబ్ద సంస్కారమున కెట్టు నిమి త్తమగును
అని ఆశంకించి చెప్పుచున్నాడు.
ళో నావశ్యం విషయత్వేన నిమిత్తం వ్యవతిష్ట తే ।
ఇన్సిఎయాది యథాదృష్టం భేదహేతు స్పదిష్యతే (1) లి]
నిమిత్తం = నిమి త్రము, అవశ్యంకా తప్పనిసరిగా, విషయత్వేనడా జ్ఞాన విషయముగా, న వ్యవ
తిష్టతే = ఉండదు, ఇం|దియాది = ఇం[దియములు మొదలగునవి, యథా = ఎట్లో, అమే,
తత్‌ =ఆ నిమిత్తము, అదృష్టం = చూడబడని దగుచునే, భేదహేతుః = భేద బుద్ధికి కారణ
మని, ఇష్యతే = అంగీకరింపబడును,
వాఠశ్యవదీయము 580 na dy
[31
తాత్పర్యము... నిమి త్రము తప్పక జ్ఞాన విషయము కావలెనను నియమము లేదు.
ఇం|దీయాదికము వలె, నిమి త్రము కూడ బై టకు కనబడకుండగనే భేదహేతు వగునని ఆంగీక
రింపబడును.
వివరణము చక్షురాదీరదియములు |పత్యక్షములు కావు. అయినను వేరు వేరు
విషయములు గల క్ఞానములకు ఆ ఇందియములు నిమి త్తములగుచునే ఉన్నవి. కావున
ఒకదాని అవచ్చేదమునకు (ఒక దానినీ మరియొక వస్తువునుండి వేరుగ జూపుటకు) కారణ
భూతమగునది తప్పక జ్ఞాన గోచరము కావలెనని నియమము లేదు. కావున లింగమునకు
గూడ వాహ్యరూపమేదియు కానరాకున్నను, దానిని శబ్ద సంస్కా రమనెడు కార్యమునకు
కారణముగ శాస్త్రమునందు పర్మిగహించుట యు_క్తమే.. EAE
లిజ్ఞనముద్దోళ్యు ముగినీన ది
వృత్తి సముదేశము
“చీ య
పరిచయము
“వృత్తి” అను శబ మునకు “ఉండుట”, ““జీవనోపాయము”, “నడవడి”,
మొదలగు లోక పసిద్ధమెన అర్థములు కొన్ని గలవు. ఆవి యిచట (పకృత ములు కావ్య, అస్రే
శబ్దము వలన అర్థమును సంపాదించుట కుపయోగించు అభిద, లక్షణ, వ్యంజన అను మూడు
శబ్ద వృత్తులు సాహిత్యశాస్త్రమున (పసిద్ధములై ఉన్నవి. వానికి కూడ ఇచట సంబంధము
లేదు.
వ్యాకరణశాస్త్రము చూపు ఒకానొక |పక్రియా విశేషమునకు వృ త్తియని సంక్షే
తము. ఇచట వృత్తి శబ్దమునకు - “తీర్పు _ లేక _ “రీతి” - లేక - “మార్గము '"-- అని
యర్థము చెప్పవచ్చును. వ్యాకరణ మంగీకరించిన ఒక ప|కియను అవలంబించి, ఒక పదము
గాని పదబంధము గాని ఒకానొక విచిత్రమైన అర్థమును బోధించు పద్ధతి వృత్తి యగును.
అనగా పదమునకు ఒకానొక |పత్యయమును చేర్చికాని- ఆనేక పదములను ఒక ఐంధముగ
కూర్చికాని, ఒక పత్యేక మైనట్టియు, విపులమైనట్టి అర్థమును తెలుపుటయు, అబీ పలు
శబ్రములను పలుకవలసినచోట ఒకే శ బ్బమునుచ్చరించి మిగిలిన వాని యర్థమును తెలుపు
టయు, ధాతువునకుగాని పదమునకుగాని చిత విచిత్రములైన |పత్యయములను చేర్చి వింత
యర్థములను బోధించుటయును సాంకేతికమైన వృత్తి యగునని భావము.
““పరార్థాఒభిధానం వృత్తిః'' అని వైయాకరణులు వృత్తి లక్షణమును చూపిరి.
శబ్దములు విడివిడిగా ఉన్నపుడు తాము బోధించు ఆర్థములను విడిచి, సంకేత సిద్ధమైన వృత్తి
అను ఒక చ్మటములో దిగిసికొని, కొండొక విశిష్టారమును బోధించుట అని దీని తాత్పర్యము,
పదసముదాయముచే చెప్పదగిన యర్థమును కుదించి తేలికగా చెప్పుటకు వీలు కలిగించుటతై
ఈ వృత్తియను మార్గ మేర్పడినది. ఉదాహరణము-_ “పీతాంబరః””. (పచ్చని బట్ట గలవాడు)
ఇచట “పీతమ్‌ - అంబరమ్‌ - యస్య - సః” అను పదసమూహము బోధించు భావమును
సమాసమను వృ._త్తియొక్క_ బలముతో ఒకే పదము తెలుపగలుగుచున్నడి. కాగా వృ త్రియొక్క
పరమ|పయోజనము లాఘవమేయని విస్పష్టమగును.
అట్టి వృత్తి అయిదు విధములుగా విభజింపబడినది. 1. కృద్వృత్తి, 2. తద్ధిత
వృత్తి, 8, సమాసవృ త్తి, 4. ఏక శేషవృ త్తి, ర్‌, సనాద్యంత ధాతువృత్తి, ఆని వానీ
పేర్లు. ఉదాహరణములు----
1. కృదర్చుత్తిః--- కుంభకారః = కుండలు చేయువాడు. (కుంభం - కరోతి,
“కర్మణ్యణ్‌'' = పాణిని సూత్రము (8-2-1) = కర్మవాచకమును ముందుంచికొని ధాతువు
నకు అణ్‌ [పత్యయమును చేయనగును). ఇచట ధాతువులకు కృత్తులనెడి (పత్యయములు
చేరుచుండును.
వాక్యపదీయము 582 వృత్తి
వ, తద్ధితవృ త్తి: — దాశరధిః. (దశరథస్య _ అపత్యమ్‌ = పుమాన్‌ = దశరథుని
పురుష సంతానము. ““అతఇక్‌'' _ పా,'నూ, (4- lia 95). అకారాంతమైన వష్ట్యంతమునకు
అపత్యార్థమున ఇద్‌ (పత్యయమగును),. ఇచట RD తద్ధితములను పేరుగల
వివిధములయిన (ప్రత్యయములు చేరుచుండును., =.
లి. సమాసవృ త్రి: - నీలోత్సలమ్‌ = నల్ల కలువ. (నీలమ్‌ = చ + తత్‌ _
ఉత్పలమ్‌ 1 చ _ “విశేషణం విశేషేణ బహులమ్‌”” _ స. సూ. (2-1- -57). విశేషణమెన
సుబంతము విశేవ్యమగు సుబంతముతో సమసించును) ఇచట పదములు ఒకదానితో వేరొకటి
కలియుచుండును.
4. ఏకశషవృత్తి:__. పితరౌ = తలిదం[డులు. (మాతాచ -_ పితాచ = “పితా
మాతా” పా. నూ. (1 = -70), మాతృపితృ శబ్దములను రెండింటిని కలుపదలచినపుడు.
పితృశబ్దమే మిగిలి రెండిటి యర్థమును తెలుపగలుగును) ఇచట ఒకే శబ్దము మిగిలి లోపించిన
శబ్దముల అర్థ మును. కూడ వెప్పుచుందును.
5. “సనాద్యంత ధాతువృత్తి తూ . ప్కుతీయతి = = పు తుని కోరుచున్నాడు. (పుత్రమ్‌-
ఆత్మనః _ ఇచ్భతి = “సుప ఆత్మనః క్యచ్‌'' పానూ . (7-4-88) తాను కోరుచున్న
వస్తువును చెప్పు సుబంతమునకు కచ్‌ [ప్రత్యయము వచ్చును). ఇచట సుబంతమునకు క్యచ్‌,
క్యజ్‌; మొదలగు పత్యయములు చేరును. పిదప అట్టి [ప్రత్యయాంతము ధాతువై తిజ్‌
(ప్మకియకు అనుకూలమగును.
పై స్థలము లన్నింటియందును ఆయా పాజినీయ సూత్రములచే పెక్కు కార్య
ములు [ప్రవర్తించి పరిపూర్ణ రూపములు ఏర్పడుచుండును, కావున (ప|కియ సమ్మగ్రముగ
తెలియవలయునన్న చో పాజినీయ సూ తముల పరిజ్ఞానముండక తప్పదు.
ఈ వృత్తు లన్నిటికిని సాధారణముగా అన్వయించు మల ౯ లక్షణములు కొన్ని
గలవు. అవి యిట్టుండును__
1. ఇవన్నియు పదవిధులు (పదములకు విధింపబడు కార్యములు,
2 సమర్థములగు పదముల విషయముననే యివి ప్రవ ర్తి ర్రించును.
8. వీనియందుండు సామర ర్థ్యము ఏకార్థి భావము. అంతకుముందు. ఎకార్థములు
కాని శబ్దములు (పకృతము ఏకార్థకములగును. అనగా వృత్తికి అవయవములుగా 'వీర్పడు
పదములు తమ తమ వేర్వేరు అర్థములను విడిచి ఒకే పదముగ తయారై మి[శమలోహము
వలె స్వరూపమును ధరించి మె తము పై విశేషణ విశేష్యభావము గల ఒక అఖండమగు
అర్థమును బోధించుచుండునని తాత్సర్యము.. ఉదా : రాజపురుషః. (రాజ్ఞః పురుషః) ఇది
సమాసవృ త్తి. ఇచట. రాజశబ్దమునకు గాని. పురుషశబ్దమునకు గాని (పత్యేకార్థము లేదు.
““రాజసంబంధము గల వ్యక్తి క్రి” "అని మొర్తముపై ఒకే యర్థము సంభవించును. వృత్తిని
సముడేశము 583 పదకొండము
స్వీకరించినపుడు “సముదాయమునకే విశిష్టారమును బోధించు అవకాశము గలదు. అవయవ
ముల కది లేదు” అనునది సం|పదాయము.
4. వృత్తికి అవయవములుగా ఉండు శబ్దములకు విశేషణములను చేర్చరాదు.
(విశేషణములతో కూడియున్న పదములకు వృత్తి జరుగనే జరుగదు). ఉదా: రాజపురుషః.
ఇందలి రాజశబ్దమునకు “మహతః” “శార్యవతః” మొదలగు షష్థ్యంత ములగు విశేషణము
లను తగిలింపకూడదు.
ర్‌. వృత్తియందు ““ఏక్రత్వ సంఖ్యయే” భాసించును. వృ త్రియందలి తొలి పదము
యొక్క ఆర్థమున రెండ, మూడు, మొదలగు సంఖ్యావిశేషములు తెలియకుండ, “ఒకటి”
అమ సంఖ్యయే స్పురించును. అదియే కావలసిన అన్ని సంఖ్యలను సూచింపుచుండును.
దీనికి “అభేదై కత్య సంఖ్య'' అని పేరు. తేనె, అను ఒకే పదార్థములో వివిధములగు పుష్ప
ముల మకరందములు తమ భేదమును విడిచి ఎట్టు ఐక మును చెందునో, అవే అనేకవిధము
లైన సంఖ్య లిచట ఏకమైపోవును. ఉదా : కుంభకారః. ఇచట కుంభశబ్దము “కుండను”
అని ఏకత్యమునే తెలియజేయును. అదియే అవసరమైనపుడు అన్ని సంఖ్యలను బోధింప
గలదు. (కాగా కుంభౌ, కుంభాన్‌, మొదలగు సంఖ్యావిశేషములు ఆవగతములగుచుండును).
అందువలననే “కుంభం కరోతి'” అను రీతిలో ఏకవచనాంతముగానే విడదీయుట జరుగు
చుండును.
6. ఏకార్థమును విడమరచి బోధించుటకై వృత్తికి విగహవాక్యము కల్పింప
బడును. ఉదా: రాజపురుషః. ఇచట “రాజ్ఞః పురుషః” అని విగహ వాక్యము. వేరుగా
పయోగించుట కుపయోగ్యములై న ఇట్టి విన్యాసములను లౌకిక వ్మిగహములందురు. రాజన్‌ +
జన్‌ + పురుష + సు. మొదలగు రీతిని (ప్రకృతిని | పత్యయమును గూడ విడదీసి చూపి, ఆ
యవస్థలో వృత్తి జరుగునని చెప్పుదురు. అట్టి అవస్థను '“ఆలౌకిక వ్మిగహము” అందురు.
దీనికి స్యతం|తముగా [పయోగముండదు.
7. శాస్రీయములగు కార్యములన్నియు అలౌకిక విగహము యొక్క అవస్థయందే
(పవర్తించును. ఈ యంశమును సూచించుటకు మాతమే అలౌకిక విిగహ ముపయోగించును
(ఆది వ్యవవోరయోగ్యము కాదు).
8. వృత్తి జరుగగానే అవయవముల యొక, |పత్యయములన్నియు లోపించి,
వెంటనే సముదాయమంతయు ఒకే |పాతిపదికముగా కాని, కొన్నిచోట్ల ధాతువుగా కాని మారి
పోవును. దానికి ఆవశ్యకమైన |ప|కియను మరల సంపాడించుకొనవచ్చును.
ఇంకను సూక్షములైన విశేషములను “సమర్థః పదవిధిః'” (2-1-1) అను
సూూతము యొక్క భాష్యమునుండి [గ్రహింపనగును.
సామాన్యముగా ఒక వాక్యమువలన పొందదగిన యర్థమును లాఘవముతో సంపా
దించుటకు ఈ వృత్తి పద్ధతి ఏర్పడినది. ఇది సంస్క్యతభావకు మిక్కిలి సహజమైనది.
వాక్యవదీయము 584 "వృతి
[ప్రయోగ సొకర్యమును సౌందర్యమును దీనికి గలవు. దీనిని శా న్రీయముగ నిర్వచించుటకు,
పై కల్పన లన్నియు చూపబడినవి. సిద్ధముగనున్న విషయమును కొన్ని నియమములతో
విశ్లేషించి చూపుటయే శాస్త్రము చేయపసి. అంతియకాని లేనిదానిని శాస్త్రము [కొత్తగా తీసి
కొని రాదు. ఈ యంశమును “ఉపాయాః కిక్షమాణానామ్‌'' (సత్యమును గు ర్రించుటకు
క్రాస్త్రము ఉపాయము మాతమే). “సత్యం వస్తు తదాకారై ర సతై్యైరవధార్యతే” (అసత్యము
లగు ఉపాయములచే సత్యము తెలియబడును). మొదలగు వచనములతో భ రృృహరి పలు
మారులు వెల్పడించెను,
వృ త్రియొక్క సకలసంపదను సాధించుటకు కు ““వీకార్థీభావము”' అను కల్పవృక్షము
వై యాకరణులకు లభించినది. దీనివలన పృ తిక కి సంబ ంధించిన కల్పనలన్నియు సార్థకములు
కాగలిగినవి,
ఏకార్థిభావమునకు భిన్నమైన వేరొక సామర్థ్యమున్నది. |ప్రాసంగికముగ దానిని
గూర్చి రెండు మాటలనుకొనవలయును. వ్య పేజా సామర్థ్యమని దాని పేరు. “వి= విశిష్టా +
అపేశా = వ్యపేజా'”. “చక్కని పొందిక" అని భావము. అనగా పదపదార్లముల కుండ
వలసిన అన్యోన్యమైన అమరిక. ఈ సామర్థ్యము వాక
లను ఆలస్యము చేయక వరుసగ పలుకుటయు, (దీనికి ఆస త్తియని
స్పరము కలియుటకు తగియుండుటయు, (దీనికి యోగ్యత అని పేరు) అర్థము లొకదాని
నొకటి ఆశించుకొనుచు పెనవేసికొని యుండుటయును. (దీనిని ఆకాంక్షయందురు) వ్య పేక్ష
యొక్క ముఖ్య లక్షణములు. వ్యపేక్షను గలిగిన వాక్యము శీ ఘముగ అభిమతమైన అర్థమును
బోధింపగలుగును. ఉదా : *అద్యరామః (గ్రామం గచ్చతి' మొదలగునవి. అట్టుగాక వాక్య
మందలి కొన్ని పదములను నేడును, మిగిలిన వానిని రేపును పలికినచో అర్థము తెలియదు,
(ఆచట ఆస్తి యుండదు). ““అగ్నినాసించతి” (నిప్పుతో తడుపుచున్నాడు). యోగ్యత
లేకుండుటచే ఇట్టి వాక్యములు అర్థమును బోధింపజాలవు. అవే వనమ్‌, (గామః, అశ్వః,
త|త, పఠతి, - ఇది పదసముదాయమైనను మొత్తముపై ఎట్టి యర్థము కూడ తెలియజేయ
జాలదు. (ఇట్టిచోట్ట ఆకాంక్ష సంభవింపదు).
కాగా వృత్తియందు ఏకార్థభావమును వాక్యమందు వ్యపేక్షను కాస్త్రకారు అంగీక
రించిరి. సూక్ష్మముగ పరిశీలించినచో వృత్తియందు కూడ వ్యపేక్షయొక్క మూల ధర్మములు
కొన్ని ఉండక తప్పదని విశదమగును.
వృత్తియొక్క_ స్యరూప స్యభావములు ఒకింత తెలియుటకై ఈ పరిచయ వాక్యము.
లుపయోగించును.
(పకృత వీ “వృత్తి సముద్దేశము”న తద్ధితములు, సమాసములు మొదలగు
వృత్తులకు సంబంధించిన సామాన్య విషయములు కొన్నియు, విశేష విషయములు కొన్నియు
చర్చింపబడును. అందును ఏకార్థిభావము, అభేదై కత్వ సంఖ్య, లింగవచనములు సిద్ధించుట
మొదలగు అంశములు ఆతి విపులముగ నుండును. '
నముద్దేశము 585 _. పదకొండము
క్షే]
ఈ సముద్దేశమందలి విషయజాలమంతయు (ప్మకియా భాగముపై అధికముగ
ఆధారపడియుండుటయు, పరిశీలనములో మున్మితయవచనముల పరామర్శము మెండుగ జరుగు
చుండుటయును అనుభూతమగుచుండును. కాగా పాణినీయము యొక్క పరిచయము కొంత
యైనను లేనివారి కిది సుబోధము కాదు.
(1) నమానాధికరణమైన తద్ధితవృత్తియొక్క విచారము
అవతారిక “'కుత్సితే” (5-8-74) అను సూూతముచే 'నిందింపబడినది”
అను నర్భమున పథమాంతమగు [పాతిపదికమునకు “కి అను [ప్రత్యయము విధింపబడినది.
అక్ర “ ప్రళంసాయాం రూపప్‌*” (5- -ల- -66) అను స సూ|తముచే “పొగడబడినది'' అను
నర్ధమున ' “రూపి [పత్యయమును, “డ్యివచన విభజ్యోపపదే తరబీయసునా””. (5- 8-5')
అను సూూతముచే “రెండింటిలో ఒకటి మిన్న అను నర్థమున “తరప్‌” “ఈయసున్‌””
అను |ప్రత్యయములు విధింపబడినవి. ఈ సందర్భములలో [పకృతియిక్కయు [ప్రత్యయము
యొక్కయు అర్థమును సమన్వయింపదగు రీతిని వీవరించుచున్నాడు.
శ్లో॥ కుత్సాప్రశంసాతిశళయైః సమాప్పార్గం తు యుజ్యతే |
పదం స్వార్జాదయః సర్వే యస్మాత్‌ కుత్సాది హేత వః it ]
ర్త
మాప్రార్థమ్‌ = సంప పూర్ణమైన అర్ధము గల, పదమ్‌ + తు= పదమైతే, కుత్చా [పశంసాతి
శయెః = నింద, [పశంస, గొప్పదనము (మొదలగు, అను వానితో, యుజ్యతే = = సంబం
ధించును, యస్మాత్‌ = ఎందువలన, స్వార్థాదయః = స స్వార్ధము, మొదలగు అర్థములు, (జాతి
దవ్యము, లింగము, సంఖ్య, కారకము అనునవి), సర్వే = అన్నియు, కుత్సాది హేతవః =
నింద, (పశంనన, గొప్పదనము మొదలగు వానికి నిమి త్తములు, (భవంతి = అగునో, అందు
వలన _ అని అన్యయము,.
తాత్ఫర్మ్యం యు... (పతియొక పదము కూడ జాతి, దవ్యము, లింగము, సంఖ్య,
కారకము అను అయిద ర్థములను సంపూర్ణముగ బోధించుచుండును, అవన్ని యును సందర్భ
మును బట్టి నింద, |పశంస, గొప్పదనము మొదలగు విశేష ధర్మములకు నిమి త్తములు
కానచ్చును. వానిలో ఏదో యొక దానిని చెందునట్టు నిందను చెప్పదలచినపుడు పదమునకు
“కి” పత్యయమును, (ప్రళంసను చెప్పదలచినపుడు “రూపప్‌'' |పత్యయమును, గొప్ప
దనమును సూచించునపుడు ““తరప్‌'' _పత్యయమును |పవర్తించును. ఊదా ; (1) పటుకః
== కుత్సితః పటు? = నిందితమగు సామర్థ్యము గలవాడు. (2) ప పటురూపః = పళ స్తః
పటుః జ మెచ్చదగిన సామర్థ్యము గలవాడు. (కీ) పటుతరః = ద్యయోః, ఆతి x
= ఇరువురిలోను ఎక్కువ సామర్థ్యము గలవాడు.
బివరోణము_ జాతి (సకల వ్యక్తులందును గోచరించు సమానమైన నర
(దవ్యము ((పకృతమైన ఓక వ్యకి), లింగము (స్రీత్వము; పుంసః ము క.
వాక్యపదీయము 586 వృత్తి
సంఖ్య (ఒకటి, రెండు, మొదలగునది,, కారకము (కర్త, కర్మ మొదలగునది), ఆను అయిన
కూడ శబ్దముయొక్క_ అర్థములనియు, శబ్దము నుచ్చరించిన వెంటనే అవి అతిశ్మీ ఘముగను
వరుసగను ఒకదాని వెనుక మరియొకటి స్ఫురించుచుండుననియును శాస్త్ర సం్యపదాయము.
ఉదా : గౌః - అను పదము. ఇచట గోత్వమను జాతియు, గోవు అను వ్యక్తియు, స్రీ - అను
లింగమును, ఒకటియను సంఖ్యయ, "కర్త అను కారకమున్ను ఈ పదమువలన వెంటనే
తెలియును. పై అర్ధములను ,ప్రాతిపదికార్థములని యందురు. (వీనియొక్క స్వరూప స్వభా
వాదులను ఈ కాండము మొదటి సముద్దేశములందు |గంథక ర్ర మిక్కిలి విపులముగ వివరించి
యున్నాడు).
కాగా = నిందా (పశంసాదులు స్వీకరించిన శ బముయొక్క_ అర్థమును బట్టియే
(సామాన్యముగా జాతినిగాని వ్య క్తినిగాని) రూపొందుననియు, అట్టవి _పకృత్యర్థమునకు
విశేషణములగుననియు, 'క, రూపి మొదలగు (పత్యయములు సిద్ధముగనున్న ఆయా అర్థము
లను కేవలము సూచించుననియును పర్యవసించును. అనగా [పత్యయమునకు వేరుగా అర్థము
లేదనియు [పకృతియొక్క_ విశేషార్థము నది సూచించుననియు భావము. ఉదా : మనుష్యకః
(నిందితుడై న మానవుడు). ఇచట జాతిగాని వ్య క్రిగాని నిందితము. ఆనింద [పకృ త్యర్థము
నకు చెందినది. అందువలన “'కుత్సితః మనుష్యః” అని వివరణమును చూపుదుము. మనుష్య
శబ్దమునకు “క” (ప్రత్యయము చేరును. అది సిద్ధముగనున్న నిందను వెల్లడిచేయును. ఇళ్లే
[పశంస, మొదలగు ఆర్థములను రూప, మొదలగు [పత్యయములు విశదపరచును. జాతి,
[దవ్య, లింగాది ధర్మములలో ఏ ధర్మమునుబట్టి నిందా [పశంసాదులను చేయ సమకట్టు
దుమో, అట్టి ధర్మముగల వస్తువును చెప్పు శబ్దమునకు, ఆయా అర్థ ములను వెల్లడి చేయు
“కాది (పత్యయములగునని సారము.
విశేష విషయములు కన్‌ (క), రూపప్‌ (రూప); తరప్‌ (తర) మొదలగు
పత్యయములు '“'సమానాధికరణ తద్ధితములు'” అనబడును. అనగా ఇవి ప్రవర్తించిన స్థలము
లలో [పకృతి [పత్యయములు రెండును ఒకే యర్థ మును తెలుపుచుండును. సుబంతమునకు
పరముగ తద్ధిత ములు [పవర్తించును. “దేవదత్త +సు-+కీ మొదలగు రీతిని మొదటి
అవస్థను చూపుదురు, తద్ధితాంతము మరల |పాతిపదిక మగును, (కృ త్రద్ధిత సమా సాశ్చ
(1-2-46), కృ (తృత్యయాంతములు, తద్ధితాంతములు, సమా సములును పాతిపదిక ము
లగును), మధ్యనుండు సుప్‌ |పతయము లోపించి మొత్తముపై మరల ఆవశ్యకమగు సుప్‌
(ప్రత్యయము వచ్చుచుండును. “* దేవద తకః”, (నిందితుడైన దేవదత్తుడు) మొదలగు రూప
ములు సిద్ధించును. '
కొన్ని చోటులందు లింగమునుబట్టి కుత్సు ఏర్పడును. ఉదా: ౨“ పాష్యగాండేవ
ధన్వానం విద్ధి కౌరవకాన్‌ నస్రీయః”” (అర్జునుని ఎదుట కౌరవులు ఆడువారు). ఇచట “'కుత్సితాః
కౌరవాః = కౌరవకాః'' అని కౌరవులందలి పుంస్త్యము నిందితము. దానినే క [ప్రత్యయము
సూచించును. అస్టే ““పుతకః శతమ్‌” (ఒక కొడుకే నూరుమంది పెట్ట) మొదలగుచోట్ట
సముద్దేశము 59 పదకొండము
72 |]
అను పదముచి పకువుసందు ఏకత్వము భాసించుచున్నది. దానికి విరుద్ధముగా మరియొక
సంఖ్య పశువునందు శ బ్రముచి టోధింపబడి యుండలేదు.
తస్మాత్‌ = అందువలన, అసౌ = ఈ పపవు, సగుణః + ఏవ =పుం సము,
పశుత్వము అనెడి గుణములతో గూడినదే, ఏకత్వేన + సహ = ఏకత్వ సంఖ్యతో గూడ,
గమంతే జ యాగాంగముగా తెలియబడుచున్నది. .
“పశునా' అను పదము పశుత త్యము, పుం ఎన కల వః క్రిని బోధించును. అందుచే
మగ పశువును ఉపయోగించియే యాగము చేయవలెన స్రీ పశు నవు యాగమున నుపయోగింప
రాదు. అశ్రు పత్యయార్థమగు ఏకత్వ సంఖ్యయ ప పశువునకు విశేషణమగుటచి అదియు
యాగాంగము కాగలదు. 11/11
అవతౌరిక-__ 50వ క్లోకమునుండి ఇంతవరకు 21 శోకములలో సంఖ్య వివడ్ని
తమా? కాదా? అని విచారింపబడినది.
ఇచట నుండి 680వ శ్లోకము చివరి వరకు రి శ్లోకములలో వ్య క్రియందున్న
తెలుపు, ఎరుపు మున్నగు గుణము; పశుత్వము, అజత్వము మున్నగు జాతి; వివక్షితమగునా ?
వివక్షితము కాదా? అని విచారించుచున్నాడు.
శో నిర్జాత (దవ్యసంబన్షయః కర్మణ్యుపదిశ్యతే ।
గుణ _స్పెనార్టితా తస్య (ద వ్యేణేవ (పతీయతే i 72
నిర్జాత దవ్యసంబనే = = స్పష్టముగాతెలియబడిన ద్రవ్యముయొక ,_సంబంధముక'ల, కర్మణి ఇ
యాగము మున్నగు కియయందు, య్య ఇ ఏ, గుణః = గుణము అనగా. తెలుపు నలుపు
ఎరుపు మున్నగు గుణము, తేనా ఆ గుణముతో, ద్రవ్యేణ -- ఇవ = [దవ్యముతోవలె,
తస్య = ఆ క్రియకు, ఆర్థితా = ఆకాంక్ష [పతీయతే = తెలియబడుచున్నది, శబ్దముచే బోధింప
బడుచున్నది
“వాయవ్యం శాతం పశుమాలభిత” అని వేదవాక్యము కలదు. వాయువు దేవతగా
గలిగినట్టియు తెల్లని పశువును అనగా మేకను స్పృశింపవలెను, కాక చంపవలెనని దాని
యర్థము. అల్లే 'గామభ్యాజ శుక్షామ్‌” అని మరియొక వాక్యము కలదు, (తెల్లని ఆవును
బంధింపవలెను) ఆలంభక ము, బంధనము అనునవి | క్రియలు, వానిలో మేక, ఆవు [దవ్యములుగా
స్పష్టముగా జెప్ప బడినవి, ఆ [దవ్యములతోపాటు ఆ (క్రియలకు (తెలుపు అను గుణముతో
గూడ సంబంధము చెప్పబడినది. అందుచే క్రియకు |దవ్యముతో సంబంధము నియతమగు
నట్టు గుణముతోగూడ సంబంధము నియతమే. ఆలభేత, అని ఆలంభన|కియ వినుసరికి
కమ్‌ ? అని (దెనిని) ఆకాంక్ష కలిగినట్టు, కింగుణకమ్‌ 2 (ఏ గుణము కల దానిని) అనియు
ఆకాంక్ష కలుగును. [దవ్యమునకువలె గుణమునకు కూడ యాగాది [కియలలో పాముఖ్యము
2]
“కుత్రితః _ నీక _ పు|తః' (నూరుమంది వలన. కలుగు దుఃఖమును ఒకడే కలిగించు
చున్నాడని భావము) అని సంఖ్యకూడ కుత్సకు నిమి త్తమగును. ఇట్టే |పశంస, (ప్రకర్షము
మొదలగునవి శద్దార్థమునకు చెందుటను ఊహించునది. mln
అవతారిక పైని చూపినట్టు చెప్పినచో ““కుత్సితకః*' మొదలగు [పయోగ
ములు కుదురునా ? అని శంకించి సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో! 'దేవద తాడి కుత్సాయాం వర్తతే కుత్సిత (కుతిః |
కుత్సితస్థా తు యా కుత్సా తదర్హః కో విధీయతే ॥ 2
దేవదత్తాది కుత్సాయామ్‌ = దేవదత్తుడు మొదలగు వారిని నిందించునపుడు, కుత్సిత (శ్రుతిః=
ఏదో యొక నిమిత్తమును బట్టి నింద వినబడుట, వర్తతే = ఉండును, (తథా = అట్టు),
కుత్చితస్థా = కుత్సితుని యందుండు, కుత్సా = నింద, . యా--తు= ఏదైతే కలదో,
తదర్థః = దాని కొరకు, కః = క పత్యయము, విధీయతే = విధింపబడును.
తాల్ఫర్యాయు_ “'కుత్సితః దేవద త్తః”* (నిందింపబడిన దేవదత్తుడు), “కుత్సితః
అశ్యః” (నిందితమైన అశ్వము) మొదలగు చోట్ట ఒకానొక నిమి త్రమువలన ఆయా వస్తుపు
లకు చెందు నిందను తెలుపుటకు, కుత్సిత శబ్దమును ముందుగ ఉపయోగించి ఆ యర్థమును
సూచించుటక్రై “కి ప్రత్యయమును చేర్చి, సూ, కుత్సితే (5-8-74). ““దేవద త్తకః”'
““అశ్వ్యక8* మొదలగు పదములను వాడుదుము. ఈ విధముగనే “కుత్సితః = కుత్సితః''
అను విగహమును చూపి, ఏదో యొక (ప్రత్యేక ధర్మమునుబట్టి కుత్సితునకు గూడ నిందను
అంటగట్టునపుడు, దానిని సూచించుటక్రై కుత్సిత శబ్దమునకును క |పత్యయమును చేర్చి
“కుత్సితకః'” అను రూపమును వాడుకొనవచ్చును.
బివోరణము ““నిందింపబడినది'* అను నర్భమును సూటిగా చెప్పు ' “కుత్సిత ”'
శబ్దమునకు, మరల అదే ఆర్థమున “కుత్సితే' అను సూ తముచే క్ర [ప్రత్యయము రాదగునా?
అనునది యిచటి శంక. కుత్సితగతమగు కుత్సను ఏదో విధముగ మరల తెలుపుటకు క
(ప్రత్యయము రావచ్చునని సమాధానము.
విశేష విషయములు... శబ్దమొక ఆర్థమును బోధించుటకు నిదానమైన ధర్మమును
ప్రవృత్తి నిమిత్తమందురు. జాతి, గుణము, క్రియ, అని ప్రవృత్తి నిమిత్తములు మూడు,
ఉదా: గౌః = (పవృత్తినిమిత్తము “గోత్వము' అను జాతి, శుక్షః = తెలుపు అను గుణము
(పవృ శత్తినిమి త్రము. పాచకః = వంట, అను [క్రియ _పవృత్తినిమిత్తము. ఆట్ల్టుగాక అన్ని
శబ్దముల విషయమునను జాతి యొక పే పవృ త్తినిమి త్రము కావచ్చునను వాదము కూడ
ఉన్నది. (ఇవన్నియు ఇదివరకు చర్చింపబడిన ఆంశములే). అట్టి పవృ త్తినిమి త్రమునకు
సంబంధించు నిందను తెలుపుటకు క |పత్యయము చేరును. ఇతర శబ్బము లన్ని టికిని అది
_ సహజము కావచ్చును. అద్దే కుత్సితత్వమను [పవృ త్తినిమి త్తమునకును ఏదో యొక విశేష
వాక్యపదీయము 588 వృత్తి
[3
ముచే మరల నిందను సూచింపదలచినపుడు కుత్సిత శబ్దమునకును మరల క ప్రత్యయము
చేరవచ్చునని సారాంశము.
ఆ విధముగనే “అనుకంపాయామ్‌' (5-8-76) అను సూూతముచే ఆనుకంపార్థ
మున |పాతిపదికమునకు క |పత్యయము విధింపజడినది. ““అనుకంప'**' అనగా జాలి --లేక_
దయ. ఉదా: అనుకంపితః - పుతః = పుతకః (జాలిగొలుపు కుమారుడు), మొదలగు
నవి. ఇచట కూడ మీద చూపిన యుక్తులచే అనుకంపిత, అఆనుశబ్దమునకును (జాలిగొలిపిన
వాడు) క |పత్యయము చేర్చి, '“అనుకంపితకః” అను రూపమును సాధింపనగును. (ఆను
కంపితః = అనుకంపితః - అని విగహము =మిక్కి-లి జాలిగొలుపు వ్యక్తి - అని యర్థము)
లేదా-- “'అనుకంపితః కుత్సితః'' అను విగహమును చూపి కుత్సితకః, అనుచోట క _పత్య
యము అనుకంపార్గకమనియ, _ (జాలిగొలుపు నిందితుడు) _“కుత్సితః - అనుకంపితః''
అను విగహమును చూపి, ““అనుకంపితకః'' అనుచోట క [ప్రత్యయము కుత్సార్థకమనియును
(నిందితుడైన అనుకంపితుడు) సమర్థించుకొనవచ్చును. ఎట్టయినను ఒక విశేషార్థమును
ఆ| శయింపక తప్పదు id
అవతారిక ఇకపై “అతిశాయనమును'' (అతిశయము = | పకర్షము = గొప్ప
దన నము) సూటిగ తెలుపు “ ఫకృష్ణ' మొదలగు శబ్దములకు కూడ, అదే యర్థమున “తర
మొదలగు పత కయములు చేరవచ్చునని చెప్పుచున్నాడు.
లో (పకృష్ణ ఇతి శుక్షాది (ప్రక ర్షస్యాఒభిధాయక ః |
(ప్రకృష్ణస్య (పకర్రే తు తరబాదిర్విధీయతే ॥ 8
(పకృష్టః + ఇతి = (పకృష్ణః అను పదము, (గొప్పది = మిన్నయెనది), శుక్షాది _ప్రకర్షస్య
= శుక్ల, మొదలగు వాని (ప్రక ర్షమును, అభిధాయకః ఈ చెప్పునదియగును, _ుకృష్ణస్య జా
పకృష్ణము యొక్క, (ఆ శబ్దము యొక్క అర్థమునకు సంబంధించిన, ప్రకర్ష +తు=
(ప్రకర్షమందు (ఆధిక్యము), తరబాదిః = తరప్‌, మొదలగు (పత్యయము, విధీయతే =
విధింపబడును.
తాత్ళర్భంయు. “ మిక్కిలి తెల్లనిది. అను నర్థమును '“పకృష్ణః శక్తః అను
రీతిని పకృష్ట, అను విశేషణము నుపయోగించి తెలుపవచ్చును. లేదా-_ శుక్హ శబ్దమునకు
(పకర్షార్థమున.“తరి' అను ప్రత్యయమును చేర్చి ““జక్షతర'' అను |పత్యయాంతముచే
గూడ ఆ యర్లమును బోధింపవచ్చును. అదే విధముగ (పకృష్ణ శబ్దమునకు కూడ |పకర్షార
థి a టె ద U 2
మున తర పత్యయమును చేర్చి, '“_పకృష్ణతరః*' అను (పయోగమును చేయనగును. ఆనగా
సహజముగనున్న [పకర్షమునకు మరికొంత (పకర్షమును తర|పత్యయము సంపొదించును.
బివోళ్‌ోజయు.... ““ద్వివచన విభజ్యోపపదే తరవీయసునౌ” (5-8-57) అనునది
సూతము. “ఏదైన ఒక విషయములో... ఇరువురిలో ఒకరు మిన్న” అను నర్ధమునగాని,
న ముద్రేశము 589 పదకొండము
కీని పత్మేకముగా ఎత్తి చూపి, ఒక విషయమున .వారికంటె వీరు గొప్పో అను ని
మున గాని. ఏ యంశ మునుబట్టి గొప్పదనమును చెప్పదలతుమో ఆ యంశమును చెప్పు
సుబంతమునకు తరప్‌, (తర) ఈయసున్‌ (ఈయన్‌) అను [ప్రత్యయములు వచ్చునని ఈ
సూ!తము యొక్క అర్థము. ఈ (ప్రత్యయములు ఆతిశయమును సూచించును. ఇచట కూడ
అతిశయము __లేక-__ (ప్రకర్షము (పకృత్యర్థ మందే ఇమిడియుండును. (పత్యయమద్దానిని
సూచించును. ఉదా: “అనయోః అయమ్‌ ఆతిశయేన పటుః = పటుతరః, పటీయాన్‌””
“ పావ్యేభ్యః ఉదీచ్యాః బలీయాంసః”. (పాచ్యులకన్న ఉదీచ్యులు మిక్కిలి బలముగలవారు)
ఎట్టి విశేషమును చెప్పకపోయినను కేవలము (పకర్షారమందు కూడ ఈ (పత్యయములు.
రావచ్చునని యిచట ఒక సిద్దాంతమున్నది. తదనుసారము “పకృష్ణః శుక్షః అను నర
మున ' “ళుక్తత రః” అను |పయోగము సాధువే. ఇట్టుండ (ప్రకర్షమును సాతాత్తుగ చెప్పు
'పకృష్ణ” శబ్దమునకు తర|ప్రత్యయమును చేర్చవచ్చునా ? అను శంకకు సమాధానమును
ఈ కారిక చెప్పినది. ఉన్న (పకర్షమునకే మరికొంత _పకర్షమును చెప్పదలచినపుడు తర
[ప్రత్యయము చేరవచ్చునని ఫలించినది.
ల
మొదలగు అర్థములందు ఆ యా సూత్రములచే రూప, తర, క, మొదలగు _పత్యయములు
తద్ధిత పకరణమున విధింపబడినవి. ఇవన్నియు స్వార్థికములు _లేక___ సమానారికరణ
ములు. అనగా [పకృతియందు ఇమిడియున్న అర్థమునే మువి తెలుపును. ఇట్టుండ ఆయా
అర్థములను సూటిగ చెప్పు కుత్సిత, అజ్ఞాత, మొదలగు ళబ్దములకు కూడ అదే యర్థమును
ఇనుమడింపజేయ సమకట్టినపుడు ఆయా (ప్రత్యయములు రావచ్చునని విశదీకరించుటయే
|పకృత చర్చయొక ,. పయోజనము. కుత్సితక, అను [పయోగము యొక్క [ప్రసంగము
దీనికి దారి తీసినది. కాగా పశ ్సస్తరూపః, అల్పకః, (హస్వకః, మొదలగు |పయోగము
లన్నియు సముచితములే యని తేలినది. 1181
విశేష విషయములు--- |పశంస, (ప్రకర్ష, నింద, ఆజ్ఞాతము, అల్పము, _హస్వము
అదతారి క కుత్సితక , ఆనుచోట కుత్సితమునకు గల వేరొక కుత్స ఎట్టిది ?
అను అంశమును వివరించుచున్నాడు.
శ్లో కుత్సితత్వేన కుత్చ్స్స్యో వా న సమ్యగ్యా౭పి కుత్పితః ।
స్వశబ్రాభిహితే కేన విశిష్టోఒర్హః (ప్రతీయతే ॥ 4
కుత్సిత త్వేన = నిందితమగుటచే, కుత్స్యః - వా = నిందకు అర్హమైనది, వా= అట్టుకాక ,
కుత్సితః = నిందితమగుట, న ₹ సన్యుక్‌ = సముచితము కాదు. ఈ మొదలగు, విశిష్టః 3
వేరుగ వక్కాణింపబడిన, _అర్థః = అర్ధము, స్యశబ్దా౭ భిహితే = స్వళబ్దముచే చెప్పబడిన
@® ® య టి
సలమందు (కుత్సార్గమును సూటిగ చెప్పు కుత్సిత శబము విషయమున), కేన =క ప్రత్య
థి థి ది
యముచే, |పతీయతే = తెలియబడును.
తొత్సర్భంయు._.. “కుత్సితకః'” మొదలగుచోట్ట, తెలియబడు నింద “తగినదియే”'
వాఠ్యపదీయము 590 వృతి
[5
అనికాని, “వా స్తవముగ నింద తగదు. ఆది ఎవరో కిట్టని వ్యక్తి మోపిన '' అని కాని ఓకో
నొక విశేషమును “కి! (ప్రత్యయము సూచించును. అనగా కేవలము కుత్సిత శబ్దముచే
నిందా సామాన్యమును, క పత్యయముచే అందలి విశేషమును తెలియజేయవచ్చును గాన క
[ప్రత్యయము సార్గకమగును. ఉన్న నిందశే వేరొకరీతిని నిందను కల్పించి క _ప్రత్యయమును
ఉపయోగించుకొ నవచ్చునని సారాంశము.
అవతారిక. మీద చూపినట్టు రెండవ రకమగు నిందను చెప్పనక్కర లేదు.
కుత్సిత, అను శబ్దమువలన సహజముగ తెలియు నిందనే క (ప్రత్యయము టోధించునని
మార్గాంత రమును చూపుచున్నాడు.
శో న చ సాంఫపతికీ కుత్సా భేదాఒభావాత్‌ (సతీయతే |
పూజ్యతే కుత్సిత త్వేన (వ్రశ స్తత్వేన కుత్స్యతే ॥ గ్‌
భేదా౭భావాత్‌ = ఎట్టి భేదమును లేనందువలన, సాం|పతికీ = (పస్తుతమైన, కుత్సా = నింద,
న చా [పతీయతే - చ= తెలియబడదు, కుత్సితత్వేన = నిందితమగుటచే, పూజ్యతే =
పూజింపబడును (ఒక వస్తువు), (పళ స్తత్వేన = |ప్రశంసింపబడిన దగుటచే, కుత్న్యలే =
సిందింపబడును. (వేరొక వస్తువు).
తాత్సర్భము.__.. కుత్సితము = నిందితము. అట్టు దూషింపబడిన (దవ్యమే ఒక
ప్పుడు కొందరికి పూజనీయము కావచ్చును. అర్ర పూజ్యమగు వస్తువే మరికొందరికి కుత్సితము
కావచ్చును. వస్తువులకు చెందు నిందా (పశంసాదులు ఆపేక్షీకములు-- నియతములు కావు.
కావుననే “కుత్సితక ః”' మొదలగుచోట్ట (పశంసార్థమున క |పత్యయమనియు (పశ సః -
కుత్చితః), “పశ స్తకఃణ' మొదలగు స్థలములందు నిందార్థమున క పత్యయమనియును
(కుత్సిత; ల ప్రశ స్త చెప్పుట కవకొశమున్నది. కాగా అట్టి సంశయమునకు తావు లేకుండ
కుత్సితకః, ఆనుచోట “ప్రస్తుతము నిందయే' అని నొక్కి చెప్పుటకు క (పత్యయము
చేరునని చెప్పవచ్చును.
ఎవరజిము._ నిందితము, [ప్రశ స్తము మొదలగు పెక్కు అర్థములను బోధించు
టకు క [పత్యయమ: విధింపబడినది. ఆయా అర్థ మును సూటిగ చెప్పు శబ్దములకు మరల
అదే యర్థమున క ప్రత్యయము రాదగునా? తగదా?- అను శంకకు సమాధానముగ ఈ
సందర్భమంతయు బయలుదెరినది. ఇచటి సమాధానము మొతముపె మూడు విధములుగా
ఉన్నది: (1) కుత్సితమునకే వేరొక రీతిని కుత్చును తెలుపుటకు క (ప్రత్యయము.
(2) పస్తుతమైన కుత్చనే నొక్కిచెప్పుటకు క _పత్యయము. (8) అర్థమును మార్చివేసి
వేరొక అర్థమును చెప్పుటకు క ప్రత్యయము. ఇంతటితో సమానాధికరణ తద్ధితవిచారము
ముగిసి నది.
నముద్దేశము 501 పదకొండము
6]
(శ) నమానాధికరణ నుబ్‌ వృత్తి (సమాన) విచారము
అవతారిక కుత్చ, (ప్రశంస మొదలగు ఛర్మములవలెనే విశేషణ విశేష్యభావ
మను ధర్మము కూడ, సంపూర్ణమగు పదమునకే సంబంధించునని చెప్పుచున్నాడు.
ళో విశేషణవి శేష్యత్యం పదయోరుపజాయతే |! .
న (ప్రాతిపదికార్థ శ్చ తత్రైవం వ్యతిరిచ్యతే 1 6
విశేషణవిశేష్యత్యమ్‌ = విశేషణ విశేష్యభావము, పదయోః = సంపూర్ణమైన పదములకు,
ఉపజాయతే = కలుగును, ఏవమ్‌ + చ = ఇట్టయినపుడు, తత = అచట, (పాతిపదికార్థః
= |పాతిపదికము యొక్క అర్థము, న + వ్యతిరిచ్యతే = మారదు.
తాత్ఫళ్ళంయు... అన్ని విధముల పరిపూర్ణములై న పదములకే విశేషణ విశేష్య
ఖభావమను సంబంధము కలుగుచుండును. అట్టిచోట్ల (పాతిపదికార్గములో ఏ విధమైన మార్పును
ఉండదు,
వివరణము వీరః + పురుషః” మొదలగు చోటులందు, జాతి, (ద్రవ్య, లింగ,
సంఖ్యా, కారకములనెడి (పాతిపదికార్థము ఆ యా పదములవలన మొదట పూర్తిగా బోధ
పడును. ఇచట ఎట్టి మార్చును ఉండదు. పిదప ఆ రెండు పదములకును ఒకదానితో వేరొక
దానికి అన్వయమును చేసినపుడు, '*ఒకటి విశేషణము- మరొకటి విశేష్యము” అను
సంబంధము వాక్యార్థము రూపముగా సిద్ధించును. “వీరుడైన పురుషుడు” మొదలగు రీతిని
బోధ కలుగును. కాగా విశేషణ విశేష్యభావమనునది వాక్యార్థరూపమేగాని పదార్భరూపము
కాదు.
విశేష విషయములు “విశేషణం విశేష్యేణ బహులమ్‌'' (2-1-56) అను
సూూతముచే సమాసము విధింపబడినది. విశేషణమైన సుబంతము విశేష్యమైన సుబంతముతో
సమసించునని ఆర్థము. “వీరపురుషఃి” మొదలగునవి ఉదాహరణములు. (వీరః “చ -+ సః
+ పురుషః + చ. ఇట్టివానికి సమానాధికరణ సమాసములని పేరు. (సమానమ్‌ == ఒక టే
యగు, అధికరణమ్‌ = ఆ|శయః = అర్థము, యస్య + సః = సమానాధికరణః = ఓకే యర్శ
మును బోధించు పదము). వీనియందు (ప్రకాశించు విశేషణ విశేష్యభావమను సంబంధమును
విశదీకరించుటకు ఈ |పసంగము బయలుదేరినది.
సమానాధికరణములగు పదములను వాడినపుడు వాని యర్థము తొలుత విడివిడి
గానే స్పురించుననియు, పిదప వాక్యముగాకాని సమాసముగాకాని ఆ పదములను బంధింప
దలచినపుడు ఒకదాని యర్థము విశేష్యముగాను ((పధానము) వేరొక దాని యర్థము విశేష
ణముగాను (ఆపధానము) భాసించుననియును నిర్ణయింపవలెను. ఇట్టి సంబంధము వాక్య
దశలో కలుగునుగాన అది వాక్యార్గమగును కాని పదార్థము (పదములయొక్క- అర్థము)
కానేరదు.
వాక్యవదీయము 592 పవృ త్రి
{7
“వీరః పురుషః", “నీలమ్‌ ఉత్పలమ్‌ '* మొదలగు పయోగములలో రెండు
పదార్థములును ముఖ్యములనుట నిషృలముగాన, ఒకటి ముఖ్యమనియు వేరొకటి అముఖ్య
మనియును చెప్పక తప్పదు. ద్రవ్యము |పధానమును దానియందలి గుణము ఆ|పధానమును
సామాన్యముగా అగుచుండును, అట్టు కుదరనిచోట్ట గుణ పధాన భావమును (ముఖా్య౭ ముఖ్య
భావమును) కల్పించుకొనవచ్చును.
కాగా సమానాధికరణ సమాసములలో విశేషణ వి శేష్యభావము వేరుగ పకాశింపు
చుండును, 161
అవతారిక... నమానాధికరణములగు స్థలములలో, “ఒకటి గుణము (అప
ధానము) వేరొకటి |పధానము అను విషయము ఎట్టు తలియనగునో వివరించుచున్నాడు.
తో విశేష్యం స్యాదనిరాతం నిరాతారో విశేషణమ్‌ |
న క్ల శ ౨
సరార్థత్వేన శేషత్వం సర్వేషాముపకారిణామ్‌ ॥ (
అనిర్జాతమ్‌ = స్పష్టముగా తెలియబడనిది, విశేష్యమ్‌ = విశేష్యము, స్యాత్‌ = అగును, నిర్దా
తార్థః = స్పష్టముగా తెలిసిన అర్థముగలడి, విశేషణమ్‌ = విశేషణము, స్యాత్‌ = అగును
ఉపకారిణామ్‌ = ఉపకారముచేయు, స ర్వేషామ్‌ = అన్నిటికి, పరార్థత్వేన = ఇతరముల
కుపయోగించుటచే, శేషత్యమ్‌ = అ|పధానమగుట, (భవతి = అగును).
తాల్బ్రర్భం యు___ ఎట్టి విశేషమును తెలియక సామాన్యముగ పేర్కొ నబడు వస్తువు
విశేవ్యము. దానియందలి ఒకానొక విశేషమును చెప్పునది విశేషణము. విశేషణములన్ని య
వస్తువునకు చెందును. కావున అవి అఆ; పధానములగును. వి శేష్యమెప్పుడును (ప్రధానముగ
నుండును.
వివరణము. వేరు చేయునది విశేషణము. ఊదా. “నీలమ్‌ + ఉత్పలమ్‌'
(నల్ణ కలువు. ఇచట నీల శబ్దము, మిగిలిన కలువలనుండి |పస్తుతమెన కలువను వేరు
చేయును, భేదకము(విడదీయునది), అవచ్చెదకము( కేటాయించునది), ఉపకారకము (సాయము
చేయునది), శేషము (వేరుగా మిగులునది) మొదలగునవి విశేషణమునకు నామాంతరములు,
వేరు చేయబడునది విశష్యమయు. అనగా ఎట్టి విశషము'ప తెలియకుండ చూపబడిన వస్తువు.
ఊదా : '“ఉత్పలమ్‌”' ఈ పదము ఏ క్‌లువనై నను తెలియజేయును. భేద్యము, అవచ్చేచ్యము,
ఉపకార్యము, శేషి మొదలగునవి విశేష్యమునకు మారు పెద్ద. విశేష్యము సూటిగా |కియతో
అన్వయించును. విశషణములన్ని యు వి శేష్య మునకు సంబంధించిన వివరణములను పిశదీక
రించుచు విశేష్యముతోనే అన్వయించును. కాన అవి ఉపకారకములు. వానికి సూటిగా (కక్రియాన్న
యము కుదురదు. అందుచే విశేష్యము [పధానము. విశేషణము ఆఅ్యపధానము.
విశేష విషయములు... విశేషణములన్ని యు సామాన్యముగా గుణములను తెలు.
పును. గుణము లెప్పుడును ఒక ద్రవ్యమును ఆశ్రయించి ఉండును. " (విడిగా నుండవు),
నముగ్దేశము 593 వదకొండము
8]
విశేష్యము ఎల్బపుడును |దవ్యమై యుండును. [దవ్యమునకే [కియతో అన్వయము సహజము.
గుణమున కది అసంభవము. ఉదా: “రకం సరసీజమానయి” (ఎర్రని పద్మమును -
తెమ్ము). ఇచట “'తెచ్చుట” అను క్రియతో పద్మమున కే సంబంధము కుదురును. “ఎరుపు”
అను గుణమును విడిగా తెచ్చుట కుదురదు, [దవ్యము ద్యారా గుణమునకు [కియాన్వయము
లభించును. కాగా (క్రియతో అన్వయించు [దవ్యమే ముఖ్యమగుటయు, దానికి తోడ్పడు
గుణము ఆముఖ్యమగుటయును స్వభా వసిద్ధమని అనవచ్చును. 11/11
అవతౌారిరో.... పై యంశమును వేరొక రీతిని వివరించుచున్నా డు.
ళో విభ కి భేదో నీయమాద్దుణ గుణ్యభిధాయినో ః |
సామానాధికరణ్యస్య (పసిద్ధిర్ర్భవ్య శబ్దయోః 11 8
గుణగుణ్యభిధాయినోః = గుణమును [దవ్యము (గుణి) ను చెప్పు శబ్ద్బములకు, నియమాత్‌ =
తప్పక, విభ _కిభేదః = వేర్వేరు విభ క్రియుండుట, (భవతి = అగును), [దవ్యశబ్దయోః =
[దవ్యములను బోధించు రెండు శబ్దములకు, సామానాధికరణ్యస్య = సమానాధికరణ భావము
యొక. (ఒకే విభ క్తిలో ఉండుట = ఒకే యర్థ మును తెలుపుట) (పసిద్ధిః = సిద్ధి,
తాళ్ళర్యుము_.. [దవ్యమును వేరుగను, దావియందలి గుణమును వేరుగను,
చెప్పు నపుడు (ద్రవ్యమును బోధించు శబ్దమునకు షష్టీ విభ క్రియు గుణమును బోధించు శబ్దము
నకు |1పథమయు తప్పక వచ్చును. అడి సహజమును శాస్త్రీ యమును అగును. ఊదా :
“*పటస్య శక్తః" (బట్టయొక తెలుపు). అట్టుగాక రెండు శబ్దములును దవ్యవాచకములే
అయినచో రెండిటికిని ప్రథమయే సహజము. ఆ రెండును సమానాధికరణములగును. సామర్థ్య
మును సందర్భమును బట్టి ఆందొకటి (ప్రధానమును వేరొకటి అ్మపధానమును అగుచుండును.
ఊదా : “వీరః పురుషః” (వీరుడైన వుతుషడు).
ఏవరణము--- |[దవ్యమాధారము, గుణమాధేయము. కాగా ఒక ప్పుడు గుణమును
ముఖ్యముగను [దవ్యముమ అముఖ్యముగను సూచింపదలచినపుడు అట్టి సంబంధము విశద
మగుటకు [దవ్యవాచకమునకు షష్టియు (షష్టి సంబంధమును సూచించును), గుణవాచకము =
నకు (పథమయు (ముఖ్యమగు స్వార్థమును [ప్రథమ సూచించును) సహజములు. ఇట్టి ప్రయో
గములను వ్యధికరణములందురు. అనగా వేర్వేరు విభక్తులను కలిగిన పదములు ఏదో ఒక
సంబంధమును బట్టి అన్వయమును పొంది గుణ్యపధాన భావమును స్పష్టపరచుట. ఊదా :
“పటస్య శుక్షః' “రాజ్ఞః పురుషః'* మొదలగునవి. ఇచట విడిగా పదములను వాడవచ్చును.
లేక షష్టీ తత్పురుష సమాసమునై నను చేయవచ్చును. (పటశుక్టః, రాజపురుషః, మొదలగు
నవి) వ్యధికరణము లగుటయే వై యధికర ణ్యము. ఇట్టి నందర్భములలో గుణ ప్రధాన భావము
విభక్తులను బట్టియే విశదమగును. అట్టుగాక రెండు పదములును [దవ్యమునే బోధించునపుడు,
తమ తమ సహవార్థమును తెలుపుచు పథ్రమా విభ కియే రెండిటికిని అగును ఉదా: “విధ
[38]
వాక్యపదీయము 594 . _ వృళ్తి
L9
పురుషః”. ఇటివి సమానాధికరణము లగును. (ఒకే ఏభ_క్తి కలిగి చివరకు గుణ ప్రధాన
భావమును వాంపబ), ఇట్టిచోట్ట రెండిటిని ముఖ్యముగ అన్యయించుట. సహజము కొదుగాన,
స్ఫుటముగ లేకున్న ను పయోగ సా మర్థ్యమునుబట్టి గుణ[పధాన భావమును తుదకు అంగీక
రింపక తప్పదు. అనగా వానికి విశేషణ విశేష్య సంబంధము ఏర్పడును, (ోవీరుడై న పురు
మడు మొదలగు అర్థము వచ్చును). సమానాధిక రణములగు పదములను గూడ విడివిడిగా
వాడవచ్చును. ల్రేక__ 'సమాసమును చేసియైనను (పయోగింసవచ్చును (వీరపురుషః. మొదలగు
రీతిని), అట్టి సమాసమే కర్మధాయమనబడును. 18॥
అవతారిక... రెండు పదములుకూడ ముఖ్యముగా [దవ్యమునే బోధించు సమా
నాధికరణ స్థలములలో, విశేషణ వి శేష్యభావము సిద్ధించురీతిని మూడు కారీకలతో విశదము
చేయచున్నాడు.
శ్‌ (ద వ్యేఒనిర్థాత జాతీయే కృష్ట శబ్దః (్రయుజ్యతే | FE
అనిర్జాతగుణేవై వ తీలశబ్దః (ప్రవర్త రతే ॥ . . " - $
Ea
అనిర్జాత జాతీయే = స్పష్టముగ తెలియని జాతిగల, దవే = ఒక పథార్థమందు,. కృష్ణ
జో
శబ్దః = కృష్ణ, అను శబ్దము, [పయుజ్యతే = [ప మోగింపబడును, అనిర్థాతగుణే = స స్పష్ట
ముగ తెలియని గుణముగల, దవే - చ + వవ = పదార్థమందే, తీలశబ్ధః నా తిల, అను
శబ్దము, (ప్రవర్త ర్రతే ఇ ప్రవర్త రించును. =.
తాత్సర్యము.._ “కృష్ణా తిలాః”” (నర నువ్వులు _ ఇచటనే సమాసమైనచో
“కృష్ణతిలాః” అని యగను) అను (ప్రయోగమును తీసికొని సమన్వయము _చూపబడు.
చున్నది. ఇచట కృష్ణ శబ్దము స్వతంతముగ ఒకి ద్రవ్యమును చెప్పవచ్చును. ((దవ్యమున
కును గుణమునకును అభేదమును కల్పించి '“నల్రకాకులు”” _ “నల్టకోయిలలు”” మొదలగు ఏదో
ఒక వస్తువును బో ధించుననుటకు అవకాశముండును). అయినను “ఆ వస్తువు ఎది? ఏ జాతికి
' చెందినది ?'” (కాకియా _' కోకిలయా. మొదలగు) అను సంశయము తప్పదు. అధే తిలశబ్దము .
ద్రవ్య మును సామాన్యముగ టోధింపవచ్చును. కాని గుణమును (నలుపు, తెలుపు, మొదలగు
నవి) చెప్పుజాలదు. ఇచట కూడ గుణమును గురించి సంశయము తప్పదు. కాగా కష్ట
శబ్దము జాతిని తిలశబ్దము గుణమును అపేక్షించుముగాన రెండిటికిని విశేషాపేక్ష. సమానమే
యగును. (అందువలన రెండును ఒకడానితో వేరొకటి కలిసి సంశయములేని యర్థమున్సు
బోధింప సమకట్టును). అదియే విశేషణ విశేష్యభావము. అదే సముచితము. 3
లో సామాన్యానామ సంబంధాతౌ విశేషే వ్యవస్త్టితౌ 1
రూపా=_ భేదాద్వి శేషం తమభివ్యంకుం న శక్నుతః ॥ : " 10
సామాన్యానామ్‌ = "కేవలము [దవ సామాన్యములకు, అసంబంధాత్‌ = సంబంధము ౨ లేనందు
# ure
wie Me Bs ip he
' నముద్రేశము 595 'పదకొండము
nun]
వలన, తౌ==ఆ కృష్ణ - తిల - శబ్దములు, విశేషే = ఆయా విశేషమందు, వ్యవస్థితౌ =
నియతములు, (భవతః = అగును), తమ్‌ = ఆ, విశేషమ్‌ = విశేషమును, రూపా౭_ భేదాత్‌ =
స్వరూపములో భేదము లేనందువలన, అభివ్యంక్తుమ్‌ = విశదపరచుటకు, న + శక్నుతః =
సమర్థములు కొవు.
తాత్సర్భం ము... “కృష్ణాః _ తిలాః"” మొదలగుచోట్ట రెండు శబ్దములును ఎట్టి
విశేషమునులేని [ద్రవ్యమునే బోధించుచున్నచో వానికి పరస్పరము సంబంధము కుదురదు.
(దేనికదే ముఖ్యమైన. రెండు వస్తువులను కలిపి చెప్పుట ఎందులకు ? ఇట్టివి ద్వంద్వ సమాస
ములు కావు గదా 1) కొన ఆ రెండు శబ్దములును విశేషమునే సూచించునని చేప్పవలెను
(కృష్ణ శబ్దము తిలజాతి విశేషమును తిలశబ్దము కృష్ణ గుణవిశేషమును అపేక్షింపక తప్పదు):
అయితే _ ఆ రెండు శబ్దముల స్వరూపము ఎప్పుడును ఒక టేగాన (సామాన్యమును చెప్పినను
విశేషమును చెప్పినను) ఆ యా విశేషము వెనువెంటనే విశదము కాదు.
ఏీవర ణము కృష్ణ - తిల - శబ్దములకు ఒక్‌ సంబంధ మున్న దని తెలియక
పూర్వము, అభీష్టమైన విశేషార్థము వానివలన తెలియుట కష్టము. అందుచే వానికొక సంబంధ
' మును చెప్పవలెను. అదియే “విశేషణ విశేష్యభావము” అని ఫలితము,
శో॥ కావేవం సన్నిపతితౌ భేదేన |ప్రతిపాదనే ।
అవచ్చేదమివా ఒధాయ సంశయం వ్యపకర్ష తః ॥ [1
ఏవమ్‌ = = ఇట్లు, పతిపాదనే = = అర్థమును బోధించుటయందు, భేదేన = భేదముతో, సన్ని
పతితౌ = ఒక దగ్గర కూడిన, తౌ = ఆ రెండు శబ్దములును, ఆవచ్చేదమ్‌ == = నిశృయమును;
ఆధాయ - ఇవ = వహించినట్టు, సంశయమ్‌ = సందేహమును, వ్యపకర్షతః = పోగొట్టును.
తాత్పర్యము “'కృష్ణాః తిలాః”” అని విడిగాకాని “కృష్ణతిలాః'' అని సమాస
ముగా కాని [పయోగించినపుడు, ఆ రెండు శబ్ద్బములకు గల సంబంధ మొకటి తప్పక స్పురించి
కృష్ణ శబ్దము గుణమును (నలుపు) చెప్పి విశేషణమగుననియు, తిలశబ్దము ద్రవ్యమును
బోధించి విశేష్యమగుననియు నిర్ణయము కలుగును. అట్టి నిర్ణయము వానికిగల పరస్పరా
పేక్ష అనెడి ధర్మమువలన ఏర్పడును. (ఇట్టి చోట్ట తిలశబ్దముతో కలియ కృష్ణశబ్రము గుణ
విశేషవాచకమనియు, కృష్ణశబ్దముతో కలియు తిలశబ్దము [దవ్యవిశేషవాచకమనియును
తెలియచుండును).
వినరణము.... ఎట్టి సంబంధమును లేని విడి విడి పదములు సరియైన అర్థమును
బోధింపజాలవు. కావున సమాసముగనో వాక్యముగనో పదములను వాడినపుడు వానికొక
సంబంధముండి తీరవలెను అట్టి సంబంధము అర్థ మందు కలుగు సంశయములను పోగొట్టును.
(ప్రకృతమున గుణవాచకమును (కృష్ణ) దవ్యవాచకమును (తిల) కలిపి పలికినపుడు [ద్రవ్యము
[పధానమనియు, గుణము |దవ్యమందుండును గాన ఆ|పధానమనియును విశదమైపోవును,
వాత్యపదీయ ము 596 2 మ్మ త్రి
[12
ఇట్టే తీరునే విశేషణ వి శష్యభావమందురు. ఆ పదములకు గల సంబంధమడియే యని సొఠాం
శము, . "
“వీరః పురుషః” మొదలగు చోట్ల రెండును [ద్రవ్యవాచకములే అగును. అయినను
అచట గూడ విశేషణ విశేష్యభావమును సందర్భానుసారము కల్పింపక తప్పదు. సమానాధి
కరణ సమాసము లన్నిటియందును ఈ తీరునే ఊహించునది. 11 14
అభోతారిక__ “వీరపురుషః””, “"కృష్ణతిలాః మొదలగు చోట్ల పదార్థములకు
ఏర్పడు విశేషణ విశేష్యభావము సామానాధిక రణ్య రూపము. సామానాధికరణ్యమనగా ఎట్టిది?
“సమానమ్‌ + అధికరణమ్‌ + యస్య సః = సమానాధికరణః - సమానాధికరణస్య' భావః=ా
సామానాధికరణ్యమ్‌” అని వ్యుత్స త్రి. అధికరణమనగా ఆశ్రయము లేక ఆధారము.
కావున “అనేకములు ఒక స్థలమందుండుటి” ఆని సామాన్యమగు అర్థము, (ప్రకృత మున ఈ
యర్థ మెట్టు సరిపోవును ? “వేర్వేరు (పవృశ్తి నిమిత్తములు గల (జాతి, గుణము మొదలగు
నవి) రెండు శబ్దములు ఒకే యర్థమును బోధించుటి'యా? లేక__ “రెండు శబ్దములకును
అర్థ మొకటియే” అనియా ? _లేక_ .. రెండర్థములకును ఆధార మొకటియే”” అనియా:?-.
మొదలగు శంకలు కలుగును. వానిని తొలగించుటకు సామానాధికర్తణ్యమనగా ఎట్టిదియో
విశదీకరించుచున్నాడు.
శో (దవ్యాత్మా గుణసంసర్గభేదా డాశ్రీయశే పృథక్‌ ।
_జొతిసంబంధ భేదాచ్చ ద్వితీయ ఇవ గృహ్యాశే i RR
గుణ సంసర్గ భేదాత్‌ = గుణముతోడి సంబంధమువలన ఏర ఎడు భేదమువలన్క [ద వ్యాల్క్కౌజా ౧
(దవ్యమనెడి, ఆత్మ (పదార్థము), పృథక్‌ = వేరుగా, ఆశ్రీయతే = స్వీకరింపబడును, జాతి
సంబంధ భేదాత్‌ + చ = జాతియొక్క_ సంబంధముచే ఏర్పడు భేదమువలన, ద్వితీయః +
ఇవ = రెండవదివలె, గృహ్యతే = | గహింపబడును.
తాల్ఫర్శంము___ ఎట్టి విశేషములును లేని చైతన్యరూపమైన ఆత్మయే దవ్యము,
అది ఒక్క పే ఆయినను గుణముతోడి సంబంధమువలన వేరుగను జాతితోడి సంబంధము
వలన వేరొకటిగను కనిపిం చుచుండును,
వివరణము... “కృష్టా - తిలా
వస్తువును బోధించును. ఆ వస్తువు వా స్తవముగ
ఆధారము) _ ఆదొకటియే అయిన
మొదలగుచోట్ట రెండు శబ్బములును ఒకే
ఆత్మచై తన్యమే. (అదే [పపంచమంతకును
ను గుణసంబంధముచేతను (నలుపు, తెలుపు మొదలగునది)
జాతి సంబంధముచేతను (తిలత్వము, ఉత్పలత్వము మొదలగునది) రెండుగ భాసించుచుండును.
ఇట్టి భేదము కేవలము జాతిగుణాదుల క ల్పననుబట్టి ఏర్పడును. కాగా కృతకమైన భేదముబే
కృష్ణ శబ్దము “కృష్ణగుణముగల తిలలు” అను ఒక (దవ్యమును, తిలళబ్ధము ““తిలత్వనును
'కాతిగల వేరొక (దవ్యమును” టోధించుననియు ఇట్లు రెండ్ల (దవ్యములున్నట్టు _అనుకౌన
“కలయునుననియును పర్యవసించును, onlay
౪
వాక్యపదీయము | జాతి
2 [1
థో దిధాకై శ్చిత్సదం భిన్నం చతుర్దా సజఖృధాపివా।
అపోద్ద్యృత్యైవవాక్యభ్యః (పకృతి తి ప్రక్యయాదివళ్‌ 11 i
స పదమ్‌ = పదము, (పదెభ్యః)
త్రి
క్ర (ప్రత్యయము, ఆగమము, ఆదెశము
యి న్‌
లా Po లారా లా షాంవై బె ఇ ణ టీ - న జన అని అవి
మున్న గునవివలె, అప ద్భృత + ఏవ = బుద్ద్‌ పూర్వక ము? గొలించి వేరుచెసియే,
Pe
స్‌ = మరికొందరిచే, చతుర్థా + వా = నాలుగు విధములుగానెఅనగా నామము
అఖ్యాతము, ఊ ఉపస రము, నిపాతము, అను రీతిని నొలుగ్సవిధములుగా న, ఖన్న మ విభజింప
బడినది.
వాక్యమే అర్థ బి ధకము. ఆదినిరవయవము, దానిడె బోదింపబడెడి అదము కూడ
రం
నిరవయవచై. అనగా ఇది కర్త, ఇది కర్మ, ఇది విశేషణము, ఇది క్రియ అను విభాగములేదు.
అట్టి వాక్యమును వాక్యార్థమును తెలిసికొనుట దయస్సాధము, మరియు వాక్థములకు
అంతము లేన ందున వానికి హిధుత( సంపావనము దుశ్శకము అని భావించి పాణిని,
కాత్యాయన, పతంజలి మహర్షులు వాక కిములనుండి పదములను విభజించిరి. ఆపదములను
గుర్తించుటలో అభి|వాయభేదముకలదు.
1. పదము రెండు విధయులునామము, ఆఖ్యాతము. సిపాతలు నామార్థము నందు
గలవికెవమును దో మపదములుగానే గ గుర్తింపబ బడును, స్వః (స్వర్గము)
మున్నగునవి నామ (ఘః బగా) మున్ఫ ఏ శబ్దములు [కియా
న్గి
పధానకములు కనుక అవి ఆభఖాశత పదములుగా నే పరగ తెంపబతుచున్నవి, | (ప్ర, పర, మున్నగు
|
యి
ఉపసర్గములును, కర్క(పవచనియములుగూడ కియా విగొషమును (పకా। శిషపచేయుటలచే
న్న
నవియు ఆభఖ్యాత పదముః లే, కాగా వాక్యమునుండి పచవిభాగము చేయగా. రెండు విధముల
పదములు కాన్సించునని కొందరిఆశ యము.
లాల
వానియరవిఢేషమును దో+తనచేయును. అంతమా; తాన అవి వానిలో అంతర్భూత ములు
2. నామము, ఆఖ్యాతము స్వతం తపదములు, నిపాతములు, ఉపసరములు
| గి
థ లి నా
కొవు. కనుక అవి అనగా నివాతము, ఉపసర్ణ
ఇ
జో
స్వతం|త్రపదములే, అందుచే పదములు
వాఠ్యప దీయము 60 జాతి
[73
కాన్సించుచున్నది. విశేషమేమనగా ముందుగా [దవ్యము, తరువాత గుణము ఆకాంక్షిత
మగును. [కియతో సాక్షాత్సంబంధము [దవ్యమునకే కదా: యాగాది (క్రియలు పూర్తి
చెందవలెనన్న ళాస్త్రవిహితమగు |దవ్యము గుణము రెండు అపేక్షితములే.
గవాది పదములు శ క్రిచే దవ్యబోధకము లనెడి సిద్ధాంతము నా్రయించి యీ
శోకము చెప్పబడినది, చె శబ్దములు జాతి బోధకములనేెడి సిద్ధాంతము నాశ్రయించి 77వ
శోకము చెప్పబడుచున్నది.
గుణ ద్రవ్యముల రెంటికి [కియతో సంబంధము [శౌతమే. అనగా శబ్దసామర్థ్యము
వలన కలుగునడియే యని యీ కోక ముయొక్క. తాత్పర్యము. nT2u
అవతారిక వాక్యార్థ నిర్ణయమునత్రై గుణ [దవ్యములకు కల పరస్పర
సంబంధమును చూపుచున్నాడు,
ళో కశ్చి దేవగుణో దవే యథాసామర్థ్యలక్షణః
ఆధారోఒపిగుణ నైవం (వా_ప్రస్సామర్థ్యలకణః 11 79
దవే = (ద్రవ్యమునందు, కశ్చిత్‌ ఏవ-గుణః జ ఏదో ఒక గుణము, సామర్థ్య లక్షణః
= సామర్థ్యము చిహ్నముగాకలడై, అనగా గుణములేని [ద్రవ్య ముండనేరదు అనెడి ఆను
పపత్తి మూలముగా కలదై, -యథా= ఏ రీతిగా, (అస్తి) = ఉన్నదో, గుణములేని దవ్య
ముండుట యసంభవము కనుక (ద్రవ్యమనుసరికి దానియందు ఏదో గుణము తప్పక యుండ
గలదని యెట్లు తెలియబడుచున్నదో యని భావము,
ఏవమ్‌ = ఆప్టే, గుణస్య = గుణమునకు ఆధారః + అపి = ఆశయము కూడ,
సామర్థ్య లక్షణః = సామర్థ్యము చిహ్నముగా గలదియే. అనగా ఆధారములేనిది గుణము
ఊండనేరదనెడి ఆనుపపత్తిని మూలముగా జేసికొనినదై, (పా ప్తః ఆ (పతీతి విషయమగు
చున్నది. అనగా తెలియబడుచున్నది. ఎరుపు, తెలుపు మున్నగు గుణములు ఒక (ద్రవ్యమును
ఆధారముగా జేసీకొనియే యుండును, అది వాని స్వభావము, కాగా గుణము ఆను సరికి
దానికి ఏదో ఒక ఆధారమగు (ద్రవ్యము తప్పక యుండునని తెలియబడుచున్న దని భావము.
ఉపపన్నము కాని యర్థమునకు ఉపప త్తిని కలిగించెడి అర్థ మును కల్పించుట
సామర్థ్యమనబడును. దీనినే అర్థాప త్తి ప్రమాణమందురు. అర్థన్య జా ఉపపాదకమగు అర్థము
నకు, ఆప త్తిః = కల్పన = అర్థాప త్తి. ఇది స్వతంతమగు ప్రమాణమని శాబ్దికులు తలంతురు.
గుణములేని ద్రవ్య ముండనేరదు కనుక ద్రవ్యమునకు ఏదో గుణమున్న దనియు,
ఆధారములేనిది గుణములుండనేరవు కనక వానికి ఆధారముగా [ద్రవ్యమున్నదనియు చెప్ప
నక్కర లేకుండగనే తెలియబడగలదు.
ఆ గుణము తెలుపు నలుపు అనిగాని, ఆ [ద్రవ్యము ఆవు, మేక అనిగాని విశేష
నముజ్రేశము ॥ 597 పదకాండము
14}
అనతొోర్‌ క ___ పె యంశమునే సమర్థించుచున్నాడు.
శో! నిమితె రభిసంబంధా ద్యా నిమి త సరూపతా ।
గ = వా
తయైకస్యాఒపి నానాత్వం రూపాఒ భేదాత్‌ ప్రకల్బ్యతే [| [3
నిమిత్తెః = గుణము, జాతి మొదలగు (పవృ త్రి నిమి త్రములతో, అభిసంబంధాత్‌ .= సంబం
ధము వలన, నిమి త్తసరూపతా = నిమిత్రముల సారూప్యము, యా = ఏది కలదో, తయా =
దావిచే, ఏకస్య + ఆపి = ఒకటే ఆయిన దానికిని ((దవ్యమునకు), నానాత్వమ్‌ = అనే
కత్వము, (భేదము), రూపా౭౬ఖేదాత్‌ = స్వరూపము యొక్క. భేదము లేనందువలన, (పక
ల్ప్యతే = కల్పింపబడును.
తాత్ఫ్రర్భంయు..... దవ్యమొక బే. అయినను దానియందలి గుణము, జాతీ, మొదలగు
ధర్మములకు గల భేదమును పురస్కరించుకొని, |దవ్యభేదమును కల్పించుకొనవచ్చును.
ఉదా! తిలాః ౫ నువ్వులు. ఈ పదార్థ మెప్పుడును ఒకటే. కాని కృష్ణ, శుక్ల (తెల్లని) మొద
లగు గుణముల భేదమువలన దీనికిని భేదము కల్పింపబడును. కాగా ““కృష్ణతిలాః”' అనుచోట
కృష్ణ శబ్దము “నల్ల నువ్వులు” అను ఒక |దవ్యమును, తిల శబ్దము “నువ్వులు” అను
వేరొక దవ్యమును బోధించుటచే రెండు దవ్యములున్న వని భావింపవలెను, 1181
అవతారిక___. మీద చూపిన విధమున భేదకల్పనచే సిద్ధించిన రెండు ద్రవ్యము
లును ఆధేయములే. (ఒక వస్తువును ఆశ్రయించునవి). వీని కాధారమగు మూడవ దవ్యమును
కూడ కల్పించుకొన వలెనని చెప్పుచున్నాడు.
ళో ద్రవ్యావస్థా తృతీయా తు యస్యాం సంసృృజ్య తే ద్వయమ్‌ !
తయోరవస్టయో ర్ఫేదా దా శయ త్వే నియుజ్యతే ॥ 14
ద్వయమ్‌ == జాతి, గుణములచే వేరుచేయబడిన [దవ్యద్వయము, యస్యామ్‌ = ఏ అవస్థ
యందు, సంసృజ్యతే = క్రలియునో, (సా = అట్టి), తృతీయా = మూడవదై న, (దవ్యావస్థా
+ తు = దవ్యముయొక్క ఆవస్థ అయితే, తయోః = ఆ, అవస్థయోః = అవస్థలకు,
భేదాత్‌ = భేదమువలన, ఆశయత్వే = ఆధారముగా, నియుజ్యతే = కల్పింపబడును.
తాల్ఫర్యం ము పూర్వో క్తమగు కల్చనచే సిద్ధించిన రెండు [దవ్యములకును
ఆధారమగునట్టుగా మూడవ [దవ్యము నొకదానిని కూడ కల్పింపవలెను. దానిపై రెండు
[ద్రవ్యములును కలిసి విశ్రమించును. ఈ రీతిని సామానా ధికర ణ్యము సాధ్యమగును. (రెండు
వేర్వేరు వస్తువులు ఒక దానియందు కూడుట). ఆనగా సమానాధికరణ స్థలములలో పదార్థ
ముల సంబంధమును భావించు సమయమున మూడవ [దవ్యమును కూడ అంగీకరించినగాని
సాంకేతికమైన సామానాధిక రణ్యము సంభవింపదని ఫలించును.
వివరణము ““కృష్ణాః = తిలాఃకి. ఇచట కృష్ణ శబ్ద మొక తిల్యదవ్యమును .
వాక్యపదీయము 598 వృతి
[15
తిలశబ్దము వేరొక తిల|ద్రవ్యమును బోధించును. ఈ రెండింటికిని ఆధారముగ మూడవ తిల
[దవ్యము కలదని ఊహింపవలెను. దీనియందు పె రెండును కలిసియుండును. ఇదియే
సామానాధికరణ్యము. ఇట్టి కల్పన చేయనిచో సామా నాధికరణ్యము సార్థకము కాకపోవును,
1141
అవతారిక. ఒకే (దవ్యమునకు బుద్ధి పరిక లలితమైన భేదమును చూపవచ్చునని
అనుచున్నాడు.
లో బుధ్య్యైకం భిద్యతే భిన్న మేకత్వంచోపగచ్చతి ।
బుద్దా్యా౬వస్తా విభజ్యంతే సాహ్యురస్య విధాయికా ॥1 15
ధ థి థి
ఏకమ్‌ = ఒకటే అగు వస్తువు, బుద్ధా = బుద్ధిచే, భిద్యతే = వేరుచేయబడును, భిన్నమ్‌ =
విడివిడిగా ఉండునది, ఏకత్వమ్‌ = ఒక ేయగుటను, ఉపగచ్చతి 4 చ = పొందునుకూడ,
అవస్థాః = అవస్థలు, బుద్ధ్యా = బుద్ధిచే, విభజ్యంతే = విడదీయబడును, సాజు ఆ. బుద్ధి,
అర్ధ స్య = అర్థమును, విధాయికా __ హి = సమర్పించునది గదా |
తాత్పర్యము. ఎట్టి యర్థమునయినను (ప్రకాశింపజేయు శక్తి బుద్ధికి గలదు,
దాని వలననే ఒక వస్తువే ఏన్నో వస్తువులుగాను, ఎన్నో వస్తువులు ఒకే వస్తువుగాను భాసించు
చుండును.
వివరణము కాగా “కృష్ణతిలాః'' మొదలగుచోట్ల సమాసము కానపుడు ఆ
రెండు శబ్దములును వేర్వేరు [దవ్యములను బోధించుననియ, సమాసమైనపుడు ఒకే [దవ
మును తెలియజేయుననియును ఈ మొదలగు విశేషాంశములు బుద్ధివైభవము యొక్క. ఫలిత
ములే ఆని తెలియవలెను. 1154
_ అవతారిక. బుద్ధి పరికల్పితములై న భేదాజ భేదములు వా ర్తికకారునికి (కాత్యా
యనుడు) అధిమతమే అని చెప్పుచున్నాడు.
ళో వ్యపదేశివదేక స్మిన్‌ బుద్ధ్యా నానారకల్పనా। =
థు
తయా కల్పితభేదః సన్నర్జాత్మా వ్యపదిశ్యతే ॥ 16
ఎక స్మిన్‌ = ఒకే వస్తువునందు, వ్యపదేశివత్‌ = వేర్వేరు వ్యవహారములు కలిగినట్టుండుట
(భవతి = అగును), బుద్ద్యా ఆ మనసుచే, నానార్థ కల్పనా = పెక్కు ఆర్థములను కల్పించుట, - .
(సాత్‌ = అగును), తయా = ఆ బుద్ధిచే, కల్పితభేదః + సన్‌ == ఏర్పడిన భేదములు గలదై.
అర్భాత్మా = ఆర్థస్వరూపము, వ్యపదిశ్యతే = వ్యవహరింపబడును.
తాత్పర్యము... ఒకే వస్తువు బుద్ధిళ క్రిచే వేర్వేరుగ భాసింపవచ్చును. శబ్దముల
వలన కలుగు ఆర్థజ్ఞానమంతయు బుద్ధియొక్క- వికారమే లేని భేదములను ' కూడ కల్పించి '
ఒక వస్తువునే అనేకముగ బుద్ధి చూపించగ లదు.
వాఠ్యపదీయము 599 వృత్తి
క [17
వివరణము ముఖ్యమగు ఒక ధర్మమును బట్టి ఒక వస్తువును ఒక శబ్దముతో
బోధింతుము. అది సహజమే. కాని ఒకప్పుడు అట్టి ధర్మమును కల్పించియెనను ఆ శబ్దముతో
ఆ యర్థమును బోధించుట లోక సిద్ధమైన విషయము. ఉదా: ముగ్గురు కుమాకులున్న పుడు
వరుసగా “అయమ్‌ జ్యే ష్టః” (ఇతడు పెద్దవాడు), “అయం మధ్యమః” (ఇతడు నడిమి
వాడు), “అయం కనిష్టః 7) (ఇతడు చివరివాడు) అ అను వ్యవహారము ఆ ముగ్గురికిని సూటిగ
సరిపోవును. అట్టుగాక “ఒకే కుమారుడున్న సందర్భములో కూడ పె పై వ్యవహారములు వినబడు
చుండును. (“వీడే జ్యేష్టుడును ను, మధ్యముడును, కనిష్టుడును కూడ” _ అని యనుచుందురు)
ఇచట జ్యేష్టత్యము, మధ్యమత్వము, కనిష్టత్యము అను ధర్మములు ఒకే వ్య క్రియందు సంభ
వింపవు. అయినను బుద్ధిచే కల్పించి ఆయా శబ్దములను వాడుచుందురు. ఈ విధముగ ఒకే
వస్తువునకు వేర్వేరు ధర్మములను ఆరోపించి (అంటగట్టి చెప్పుటయే “వ్యపదేశివద్భావము 0)
అగును. .
విశేష విషయములు వి = విశిష్టః = ముఖ్యమైన, అపదేశః = వ్యవహారము, .
అస్య + అస్తి = దీనికి గలదు = వ్యపదేశీ = ముఖ్యమైన ధర్మమునుబట్టి ఒకానొక శబ్ద్బముచే
సూటిగా బోధింపబడునది,. ఉదా: “జ్యేష్ట”. పెద్దతనమను ధర్మముచే పెద్దయగు వానిని
ఇది సహజముగా చెప్పును. “వ్యపదేశినా + తుల్యమ్‌ = వ్యపదేశివత్‌ = ముఖ్యమైన వ్యవ
హారము. కలిగిన దానితో సమానము. (కల్పనవలన అట్టగుట కుదురును). “'ఆద్యంతవదేక
స్మిన్‌'' (1-1-21) అను సూత్రమును వ్యాఖ్యానించు సందర్భమున తత్ర వ్యపదేశివద్యచ
నమ్‌ ! వకాచో ద్వే [పథమార్థమ్‌ ఆని కాత్యాయనుడు తొలుత చెప్పెను. “ఏకాచోద్యే
(పథమస్య'' (6-1-1) అను సూత్రము ధాతువునందలి తొలి ఏకాచ్చునకు (ఏకః + అచ్‌ +
యస్య - సః = ఓక అచ్చుగల భాగము) ద్విత్వమును విధించును. ఒకే ఒక అచ్చుగా ఉన్న
“ఇ” మొదలగు ధాతువులకు గూడ ఆద్విత్వము సిద్ధించుటక్రై వ్వపదేశివద్భావమును నొకి
చెప్పక తప్పదని ఈ వచనముయొక్క ఆశయము. పిదప ““అవచనాత్‌ లోక విజ్ఞానాత్‌
సిద్ధమ్‌'' అను వచనముతో మీది _పతిపాదనమును ఆతడే ఖండించెను. వ్యపదేశివద్భావము
లోకసిద్దమే ఆనియు వేరుగ చెప్పనక్కర లేదనియను దీని భావము. దీనివలన బుద్ధి కల్పిత
మైన భేదము (అభేదము కూడ) కాత్యాయనునికి అభిమత మేయని విశదమగును 1161
.. అవతారిక భేదము లేకున్నను భేదమును కల్పించుటలో, “శిలాపు తకస్య
శరీరమ్‌” (సన్నికల్లు యొక్క శరీరము) అను ఒక ఉదాహరణమును చూపుచుందురు. దానిని
గురించి మాటాడుచున్నాడు.
శో క్రయాభేదేన దృష్టానామశ్మాదినాం పునః పునః ।
. కించిద్దర్శన మన్వేన దర్శనేనాపది శ్యతే 11. 17
[కియాభేదేన = వ్యాపారముల భేదముచే, పునః పునః = పెక్కుసారులు, దృష్టానామ్‌
చూడబడిన, ఆశా దీనామ్‌ = = రాయి, మొదలగువానియొక,., కించిత్‌ = ఒకానొక, దర్శనమ్‌
= జ్ఞానము, అన్యేన = వేరొక, దర్శనేన = జ్ఞానముచే, అపదిశ్యతే = వ్యవహరింపబడును.
[19
తాత్మ్రర్భూము.___ “శిలాపు తకస్య శరీరమ్‌'” అని పయోగము, శిలాప్కుతక
మనగా సన్నికల్లు. (నూరుకొనుట కుపయోగించు రాతి పలక) అది ఎల్పపుడును ఒకే విధముగ
నుండును. వేరుగ దాని శరిరమన్నది లేదు. దాని స్వరూపమున భేదముండదు. (అవయవాదుల
భేదము = అనగా శరీరమును అదియును ఒకటే). అయినను భేదమును కల్పించి “దానికి
సంబంధించిన శరీరము" అని వాడుక జరుగుచుండును. ఇచట [క్రియలను బట్టి భేదమును
కల్పించుకొనవలెను. ఆనగా = నూరుకొనుట, గుండచేయుట, మొదలగు పెక్కు పనులకు
ఆ రాతి పలక ఉపయోగించును గదా! అందొక్కొాక్క పనికి సంబంధించిన పలక వేరు
వేరని భావించి, భేదముసు కల్పించుకొని _పకృతమైన పనికి సంబంధించిన “రాతి పలక
యొక్క శరీరమిది'__ అన్న విధముగా చెప్పుకొనవలెను. 1174
అవతారిక-- ఈ విధముగనే “ఇ (ణ్‌) మొదలగు ధాతువుల విషయమున
గూడ, ఏకా చ్చ్యమును (ఏకః + అచ్‌ యస్య - సః = ఏకాచ్‌ = ఒక అచ్చును కలిగిన
భాగము. ఏకాచః - భావః = ఏకాచ్త్యమ్‌) కల్పించుకొనవచ్చునని అనుచున్నాడు.
లో (ప్రయోగ భేదాద్ధాతూనాం (పకల్బ్య బహురూపతామ్‌ |
భేదాఒభేదావుపాదాయ క్వచి దేకా చ్చ్వముచ్యతే il 18
[పయోగభేదాత్‌ = [పయోగముల భేదమువలన, ధాతూనామ్‌ = ధాతువులకు, (ఒకే అచ్చుగా
ఉన్న “ఇ” మొదలగువానికి), బహురూపతామ్‌ = పెక్కు రూపములను, [పకల్ప్య =
కల్పించి, భేదాఒభేదా = భేదమును అభేదమును, ఉపాదాయ = స్వీకరించి, క్వచిత్‌ = కొన్ని
చోట్ల, ఏకా_చ్చ్యమ్‌ = ఏకా చ్యము, ఉచ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్సర్యంము.__. “ఇ” (గతా = వెళ్ళుట) అను ధాతువునకు వేర్వేరు ప్రత్యయ
ములను కూర్చినపుడు, ఏతి, ఆయనమ్‌, ఇతః, ఏతా, మొదలగు సెక్కు. రూపములగును,
అవన్నియు ఇణ్‌ ధాతువులే అనుకొని భేదమును, |ప్రకృతకార్యము విషయమున ఆభేదమును
ఆశ్రయించినచో ధాతువునకు ఏకాచ్హ్యము సిద్ధించును. (అవవ్నియు ఒక అచ్చుగల
. భాగములే)
వివరణము. “ఏకాచ్‌'' అను పదము బహు వీపా (ఏకః, అచ్‌, యస్య - సః)
అన్నవుడు “ఇ” ధాతువు ఏకాచ్చు కానేరదు. (గద్‌, వద్‌, మొదలగు ధాతువులవలె ఒక
పగల భాగ మిచట లేదు. ఓకే అచ్చు మాత మున్నది) కొవున [ప్రయోగ భేదమును
' ధాతు భేదమును కల్పించి ఏకాచ్త్వమును సాధింపవలెను. (అవన్నియు “వేర్వేరు ధాతు
మ” అనగానే ఒక అచ్చుగల భాగములగును) అట్టే ““ఇ'' అనుచోట_ (ఇయాయ = అను
రూపమును సాధించుటకు ద్విత్వము చేయునపుడు) అభేదమును కల్పించి (అదియు ఇదియును
ఒకటే అని చెప్పి) ఎకాచమును సంపాదించుకొనవలెను. 111061
అవతారిక సై విషయముననే వేరొక తీరున సమన్వయమును చూషుచున్నాడు.
నము దేశము 601 _పదకా:ండము.
20]
ఖో ఆన్వయవ్యతిరేకాఖ్యామ ర్రవాన్‌ పరికల్చితః |
గా ©
ఏకోధాత్వర్థవిగమాత్‌ వర ర త్వేనోపచ ర్యతే it 19
ఆన్వయవ్యతి రేకాభ్యామ్‌ = = ఉండుట లేకపోవుట, అనువానిచే, ఆర్థవాన డా = అర్థమును కలిగి
నదిగా, పరికల్పితః = కల్పింపబడిన, ఏకః = ఒకటి (అచ్చు), ధోత్యర్థవిగమాత్‌ = = ధాతువు
యొక. అర్థము లేనందువలన, వర్ణత్యేన = = వర్ణముగా, ఉపచర్యలే = చెప్పబడును,
తాత్పర్యము “ఇ ధాతువునకు ఆయా |పత్యయములు చేరునపుడు తన
యర్థము (వెళ్ళుట) అను గతముగ నుండును. (ప్రత్యయములవియే అయినను ధాతువును
మార్చినచో ఆ యర్థ ముండదు. ఈ అన్వయ వ్యతిరేకములచే ఏతి, ఆయనమ్‌, మొదలగు
చోట్ల ఊండు ధాతువు (ఇణ్‌) “అర్థవత్తు'' (అర్థముగ లది) అనియు, “'ఇయాయి””' (ఇ -
ధాతువునకు లిట్టు రూపము - ద్విత్వాదికార్యములు - ఇచట. “ఇ'' అను ఒక వర్గమునే |గహిం
తుము) ఆనుచోట ఉండు “ఇ” అనునది అనర్గకమనియును కల్పించి ““అర్ధముగల ధాతువు
నకు అవయవమైన ఒకే అచ్చు “ఇి' అనునది” అని ఏకాచ్వ్యమును సాధింపవచ్చును.
వివరణము. ఇణ్‌ ధాతువునకు “తి” (ప్రత్యయము (లట్టు - (పథమ పురుః
షము = ఏక వచనము) చేరినపుడు “ఏతి” ( వెళ్ళుచున్నాడు) అను రూపమగును. “ఆని”
(ప్రత్యయము చేరినచో “అయనమ్‌” (వెళ్లట) అను రూపమగును. ఇట్లే ఆయా ప్రత్యయ
ములు చేరినవుడు రూపములు మారినను “వెళ్ళ” అను ధాత్వర్థము మాత్రము మారదు.
ఇది అన్వయము (ధాతువున్నపుడు దాని అర్థముండుట). (పత్యయములు మారకపోయినను
ధాతువు మారినచో “వెళ్ళు” అను అర్థము లేకుండుట వ్యతిరేకము _లేక- వ్యభిచారము.
(ఉదా : కరోతి = చేయుచున్నాడు, కరణమ్‌ = చేయుట, మొదలగునవి). ఈ రీతిని ఏతి,
ఆయనమ్‌, మొదలగుచోట్ట సార్థకముగా ఉన్న ధాతువునకు అవ యవమై నిరర్ధక మైన ఒక్‌
ఆచ్చే (ఇ) “ఇయాయ'” “అనుచోట ఉన్నదని చెప్పి, దానికి ఏకాచ మును సమర్థింపనగ ఏను,
(ఏకాచ్త్వమ్‌ = ఒకే 'అచ్చుగ ఉండుట) అట్టు అచట ద్విత్యమను కార్యమును సద్ది ంచుకొన
వచ్చును. nl9u
అవతారిక... ఇట్టు బౌద్ధ మైన కల్పనలచే భేదమును స్వీకరించి వ్యపదేశివద్భావ
మును సాధించినట్లే, సామానారికరణ్యమును గూడ సంసాదింపవచ్చునని [పకృతాంశమును
ముగించుచున్నా డు.
శో ద్రవ్యాత్మానస్ర్రయ స్తన్మాత్‌ బుద్దొ నానా వ్యవస్థితాః |
ఆ్మశయా(శయిధర్మేణేత్యయం పూర్వేభ్య ఆగమః ॥ 20
తస్మాత్‌ = అందువలన, |తయః = నూడైన, (దవ్యాత్మానః = ద్రవ్య స్వరూపములు,
ఆ శయా[శయి ధర్మేణ = ఆధారాధేయథావముతో, నానా = వేర్వేరుగ, బుద్దా = బుది
యందు, వ్యవస్థితాః జ ఉన్నవి, ఇతి = అని, అయమ్‌ = ఈ, ఆగమః = సం పదాయవ
పూర్వేభ్యః = పెద్ద లనుండి, (ఆగతః = వచ్చినది).
68 చ
వొక్యపదీయము 602 పృ త్రి
. [21
తాత్పర్యము. '“కృష్ణతిలాఃో, “వీరపురుషఃి” మొదలగు సమాస స్థలములందు
గాని, ““కృష్ణాః తిలాః'', “వీరః పురుషః” మొదలగు వ్యాసస్థలములందుగాని '(అట్టి వాక్యము
లందుగాని) మూడు విధములైన _ద్రవ్యములుండునని మనసులో అనుకొనవలెను. గుణముతో
కూడినది ఒక [దవ్యము (కృష్ణ, మొదలగు శబ్దములచే బోధింపబడునది). జాతితో కూడినది
రెండవ |దవ్యము (తిలాది శబ్దములచే తెలియునది). రెండిటి సంబంధమును వహించునది
మూడవ [ద్రవ్యము (రెండు శబ్బములను అన్వయించునపుడు తెలియునది). ఇందు మొదటి
రెండును ఆధేయములు (వేరొకదానియందు వి శమించునవి). మూడవది ఆధారము. ఇట్లు
సామానాధికరణ్యము చక్కగ కుదురును. విడిగా ఉండు రెండు వస్తువులు వేరొక మూడవ
వస్తువునందు వి శమించుటయే సామానాధికరణ్యము గదా: ఈ తీరు చిరుకాలమునుండియు.
పెద్దలు అవలంబించినదే.
వివరణము. సామానాధికరణ్య ము ఆవశ్యకమైన ఆన్నిచోటులందును ఈ పద్ధ
తినే అవలంబింపవలెను. కెండు పదములును జాతివాచకములే అయినచోట్ల కూడ, ఇదియే
మార్గము (ఒకదానిని గుణవాచక ముగా మార్చుకొ నవలెను) అందువలననే కా శ్రీయమగు సమా
నాధికరణ కార్యములన్నియు (పవ ర్తించును.
ఈ రీతివి అర్థములకు సామానాధికరణ్యము. సాధింపబడెను. కాగా రెండు పదము '
లును ఒకే వస్తువును బోదీంచినచో... వేర్వేరుగా వస్తువులు లేనందున సౌమానాధికరణ్యము
సౌంకేతీకముగ ఎట్టు కుదురును ?'' అను శంక "తొలగిపోవును, అర్థములకే సామానాధి
కరణ్యము. అదియు ష హూ ర్రిగా బుద్ధి పరికల్పిత ము” అన్నది ఇచటి సారము.
విశేష విషయములు... ఇట్టి కల్పనవ లననే విశేషణ విశేష్యభావము కూడ కుదు
రును. ఆచట కూడ పూతవేయు [దవ్యమొకటియు (విశేషణము), పూత వేయించుకొను [దవ్య
మొకటియును (విశష్యము) విడిగా ఉన్నట్టు క ల్రించుకొనవలెను. లేకున్న భేద పధానమగు
విశేషణ విశేష్యభావ ము సిద్ధింపదు. n20n
అవతారిక ఇట్లర్థములకు సామానాధికరణ్య మును కుదిర్చి, శబ్బ్దములకును
అద్దానిని కుదుర్చు టకు [ప్రయత్నించుచున్నాడు.
శో సామానాధికరణ్యం చ శబయోః కె శ్చిదిష్యతే |
గా ద జ
వి శేషణవి శేష్యత్వం సంజ్లాసంబిత్వ మేవవా 11 21
జ ఇ |
సామానాధికరణ్యమ్‌ = సామానాధికరణ్యమును, _విశేషణవిశేష్యత్వమ్‌ = విశేషణ విశేష్య
భావమును, వా = లేక, సంజ్ఞా సంజ్ఞిత్వమ్‌ + చ == సంజ్ఞా సంజ్ఞిభావమును, శబ్దయోః +
ఏవ = శోబ్బ్దముల శే, కెళ్చిత్‌ = కొందరిచే, ఇష్యతే.= కోరబీడుచున్న ది.
లాత్పర్యము--- “వీరః పురుషః” మొదలగుచోట్ట సామానాధికరణ్యముగాని, |
విశేష ఆవి శేష్యభావముగాని శబ్దముల కే ఆని కొందరి మతము, అటే శాస్త్రీ యములగు సంజ్ఞా |
స్థలములలో సంజ్ఞా సంట్టిభావము కూడ శబ్దములకే ఆని వారందురు
నముడ్రేశము 603 పదకాండము
22 |]
వివరణము ఒకే విభ ,క్తిగల రెండు శబ్దములు తమ పవృ త్తినిమి త్రములు
(జాతి, గుణము మొదలై నవి) వేరైనను, మొ త్రముపై ఒకే యర్థమును (ఆ యా విశేషముతో
కూడిన ఒకే ద్రవ్యమును) బోధించును. ఇట్టు రెండు శబ్దములకును ఒకే అర్థమగుటయే
సామానాధికరణ్యమని భావింపవలయును. (రెండు శబ్దము లొక అర్థమందు విశమించుట).
విశేషణ విశేష్యభావము కూడ ఇట్టిదే. అచట రెండు శబ్బ్దములును సామాన్య విశేషభావముతో
ఒకే యర్థమును తెలియజేయును. అర్రే ““వృద్ధిరాదై చ్‌” (1-1-1) మొదలగు సంజ్ఞా సూత్ర
ములలో, “వృద్ధిః' మొదలగు సంజ్ఞాపదములును ““ఆదైచ్‌ '' మొదలగు సంజ్ఞిపదములును
ఒకే యర్భమును బోధించును. కావున సంజ్ఞా సంజ్ఞిభావము కూడ శబ్దములకే అని యన
వచ్చును.
విశేష విషయములు ''వృద్ధిరాదై చ్‌ న్‌! (1- 1-1). వృద్ధిః, ఆదై చ్‌, - ఈ
రెండును ఏక విభ క్రికములు. “దీర్చ ములగు ఆకారమును, ఐకారమును, జొకారమును వృద్ధి
అనిపించుకొనును'' అని యరము. అచట వృద్గి శబము సంజ్ఞ. ఆడై చ్చులు (సంజ్ఞచే తెలియ
థ అధి "ద ష్‌ "౬ ఖ్‌
ఐడునవి). కాగా “వృద్ధి శబ్రముచే టోధింపబడునవి ఆడై చ్చులు" అను రీతిని విశేషణ
విశేష్యభావమే ఇట్టిచోట్ట కూడ ఫలించును. 1211
అవతారిక... ఆర్థములకు సామానాధికరణ్యమును వేరొక తీరున చూపుచున్నాడు.
లో శేషాంచిజ్ఞాతిగుణయో రేకార్థ సమవేతయోః ।
నృర్తిః కృష్ణ తిలేష్విషా శబ్దే ద్రవ్యాఒభిధాయిని ॥ 22.
శబ్దే = శబ్దము, |దవ్యాభిధాయిని = |దవ్యమును చెప్పగా, జాతిగుణయోః = జాతి, గురు
ములు రెండును, ఏకార్థసమవేతయోః = ఓకే. ఆధారమందు ([దవ్యమందు) విశమించగా,
కృష్ణతిలేష = కృష్ణతిలలందు (కృష్ణ, తిలశబ్దములకు), వృత్తిః = ఏకార్థిభావము, (రెండు
శబ్దములును కలిసి ఒకే యర్థమును తెలుపుట), కేషాంచిత్‌ = కొందరికి, ఇష్టా = అభిమతము.
తాత్పర్యము “కృష్ణతిలాః'” మొదలగుచోట్ట ఏకార్థీభావమభిమతము. విశేషణ
విశేష్యభావమున్నపుడే అది కుదురును, తిలశబ్దము తీలత్వమను జూతిగల తిలలను ద్రవ్యమును
టోధించును. కృష్ణశబ్దము కూడ కృష్ణత్వమను గుణము కల తిలలనే బోధించుననవలయును.
ఇట్టు రెండు శబ్దములును తిలలను ఒకే యర్థమును తెలుపును. (అయినను (ద్రవ్యము ముఖ్యము
గను, గుణము అముఖ్యముగను తోపక తప్పదు). కాగా “తిలలు” అను (దవ్యమందు
(ఆధారము) కృష్ణత్వమను గుణమును తిలత్వమను జాతియును (ఆధేయములు) వ్నిశమించునని
చెప్పి సామానాధీకరణ్యమును సంపాదింపవచ్చును. ne
అవతారిక... కేవలము గుణములనే బోధించు శబ్దములకు సమానాడికరణ సమా
నము రాద దనుచున్నాడు.
సముద్రేశము 604 పదకొండము
23]
ళో సం స్తురూపరసాదీనా మా(శ్రయో నాఒభిదీయతే ।
(ద్రవ్యాభిధానెన వినా తతస్తే ద్వంద్వభావినః || 99
రూపరసాదీనామ్‌ = రూప, రస, గంధ, మొదలగు గుణవాచక ముల విషయములో, (దవ్యాభి
ధానేన - + వినా = దవ్యమును చెప్పకుండునపుడు, ఆశ యః = ఆధారము, ((దవ్యము,),
సన్‌ తు= ఉన్నను, న + అభిధీయతే = సూటిగ జోధింపబడదు, తతః = అందువలన;
తేజ ఆ శబ్దములు, ద్యంద్యభావినః = ద్వంద్వ సమాసమును పొందుటకు యోగ్యములు.
తాతృర్యము--- రూపమ్‌, (ఆకారము), రసః (రుచి), గంధః (వాసన), మొద
లగు పదములు సహజముగి గుణములనే చెప్పును. దవ్యములేకుండ గుణముండదు. కావున
[దవ్యము తప్పక స్పురింపవచ్చును. అయినను ఈ శబ్ద్బములవలన సూటిగ. (అభిధావ్యాపార
ముబే) |దవ్యము బోధింపబడదు. అందుచే వీనికి విశేషణ విశేష్యభావము కుదురదు. కాగా
వీనికి ద్వంద్వ సమానమునే చేయదగునుగాని సమానాధికరణ సమాసమును చేయరాదు.
వివర ణము ఒకటి గుణమును వేరొకటి ; ద్రవ్యమును అయిన పుడే విశేషణ
విశేష్యభావముగాని, సామానాధికరణ్యముగాని సంభవించును. కేవలము గుణములకును కేవలము
ద్రవ్యములకును అది దుర్భభము. కావున అట్టిచోట్ట శ బ్ఞారములకు సమ్మపాధాన్యమును
సూచించు ద్వంద్వసమాసమె సముచిత ము. వ్రితి॥
అవతారిక ““కృష్ణాః తిలాః'” మొదలగుచోట్ట రెండు శబ్దములును |దవ్యమునే
వోధించినను, దవ్యమే పధానమని ఏయు గుణము ఆ; 'పధానమనియును విశ దీకరించుచున్నాడు
శో (దవ్యాభఖిధాయో కృష్ణాదిరాకాంకౌవాన్‌ (సవ ర్రతే |
నిమిత్తానువిధాయిత్వా త్త త్తిలాదౌ న విద్యతే 11 24
దవ్యాధిధాయో == (దవ్యమును చెప్పు, కృష్ణాదిః = కృష్ణ మొదలగు గుణము, ఆకాంత్షావాన్‌
= అపేక్షగలదై , [ప్రవర్తతే = [పవ రించును, నిమిత్తానువిధాయిత్వాత్‌ = జాతియను
పవృ త్తి నిమి త్రమును ఎప్పుడును అనుసరించునది అగుటవలన, తిలాదొ = తిలాది [దవ్య
మందు, తత్‌ = ఆది (అట్టి అ పేక్షను కలిగియుండుట) నశ విద్యతే = ఉండదు.
తాత్చ్రల్భామయు.__ '““కృష్ణతిలాః"” మొద లగుచోట్ట కృష్ణాదిగుణము (న కలుపు మొద
లగునది) ఎప్పుడును || వ్యము నపేజ్నించుచునే యుండును. [చవ్యమును విడిచి వెరుగ గుణ
ముండుట కుచురడు కావున గుణము స్వతంతము కాదు. తిలాది | చవ్యమునకు మా| తమట్టి
ఆపేక్ష ఏదియు నుండదు. అందు జాతి అఆనునడి యున్నను అడి ఎల్లప్పు పుడునుండు ఆత్మ
వంటిది. అందుచే ద్రవ్యము స్యతంతము.
వివరణము... ఏదైన ఒక |క్రియతోడి అన్వయము |దవ్యమునకే సంభవించును.
(ఉదా: “సీతోత్సలమానయ = నల్ల కలువను తెమ్ము". ఇచట “తెచ్చుట” అను పనికిని
" నముదేకము 605
25 ]
“కలువ” అను [దవ్యమునకును సంబంధము) [దవ్యము మూలముగనే గుణమునకు కియా
న్వయ మగునుగాని సాక్షాత్తుగ కాదు. అట్టు గుణమునకు దవ్యా పేక్ష నియతము. కొన్ని
సందర్భములలో మా్యతము (రూపమ్‌, రసః, మొదలగునవి) దవ్యమునుండి వేరు చేసినట్టు
భావించి, గుణమునకు (పాధాన్యము .కల్పింపబడును. అర్ర గుణమునకును [దవ్యమునకును
అభేదమును కల్పించుటచే, గుణవాచకము [దవ్యమును బోధించుటయు ఒకానొకచోట ఉండ
వచ్చును. అంతమాతమున గుణము స్వతంతము కాజాలదు. [కియతో సూటిగ ఆన్యయించు
శక్తీ ద్రవ్యమునకే గలదు. అట్టది స్వతం తము. అద్దానికి గుణాపేక్ష నియతము కాదు.
(గుణమున్నచో ఉండవచ్చును. లేకున్నను అన్వయమునకు బాధ ఉండదు). (చవ్యమందుండు
జాతి అనునది సనాతనము. అడి ఒక ప్పుడుండి మరొక ప్పుడు పోవునది కాదు. కావున ద్రవ్య
మునకు కూడ జాత్య పేక్ష యున్నదిగదా :' అని శంకింప నక్క_రలేదు. ఆది గుణమునకు
గల అపేక్షవంటతిది కాదు. | 124
- “చదశాండము
ఆనతారితి___ ప యంశమునే వివరించుచున్నాడు.
శ్లో॥ ఏవం జాతిమతి (దవే (ప్రత్యాసన్నే [క్రియాం పతి!
గుణధర్మం గుణావిష్టం (దవ్యం భేదాయ కల్పతే 11 2
ఏవమ్‌ = ఇట్టు, జాతిమతి = జాతిగల, [దవే = (దవ్యము, |క్రియామ్‌ + (పతి = | క్రియను
గూర్చి, (పత్యాసన్నే మై దగ్గరగా ఉండగా, గుణధర్మమ్‌ = ఆపధానమైన ధర్మమును గలిగి
నట్టియు, గుణావిష్టమ్‌ = గుణముతో కూడినట్టియు, [దవ్యమ్‌ = |దవ్యము, భేదాయ డా
యట ట్‌ ద
భేద మునకు, కల్పతే = దారి తీయను.
తా త్ధర్భంము._- ““కృష్ణతిలాన్‌ ఆనయి' = నల్పని నువ్వులను తెమ్ము ఇచట
“తెచ్చుట” అనునది |క్రియ. దానితో సూటిగ అన్వయించునది (తేబడునది) “నువ్వులు”
ఆను |దవ్యము (కర్మ) (దీనియందు తిలత్యమను జాతి గలదు). దానియందుండునది కృష్ణత్వ
మను గుణము. (ఇదియు నువ్వులందుండునదియే గదా [) ఇట్టు జాతిగల [దవ్య మొకటియు
గుణముగల [దవ్యమొకటియును ఉన్నట్టు భాసించును. వానిలో [క్రియకు దగ్గర చుట్టము జాతి
గల (ద్రవ్యము ఆందుచే అది (పధానమై విశేష్యమగును. గుణము కల [ద్రవ్యము ముఖ్య
(ద్రవ్యము ద్వారమున "క్రియకు దూరపు చుట్టమగుకు. కావున అది అపధానమై విశేషణ
మగును.
బిభర అము ““నీలోత్పలం పశ్యతి'' (నల్లకలువను చూచుదున్నాడు), “మధురం
ఫలమాస్వాదయతి”” (తియ్యనిపండు తినుచున్నాడు), “సురభి కుసుమం జి ఘతి” (పువ్వును
వాసన చూచుచున్నాడు) మొదలగుచోట్ల రూపము, రసము, గంధము మొదలగు గుణములకు
సాక్షాత్తుగ [కియతో అన్వయమున్నట్లు గోచరించునుగాని, వా స్తవమున అచట కూడ [దవ్యము
ద్యారముననే |క్రియాన్మయమని తెలియవలెను. (ద్రవ్యము లేకుండ గుణమునకు ఉనికి కుదు
రదు). కాగా గుణమునకు ఏ తీరున |క్రియాన్యయమును కూర్చదలచినను అయ్యది ద్రవ్యము
మూలముగనే ఉపపన్న నుగుసు- అని ఫలించును, 1158511
వాఠ్యపడీయము 606 వృత్తి
[26
అభతారిక.. ఈ తీరున ““కృష్టతిలాః" మొదలగుచోట్ల రెండు శ బ్రములును |
దవ్యములనే బోధించును''. (గుణముకల [దవ్యమొకటి-. జాతితో కూడిన |దవ్యమొకటి)
ఆన్న పక్షమున గుణ పథాన భావమును వివరించి, ఆట్టు కాకున్నను వేరొక మార్గమున
కూడ గుణ! పధాన భావమును సంపాదింపవచ్చునని చూపుచున్నాడు.
NM) గుణమా (తాఖిధాయిత్వం కేచిదిచ్చంతి వృ త్రిషు 1
ఆజాశ్వాదిషు సంబంధా (దూడీనామివ రూఢిఖిః ॥ 26
రూఢీనామ్‌ = [పసిద్ధములై న అర్భములకు, రూఢిభిః = పసిద్ధములై న ఆర్థములతో, సంబం
ధాత = అనువగు సంబంధము ననుసరించి, ఆజాశ్యాదిషు + ఇవ = “అజాశ్వః' మొదలగు
చోటులందువలే, వృ త్రిష = సమాసాది వృత్తులలో, గుణమా | తా భిధాయిత్యమ్‌ = కేవలము
గుణముననే చెప్పుటను, కేచిత్‌ = కొందరు, ఇచ్చంతి = కోరుచున్నారు.
తాల్ఫ్‌ర్భంయు.._ గుణమును తెలుపు శబ్దమును ద్రవ్యమును తెలుపు శబ్దమును
సమాసము మొదలగు వృత్తి తిలో క లిసియున్న పుడు, గుణవాచకము కేవలము గుణమునే చెప్పు
ననియు |దవ్యమును బోధింపదనియును కొందరందురు. అనగా ““కృష్ణతిలాః”' మొదలగు
చోటులందు తిలశబ్దమే [దవ్యమును తెలుపుననియు, కృష్ణళబ్ద మా [దవ్యమందలి “నలుపు''
అను గుణమునే బోధించుననియు, ఇదియే విశేషణ విశేష్యభావమనియును వారి యాశయము'*
ఇట్టి తీరు వృత్తియొక్క_ సామర్థ్యమును బట్టి లభించును.
ఇందుకొక ఉదాహరణమును చూపుదురు. “అశాశ్యః దేవదత్తః''. ఇచట అజ
శబ్దము మేకను అళ్వశబ్దము గృురమును సహజముగ బోధించును. దీనినే రూఢడియందురు.
(ఒక శబ్దమునకు నియతముగ ఒక అర్థ మందెర్పడిన (పసిద్ధి. ఈ యర్థముల కిచట సంబం
ధము కుదురదు. కావున “అజా? = పుట్టుక లెనట్టి (అయోనిజములు = దివ్యములు), అళ్వాః
గురములు, యస్య - సః = కలవాదు = అజాళ్యః అని బహు[వీహి సనూసమునుచేసి,
ఆ పదమును దేవదతాపదమునకు విశేషణముగ అన్వయింపవలెను. (అపుడు అజ శబ్దము
అజత్యమను గుణమును చెప్పును) అట్టు సంబంధము ఒప్పును. ఇ క్ర పకృత మున కూడ
రెండు శబ్దములును దవ్యములనే చెపి నచో, సంబంధము దుర్భభమగును గాన గుణవాచకము
గుణమును మా|తమే చెప్పి అ! పధానముగ నుండునని వ్యావ్యానింపవలెను.
వివరణము ' “కృష్టాః తిలాః*' అని వాక్థముగా పయోగించునపుడు, కృష్ణ
శబ్దము ఆ గుణముతో కూడిన (దవ్యమును బోధించినను జోధింపవ వచ్చును. వృత్రియందు
మా్యతము అది కేవలము గుణమునే తెలుపుననుటయు ఇతర గుణములనుండి | దవ్యమును
వేరు చేయుచు విశేషణమగుననుటయును యుక్తమని ఈ పక్షముయొక్క. సారము (రెండు
శబ్బములును |దవ్యములనే తెలిపినచో వానికి సముచితమగు సంబంధము కుదురదని ఈ
పక్షమువారి అభిసంధి). 1261;
సముద్దేశము 61 పదకొండము
74]
రూపమున జ్ఞాతము కాకపోవచ్చును. కనుకనే క్లోకమున-కళ్చిత్‌, ఏవ, అని చెప్పబడినది.
ఆ |దవ్యము ఏ జాతికి చెందినది, అనియు గూడ తెలియనక్క_రలేదు, కాబట్టి జాతిని ఆపే
&ంపకయే గుణ[దవ్యములు పరస్పరా పేక కలిగియుండును. వానికి ఆధారాధేయ భావము
నియతము.
అవి ఒకదానిని ఒకటి విడువకయే యుండుటచే వానికి సమవాయము సంబంధ
ముగా తార్చి_కులచే నంగీక రింపబడుచున్న ది. 178
అవతారిక. గుణ|ద్రవ్భాములకు పరస్పరాకాంకామూలమున సామాన్య రూప
ముగా అధారాధేయభావము లభించునని 7కి వ శ్లోకమున జూపి, ఆ రెంటికి వాక్యార్థమునగల
సంబంధమును [పదర్శించుచున్నాడు.
లో తయోస్తు పృథగర్జి త్వే సంబన్హోయః (పతీయతే |
న తస్మిన్ను పఘాతో౭౬ స్తి సి కల్ప ర్ట్‌ిమన్యత చ్యాశుతమ్‌ [1 14
పృథక్‌ = పరస్పరము, అర్థిత్వే = పై చెప్పిన పకారము గుణ[దవ్యములకు ఆకాంక్షకలుగగ,
తయోః-+ తు = వానికే అనగా శబ్దముచే బోదింపబడిన ఏకవాక్యోపా త్రములగు ఆ గుణ
[ద్రవ్యముల కే, యః = ఏ, సంబన్ధః = సమన్వయము, పతీయతే = తెలియబడుచున్న దో,
తస్మిన్‌ = ఆ సమన్యయమునందు, ఉపఘాతః = బాధ, న అస్తి = లేదు.
'శ్వేతం ఛాగమాలభేతి అను ఒకే వాక్యమున తెలుపు అను గుణము, మేక అను
(ద్రవ్యము రెండు బోధింపబడుచున్నవి. వానికి పరస్పరము ఆకాంక్షయున్నది. కాబట్టి వానికి
పరస్పరము అన్వయము చూపవలెను. తెల్లని మేకతో యాగము చేయవలెనని 'వాక్యార్థము
లభించును. మేక |ద్రవ్యము కనుక దానియందు తెలుపనే గుణముండవచ్చును. తెలుపు అనునది
గుణము కనుక దానికి మేక ఆధారము కాగలదు. ఇట్లు సమన్వయము చేయుటలో బాధ
యేమియు లేదు,
కాబట్టి గుణమును [దవ్యమును రెంటిని [గహించి సమన్వయము చేయవలెను ఓర్‌
దానిని గూడ విడువనక్కరలేదు.
అన్యత + చ = విడుచుటకు కారణమున్నప్పుడే, ఆ(శుతమ్‌ డా శబ్దమువలన
లభింపనిది, కల్స్యమ్‌ = కల్పింపతగినది యగును.
శబ్దముచే బోధింపబడిన యర్థములలో ఏదో ఒక దానిని విడువవలసిన పరిస్థితి
కలిగినపుడు, ఆ వాక్యమున శబముచే లభింపని యర్థమును కల్పించి సమన్వయము చేయ
వలెను. |పకృతము దేనిని గూడ విడువవలసిన పరిస్థితిలనందున శబ్బముచే లభించిన అర్థము
లను పురస్కరించుకొని సమన్వయము జరుగుచున్నందున అర్ధ్జాంతర కల్పన చేయనక్క_ర
లేదు.
సము దేశము 607 పదకొండము
27]
అవతారిక వేరొక తీరులో కూడ గుణవాచకము విశేషణమగునని విశదము
చేయుచున్నాడు. |
లో తిలే పూర్వముపా త్తే వా తత్రైవ మతువిష్యతే |
స చ ధర్మః సమాసేషు గుణ స్తస్మాద్వి శేషణమ్‌ || బై
వాడా లేక, తిలే = తిలత్వమను జాతిగల [దవ్యము, పూర్వమ్‌ = ముందుగా, (సామాన్య
రూపముతో), ఉపాాలత్తే = తీసికొనబడగా (బోధింపబడగా), తత + ఏవ = ఆ విషయ
మందే, మతుప్‌ = *్మతుప్‌” ఆను [పత్యయము, (కృష్ణ శబ్దమునకు పరముగ), ఇష తేడా
కోరబడును (చేయబడును), సఃజ ఆ, ధర్మః + చ = సంబంధము (|ద్రవ్యమునకును గుణ
_మునకును గల సంబంధము = ఆదారాధేయ భావము) సమా సేమ = సమాసములందు
_(అంతర్భవతి = ఇమిడియుండును), తస్మాత్‌ = అందువలన, గుణః=ా గుణము, విశేషణమ్‌
= విశేషణము, (భవతి = అగును).
తాత్భర్యంయు.___ '“కృష్ణతిలాః అనుచోట, తిల శబ్దము మొదట తిలసామాన్యి
మునే బోధించును. పిదప కృష్ణశబ్దముతో సమాసము జరుగగానే, ఆ కృష్ణళబ్దము “నలుపు
గలవి” అను విశిషార్థమును తిలలకు సంబంధించునట్టుగా తెలియజేయును. ఇందులక్రై
''కృష్ణః = నలుపు, ఏషామ్‌ == వీనికి, ఆస్తి=కలదు'' అను నర్ధ్థమున “మతుప్‌” అను
(పత్యయము చేరి వెంటనే లోపించును. కృష్ణశబ్దమే మరల మిగులును. అయినను సమాసము
యొక్క_ శ క్రిని బట్టి అదియే ఆ యర్థమునంతను చెప్పగలదు. ““నలుపుగలవి నువ్వులు”
_ అని తెలియును. అనగా నలుపు, ఆను గుణమునకును తిలలను |దవ్యమునకును ఉండు
సంబంధమును విశదపరచును. ఆట్టది అపధానమై విశేషణమగును (ద్రవ్యము ముఖ్యము.
దానియందుండు గుణము అముఖ్యము).
వినరణము___ “తదస్యా౭ స్ప్యస్మిన్నితి మతువ్‌'' (6-2-94) అని సూ|తము.
“తర్‌ = అది (ఒకి వస్తువు --లేక- గుణము మొదలగునది), అస్య = దీనికి, (లేక)
- అస్మిన్‌ = దీనియందు, అస్తి= ఉన్నది- అను నర్భమున |ప్రథమాంతమైన |ప్రాతిపదికము
నకు ““మతుప్‌'' అను | పత్యయము చేరును” అని దీని యర్థము. ఉదా : ధనమ్‌ - అస్య -
అస్తి = ధనవాన్‌. గుణాః - అస్మిన్‌ _- సంతి = గుణవాన్‌. మొదలగునవి. ఈ మతుప (ప్రత్య
యము పక్త, కృష్ణ, మొదలగు గుణవాచకములకు చేరునపుడు లోపించును. '“గుణవచనేభో,
లుక్‌ +” (5-2-95) సూతమందలి వార్తికము = గుణవాచకములకు వచ్చిన మళుషు
లోపించునని యర్థము) అను వ్వార్తిక మాలోపమును విధించినది. కావుననే శుక్టాది శబ్దములు
:. ఆయా గుణములను, ఆయా గుణములు కల [దవ్యములను కూడ. ఒకే స్వరూపముతో
తెలియజేయగలవు.
. [పకృతమున “కృష్ణతిలాః” అనుచోట కృష్ణశబ్దము మతుబంతమన్నపుడు నలు
పనెడి గుణము కలవి తిలలను దవ్యమేగాని వేరొకటి కాదుగదా !
వాక్యపడీయము 608 వృత్తి
| 2
ఇట్టు సామానాధికరణ్యము యొక్కయు విశేషణ విశేష్యభావము యొక్క్థ్టయును
తీరుతెన్నులు ఒకటి రెండుదాహరణములతో విశదీకరింపబడినవి. 1271
_(౮) ద్వందై్వకశేషవృ త్తి విచారము
అవతారిక ద్యంద్యసమాసము యొక్కయు ఏకశేషవృ త్తి త్రీ యొక్కయు పరిశీ
లనమును 'పారంభింపుచునా డు.
ళో అనుస్యూలేవ భేదాభ్యా మేకా (పభ్యోపజాయతే |
యదా సహవివజిం తామాహుర్ష్వం ద్ర్వైక శేషయో; ॥ 2
అణి
ద్వందై సక శేషయోః = ద్వంద్వనమాసమందును, _ ఏక్రశేషవృ త్రియందును. భేదాభ్యామ్‌ =
భేదములతో, అనుస్యూతా + ఇవ = కలిసి కుట్టబడినట్టు (కలసిపోయి ఉన్నట్టు), ఏకా
ఒక, పభఖ్యా = జ్ఞానము, యదా = ఎప్పుడు, ఉపజాయలే = కలుగునో, తామ్‌ = ఆ జ్ఞాన
“మును స హవివశామ్‌ = = సహవివతకనుగా, (కలిపి చెప్పగోరిక), ఆహుః = చెప్పుదురు.
తాత్పర్యము. “రామలక్ష్మణౌ' (రామశ్చ + లక్ష్మణశ్చ) ఇది ద్వంద్వము,
(పితాచ + మాతాచ). ఇది వకశేషము. ఇట్టిచోట్ట సమసించు పదార్థములకు .
మొత్తముగా (కలిసి కట్టుగా) ఒక [కియతోగాని ఒక గుణముతోగాని సంబంధము కలుగును.
ఉదా : ''రామలక్ష్మణాపళ్య”” (రామలక్ష్మణులను చూడుము). ఇచట “చూచుట”. అను
వ్యాపారములో రామలక్ష్మణు లిరువురును కలిసియే సమముగా అన్వయించుదురు. (ఇరువురను
సమ్మప్రధాన భావముతో ఒకేసారి చూచుట జరుగును . ఇన్రే “రామలక్ష్మణౌ హరా” మొద
లగు చోట్ట శౌర్యము మొదలగు గుణములు కూడ, వ. సమముగానే సంబంధిం
చును, ఏక శేషముయొక్క విషయము కూడ ఇట్టిదే. ఈ రీతిని అన్వయమును సంపాదించుటకే
ద్వంద్వమునుకాని ఏక శేషమునుగాని చేయుదురు. కాగా అనేకములగు పదార్థముల సముదా
యము తమ భేదమును పరస్పరసాహచర్య మును విడువకుండగనే క్రియాగుణములతో నందిం
ధించుట జరుగును. ఇట్టు భావించు. బుద్ధినే ““సహవివక్ష అని అందురు. ఇధి ద్వందై్వాక
రా
శెషములలో తప్పక ఊ డును,
‘a పితదా”
యు
వరజణము “సహ = కలిపి, వక్తుమ్‌ = చెపుటకు, ఇచ్చా ఆ కోరిక = సహ
వివషా = కలిపి చెపుగోరిక'' సముదాయముగా (మొ త్రముగా) తమ భేదమును విడువకుండ
(విడిగా కూడ ధాసింపుచ్చు (కియానగుణముల తోడి సంబంధమును పదార్థముల కు చెప్పు అభిలాష
'“సహవివక్ష'' అగును. ఇచట సముదాయమనునది ఒకటిగా తోచుచున్నను, ఆవయవముల
కిలయికయేగాని వేరేదియు కాదు. అవయవముల భేదము కూడ స్పష్టముగ తెలియుదునే
యుండును. కావుననే “రామలక్ష్మణా'' “రామలక్ష్మణ భరత శతుఘ్నాః'' ఆని ద్వావచన
బహువచనములు సిద్ధమగును. ఈ విధముగ ఖేదముతో కూడిన సముదాయము భాసించుట
సమాసవృ త్రియొక్క మహిమయే.
a
సముడేశము 609
29]
పదకొండము
విశేష విషయములు సహవివక్ష ఉన్నపుడే ద్వంద్వ సమాసమగును. ద్వంద్వ
మునకు అపవాదము ఏక శేషము, కొన్నిచోట్ల ద్వంద్వమున కనువగు స్థితియండ దాస్‌ని
(తోసివై చి ఏకశేషము (_ప్రవర్తించును. కాగా దీనియందును సహవివక్ష తప్పదు. “దేనికది
ముఖ్య ముగా నుండియు, ఒకటికి మించిన పదార్థములు ఒండొరులు కలిసి కట్టుగా ఒక ప
సంబంధించుటి” అన్నది సహవివక్ష యొక్క “సారము.
“చార ద్యంద్యః'' (2-229). అనునది ద్వంద్యమును విధించు సూతము.
“చ. అను అవ్యయముయొక్క_ అర్థమును ఇముడ్చుకొన్న అనేకములగు పథ మాంతములై న
సుబంతములు సమసించును. _ ఆ సమా సము ద్యంద్భ్యమనబడును' అని యర్థము. ఉదా,
“ఘటః = చ - పటః = చ= ఘటపటొ”' మొదలగునవి. ఇత రేతరయోగి ము (తమలో తాము
స్యతం|త ముగ కలిసిన పదార్థములు కియా గుణములతో సంబంధించుట), సమాహారము,
(సమూహము) అను అర్ధములందే ద్వంద్వము .పవర్హించును.
““ఏకన్య శేషః = ఏకశేషః = ఒక పదము మిగులుట = ఏకశేషమగును.
“పితామా[త్రా” (1-2-70) మొదలగునవి ఏకశేషమును విధించు సూ[తములు. “మాతృ
శబ్దముతో పితృ శబ్దమును కలిపి చెప్పినపుడు (సహవివక్ష ఉన్నపుడు) పితృ శబ మొకటే
మిగులును” అని దీని యర్థము. మిగిలిన పద మే లోపించిన పదము యొక్క అర్థమును కూడ
చెప్పును. ఉదా : “మాతా - చ - పితా -చ = పితరౌ.” (తల్లిదం[ డ: లు) మొదలగునవి
ఏక శేషమనునది వేరుగ ఒక వృత్తి. (సమాస వృత్తిలో చేరునది కాదు). 128
అవతారిక. “సహవివక్షయందు భేదము తప్పనిసరి” అయినచో ఇతరేతర
యోగమునకును గల విశేషమేమి ?'' అను శంకకు సమాధానమును చూపుచున్నాడు.
శ్లో! ఇతరెతరయోగస్సు భిన్నసంఘాభిధాయినామ్‌ ।
(పత్యేకం చ సమూహోఒసౌ సమూహిషు సమాప్యతే 11 29
భిన్న సంఘాభిధాయినామ్‌ = వేర్వేరు సముదాయమును బోధించువాని యొక్క, _ (ద్వంద్వ
మందలి పదములయొక్క) సమూహః + తు = సముదాయమే (పదార్థముల సంఘము),
ఇత రేతరయోగః = ఇతరేతరయోగము, అసౌ = ఈ సమూహము, సమూహిషు = అవయ
వములందు, |పత్యేకమ్‌ + చ = విడిగా ఒకొక అవయవమందు కూడ, సమాప్యతే =
ఉంచబడును. (ఉన్నదని చెప్పబడును,
తాత్సర్భుము___. సహవివక్ష అన్నది. బుద్ధియొక గ్రా ధర్మము. (అనేకములతో
కూడిన ఏకత్వ జ్ఞానము) వాస్తవముగ అది ఒక్కటే. అయినను దానికి ముఖ్యమైన లక్షణ
ములు మూడున్నవి: (1) భేదము. (2) అవయవములకు (ప్రాధాన్యము. (కి) సమూహము
నకు [పాముఖ్యము. అందు భేదముతో కూడిన-అవయవములును, వాని సమూహమును కూడ
[పధానమైనచో ఇతరేతరయోగ ద్వంద్వమును, భేదము భాసించినను కేవలము సమూహము
మా|తమే ముఖ్యమైనయెడల సమాహార ద్వంద్వమును ఆగునని చెప్పవలెను.
[39]
వాక్యపదీయము 610 వృత్తి
[29
వినర జమ ““ఘటపటొ' (ఘటకశ్చ + పటశ్చ. ఇది ఇతరేతరయోగ
ద్వంద్వము (పరస్పరము పదార్థములు కలియుట). అనగా ఘటము, పటము, అను రెండు
వస్తువులకును కలిసి కట్టుగా (విడిగాను - మొత్తముగాను) ఏదో ఒక |క్రియతో (ఆనయనము
= తెచ్చుట - మొదలగునది) అన్యయమును చెప్పదలతుము. ఇదియే సహవివక్ష. ఇదియొక
విచితమైన జ్ఞానము. ఇందు ఘటము - పటము కూడ వేరుగా తెలియుచు, రెండిటి సమూహము
కూడ తెలియుచుండును. అనగా అవయవముల భేదమును వాని సముదాయమును ఒకేసారి
స్పురించుచుండును. దీనిని “ఉద్భ్భూతావయవ భేదము అయిన సముదాయము” (అవయవ
భేదము తెలియుచుండు సమూహము) అందరు. ఈ సముదాయమును సమాసమందలి ఘట
పట శబ్రములు రెండును వేర్వేరుగా టోధించును. (ఘట శబ్దమునకు ఘట పటముల సముదాయ
మర్గ్థము. అట్టె పట శబ్రమునకును ఘట పటముల సముదాయమర్థము). స్పష్ట !పతిప త్తి
కొరకు రెండు శబములను కూడ పయోగింపవలెను. ఈ రీతిని అవయవముల భేదమును
సముదాయమును కూడ ముఖ్యముగ |కియతో అన్వయించినచో ఇతరేతర యోగమగును.
అట్టుకాక అవయవభేదము స్ఫురించుచున్నను- దానిని గుర్రింపకుండ . సమూహమునే ముఖ్య '
ముగ క్రియతో అన్వయించిన యెడల సమాహారమగునని పర్యవసించును. ఉదా : “పాణి
స
వాదం చలతి” = కాలుసేతుల సమూహము కదలుచున్నది.
ఐల
విశేష విషయములు సహవివక్షకు విషయమైన పదార్థములు ఇత రేతరయోగ
మున రెండైనచో ద్వివచనమును, ఆంతకుమించినచో బహువచనమును సమాసపదమునకు
చేర్పవలెను. ఉదా : “*ఘుటపటా”, “కట, ఘట, పటాః'” మొదలగునవి. సమాహారమున
సామాన్యముగా ఏకవచనమే అగుచుండును. ఉదా : “పాణిపాదమ్‌” మొదలగునవి.
సూక్ష్మముగ పరిశీలించినదో వస్తు సముదాయమును దేనిని చూచినను అవయవ
భేదమును సముదాయైక్యమును భాసించుచునే యుండును. అఫ్లే విడివిడిగా ఏ అవయవమును
చూచినను సముదాయమంతయు -ఆగపడుదున్నట్టును, సముదాయమునంతను చూచునపుడు
విడిగా అవయవములన్నియు ఆగపడుచున్నట్లును స్ఫూర్తి కలుగును. కాగా సహజమైన ఈ
తీరులో ఆనయవముల భేదమును చెప్పదలచుకొన్నచో ఇత రేతరయోగమనియు, వెప్పదలచు
కొననిచో సమా హారమనియును సూ త పాయముగ చెప్పవచ్చును.
ఇట్టి విశేషములన్నియు సమాస వృ త్రియొక్క సామర్థ్యముచే (ఏకార్థీభావము)
సిద్ధించును. ఆభిమతమగు అర్ధము స్పష్టమగుట కొరకే “*ఘటః -చ -+పటః -చ” అని
వాక్యావస్థయందు “'చ” అను అవ్యయమును వాడుదురు. సమాసొవస్థయందు చకారమును
వాడనక్క-రలేదు ఇదియే విశేషము.' (ప్రతియొక ద్యంద్యపదమును ఏకశేషమును ఇళ్లే
వ్యాఖ్యానించుకొ నవలెను, 129u
అవతారిక... “ద్వంద్వమందు |ప్రతియొక పదము కూడ అవయవ భేదముగల
సముదాయమును బోధించును” అను అంశమున దృష్టాంతమును చూపుచున్నాడు.
సము దేశము 61] పదకొండము
31] .
శో వా్యపార సముదాయస్య యథాఒధి శయణాదిషు ।
(ప్రత్యేకం జాతివద్వ లత్తిః తథా ద్వంద్వపదేష్వపి i 90
అధి శయణాదిషు = పొయ్యిమీద గిన్నె పెట్టుట, మొదలగు వానియందు, వ్యాపార సముదా
యస్య = [కియా సమూహమునకు జాతివత్‌ = జాతివలె, (పత్యెకమ్‌ = (పత్యేకముగా,
వృత్తిః = (పవృత్తి, యథా వు ఎట్లో, తథా ఇ అట్టు, ద్వంద్వపదషు + అపి = ద్వంద్వ
సమాసము యొక్క పదములలో కూడ, (ప్రతియొక | పదమును సమూహమును బోధించును).
తాత్త్రర్యము___ “పచతి = వండుచున్నాడు”. ఇచట వంట అనునది వ్యాపా
రము.. అది సమూహ రూపము. పొయ్యిపై గిన్నె పెట్టుట మొదలుకొని, గిన్నెను దింపి
పొయ్యిని ఆర్ప్బుటవరకును జరుగు ఒక వరుసగల పనుల 'సముదాయము అయినను ఆ పమ
లలో ఏ యొక పని జరుగుచున్నను ''“పచతి” అని వాడుదురు. అనగా |పతియొక అవాం
తర |కియయు. [కియా సముదాయమును తెలియజేయును. ఈ విథముగనే ద్యంద్వ్యమందు
[పతియొక పదము కూడ అవయవభేదముగల సముదాయమును బోధించును. జాతి విషయము
నను ఇదే తీరు గోచరించును. వ్యక్తుల సముదాయమందు. అగుగతముగ నుండును (ఒకే విధ
మ్లుగ. నుండు): ధర్మము జాతి అది |పతియొక వ్య క్రియందు కూడ అనుభూతమగుచుండును,
ఉదా : “గోత్వము”* అనున దొక జాతి (సకల గో సముదాయమందలి ఒక ధర్మము)
ఇది గో సముదాయమందును “గోవు అను |పతియొక వ్యక్తి కియందును స్సురిం చుచుండును
వివర ణము... జాతియను సముదాయ ధర్మము పతి వ్య క్రియందును ఉండునట్లు
ద్వంద్వమందలి సమూహము అవయవ భేదముతో పతియుక పదార్థమందును ఉండును.
అనగా ద్యంద్భమం దున్నపుడు ఒక పదార్ధము వేరొక పదార్థమును అ పేక్షించుచునే
యుండును. ఉదా : “రామలక్ష్మణా గచ్చతఃి = = రామలక్ష్మణులు వెళ్ళుచున్నారు. ఇచట
““కలిసియే "'నడక** కావున రాముడు లక్ష్మణుని లక్ష్మణుడు రాముని అ సేకించును. లేకున్న
కలయిక కుదురదు. కాగా [పతియొక పదార్ధము కూడ ఆయా |కియతో అన్వయించు పదార్థ
సమూహమునే బోధించునని ఫలితము. ద్వంద్వమందలి పదములు ఒక్కొక_ టియు అవయవ
భేదముతోడి సమూహమును తెలియజేయుట అనగా ఇదియే. 80:
అవతారిక “వంట పూర్తియగుటకై సహకరించు చిన్న చిన్న పనుల విషయ
ములో కూడ “పచ అను ధాతువు నుపయోగించుట, (పచతి) పైన చూపిన విధమున
సమర్థనీయము కావచ్చును. కాని “ఘట - పటొౌ', “రామలక్ష్మణ ” మొదలగు చోట్టగల
ఆయా పదములను విడిగా వాడునపుడు వానికి వేర్వేరుగ అర్థములున్న వి. అవియే సమాస
మున ఆర్థసముదాయమును (తమతో కలిసియున్న పదముల అర్థమును కూడ) ఎట్టు బోధింప
గలవు గ అను శంకకు సమాధానము చూపుచున్నాడు.
లో శౌండార్దర్చ పురోడా శచ్చతిజో ౬ త్ర నిదర్శనమ్‌ ;
శ్రే విష్ణుమి శ్రా ఇతి చ భిన్నేషు సహచారిషు ॥ 81
సనముద్దేశము 613 పడకొండము
32]
పయోగమును చేయుదురు. సాహచర్యమును బట్టి ఛతములేని వారికిసి “ఛతిత్వము”
(గొడుగు కలిగియుండుట) అను ధర్మము నారోపీంచి ఆందరను ఛ్యత్రి శబ్దముతో టోధించుట
జరుగును.
(5) “విష్ణుమి[త్రాళ' అనునదియు ఇట్టిదే. “విష్ణుమి[తి అను పేరుగల వారధిక
ముగ నుండుటచే వారితో కలిసియున్న మిగిలిన వారికి కూడ అదియే పేరగుచుండును.
“౨
పె నిదర్శనములను బట్టి- వాక్యా వస్థయందు వేర్వేరుగా ఆర్థములను కలిగి
యున్నను, ద్యందై ఏక శేషములలోని పదములు సవహాచరితములై న పదముల అర్థములను
కూడ బోధించుట ఉపపన్న మగును.
“విశేష విషయము “సప్తమీ శౌండై ౪’ (2-1-40 ““స ప్రమ్యంతమైన
పదము శౌండాది గణమందున్న పదములతో సమసించును'' అని యర్థము. ఉదా : అ్నేషు
+ శౌండః = అక్షశౌండః, మొదలగునవి. ఇది సప్తమీ తత్పురుషము. '“అర్థర్చాః పుంసిచ
(2-4-81). ““అర్హర్భ' మొదలగు గణమందలి శబ్దములకు, పుంలింగము, నపుంసక
లింగము కూడ అగును" అని యర్థము ఉదా : అర్థర్నమ్‌, ఆర్థర్చః, వనమ్‌, వనః మొద
లగునవి, కొన్ని శబ్దముల లింగమును ఈ సూ[తము నిర్ణయించును. nl
అవతారిక పై అంశమునే స్పష్టము చేయచున్నాడు.
శో ఆర్థాంతరా భిధాయిత్వం తథార్జాంతరవర్తి నామ్‌ |
యాభ్యాం చై కమనేకార్థం తాభ్యా మేవాపరం పదమ్‌ ॥ 32
అర్థాంత రవ ర్షినామ్‌ = వేరొక యర్థమందుండు పదములకు, _అర్భాంతరాభిధాయిత్యమ్‌ =
మరొక ఆర్థమును చెప్పగలుగుట, తథా = ఆ విధముగ (శౌండాది పదములవలె) (ఉప
పద్యతే = కుదురును), చ = మరియు, యాభ్యామ్‌ = ఏ రెండర్భములను బట్టి, ఏకమ్‌ = ఒక
పదము, అనేకార్థమ్‌ = ఒకటిని మించిన ఆర్థములుగలదగునో, తాభ్యామ్‌ + ఏవ = ఆ రెండర్భ
ములను బట్టియే, అపరమ్‌ ఆ మరియొక, పదమ్‌ = పదము, . ఆనేకార్థ మ్‌ = అనేకార్థకము,
(భవతి = అగును).
తొత్ళర్భ్యుము... (మీది కారికకు ఇది శేషము). సహజముగ ఒక అర్థమును చెప్పు
పదము (విడిగా ఉన్నపుడు). ద్వంద్వమందును ఏక శేషమందును వేరొక యర్థమును కూడ
బోధించుట (వృత్తి మహిమచే), శౌండ, పురోడాళాదిపద ములకు వలెనే సంభవించును.
మరియు ““ఘటపటొ” మొదలగుచోట్ట ఘట పదమునకు ఏ రెండర్థముఅను (ఘట
పటములు) చెప్పుదుమో, పట పదమునకును ఆవియే అర్థములని తెలిసికొనవలెను. కాగా
రెండు పదములును రెండర్థములను మ్మాతమె బోధించినట్టగును గాన, ““ఘఓపటొ'' అని
ద్వివచనము కుదురును. బహువచన మున్నచోట్ట కూడ ఈ తీరునే అవలంబించి, బహువచన
మును సార్థకము చేయనగును. (ఉదా : రామ లక్ష్మణ భరత శ తుఘ్నాః. ఇచట ఒకొక్క.
సనముద్దేశము 613 పడకొండము
32]
పయోగమును చేయుదురు. సాహచర్యమును బట్టి ఛతములేని వారికిసి “ఛతిత్వము”
(గొడుగు కలిగియుండుట) అను ధర్మము నారోపీంచి ఆందరను ఛ్యత్రి శబ్దముతో టోధించుట
జరుగును.
(5) “విష్ణుమి[త్రాళ' అనునదియు ఇట్టిదే. “విష్ణుమి[తి అను పేరుగల వారధిక
ముగ నుండుటచే వారితో కలిసియున్న మిగిలిన వారికి కూడ అదియే పేరగుచుండును.
“౨
పె నిదర్శనములను బట్టి- వాక్యా వస్థయందు వేర్వేరుగా ఆర్థములను కలిగి
యున్నను, ద్యందై ఏక శేషములలోని పదములు సవహాచరితములై న పదముల అర్థములను
కూడ బోధించుట ఉపపన్న మగును.
“విశేష విషయము “సప్తమీ శౌండై ౪’ (2-1-40 ““స ప్రమ్యంతమైన
పదము శౌండాది గణమందున్న పదములతో సమసించును'' అని యర్థము. ఉదా : అ్నేషు
+ శౌండః = అక్షశౌండః, మొదలగునవి. ఇది సప్తమీ తత్పురుషము. '“అర్థర్చాః పుంసిచ
(2-4-81). ““అర్హర్భ' మొదలగు గణమందలి శబ్దములకు, పుంలింగము, నపుంసక
లింగము కూడ అగును" అని యర్థము ఉదా : అర్థర్నమ్‌, ఆర్థర్చః, వనమ్‌, వనః మొద
లగునవి, కొన్ని శబ్దముల లింగమును ఈ సూ[తము నిర్ణయించును. nl
అవతారిక పై అంశమునే స్పష్టము చేయచున్నాడు.
శో ఆర్థాంతరా భిధాయిత్వం తథార్జాంతరవర్తి నామ్‌ |
యాభ్యాం చై కమనేకార్థం తాభ్యా మేవాపరం పదమ్‌ ॥ 32
అర్థాంత రవ ర్షినామ్‌ = వేరొక యర్థమందుండు పదములకు, _అర్భాంతరాభిధాయిత్యమ్‌ =
మరొక ఆర్థమును చెప్పగలుగుట, తథా = ఆ విధముగ (శౌండాది పదములవలె) (ఉప
పద్యతే = కుదురును), చ = మరియు, యాభ్యామ్‌ = ఏ రెండర్భములను బట్టి, ఏకమ్‌ = ఒక
పదము, అనేకార్థమ్‌ = ఒకటిని మించిన ఆర్థములుగలదగునో, తాభ్యామ్‌ + ఏవ = ఆ రెండర్భ
ములను బట్టియే, అపరమ్‌ ఆ మరియొక, పదమ్‌ = పదము, . ఆనేకార్థ మ్‌ = అనేకార్థకము,
(భవతి = అగును).
తొత్ళర్భ్యుము... (మీది కారికకు ఇది శేషము). సహజముగ ఒక అర్థమును చెప్పు
పదము (విడిగా ఉన్నపుడు). ద్వంద్వమందును ఏక శేషమందును వేరొక యర్థమును కూడ
బోధించుట (వృత్తి మహిమచే), శౌండ, పురోడాళాదిపద ములకు వలెనే సంభవించును.
మరియు ““ఘటపటొ” మొదలగుచోట్ట ఘట పదమునకు ఏ రెండర్థముఅను (ఘట
పటములు) చెప్పుదుమో, పట పదమునకును ఆవియే అర్థములని తెలిసికొనవలెను. కాగా
రెండు పదములును రెండర్థములను మ్మాతమె బోధించినట్టగును గాన, ““ఘఓపటొ'' అని
ద్వివచనము కుదురును. బహువచన మున్నచోట్ట కూడ ఈ తీరునే అవలంబించి, బహువచన
మును సార్థకము చేయనగును. (ఉదా : రామ లక్ష్మణ భరత శ తుఘ్నాః. ఇచట ఒకొక్క.
వాక్యపదీయము 614 _ వృత్తి
[3
పదము అవయవ భేదముగల సముదాయమును చెప్పుచుండును. అనగా |పతియొక పదమును
ఆందరిని బోధించును).
వివరణము... “యుగపదధికరణత్వమందు ద్వంద్వ మగునని* కాత్యాయను
డొక సూచనను చేసెను. ఆ యుగ పద ధికరణత్యము యొక్క. స్వభావమునే , యింతదనుక
(గంథకారుడు వివరించి చూపెను. కాగా యుగపదధికరణత్వమును స్థూలముగా ఇట్టు వింగ
డింప వచ్చును. ““యుగపత్‌ = ఒ కేసారిగ - ఒక శబ్దముతో, అధికరణత్వమ్‌ = చెప్పదలచిన
అర్థమును కలిసి కట్టుగా చెప్పుటి” అని ఈ పదముయొక్క తాత్పర్యము. ఏదో ఒక ధర్మ
మును నిమి త్తముగా చేసికొని పదార్గములందు పరస్పరము ఆరోపమును సంపాదించి, తమ
యర్థమును భేడభావనను విడువకుండ మొ త్రముషపై పదార్థ సముదాయమును బోధించునట్టు
కూర్చు దలపెట్టినప్పుడే పదములకు ద్వంద్వము ' (పవ దర్తించును..- ఉదా : “ఘటపటొ''. క
ఓక్క పదమువలననే ''ఘటపటముల సముదాయము” అసి స్పురించును. ఇచట ఘటమందు
ట నర్మమును పటమందు ఘట ధర్మమును ఆరోపింతురు. కావున రెండు శబ్దములును ఘట
పట రూపమగు అర్థమును తెలియజేయును. మొత్తముపై సముదాయము స్ఫురించినను మట
పటముల భేదభావన తప్పక ఉండును ఇట్టి తీరునకే ““సహవివక్ష'' అని పేరు. “యుగ
పద ధికరణత్వము ““'సహవివక్ష** అను “పదములు ఇంచుమించు సమానార్థక ములు. రెండు
పదార్థములను కలుపదలచినపుడే వీని యునికి.
విడిగా వాక్యములో వాడినపుడు ఫై విశేషము కేవియ నుండవు. కావున అచట
అభిమతమగు అర్థము లభించుటకు, చ. అను అవ్యయము. నుపయోగింతురు. ఊదా :
'*“ఘటః - చ, పటః చ, అఫ్టే ఒకే పదమును వాడినను ఈ విశేషములు కలుగవు. కావల
సిన విశేషాంశములన్ని యు లభించుటకు సమాసమను వృ త్తియే మూలము. వృత్తియందలి
శబ్దములకు విచితమైన శక్తు లుండును. అవియే అభీష్టమును సాధించి పెట్టును. ఇంతకన్నను
వివరములను తెలియగోరువారు మహాభాష్యాది (గంథములను పరిశీలింపవలెను. డ్‌ u82॥
అవతారిక పై యంశమునే .విశ దీకరించుచున్నా డు
శ్లో! సముదాయాంతరత్వాచ్చ తాదృళో౬ర్లో న లౌకికః ।
అన్వయవ్యతి రేకాభ్యాం శాస్త్రార్జోఒపి న దృశ్యతే ॥. 88
తాదృశః = అటువంటి, అర్థః = అర్థము, (సముదాయ రూపమైన యర్థము) సముదాయాం
తరత్వాత్‌ + చ = చిత్రమైన వేరొక సముదాయమగుట వలన, _ లౌకికః = లోక [పసిద్ధమై
నది, న=కాదు, అన్వయ వ్యతిరేకాభ్యామ్‌ = ఉండుట - లేకుండుట అను ధర్మములను బట్టి
లభించు, శాస్త్రార్థః + అపి = శాస్త్రీయమగు అర్ధము కూడ, న గ దృశ్యతే = (ఇచట) కన
బడదు.
తాత్పర్య ము__ “ఘటపటాౌ” మొదలగు స్థలములలో యుగపదధికరణతలేక..
సహవివక్ష_ అను పద్ధతివలన లభించు సముదాయరూపమైన యర్థము, : (పదములు తమ
సము దేశము 615 పదకాండము
33
యర్థములను విడువకుండుట,_ ఆరోపముచే ఒండొరులు కలిసిన యర్థములను కూడ చెప్పుట-_
వయవభేదమును కలిగియుండుట-- మొత్తముస్రై ఈ యంశములన్నియు కల పదార్థ సము
దాయము తెలియుట) మిక్కిలి విలక్షణమైనది. అది లోకమందలి వాడుకలో | పసిద్ధమైనది
కాదు. అర్హ అది అన్వయ వ్యతిరేక ముల ననుసరించి (ఒక పద మున్నపు గాక యర్థము
వచ్చుట - అది లేనపు డా యర్థము రాకుండుట) శాస్త్రములలో సంపాదించు అఆర్థమువంటిది
కూడ కాదు.
బిభర ణము. శబ్ధములను వాని యర్థములను నిర్ణయించుటకు లోకవ వ్యవ వహారమే
(ప్రబలమైన సాధనము. దానినిబట్టి చూచినపుడు ఘటపటాది. శబ్బములకు [పసిద్ధవై న ఒక
యర్భ్థమే యుండును. ఏదో యొక వ్యాపారముయొక్క._ -లేక_ ధర్మముయొక్క సామ్యము
ననుసరించి, బలవంతముగా ఒక శబ్దము వేరొక శబ్బముయొక్క-_ అర్థమును చెప్పుట సామాన్య
ముగా పొసగదు. (ఉదా “ఫ ఘట్యితే - ఇతి = ఘటః = కూర్చబడునది కాన ఘటము.
““పట్యతే - ఇతి = పటః = వి స్తరింపజేయబడునది కాన పటము. ఇచట ఆయా ధర్మములు
ఘట పటములకు కెండిటికిని కొంతవరకు సమానమే. అమిునను అంతమాతమున ఘట శబ
మునకు పటమనియు, పట శబ్దమునకు ఘటమనియును అర్థము చెప్పకూడదు. అట్టయినచో
గో శబ్ద మొకటే (గచ్చతి - ఇతి = నడచునది = గౌః) నడచి వెళ్ళు (పాణుల నన్నింటిని
బోధింపవలసి వచ్చెడిని. కాగా లోకవ్యవహారమున శబ్దారముల కొక నియతమైన వ్యవస్థ
యున్నది. కావుననే “ఘటశ్చ పటశ్చ” అని విడిగా వాడినపుడు తెలియ సముదాయము ఎట్టి
విశేషాంశములును లేని సామాన్య సముదాయము మ్యాతమే.
అన్వయ వ్యతిరేక ములచే ““దీనికిది అర్థము'' అని నిర్ణయించు శాస్త్రమార్గ మొకటి
యున్నది. తదనుసారము పదమందలి ప్రకృతిని [ప్రత్యయమును విడదీసి, “ప్రత్యయ
మున్నపుడు తెలియు అర్భము-- అది లేనపుడు తెలియదు''గాన ఆ (పత్యయమున కదియే
అర్థమని నిశ్చయింతురు. ఉదా: ““దశరథస్య - అపత్యమ్‌ = దాశరగిః = దశరథుని
కుమారుడు”. ఇచట “ఇ ఆను [పత్యయమునకు “సంతతి అని యర్థము. ఈ ఈ విధమైన
తీరు కూడ ద్వంద్వ విషయమున కుదురదు. అందలి పదములకు అన్వయ వ్యతి రకముల
వలన తమతమ ఆర్థమే స్థిరపడును, ఒకటి వేరొకదాని యర్థమును చెప్పుట అసంభవము.
కాగా ద్యందై ఏక శషములలో ““యగపదధికరణతి'' అను కొత్త మార్గమువలన లభించు
సముదాయరూపమైన అర్థము విలక్షణమైనదియే ఆని యనక తప్పదు. దీని ముఖ్య లక్షణము
లను ఇట్టు (ప స్తరింపనగును.
(1) ఇది ద్యందము, ఏక శేషము అను వృత్తులవలన లభించును.
(2) పదములు తమ తమ ఆరములను విడువక (పక్కనున్న పదముల యర
థి థ్‌
మును కూడ తెలుపును.
(8) పదార్థముల భేదము స్ఫురించుచుండును.
వాక్యపదీయము 616 వృత్తి
(4) ఇట్టి విశిష్టమైన సముదాయము మొత్తముగా తెలియుచుండును.
అందువలన వాక్యావస్థవలన తెలియు సముదాయమువంటి సముదాయము కాదిది,
మరియు పదము [పక్కను మరియొక పదమును ([పథమాంతములుగ ) కూర్చునపుడే పదార్థ
ములు సహచరితము లగునపుడే) మీది విశేషములన్నియు సిద్ధించును. ఏక శేషమందు
మాతము ఒక పదమే మిగులును గాన అదియే లోపించిన పదముల యర్గమును కూడ చెప్ప
గలదు. ఆదియ ““యుగపదధికరణతి'' యొక్క [పభావమే.
పె తీరున ద్యండై ఏక శేషముల వలన లభించు పదార్థములస్నియు స్యతం|త ముగ
ఏదేని ఒక |క్రియతోగాని గుణముతోగాని అన్యయించుచుండును ఆనగా ఆవి సమపాధాన్య
మును కలిగియుండును. ఇదియు నొక విశేషమే. ఇతర సమాసములలో ముఖ్యమైన పదార్థ
మొకటియే కియా గుణములతో అన్వయించున ము, మిగిలిన పదార్థము లద్దానికి విశషణములుగ
మారిపోపును.
అవతాగిర_-- ఈ విధమైన '“యగపదధికరణవచనత?”' మిక్కి-లి కష్టదాయక
లద దుఃథా దురుపపాదా చ తస్మాద్భాష్యే ఒప్వ్యుదాహృతా ।
యుగపద్వాచితా సా తు వ్యవహారార్థమా(శికా ॥ a4
'తస్మాత్‌ = అందువలన, యుగపవ్వాచితా = ఒక శబ్ద మొకేసారిగ కావలసిన విశేషార్థము
లన్నిటిని చెప్పుట, దుఃఖా = మనసును కష్ట పెట్టునదనియు, దురుపపాదా - చ = [పమాణ
బద్ధముగ నిరూపింప శక్యముకానిదనియును, భాషే ౫ అపి = మహాభాష్యమందు కూడ,
ఉదాహృతా = చెప్పబడినది, - సా' తు = అది అయితే, వ్యదహారార్థమ్‌ = లోకమందలి
(పయోగములను వ్యాఖ్యానించుటకు, ఆ|శితా = అవలంబింపబడినద్‌.
తాత్ఫర్భోయు._ “యుగప్పద్వాచిత'” (యుగపదధికరణవచనళ) అను పేరుగల
సహవివక్షను సమ[గముగను నిర్దష్టముగను భావించుట మిక్కి-లి కష్టమని పతంజలి తన
మహాభాష మున స్పష్టముగ చెప్పినా డు. అయినను సమన్మ్యయమున కుపకరించునని పకృత
మద్దానిని వివరీంచితిమి. !
ఎవర్‌ అము. ' “చార్జే ద్వంద్వః” (2- -2_ 29) అను సూత్రయు యొక్క. భాష్య
ములో “సేయం యుగపదధికరణవచనతా నామ దుఃకాచ దురుపపాదాచి” అని పతంజలి
చెప్పియున్నాడు కాత్యాయనుడు చూపిన “*యుగపదధికరణత'' యందలి సాధక బాధకము
లను కూలంకషముగ చర్చించిన పిదప అన్నమాట యిది. “యుగపదధికరణవాచకత్వము”'
అనునది వినుట కింపుగనే యున్నదిగాని దాని స్వరూప స్వభావములను వివరించుటయు'
వానిని (పామాణిక ములు? ఒప్బ్సించుటయు మిక్కిలి శమయని దీని భావము.
వాక్యపదీయము 62 జాతీ
[75
వబీశోషాంళయమ_. ఇచట “కల్ప్యమన్యన్న చాశుతమ్‌' ఆగు పాఠాంతరము కలదు.
అ(తమ్‌ = శబ్దముబే లభింపని, అన్యత్‌ = మరియొక పదార్థమును, నచ గ్ల
కల్స్యమ్‌ = కల్పింప నక్క_రలేదు.
శబ్దముచే లభించిన ఆర్థములలో ఏదో ఓక దానిని విడచుటలో కారణము కానరా
నందున శబ్దబోధ్యములగు గుణ[దవ్యములకు రెంటికి పర రస్పరము అనంయము సంభవించు
చున్న ందున అ|పకృత కల్పన చేయనక్క._ రలేదు
ఈ పాఠమును ఆశయించియే హేలారాజు వ్యాఖ్యానించెను 11 4॥
అవతారిక. కారకములకు |క్రియతో నన్వయము చెప్పవలెను. ఆలభేత, అను
పదము ఆలంభన |క్రియను బోధించును. శ్యతగుణము, ఛాగ(ద్రవ్యము రెండు ఆ (కియలో
కారకములగును. కాగా ఆ రెంటికి పరస్పరము అన్వయము చేయక వానికి వేరువేరుగా
కియాన్యయము చూపవలెను. “శ్వేతమాలభేత, ఛాగమాలభేత”. కాగా రెండు వాక్యములు
స్పష్టముగా ను నందున వార 5 భఖేదమనే దోషము (పస క్రమగుచున్నది అను _పశ్నకు సమా
ధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో (కీయయాయో౭౬భిసంబన్లః స్మశుతి[ప్రాపిత స్తయోః |
ఆ_శయా. శయిణోర్వాక్యాన్నియ మ_స్హ్వవతిష్టతే I 75
తయోః = ఆ గుణ [దవ్యములకు, |క్రియయా = ఆలంభనము మున్నగు [కియతో, యః = ఏ,
అభిసంబన్థః = అన్వయమో, సః ఆ ఆ సంబంధము, శుతి|పాపితః = కారకవిభ క్రిరూపమగు
“శుతి' ఆను 1పమాణముచే పొందింపబడు చున్నది, అనగా బోధింపబడుచున్న ది.
ఒకే హాక్యమున [గహింపబడిన గుణ (ద వ్యములకు కియతో అన్వయము “శుతి'
అను (పమాణము వలన కలుగుచున్నది.
ఇచట ““క్రియాయాం యో౭భిసంబనః స
శుత్యా |పాపిత స్తయోః'’
అను పాఠాంతరము కలదు. అర్థములో భేదము కానరాదు.
ఆయా శయిణోః = ఆశ్రయమునకు ఆశయించిన దానికి అనగా ఆ్మశయమగు
[దవ్యమునకు ఆశయించియున్న గుణమునకును, నియమః తు జ నియమము మాతము
అనగా మేక తెల్లనిదే. ఆ తెల్లనిది మేకయే, మేక నల్చగాగాని, పచ్చగాగాని, ఎజ్జగాగాని
యుండరాదు, తెల్లనిది గొట్జెగాని, గుజ్జముగాని కాకూడదు అను నియమము, వాకా త్‌ = =
వాక్యరూపమగు (పమాణమువలన, అవతిష్థతే = కలుగుచున్నది.
న షందేళము 617 సదకొండము
కష్ట మైనను “యుగపద్వా చకతము''ను అంగీకరించినచో ద్యంచ్యమందలి
వైచిత్యముల నన్నింటిని సాధింపవచ్చునని భావించి, భర్తృహరి యింతదనుక దీనినిగురించి
ముచ్చటించెను.
విశేష విషయములు. - “చార ద్యంద్య్మః'' అను సూ(తమున “చార్థి' అను
పదమును తీసివై చి “యుగపదధికరణవచనే'' అని యుంచుట మంచిదని కాత్యాయనుని
సూచన. కాని దానిని తోసిపుచ్చి “చార్థే' అను పదమే ఉండుట సముచితమని పతంజలి
యాశయము. “చార్థమందు - అనగా = ఇతరేతర యోగము. సమాహారము అను నర్థములందు
ద్వంద్వమగును' అను సూత్రకారుని మతమే సుఖమనియు, కావలసిన విశేషములన్నియు
వృత్తి సామర్థ్యమును బట్టి లభించుననియు, కాత్యాయనుని “యుగపద్వాచిత్వము” (సహ
వివక్ష) చాల కష్టమనియును పతంజలి తీర్పు చెప్పెను.
“కష్టము, సుఖము, అన్న భేదమున్నను ఆది కూడ ఒక మార్గమే” ఆనుట,
పతంజలి హృదయమని భ్‌ రృృహరి భావించెను. / వీశీ॥
అవతారిక. “యుగపదధికరణవచనత”' (సహవివక్ష)ను స్వీకరించుటలో గల
హేతువును చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ సముదాయముపష్మకమ్య పదం తస్యాం (ప్రయుజ్య'తే ।
విభాగేన సమాఖ్యేన తత_స్తద్‌ ద్వ్యర్గముచ్యతే [1 35
సముదాయమ్‌ = సముదాయమును, ఊప |క్రమ్య = ఉద్దేశించి, పదమ్‌ = సదము (సమస్తమైన
పదము), తస్యామ్‌ ఆ ఆ యుగపదధికరణతయందు, (పయుజ్యతే = [పయోగింపబడును,
తతః = అందువలన, విభాగేన = విడదీసి, సమాఖథ్యానే = వివరించుటలో, తత్‌ = ఆ పదము
(విడి పదము), ద్య్యర్థమ్‌ = రెండర్గములు గలదిగ, ఉచ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్ఫ్సర్భంము_ “ఘటపటౌ'”, “కట ఘట పటా”, మొదలగు సమాసములు
ఆయా వస్తువుల సముదాయమును బోధించుటకై వాడబడును.. అట్టు వాడుట లోకమున
(ససిద్ధము. సిద్ధమైయున్న పదములను విడరీసి వానికొక సంసారమును చూపి అర్థమును
సమన్యయించుట శాస్త్ర మర్యాద. లేని యంశమును [కొత్తగా శాస్త్రము తెచ్చి పెట్టదు (ఉన్న
దున్నట్టు చెప్పి దానికొక యోగ్యతను కల్పించుటయే శాస్త్రము చేయుపని). కాగా సమాస
మందలి పదములు సముదాయమును బోధించునుగాన వాని అవయవములుగ నున్న పదములు
కూడ సమూహమునే తెలియజేయుట సమంజసము. ఇట్లు ద్యంద్యమందలి పదములు, ఒక్కొ
క్కుటియు తనతోపాటు మిగిలిన వాని యర్థములను చెప్పునుగాన, ఆనేకార్థములగును. “యుగ
పదధికరణవచనత'” యందలి రహస్య మిదియే.
వివరణము. “ఘటశ్చ పటశ్చ'' అనునది వాక్యదశ. ఇచట పదములు తమ
.యర్థము నొకదానినే చెప్పును. _చకారము. కలయికను సూచించును... రెండు పదార్థములును
వాక్యపదీయము 618 వృత్తి
[36
స్వతం్యతముగగు ముఖ్యముగను “విద్యతే” (ఉన్నది) మొదలగు [క్రియతో అన్వయించును,
దీనికి భిన్నమైనది ““ఘటపటొౌ'” అను సమాసదశ. ఇచట చకారమును వాడకూడదు. సమాస
పదమునకు ద్వివచనము గావలయును (బహుత్వ మున్నచోట బహువచనము వచ్చును).
. సముదాయము తెలియవలయును. అదియును వాక్యమువలన తెలియు సముదాయము వంటిది
కారాదు. అట్టయిన సముదాయ మొక'కేగాన ఎల్లప్పుడును సమాసమునకు ఏకవచన మే కావలసి
వచ్చును అందుచే అవయవ భేదము స్ఫురించవలెను. అట్టి సముదాయములు రెండని కూడ
భావింపవలెను. (ఘట పదముచే ఘట పట సముదాయము. అటే పట పదముచే కూడ పట
ఘట సముదాయము). సహచరితముగ పద ముండవలెను లేకున్న కావలసిన స్ఫూర్తి కలు
గదు. పదార్థములకు సష్ముపాధాన్య ముండక తప్పదు. అప్పుడే వానికి |కిచనూన్వయము సరి
పోవును. ఇన్ని విథములై న విశేషములు సమాస దశవలన సహజముగ లభించును. వీనికి
ఓక సంకేతమును కూర్చుటయే శాస్త్రము చేయ పని ఆ సంకేతమే “యు పదధికరణవచ
నతి' _ లెక. “సహవివక్షీ” అనబడును. ఇది ద్వంద్వమందును ఏక శేషమందును ఉండును.
విశేష విషయములు--- వాక్యమునకు గల అర్థమును తెలియజేయు శ క్రికున్న,
సమాసాదివృత్తికి గల అట్టి శ క్తి సమధికమును విచితమును అయి యుండును. దానివలననే
విశేషాంశములన్నియు సిద్ధించును.
ద్యంద్యమునకు యోగ్యమైన స్థలమందే, దానిని బాధించి ఒకప్పుడు ఏక శేషమగు
చుండును. కావున మీద చూపిన విషయములన్ని యు ఏక శేషమునకు సమానములే. ఏకశేష
మనునది వేరుగా ఒక వృ _తియే. ద్వంద్వమన్నది సమాసవృ త్రి యొక్క_ ఒకానొక భేదము.
18514
(4) వృ త్తికిని వాక్యమునకును గల భేదమును (ప్రతిపాదించుట
అవోతారి్‌__ వాక్యమునకును సమాసము మొదలగు వృ త్రికిని గల భేదమును
సామాన్యముగ చూపుచున్నాడు
ళో వాక్యే౭పి నియతా ధర్మాః కేచిద్వ ఎత్నే ద్వయోస్పథా।
శ్రే త్యభేదేన సామర్హ్యమా(త్ర ఏవోపవర్షి తాః 11 36
"కేచిత్‌ = కొన్ని, ధర్మాః = ధర్మములు, వాకే్ట. అపి = వాక్యమందును, నియతాః =
తప్పక ఉండునవియె, (సంతి = కలవు), కేచిత్‌ =కొన్ని ధర్మములు, వృత్తౌ కమవృత్తి
యందు, నియతాః = నియతములు,. కేచిత్‌ = మరికొన్ని ధర్మములు, తథా = అట్టు,
ద్వయోః = వృత్తి వాక్యములు రెండిటియందును, (సంతి = కలవు), తేతు=ఆ ధర్మము
లన్నియును, అభేదేన = భేదము లేకుండ, సామర్థ్యమా।త్రే + ఏవ = సామర్థ్యమందే, ఊప
వర్థితాః = చెప్పబడినవి.
తాత్మర్యోము___ శబ్దము లర్థములను బోధించు "తీరులు పెక్కులు గలవు. అందు
వాక్యపదీయము 619 వృతి
[36
కొన్ని కేవలము వాక్ళమునకే చెందును. మరికొన్ని సమాసము మొదలగు వృత్తికే చెందును.
ఇంకను కొన్ని వృత్తి వాక్యములు రెండిటికిని సమానములు “సమర్థః పదవిధిః”” (2-1-1)
అను సూత్రము సామర్థ్యమును సామాన్యముగా నిర్రేశించినది. పై తీరులన్నియను ఆ
సామర్థ్యము యొక విశేషములే
వివరణము... నముచితమగు సంబంధమును కలిగిన అర్ధములను బోధించు విడి
విడి పదముల సముదాయము వాక్యమగును, (ఈ [గంథము యొక్క రెండవ కాండము
పారంభమున వాక్య లక్షణము విపులముగ చర్చింపబడినది). వాక్యావస్థయందు _లేక -_
విడిగా ఉన్న పుడు వేరే ఆర్థమను బోధించు పడములు, ఒకానొక తీరులో ఒకే పదముగ
మారిపోయి పెనవేసికొన్న ఒకే అర్థమును చెప్పుట చృత్తి అగును. (చూడుము : “పరిచ
యము అను శీర్షిక). అర్హములను అందించుటలో వృత్తి వాక్గములు రెండిటికిని తమ తమ
నియతమైన పద్ధతులు కొన్నియు, సామాన్యమైన పద్దతులు మరికొన్నియు గలవు. పాణిని
వాని నన్నింటిని విడమరచి చెప్పలేదు. “సమర్థః పద విధిః (2-1-1) అను సూ|తమున
“సమర్థ (సామర్థ్యమును అండగా గొనునది) అను పదముచే సామాన్యముగ సూచింఛి
. విడిచి పెర్టిను.
విశేష విషయములు. “సమర్థః పదవిధిః'' (2-1-1) “పదములకు సంబం
ధించిన కార్యము, ఆ పదములు సమర్థములై నపుడే పవ ర్తించును'” అని యర్థము. ““పదవిధి''
అన్నను “వృ తి” ఆన్నను సారాంశము ఒకటే. కృత్తు, తద్దితము, సమాసము, ఏక శేషము
సన్‌, క్యచ్‌, మొదలగు ప్రత్యయము లంతమందుగల ధాతువు - అను ఈ అయిదును
వృత్తులు.
అర్థమును బోధించుటలో శబ్దమునకు గల శక్తి విశేషమును సామర్థ్యమందురు.
ఇది వ్య పేక్ష, ఏకార్థి భావము అని రెండు విధములు. వాక్యమందుండునది వ్య పెక. “విడ
విశిష్టా = సుందరమైన + అపేషూ = ఆకాంక్ష = వ్యపేశా'. ““సముచితముగ ఒండొరులను
కోరుకొనుచు పదార్థములు మేళవింపును పొందుట” వ్యపేక్షయని భావము. ఇది వాక్యమునకు
నియతమెనది. “అంతకు పూర్వము వేరుగనుండు అర్ధములు ఒక మూసలో పోతపోయబడి
నట్టు, మొత్తముపై ఒకె యర్థముగ సిద్ధమగుట”" ఏకార్థి భావము. ఇది వృత్తికి నియత మైనది.
ఇవియే గాక వృ త్రికిని వాక్యమునకును నియతముగనో, సమానముగనో చెందు ధర్మములు
పెక్కులు గెలవు, వాని నన్నింటిని సూచించుటకే పాణిని ““సమర్గ'' పదమును వృత్తి
పసంగమున ఉపయోగించెను. కాత్యాయనుడును పతంజలియు ఆ విశేషముల నన్నిటిని
పూర్తిగా చూపినారు. భర్తృహరియు ఇటుపైని వానిని యథావకాశముగ చూపదల పెట్టి
ముందుగా ఈ మాట లనెను. 1౨61
అవతారిక వృ త్తికిని వాక్యమునకును గల భేదములను కొన్నిటిని నొక్కి
వక్కాణించుచున్నాడు
శో వృత్త విళషవృ త్తి తిత్వాద్భేదే సామాన సవాచితా |
ఉపమాన సమాసాదొ శ్యామాదీనాముదాహృతా 11 37
ఉపమానసమాసాదౌ = ఉపమానసమాసము మొదలగు సమాసములందు, శ్యామాదీనామ్‌ = నా
శ్యామా మొదలగు శబ్దములకు, వృత్తావావృ త్తి తియందు, చిశేవ షవృ త్తిత్వాత్‌ = విశేషమం
దుండుటవలన, ఖేదే = వాకృమందు, సామాన్యవాచితా = సామాన్యమును 'నోధించుట, ఉదా
హతా
.తాళ్ళర్యయమ ““శస్త్రీశ్యామా” (చిన్న క త్తివలె నల్టనైన ఒక స్రీ) అనునది
ఉపమానసమా సము. ఇచట “సీ” అనునది విశేవ్యమగుఓచే సమాసమందలి శ్యామా శబ్దము
స్త్రీ యను దిశే షార్థమును చెప్పనని తేలును. దీనినిబట్టి ““శస్ర్రీ - ఇవ - శ్యామా అను
వాక్యావస్థయందుండు శ్యామా శబ్దము '“'శ్యామత్వము*' (నలుపు) అను సామాన్య గుణమును
చెప్తునని ఒప్పుకొనక తప్పదు. లతెకున్న [| ఉపనూనాని సామాన్యవచనై నైక (2-1-54)
అను సూ(తము చే సమానమే రాకపోయెడిని.
ఛి
మాంతములు). సామాన్యవచనైః = సామాన్య ధర్మమును (ఉపమె మోపకూనములకు సమాన
ముగా ఉండు డయ - _లేక్ష__ గుణము) చెప్పు సుబంతములతో ((పథమాంతములే) సమ
వివలణము. *ఉపమానాని = ఉపమానమను చెప్పు సుబంత ములు (పథ
న
సించునని సూకార్థము. “ఘనళా గమః” (ఘన ఇవ శ్యామః), “శ్ఞప్పీ గ్రై శ్యామా" మొదలగునవి
ఉదా హర ణములు. నిలో సమాస వృత్తి తీయందుండు శ్యామాది శబ్దములు ఉపమేయములుగా
ఉండు ఆయా పదార్థ విశేషములను జోధిం . ను. (ఘన కామః == "రామః, - శస్త్రీ శ్యామా వ
స్త్రీ _ మొదలగు దితిసి) వారా పస్థలో కు కూడ ఆ పదములు విశేషమునే చెప్పినచో, సామాన్య
వాచకములు కాకహోవును సమాసమే కుదరక పోవును. అందువలన వాకా ్ర వస్థయందున్న
శాగామాది సదములు సామాన్య వాచకములే అనుట సమంజసమని పతంజలి సూచించెను,
కాగా వాక్యమందు సా న్యమును బోధించు శబ్దముల వృత్తి తియందు విశీషమును టోధించుట,
వృ త్తికిని కమమ గల భేదములలో ఒకటియని ఫలించును.
వికెవ విషయములు. ఉపమానము = అధిక గణములు కల వస్తువు. ఉదా:
చం[దుడు మొదలగునది. ఉపమెయము == ఉపమానము కన్న తక్కువ గుణములు కల
వస్తుపు. ఊదా : ముఖము, మొదలగున ది. సామాన్యము -లేక- సమాన ధర్మము = ఉపమా
నోపమేయములకు సమానముగా ఉండు ధర్మము. ఉదా ; గుం డముగా నుండుటయు,
సంతోషమును కలిగించుటయు మొదలగు ఏనది. ఈ పదములు అలంకారళాస్తమున అతి
పసిద్దములు. 118/1
గ
అవతారిక... పై విషయముననే వేరొక ఉదాహరణమును చూపుచున్నాడు.
శో వృ _త్రిరన్యపదార్టే యా తస్యా వా క్యేష్వసం భవః |
చార్థిద్వంద్వపదానాంచ భ్రేదే వృ _క్రిర్న విద్యతే i 98
వాక్యపదీయము 622
ter
జి
[4
ములు), “ప (అధికము, మొదలగునవి యర్గములు) మొదలగునవి |దవ్యమును చెప్ప
జాలవు. సమాసవృత్తి యందవి [దవ్యమును చెప్పగలవు. ('న్నిష్కాంతః'' - మొదలగు
చోట దవ్యమునకే పాముఖ్యము). అబ్బి గౌర (తెలుపు), కృష్ణ (నలుపు), అను శబ్దములు
విడిగా వాడినపుడు విశేషణములై. విశేష్యమగు ఆయా వస్తువును చెప్పును. సమాసముగా
పయోగించినపుడు రంగుతో నిమిత్తము లేకుండ ఒక జాతిని బోధించును. “గౌరబరి,
కృషవ్ణసర్ప' మొదలగునవి నిత్యసమాసములు. ““గారళ్ళాసౌ ఖరళ్చ”, “కృష్ణశ్చాళౌ
సర్పళ్చ” అను వి|గహ వాక్యములను సౌకర్యమునకై చూపినను అవి వాస్తవములు కావు
భాషలో మొదటినుండియు అవి సమాసములుగానే వాడబడుచు ఒక ఖర జాతిని ఒక సర్ప
జాతిని తెలియజేయుచున్నవి. తెలుపు రంగున్నను లేకపోయినను ఒక జాతికిచెందిన గాడిదను
“గారఖర'' మందురు అరై నలుపున్నను లెకున్నను ఒక జాతికిచెందిన పామును “కృష్ణ
సర్ప” మందురు. కాగా ఏకార్టీభావ మనెడి వృత్తి ధర్మమువలన ఆయా విశేషార్థములు
లభించును. వాక్యమందది యుండదుగాన ఆ యర్థములు రావు.
డా
విశేష విషయములు--- ఇచట మరియొక చి|తము కూడ ఉన్నది. మీద చూపి
నట్లు “గొరఖర్‌”, ''కృష్ణసర్ప'” మొదలగు శబ్దములు వృ త్తియందు సూటిగ జాతిని బోధిం
చును గాన, వానికి మత్యర్థ ప్రత్య యముడు (“అది దీనికి గలదు” అను నర్థమున మతుఫ్‌--
అను తద్ధిత (పత్యయమును గాని, ఆ యర్థమే గల వేరొక తద్ధితమును గాని) సరాసరిగ
తగిలింప వీలు కలుగును. ఉదా: “గౌరఖరవత్‌” _ అరణ్యమ్‌ (గౌరఖరాః - అస్మిన్‌ -
సంతి = గౌరఖరజాతి కల అడవి), '“కృష్ణసర్పవాన్‌ _ వల్మీకః”” (కృష్ణసర్పాః - అస్మిన్‌ =
సంతి = కృష్ణసర్ప జాతిగల పుట్ట) మొదలగు [పయోగములు కుదురును. అట్టుగాక ఆ శబ్ద
ములు మామూలుగ ఆయా రంగుగల వస్తువునే బోధించు కర్మధారయ సమా సములన్న చో,
వానికి మత్వర్థ పత్యయమును చేర్చ వీలుండదు. మత్తర్థము (ఆది దీనికి గలదు” అమనది)
బహు వీపి సమాసమును చేసినందువలననే సిద్ధించునుగాన, (గౌరాః ఖరా 8 - యస్మిన్‌ -
తత్‌ = గౌరఖరమ్‌ = ఆరణ్యమ్‌, కృష్ణాః సర్పాః - యస్మిన్‌ _ సః = కృష్ణసర్పః =
వల్మీకః - తను రీతిని) లాఘవము ననుసరించి ఇచట బహు[వీహినే చేయక తప్పదు. అందు
వలననే అభిమతమైన యర్థమును బహు వీహి అందించగల సందర్భములలో కర్మాధారయ
మును స్వీకరించి దానికి మత్వర్గ |ప్రత్యయమును సామాన్యముగా చేర్చరు.
“భిద్యంతే - అస్మిన్‌ - అర్థాః = భేదః = ఇందర్భములు విడిగా ఉండును. ఈ
వ్యుత్ప త్తినిబట్టి భేద శబ్దమున కిచట “వాక్యము” అని యర్హము. 189
రాత టి ౧ క స. రి
అవతారిక. వృ త్తికిని వాకమునకును గల సహజమైన భేదము విషయములో
వ్యాకరణ పవర్తకుల సంవాదమును చూపుచున్నాడు.
ల్లో కీడాయాం బీవికొయాం చ వాక్యేనా౬వచనా త్తథా |
న నిత్య(గహణం యుక్తం కౌటిల్యేయజ్‌ విధౌయథా ॥ 40
సముద్దేశథము 623
40 |
కౌటిల్య = “వంకర అను నర్భమున, యజ్విధా = యజ్‌ (పత్యయమును విధించు సూ[త
మందు, యథా = ఎట్లో, తథా = అట్టు, వాక్యేన = వాక్యముచే, అవచనాత్‌ = వృత్తి యొక్క
అర్ధము రానందువలన, [కీడాయామ్‌ = [కీడయందును, జీవికాయామ్‌ +- చ = బీవికయందును,
నిత్య్మ్మ్య్శ్గహణమ్‌ = “నిత్యమ్‌”, అను పవనము, నశ యు క్తమ్‌ = సముచితము కాదు.
పదకొండము
తాత్సర్భము__ వృత్తివలన లభించు అర్థము వాక్యమువలన లభింపదుగాన
“నిత్యం కౌటిల్సే గతా”! (లిం 1- -విని) అను యజ్‌ (పత్యయమును విధించు సూూతములో
“నిత్యమ్‌ అను పవ మక్కరలెదనియు, అంత మ్మాతమున దోషము లేదనియును కాత్యా
యనుడును పతంజలియు (పతిపాదించిరి. అదే హేతువుచే “నిత్యం |క్రీడా జీవికయోఃి
(2-2-17) అను షష్టీ సమాసమును విధించు సూ తమందలి నిత్యపదము కూడ ఆవశ్యకము
కాదు
వివరణము యజ్‌ (య అనునది ““హల్వుర్ణము మొదట గలిగి, ఒక అచ్చు
ల ధాతువులకు” చేరు (ప్రత్యయము. ' “కియా సమభివోరము"' (ఒక పని మాటి మాటికిని
జరుగుట _లేక_ త్మీవముగ జరుగుట) అన్నది దీని యర్థము. ఉదా : బోభూయతే. భూధాతు
వునకు యజ్‌ [ప్రత్యయము చేరిన రూపము. ఈ (ప్రత్యయము చేరినను వృత్తి తి యగును.
(సనాద్యంత ధాతు వృ శ్రి).
ఈ సందర్భములో “నిత్యం కౌటిల్య గతా” (8-1- ఏతి) అను సూూతమున్నది.
““గత్యర్థకములై న (వెళ్ళు, అను అర్థము కలవి) ధాతువులకు. “వంకర” అను నర్థమున
(వంకరగ నగచుట) యజ్‌ పత్యయము నిత్యముగ నగును” అను భావముతో పాణిని
“నిత్యమ్‌” అను పదము నుపయోగించెను ఊదా: “ వా[వజ్యతే” (\ వజ, ధాతువునకు
యజ్ఞు. వంకరగ నడచుచున్నాడని యర్థము) ఈ యర్థమున ' కు కుటిలం వజతి” అని విడిగా
వాక్యమును వాడకూడదని పాణిని యాశయము. కాని కాత్యాయన పతంజలులు నిత్య పదమును
(తోసి పుచ్చినారు. “కుటిలం [వజతి'” అను వాక్యమువలన “కుటిలుని గురించి పోవు
చున్నాడు” _లేక_ “కుటిలమగు దారిని పట్టుతున్నాడు” ఆను నర్థమ. | పసిద్ధముగ వచ్చును.
““వంకరగ నడచుచున్నాడు'' అను నర్థము రాదు. కాగా" వావజ్యలే' అనే వృత్తి పదము
సమర్పించు అర్థమును వాక్యము సమర్పింపజాఐదు. ఇట్లు ఆ యర్థమున వాక్య (ప్రయోగము
నకు సంభవమే లేదు. అందుచే “కౌటిల్యే గతొ'' అనియే సూూతము నుంచి, “కౌటిల్యార్థ
మందు మాత్రమే గత్యర్థక ములకు యజ్‌ [పత్యయమగున”'”ని వారు వ్యాక్యానించిరి. వృత్తి
యొక్క అర్థమును వాక్యము చెప్పజాలక పోవుటయే ఇచట ముఖ్యమైన హేతువు.
ఇదే హేతువును పురస్కరించికొని “నిత్యం క్రీడా జీవికయోః” (2-2-17) అను
సూూతమున నిత్య పదమును |త్రోసివేయవచ్చునని భర్తృహరి యొక్క (పతిపాదనము.
“సమాసము మొ త్రముపె ఒక ఆట _లేక_ ఒక (బతుకుతెరువు ఆను నర్థము వచ్చునపుడు,
షష్ట్యంతమగు పదము “అక” అను |పత్యయ మంతమందు గల పదముతో నిత్యముగ సమ
వాత్యప దీయము 624 వృత్తి
[41
సించును” అని సూత్రార్థము. “ఉద్దాలక పుష్ప భంజికా” (ఉద్దాలక పుష్పములతో ఆడు ఒక
ఆట), “ దంతలేఖకః” (దంతములను బాగుచేసి పొట్టగడుపుకొనుట) అనునవి ఉదాహరణ
ములు ఇచట “ ఉద్దాలక పుష్పాణాం - భంజనమ” (ఉద్దాలక పుష్పములను పాడుచేయుట),
“దంతానాం - లేఖనేన _- యః - జీవతి” (దంతములను బాగుచేయు టచే [బతుకువాడు) అను
వాక్యములను వాడినచో “ఆట” “| బతుకుతెరువు" అను నర్థములు రానేరావు. సమాసములుగ
వాడినపుడే అవి వచ్చును, అది ౮బ్దళ క్రి యొక. వెచి|త్యము. కాగా వాక్యమందు అతి
(పన క్తి ఉండదు కావున నిత్యపద మక్క రలెదకట ఇచటి తత్త్వము.
విశేష విషయములు--- ఈ విధముగ వృ త్తికిని వాక్యమునకును భేదములు పెక్కు
లుసువి ఈ [పకరణము.... వృ త్తికిని నియతమైన ధర్మములనే విశదపరచును. పదార్థముల
సంఖ్య స్పష్టముగ తెలియుట, (రాజ్ఞః _ పురుషః, రాజ్జోః పురుషః, రాజ్ఞామ్‌ _ పురుషః -
మొదలగు రీతిని) అ పధానముగ నుండు పదార్థమునకు విశేషణమును చేర్చుట, (సుందరస్య-
రాజ్ఞః - పురుషః - మొదలగు తీరు, చకారమును తప్పక వాడుట (ఘటశ్చ పటశ్చ - మొద
లగు విధము), మొదలగు విశేషములు వాక్యమునకు నియతములు. విశేషణ విశెష్యభావము
మొదలగు కొన్ని ధర్మములు వృత్తి వాక్యములకు సమానములు. “సమర్థః పదవిధిః”
(2-1-1) అను సూూతముయొక్క_ భాష్యమున ఇవన్నియు సమ్మగముగ చూపబడినవి. 140॥
అవతారిక. ఇట్లు వృ త్రికిని వాక్యమునకును భేదము సిద్ధింపగా_
న్‌ నిర్చారణాదివిషడే న్యపేక్షై వ యతః స్టీతా |
స (ప్రతిషే ఇధానాం తతోనాస్తి సి ప్రయోజనమ్‌ I 4!
నిర్ధారణాది విషయే = నిర్ధారణము మొదలగు విషయమున, వ్య పకా + వఏవ==
సామర్థ్యమే, యతః = ఎందువలన, స్థితా = ఉన్నదో, తతః = అందువలన సమాస | పతి
'షేధానామ్‌ = సమాసమును వారించుటకు,. [ప్రయోజనమ్‌ = ఫలితము, న - అస్తి = లేదు:
తాత్ళర్యయము_ ఏదో యొక ధర్మమునుబట్టి ఒక వ్య కిని సముదాయమునుండి
వేరుచెయట నిర్ధారణము. దీనిని తెలియజేయునపుడు సముదాయమును బోధించు పదమునకు
షష్టీ విభ క్రి వచ్చును. ఉదా వ “గవాం కృష్టా బహుక్షీరా” (ఆవులలో నల్ర ఆవు మకిలి
పాలు గలది). ఇట్టి చోట్ల వాక్యమువలననే అభిమతార్థము లభించును. “గోకృష్ణా" ఆ
సమాసమును చేసినచో ఆ యర్థము రాదు. అది కబ్దళ క్ర యొక్క స్వభావము. కాగా ర్యపేు
సామర్థ్యమేగాని ఏకార్థి భావ మిట్టిచోట్ట పొసగనే పొసగదు: అందువలన సమా సమునకు
పస క్రియే లేదుగాన, వేరుగ “ననిర్థారణే" (2-2-10) అను .సూ|తముచే సమాసమును
వారింప నక్క_రలేదు.
. వివరణము. “ యతశ్చ సిర్ధారణమ్‌ ” (2-8-41) అనునది' షష్టిని విధించు
సూ[తము “ఏ సముదాయము నుండి జాతి, గుణము, మొదలగు ఏదో యొక ధర్మమునుబట్టి
సముద్రేశము 625
42]
అవయవమును వేరుచేసి చూపుదుమో - ఆ సముదాయమును చెప్పు శబమునకు షవియు
99 ల 66 దా అస వై ఆ ద 9 ©
స_ఫమియ అగునని” అర్థము. “గవాట్‌ _ గోవువా కృష్ణా బహుక్షీరా” మొదలగునవి
ఉదాహరణములు. “న నిర్ధారణే” (2-2-10) అనునది షష్టీ సమాసమును నిషేధించు
®
సూత్రము. “నిర్ధారణమను ఆర్థమందు ఉండు వష్ట్యంతము సమసింపదు” అని యర్థము.
సమాసము చేసినయెడల (“గోకృష్ణా" మొదలగు రీతిని నిర్ధారణమను అర్హము రానేరా
థి
©
పదకొండషహు
చు
షష్టి సమాసమును నిషేధించు సూతములు ఇట్టివే మరికొన్ని కూడ కలవు. ఆయా స్లలము
- ఆ థి
లలో కూడ వాక్యమే సహజమగును గాన ఆ సూ తములును నిష్ప లములేయని ఊహింప
వలెను. nal
అవతారిక శబ్దములకు గల శక్తి వైచి,త్యము స్వభావ సిద్దము. ఆడి ఒకరు
పెట్టునదియు మరొకరు తీసివేయునదియు కాదు. ఈ యంశమును సూచించుటయే శాస్త్రము
చేయు పని అని యనుచున్నాడు.
శ్లో విధిభిః (ప్రతిషేధై శ్చ భేదాభేద నిదర్శనమ్‌ 1.
కృతం ద్వం దై్యైకవద్భావే సం ఘవృత్తు ్యపదెశవత్‌ | 42
ద్యందై ఏక వద్భావే = ద్యంద్య సమాసమందలి ఏకవద్భావమందు, సంఘవృత్తుప దేశవత్‌ =
సమాహారమును చెప్పుటను సూచించునట్టు, _ భేదాఒభేదనిదర్శనమ్‌ = భేదము యొక్కయు
అభేదము యొక్కయు సూచనము, విధిఖిః = సమాస విధులచేతను, పతిషేదై: + చ=
సమాస నిషేధములచేతను, కృతమ్‌ = చేయబడినది.
తొల్ఫ్‌ర్భం యు... కొన్నిచోట్ల సమాహార ధ్వంద్వమునకు ఐక వద్భావమును (సము
చూపించును.
వినరణము.... ముందు లక్ష్యము. పిదప లక్షణము. లక్ష్యము ననుసరించియే
లక్షణము బయలుదేరును. సిద్ధముగనున్న భాషకు సహజమైన ధిర్మములను ఎత్తి చూపి,
వాని నొక సం్రపదాయముగా తీర్చి దిద్దుటయె వ్యాకరణ శాస్త్ర్రముయొక్క ముఖ్య కర్తవ్యము.
ఏకార్టీ భావము కొన్నిచోట్ల సహజము. అట్టిచోట్ట శాస్త్రము సమాసమును విధించును. కొన్ని
చోట్ల వ్యపేక్షయే స్వభావము. అచట శాస్త్రము సమాసమును వారించును. అంతియేగాని
తనంత తానుగ శాస్త్రము చేయునది ఏదియు లేదు. కాగా ఆయా స్థలములందలి భేదమును
(భేద సంబంధము = వాక్యదళ = వ్య పేక) అభేదమును (అభేద సంబంధము = వృ త్తిదశ
= ఏకార్ధి భావము) సహజ సిద్ధములు.
విశేష విషయములు “భిద్యంతే - అస్మిన్‌ - ఆర్థాః = భేదః” పదార్థములు
విడిగా ఉండి సంబంధమును కలుపుకొని, విశేషణ విశేష్యరూపమైన ఒక అర్థమును చెప్పుట
[40]
హక్యపదీయము 626 వృత్తి
[4
భేదమగును. ఇది వాక్యమందుండును దీనికే వ్య పేక్ష అని పేరు. భేదమునకు విరుద్ధమైనది
ఆభేదము. అనగా పదార్థము లన్నియు ఒకటిగా మారి ఒకే యర్థమును చెప్పుట. ఇద్‌ వృత్తి
యొుక్క- స్వవావము. దీనికే ఏకార్థి భావమని పేరు.
“పాణి పొదమ్‌” మొదలగు ద్వంద్వములలో సమాహారమే సహజము. (సమాహార
మొకటే గాన ఎల్చపుడు ఏకవచనమే యగును. ఇదియే ఏకవద్భావము) “దధిపయసీ” మొద
లగు చోట్ల ఇతరేతరయోగమే సహజము. ఈ విషయమునే ఆయా సూ తములనువదించును.
|| 4ఉలి॥
అవతారిక “సామర్థ్యము గలది సమర్థము. సమర్థః పద విధిః (2-1-1) అను
సూూతమున సమర్థ శబ్దమువలన వ్యపెక్షయు ఏకార్థి భావమును కూడ సామాన్యముగా సూచి
తములై నవి. పయోగముల ననుసరించి వాని విభాగమును లక్షణములను నియమములను
వ్యాఖ్యాతలు వివరించి చూపినారు” అని చెప్పుచున్నాడు.
లో॥ సామర్ధ గ్థిమవిశేషో క్రమపి లోకవ్యవస్తయా |
వృ త్యవత్యోః ప్రయోక్టైర్విభ కం (ప్రతిప తృృభిః ॥ శ్రీ
అవిశేషోకమ్‌ + ఆపి = విశేషము లేకుండ చెప్పబడినను, సామర్థ్యమ్‌ = సామర్థ్యము, లోక
వ్యవస్థయా = వ్యవహారము యొక్క ఏర్పాటు ననుసరించి, (పయోగ్ఞైః = లక్ష్యములను
తెలిసిన, (పతిపత్త్సృభిః = వ్యాఖ్యాతలచే, వృ త్తవృత్త్యోః = వృ త్తికిని వాక్యమునకును,
విభ క్రమ్‌ = వేరు చేయబడినది (పంచబడినది).
తొత్ళర్య్భంయ__ “సమర్థః పదవిధిః” అను సూత్రముగ సమర్థ పదమునే సామ
ర్థమును సామాన్యముగా పాణిని నిర్దేశించెను. పిదప లోకవ్యవహారము ననుసరించి కాత్యా
యనుడును పతంజలియు ' 'వాక్యపందు వము అనియు వృత్తి త్రియందేకార్జీభావమనియును”
ఉదాహరణ పూర్వకముగా సిద్దాంతము చెసి చూపి
థఅ
ఎవరణము._ “సమ్‌” అను ఉప సర్గమునకును అర్ధ” శబ్రమునకును సమాసము
జరుగగా “సమర్థ” అను శబ్దము సిద్ధమగును. ఉపసర్లము యొక్క బలమువలన అభిమత
మైన భావము లభించును. కాగా “సమ్‌ = సంబద్ధః డా పరస్పరము కలిసిన, ఆర్థః =
అర్ధము" ” అని చెప్పినచో వ్య 'పేక్షయగును, “సమ్‌ = సంగతః = ఒకటిగా మారిన, అర్థః =
అర్ధము” అని యన్నచో ఏకార్థీ భావమగును. ఇట్టు సమర్థ పదమువలన రెండు విధములైన
సామర్థ్యములను కూడగట్టవచ్చునని పతంజలి స్పష్టముగ చెప్పెను. [పయోగముల ననుసరించి
ఒకానొక వ్యవస్థను (కట్టుబాటు) ఏర్పాటు చేయుటకై వాక్యమందు వ్య పేక్ష అనియు వృత్తి
యందేకార్థిభావమనియును అంగీకరింపక తప్పదని యు క్తి పూర్వకముగను ఉదాహరణ
పూర్వకముగను అతడే విశదీకరించెను.
©
విశేష విషయయులు-_ రెండు విధములైన సామర్థ్యముల యొక్క స్వరూప
సముద్దేశము 63 -- “పదకాండము
76
సమధివ్యాహారరూపమగు వాక్యమనెడి* పమాణమువలన గుణ దవ్యములకు
పరస్పర సంబంధము, ఇతర వ్యావృ త్తియు కలుగును స 11"75॥
అవతారిక___ జాతి, గుణము రెండు శబ్దబోధ్యములే కనుక ఆ రెండు కూడ
(శుతి, వాక్యము అను రెండు [ప్రమాణములచె (క్రియాంగములు, పరస్పరము అన్వితములు
కాగలవని యింతవరకు నిరూపింపబడినది.
దానిపై ఒక (ప్రశ్న కలుగుచున్నది. తెల్రని మేకను ఉపయోగించి యాగము
చేయవలెనని ; శుతి చెపుచును ది అచట మేక అను |దవము తెలుపు అను గుణము రెండు
( దుబ్బు oo
ముఖ్యములే యగుచున్న వి.
కాని తెల్పని మేక అభింపనిచో యాగమున ఏది [దవ్యము కాగలదు? నల్లని
మేకను ఉపయోగింపవలెనా ? కాక తెల్లని గొతజ్ణెను ఉపయోగింపవలెనా ? ఏదో |దవ్యమును
సహించి యాగము _ రాయక తప్పదుకదా 1 'దీనికి జాతిశ క్రి వాదమున 77వ శ్లోక మున
సమాధానము చెప్పుచు, [ద్రవ్య వాదమున ఈ దోషము దుర్వారమేయని నిర్ణయించుచున్నా డు.
శో తత్ర (దవ్యగుణాభా వే (పత్యేకం స్యాద్వికల్చ్బనమ్‌ |
(శుతి (పాపోపి సంబన్లోబలవాన్‌ వాక్యలక్షణాత్‌ 11 76
A |దవ్య గుణాభావే = |ద్రవ్యము, గుణము రెండు లేనపుడు అనగా తెల్లని మేక లభింప
నపుడు, తత = ఆ రెంటియందు, (పత్యేకమ్‌ = = వేరువేరుగా, వికల్పనమ్‌ = = విక ల్పము,
అనగా [దవ్యమునుగాని గుణమునుగాని [గహింపవచ్చుననెడి వికల్పము, స్యాత్‌ = కలుగు
చున్నది.
తెల్పని మేకతో యాగము చేయుమని (జతి చెప్పుచున్నది. అట్టి మేక దొరకనిచో
తెల్లని గొట్జెనుగాని, నల్దని మేకనుగాని (గహించి యాగము చేయవచ్చునని భావము లభించు
చున్నది.
B. “శ్వేతం ఛాగమాలభేత' అను ఒకే వాక్యమున [దవ్య గుణములు [గహింపబడియున్నం
దున ఆ రెంటికి సంబంధము కలుగుచుండగా వానికి వికల్ప పస క్రి క్రి యెట్టు అను [పశ్నకు
సమాధానము చెప్పు సచున్నాడు. (శుతిపాప్ర పః = [శుతియనే | (పమాణమువలన లభించిన,
సంబన్ధః = సంబంధము, వాక్యలక్షణాత్‌ = వాక్యరూపమగు అనగా వాక్యమనే [ప్రమాణము
వలన కలిగెడి సంబంధము కంటె, బలవాన్‌ - హి = బలవంత మైనది కదా!
[ద్రవ్య గుణములకు క్రియతో సంబంధము |శ్రుతివలన లభించును. శ్వేతమ్‌
ఛాగమ్‌ అను ద్వితీయా శుకి, తిజ్‌ విభ కి (పతి, ఇందు కారణము.
* పూర్వమీమాంసా శాస్త్రమున వా క్మార్థనిస్టయమునకు 1. (శ్రుతి, .&8.. లింగము-
వీ. వాక్యము, 4. [ప్రకరణము, ర్‌. సానము, 6. సమాఖ్య అను రీతిని ఆరు [పమాణములను
ఆ[శయించిరి,
నముద్దేశము 627 పదకాండము
44]
స్వభావములును, వాని వాని సియతమైన ధర్మములును, సమానమైన ధర్మములును, “సమర్థః
పదవిధిః” అను సూ[తము యొక్క. భాష్యములో సుదీర్హ ముగ చర్చింపబడినవి. అవియే
యథావకాశముగను యథాసందర్భముగను ఈ పక “రణమున చూపబడుచున్న వి. 148
అవతారిక “వాక్యమందు వ్య పేక్ష - వృ త్తియందేకా ర్థీభావము"”' ఆను విభాగ
మందలి యు క్తిని చూపుచున్నాడు.
శో అరస్య వినివృ తత్వాల్లుగాది న విరుధ్యతే |
na) థ nn) ne)
ఏకార్థీభావ ఏవాతః సమాసాఖ్యా విధీయతే ॥ 44
అర్థ స్య = అర్థము, వినివృ త్తత్వాత్‌ = పోవునుగాన , లుగాది = లుక్కు మొదలగు కార్యము,
నశ విరుధ్యతే = అడ్డుపడదు, అతః = ఇందువలన, ఏకార్థీభావే + ఏవ డై ఏకార్థి భావ
మందే, సమాసాఖ్యా = సమాసమను వ్యవహారము. విధీయతే = విధింపబడును.
తాత్సృర్భంము___. “సుపోధాతు [పాతిపదికయోః” (2-4-71) అమ స్నూతము
- వృత్తికి అవయవములుగా ఉండు పదముల సుప్‌ పత్యయములకు లోపము (జారిపోవుట)ను
చెప్పును. ఏకార్థిభావమందు ఆయా (ప్రత్యయముల విశషార్థము సహజముగనే పోవునుగాన
అట్లు చెప్పుట సముచితమే. అందువలననే ఏకార్థిభావమందే సమాసమనుటయును సమంజసము.
ఎవరణము___ విశేషణ విశేవ్యభావముగల ఒకే ఒక అర్థము వృతి తివలన బోధ
పడును. కావున అవయవములుగా ఉండు పదార్థములకు చెందిన భేదభావనయు, సంఖ్యయు
తనంత తానే తొలగిపోవును. అయినపుడు వానిని సూ చించుటక్రై వేరుగ సుప్‌ పత్యయవ
లుండ నక్క_రలేదు. సహజమగు ఈ అంశమునే సూ|తము విశదపరచెను. ఇటి సితి సమా
ట ఛి
గ]
r
ర
మునకే నప్పునుగాని వాక్యమునకు నప్పదు.
విశేష విషయములు- “*సుపోధాతు [పాతిపదికయోః” (2-4-71). “ధాతువున
కును (పాతిపదికమునకును అవయవములైన సుప్‌ (పత్యయములు లోపించును" అని
యర్థము. [పాతిపదికము విషయమున డఉదాహరణము : రాజపురుషః. (రాజ్ఞః పురుషః)
ఇచట “రాజన్‌ + జస్‌ -- పురుష + సు” అని అలౌక్‌కమగు విగహము. (ఇది పయో
గార్భము కాదు. శాస్త్రీయ కార్యములకొ రకు దీనిని చూపుదురు) ఈ ఆవస్థయందు సమాసము
జరుగును. సమాసము మరల |పాతిపదికమగును. (“కృ త్తద్ధిత సమాసాశ్చ” (1-4-46) =
కృదంతములును, తద్ధితాంతము లును, సమాసములును పాతిపదికములగును.) సుప్‌ (ప్రత్య
యములకు |పకృత సూ తముచే లోపము. “రాజపురుష” అని యగును. “రాజసంబంధియగు
వ్యక్తి” అని మొత్తముపె యర్థము. ఇట్టు రాజ శబ్దముయొక అర్ధము వేరుగ భాసించుటయు,
అచటి సంఖ్యా విశేషమును (ఒక రాజు, ఇరువురు రాజులు, మొదలగునది) సామర్థ్యము
యొక్క మహిమచే సమసిపోవును. “రాజునకు చెందు” అని ఏకత్వ సంఖ్యయే సామాన్య
ముగ తెలియును. దీనిని “అఖేద్దైకత్వ సంఖ్య” అని యందురు. ఇడి వృత్తులందు భాసించును,
వాక్యపదీయము 628 వృత్తి
[45
(దీని వివరములు ముందు చూపబడును). కృత్తు, త్రద్ధితము, ఏక శేషము అను వృత్తులందు
కూడ ఇడియే తీరు ధాతు వి షయమున ఉదాహరణము : “పుతీయతి ఇచట “పుతమ్‌ -
ఆత్మనః - ఇచ్చకి" అనునది లౌకిక విగహము. “పుత + ఆమ్‌” అని అలౌకికము.
“య” అను [పత్యయమగును. “పుత + అమ్‌ + యొ. ఈ దశ మొత్తము ధాతు
మున “పు|తీయతి" (ప్వుతుని కోరుచున్నాడు) అని సిద్ధించును. ఇది “సనాద్యంత ధాతు
కాగా మీది సూ(తముచే. సుప (పత కయములకు లోపమును విధించినందువలన
మాసమందేకార్థభావమే” పాణిని యభిమతమని పర్యవసించును, 144
66
es
అవతారిక... “సకూనమునకును వాక్యమునకును గిల సామర్థ్య భేదమును పాణిని
స్నష్టముగనే చె ప్పెననవచ్చును' అని కొందరందురు. వారి యాశయమును చూపు చున్నాడు.
శో వ్యవస్థిత విభా షా చ సామాన్యే కె శ్చిదిష్యతే ।
తథా వాక్యం వ్య పేక్షియాం సమాసో=న్య(త శిష్యతే i కీస్‌
సామా నే డా ఎట్టి విశేషమును లేని సామర్థ్యము విషయమున, వ్యవస్థిత విభాషా + చ ==
నియత మైన వికల్ప ము, కైళశ్చిత్‌ = కొందరిచే, ఇష్యతే = కోరబడుచున్న ది, తథా = అట్లు,
వ్య 'పేకాయామ్‌ = వ్య సేక్షయందు, వాక ౮మ్‌ = వాక్యమును, అన్య|త = వేరొక దానియందు
(ఏకార్టీభావమండు) సమాసః = సమాసమును, శిష్యతే = నియమింపబడుచున్న ది.
ఛాత్భృర్యుము--- “విభాషా” (2-1-11) అని పాణిని చెప్పిన- సమాసములకు
సంబంధించిన వికల్పమునకు, ఒక నియమమును కల్పించి “వ్యపేక్షయందు వాక్యమే”
అనియు “ఏకా ర్ధభావ వమందు సమాసమే (వృ శ్రీయ) సాధువు'' అనియను కొందరు చెప్పుదురు.
వినరజిము___ “విభాషా” అనగా వికల్పము. ఏవో ఒకటి రెండు తప్ప, మిగిలిన
సమాసము లన్నియు వికల్పములే (సమాసమగుటయు కాకుండుటయును సాధువే) అని ఈ
సూతము చెప్పును సమాసము లన్నింటికిని వర్తించును గాన దీనిని ““మహావిభాషి” అని
యందురు. “సమర్థః పదవిధిః'' (2-1-1) అను సూత్రము |పతియొక పదవిధికిని సంబం
ధించును, కాగా ఇచటి సమర్థపదము వ్య పేక్షను ఏకార్థిభావమును కూడ సామాన్యముగ
సూచించినసు, ఈ మహావిభాషకును సూ తమునకును సంబంధమును ఏర్పరచి వ్య పేక్షా
సామర్థ్యమున్న చో వాక్య మె అనియు, . ఏకార్థీభావమున్న చో సమాసమే అనియును నియమ
మును చేయవచ్చును. ఆపుడు సామర్థ్యము యొక్క_ పంపకమును పాణినియే చేసేననుట కవ
కాశ ముండును. అనగా వెనుక చూపిన (44 వ కారిక) లుగ్విధానము సమాసమందేకార్థీభావ
మును జ్ఞాపనము చేయునని చెప్పనక్కరలేదని ఈ వాదమందలి సారము.
విశేష విషయములు వికల్పమునకు ఒక విధమైన కట్టుబాటును చేయుటను
సముద్దేశము 629
46 |}
“వ్యవస్థ అందురు. అట్టి వ్యవస్థగల విభాష '“వ్యవస్థిత విభాష** అగును. సమర్థ సూత
మున రెండు విధములై న సామర్థ్యములను కలగా పుల: ముగ పాణిని సూచించెనన్న పక్షమున,
పదవిధులన్నింటియందును ఆ రెడు సా సామర్థ్యములకును అవకాశమున్న దన వచ్చును. కాసి
వెన్వెంటనే ఉన్న ““విభాషా* అన్న అతని మాటకు వ్యవస్థను ఏర్పరిచినచో (సామాన్యమైన
ఆ సామర్థ్యము వికల్పమని తొలుత నిది నూచించునుగదా 1) వాక్యమందు వ్యపేక్ష్తయే
యనియు వృ త్తియందేకార్థిభావమేయనియు ఫలించును. కావున ఎట్టి చిక్కును కలుగదు.
పదకొండము
వాక్యమునకు వ్యపేక్షయు వృత్తికి (సమాసమునకు) ఏకార్థిభావమును మిక్కిలి
సహజములుగాన, వేరుగ ఎట్టి ఏర్పాటును చేయనక్క.రయే లేదని భావించి కాత్యాయనుడు
“విభాషా”” అను సూ తమును తోసి పుచ్చెను. 11 ఉన్‌ |
అవతారిర్‌___ వ్య పేకయందును ఏకార్థిభావమందును శబ్దములును అర్థములుగు
ఇంచుమించు సమానములే. అయినను ఏకార్టీభావమున ఓక విశేషమున్నదని చు పుచున్నాడు.
ల్లో తుల్య(కుతిత్వా_త్త_త్త్వేఒపి రాజాదీనాముపాశ్రితే |
వృతౌ విశేషణాకాంకిగ మకత్వాన్నివ_ర్తతే ॥ 46
తుల్య (శుతిత్యాత్‌ = సమానముగి వినిపించుటవలన, రాజాదీనామ్‌ = రాజ, మొదలగు
శబ్దములకు, త త్తే = అభేదము, ఉపా|శ్రితే 4+ అపి = ఆశయింపబడినను, వృత్తా =మవృ త్తి
యందు, అగమకత్యాత్‌ = గమకము లేనందువలన, విశేషణాకాంకా = విశేషణము యొక.
అపేక్ష, నివర్తతే = నివ ర్తించును.
తాత్పర్యము “రాజ్ఞః పురుషః", ఇది వాక్యము. “రాజ పురుషః”. ఇడి
సమాసవృత్తి. రెండవ స్థలమందును శబ్దములు సమానములే. అయినను వాక్యమందలి “రాజ్ఞః”
అను దానికి “వీరస్య క; (శూరుడై న మొదలగు విశేషణములను చేర్చ ఏలున్న ది. “ఎట్టి
రాజు? అను కంకను పోగొట్టుటకు అట్టి విశేషణములు పనికి వచ్చును. కాని “రాజ వురుషఃి'
అను సమాసమున కవయవమైన రాజ శబ్దమునకు అట్టి విశేషణములను కూర్చ వీలుండదు.
అచట “పురుష” మొదలగు చివరి పదముయొక్క- అర్థమే ముఖ్యము. తొలి పదముయొక్క_
అర్థము దానికి విశేషణమై దానియందే లీనమైనందున ఆ|పధానమై తన స్వాతం త్యమును
కోల్పోవును. అందుచే అట్టి దానికి విశేషణముతోడి సంబంధము కుదురదు.
వివరణము. వాక్యమందలి సామర్థ్యము వ్యపేక్ష. భేదము ప్రధానముగా గల
పదార్థముల సంబంధము దీనియొక్క ముఖ్య ధర్మము. అనగా పదార్థములు ఒండొరులు
విశేషణ విశేష్యభావముతో కలిసినను, వాని స్వతం|తతకు లోటుండదు. ఆది భాసించుచునే
యుండును. అట్టి స్థితియందు ఇచ్చానుసారము విశేషణములను కూర్చవచ్చును వృ త్తియందలి
సామర్థ్య మేకార్థీభావము. అభేదము [ప్రధానముగా గల పదార్థముల సంబంధము దీని ధర్మము
ఇందు ఒక పదార్థమే ముఖ్యముగ నుండి దానితో సంబంధించిన మిగిలిన పదార్థములన్ని య
వాక్యపదీయము 630 వృత్తి
2 “(47
తమ వ్య క్రిత్యమును కోల్లోవును. ఇట్టి వానిని ఉపసర్థనములందురు. వీనికి విశేషణములను
కూర్చుటకు వీలు కలుగదు.
విశేష విషయములు ఒక అంశమును ““తప్పనిసరిగి” సూచించు తీరును
““గమకము” అందురు. (గమయతి _ ఇతి = గమకమ్‌ = తెలియజే -మనది) వాక్యమందలి
పదార్థములకు “ఎట్టిది ?'” “దేనియొక్క. +” మొదలగు శంకలను తీర్చుటక్షై ఆయా విశే
షణముల అపేక్ష సహజము వృ త్రియందలి పదార్థముల కట్టి అపేక్ష పొసగదు. [ప్రయోగ
ముల వలిన కలుగు ఆర్థానుభవమే అందు (ప్రబల [ప్రమా ణము. “సవిశేషణానాం వృ త్తిర్న =
వృ త్తస్య చ విశేషణయోగో న (వి శేషణములతో కూడిన పదములకు వృత్తి జరుగదు -
వృ_త్రియందలి పదములకు విశేషణములు కూడవు) అని ఈ యంశ మునే శాస్త్రకారులు విశదము
చేసిరి. కాగా “వీరస్య రాజ్ఞః పురుషః'' అను స్థితిలో రాజ శబ్ద్బమునకును పురుష శబ్దమున
కును సమాసము జరుగదు. అట్లే “రాజ పురుషః” అను దశలో రాజ శబ్దమునకు విడిగా
ఎట్టి విశేషణమును కలుపకూడదు వృత్తికిని వాక్యమునకును గల ఈ విశేషము శబ్ద శక్తి
యొక్క- ఫలితమే. న 11461
అవతారిక. గమక మున్నచోట మాత్రము వృ త్రియందు: కూడ విశేషణమును
కూర్చువచ్చు ననుచున్నాడు. = .
శో సంబంధి శబ్దః సాపేక్షో నిత్యం సర్వః ప్రయుజ్యతే 1
స్వారవత్సా వ్యపీకొస్య వృతావపి న హీయతే ॥ 47
ఢా నూ.
సర్వః = (పతియొక , సంబంధి శబ్దః = సంబంధి శబ్దమును, సాపేక్ష: = అపేక్షతో కూడి
నదై., నిత్యమ్‌ = ఎల్రపుడును, [ప్రయుజ్యతే = (ప మోగింపబడును, అస్య = దీనియొక్క_,
సా=ఆ, వ్యపేక్షా = వ్య పేక్ష, స్వార్థవత్‌ = తన అర్భమువలె, వృతౌ +- అపి జ వృత్తి
యందు కూడ, న -_ హీయతే = విడువబడదు.
తాత్పర్యము. గురు, శిష్య, పితృ, మాతృ, మొదలగు శబ్దములు సంబంధి
శబ్దములు, వాక్యమందును వృ త్రియందును కూడ ఇవి వేరొక శబ్దమును అపేకించుచునే
యుండును. అందుచే వీనిని నిత్య సాపేక్షములని యందురు. అందుచేతనే వృ త్రియందును
ఈ శబ్ధములకు విశేషణముగ వేరొక శబ్దమును కూర్చుటకు వీలుండును.
వివరణము ___ “గురుః” అనగానే “కస్య” (ఎవనియొక్క_) అను [ప్రశ్న ఎల్లపు
డును కలుగును. దానిని పోగొట్టుటకు “దెవద త్తస్య” మొదలగు ఏదోయొక పదమును వాడక
తప్పదు. ఇట్లు గురు శబ్దము సంబంధి శబ్దమగును. (అనగా ఒక పదార్థముయొక సంబంధ
మును తప్పక కలిగియుండునది) పితృ, మాతృ, మొదలగు శబ్దములు కూడ ఇట్టివే. వేరొక
పదార్థముతోడి సంబంధము ఇచట సహజముగను అంత ర్లీనముగను ఉండును. కావున “గురోః
కులమ్‌ = గురురుఅమ్‌” అని సమాసమును చేసినను, ఆపుడు గురు శబ్బ్దముయొక్క. అర్థము
సముద్దేశము 631
48 ]
అ|పధానమైపోయినను దానికిగల సహజమైన ఆకాంక్షను తొలగించుటకు “దేవద త్తస్య”
మొదలగు ఒక పదమును వాడవచ్చును. దాని యర్థము గురు శద్దారముతో సంబంధించును.
ఇట్లు చేయుటలో “ఆకాంక్షను పోగొట్టుట తప్పనిసరి” అగుటయే గనుకము.
పదకాండము
విశేష విషయములు స్వస్య + అర్థః = స్యార్థః = శబ్దమునకు సహజమైన
అర్థము. దీనినే పాతి పదికార్గమందురు. శబ్దమునకు ఇది ఎంత సహజమో, సంబంధి శబ్దము
నకు వేరొక శబ్దమును గురించిన ఆకాంక్షయు అంత సహజము. కావున వాక్యమందువలెనే
(దేవద తస్య గురోః కులమ్‌) వృ త్రియందును ఆకాంక్షను పోగొట్టు శబ్దమును పయోగింపక
తీరదు. ఇదియు నొక శబ్లశ క్తి వై చిత్ర్యమే. 147
అవతారిక పై విషయముననే వేరొక సమన్వయమును చూపుదున్నాడు.
శో సముదాయేన సంబంధో యేషాం గురుకులాదినా |
సంస్పృళశ్యావయవాం సే చ యుజ్యంతే తద్యతా సహ ॥ 48
యేషామ్‌ = ఏ శబ్దములకు, (వాని యర్థములకు), గురుకులాదినా = గురుకులము మొదలగు,
సముదాయేన = సముదాయముతో, సంబంధః = సంబంధము, (అస్తి = కలదో) తే + చా
ఆవి అయితే, అవయవాన్‌ = అవయవములను, సంస్సృశ్య = ముట్టుకొని, తద్యతా 4 సహ
= అవయవితో కూడ, (సముదాయముతో) యుజ్యంతే = కూడును.
తాత్పర్యము --- “బరుకులమ్‌ = గురువుగారి యిల్లు” ఈ మొత్తము అర్థమునకే
“దేవద త్తస్య” మొదలగు శబ్దముయొక్క. అర్థమును కలుపవచ్చును. అట్టు చేయునపుడు ఆ
యర్థము అవయవమగు గురు శబ్దారముతో తొలుత కలిసి, చివరకు సముదాయార్థ ముతో
కలియునని చెప్పవచ్చును. కాగా “దేవద త్తస్య గురుకులమ్‌” మొదలగుచోట్ట “దేవదత్తుని
గురువు - అతని యిల్లు" అన్నట్లు భావ మెర్పడును. సంబంధి శబ్దములతో వృ త్రి 'జరుగునపు
డెల్ల ఇ'ప్రే ఊహింపవలెను,
వివరణము ఈ పక్షమున = వృ త్తియందిమిడిపోయిన ముఖ్యము కానట్టి గుర్వాది
శబ్దముల అర్థములతో దేవదతాది శబ్దముల అర్థ ముల క న్యయమని చెప్పనక్కర లేదు. ముఖ్య
మైన కులాది శబ్దముల అర్ధములతో నే వాని కన్వయమనియు, అది అవయవార్థములను
కలియుచు, సముదాయార్థ ముతో జరుగుననియును చెప్పవచ్చును. కాగా “వృ త్తియం దుపసర్షన
మైన దానికి విశేషణమును కలుపుట” అను ఆశ్నేపమున కవకాశముండదు. "దెవదత్తస్య
గురుకులమ్‌” ఇచట [ప్రధానమైనది ఇల్లు. దానితోనే దేవదత్తుని కన్వయము. అయినను సంశ
యమును వారించుటకై అతడు అవయవమైన గురు శబ్బారమును స్పృశించును. ఆ విధముగ
“దేవద త్తస్య గురుః కలమ్‌” అను వాక్యమువలన లభించు విస్పష్టమైన అర్ధమే వృత్తి
వలనను లభించును, 1481
వాక్యపదీయము 632. వృత్తి
[49
అభతారిక. “వృత్తికిని వాక్యమునకును పూర్తిగ భేదమో” అని చెప్పు
చున్నాడు.
శో ఆబుధాన్‌ (పత్యుపాయా శ్చ విచితాః (ప్రతిపత్తయే ।
శ బాంతరత్వాదత్యంత భేదో వాక్యసమాసయో; 11 49
(ప్రతిపత్తయే = సత్యము తెలియటకు, ఆబుధాన్‌ - [పతి = పండితులు కాని వారిని గురించి,
విచిత్రాః = చితములై న, ఉపాయాః = ఉపాయములు, (కల్చ్యంతే = = కల్పింపబడును),
శద్దాంతరత్వాత్‌ = వేర్వేరు శబ్బములగుటవలన, _వాక్యసమాసయోః = వాక్యమునకును సమా
సమునకును, ఆత్యంత భేదః = పూర్తిగా భేదము, (భవతి = అగును).
|
తాత్ఫర్యంయు._ వాక్యావ వస్థను చూపి రాజ్ఞః పురుషః, మొదలగునది) అదియే
ప|కియావ శమున సమాసముగ మారునట్టు (రాజ పురుషః) చెప్పుచుందురు. అదంతయు
వాస్తవము కాదు. సమాసము యొక. తత్త్వము. తెలియుటకై మందమతుల నుద్దేశించి అట్టి
ఉపాయములు చూపబడుచుండును. వా స్తవమున సమాసము వేరు - వాక్యము వేరు. రెండింటి
కిని ఎట్టి సంబంధమును లేదు.
వివరణము. ఆవు బొమ్మను గీచి “ఇది ఆవు” అని పిల్లలకు బోధింతుము.
దానివలన ఆవును గురించిన కొంత జ్ఞానము వారికి కలుగును. కాని ఆవు బొమ్మ వేరు. ఆవు
వేరు. రెండును ఒకటి కావు. (కొన్ని పోలికలు మాతముం శును) వాక్యమునకును సమాస
మునకును గల చుట్టరిక మిట్టిదె. వ్మిగహ వాక్యమును చూపుటయు, సుప్‌ [ప్రత్యయములు
లోపించుననుటయు, వ్య పేక్ష తొలగి ఏకార్థిభావ. మేర్పడుననుటయును - ఈ మొదలగు తీరు
లన్నియు కృతకములు. యథార్థ ములు కావు | 1) పదములు విడిగా ఉండుట, (2) వ్యపేకా
సామర్థ్యము, (ల ) భేదముతో కూడిన. పదార్థముల సంబంధము . కట్టి ధర్మములు వాక్యము
నకు నియతములు. (1) ఒకే పదముగ నుండుట, (2) పకార్డిభావము, (8) అభేదము
_(పధానమైన సంబంధము - ఇట్టివి సమాసమునకు నియతములు. మరియు వాక్యస్వరూపము
వేరు. సమాస స్వరూపము వేరు, రెండిటి అర్థ ములును వేర్వేరు. అర్థములు వేరయినపుడు
శబ్దములును వేరే అనవలయును. కాగా వాక్యమునకును సమాసమునకును పూర్తిగా భేదమే.
విశేష విషయములు. - చటి సమాస పదముచే వృత్తుల నన్నింటిని ,గహింప
నగును. “వాక్యమును ఆధారముగా చేసికొని వృత్తిని బోధించుట” కేవలము కల్పితమైన
ఉపాయమేగాని సత్యకథనమ. కానేరదని [గంథకర్త యొక్క. తాత్పర్యము ““భాషయు భాష
యొక్క ధర్మములును సహజములనియు, ఆ సత్యమును గుర్తించుటతై ఏర్పడిన అసత్య,
మార్గమే శాస్త్రమనియను” ఆతడు తరచుగ వక్కా జించుచునే యుండును.
(గహించునది. - “రాజ్ఞః పురుషః”, మొదలగు వాక్యము
లును “రాజపురుషః"” మొవలగు వు పక్తులును వాడుకకు తగినవే. ఇష్టమైనపుడు వాక్యమునకు
బదులుగ వృత్తిని వాడుకొనవచ్చును, “రాజ్ఞః పురుషః” మొదలగు దానిని లౌకిక మైన
ఒక విషయము నిచట
సముద్దేశము 633 పదకాండము
50 ]
విగహ వాకమందురు. లోకమున |పయోగింపదగినదనియ, సత్యమైనదనియును, వృత్తి
యొక్క అర్థమును విడమరచి చెప్పునదనియును భావము, ఇట్టిచోట్ట “రాజన్‌ + జస్‌ +
పురుష + ను అను ఒక దశను చూపి, ఈ దశలో వృత్తి జరుగుననియు, (పత్యయములు
లోపించుననియును శాస్త్రము చెప్పును, ఇట్టి స్టా స్ర్రమార్గమే కల్పిత మని యిచటి తత్త్యము. || శీ0॥
అవతారిక “గోరధ్రలి” అనునది ఒక సమాసము. (ఎడ్డను పూన్చిన బండి)
ఇచట ''గోభిః యుక్తః రథః” అను వాక్యమును వాడుదురు. అట్టయినపుడు ““యుక్ర”
అను పదమునకు సమాసమున లోపమని చెప్పవలయునా? అని శంకించి “అక్కరలేదు”
అనుచున్నాడు
ళో ఆసమానే సమాసేచ గోరథాదిష్వదర్శనాత్‌ |
యుకా దీనాం న శాస్త్రేణ నివృ త్యనుగమః కృతః ॥ 50
గోరథాదిష = “గోరథి' మొదలగు స్థలములలో, ఆసమాసే = వాక్యమందును, సమాసే +
న = సమాసమందును, యుకాదీసామ్‌ = “యు క” మొదలగు పదములు, ఆదర్శనాత్‌ =
కనబడక పోవుటవలన, శా స్త్రెణ = శా స్త్రముచే, నివృత్త్యనుగమః = పోవుట, (లోపము)
న కృతః = చేయబడలేదు
తాత్సర్భంయు.._ “గోరధథళి” మొదలగుచోట్ల “గవాం రథః” మొదలగునవియే
వాక్యములు. (గోవుల రథము). సామర్థ్యమునుబట్టి (ఆర్థముల పొందిక కుదురుటకు) “యు కః"
(పూన్చబడిన) ఆను పదము తప్పక స్ఫురించుచుండును. సమాసమున కూడ ఇదియే తీరు.
కావున ఆ పదమును వేరుగా వాడరు. కావుననే ఆ పదమునకు వ్యాకరణము లోపమును
చెప్పదు.
_ బివరణము___ లౌకికమైన వ్మిగహ వాక్యము యొక్క అర్థమునే సమాసము
బోరించునని సం|పదాయము. ' 'రాజ్ఞః పునః '* మొదలగు వాక్యములలో సిద్ధముగ నున్న
(పత్యయముల అర్థము, “రాజపురుషః'' మొదలగు సమాసములందు సహజముగ [పతయ
ములు లేకుండగనే తెలియును గాన, ఆ |ప్రత్యయములు లోపించునని శాస్త్రము చెప్పును. అది
యు కమే. కాని “గోరథః”* మొదలగు వాని స్థితి యిట్టిది కాదు. అచట “గవాం రథః”
అనియే వాక్యము. ఎడ్డకును రథమునకును వేరొక సంబంధము ఫొసగదు కాన, ““గోధిః
యుక్తః” (ఎడ్డతో కూర్చబడిన) అను నర్థము అవశ్యము గమ్యమగును. అందుచే “యుక్తః
అను పదమును వేరుగ వాడనక్క-రలేదు. వాడని పదమునకు లోపమును కూడ చెప్పనక్కర
లేదుగదా ! ““దధ్యోదనః ” (దధ్నా - ఉపసి క్రః - ఓదనః = పెరుగుతో తడిసిన అన్నము,
“గుడధానాఃి” (గుడేన - సంమి[శాః = ధానాః = బెల్లము కలిపిన అటుకులు), “దధిఘటః”
(దధ్నా పూర్ణః ఘటః = పెరుగుతోనిండిన కుండ), మొదలగుచోట్ట కూడ ఇచ్చు ఉపసి క్త,
సంమి[ళ, పూర్ణ, మొదలగు పదములకు లోపమును చెప్పనక్క రలేదు. వానిని వాక్యములలో
(పయోగింపకుండగనే వాని భావములను తెలియ వీలగును. కాగా వాక్యములో కనిపించుదాని కే
వృ త్తియందు లోపముకాని అచట కనుపింపని దానికి లోఫమెందుకు ?; అని సారము. 1150;
వాక్యపదీయము 634 వృత్తి
[51
అవతారిక “గోరథః”* మొదలగు చోట్ల “గోయుక్తః రథః” మొదలగు
తీరులో వాక్యమును బాడినను ఆ రీతి వేరనియు, దానినిబట్టి యు క్త శబ్దమునకు సమాసమున
లోపమని చెప్పనక్కర లేదనియును చెప్పుచున్నాడు
శో శబ్రాంతరత్వాద్యుక్తాది క్వచిద్వా కేక (పయుజ్యతే |
(ప్రపర్ష (ప్రపలాశాదౌ గత శబ్బశ్చ వృత్తిషు ॥ ఫ్‌!
క్వచిత్‌ = ఒకానొక, వాక్వే = వాక్యమందు, శళబ్దాంతరత్వాత్‌ = వేరొక శబ్ద్బ్దమగుటవలన,
యు కాది = “యు క్ష మొదలయిన పదము, (పయుజ్యతే = వాడబడును, వృత్తిమ = వృత్తి
జరిగినపుడు, |పపర్ల|పపలాశాదొ = |పపర్ష - |[పపలాశ _ మొదలగుచోట, గతశబః + చ=
ణు ణు - | య అ
“గత అను శబ్దము కూడ, (పయుజ్యతే = వాడబడును.
తాత్పర్యము. “గోయు కః రథః”, “దధిపూర్ణః ఘటః*” మొదలగు వాక్యము
లను కూడ “గోరథః”, “దధిఘటః” మొదలగు సమాసములకు మారుగ ఒకప్పుడు వాడ
వచ్చును. అయినను ఆ శబ్దములు వేరు. “గోరథః”, మొదలగు వానిని విశ్లేషించి చూపునట్టి
సరియైన విగహములు కావు అర్ర (పపర్ణః, పపలాశః, మొదలగు వృత్తులలో “పగతః
పరః”, “పపతితః పలాశః” మొదలగు రీతిని చూపబడు గత, పతిత, మొదలగు శబ్దము
లును వేరు శబ్దములు,
వివరణము కల్పనయే అయినను సమాసమున కనబడు శబ్దములతోనే విగ్రహ
మును చూపవలెను, వి్మిగహమనగా లోకవ్యవహారమున వాడుటకు వీలులేనట్టియు పకృతి
_్రత్యయములను విడదీసి చూపునట్టి ఒక స్థితి. దీనిని అలౌకిక విగహమందురు. ఈ స్థితి
యందే సమాన శాస్త్రము |పవర్తించును కాగా “గోరథ8” అనుచోట గో శబ్దమును రథ
శబ్దమును మాతమే ఆలౌకిక వి(గహవ మున వినబడుచున్న వి. (గో + ఆమ్‌ చ రథ + సు,
యక శబ్దమచట లేదు. కావున దానికి లోపమును చెప్పనక్కర లేదు. “గోయు క్తః అను
నది వేరొక సమాసమగును. (గోభిః +. యుక్తః = తృతీయా తత్పురుషము, దీనిని విశేషణము
గను, రథశబ్దమును విశస్యముగను చేసి, “గోయు కః రథః” అను వాక్యమును వాడుటలో
తప్పు లేదు కాని అది “గోరథ” అను సమాసమునకు సమానార్థక మైన వేరొక శబ్దమనియె
లెక్కకు వచ్చును. అందుచే దానికిని దీనికిని ముడివై చి అచటి య క్ష శబ్ద మిచట 'లోపించె
ననుట సముచితము కాదు. “పవపర్ణః” మొదలగు సమాసముల విషయమున కనబడు “గత”
మొదలగు శబ్దముల ఉనికియు ఇట్టిదే. “దధ్యోదనః”, “దధిఘటః” మొదలగు సమాసము
లలో కూడ “"దధ్యుపసి క్రః ఓదనః”, “దధిపూర్ణః ఘటః8” మొదలగు వాక్యములు, సమా
నార్థకములై న వెర్వేరు శబ్దముల కాని సరియైన విగహములు కావని తెలియవలెను. ॥51॥
అవతారిక... వాక్యమును వృత్తియును ఒకే యర్గమును బోధించుననియు,
వానికి భేదము లేదనియును కొందరు చెప్పుదురని చూపుచున్నాడు.
నముదేశము 635 పదకాండము
53 |
శో విశేషణ విశేష్యత్వం కె శ్చిదేక_స్తథాశయః | |
ఉపాయే త_త్ర్వదర్శిత్వాదిష్యతే వృత్తి వాక్యయో 11 గ్‌ి
వృత్తి వాక్యయోః = వృ త్తియందును వాక్యమందును, విశేషణ విశేష్యత్వమ్‌ = విశేషణ
విశేష్యభావమును, తథా = అట్టు, ఏకః = ఒకటే అయిన, ఆశయః = ఆధారమును,
ఉపాయే = ఉపాయమందు, త త్త్వదర్శిత్వాత్‌ = ఉపేయము యొక స్యరూపమును భావిం
చుట వలన కైశ్సిత్‌ = కొందరిచే, ఇష్యతే = కోరబడుచున్నది.
తొత్సర్ణము_ “సెలమ్‌ ఉత్సలమ్‌”, “రాజ్ఞః పురుషః” మొదలగునవి వాక్య
ములు. “నీలోత్పలమ్‌"”, “రాజపురుషః” మొదలగునవి సమాసములు. సమాసముయొక్క
తీరును వివరించుటకు “గిల సుష ఉత్పల గ సు" మొదలగు [ప్మకియా వాక్యమును
చూపుదురు. ఆయినదు శబ్దార్థ ములకు చెందు విశేషణ విశేష్యభావమును సామానాధికరణ్య
మును (నీలోత్సలమ్‌, మొదలగుచోట్ల రెండు పదములును బోధించు వస్తువు ఒక ట్య), వాక్య
మందును సమాసమందుశు సమానమే. కావుననే వృత్తికిని వాక్ళమునకును భేదము లేదని
కొందరి మతము.
వివరణము ఈ మతముయొక_ సారమిట్టుండును : వృ త్రియనునది పూర్తిగా
అవయవపదములు లేనిదని చెప్పలేము. అందవయవములుండును. అవి వాక్యదశలో విడిగా
నుండి వృ త్తిద శలో ఏకమగును. అయితే అన్వయవ్యతి రేకములతో ఆయా అర్థములను నిశ్చ
యించుటకై. (ఆ పదమున్నపుడే ఆ యర్థము లభించుట - లేకున్న లభింపక పోవుట) అలౌకిక
మైన విగహవాక్య మావళ్యకమగును. “సిలమ్‌ ఉతృలమ్‌ మొదలగు సమానాధికరణ
స్థలములందును “రాజ్ఞః పురుషః” మొదలగు వ్యధికరణ స్థలములందును వాక్యమువలన
కలుగు ఆర్థబోధయే వృ త్తివలనను కలుగుచుండును. (ఒకింత భేదమున్నను ముఖ్యార్థమః
మాత మొక టే). కావున వాక్యమే వృత్తిగ మారుననియు, వాక్యమందలి వ్య పేక్షయే వృత్తి
యందును ఉండుననియును చెప్పుట సముచితము. వాక్యమునకును వృత్త్తికిని నియతమైన
ఆ యా ధర్మములను కొన్నిటిని సహజములని సమర్థింపవచ్చును. మరికొన్నిటిని స్పష్టముగానే
చెప్పుకొనవచ్చును. కాగా ఏకార్థభావమును అంగీకరింప నక్కరలేదు.
విశేష విషయములు--- '“'పరస్పరవ్య పేక్షుం సామర్థ్యమే కే” (సమర్థః పదవిధిః
(2-1-1) అను సూ తముయొక్క భాష్యము = వృ త్రియందును వ్య పేక్షయే సామర్థ్యమని
కొందరందురు) అను పూర్వపక్ష మతముయొక్క సారమిది. ఉపాయము = సాధనము ఊపే
యము = సాధ్యము. (ప్రకృతమున వాక్య ముపాయమనియు వృత్తి ఉఊపేయమనియును వర్ణింప '
బడినది. ఈ రెండిటికిని ఆభేదమను భావన అజ్ఞాన మూలకము. 152
అవతారిక. పె అపసిద్ధాంతమును ఖండించుచున్నాడు.
తో, పదం యథెవ వృకొది విశిషేఒరే వ్యవసితమ్‌ |
ఉం Q_ లట ® థు
సీలోత్సలాద్యపి తథా భాగాభ్యాం వర్తతే వినా ॥ ర్‌
వాఠళ్యపదీయము 636 వృత్తి త్రి
[ 54
వృక్షాది = ““వృత్షః మొదలగు, పదమ్‌ = పదము, విశిశ్లే = ఒకటే అయిన, అర్థే = =
ఆర్థమందు, యథా = ఎట్టు, వ్యవస్థితమ్‌ = సిద్ధముగ ఉన్నదో, తథా = అట్టు, సీలోత్ప్సలాది
- అపి = “సీలోత్సలమ్‌”’ మొదలగునది కూడ, భాగాభ్యామ్‌ + వినా = భాగములు లేకుండ
వర్తతే = దిండును
తాత్చృర్భు ము__ “హక” మొదలగు పదములలో ఆవయవములై న వర్ణములు
లేనట్టుగానే, ' 'సీలోత్స లమ్‌'” మొదలగు వృత్తులలో కూడ అవయవములై న పదములు లేవు,
విచరణము__ పదములు అఖండములనియు అఖండమైన యర్గమును బోధించు
ననియు, (పకృతి _ (ప్రత్యయము మొదలగు కల్పనలు అసత్యమనియును రెండవ కాండమున
పతిపాదింపబడిన ది. అదే తీరులో వృత్తులు కూడ అఖండములసియు, వాని క వయవములు
_ లేవనియు విశేషణ విశేష్యభావముతో ఏకాకారమైన యర్థమును బోధించుననియును [గహింప
వలను, ఏకార్థిభావము, అభిదైకత్వ సంఖ్య. (కావలసిన సంఖ్యను సమర్పించుచు ఎట్టి విశేష
మును లేని సామాన్యరూపమగు ఒక సంఖ్య) భాసించుట, ఒకటి ముఖ్యమై మిగిలిన పదార్థ
ములు విశేషణములగుట, మొదలగు ధర్మములన్ని యు వృత్తికి సహజములు. మందమతుల
కొరకు వాక్యదశను చూపి సమన్వయము చేయుదురు కాని వాక్యమునకును వృ త్తికిని ఎట్టి
సంబంధమును లేదు. కొద్ది పోలికను బట్టి “అదియు ఇదియు ఒకే” అనుట . కేవలము
(భాంతి మూలకము
విశేష విషయములు ““ఏకార్థిభావః సామర్థ్యమ్‌ _ పరిభాషా చి” (వృ త్తియందలి
సామర్థ్య మేకార్థిభావము - ఈ సూూతము పరిభాష) అను సిద్ధాంతము (సమర్థః పద విధిః -
2.1.1) ఇచట సం[గహింపబడినది. 158
అవతారిక వృ త్రికిని వాక్యమునకును సాదృశ్యము కూడ అన్ని చోటులందును
ఉండద నుచున్నాడు.
శో శో(తియకే(తియాదీనాం న చ వాసిష్షగార్యవత్‌ |
౧ ల ౧
భేదేన _పత్యయో లోకే తుల్యరూపాసమన్వయాత్‌ ॥ ర్‌ఢీ
వాసిష్థగార్గక్యవత్‌ = వాసిష్టః, గార్గ్యః, అను వానివలె, [శో తియ షే తియాదీనామ్‌ =
[శోోతియః, వెతియః, మొదలగు వానికి, _ తుల్యరూపాసమన్వయాత్‌ = సమానమైన
రూపము కుదురనందున, భేదేన = విభాగముతో, (పత్యయః = అర్థము తెలియుట, లోకే =
వ్యవహారమున, న - చ = లేదు (కినబడదు).
తాత్సర్యుయము_ “వసి సిష్టస్య - అయమ్‌ = వాసిష్ణః' = వసిష్టునికి సంబంధించిన
వాడు. “గర్లన్య - అపత్య (మ్‌ = గార్గ 18 = గర్గుని సంతతి. ఇది తద్ధితవృ త్తి. ఇచట వృత్తి
కిని వాక్యమునకును పోలిక ఉన్న ది (వసిష్ట, గర్గ, అను శబ్రములకు తద్దిత ప్రత్యయము
ఆ ౧ ట వ
మాత్రము చేరినది) కావున (పకృతి (ప్రత్యయ విభాగము కుదురును. కాని “కో తియ”,
వాక్యపదీయము 64 జాతీ
[77
దవ్య గుణములు ఒక వాక్యమున పదబోధ్యములగుటచే వానికి సంబంధము
వాక్య మూలకము. అంతకు తప్ప వానికి సంబంధము నిర్ణయించునది మరియొకటి లెదు.
వాక్య [పమాణముకంటె [శుతి |[పమాణము 1పబలము. ఇది *సీమాంసకుల
నిర్ణయము. కాబట్టి (శుతినిబట్టి చూడగా పె వికల్నము పస క్రమగుచున్నది. అట్టితరి (పతినిధి
నియమము కిలుగదు. ఈ యంకమును గు ర్తింపవలెను.
ద్రవ్యము శబ్దముచే బోధింపబడుననెడి వ్యాడి మహర్షియొక్క మతమును దూషిం
చుటకై ఈ శోకము వాయబడినది. [దవ్యవాదమున |దవ్యగుణములు సమకక్షములు కనుక
పై రీతిని వికల్పము (పస క్రమగుచున్నది. వికల్పము శాస్త్ర సమ్మతము కాదు. తెల్లని మేక
దొరకనిచో ఎరుపో నలుపో రంగుకల మేకనే ఉపయోగింపవలెను, అంతియేకాని గొల్టెను
గాని మరియొక తెల్లని వస్తువునుగాని ఉపయోగింపరాదని శా స్ర్రనిర్ణయము. ఆ నిర్ణయ నునకు
ద్రవ్యవాదమున భంగము వాటిల్డును.
కాబట్టి 'ఆ వాదము యుక్తము కాదు. 116!
అవతారిక... వె క్లోకమున [ద్రవ్యవాదమున దోషము దుర్వారము కనుక అది
అయు క్రమని నిరూపించి జాతి శ క్రివాదమున సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో, యదాతు జాతిః శక్తిర్వా కయాం (పత్యుపదిశ్యతే |
సామర్య్యాత్సంనిధీయే తే త,త్మదవ్యగుణొతదా || 77
©
యదా + తు = ఎప్పుడై తే, జాతిః = శబ్దముచే బోధింపబడిన జాతి, వాజుకాక, శక్తిః =
శ, (కియామ్‌ (వతి = యాగాది (క్రియను గురించి, ఉపదిళ్య్ళ్యతే = చెప్పబడుచున్నదో,
తదా = అప్పుడు, ఆ పక్షమున, త[త = ఆ [కియయందు, సామర్థ్యాత్‌ = సామర్థ్యము వలన
అనగా అర్థాప త్రి [ప్రమాణము వలన, దవ్యగుణౌ = [ద్రవ్యము గుణము, ఈ రెండు, సంని
ధీయేతే = ఏీకరూపముగనే సన్నిహితములుగా చేయబడుచున్న వి.
ఎలి శబ్దములకు జాతియే వాచ్యమగునని వాజిప్యాయనుని ఆశయము. అందు
శక్రికి జాతి షఉపలక్షణము కాగలదని యీ సముద్దేశమున లవ శ్లోకమున చూపబడినది.
జాతిగాని శ క్రిగాని యాగాది [కియలకు సాధనము కాగలదు. ఆ రెండు కూడ
ఆ|శయములేనిది ఉండనేరవు కనుక అవి వానికి ఆధారమగు [దవ్యమును ఆకేపించును. ఆ
ఖ్‌ 66 + అల ఆగ 99
శం తి లిజ్ల వాక్య (వకరణ పాననమాభ్యానాం పార చదెర్చల్య మర్గవిపకర్దాత్‌ అని
ల్‌. సూ(తము.
సము దేశము 637 పదకొండము
55 |
“శే తిం 8" అను పదములలో అటి పోరిక ఇసుమంతయు లేదు. (శ శో తియ శబ్దమునకు
“వేదమును చదువువాడు”” (ఛం కరక అని యర్థము. శ్నేత్రియ శబ్దమునకు DE
జన్మలో కుదురని రోగము” (పరకే|తే చికిత్స్యః = మరొక జన్మలో చికిత్స చేయదగినది)
ఆని యర్థము. ఇదియు తద్ధిత వృ త్తీయే ఇచట వృత్తికి అనుగుణముగా పదములను విడదీసి
(వాక్యరూపమున సమానమైన యర్థమును చెప్పుటయే కుదురదు. కాగా వాక్యము వేరు.
వృత్తి వేరు.
వివరణము “శో తియళ్ళందో౬ధీతే'' (5-2-84) అను సూత్రము _శ్యోతియ
శబ్దమును సాధించును. ““మెతియచ్‌ పరక్షేతే చికిత్స్యః” (5-2-92) అనునది క్నేత్రియ
శబ్దమును సాధించును. ఆయా యర్థములందు (పసిద్దమైన ఆయా శబ్దములను’ ఉన్నవి
ఉన్నట్టుగ” తీసికొని పాణిని సాధుత్వమును చెప్పెను. వీనిని నిపాతములందురు. ఇట్టి స్థలము
లలో (పకృతి, (పత యము, అను విభాగమే యుండదు. ఇవి ఏకార్థభావము గల వృత్తులు.
కాగా వృత్తి త్తి విషయమున వాక్యమును చూపుట కృతకము వృ త్తికిసి వాక్యమునకును కలదని
భావింపబడు సాద్య శరము కూడ సార్శ|తికము కాదు. 1541
అవతారిక. వృ త్తికినె హక్యమునకును అర్థము కూడ కొన్ని చోట్ల సమానముగ
నుండదని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ స ప్పపర్ణాదివద్భేదో న వృతౌ విద్యతే క్వచిత్‌ ।
రూఢ్యరూఢివిథాగో౬పి (క్రియతే (ప్రతిపత్తయే ॥ ఫ్‌గ్‌
క్వచిత్‌ = ఒకానొక సందర్భమున, స ప్రపర్ణాదివత్‌ = స ప్రపర్థః, మొదలగు చోటులందువలె,
వృతౌ = వృత్తియందు. భేదః = అర్థభేదము, న + విద్యతే = ఉండదు, రూఢ్యరూఢి
_ విభాగః + అపి = “రూడి రూడికాదు' అను విభాగము కూడ, (పతిప తయె = తెలియుట
కొరకు, [క్రియతే = చేయబడును.
తాత్పర్యము వృ తికిని వాక్యమునకును సామాన్యముగా అర్థమందు భేదము
లేక పోవచ్చును. కాని అట్టి యర్ధభేదముగల స్థలములు కూడ కొన్ని యున్నవి. “స ప్తపర్ణః''
అనునది ఇందు కుదాహరణము. ఇచట వృత్తియొక్క యర్థము వేరు. (ఒక విధమైన అరటి
చెట్టు). వాక్యముయొక్క_ అర్థము వేరు (ఏడాకులు గలది). ఆకే “ఈ పదము రూఢము -
ఇది రూఢము కాదు” అను విభాగము కూడ ఉన్న యర్థమును విశదపరచుటకై.. ఏర్పడినదే.
వరణము- “పర్వణి పర్వణి = సప్త = పర్జాని - అస్య - సంతి” (స ప్తపర్దః)
అని వాక్యమును చూపుదురు. ''పతియొక కణుపునందును ఏడాకులు గల చెట్టు” అను నర్థము
దీనివలన వచ్చును. “స ప్రపర్ణ'” అను వృత్తివలన (బహు దీహి సమాసము) “ఒక జాతి
అరటి చెట్టు” అను నర్థము లభించును. ఈ రెండిటికిని' ఎట్టి పోలికయు లేదు. ఆకులున్న ను
ఎండిపోయినను. స ప్తపర్ణ శబ్దమాయర్థమును (అరటి) తప్పక బోధించును. వాక్యము బోధింప
జాలదు. కావుననే “స ప్తపర్ణ'' మొదలగు శ బ్బములను రూఢము లందురు. అట్టని “రాజ
పొక్యపదీయము 638 వృత్తి
[56, 57
పురుష” మొదలగు వృత్తులన్నియును రూఢములు కానక్కరలేదు. అవయవములుగా ఉన్న
శబ్దముల అర్భము కూడ అట్టిచో ట్ల స్పురించుచుండును. ఈ విధముగ *“ీరూఢము - యౌొగికముి
అను వేర్పాటు కూడ సహజమైన స్థితిని గుర్తించుట కుపయోగించు ఉపాయము మాతమే,
కాగా వృత్తి వేరు. వాక్యము వేరు.
విశేష విషయములు. అర్థమును తెలియజే యు తీరునుబట్టి శబ్దములను ఇట్లు
విభజింతురు :
(1) యాౌగికము._ అవయవముల అర్థమును పూర్తిగా చెప్పునది. ఉదా : పాచకః
(పద్‌ + అక == వంటచేయువాడు) మొద లగునది.
(2) రూఢము-- అవయవములున్నను వాని యర్థముతో సంబంధము లేకుండ
మొత్తముపై ఒక యర్థమును చెప్పునది. ఉదా: స ప్రపర్థః. ఇచట ఒక ప్పుడు అవయవార్థము
కుదిరినను (అరటికి ఏడాకులే ఒక ప్పుడుండినను) తిః శబ్దమును యౌగికమనరు. కుశలః,
పవీణః, (నేర్పరి) మొదలగు శబ్దములు ఇట్టివే.
(8) యోగరూఢము.___ ఆవయవార్థమును స్వీకరించినను ఒకే యర్థమును ఎల్డపు
డును చెప్పునది. ఉదా : పంకజమ్‌. (పంకే - జాయతే = బురదయందు పుట్టునది = పద్మము
మ్మాతమే - మరొక వస్తువు కాదు).
ఇట్టి తీరులన్నియు భాషకు సహజములనియ ఆ యా సంకేతములు వీనిని వివరించు
టకు బయలుదేరినవేగాని -వాస్తవములు కావనియును |గంథకారుని హృదయము అవే
వృత్తి - వాక్యము” అను రెండు (పసిద్ధమైన మార్గములు అనాది సిద్ధములై ఉన్న వనియు,
అందు వృత్తి అఖండ మగు నర్థ మును వాక్యము సఖండమగు నర్ధమును బోధించుననియు,
కొంత సామ్యమున్నంత మాాతమున ““అవి ఒక చే” యని భావింపరాదనియును ఈ సందర్భ
మున అతడు తరచుగ చెప్పుచుండు ను Hdd
ఆవతొరిక్‌ ఎకార్థభావము నంగీకరించి వృత్తిని వేరుచేసినపుడు కూడ [తిపద
బహు|వీహి సమాసమున (మూడు పదములకు జరుగు బహు(వహి) మొదటి రెండు పదముల
కును వేరొక సమాసమును చేయరాదని రెండు శ్లోకములతో చెప్పుచున్నాడు.
_శ్లోః యా సామాన్యాశయా సంజ్ఞా విశేషవిషయాచయా |
బహుల్టగ్రహణాన్నా స్తి (ప్రవృత్రిరుభయో స్తయోః.॥ 56
శో సుసూక్ష్మజట కెశాదొ సమాసోఒవయవే యది ।
స్యాత్‌ స్యా త్త(త్రాంతరం గ త్వాద్బాధకో ౬ వయవస్వరః it గ్‌?
సుసూక్ష్మజట కేశాదౌ = “సుసూక్ష్మజటకేశః'” మొదలగుచోట్ట, అవయవే = అవయవము -
లగు, పదములకు, సమాసః == సమాసము (కర్మధారయము), స్యాత్‌ + యది = ఆయిన
నము దేశము 639 పదకాండము
57]
ట్రయితే, అంతరంగత్వాత్‌ = లోపలిదగుటవలన, బాధకః = బాధించునట్టి, అవయవస్వరః
= అవయవములకగు స్వరము, తత = అచట, స్యాత్‌ = వచ్చెడిని,
జో
యా == ఏది కలదో, విశేషవిషయా = విశేషములకగు, సంజ్ఞా = సమాసము, యా +
ఏదియు కలదో, తయోః = ఆ, ఉభయోః = రెండిటికిని, బహుల (గహణాత్‌ = “బహులమ్‌'’
అనుటవలన, (పవృ త్రీ = పపృత్తి, న అస్తి = ఉండదు.
(అందువలన) సామాన్యాాశయా = సామాన్యములకగు, సంజ్ఞా = సమాసము
చ
లాత్ఫర్భంయు__ “సుసూక్ష్మజట కేళః అనునది మూడు పదములకును సుసూక్ష్మ
+ జట గ కేశ) ఒకేసారిగ జరిగిన బహు[వీహి సమాసము ఇచట మొదటి రెండు పదముల
కును “*సుప్‌నుపా”” (2-1-4 అను సూ[తముచే సామాన్య సమాసముగాని, “విశేషణం
విశేషేణ బహులమ్‌ ” (2.1-! 7) అను సూ|తముచే కర్మధారయ సమాసముగాని [పవ
ర్రింపదు. ఈ సూ్యూతమందలి ““బహులమ్‌'' అను పదమే అందు హేతువు. వానికి సమాస
మును చేసినచో మొత్తముపై వచ్చు బహువీహి స్వరమును బాధించి అవయవమైన సమాస
మునకు వేరొక స్వరము రావలసి వచ్చును.
ఎవర్‌ ణము “సుసూమ్మాః -_ జటా? - కేశాః - యస్య సో (సూక్ష్మములై
జడలుగట్టిన జుత్తు గలవాడు) అను విగహమున మూడు పదములకును కలిపి, “అనేక
మన్యపదార్థే” (2-2-24) అను సూతముచే బహు(వీహి సమాసము ఒక్కుమ్మడిగ అగును.
అందువలన “బహు[వీహౌ |పకృత్యా పూర్వపదమ్‌” (6-2-1) అను సూత్రముచే తొలి
పదమునకు సహజముగనున్న స్వరమే మిగులును. అది యభిమతము. అట్టుగాక “*వకార్ధి
భావము కుదురును గదా ః” అని భావించి మొదటి రెండు పదములకును సామాన్య సమాస
మునుగాని విశేష సమానమునుగాని ముందుగ చేసినచో, బహు[వీహి స్వరమును తోసివైచి
“సమాసస్య” (6-1-228) అను సూత్రముచే ఆ అవయవ సమాసముయొక్కం చివరి అచ్చు
ఉదా త్తము కావలసి వచ్చును. తరువాత బహు[వీహి పవర్హించినను పయోజనముండదు.
అందుచే అవయవములకు సమాసము జరుగరాదు. ఇట్టి షిషేధమును స్తూతమందలి “బహు
లమ్‌” అను పదమువలన సాధింపనగును. ఇష్టము కానిచోట్ట సమాసమును బహుల శబ్దము
వారించునని సం|పదాయము.
విశేష విషయములు. “మధ్యనుండు _పదార్థములకు వకార్థీభావమును చెపి
అవాంతర సమానమును చేయరాదా 1” అను శంకకీది సమాధానము. “సుప్‌సుపా” =
'సుబంతము సమర్థమైన వేరొక సుబంతముతో సమసించును అని యర్థము. ఉదా : “పూర్వమ్‌.
+ భూతః డె.భూతపూర్వః” మొదలగునవి. ఈ సమాసమునకు (పత్యేకముగ ఎట్టి పేరును
లేదు. కాన ఇది సామాన్య సమాసము. “విశేషణం విశేష్యేణ బహులమ్‌” (దీని యర్థ మిది
వరకే చూపబడినది). దీనిచే జరుగు సమాసమునకు కర్మధారయమని పేరు. ఇది విశేష
సమాసము. “నిత్యముగ వచ్చుట”, “వికల్పముగ వచ్చుట", “రాకుండుట”, మొదలగు
అభిమతార్భములను ఆవశ్యకత ననుసరించి బహుల పదమువలన సాధింతురు. “అనేక మన్య
వాక్యపదీయము 640 ,,వృశ్రీ
[58
పదార్థ” = = “సమర్థములై & ఒకటిని మించిన [పథ మాంతములగు సుబంతములు సమసించును,
అట్టు సమసించు పదముల యర్థము సమాసమందు లేని వేరొక పదముయొక్క_ అర్థమును
బోధింపవలయును అని యర్థము. ఈ సమాసమునకే “బహు వీపి” అని పేరు. ఉదా:
“పీతమ్‌ + అంబరమ్‌ - యస్య - సః = పీఠరాంబరఃకి” .. (పచ్చని బట్టగలవాడు = విష్ణువు)
మొదలగునవి.
ఉదా త్తము, అనుదాత్తము, స్వరితము మొదలగునవి స్వరములు. ఇవి అచ్చుల
ధర్మములు. సామాన్య వ్యవహారమున వీనిని పలుకుట పూర్తిగా నశించినది. కాని వేదభాషలో
వీనిని పలుకుట తప్పనిసరి. వీనికి సంబంధించిన నియమములు కొల్లలుగా ఉన్నవి. సమాస
మునకు చెందు రండు నియమములిచట |పస్తుతములు., “సమాసస్య” = సమాసముయొక్క
చివరి అచ్చు ఉదాత్తము అని యర్థము. ఇది సామాన్యన్వరము. “బహ్మువిహౌ _పకృత్యా
పూర్వపదమ్‌ ” అనునది బహు(వీషాకి మా తమే చెందునుగాన విశేషస్యరమగును ఈ రెండి
టిలో సామాన్య స్యుర మంతరంగము. అనగా సుఖముగను వేగముగను (పవ ర్రించునది. విశేష
స్వరము బహిరంగము. కష్టముగను విలంబముగను [పవర్తించునది. కాగా బహిరంగమును
బాధించి అంతరంగము (ప్రవర్తించుట న్యాయ్యము. (బహిరంగము = ఎక్కువ నిమి త్తములు
గల కార్యము. అంతరంగము = తక్కువ నిమి త్తమలు*ల కార్యము) సమాసమయినచో =
చాలును _ సమాసస్వరము రావచ్చును. సమాసమును బహు[వీహియు కూడ అయినపుడే
బహు[వీహి స్వరమగును. ఇట్లు సమాసస్యర మంతరంగమై బహు వీహి స్వరమును బాధించె
డిని. (బహిరంగ కార్యముకన్న అంతరంగ కార్యము |పబలమని వై యాకరణుల సంప
దాయము).
కాగా [(పకృృతమున మూడు పదములకును ఒశేసారిగ బహు |వీహిని మా|తమే
చేయవలయునుగాని ఆవాంతర సమాసమును చేయకూడదని ఫలించినది. 115 Tn
అవతారిక... “మీద చూపిన మూడు పదముల బహు వీహియందు [పా పించు
. అవాంతర సమానమును “విభాషా”" (2-1-11) అను మహాకవి కల్పముచేతనే వారింప
వచ్చును. అందులకై బహుల పడమును ఆశయించుట వ్యర్థము అను అభ్మిపాయమును
ఖండించుచున్నాడు.
శ్లో; సముదాయస్య వృతాచనై కదేశో విభాష గతే!
భేద ఏవ విభాషాయాం నియతో విషయోయతః ॥ 58
సముదాయనస్య = = సమూహమునకు, వృత్తా + చ = వృ త్తియందు, ఏకదేశః =. అవయవము, '
న- విభాష్యతే = = వికల్పింపబడదు, యతః = ఎందువలన, విభాషాయామ్‌ = విక ల్పమందు,
భేదః + ఏవ = వ్యపేక్షయే, నియతః = నియమింపబడిన, విషయః = విషయమై, (భవతి =
అగుచున్నదో).
సముద్దేశము 641 పదకొండము
60]
యగ | |
విషయమని వెనుక చూపబడినది (45 వ కారిక). కావున ఏకార్టీభావమున అది (ప్రవ .ర్తింపచు.
పదసమూహమునకు ఏకార్థీభావమున్నచో, సమాసము రాక తప్పదు. అట్టు అవయవములగు
పదములకు గూడ ఏకార్టీభావమువలన |పాప్తించు సమాసమును బహుల [గహణముచేతనే
un
వారింపవలయును.
తాత్ళర్శంయము__ “విభాషా”” (21-1 1) అను వికల్పమునకు వ్య పేష్షా సామర్థ్యము
వివరణము ఏకార్టీభావమున వృత్తి తప్పదనియు, వ్య పేక్షయందు వాక్యము
తప్పుదనియును ఒక విధమైన కట్టుబాటును మా|తమే ““'విభాషా'' అను సూూతము బోధించు
నని కొందరి మతము. n58n
అవతారిక. పె విషయమునే మరొక విధమున విశదికరించుచున్నాడు.
ధో] యతశావిషయ:ః సోఒన్యా సస్మాన్నా స్యృకృతారతా |
అభేద్యసష్మక మేఒత్యంతం భేదానామససారణాత్‌ 1 59
ఆభేద[ప[కమే = అభేవమును స్వీకగించునపుడు, _భేదానామ్‌ = భేదములు, ఆత్యంతమ్‌ =
పూ ర్రిగా, అపసారణాత్‌ = పోవునుగాన, యతః గ చ = ఎందువలన, సః = ఆ అభేదము,
అస్యాః = ఈ విభాషకు, ఆవిషయః = విషయముకాదో, - తస్మాత్‌ = అందువలన, ఆక్కతా
ర్థతా = కృతార్థ ము కాకపోవుట, న + అస్తి = లేదు,
తొత్త్సృర్భంయు__. ఏకార్థీభావమున పదార్ధముల భేదము పూర్తిగా నశించును. ఆపుడు
వృత్తి తప్పదు. వ్య పేక్షయందు పదార్థముల భేదము పూర్తిగా ఉండును. అపుడు వాక్యము
తప్పదు. ఈ వాక్యమే “విభాషా*” అను దానికి విషయముకాని వృత్తి కానేరదు. కాగా వృత్తి
విషయమున “విభాషా"” అనునది '“చరితార్థమగునా ? ((పయోజనము గలది) కాదా?”
ఆను పస క్రియ లేదు.
వివరణము___ ఈ విధముగ “విభాషా” అనునది వాక్యమునకు మాత్రమే కట్టు
బడి పోయినందున (వాక్యమందె చరితార్థమయినందున) వృ త్తియందు పనిచేయజాలదు.
ఆందుచే “సుసూక్ష్ముజట కేశ” మొదలగుచోట్ల మొదటి రెండు పదములకును (పాప్తించు
సమాసమును బహుల గహణముచేతనే వారింపక తీరదు. 159
అవతారిక... మూడు పదములకు జరుగు తత్పురుష సమాసములో కొన్నిచోట్ల
అవయవములకు అవాంతర సమాసమును చేయవచ్చుననియును - ఆట్లయినను స్వరభేదముండ
దనియును |పతిపాదించుచున్నాడు.
ళో మహాళష్ట శితేత్యే వం న స్యాద్భేదః పద(తయే |
వృత్తావవయవన్యా త్త్యం యన్మాన్న (సతిషిధ్యశే Il 60
మహాకష్ట[శిత -- ఇతి = “మహాకష్షశితః'' ఆనుచోట, ఏవమ్‌ = ఈ తీరులో, పద్మతయే =
[41]
మూడు పచములందు, అదయవస్య = స
ఆకారము, (ఆ _ అను వర్ణము) యస్మాత్‌ = ఎందువలన, నగ (పతిషిధ్యతె = వారింప
బడలేదో, (తస్మాత్‌ = అందువలన) భేదః = స్వరభేదము, న -[ స్యాత్‌ = ఉండదు,
తాత్ఫ్ళర్భుయు.._ ““మహాకష్ట, శిత” అనుచోట మహత్‌ + కష్టమ్‌ - శిత, అను
మూడు పదములకును తత్పురుషము. ఇచట వా స్తవముగ పదసమూహమునకే ఒశేసారి
ఏకార్జీభావము. అయినను అవయవములగు మహత్‌, కష్ట, అను పదములకు కూడ వేరుగ
ఏకార్టీభావము నంగీకరించి అవాంతరమగు కర్మధారయమును చేయవలయును. లేకున్న
మహత్‌ శబ్దమున (త్‌ - అను చివరి వర్ణమునకు) ఆత్త ము (ఆకారము) రాక పోవును.
““మహాకష్ట' అను అభిమతమగు రూపము సిద్ధింపక పోవును. ఆట్టు అవాంతర సమాసమును
చేసినను మొ త్తముపై స్యరభేదము మాత్రము కలుగదు. ఇదొక విశేషము.
వివరణము “మహత్‌ + కష్ట” అను వానికి “సన్మహత్పరమో త్తమో
త్కృషహ్టాః పూజ్యమానై 8” (2-1-61) అను సూ తముచె కర్మధారయమగును. “ఆన్మహతః
సమానాధికరణ జాతీయయోః'' - (6-8-46) అను సూతముచే మహత్‌ శబ్దమునకు ఆకార
మగును. పిదప ““మహాకష్టమ్‌ + (శ్రిత'', ఆను పదములకు “ద్వితీయా [శితాతీత పతితగతా
త్య స్త పాప్తాపనై్నః'' (2-1-14) అను సూ తముచే తత్పురుషమగును. ఇచట అవయవ
సమానమునకు “సమానస్య"* (6-1-228) అను సూత్రముచే రాదగు అంతోదా త్తమును,
“థాఒథఘకళ్‌ కాజబ్బితకాణామ్‌”* (6-2-144) అను సూూతము బాధించును. అయినను
దీనిని బాధించి ““అహినేద్వితీయా" (6-2-47) అను సూతము (ప్రవదర్హించటచే మొత్తముపై
అభిమతమగు స్వరమే (అంతోదా త్రము) సిద్ధించును.
విశేష విషయములు (1) సన్మహత్పరమో త్తమోత్కృృష్టాః పూజ్యమానైః”'
(2-1-61, సత్‌, మహత్‌, పరమ, ఉత్తమ, ఉత్కృష్ట అను శబ్దములు, (విశషణములు,
పూజింపబడు వస్తువును చెప్పు శబములతో (వ శేష్యములు) సమసించును అసి యర్థము,
ఉదా : సద్ర్వైద్యః, మహావై యాకరణః, మొదలగునవి.
(2) '“ఆన్మహతః సమానాధికరణ జాతీయయోః” (6-8-46) “మహత్‌
శబ్దము యొక్క. చివరి వర్ణమునకు ఆకార మాదేశమగును. సమానాధికరణమైన (విశెష్యము)
ఉ తరపదముగాని, ““జాతీయి'' ఆను శబ్బముగాని పరముగ నుండవలెను ఆని యర్థము,
““మపహాపురుషః ”*” మొదలగునవి ఉదాహరణములు. పకృతమున (మహాకష్ట[శిత, అనుచొట)
మూడు శబ్దములకును ఒ కేసారిగ వృత్తి అన్నచో కష్టశబ్ద ముత్తరపదము కానందున మహ
చృబ్బమునకు ఆతము రాక పోయెడిని. (సమాసముయొక్క- చివరి పదము మాత్రమే ఉత్తర
పదమనుట వ్యాకరణ మర్యాద). అందుచే “మహత్‌ + కష్ట అను దశలో అవాంతర సమాస
మును చేయక తప్పుదు.
(8) ““ద్వితియా శితాతీత పతితగతాత్యన్త (పాప్తాపన్నైః” (2-1-14). “సమ
సము ధ్రేళము 643 పదకొండము
61]
ర్ధములగు శిత, ఆతీత, పతిత, గత, అత్యస్త, ఆపన్న, అను వానిలో దేనితోనయినను
ద్వితీయాంతము సమసిఐ=చును”” త, |గామగత”, మొదలగునవి
యుదాహర ణములు.
(4) సమాసస్య ౫ (6-1-228) దీని యర్థము 56, 57 కారికల వ్యాఖ్యలో చూప
బడినది. ఇది సమాస మా|తమునకు వర్తించు సామాన్య సరము.
ఎ
(5) “థా౭థఘక్లో కాజబితకాణామ్‌'' (6-2-144) గతికిగాని, ప. పరా.
మొదలగునది), కారక మునకుగాని (కర్మ, కరణము, మొదలగునవి), ఉపపదమునకుగా సి
(ముందుండు పదము) పరమై, - థ, అథ, ఘజ్‌, క్ర, ఆచ్‌, అప్‌, ఇత, క- అను (ప్రత్య
యములలో ఏదేని చివరగల పదమున్నపుడు, దాని చివరి అచ్చు ఉదాత్తమగును (అంతో
దాత్తము)” అని యర్థము. (పభృథః, ఆవసధః, మొదలగునవి ఉదాహరణములు. ఈ
సూ|తము విశేషముగాన “సమాసస్య'” అను దానిని బాధించును. '“మహాకష్ట్మశిత ” ఆను
చోట ““శిత” అనునది క్ర్త్యపత్యయాంతము. ““మహాకప్టమ్‌'” అనునది కర్మకారకము. కాగా
ఈ సూ|తమున కిచట ప్రా ప్రీ యున్నది.
(6) “అహీనేద్వితీయా” (6-2-47) “ద్వితీయాంతము క్షపత్యయాంతముతో
సమసించునపుడు, సమా సమువలన “కూడిన _ లేక_ పొందిన” అను భావము (ఆహీనముకా
విడువబడినది = కూడి యున్నది) వచ్చినచో ద్వితీయాంతము తనకు సహజమైన స్వరమునే
పొందును ఆని యర్థము. “కష్ట[శితి' మొదలగునవి ఉదాహరణములు. ఇచట కష్ట శబ్ద
మంతోదా త్రము. సమాసమున అదియే మిగులును. ఈ సూూతము వేరొక విశేషముగాన
“''థా౭ధథఘళ్‌' మొదలగు సూత్రమును బాధించును. కాగా “మహాకష్ట శిత” అనుచోట
చివరకు ఈ సూతమే [పవర్తించి, “*మహాకష్ట” అనునది అంతోదాత్తమగును. అదియే
““'మహాకష్టశిత'* అను మొత్తమునకును అనుసరించును. ఇట్లు ఇచట సముదాయమునకును
అవయవములకును వేర్వేరుగ సమాసమును చేసినను స్వరభేదమను దోషము కలుగదని
ఫలించినది. ॥ 601
అవతారిక___ మూడు పదములకగు తత్పురుష సమాసములలో కొన్నిచోట్ట స్వర
భేదము తప్పదనుచున్నాడు.
శో మహారణ్యమతీతే తు (తిపదాద్భిద్యతే స్వరః |
యన్మా త తాంతరంగత్వాద్బాధకో ౬ వయవస్వరః / 61
మహారణ్యమ్‌ +- అతితే - తు = మహారణ్యమ్‌ + అతీత, అనుచోట ఆయితే, [తిపదాత్‌ జు
మూడు పదముల సమాసముకన్న (మహత్‌ , అరణ్యమ్‌, అతీత, అను పదములకు) స్వరః =
స్యరము, భిద్యతే = వేరగుక, యస్మాత్‌ = ఎందువలన ఆనగా, త తకాఆచట, అంతరంగ
త్వాత్‌ = లోపలిదగుటవలన, అవయవస్యరః = అవయవమైన సమాసముయొక్క- స్వరము,
బాధకః = బాధించునదియై, (భవతి = అగును).
వాక్యపదీయము 644 వృత్తి
[62
తాత్ఫ్రర్భోం ము “మహారణ్యాతీతః'' అనుచోట కూడ మూడు పదములకును
ఒకేసారి సమాసమన్నచో స్యరభేదము కలుగును. ఇచట “మహాకష్ట శ్రిత” అను చోటునందు
వలె మహచ్చబ్దమునకు ఆత్త్వము సిద్ధించుటక్రై (చూడు _ 60వ కారిక) మహత్‌ - అరణ్య,
అను శబ్బములకు ముందుగా సమాసమును చేయవలయును. అపుడు సమాసస్య'' (6- [-228)
అను సూత్రముచే ఈ అవయవ సమాసమునకు ఆంతోదా త్రము తప్పదు. అదియే మొత్తము
సమాసమునకును సం[కమింపవలసి వచ్చును. “'“థాఒథమఘఖ్‌ ” మొదలగు సూ తము బహి
రంగమగుటచేతను (అతీత _ అను శబ్దమును కూడ కలిపినగాని అద్దానికి పవృత్తి యుండదు.
“సమాసన్యి' అనునది అంతరంగమగుట చేతను (రెండు శబములకును సమాసము కాగానే
వచ్చునది) ఆఅవయవస్వరము బాధకము కాక తప్పదు.
వివరణము. “అతీత శబ్దమునకు “దాటినవాడు” ఆని యర్థము. కావున
సమాసమువలన “విడువని ”” (అహీనము) అను భావము రాదు. అందుచే “ఆహీనే ద్వితీయా”
(6-2-47 చూ - 60వ కారిక) అను సూ[తము “మహారణ్యాతీత'' అనుచోట |పవర్తిం
పదు. అందుచేతనే “మహాకష్ట[శితః'', ఆను దానికిని “మహారణ్యాతీతః' అను దానికిని
పొత్తు కుదురదు. (స్వరములు వేరు) 1611
అవతారిక. మీది యంశమునే వివరించుచున్నాడు.
శో సతిశిష్టబలీయస్వ్వాత్‌ థాఒ౬థాదిస్యరఎవ తు ।
ద్విపదే తేన యుగపత్‌ (త్రితయం న సమస్యతే ॥ 62
ద్విపదే = రెండు పదముల సమాసము, సతి = ఆయినపుడు, శిప్టబలీయస్తాత్‌ = = వెరుగ
విధింపబడిన శాస్త్రము |పబలమగుటవలన, థా౭_ థాదిస్యరః [ఏవ తు= “శా౭థఘజ్‌'
(6- -2_ 144) మొదలగు సూ[తము ముచే విడింపబడిన స్వరమే, (భవతి = అగును), తేన =
అందుచే, [తితయమ్‌ = మూడు పదములును, యుగపత్‌ = ఒ కేసారిగ, న-+ సమస్యతే =
సమసింపవు.
తాత్బర్భిము..- “మహారణ్యాతీత'' అనుచోట “మహత్‌ + అరణ్య” , అను
వానికి ముందుగ సమాసమువచేసి, పిదప ప “మహారణ్యమ్‌ + అతీత” అను రెండింటికిని సమాస
మును చేసినచో, తొలి నమా సమునకు (పొ పించు అంతోదా త్త స్తు ఇరమును బాధించి, “తా౭ఢ
ఘళ్ల్‌ '” మొదలగు సూూతముచే విధింపబడిన స్వరమే (పవ ర్రించును. ఆది వి శేషకార్యముగాన
[ప్రబలమగును అందుచే ఇచట మూడు పదములకును ఒకేసారి సమాసము రాదనుటయే
సమంజసము.
వివరణము. “సమాసస్య” (8-1-228) అను స్యూతముచే వచ్చు అంతో
దాత్తము సామాన్యకార్యము. “థాఒథఘజీ *' మొదలగు సూూత్రముచే వచ్చు ఆంతోదా తము
విశషకార్యము. సామాన్యమును విశేషము బాధించును. కాగా మూడు పదముల సమాసమైనచో
నము దేశము 645 పదకొండము
63]
మధ్యోదాత్తమును రెండు పదముల సమాసమైనచో అంతోదా త్రమును ఆగునన్నది యిచటి
సారము, ఇట్టి భేదమును వారించుట కై ఇట్టి స్థలములందు రెండు పదముల కే తత్పురుషమనుట
విశేష విషయములు... మూడు పదములు గలచోట మూడింటికిని ఒకేసారి సమాస
మన్‌ చెప్పి, కొన్ని కార్యములు సిద్ధించుట క్రై తొలి రెండు పదములకును మగల అవాంతర
ముగ సమానమనుట ఒక పద్ధతి. దీనిని _తిపన సమాసమందురు అట్టుగాక తొలి రెండు
పదములకును మొదట సమాసముచేసి, పిగప చివరి పదముతో సమాసమనుట రెండవ పద్ధతి.
దీనిని దిపడసమాసమందురు. (మొదటి సమాసమంతయు ఒకే పదమగును. “సుప్‌నుపా”'
(2-1-4) (సుబంతము సమర్థమగు వేరొక సుబంతముతో సమసించును - అని యర్థము)
అను సూతమున ఏకవచనమును (“ఒక సుబంతము'' అను నర్జమును) పాటించనిచో,
మూడు పదములకును ఒకేసారి సమాసము కుదురును. దానిని పాటించినచో ఎప్పుడైనను
రెండు పదములకే సమాసమనుట తప్పదు.
సామాన్య వ్యవహారమున |తిపద సమాసమన్నను, ద్విపదమన్నను భేదము కాన
రాదు. కాని కొన్నిచోట్ల న్వరమునందు భేదమేర్పడును. మరికొన్నిచోట్ల కొన్ని కార్యము
అందును భేదము కలుగును. ఈ యంశమును విశదపరచుటకే ఈ ఘట్టము బయలుదేరినది. ॥ 62॥
అవతారిక “మహాకష్ట[శితః' అనుచోట, కష్టశబ్దము యొక్క అర్థము [శిత
శబ్బముయొక్క. ఆర్థముతోనే సంబంధించును. (కష్టమును పొందిన) అయినపుడు కష్టశబ్ద్బమున
కును మహత్‌ శబ్రమునకును సంబంధ మెట్టు ? సంబంధము లేనిచో సమానమును, దాని మూల
మున ఆ త్యమును ఎట్టు వచ్చును ? - అను శంకకు సమాధానమును చూపుచున్నాడు.
శో యేషా మపూజ్యమానత్వం పరార్థానుగ మార్ద క |
విశేషణవి శేష్యత్వమపి తేషాం న కల్పతే il 63
పరార్థానుగమార్థకే = వేరొక శబ్దముయొక్క- అర్థముతో సంబంధము కలిగినచోట, అపూజ్య
మానత్వమ్‌ = హాజింపబడ కుండుట (పూజకు యోగ్యత లేకుండుట) యేషామ్‌ = ఎవరికో
(ఎవరి కభిమతమో), _ తేషామ్‌ == వారికి, _ విశేషణవిశెష్యత్వమ్‌ + అపి = విశేషణవి శష్య
భావము కూడ, న +- కల్పతే = కుదురదు.
తాత్సర్శ్యంము కష్ట శబ్బముయొక్క_ అర్భము [శిత శబ్దముయొక్క._ అర్థముతో
o/ ట టి థి ఎ ఛి
సంబంధమును కలిగినంత మా తముచే, కష్ట శబ్దమునకును దానికి విశెషణమగు వేరొక శబ్ద
మునకును సంబంధ మె ఉండకూడదని అనరాదు. అట్రయినచో మూడు పదములుగలట్టియు
_పసిద్ధమైనట్టి కొన్ని సమాసములలో తొలి రండు పదములకును విశెషణవి శష్యభావము కూడ
కుదురక పోవును.
వివరణము... మహత్‌ శబ్దము పూజా వాచకము (ఇచట ఆధిక్యమును సూచిం
వాక్యపదీయము 646 వృతి
[ 64
చును = అధిక మైన కష్టము) కష్ట, అనునది పూజ్యమానము. దీనియందలి విశేషమును
బోధించుటకు మహచ్చబ్దము దీనితో సంబంధించుననుటలో తప్పు లేడు. [_దవ్యముతోపాటు
దానియందలి గుణముఐకు కూడ |కియతో సంబంధముండునట్లు [ప్రధానమైన దానికిని దాని
విశేషములకును సంబంధముండును. కావున మహచ్చబ్దమునకును కష్ట శబ్రమునకును సామర్థ్య
ముండుటచే తొలుత సమాసము సిద్ధించును. పిదప “మహాకష్టమ్‌ + శ్రితః అని ద్విపద
తత్పురుషమును చేయవలెను. ఇదియే సరియైన తీరు.
ఇట్లు కాదన్నచో “పంచగవధనః” (పంచ + గావః + ధనమ్‌ - యస్య - సః చా
అయిదు గోవులు ధనముగ గలవాడు) మొదలగుచోట్ట మొదటి రెండు పదములకును విశేషణ
వి శేష్యభావము కూడ కుదురకపోవును. అట్టయిన అచట రావలసిన కార్యములు (గోళబ్ధము
“గవి అని మారుట) రాకపోయెడిని.
విశేష విషయములు “పంచగవధనః*' మొదలగుచోట్ల అభీష్టము సిద్ధించుటకు
తొలి రెండు పదములకును విశేషణ విశేష్యభావమును, తొలుత అవాంతర సమాసమును
శాస్త్రకారు లంగీకరించిరి. అ తీరున “మహాకష్ట[శిత'” మొదలగుచోట్ల కూడ అవలంబింపవలె
నని (గంథక ర్త యొక్క హృదయము.
“సుప్‌ సుపా” [2-1-4 అను సూతమున “సుప్‌” (సుబంతము) ““సుపా”'
(సుబంతముతో) అను ఏకవచనమునకు పట్టింపులేదనియును, ఎన్నియైనను సుబంతములు
సమర్థములై నచో పరస్పరము సమసింపవచ్చుననియును ఒక వాదమున్నది. తదనుసారముగ
““శిపద తత్పురుషము” మొదలగు రీతిని (మూడు పదములకును ఒకేసారి సమాసము)
కొంద రంగీకరించిరి. కాని ఆది సిద్ధాంతము కాదు. ఈ సూత మున ఏకవచనమునకు పట్టింపు
గలదనియును, ఎట్టు సాధించినను “ఒకసారి రెండు సుబంతములకు మా[తమే సమాసమును
చెప్పవలెననియను సిద్ధాంతము. కావున తత్పురుషములో మూడు - లేక__ నాలుగు పదము
లున్న పుడు, రెండు రెండు చొప్పున అవాంతర సమాసములను చేసికొనుచు, తుదకు రెండు
పదములకే సమాసమును జరుపవలెను. అందువలన మహాకష్ట శిత, మహారణ్యాతీత, మొద
లగు చోట్ట కూడ అవాంతర సమాసమును చేసి, చివరకు ద్విపద సమాసమును చెప్పుటయే
శరణ్యము. 1681
అవతారిక... మరికొన్ని విశేషములను చూపుటకై వృత్తికిని వాక్యమునకును
గల భేదమును మరల పరామర్శింపుచున్నాడు.
ల్లో విశేషః (శూయమాణో౬పి (పధానేషు గుణేషు వౌ!
శబాంతరత్వాద్యాక్యే తు వృతౌ నిత్యం న విద్యతే ॥ 64
0 అలి
ముఖ్యము కాని వానియందుగాని, విశేషః = విశేషము, తూయమా ణః +- అపి = వినబడు
సముజైళము 65 పదకొండము
78]
ద్రవ్యము శబ్దముచే బోధింపబడదు.
ఈ పక్షమున 76 వ శోకము యొక్క అవతారికలో చూపబడిన పూర్వపక్షము
నకు సమాధానము లభించును.
దవ్యవాదమున ఆ పూర్వపక్షనునకు సమాధానము చెప్పనలవికానందున అది
దోషముగానే యుండును
పై మతభేదమును ఈ కారికలోనున్న “తు” శబ్దము సూచించుచున్నది. _ 1771
అవతారిక పై శ్లోకముచే లభించిన అర్థమునకు ప్రయోజనము జూపుచున్నాడు.
శో॥। జాతీనాంచ గుణానాంచ తుల్యే జత్వే.కియాంప్రతి।
గుణాః (ప్రతినిధీయ_శ్తె ఛాగాదీనాం నజాతయః ॥ 78
జాతీనామ్‌ + చ = పశుత్వము భాగత్వము మున్నగు జాతులకును, గుణానామ్‌ + చ =
తెలుపు నలుపు మున్నగు గుణములకును, [కియామ్‌ + పతి = ఆలంభనము యాగము
మున్నగు [కియనుగురించి, అజ్లత్వే = సాధనముగా నుండుట, తుల్యే = సమానమే ఐనను,
ఛాగాదీనామ్‌ = మేక మున్న గువానికి సంబంధించియున్న, గుణాః = తెలుపు మున్న గుణములు,
(పతినిధీయ నే = (పతీనిధిగా చూడబడగలవు. అనగా తెలుపే అని సీయమములేకుండ అట్టి
మేక దొరకని పక్షమున నల్హని మేక కూడ యాగాంగముగా |గహింపబడునని భావము.
జాతయః = ఛాగత్వము మున్నగు జాతులు, నళ (పతినిధీయ నే = |పతినిధిగా
చూడబడవు, అనగా |గహింపబడవు.
తెల్లని మేక దొరకని పక్షమున మేక అను జాతికి [పాధాన్యమొసంగి తెలదనము
లేకున్నను నల్రదనము కలిగిన మేకయే యాగాంగమగును.
కాగా జాతి, గుణము రెండుకూడ |దవ్యముద్యారా క్రియతో సంబంధించుటచే నవి
రెండు ఏకరూపముగా నుండును. 'అచట జాతి |పధానముగాను, గుణములు ఆ|పధానములు
గాను ఉండుటచే, వానిలో జాతియ క్రమగు నల్చని మేక (గహింపబడును, తెల్లని గొట్టె
మున్నగునవి గహింపబడవు. | "(౯||
అవతారిక. “శ్వేతం ఛాగమాలభేత' (తెల్టని మేకను చంపవలెను, _ దానితో
యాగము చేయవలెను) అను వాక్యమున జాతిని తప్పక (గహింపవలెను. తెలుపు అను
గుణము సంభవించిన [గహింపబడును, సంభవింపకపోయిన దానిని విడచి మరియొక గుణ
మును [గహింపవలెను, కాగా' జాతికి (ప్రతినిధి లెదు. మరియొక జాతిని /గహింపకాదు. గుణ
మునకు |పతినిధి యుండును, మరియొక గుణము కల మేకను [హింపవచ్చును అని 77వ
(|
సముర్దేశ ము 647 పదకొండము
చున్నను, వృతా ధాతు = వృత్తియందై తే, శద్దాంతరత్వాత్‌ = వేరొక శబ్బమగుటవలన,
నిత్యమ్‌ = ఎపుడును, న + విద్యతే = ఉండదు.
తాతృర్య ము ముఖ్యమైన పదార్థమునకుగాని ముఖ్యము కాని దానికిగాని వాక్య
మందు విశేషమును చెప్పవచ్చును. అట్టు వృత్తియందెపుడును విశేషమును చెప్పకూడదు.
వాక్యముకన్న వృత్తి పూర్తిగా వేరగుటయె ఇందుకు కారణము.
oO
బివోర్‌ ఇయు “రాజ్ఞః పురుషః'. ఇది వాక్యము ఇచట అర్థమును భావించి
నపుడు పురుషుడు ముఖ్యుడగును. రాజు ముఖ్యుడు కాడు. అయినను మనము సంకల్పించినచో
“బుర్జస్య' (ఐశ్వర్యముగల,), ““బలవంతః*” మొదలగు విశేషణములను రాజునకు చెప్ప
వచ్చును. ఇచట “రాజు”
దేవదత్తాస్థ'” అను వాక్యములో ముఖ్యమైన “దేవదత్తుడు* మొదలగు విశేషమును స్పష్టముగ
అను పదారము విడిగా ఉన్నది. అటే “చితాః = గావః = అస్య జ
థి ౧
చెప్పవచ్చును.
కాని ఈ తీరు వృ త్రిలో కుదురదు. “రాజ పురుషః” అను సమాసములో ఇమిడి
పోయిన రాజునకు (రాజ శబ్దముయొక- అర్థమునకు “బలవతః' మొదలగు విశేషములను
కలుపకూడదు. ఇచట రాజ శబ్దారము పురుష శబ్బ్దముయొక్క-_ ఆర్థముతో విడదీయుటకు వీలు
లేకుండ కలిసిపోయినది. కాన అద్దానికి స్వాతం్యత్యము లేదు. అట్టి '“చితగుః” మొదలగు
బహు వీహి సమాసములో సామాన్యమైన అన్య పదార్థము (ఆ సమాసమునకు విశేష్యముగ
ఉండునది) ముఖ్యమైనను, దాని విశేషమును మా[తము “ఇది” అని నొక్కిచెప్పుటకు వీలు
లేదు. సందర్భమునుబట్టి ఆ విశేషము మారుచుండును.. (రామః, హరిః, దేవద తః మొద లగు
వారిలో ఎవరయినను “చి|తగుః'' కావచ్చును)
కాగా వాక్యధర్మములు వేరు. వృతిధర్మములు వేరు. వానికిని వీనికిని ఎట్టి
పొత్తును లేదు. 1641
అవతారిక... వృత్తియందు అ్యపధానమైయున్న పదార్థమునకు విశేషముతో
సంబంధము లేనిచో, ““కృతపూర్వీ” (ఇదివరకే చేసినవాడు) అను తద్ధితవృ త్రియందు
“చేయుట” మొదలగు [కియలలో “కటమ్‌”” (చాపను) మొదలగునవి కర్మలుగా ఎట్టన్వ
యించును ౩? - అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
లో విశేషకర్మసంబంధే నిర్భు_కేపి కృతొదిభిః |
విశేషనిరపేకో ౬న్యః కృత శబ్దః (పవ ర్తతే [1 65
గ్గ
తాదిభిః = కృత, మొదలగు శబ్దములచే, విశేష కర్మసంబంధే = విశేషమైన కర్మల
యొక్క. సంబంధము, నిర్భు కే + అపి = ఆనుభవింపబడినను, విశేష నిరపేక్షః = విశేష
ముల అపేక్షలేని, అన్యః = వేరొక, కృతశబః == కృత, అను శబము, (పవ రతే= [పవ
~ (శ) ది అటి లం
దించును.
వాక్యపదీయము 648 వృత్తి
[66
తాల్ఫ్స్‌ర్భోం ము__ కృత, మొదలగు శబ్దములు వాక్యమందున్న ప పుడు ఆయా కర్మ
విశేషములను చెప్పగలుగును. అవియే వృ త్రియందున్న చో కర్మతోడి సంబంధమును పోగొట్టు
కొనును. కొవున వృత్తిని వాడినపుడు కర్మను వేరుగ చూపుట తప్పదు.
వివరణము... ““కృతపూర్వీ'' (ముందుగ చేసినవాడు. “కటమ్‌ = చాపను
మొదలగునది ఇచట కర్మ) అను తద్ధితవృత్తి [పకృతమైన ఉదాహరణము. ఇచట “కృత
= చేయబడినది - పూర్వమ్‌ = ముందుగ, అనేన = వీనిబే” అనునది వాక్యము (వీనిచే
ముందుగ చాప చేయబడినది - అని యర్థము), ఇచట “కృ” ధాతువునకు “క” (త) అను
(ప్రత్యయము చేరగా కృత, (చేయబడిన) అను రూపమేర్పడును. క్త |పత్యయము కర్మ
విశేషమునంతను (కట, పట, ఘట మొదలగు చెప్పదలచిన కర్మను) చెప్పివేయును. కావున
కర్మవాచకమునకు ద్వితీయావిభ క్రి కి రాకుండ [పథమయ వచ్చును. ఇటువంటి అర్థమును చెప్పు
వాక్యము ఈ తీరులోనే యుండును. కాని ఇదే అర్థమును చెప్పునపుడు వ వృత్తి త వేరుగనుండును.
“కృత పూర్తీ” అనునది వృ త్తియొక్క- రూపము. ఇచట “కృత” అను శబ్దము న విధమైన
కర్మను బోధింపక, “చేయట” అను కృధాతువు యొక్క సామాన్యమై మైన అర్థమును
మాతమే చెప్పును. అందుచే కర్మ విశేషమును (చాప, బట ట్ట మొదలగునది) ద్యితీయాంతముగ
వాడక తప్పదు, కాగా “కృతపూర్వీ” (ముందుగ చేసిననాడు _ అనియే అర్థము) అనగానే
“కటమ్‌” అనియా, “పటమ్‌” అనియో ఏదోయొక కర్మను చెప్పి తీరవలెను. ఇట్టి స్థల
లందు వాక్యమందలి “కృత” శబ్దము “చేయబడిన” ఆను నర్గమును (కర్యార్థము) వృత్తి
యందలి “కృత శబ్దము “చేసినవాడు” అను నర్థ్భమును (కర్ణ రర్భము) టీ బోధించునన
సారాంశము. ఇదియు శ శ క్రియొక_ విలాసములలో ఒకటి.
5
విశష విషయములు “కృతపూర్వ'”” శబ్దమునకు “'సపూర్వ్యాచ్చ'' (5-2-87)
ఆయా క్ర [పత్యయాంతము (కృత, భు క్ర మొదలగునది) ముందుగనున్న ““పూర్వ్ణ'' అను
శబ్దమునకును “ఇన్‌” [పత్యయమగునని పై సూతముయొక అర్థము. “ము ప్రహరీ
(ఓదనమ్‌), “గతపూర్వి" ((గామమ్‌), మొదలగునవన్నియు ఇట్టివె,
వేరొక విధమున కర్మ చెప్పబడనపుడే కర్మవాచకమునకు ద్వితీయా విభ కి
యగును. (అనభిహితే -2_8- 1, కర్మణి ద్వితీయా -2-_క8-2_కర్శ్మ చెప్పబడనపుడే
ద్వితీయ అగునని యర్థము) |ప్రకృతమున వాక్యావస్థయందలి కృత శబ్దము కర్మను చెప్పి
వేయును, వృ త్రియంచలి కృత శబ్దము కర్మను చెప్పజాలదు. 11651
అవతారిక___ పై విషయమునే వివరింపుచున్నాడు.
ళో ఆకర్మక త్వే సతేవం కాంతం భాబాభిధాయి తత్‌ |
తత; [కియావతా కర్ణాయోగో భవతి కర్మణామ్‌ [| 66
సముద్దేశము 649 పదకాండము
67]
ఏవమ్‌ = ఇట్లు, అకర్మకత్యే + సతి =కర్మ లేకపోవుట సంభవింపగా, తత్‌ = ఆ,
కాంతమ్‌ = క్ర [పత్యయాంతము, భావాభిధాయి = [క్రియను మాృాతమే చెప్పును, తతః =
అందువలన, |క్రియావతా = (క్రియను గలిగిన, కర్తా =కర్తతో, కర్మణామ్‌ = కర్మలకు,
యోగః = సంబంధము, భవతి = అగును.
తాల్ఫ్‌ర్భంము__ “కృతపూర్వు'' మొదలగు తద్ధిత వృత్తులందున్న డ్ర్‌
లగు క్త [ప్రత్యయాంతము కేవలము |కియను మా మాతమే చెప్పును, (కర్తను ప్పదు
[క్రియ గలవాడు కర్త. కావున కర్తతో కర్మకు సంబంధము కుదురు అనగా కర్మను
స్పష్టముగా చెప్పవచ్చును.
ఎివరణము__ వాక్యమందు కర్మను బోధించు క పత్యయాంతము (కృత,
భుక్త మొదలగునది), తద్దిత వ ఎత్తియందు ఆయా [క్రియను మాతమే తెలియజేయుచు, తుచ
కా |క్రియగల కర్తను బోధించును. ఆట్టది ఆకర్మకమగును. అందుచే ఆచటి కర్మను వేరుగ
ద్వితీయాంతమగు పదముతో /కటమ్‌, ఆన్నమ్‌ మొదలగునది) విశదీక రింపవలయును.
విశేష విషయములు-- ఇట్టిచోట్ట “లన్‌ '' అను తద్ధితము కర్రను చెప్పును.
అతడు చేయు [కియను క్త (పత్యయాంతము సూచించును. “ఏదో ఓక కర్మ ఉండును”
అను భావన కలిగినను అది ఏదో స్పష్టముగ తెలియదు. ఆ కర్మను స్పష్టపరచుటకై కర్మ
పదమును వాడుదుము. అనగా “కృతపూర్వీ'' మొదలగుచోట్ల “ముందు చేసినవాడు” ఆను
రీతిని క ర్తయే ముఖ్యముగ బోధపడును, [కియ అ(పధాన నమగును, ఆ [క్రియకు చెందు కర్మను
తొలత భావనలో ఉంచికొని చివరను విడిగా పేరొ_ం౦దుము. ఇట్లు ““కటమ్‌”” మొదలగు
శబ్రములను వాడుట కుదురును.
కర్మ _పసిద్ధమైనపుడు కొన్ని [క్రియలలో కర్మ పదమును ఉపయోగించము,
ఉదా : “మేఘః వర్షతి'' (మేఘము వర్షింగుచున్న 8) ఇచట ““జలమ్‌”' అని వేరుగ చెప్ప
నక్కర లేదు. ఇట్టి "కియలను గూడ “అకర్మకములు”” (పసిద్ధిని బట్టి కర్మను పేర్కొన
నక్క-రలనివి) ఈ అందురు. ఈ తీరు ఆకర్మకత్యమును ““కృతపూర్వ” మొదలగు స్థలములందలి
క్రియలకు ఊహింపవలయును. ఇదంతయు వృత్తి మాహాత్మ్యము.
అవతారిక... “కృతపూర్వీ” మొదలగుచోట్ల (వృత్రియందు) క్రియ కర్తతో
కలిసిపోయి ఉండునుగాని వెరుగను స్యతం|తముగను. ఉండదు. అయినను అట్టి [కియకు
కర్మతో సంబంధము కుదురు రీతిని దృష్టాంతపూర్వకముగా చూపుచున్నాడు.
శో॥ ఆవిగహా గతాదిసా యథా (గామాదికర్మభిః |
౧ థి
దం ఆ శే నా “8
సంబధ్యత [కియా తద్వతీ కృతపూర్వాాదిషు స్టితా 11 67
గతాదిస్థా == కత్రి! మొదలగుచోట్ల ఉన్న, అవ్మిగహా = ఆకారములేని, [కియా = వ్యాపా
రము, (గామాదికర్మబిః = | గామము మొదలగు కర్మలతో, యథా = ఎట్టు, సంబ ధ్యతే =
వాక్యపదీయము 650 వృతి
[68
సంబంధించునో, తద్వత్‌ = అసె, కృత పూర్వ్యాదిషు = కృత పూర, మొద లగుచోట్ట, స్థితాడా
జ
ఉన్న
[కియ, సంజధ్యతే = సంబందించును.
తాత్త్స్రర్యంము.- “గామం గతః” ((గామమును వెళ్ళనవాడు) మొదలగు స్థలము
కో గూడ గమనము మొదలగు వ్యాపారము కర్తను ఆ|శయించుకొనిరు ఉండుకు.. వేరుగ
ముండదు, అయినను దానికి కర్మతో సంబంధము కుదురును, అర “కృతపూర్ణ'” మొదలగు
చోట్ల వేరుగ భాసిం చినట్టియు అ|పధానమై ఉండునట్టియు క్రియకును (చేయుట మొదలగు
నది) కర్మ సంబంధము సంభవించును.
వివరణము. “గామం గతః”, “| గామం గచ్చతి”' ((గామమును గూర్చి
వెళ్ళుచున్నాడు) మొదలగునవి దృష్టాంతములు, ఇచట త, తి ఆను (ప్రత్యయములు కరు
చెప్పును. కాగా ఆ యా ధాతువు బోధించు [కీయ ఎల్లపుడును, ఇట్టిచోట్ల క ర్రను ఆ;శయించు
కొనియే ఉండునుగాని వేరుగను స్వతం్యతముగను ఒక ఆకారముతో కనబడదు. అనగా
ఆయా [కియ అప్రధానముగనే యుండును. అయినను అట్టి కియలో గామము మొదలగునవి
కర్మలుగా అన్వయించును. ఇదే రీతిని “క్త ఎతపూర్వీ”' "మొదలగు స్థలములలో అవలంవింప
వలెను.
విశేష విషయములు ఎట్టి పతయమును లేని కేవల ధాతువునకు (గమ్‌, క
మొదలగునది) (పయోగముండదు. ఉన్నను |పమోజనము శూన్యము. కావున పత్యయమును
కలిపిన “గచ్చతి”* మొదలగు రూపములనే వాడవలెను. అయినపుడు (ప్రత్యయము యొక్క.
అర్థము (కర్త ర, కర్మ మొదలగునది) ఎల్పపుడును ముఖ్యముగ నుండి, ధాత్వర్థమైన వ్యాపా
రు దానికి విశషణమై అ,పధానమగుచుండును. కాగా కారకమును (కర్త, కర్మ మొదలగు
నది) విడిచి వేరుగా [క్రియ సంభవింపదు. [కియకు _పాధాన్యమును చెప్పినను కారకము
ద్యారముననే చెప్పి తీరవలెను. iBT
అవతారిక “ముండయతి” (కేశఖండ నము చేయుచున్నాడు), ' 'నసూతయతీ"'
(సూతములను రచించుచున్నాడు), మొదలగుచోట్ట ముండ - సూత, మొదలగునవి కియా
వాచకములు కాక పోయినను వానికి కర్మలతో సంబంధము కుదురునని చెప్పుచున్నాడు.
శో ముండిసూ. త్యాదయో ౬సద్భిర్భాగె రనుగతా ఇవ ।
ae) లా
విభకా; కల్పితాత్మానో ధాతవః కుటిచర్చివత్‌ [|| 68
—_ీ నో
ముండి సూూత్యాదయః = ముండి, స్తూతి, మొదలగునవి, కుట్టిచర్చివత్‌ = కుట్టి, చర్చి,
వానివలె, అసద్భిః = లేనట్టి, భాగై : = థాగములతో, అనుగతాః + ఇవ = కూడినవా -
ఆన్నట్లు, విభకాః = వేరుచేయబడినట్టియు, కల్పితాత్మానః = క ల్పింపబడిన స్వరూపముగల,
ధాతవః = ధాతువులై . (భవంతి = ఆగును).
తొత్సర్భ యు కుట్ట, చర్చ, అను ధాతువులు చురాదిగణమున పఠింపబడినవి.
సముద్రేశమ 651 పదకొండము
69 |
ఇవి అఖండ ములు. అనగా ఎట్టి అవయవములును లేనివి. వీని వలెనే ముండ, సూత మొద
అగునవియు ఆఖండములే. వీని విషయమున భాగములను చూపుట కేవలము కల్సనము,
బివరణయము_._ (ప కియనుబట్టి ముండ, సూ సూత యుద లగు పాతిపదిక ములకు,
“కరోతి” (చేయుచున్నాడు) ఆను నర్భమున ణిచ్‌ (ఇ) [పత్యయమును చేయగా, అవి ముండి,
సూ'తి మొదలగు ధాతువులుగ మారును. పిదప తిజ్‌ [ప ప్మకియవల ఎన ముండయతి, సూత
యతి మొదలగు రూపములగును. ఈ తీరు కూడ వృత్తి తియే. దీనిని ““సనాద్యంత ధాతువృత్తి”
ఆందురు. ఇచట కూడ “ముండం కరోతి” మొదలగు వాక్యమును (పకృతి |పత్యయాది
విభాగమును కేవలము ఉపాయమే. వా స్తవము కాదు. “ముండయ:””, “సూతయ” మొదలగు
అఖండమైన ధాతు రూపములే సత్యములు. అవి [కియా వాచకములు. కేశఖండనము, సూత
రచనము, మొదలగునవి వీని యర్థములు. కావుననే “మాణవకుడు'’ (వటువు) “సూ “సూ (తము
మొదలగు కర్మలతో వీనికి సహజముగనే సంబంధము కుదురును. కాగా “మాణవకం ముండ
యతి” “వ్యాకరణం సూూతయతి మొదలగు [పయోగములు సహజ సిద్ధములు.
విశేష విషయములు పాణిని తన ధాతు పాఠమున పఠించిన అఖండములగు
ధాతువుల వంటివే (ముండి, మొదలగునవి) అని చెప్పుటకు, కుట్ట, చర్చ, అను దృష్టాంతము
చూపబడినది. ముండి, కుట్టి, మొదలగునవి ణిచ్చును కలిపి వాడిన రూపములు. లేదో-. ఇ,
అను |వతకయమును ధాతువునకు చేర్చి ఆయా ధాతువును పేర్కొనుట కూడ ఒక సప
దాయము. (ఉదా : గమిః = గమ్‌, ధాతువు). సన్‌, క్యచ్‌, మొదలగు |పత్యయములు
పం|డెండున్నవి. వీనిలో కొన్ని ధాతువులకు సూటిగానే చేరును. మరికొన్ని |పాతిపడికము
లకు చేరును. తువకన్నియు ధాతువులుగ మారును. “కోరిక”, “సా సాదృశ్యము" మొదలగు
చత విచిత్రమైన యర్థ ములను ఈ | పత్యయములు బోధించును. వీనిలో ఏ ఒక (ప్రత్యయ
మంతమందుగిల రూపమును వాడినను, దానిని సనాద్యంత ధాతువృ తి అని యందురు:
వృ త్తియొక్క_ ధర్మములన్నియు ఇచటను సమానముగనే పాటింపబడును. 16861
అవతారిక... ఇళ్లే మరికొన్నిచోట్ట కూడ పకృతి, _పత్యయము, మొదలగు
విభాగమును చూపుట ఉపాయము మ్మాతమె అని యనుచున్నాడు.
శః! పుతీయతౌ న పుత్రో స్తి సి విశే ఇచ్చా తు తాదృ్భశీ |
వినై వపు త్రానుగమాత్‌ యా ప్పుతే వ్యవతిష్టతే 11 69
పుతీయతౌ = = “పుతీయతి”” అనుచోట, పుతః = పుతశబ్దము, న- అస్తిజు లేదు,
పుతే = ప్వుత విషయకమైన, యా = ఏ, విశే షచ్చా “తు = (పత్యేక మైన కోఠీక అయితే
(కలదో) తాద్భశ్టీ = అట్టి కోరిక, ప్వుతానుగమాత్‌ = పుత, అను భాగము ఉండుట, వినా
+ ఏవ = లేకుండగనే, వ్యవతిష్టతే = ఉండును.
తాత్ఫ్ళర్శ్భం ము “పు పుతీయతి'' (తనకు ప్వుతుని కోరుచున్నాడు) అనుచోట
వాక్యపదీయము 652 వృతి
| 70,71
పు తమ్‌ _ ఆత్మనః = ఇచ్చతి'' అను వాక్యమును చూప్తదురు. అందుచే అవయవముగ పు|త
బ
ది
మున్నట్టు తోచును. కాని వాస్తవముగ ఆచట ఎట్టి భాగమును లేదు, అది యఖండము
దావివలననే అభిమత మైన యర్థము (పు|తుని కోరువాడు - అనునది) సూటిగ వచ్చును.
బీబర్‌ ణఅయు ___ పుతీయతి, అనునదియు సనావ్యంత ధాతువృ త్తియె ఇచట
పుత శబ్దమునకు “'కంచ్‌ ** (య) [పత్యయమనియు, అది పత విషయక లైన కోరికను
తెలుపు ననియు మును చెప్పి, |హ్మక్రియను చూపుదురు. ఆదంతయు కల్పసమ. వ్య త్తి తియగుటచే
ఏకా్థ్రభావము, అఖండత్యము మొదలగు ధర్మము లిచట స హజము.లు, గప! పు తీయ'*”' అను
నదియే ఇచటి మూల రూపము). 169 |!
అనతొరిరో_ “పు పుతీయతి'' ఆనుచోట ““వమాణవకము మ్‌’ మొదలగు వేగుగనున్న
పిశేషమైన కర్మతో సంబంధముండదని రె9డు కారికలతో చెప్పుచున్నాడు
ల్ల (పాణి ర్వినా యథా ధారిర్జీ వతౌ (పాణకర్మకః |
నచా(త ధారిర్న (పాశా: బీవతిస్సు కియాంతరమ్‌ |] 70
శో తథా వినషి ప్పతాభ్యాం పుతీయాయాం [క్రీయాంతరమ్‌ |
అవ్వాఖ్యానాయ భేదాస్తు సదృశాః (ప్రతిపాదశకా ః ॥ 71
బీవతొ == జీవ, అను ధాతువు విషయమున, పాణై ః + వినా = “ప్రాణాన్‌” ((పాణములను)
అను కర్మపద మక్క-రలేకుండ, [పాణకర్మకః = |పాణములు కర్మగాగల, ధారిః = ధారి
(ధఛారయతి) అను ధాతువు, (వర్తతే = ఉన్నది), అ;త = ఇచట, థారిఃకాధారి, అనుధాతువు,
న = లేదు, |పాణాః చ = |పాణములును (క ర్మలు) న = లేవు, జీవతిః తు = జీవ
ధాతువై లే, యథా = ఎట్టు, కియాంతరమ్‌ = వేరొక [కియయో.
తథా = అట్టు, ఇషిపుతాభ్యామ్‌ + వినా = “ఇష” ధాతువును ప్వుత శబ్దమును
లేకుండ, పుతీయాయామ్‌ = = “పు తీయ” ఆనుచోట, [కియాంతరమ్‌ == వేరొక [కియ,
(అస్తి = = ఉన్నదీ) (పతిపాదకా:ః = అర్థమును (ప్రక్రియను) చూపునటువంటిన్ని, సద్భశాః
= సమానములై నటువంటి, భేదాః -- తు = విభాగములై తే, అనాంఖ్యాసాయ = విడమరచి
చెప్పుటకు, (ఉపయుజ్యంతే నయా ఉపయోగించును).
య
తాత్పర్యము “జీవి” అను ధాతువునకు “పాణములను ధరించుట” అని
యర్థము, (బీవతి = పాణాన్‌ ధారయతి) ఇచట |పాణాన్‌, ఆను కర్మపదముగాని, ధారి,
ఆను ధాతువుగాని వా స్తవము కాదు. “జీవి” అను అఖండమగు ధాతువే ఆ యర్థమునంతను
చెప్పగలదు.
అమే పు|తీయ, అనునది అఖండమగు ఒక ధాతువు. “తనకు పు, తుని కోరుట”
అను వ్యాపారమునంతను ఇది బోధించును. పత శబ్దమునుగాని, (ఆత్మనః - పుతమ్‌ -
ఇల ల
సముదేశము 653 భదకొండము
ps అర డి ఇ జగ Ta దా (| గ సే ఒల్లో జీ. శ
ఆను తిని తర్క, ఇష, ధాతువుముగాని (ఇచ్చతి) ఇచట వాడనక్కరలేదు. ఇటి సలము
లో డు థి
.~ నే ఖో జ్‌ ' ఇ” అట ఇ” ఆగ్‌ wen
అలో చూవబడు విభాగములుగాని, “ప:కియలుగాని కేవలము సతమును గు రించుటకై
సా పా Pre.
అద్‌
౧౫
వివరణము జీవన |క్రియ అనగా “పాణములను ధరించుటయే”. ఇచట
కియలో కర్మ ఇమిడియున్నదిగాన |పసిద్ధినిబట్టి ఈ ధాతువకర్మకము ఈ విధముగనే
'పుతీయ” అను వ్యాపారమున (తనకు పుతుని కోరుట) పుుతరూపమైన కర్మ ఇమిడి
యుండును. అందుచే వేరుగ కర్వను వాడనక్క_రలదని |పకృతమున సమన్వయము.
అవతారిక... “ముండయతి'' (కేశములను ఖండించుచున్నా డు) అనుచోట
“మాణవకమ్‌'' మొదలగు విశషకర్మను (ఎ తిచూప్త కర్మ) వాడుట కుదురును. కాని “పుతీ
యతి” ఆనుచోట ఆట్లు కుదురదని చెప్పుచున్నాడు.
శే ఆకేపాచ్చ (ప్రయోగేణ విషయాంతరవర్తినా |
సదపీచ్చాక్యచః కర్మ వాక్యఏవ (పయుజ్యశతే ॥ 72
విషయాంతరవ ర్తినా = వేరొక విషయమున [పవర్తించును, |పయోగేణ = [పయోగముచ్చె.
ఆక్నేపాత్‌ - చ = బాధవలన, _ ఇచ్చాక్యచః = ఇచ్చార్థమున వచ్చు క్యచ్‌ (పత్యయము
యొక్క, కర్మ =కర్మ, సత్‌ - ఆపి = ఉన్నను, వాఠ్యే గ” సవ = వాక్యమందే, [ప్రయు
జ్యలె = వాడబడును, (వృ _త్తియందు వాడబడదు).
తాత్స్రర్భః ము. ఇచ్చార్థక మైన హ్యద్‌ [పత్యయమును ఆచారార క మెన క్యచ్‌
| ఖ్‌ — - థై —
| పళ్యయము బాధించును. కాపున “మాణవకం పు|తీయతి” అని విశేష కర్మతో |పయో
గింపగనే, “మాణవకుని పు|తునివలె చూచుకొనుచున్నాడు'” ఆను నర్ధమే వచ్చునుగాని
“మాణవకుని పు|తునిగా కోరుచున్నాడు” అను అభిమతమగు అర్థము రాదు. అందుచే ఇచ్చా
ర్థమున ““పుత్రీయతి” ఆనునపుడు “మాణవకమ్‌' మొదలగు విశేషకర్మను వాడకూడదు.
వాడదలచినచో వృత్తిని విడనాడి ““మాణనకమ్‌ - పృతమ్‌ - ఇచ్చతి” అను వాక్యమునే
(పయోగింపవలను.
వివరజము_ “సుప ఆత్మనః క్యచ్‌” (8-1-8) ఆను సూత్రము. “తన
కోరికకు కర్మగా ఊండు వస్తువును (తాను కోరిన వస్తువును) చెప్పు సుబంతమునకు ఇచ్చార్థ
మున క్యచ్చు (య) ఆగును'' ఆని యర్థము. ఉదా : ఆత్మన: ప్యుతమ్‌ ఇచ్చతి = పుత్రీ
యతి. ఇది ఇచ్చార్థక మైన క్యచ్చు. ““ఉపమానాదాచా రే” (81-10) అని వేరొక సూ[తము,
““ఉపమానమైన కర్మగ ఉండు సుబంతమునకు ఆ చారార్థమున క్యచ్చు అగును” ఆని యర్థము,
ఉదా: “*ప్వతమ్‌ - ఇవ - ఆచరతి = పు[తీయతి. (పుతునివలె చూచుకొనుచున్నాడు.
““థిష్యమ్‌” = శిష్యుని - మొదలగునది ఉపమేయమగును). ఇది విశేషముగాన సామాన్యమైన
మీవ [పత్యయమును బాధించును. కాగా “సః పు తీయతి”' అనగా “అతడు పుతుని కోరు
వాక్యపదీయ ము 654 వృత్తి
చున్నాడు” అను నర్థము వ వచ్చును. ఇచట ప్వుతుడను కర్మ (సామాన్యమైనను విశేషమైనను
వృత్తిలో ఇమిడియే యున్నది. అట్టుకాక “మాణవకం పుతియతి” అని విశషకర్మను స్పష్ట
ముగా వాడగానే ఇబ్బార్థము పోయి “మాణవకుని పుతునివలె భావించుచున్నాడు” అను
ఆచారార్థమే రాక తప్పదు. ఇది వృతి స్వభావము. అందుచే ఇచ్చార్థ మున వృత్తిలో కర్మను
వేరుగ వాడకూడదు. అట్టి యర్థమును తెలుపదలచినచో “'“మాణవకం పుతమిచ్చతి' అను
వాక్యమునే (పయోగింపవలెను.
“ముండయతి'' మొదలగుచోట్ల ఈ చిక్కు లేదు. అచటి పత్మయము క్యచ్చు
దు (జిచ్చు). కావున ఆచట కర్మపదమును వాడుకొనక తప్పదు.
ఏటీ విశేషమును లేని కర్మ సామాన్యకర్మ అగును. “ఇట్టిది” ఆని స్పష్టము”
ఎబి ర్మ విశేషక ర్క ఆ అనసిపించుకొనును. Me
హ్‌
ర
UX
అవతారిక మీద చూపిన తీరునే మరికొన్నిచోట్ట కూడ భావింపనగునని
[ప్రసంగవశమున చెప్పుచున్నాడు.
థో (పసి'ద్దేన వృతః శటబో భావగరా భిధాయినా |
౧౧ @ టు అం
ఆభ్యా నే తుల్యరూపత్వాన్న యజంతః [సయుజ్యతే ॥ 73
భావగర్దాభిధాయినా = క్రియయొక్క._ నిందను బోధించు, (ప్రసిద్ధేన = పసిద్ధిచ, వృతః =
కూడిన, యజంతః = యజ్‌ |పత్యయ మంత మందుగల, శబ్దః = శబ్ధము, తుల్యరూపక్వాత్‌
= సమానమైన రూపము గలదగుటవలన, అభ్యా సే = క్రియా సమభిహారమున, నగా
[పయుజ్యతే = | పయోగింపబడదు.
తాత్ఫర్భ్యం ము “లోలుప్యతే”, “సాసద్యతే'' మొదలగు రూపములు యజంత
ములు. ఇవియు సనాద్యంత ధాతు వృ త్రియందే చేరును. వీనివలన వ్యాపారమునకు (ధాతువు
యొక్క అర్థము) చెందిన నింద మాతమె బోధ పడును. పసిద్ధి ననుసరించి ఆట్టు జరుగును.
కావున [కియా సమభిహారమున వీనిని వాడకూడదు. అచట “పునః పునః లుంపతి”' (మాటి
మాటికి నరకుచున్నాడు) ఆను వాక్యమునే వాడవలెను.
వివరణము. “ధాతో రేకాచో హలాదేః [కియా సమభిహారే యజ్‌ జ్‌ * (8-1-22)
అనునది యజ్‌ |పత్యయమును విధించు సూూతము. “హలాదియై ఓకే ఆచ్చుగల ధాతువు
నకు (కియా సమభిహారమున యజ్‌ |పత్యయమగును” అని యర్థము. క్రియా సమభిహార
మనగా ఒక ;కియ మాటి మాటికిని జరుగుట లేక _ తీ|వముగా జరుగుట. ఈ సూతము
సామాన్యము. ఉదా: బోభూయతే. (పునః పునః భవతి. “భూ ధాతువునకు యజ్‌
(ప్రత్యయము. ధాతువునకు ద్విత్వము మొదలగు (పక్రియ) సనాది [ప్రత్యయములలో యజ్ఞు
కూడ చేరి యున్నది. కాన ఇదియు వృత్తియె.
“లువ, సద, చర, జప, జభ, దహ, దశ, గ్రూభ్యో భావగర్హాయామ్‌”” (8-1-24)
Sh
సమ. దేశము 655 పదకొండము
74 |
అనునది విశేష సూ్యూతము. లుప్‌, మొదలగు ఎనిమిది ధాతువులకును థావగర్హ యందే యజ్‌
[(పత్యయమగును ఆని దీని యర్థము. భావమనగా వ్యాపారము. దానిని ఏవగించుకొనుట భాష
గర్భ యగును. ఉదా: లోలుపష్యతే, మొదలగునవి. కాగా ఈ ధాతువులకు యజ్ఞు చెరునపుడు
ఆయా వ్యాపారమును ఏవగించుకొనుటయే స్ఫ్సురించును. ఆట్లు స్ఫురించుటకు ఆయా
రూపము లా యర్థమున రూఢములై. పోవుట కారణము. కావున అచట సామాన్యమగు [కియా
సమభిహారమును చెప్పకూడదు. ఇట్టి ౮ యర్థము కావలసినచో “పునః పునః లుంపతి'' అను
రీతిని వాకుమునే |పయోగింప వలెను.
విశేష విషయములు వృ తియొక్క స్వభావమునుబట్టి కొన్ని యజంతము
లా యూ విఇషార్థ ఎన (పసిద్ధములై యున్నవి. “రూప యుకి తీరుననే యున్నదిగదా అని
భాపెంచి అట్టి చోటులం దు సామా? న్యమైన [కియా సమభిహారమును చెప కూడదని సారాంశము.
ఇర్లే చంక్రమ్యలే, జంగమ్యలే, మొదలగుచోట్ట “వంకరగ నడచుచున్నాడు”
అను విశేషార్థమునే చెప్పవలెను. “నిత్యం కౌటిల్యేగతా”” (2-1-28) అను సూతముచే
అచట కౌటిల్యమను నర్థమున యజ్జువిహిత మైనది. (40 ప కారికలో ఈ యంశము వివరింప
బడినది) అందుచే అచటకూడ కియా సమభిహారము కావలసినపుడు, “కుటిలం గచ్చతి”'
మొదలగు రీతిని వాక్యమునే వాడుకొనవలను. 1/81
ఆవతారిరో__ ఇట్లు ఆఖండ మైన సముదాయములే సత్యములు. అవయవముల
కల్పన మసత్యము. ఆడి ఉపాయము మా;తమే. సముదాయమువలన లభించు అర్థము అవ
యవముల యర్థమును ఎల్లపుడును బాధించునను తత్త్యమును [పకటించుచున్నాడు.
లో శబా యథా విభజ్యంతే భాగైె రివ వికల్పిత్రె : |
అన్వా ఖ్యయా స్తథా శాస్రమతిదూగే వ్యనస్టితమ్‌ [1 74
పకల్పితై & = కల్సింపబడిన, భాగ? + ఇవ= భాగములతో అన్నట్టు, శబ్దాః = శబ్దములు,
యథా = ఎట్టు, విభజ్యంతే = = విభజింపబడునో, తథా = అట్టు, ఆన్వాఖ్యేయాః = = వ్యాఖ్యా
నింపదగినవి, శాస్త్రమ్‌ = శాస్త్రము, ఆతిదూరే = మిక్కిలి దూరమున, వ్యవస్థితమ్‌ = =
ఉన్నది.
తాత్త్రర్భూము _- సత్యమైన అఖండత్వమును బోధించుటకు ఆసత్యమైన భాగ
కల+నము స్వీకరింపబడును. భాగములను చూపు శాస్త్రము ఉపాయము మా్యతమే.
వివరణము. శబ్ద మఖండమైనను దాని సాధుత్వమును త!త్వమును అనేక
విధములైన |ప|క్రియలతో శాస్త్రము చూపుచుండును. ఆంతమా్య[త్రమున ఆ (ప్రక్రియలు వా స్తవ
ములు కావు. ఆవి చ్మితములవంటివి. ఆ చ్నితములు టోధించు సత్య వస్తువు లవంటివి శబ్దములు.
విశేష విషయములు--- (ప్రక్రియలు అసత్యములు కనుకనే ఒక్కొక శబ్దమునకు
ఒక్కొక రితి 1ప్మకియను ఒక్కొాకరు చూపుచుందురు. అట్లు వేర్వేరు వ్యాకరణములును సిద్ద
యలు (థి
వాక్యపదీయము 656 వృ త్రీ
{75
మెనవి. కాగా వ్యాక రణశా స్త్రము సత్రము కాదు. డాని మూలమున లియదగు అఖండమన
ర =
శబము పరమారము. 1/41
అవతారిక... “అవయవములు అసత్యములనుట అన్నిటను వ వదర్రించునని గుర్తు
జప
శో అర్గస్యానుగ మం కంచిద్‌ దృష్ట్వైవ పరిక ల్సితమ్‌ ]
పదం వాశ్యే పదే ధాతుర్దాతౌ భాగశ్చ ముండివత్‌ ॥ 75
ఆర్థస్య = అర్థముయొక్క-, కంచిత్‌ = ఒకానొక, అనుగమమ్‌ = సంబంధమును, దృష్టాః--
ఏవ = చూచియే, ముండివక్‌ = “ముండయతి'' అనుచోటవలి, వానే = = వాక కరమందు,
పదమ్‌ = పదమును, పదె= పదమున, ధాతుః = ధాతువును, ధథాతౌ = ధాతువునందు,
ప
భాగః గ చ = భాగమును, పరికల్పితమ్‌ = కల్పింప బడెను.
తాత్ఫ్రర్టము-- వాక క్యార్థమఖండము. దానిని బోధించు ఐ వాక్యము కూడ అఖండ మే
అయినను అఖండమైన వానిని అనై మంద బుద్ధులకు వ్యాఖ్యానించుట కష్టమని భావించి పదము
ధాతువు, (పకృతి, [పత్యయము, వర్ణము, మొదలగు భాగములు కల్పింపబడినవి. ఆపే వాని
యర్థ ములును కల్పింపబడినవి.
ఎవర ఖము____ థల సముదాయమును విభజించుకొనుచు పోయినచో దానికి అంత
మన్నది ఉండదు. పదము, (పకృతి, (ప్రత్యయము, వర్ణము, దాని అవయవము, దాని భాగము
ఈ రీతిని ఎంతవరకు పోవుటయో చెప్పలేము. ఎక్కడో ఒకచోట “ఇది అభిన్నము” (భాగ
- ములు లనిది, ఆనుట తప్పదు, అట్టయినపుడు తొలుతనే “వాక్య మఖండమనుటి'' మంచిది,
వాక్యము టోధించు అర్థమును అట్టిదియే. శబ్లార ముల తీరు తెన్ను లను సూక్ష్మముగ పరిశీ
లించిన వైయాకరణు లీ తత్త్యమును నిశ్చయించిరి. ఆయితే వ్యవహారమును ఆర్థము తెలియు
టలో గల సామాన్య విశషభావమును అనుసరించి సౌకర్యమునకై. ““అపోద్ధారమును”' (విడ
దీయుట - ఎత్తి చూపుట) ఆ్యశయించి వారు విభాగములను చూపుదురు. “అంతమా|తమున
ఆవి సత్యములని భావింపరాదు. *ముండయతి'*'' అనునది విభాగము విషయమున ఉదాహరణ
ముగ చూపబడినది. వట్టి విశషములన్నియు మొదటి కాండమున విపులముగ చర్చింపబడినవి.
11/51
ఆవతారిత్‌.__. కాగా వేర్వేరుగ సుండు (ప్మకియలను సత్యములని యనుకొనరాదని
చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆవి [ప్రయోగః సాధుత్వే వ్యుత్పత్తి త్రీరనవస్థితా |
ఉపాయాన్‌ (పతిప _త్తగ్రాణాం నాభిమన్యేత సత్యతః ॥ 76
సాధుత్తే = = సాధుత్యమందు, ఆవి పయోగః = వివిధమైన || పతిపాదనము లేదు, వ్యుత్స _ట్రిః=
వ్యుత్స త్తి, అనవస్థితా కా = అనిశ్చితము, (పతిపత్తణామ్‌ = తెలిసికొను వారికి సంబంధించిన,
ఉపాయాన్‌ = ఉపాయములను, సత్యతః = సత్యముగా, న- అభిమన్యేత = తలపకూడదు.
వాక్యప దీయము 66 .. జాతీ
[79
కోకమున చెప్పబడినది. ఆ యర్ధమును యుకి జూపి సమర్థించుచున్నాడు. అనగా జాతినే
విడువరాదా, గుణమునే [గహింపరాదా ? అను పశ్నకు యుక్రి జూపి సమర్థించుచున్నాడు.
కో॥ వ్యక్తి శక్తేః సమాసన్నా జాతయోన తథా గుణాః ।
సాక్షెద్ద్రవ్యం [కియా మోగి, గుణ సస్మాద్యికల్పతే | 79
వ్యకి కః = శ క్తమగు [ద్రవ్యమునకు, జాతయః = జాతులు, సమాసన్నాః = దగ్గరగా
నున్నవి, గుణాః = గుణములు, తథా = అట్టివి, అనగా [ద్రవ్యమునకు దగ్గరగా నున్నవి,
న = కానేరవు, వలయన, దవ్యమ్‌ = |దవ్యము, సాక్షాత్‌ = సాక్షాత్తుగా, |క్రియాయోగి =
యాగాది (క్రియలతో సంబంధించునది, తస్మాత్‌ = ఆ కారణము వలన, అనగా (ద్రవ్యము
సాక్షాత్తు (క్రియతో సంబంఢించును, గుణము దాని ద్యారా |క్రియతో సంబంధించునను కార
ణము వలన, గుణః = గుణము, అనగా తెలుపు, నలుపు మున్న గుగుణము, వికల్పతే = వికల్న
మును జెందును. అనగా గుణమే (పతినిధిగా [గహింపబడును.
[దవ్యమునందు జాతి, గుణములు కూడ సమవాయ నంబంధమున నుండును, కాని
జాతి వ్యక్తిని ఎన్నడు విడనాడకయే యుండును, గుణము లట్టివి కావు, (దవ్యముండగనే
దానియందున్న గుణములు నశించును, నూతనమగు గుణములు కలుగును.
కాబట్టి అవినాభావిగానున్న జాతికి (ప్రతినిధి యుండదు. వచ్చుచు పోవుచు ఉండెడి -
గుణములకు [పతినిధి యుండును. |
ద్రవ్యము సాక్షాత్తు క్రియతో సంబంధించును. దానిద్వారా జాతిగుణములు |క్రియతో
సంబంధించును. అందుచే వానిలో దవ్యమునకు ఏది సన్నిహితము, ఏది దూరము అని
విచారింపబడుచున్నది. అందు జాతి సన్నిహితము కనుక జాత్యంతరమునకు (పతినిధిత్వము
లేకుండ ఆ జాతికి చెందిన వ్యక్తినే యాగాంగముగా [గహింపవలెను. గుణములు దూరము
కనుక వానిని విడనాడి గుణాంతరయు క్షమగు మేకనే (గ్రహింపవలెను. నల్చని మేక కూడ
ఛాగత్వజాతికి చెందినదే.
ద్రవ్యమును అపేక్షింపక గుణమే సాక్షాత్తు క్రియతో సంబంధించిన, . అపుడు కై
విచారము. అనగా గుణములు |పతినిధిగా [గహింపబడునా ? లేక జాతులు (పతినిధిగా .
[గహింపబడునా అను విక ల్పమునకు తావు లేదు, కాని గుణము సాక్షాత్తు [కియతో సంబం
ధింపదు. _
కాగా జాతి పక్షమున పై సిద్ధాంతము ఉపపన్నమగుచునది, ద్రవ్యమే శబ్దవాచ్య
మను పక్షమున పె సిద్ధాంతము నిలువదు అని ఈ కక ముయొక్క_ ముఖ్య తాత్పర్యము,
౧
జాతి శక్తి వాదము చాల ఉత్తమమైనదని బోధించుటకు ఈ విచారణము. చేయే ...::
బడినది. “nT
సముబ్హాశము 657 పదకొండము
77]
తాత్సరకము --- విభాగములు లేని శబమే సాధువు. దానిని పతిపాదించు పకి
(un జడా.
యలు ఎన్ని యున్నను అవి ఈ సత్యమును చూపి మరలిపోవును. అవి నియతములు
కావు. ఉవాయములను సత్యములని యనుకొనరాదు. .
బివరోణయు. ఇట్టి యంశములు వెనుకటి రెండు కాండములందును పెక్కు
సారులు విశదికరింపబడినవి. [ప్రసంగము వచ్చినపు డెల్ల వానిని మరల మరల పరామర్శించుట
(గంధ కారుని స్వభావము. MET
అవతారిక. “ఉపాయములు ఆసత్యములై నపుడు వ్యుత్స త్తిగల శబ్దములును
వ్యుత్చ త్రిలెని శబ్దములును అన్నియు నొకిటే. భేదము వాస్రవము కాదు” అని చెప్పు
చున్నాడు. .
శో యథైవ డితే డయతిః పాచకే పచతి స్తథా ।
డయతిశ్చ పచిశ్లై పన ద్వావప్యేతావలౌకికౌ i 77
డిల్టే = డిత్ధ, అను శబ్రమున, డయతిః = “డయ” అను ధాతువు, యథా = ఎట్లో, పాగశకే=
పాచక, అను శబ్బ్దమున, పచతిః = పచ్‌, ధాతువు, తథా + ఏవ = అర్హు, (ఉన్నది) డయతిః
చ = “జయ” ధాతువును, పచిః + చ ఏవ = పచ్‌ ధాతువును, ఏతౌ = ఈ, ద్వ శా
రెండును, ఆతొకికౌ +- ఏవ = అపసిద్ధములళే,
|
పి
(5
తాత్పర్యము --- డిత్ధ, అను. శబ్దమందచును, పాచక, అను శబ్దమందును భావింప
బడు డయ, పర్‌, అను ధాతువులు రెండును కల్పితములే,
వివరణము __ శబములలో కొన్నిటికి వ్యుత్ప త్రి (పకృతి + (ప్రత్యయము అను
విభాగము) కలదనియు, మరికొన్నింటికది లేదనియును చెప్పుట సం|పదాయమై యున్నది.
కాని అదియు వాస్తవము కాదు. అన్నిచొట్టను సముదాయములే సాధువులు. అవి యఖండ
ములు. అవియే లోకమున అర్హమును బోధించును.
విశేష విషయములు [పవృ త్తి నిమి త్రమును బట్టి (శబ్ద మాయా అర్థమును
బోధించుటకు హేతువైన అంశము) శబ్దములను నాలుగు విధములు * విభజించుట ఆచారము.
ఉదా : (1) గః, మొదలగునవి జాతి (పవృ త్రి నిమి తకములు. (గచ్చతీతి = గం - గోత్వ
మును జాతి ఇచట [పవృత్త నిమి త్రము). (2) శుక్టః, మొదలగునవి గుణ | పవృతి నిమి త్తక
ములు. (తెలుపు, అను గుణము [పవృ త్తి నిమి త్రము). (8) పాచకః, మొదలగునవి [కియా
(ప్రవృత్తి నిమి త్తకములు. (పచతీతి = పాచకః - వంట, అను [కియ (పవృ త్తి నిమి త్రము).
(4) డిత్ఫః, మొదలగునవి సంజ్ఞా[పవ్బ త్తి నిమి త్రక ములు (డిత్ఫ, మొదలగు కల్పితమైన పేరే
((పవృత్తి నిమిత్తము). ఇట్టుకాక అన్ని శబ్దములకును జాతి యొకటే (ప్రవృత్తి నిమిత్తమగు
ననీ ఒక మతమున్నది.
EA
అస్రే కొన్ని శబ్దములకు వ్యుత్సత్తి యుండుననియు కొన్నింటికి ఉండదనియును
[42]
658 వృత
(-3 ఆ
వాఠకఇపణయ ము
: [78
చెపుట కూడ ఒక సం,పదాయమే. మరియు -హౌగికములు, [అవయవముల అర్థ ౫ కంది =
a (ఇ ఖ్‌ జం
మొదలగునవి) రూఢములు, (ఆవపయువార్థము లేకుండ (పసిద్హమైన అర్థ మును
\ 0
అగునవి ): యోగరూఢములు (అవయవార్థమును కలిగ ఏదోయొక
ద
ప వ చ టాక
పంకజము, యొవలగునవి) అను విభాగము కూడ శాస్త్ర మ్య్యూవలి
3 షె జ మును COM MDE చ ఏ ం ఎ | రా న
పె రతులన్ని యును అసత్యములైన ఉపాయములు నసూతమే అన్ని శ బ్రములు సు
అఖండములుగనే తమతమ యుర్భములను బోతం ర
కటుకొన్న, వ్యాకరణశాస్త్రము మా|తము వీలున్న చ్‌ ట్ర వ్యుత్పత్తిని చూపును. లేనిచోట సము
న్‌
దాయమే సాధువనును. పట్టుదల చూపినచో అన్నాచ్‌ వోట్టను వ్యుత్స త్తని
చును. సాభుతంమును చెప్పుటకు
అప
లదు
'పక్కృతమున డిత్హ, అనునది (ఒక వ్య క్రికి కల్నితమై న పేరు అవ్యుత్పన్నమను
టయు, పాచక, ఆనునది వ్యుతృన్నమనుటయును అభ్యాసము. దా స్త్రవమున చెండింటి తీరును
వక 7
(4 దక
ఒకటే అని చెప్పుట [గంథక రకు అభిమతము. il
అవతా ౮5 — మంద బుద్ధుల కుపయోగించుట కై వివిదములగు ఖేదములను శిష్టులు
జ్‌ చ రష చెప రం.
లో ప్రకృతి[ప్రత్యయా వూహ్యో పదాత్తాభ్యాం పదం తథా ।
ఆనుబంధస్వరాదిభ్యః శిషః శాస్త్రం న తాన్న్‌పతి ॥ 78
లు
యా
క్‌ మః = శిష్టులచే, పదాతి = పదమువలన, [పకృతి పత్యయోౌ = (పకృతి [వత్యయములు,
ఇటా అ నన. లోను లో
ఊహా = ఉఊహింపదగినవి, తథా అనాలా అట్లు, తాభ్యామ్‌ = ట్ర పక్క్యతి పత్యయముల చేత ను,
అనుబంధ స్వరాదిభ్యః = అనుబంధ ములు, స్వరములు మొదలగువానిచేతను, పదమ్‌ =ాపదము,
(హా ఊహింపదగినద్భి, తాన్‌ + (పతి = ఆశిషస్టులను గురించి, శా స్త్రమ్‌ = వ్యాక రణ
శాస్త్రము, నడా లేదు.
U గ్‌
తాత్ఫర్మ్రంము --- శబ్ద [పపంచమంతను కరతలామలకముగ చూచువారు శిష్టులు.
( వరరుచి, పతంజలి మొదలగు మునులును వారివంటి శక్తి సంపన్నులును). వారు
నాధు మ శిష్యుల కుపదేశింతురు. అఖండమగు వాక సమునుండి పదమును వేరుచేసి,
దానియందు (పకృతి, (ప్రత్యయము మొదలగు భాగముల నూహించి వివరింతురు. అర్రే
[పకృతులందును, [ప్రతృ్యయములందును ఇత్సంజ్ఞక వర్ణవ బులు మొదలగు వానిని కూడ
ఊహించి చూపుమరు. ఈ [ప[కియ అంతయు శిమ్యల కే ఉపయోగించును. శిష్టులకు వ్యాకర
ణము వలన |[పయోజనము లేదు.
"ఇ
వివరణము సాధు శ బ్రములను పయోగించుటవలన ధర్మము లభించుననియు
అసాధువుల నుచ్చరించినచో అధర్మము కలుగుననియును వైయాకరణుల సిద్ధాంతము, కావున
659
శ్ర a
4
జ త్‌
గె స్స ]
9 (
Ly PR
హా!
శీ
«ft గ
జే t | ?]
' he
[గ «2
yy 0
an MB
చే
hs
iy. సం
సై 3
క “yr
|? 3
() 3
స్‌ |
టై
p NY)
ల 3
3 J
ల
Ne
ష్‌
ల్‌ y3
(క
న
hf 30
లొ ల గే
nm? Gc
J త 3
య _ 2]
3 ya?
an
eo
ఖ్‌
“3 2
ల
ih ర్త
£
ళన
Pr 43
,
» ళ్‌
వాం అల
~ =”
hs
లె
ల వళ.
వ్‌
ట్‌
ER
డు
ఇ
అ
Ca
లగు
హూ ఇల
1౨||
శ.
(nd
పంతు
షల అ
rr
న్నా
ఇ
hy
ఆఖండో
బడు
న
Wohl a
ఎ వాడవలెః
ఇ
శ పులీ
ముల
పిమా
యవ
నది,
పా
వ్‌ 0
ంచికొని శ
ఇ రక నిర
గు
ఎం సం ఇ
wht కల ల లీ పరే
ఆ
గ
న
ద
(అ)
ధములు
9 బీ
ల.
-
జ్‌
అనుబ:
మును కూడ సమనుయి
~
CU
వ
వ
(౮
తో
అ,
C
వివరణము... “బహుళము””,
ఎల
సచషషిసు శాస్తస
శో॥ శాస్త్రదృష్టిస్తు శాస్త్ర
అన లగు తీరులెనిి యో
ను శా
ఇదుగో వారికి శ
శత.
నానే
యు hes
దమము ల
వానిని బాగుగా పరంలింపక తొం
యొ
౮
అగు
va A
=) *
DY ye
గ ఇ 3
3 hb
y= Wu
(0 v2
స Jf
—J NC
3
కా |
“ 2
6 y3
qt స
సి
62 సి
3°
@ 3
#
:
3 oa
b a
93 ౧౦
h 3
Ne
5 4
శ
<3
> Y3
73 శ 2
EE:
ca రే
ep Cc
సం
సం
దెం
యించుకొని శాస్త్ర |
0
సమన్వయి
ణ్‌
Rad
Her Tr ar
శాత
సిదాంతము
ఎ
ఖ్‌
భ్‌
పతంజలియు
ణుచియు
వాక్యపదీయము 660 వృతి
[80
రెండిటి కిలయికయే వ్యాకరణమగును'' అని దీని భావము. కాగా “శిష్టుల పయోగమును,
వారు రచించిన శాస్త్రమను శిష్యులకు స్వీకార్యములు” అని ఇచటి సారము rin
అవతారిక... మంద బుద్ధులకు వ్యాకరణము నేత్రమువంటిదై నను, కొన్ని సంద
ర్భములలో అది “నిషృలమని”” తోసివేయబడు చుండునని చెప్పుచున్నాడు.
కో॥ ఆర్థాంతరాభిధానాచ్చ పౌర్వాపర్యం న భిద్యతే ।
రాజదంతాహితాగ్నారదిరాజాశ్య్వాదిషు సర్వథా ॥ 80
రాజదంతా ... ... శ్వాదిషు = రాజదంతః, ఆహితాగ్ని ః, రాజాశ్వః, మొదలగుచోట్ల, అర్థాంత
రాభిధానాత్‌ + చ = వేరొక యర్థ మును చెప్పుటవలన, పౌర్యాపర్యమ్‌ = ముందు వెనుక
లగుటి, సర్వథా జ అన్ని విధముల, నళ భిద్యతే = మారదు.
తౌత్ఫర్భం యు. “రాజదంతః'' మొదలగు సమాసములలో శబ్బములను తారు
మారు చేసినచో అభిమతమగు అర్థము రాదు. అందుచే వ్యవహారమున అవి ఒక నియత మైన
వరుసలోనే పలుకబడుచుండును. కావున అట్టి వరుసను చెప్పుటకై శాస్త్ర మావశ్యకము కాదని
చెప్పుదురు.
బివోర ణము (1) “దంతానామ్‌ - రాజా = రాజదంత8+ ఇది షష్ట తత్పురు
షము. “*%శేష్టమైనదంతయు”” అని యర్థము. ఇచట “దంతరాజఃి అని |పయోగించుట
లోక సిద్ధము కాదు. అట్టుచ్చరించినచో “'“వంతముల రాజు" అను వేరొక యర్థము స్ఫురించెడిని.
(2) ““ఆపాతః = అగ్నిః - యేన ఎ సః = ఆహితాగ్నిః. ఇది బహు[వీహి”* అగ్నిని
సంపాదించినవాడు = దీక్షితుడు” అని భావము. ఇచట రెండు పదములను తారుమారుగ
(ఆగ్న్యాహితః) పలికినను అర్థమున మార్చురాదు. అట్టి పయోగము కూడ లోక (పసిద్ధాము
(8) “రాజాశ్వుః'” = “' రాజ్ఞః - అశ్వః'' = రాజుగారి గు'రము. ఈ షష్టీ తతు
' రుషములో శబ్దముల [కమ మిస్తే యుండును. ““అశ్యరాజః'' ఇదియు షష్ట తత్పురుషమె
ఆయినను ఇపుడు “గేశ్టమెన అశ్వము” ఆను నర్థము వచ్చును. (శభ [క్రమము మారినది)
కాగా ఆయా సమాసములలోని పదముల వరుస లోకమువలననే (శిష్టవ్యవహారము) నిశ్చితమై
పోవును. అందుకొరకై. (పదముల [క్రమమును చెప్పుటక్రై) సూతములను రచింప నక్కర
లేదు. రచించినను అవి నిష్ఫృలములు.
విశేష విషయములు ““ఉపసర్హనం పూర్వమ్‌” (2-2-80) అను సూ[తము,
“సమాసమున ఉపసర్దనమైన పదమును ముందుగ పలుకవలెను'” అను నర్భమును చెప్పును.
మాసమును విధించు సూ'తములలో (షష్ట -_2_.2_§8, స పమీ శౌండైః8-2-_1- 40,
స దలగునవి) పథ మాంతముూగ ఉన్న పదమువలన [గహింపబడు శబ్రములకు (షష్ట్యంతము
ప్రమంత్యము, మొదలగునవి) ఉపసర్జనమని కృ|తిమమైన పేరు. అట్టి ఉపసర్ణనమునకు
ర్వ నిపాతమును (ముందు వాడుట) పె సూత్రము చెప్పినది.
ల్‌ py) ర
ట్‌
నముద్దేశము 66! పదకొండము
81]
“నవా - అనిష్టా౬ఒచర్శనాత్‌ ” (2-2-80 - సూ(తమున వార్తికము) అను వచన
ముచే ““ఉపసర్జనం పూరంమ్‌"' అను సూత్రము భాష్యమున (_పత్యాఖ్యాతమైనది (త్రోసి వేయ
బడినది). సమాసములంచలి శబ్దముల పౌర్వాపర్యము లోకమువలననే సిద్ధించును కావునను,
సూతము లేకున్నను దోషములు సంభవింపవు కావునను ఈ నూత మక్కరలేదని ఈ
వచనము యొక్క భావము. ఇట్టి సందర ఛ్రమంతయు ఈ కారికయం దిమిడియున్న ది. 180!
అవతారిక శిష
పుల వ్యవహారము వలననే అన్నియు సిద్ధించినను, శబ్దముల
సాధుత్వమును విశదపరచుటకై కొన్ని కార్యములను శాస్త్రము విధింపక తప్పదని మూపు
చున్నాడు.
శో వినైవ (ప్రత్యయైర్వ లత యే భివ్నారా౬భిధాయినః |
గర్లాదయో లుకా తేషాం సాధుత్వమనుగమ్యతే 11 81
(పత్యయెః = _పత్యయములు, వినా + ఏవ = లేకుండగనే, వృత్తి = వృ త్తియందు (తద్ధి
తము, మొదలగునది), భిన్నార్థాభిధాయినః = = వేరొక యర్థమును చెప్పు, యే = ఏ, గర్హా
దయః = =“ గర్గాః. మొదలగు పదములు గలవో, తేషామ్‌ = వానికి, లుకొ = (వత్యయము
యొక్క లొ కిప్పమ్సచే, సాధుత్వమ్‌ = సాధు శబ్రమగుట, అనుగమ్యతే = = సంపాదింపబడును.
తాత్పర్యము తద్ధిత వృ త్రిలో కొన్నిచోట్ల (ప్రత్యయము లేకున్నను అభీష్టమైన
యర్థ ము లభించును. ఉదా: గర్గాః (గిర్గస్య - గో తాపత్యాని ల పుమాంసః) “గర్లుని
సంతతియెన పురుషులు*” అని యర్థము. ఇచట అపత్యమును (సంతతి) చెప్పు (పత్యయము
నకు లోపమును శాస్త్రము విధించినది. అది కేవలము శబ్దముయొక్క_ సాధుత్వను కొరకే.
ఎవరోణయు___ “గర్లుని గోతమైన సంతతి'' అను నర్భమున గర్గ శబ్దమునకు,
“గర్గాదిభట్యోయణజ్‌ '” (4-1-105) (గర్జాది గణమందలి శబ్దములకు = “ఆతని గో(త్రా
పత్యము'' - అను నర్ధమున యజ్‌ _పత్యయమగును) అను సూతముచే యజ్‌ ప్రత్యయ
మగును. “గార్ల” అను రూపము సిద్ధించును. ఈ | పత్యయమునకు బహువచనమున లోపము
విధింపబడినది. అందుచే ఏకవచనమందును ద్వ్యివచనమందును గార్గ్యః, గార్గ్యా, అను రూపము
లున్నను,. బపృఖవచనమందు మాత్రము “గర్లాః” అను రూపమే యగును. ఆర్థ మందు
మార్చు ఉండదు. (కేవలము గర్గ శబ్దమునకు |పథమా బహువచనము కూడ ““గర్గాః'' అనియే
యుండును. కాని దాని యర్థము వేరు. “పెక్కు. గర్గులు” అని యర్థము.)
“న కేవలా [పకృతిః (పయో క్షవ్యానా౭ పి (కేవలః) (ప్రత్యయః'” అను ఒక
నియమమున్నది. ““పత్యయము లేని (పకృతినగాని (పకృతి లేని [పత్యయమునుగాని [ప్రయో
గింపరాదు”' అని దిని భావము. ఈ నియమము ననుసరించి, “గర్లాః' అనుచోట అపత్య
రూపమైన తద్దిత (ప్రత్యయము యొక్క యర్థము తెలియుచున్నను, _పత్యయము చేరినట్టును
అ > (టు ఠి ల
అది లోపించినట్టును శాస్త్రము చెప్పును. అనగా సంస్కరించి “ద్య శబ్ద మిట్టు సాధువు” అని
[పకటించును.
సముద్రేశము 663 పదకొండము
83]
(8) “బ్యభోః గో -గ్‌ | పత్యాని _ పుమాసః=ాబ;| భవః అని యగును. (బభుని
గోోతమైన మగ సంతానము). గా (1, బ్యాభవ్యా, ఆనునవి వీనియొక్క ఏకవచన ద్వివచ
నములు. మిగిలిన విషయము స మె. (గ ర శబ్దమునకు బదులు బృభుళ బ్బమున్నది). 1821
అవతారిక. గర్గాః మొదలగు తద్ధితవ్మ త్రిలో “అపత్యము'' అను నర్భము
నియతముగ తెలియుటకు _పత్యయమును విధించి దానికి లోపమును చెప్పవలయునని మీది
కారిక వివరించినడి. అదే తీరులో “పష్టీ” (| పష్టస్య - త్రీ = (పష్టుని భార్య మొదలగుచోట్ల
కూడ “పర్టస్య . య ఇయమ్‌”' ((పష్టనికి సంబంధించిన త్రీ) అను సామాన్యార్థ మున తద్ధిత
'పత్యయమును చేసి, దానివలన నియతమగ “భార్య” అను నర్భమును రాబట్టి, ఆ (పత్యా
యమునకు లోపమును చెప్పవలసి యుండును. లకున్న “భార్య” అను నర్థము తప్పక
వచ్చుట ఎట్లు కుదురును ?_ అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
శో సోఒయమిత్యభిసంబం దే లింగోపవ్యంజనాదృతే |
(ప్రఘ్టాదిషు న జాయైవ నియమేన (ప్రతీయతే ॥ 83
“స; + ఆయమ్‌ + ఇతి” = “అతడే యితడు” అని - (లక = “అతడే ఈమె = అని) అభి
సంబంధే = సంబంధమును కల్పించినపుడు, లింగో పవ్యంజనాత్‌ + బుతే = లింగమును చెప్పు
(ప్రత్యయము లేకుండ, (పష్టాదిమ = _పష్ట, మొద లగుచోట్ట, జాయా + ఏవ ఇ భార్యయే,
నియమేన = నియమముగి, న + (పతీయతే = తెలియబడదు.
తాత్భర్భొయు.__. పష్టీ, మొదలగుచోట్ల “జీష్‌'” (ఈ) అను స్రీలింగమును
బోధించు | పత్యయమున్నది. అదియే “భార్య” అను నర్ధమును నియత ముగ తెలియజేయును.
కావున ఆందుకొరకై వేరుగ తద్దిత | పత్యయమును చేసి దానికి లోపమును చేయనక్ళుర
లేదు.
వివరణవి - (పష్టనికిని అతని భార్యకును అభేదమును కల్పించి స్త్రీ ప్రత్యయ
మును చేయుదుము. అట్లు “'భార్య అను అభిమతమైన యర్థము వేరొక విధమున తప్పక
లభించునపుడు, అదే యర్థమునకై తద్ధితమును చేయుటయు దానికి లోపమనుటయును వ్యర్థము
గదా!
విశేష విషయములు పష్టః, అను శబ్దమునకు, “సమర్థముగ [ప్రయాణము
చేయువాడు” _లేక_ “ముందు వెళ్ళువాడు' (నాయకుడు) అని యర్థము. ఇచట
ని న కార్య అను నర్థమున “పుంయోగాదాఖ్యాయామ్‌'' (4-1-48)
బ్రమునకు జీష్‌ ష్‌, (ఈ) అను స్రీ ప్రత్యయము చేరును. “ఒకానొక
విశిష్టమైన ధర్మమును బట్టి పసిద్ధముగా పురుషుని బోధించు శబ్దమునకు, “ఆతని భార్య”
ఆన. నర్గ్భమున జీష్‌ (పత్యయమగు''నని పై సూ తముయుక “భావము. ఈ |పత్యయము
““భార్య'* అను నర్థమును తప్పక బోధించును. (సూ(త్రమందలి ““పు ““పుంయోగ” అను శబ్దము
'* అను సంబంధమునే సూచించునని నిర్ణయము, కావున చెల్లెలు, తల్లి, మొదలగు
ధి
భార్య
సముద్రేశము 663 పదకొండము
83]
(8) “బ్యభోః గో -గ్‌ | పత్యాని _ పుమాసః=ాబ;| భవః అని యగును. (బభుని
గోోతమైన మగ సంతానము). గా (1, బ్యాభవ్యా, ఆనునవి వీనియొక్క ఏకవచన ద్వివచ
నములు. మిగిలిన విషయము స మె. (గ ర శబ్దమునకు బదులు బృభుళ బ్బమున్నది). 1821
అవతారిక. గర్గాః మొదలగు తద్ధితవ్మ త్రిలో “అపత్యము'' అను నర్భము
నియతముగ తెలియుటకు _పత్యయమును విధించి దానికి లోపమును చెప్పవలయునని మీది
కారిక వివరించినడి. అదే తీరులో “పష్టీ” (| పష్టస్య - త్రీ = (పష్టుని భార్య మొదలగుచోట్ల
కూడ “పర్టస్య . య ఇయమ్‌”' ((పష్టనికి సంబంధించిన త్రీ) అను సామాన్యార్థ మున తద్ధిత
'పత్యయమును చేసి, దానివలన నియతమగ “భార్య” అను నర్భమును రాబట్టి, ఆ (పత్యా
యమునకు లోపమును చెప్పవలసి యుండును. లకున్న “భార్య” అను నర్థము తప్పక
వచ్చుట ఎట్లు కుదురును ?_ అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
శో సోఒయమిత్యభిసంబం దే లింగోపవ్యంజనాదృతే |
(ప్రఘ్టాదిషు న జాయైవ నియమేన (ప్రతీయతే ॥ 83
“స; + ఆయమ్‌ + ఇతి” = “అతడే యితడు” అని - (లక = “అతడే ఈమె = అని) అభి
సంబంధే = సంబంధమును కల్పించినపుడు, లింగో పవ్యంజనాత్‌ + బుతే = లింగమును చెప్పు
(ప్రత్యయము లేకుండ, (పష్టాదిమ = _పష్ట, మొద లగుచోట్ట, జాయా + ఏవ ఇ భార్యయే,
నియమేన = నియమముగి, న + (పతీయతే = తెలియబడదు.
తాత్భర్భొయు.__. పష్టీ, మొదలగుచోట్ల “జీష్‌'” (ఈ) అను స్రీలింగమును
బోధించు | పత్యయమున్నది. అదియే “భార్య” అను నర్ధమును నియత ముగ తెలియజేయును.
కావున ఆందుకొరకై వేరుగ తద్దిత | పత్యయమును చేసి దానికి లోపమును చేయనక్ళుర
లేదు.
వివరణవి - (పష్టనికిని అతని భార్యకును అభేదమును కల్పించి స్త్రీ ప్రత్యయ
మును చేయుదుము. అట్లు “'భార్య అను అభిమతమైన యర్థము వేరొక విధమున తప్పక
లభించునపుడు, అదే యర్థమునకై తద్ధితమును చేయుటయు దానికి లోపమనుటయును వ్యర్థము
గదా!
విశేష విషయములు పష్టః, అను శబ్దమునకు, “సమర్థముగ [ప్రయాణము
చేయువాడు” _లేక_ “ముందు వెళ్ళువాడు' (నాయకుడు) అని యర్థము. ఇచట
ని న కార్య అను నర్థమున “పుంయోగాదాఖ్యాయామ్‌'' (4-1-48)
బ్రమునకు జీష్‌ ష్‌, (ఈ) అను స్రీ ప్రత్యయము చేరును. “ఒకానొక
విశిష్టమైన ధర్మమును బట్టి పసిద్ధముగా పురుషుని బోధించు శబ్దమునకు, “ఆతని భార్య”
ఆన. నర్గ్భమున జీష్‌ (పత్యయమగు''నని పై సూ తముయుక “భావము. ఈ |పత్యయము
““భార్య'* అను నర్థమును తప్పక బోధించును. (సూ(త్రమందలి ““పు ““పుంయోగ” అను శబ్దము
'* అను సంబంధమునే సూచించునని నిర్ణయము, కావున చెల్లెలు, తల్లి, మొదలగు
ధి
భార్య
వాక్టప దీయము 664 వృత్తి
. [ 84, 85
నర్థములను ఈశ (ప్రత్యయము బోధింపదు). అందుచే ఇదే [ప్రయోజనము సిద్ధించుట క్రై “తప్పే
దమ్‌ (4- ల్రీ_ 120) (“వానికి సంబంధించినది ఇది* అను సామాన్యమైన సంబంధమును
తెలుపుచు, షష్ట్యంత మైన శ బ్రమునకు అణ, మొదలగు తద్దిత ములగునని భావము) ఆగు
సూ[తము నాశయించి, తద్దితమును చేయటయు అది “భార్య” ఆను నర్థము ను నియమించి
లోపించుననుటయును నిష్బ లము,
కాగా “గర్గాః” మొదలగుచోట్ల తద్ధిత పత్యయము అర్థమును నియమించుననియు
“పష్టీ మొ మొదలగుచోట్ల శ్రీ (పతర్ణయవ ము అర్థమును నియమించు నసియును ఫలించినది.॥రిలి॥
అవతారిక. “పస్థః నా (ఏహిః” (అడ్జెడు ధాన్యము) మొదలగు [పయోగము
లున్నవి. ఇచట పరిమాణమును (కొలత - కొలత కుపయోగించు పాత) చెప్పు (పస్థ
మొదలగు మూల భూతములై న శోబ్బములే ఎట్టి (పత్యయమును లేకుండ పరిమితమును కూడ
(కొలవబడిన వస్తువును) చెప్పుట లోక సిద్దమై యున్నది. ఇట్టి స్థలములందు కూడ “కొలవ
బడిన వస్తువు'' అను నర్థము నియతముగ వచ్చుట కుపాయములున్న వనియును వేరుగ తద్దిత
(పత్యయమును చేసి దానికి లోపమును చెప్పనక్కరలేననియును, |పాసంగికముగ రెండు
కారికలతో విశదీకరించుచున్నాడు.
శో మానమేయాదిసంబంధ విశేపే షే ౬బ్లీకృతే తథా |
ప్రస్థా దీనామసాభుత్వం తద్దితేన విసాభవేత్‌ Hl 84
శో తద్దితోయోగ భే దెన వాక్యం వా స్యాద్విభాష్‌తమ్‌ ।
సరిమాణాధికే తత (ప్రథమా శిష్యతే పునః ॥ గ్‌
తథా = అట్టు, మానమేయాది సంబంధవిశేషే = “కొలుచునది - కొలవబడునది** మొదలగు
విశేషసంబంధము, ఆంగీకృతే = అంగీకరింపబడగా, తద్ధితేన = తద్ధిత (ప్రత్యయము, వినాకా
లేకుండ, (పస్థాదీనామ్‌ = (పస్థ, మొదలగు శబ్దములకు, అసాధుత్వమ్‌ = సాధుశబ్బములు కాక
పోవుట, భవేత్‌ ఆ అయ్యెడిని.
యోగభేదేన = సూ్యూతముయొక్క విభాగముచే, తద్ధితః = తద్ధిత ప్రత్యయము,
స్యాత్‌ = అగును, వాకా లేక, విభాషితమ్‌ = వికల్పముగ, వాక్యమ్‌ = వాక్యము, స్యాత్‌ =
అగును, తతో = అచట, (|పస్థ, మొదలగు శబ్దముల విషయమున) పరిమాణాధికే = పరి
మాణమను అర్థ 1 మధికమైనపుడు, [పథమా = పథమ విభ క్రి, పునః = మరల, శిష్యతే =
విధింపబడుచున్న ది.
తాత్ఫ్రర్శ్భం ము... (పస్థ, అను శబ్ద మొక విధమైన కొలత పాతను (అడ్డ) చెప్పును.
“పస్థము పరిమాణము గల ధాన్యము” అను నర్థము తప్పక రావలయునన్నచ్‌ , పరిమాణ
మను నర్థమున తద్ధిత (పకయమును చేసి “పాస్టిక' ఆ ను శబ్దమును వాడవలెను. ఆ
(ప్రత్యయము లేకున్న ఆ యర్థము లభింపదు. లేక _ తద్ధితము వికల్పసుగాన అది రాని పక్ష
నము దేశము 665 పదకాండము
86 ]
మున “పస్థః పరిమాణం ఆస్య ధాన్యన్య'' అస్‌ వాక్యమును (ప్రయోగింపవచ్చును. లేదా -_
ఇంకొక తీరున్నది.. పరిమాణమును (పత్యేకముగ తెలుపుట కై (ప్రథమా విభక్తి విధింపబడి
యున్నది. ఆ విభ క్రి వలన ఇష్టమగు పరిమాణార్థమును బోధింపవచ్చును. ఉదా : గ్మపస్థమ్‌
ధాన్యమ్‌”'. కాగా “పాస్థిక ఆను తద్ధితాంతమునుగాని, “పస్థం పరిమాణమస్య ఆను
వాక్యమునుగాని, ““పస్థమ్‌”' అను [పథమాంతమునుగాని, [ప్రయోగించి మాసమేయ సంబంధ
మును తెలియజేయ వలయును. ఈ మూడింటిలోను ఏదో యొక తీరు నవలంవింపని యెడల
అభిమతము సిద్ధింపదు.
వివరణము. కొలత ప్యాతకును కొలువబడిన వస్తువునకును అభేదమును
కల్పించినను, “పస్థమ'” అను శబ్దముచే “స్థ పరిమితం ధాన్యమ్‌'' (కొలవబడిన ధాన్యము)
అను నర్థము నియతముగ వచ్చుట కష్టము. ఆభేదమును భావించినపుడు _పస్థమునకు దగ్గరగా
ఉన్న వస్తువు కూడ (పస్థమే కావచ్చును గదా! అందుచే పరిమాణరూపమైన అర్థమును
తప్పక సంపాదించుటకు పై మూడు మాగ్గములలోను ఏదో ఒక దానిని స్వీకరింపవలెను.
_ ఏదియు కాదన్నచో ఆ యర్థమున ఆ శబ్ధము ఆసాధువగును.
విశేష విషయములు ““తదస్య పరిమాణమ్‌” (5-1-57) అను సూ తమును
దాని తరువాతి సూతము నుండి (5=1-58) వేరుగ చేయుదురు. యోగభేదమనగా ఇదియే
“అది దీనికి పరిమాణము”! (దాగి కొలతగల వస్తువు) అను నర్భమున పథమాంతమగు పరి
మాణమును చెప్పు శబ్దమునకు “ఠజ్‌”” |పత్యయమగును అని యర్థము. |ప్రస్థ శబ్దమునకు
ఈ |పత్యయము చేరినపుడు తద్ధిత |పక్రియ జరుగగా “ పాస్థిక” అను రూప మేర్పడును.
పత్యయము రానపుడు “పస్థం పరిమాణమస్య'' అసి వాక్య ముండును.
'“పాతిపదికార లింగ పరిమాణ వచన మాతే [పథమా” (2-8-46) ఆను
సూత్రము “పరిమాణము” ఆను నర్థమును |ప్రత్యేకముగ బోధించుటకై |పథమను విధించి
నది. అందుచే (పస్థ, మొదలగు పరిమాణ వాచకములకు ఈ [పథమను ఉపయోగించి
“పస్థము పరిమాణము గలది” మొదలగు నర్ధ్థములను కూడ సంపాదింపవచ్చును. ఆఢక,
(కుంచము) (దోణ, (కుంచము) మొదలగు- పరిమాణవాచకముల విషయమునను ఈ తీరు
నంతను ఊహేంచునది. 1851
అవతారిక పరిమాణమును చెప్పు శబ్దమే కొండొకచో పరిమేయము (కొలువ
బడునది) ను కూడ బోధింపగలుగుసగి వివరించుచున్నాడు.
శ్లో వ్యతిరి క్తస్య సాధుత్వే తదేవ చ నిదర్శనమ్‌ ।
యుజ్య తే ఒబ్లీకృతాధిక్యం తత్సర్వాఖిర్విభ క్రిభిః ॥ 86
వ్యతిరిక్త స్య = వేరుగా అధిక మైన యర్థము, సాధుత్వే = సాధువగుటలో, తత్‌ -- ఏవ+ా
చ= ఆ (పథమ విభ కిని విధించుటయే, నిదర్శనమ్‌ = [పమాణము, ఆఅంగీకృతాధీక్యమ =
పదీయము 666 వృత్తి
ఆలో
6
అంగీకడింపబడెన అధిక మైన యక్థ ముగల, తత్‌ = ఆ పదము, సర్వాభిః = ఆగు, విభక్తి
8 = విభక్తులతో, యుజ్యతే = 'కూడును (కూర్పబడును).
£9
తాత్పర్యము సహజముగ పరిమాణమును బోధించు (పస, మొద లగు శబ్దములు
పరిమేయమును కూడ బోధించుటలో - పరిమాణార్థమున |పతే్యకముగ (పథమ విభ క్తిం
విధించుటయే జ్ఞాపకమగును. అట్టి ప్రత్యేకమైన యర్థమును బోధించు పదములశకీ కర్క,
కరణము, మొదలగు సంబంధములను తెలియజేయు స్వితీయ, తృతియ, మొువలగు విభక్తు
లన్నయును చేరుచుండును.
వివరణము శబ్దమును పలుకగానే ఎల్లపుడును ఏ యర్థము తప్పక స్ఫురించునో
నా య్య మును (పాతిపదికార్థమందురు. కొగా (పస్థ, మొద లగు శోబ్ద్రముంకు ఆయా పరిమాణ
ములే సహజమైన యర్థ ములు. అట్టుండ “పాతిపదికార్థ లింగపరిమాణ వచనమా!తే (ప్రథమా
(2-8-46) ఆను సూ[తము, పరిమాణమును నర్థమున మరల పతే క ముగ (పస్థాది శబ్దము
అకు |పథమను విధించినది. అందుచే ఈ విభ క్రి వ్యర్థము కాకుండ, తద్ధిత పత్యయమువలెనే
“అంత పరిమాణముగల ధాన్యము” మొదలగు అర్థమును టోధించుచుండును. పిదప ఆపశ్య
కతను బట్టి అట్టి విశేషార్థమును చెప్పు శబ్రములకు ద్వితీయ, తృతీయ, మొదలగు అన్నె
విభక్తులను చేర్చుకొనవచ్చును. ఉదా : “పర్ట్‌ - (తంధులమ్‌ పచతి”' = అడ్జెడు (బియ్య
మును) వండుచున్నాడు. ““పసేన - :కీణాతి” = అడ్జెడు - బియ్యముతో - కొనుచున్నాడు -
మొదలగునవి.
=
ఇట్లు పరిమాణమును చెప్పు శబ్దష సులి పరిమేయమును కూడ చెప్పగలుగుట క కుపా
యము లున్న వని తేలినది.
విశేష విషయములు. “కేవలము |పాతిపదికము యొక్క-_ అర్థమును, ఆరధ్‌క
ముగ ఉన్న లింగమును, పరిమాణమును, వచనమును మాతము బోధించుటకు [పథమ
యగును” అని “ పాతిపదికార్థ'' మొగలగు సూ!తమున కర్థము, ““దోణః - |వీహిః''
(కుంచెడు ధాన్యము) అనునది పకృతమున ఉదాహరణము. ఇచటి | పథమకు “కుంచెడు"'
అని యృరము.
కాగా ఆయా !పయోగములలో ఏదో యొక సంబంధమును బట్టి ఆయా అర్థము
లకు అభేదమును కల్పించినను, సియతమైనట్టియు, ఇష్టమైనట్టియు అర్థమును సంపాదించు
మేకు = [పత్యయమును చూపుటయు - లేక. డానికి లోపమనుటయు _లేక__ మరియొక తీరును
చూపుటయును ౬ మొదలగు పయత్న ములను చేయవలసి యుండుననుట పకృత సందర్భము
యొక్క సారము. 1561
అవతారిక. శుక్ల, నీల, మొదలగు శబ్బము లాయా గుణములను (తెలుపు,
నలుపు, మొదంగు రంగులు), ఆ గుణములు కల వస్తువులను కూడ సహజముగనే బోధిం
“ళో ar ణో లో బి, ఇళ
చును. అయినను “ఆ గుణము కలది అను నర్ధమున ఆ శబములకు “ముతుప్‌'” ఆగు తదిత
ధ
సముడ్రేశము 67 పదకాండము
81]
అవతారిక _ జాతి, గుణములలో దేనిని ముఖ్యముగా (గహింపవలెను అను
విచారమున రెండును సమానములే కాన, వానిలో ఏదో ఒకదానిని (పతినిధిగా గహింపవచ్చును.
తెల్హని గొల్టెనుగాని, నల్జని మెకనుగాని (గ్రహించి యాగము చేయవలెను. తెల్టని మేక
దొరకిన, దానితో యాగము చేయవలెనని 76వ శ్లోకమున చెప్పబడినది మతాంతరము,
అనగా ఎల్ల శ బములకు [దవ్యమె వాచ్యమనెడి వ్యాడి యొక్క కతమని చూవుచు ఈ విచార
మును ముగించుచున్నాడు.
శో) సామే నాన్యతరాభావే వికల్చః కై శ్చిదిష్యలే |
అతదుణోఒతళ్చాగః. స్యాన్మెషో వా తదుణో భవేత్‌ ।| 80
గ గ్‌
సామ్యేన = జాతి గుణములకు సామ్యముండుటచే, అన్యతరాభావే = జాతిగాని, గుణముగాని
లేని పక్షమున, వికల్పః = అదిగాని, ఇదిగాని అను వికల్పము, కైళ్చిత్‌ = కొందరిచే, అనగా
ఎల శబ్బములకు [దవ్యమే వాచ్యమగుననెడి వ్యాడి మతమును అనుసరించెడి వారిచే, ఇష్యతే
= అంగీక రింపబడుచున్న ది.
ఆ వికల్పమునే జూపుచున్నాడు.
అతః = ఈ కారణమువలన, అనగా రెండును సమములగుట వలన, అత ద్గుణః =
తెలుపు అనే గుణములేని, ఛాగః జ మేక, స్యాత్‌ = యాగమునకు, అంగము కాగలదు, వా =
కాక, తద్ధుణః = తెలుపు అను గుణముకల, మెషః = గొద్దా, భవేత్‌ = యాగాంగమగును.
కైశ్చిత్‌, అని పలుకుటచే ఇది మతాంతరమని స్పష్టము.
జాతి (దవ్యముపై ఆధారపడియున్నది, గుణము అట్టిదె, అవి స్వతం[తములు
కావు. ఈ సామ్యమునుబట్టి రెండు సమకక్షములు, కనుక తెల్లని మెక దొరకనపుడు, జాతికి
[పాధాన్యమిచ్చి నల్లని మెకనుగాని, గుణమునకు [పాధాన్యమిచ్చి తెల్లని గొజ్టానుగాని (గహించి
యాగము చేయవచ్చును.
వ్యాగిమతమున తెలుపు, నలువు మున్నగు గుణములు కూడ విశేష్యత్యరూపమున
వివక్షించిన [దవ్యమేయగుటచే పై రీతిని వికల్పము [పస కమగుచున్నది.
కాని యిది శిష్ట సము తగు కామ, - క పా పంస్సును జూపి గా FY
[పతినిధిగా గై కొనుటయే "పతంజలి మున్నగువారికి సమ్మత: ముం 180:
అవతారిక... 72 వ శ్లోక మునుండి ఇంతవరకు 9 శ్రోకములబే గుణము వివక్షిత
మగునా ? కాదా? అని విచారణము జూపియున్నాడు, ఇది పాసంగికము.
మరల సంఖ్యను వివకించుట గురించియే ప్రసంగించుచున్నాడు.
శ్లో|| జాతే ఠా|శితసంఖ్యాయాః (ప్రవృత్తి రుపలభ్యతే |
సంఖ్యా విశేషముత్సజ్య క్యచితైసవ (ప్రవర్తతే |. 81
సము దేశము 667 పదకొండవ
87]
(పత్యయమును చేసి దానికి లోపమును చెప్పుదురు. ఆ తీరు కేవలము సాధుత్వమును సంపా
దించుటకే అసి చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! ళుక్షాదిషు మతుబ్లోపో వ్యతి రకస్య దర్శనాత్‌ |
ఆసాధుత్వనివృ తరం సాధవ సే బిదాదినత్‌ ॥ 8
జాల
'గతిరేకస్య = భేదము (వేరొక తీరు), దర్శనాత్‌ = కనబడంటవలన, అసాధుత్వ నివృత్త
మ్‌ = సాధువులు కాకపోవుటను వారించుటకు, శుక్టాదిష = “శుక్ష'' మొదలగు శబ్దములందు
తుబ్లోపః = మతుప్‌ 'పత్యయమునకు లోప ము (విధీయతే = = విధింపబడు కు), లే= ఆ కల్ల
ములు, విదాదివత్‌ = నిదాః, గర్గాః , యుదంగు శబ్బ్దములవలె, సాధవః = సాధువులు,
(భవంతి = అగును).
గ్ల శె ల రిని
స
తాత్తర్వ్యము.__- శుక్షః = తెలుపు. ““శుక్ష $ పటః'' = తెలుపుగల బట్ట. ఇచట
శుక్ట శబ్లమే “తెలుపు గలడి'' అను నర్ధమును గూడ చెప్పును. అయినను “పటస్య శుక్త క
(బట్టయొక్క తెలుపు) మొదలగు (ప్రయోగములు కూడ ఉన్నవి. ఇట్టిచోట్ట శుక్లాది శబ్దములు
“అది గలది” అను నర్థమును బోధింపవు. కావున “శుక్రః పటః'” మొదలగుచోట్ల నిస్సంశయ
ముగ “అది గలది” అను నర్థము చచ్చుటకు “ముతువ్‌”' _పత్యయమును చెప్త్తుటయు:
వెంటనే దానికి లోపమనుటయును సమంజసము. ఇట్టు ఈ శబములకు గర్గాః. (గర్లుని
గో తమైన సంతతి), “బిదాః” (బిదుని గో[తమైన సంతతి) మొదలగు శబములవలెనే
సాధుత్యమును సంపాదించినట్లగును. (చూ. 61 వ కారిక ).
వివర ణము (1) ““అది గలది” ఆను నర్థము రావల యునన్నచో, “మతుప్‌”
అను తద్దిత ముండవలయును. వెంటనే అది పోయినను _ అట్టి సంసారమును చేసినందు
వలన “ఈ శబ్దము సాధువు” అనుటకు వీలు కలుగును. లేకున్న “కేవలమైన (పకృతిని
వాడ కూడదు” అను నిషేధమున్నందున ఆ యర్గమున ఆ శబ్దము సాధువు కాకపొయడిని.
(2) “విదాః'”, మొదలగు శబ్దములు (తద్దితము లోపించినను) తమ యర్థముతో
కూడిన అపత్యార్థ మును చెప్పున ల్రై, కుక్తాది శబ్దము తమ యర్థముతో కూడిన “కలది” అమ
విశేషార్థమును గూడ (ప్రత్యయము యొక్క సాహాయ్యముచే బోధింపగలుగుననియ, ఇట్టిచో ట్ర
“గుణమునకును గుణము గల దానికిని అభేదము నంగీకరించియే ఆభిమత మైన యర్థమును
సంపాదింపవలెనన్న ”” పట్టుదల ఆక్క_రలేద నియును సారాంశము.
(కి) “తదస్యాజ. స్యస్మి
సామాన్యముగ విధించును. “ఆది ద
పథమాంతమునకు మతుప్‌ [పత
వాన్‌, మొదలగునవి.
తి మతుప్‌”” (5- Da 94) అమన సూతము మతుప్పును..
గలదు _ అది దీనియందు గలదు - అను నర్భములలో
యమగును” అని దీవి భావము. ఉదా: ధనవాన్‌, గుణ
a
నికి
వీ
(4) “గుజవచనేభ్యోమతుపోలుగిష్టః'" (5-2-95 సూత్రమందలి వా ర్రికము)
వాక్యపదీయము 668 వృత్తి
[88
అను వా ర్తికము గుణవాచకములకగు మతుప్పునకు లోపమును చెప్పును నక్త, నీల, మొదలగు
శటములు గుణవాచరములు, HAT
a) -
(5) వృత్తియందు విశేషణ విశేపష్యభావపు యొక్క ఉపపాదనము
అవతార్‌ శ__ సమానాధికరణమగు వృత్తిని పరిశీలించు సంచర్భములో ప్రాసం
గికముగ మీది విషయములన్నియు వచ్చినవి. కాని వృ త్తియందు ఆభేదము నంగీకరించి
నపుడు, విశేషణ విశేష్యభావమెట్లు కుదురునన్నది మొదట (_పకృతమైన విషయము. దానినే
కొంచరి మతము (ప్రకారము చూపుచున్నాడు.
శో విశేషణాద్వి శే ష్యేఒర్లే తద్భావాభ్యుచ్చయే సతి |
పునళ్చ (పతిసంహారే వృ త్తిమేకే (ప్రచక్షతే ॥ 88
విశేష్య = విశేష్యమై న, అర్థ = = పదార్థమందు, విశేషణఖాత్‌ = వ?షణము వలన, తద్చావా
భ్యుచ్చయ + సతీ = ఆ విశేషణము యొక్క స్వరూప మధికము కాగా, పునః + చ=మరల
'పతిసంహారే = కూడగట్టుట జరుగగా, వృ త్తిమ్‌ = వ కా = కొందరు, (ప్రచక్షతే =
చెప్పుదురు.
తాత్పర్యము. వృత్తి స్రయందు జరుగు విశేషణ వి శేష్యభావమును కొందరిట్లు
డరింతురు. విశేషణమైన వస్తువును వి శేష? మైన వస్తువున' విడివిడిగానే బుద్ధియందు ఖాసిం
చును. విశేషణము విశే శమ్యమందలి ఆధిక్యమును (౬ క్‌ విశేషము) మొదట చూపును. దివరకు
అ యాధిక కము గల విశష్యమను జ్ఞ వానము కలుగును
ఎవర ణము. ““సిలోత్పలమ్‌”' అనునది ఉదాహరణము. ఇది సమాసవ్యత్తి,
ఇచట నీలమను రంగును కలువయనెడి వస్తువును తొలుత విడిగానే తెలియును. గిల ఆను
పదము *ీకలువకు గల ఆ రంగు - విశేవ ము” అని బోధపరచును. (మామూలు కలువకన్న
పకృతమైన కలువయందలి వింతగ చివరకు “సీలమురంగుతో కూడిన కిలువ”” అను రితిని
వషుణ విశేష్యభావ ము బుద్ధియందెర్ప డును.
విశేష విషయములు ఈ మత ముయొక్క సారమిది : వృ త్రీయందు కేవలము
అఖండార్థము (భేదము లేనిది) బోధపడుచున్నచో భేద |పధానమెన విశేషణ విశేష్యభా
మును విశదీళరించుట మక్కి.లి లి కష్టమగును, మరియు శ బ్రము వినిపించు వరుసలోనే అర్థము
కూడ తెలియుననుట సముచితము. కాగా విశేషణము ముందుగ చు విశేషము ఎనుకగను
వినిపించునుగాన, వాని యర్థములను గూడ అర్రే చెప్పవలయును. అదియునుగాక ఇట్టిచో ట్ర
న్‌
“నాగృహీత విశేషణా విశేష్యేబుద్ధి?” అను న్యాయమొకటి ప్రవర్తించును. “ముందుగ
విశేషణమును స్వీకరింపని బుద్ధి విశెష్యమును [గిహింపజాలదు అనె దీని భావము. అందుచే
విశే
షణ విశేష్యములను విడిగానే గహింపక తప్పదు. అయితే వానెన క్రై వదలివేయక ఒండొరు
అకు ఉపకారభావమును కల్పించి (ఒకటి వేరుచేయునది - వేరొకటి వేరు చేయబడు సది) తుదకు
“ఆ ధర్మముగల వస్తువు” అని ఐక్యమును భావింతుము. “వవ.
నముదేశము 669 పదకొండము
89, 90 |
అవతారిక మీది మతమును. రెండు కారికలతో దూషింపుచున్నాడు.
ల్లో ॥ నిమి తే (పత్యయః పూర్వో నాన్నుపాపో నిమి త్తినా !
నిమి _త్తవతి బుదేశ్చ న నిమి_త్రసరూపతా ॥ 89
లో సంస్కారసహితాక్ఞానాన్నోప ప షః స్మృృతేరపి |
వ్మాపారే తన్నిమితానాం న (గాహ్యం సా త్తథావిధమ్‌ / 90
ది శేష్యముచే, సరః డౌ ముదల పత్యయః = సంబంధము, (జ్ఞానము ,
= పిశేషణమందు, న + అను
~1
eer
టు. లో జ Or Ora a చ్చి ద
బుదేః చ చ = జ్ఞానమునరును, నిమీ తసరూపతా == విఇషణముతొడి సారూప్యము, న =
(a)
po |
లుగదు, (స౩భవింపదు, తన్నిమిత్తానామ్‌ = ఆ స్మృతికి కారణమైన వానియొక్క,-
వ్యాపారే = పగియందు, తథావిధమ్‌ = అటువంటిది, గాహిమ్‌ = గ్‌ పొంచుటకు వీలయిన
దిగ, న శా స్యాత్‌ = కాకపోయెడిని,
తాత్సరము విశేషణమును విశేషమును విడిగా (గహించిన పక్షములో, దాని
సంబంధమును దీనికిగాని దని సంబంధమును దావికిగాని కూర్చుట కుదురకపోవును. సంస్కా
రము వలన కలుగు స్మరణ ణము కూడ ఆనుభవము ననుసరించియే ఏర్పుడునుగాన, ఆదియు
విశషణ పవిళష్యముల సంబంధమ.ను సంపాదింపజా ఐదు. తెలిసికొను వ్య క్రియొక్క భావనా
oN
{ “x వ క జప క లా ౪
ంబంధము కుదురునన్న యడల, తొలుత విఢెపషణమును దిశష్యమును
అనావశ్యక మయ్యెడి 3
బీవోరణము_ విశేషణమును ముందుగ తెలిసికొనుటయు పిదప విశేష్యమును
తెలియుటయు అన్నది |పకృతము. ఇచట తార్కికముగా పరిశీలించినచో ఒకదానిని /గహిం
చిన క్షణములో వేరొళటి బుద్దియందుండదు (ఒకే సమయమున రెండును బుద్ధియందు భాసిం
పవు). అయినపుడు వాసికి పర సరము విశేషణ విశష్యభావమనెడి సంబంధము కుదురుట
ఎట్లు పొసగును ?
“వడిగా |గహించినను విశేషణ వి శేష్య ములకు గల (క్రమము (ముందు - వెనుక
అను వరుస) ఒకటి సంస్కారరూపమున బుద్ధియందుండును. ఆ సంసా గ్రారమువలన అట్టిదే
యగు స్మరణము కలుగును. దానివలన ఒండొరుల సంబంధము కుదురును గదా :'-_ ఆని
యనవచ్చును. కాని ఇదియు సరికాదు. తొలుతకలిగిన [పత్యక్షమైన అనుభవము ననుసరించియే
స్మరణము కూడ ఏర్పడునుగాన పైనచూపిన ఆషేపణ మళ్లే మిగిలిపోవును. (అనగా |పత్య
వాక్యపదీయము 670 వృతి
ధాని
Fay
ల టీజ్‌ రాగా చు దే అగ a లల రాగ! సం పల ధ్యా a
శతృమునురు మకినింబమువంటి స్మరణము. రాస వరు నములు వుడిగానె ఉండే
| ' ౬
సారిక చు బరా క పొతు కుతురద
చల వునుగానె కాక యు కును యం).
లీ
ఇక “1 గహీతయుక్ళ. (తెలిసికొను వ్య శ్రి) భావనకు విచ్శితమైన శక్తులుండును,
వాని మహిమవలన అభీమతమైన సంబంధమును కుదుర్చుకొనవచ్చును”” _ అని వాదింప
వచ్చును. కాని అదియు హాస్యాస్పవమెయగఏను. ఈ పక్షమున భావనాళ క్రి వలననే అన్పి
పనులును నెర వెరునుగాన, మొదట 'పత్యక్షముగ . వశేషణమును వివ మును విడిగా |
7
చుట కూడ అగ వశ రక మగును. 1901
అవతారిక “నేక బ విశేష్యభావము భావనవలన కలునుననుట ' కుచురదసి
స్పష్టవ ము చెయుచునా ఎడు.
శో ఆంత ఃకరణవృతౌ చ వ్మర్లా బాహ్యారకల్సనా !
గా వావి థ్‌ రు
తస్మాదనుపకారో వొ (గాహ్మం వాన తథాసితమి ॥ ర]
G6
వృత్త చ జు మనస్సుయొక్క- వ్యాపారమందు, బాప హ్య్హార్ధక ల్పనా = బయటి విష
యములను ఆంగీకరించుట, వ్యర్థా = నిషృలము, తస్మాత్‌ = అందువలన అఆనుపకా
అంతకరణ
ర
వా = (పయోజన ముండదు, వాడాలిక, [గాహ్మమ్‌ = [గహింపవగిన వస్తువు, తథా =
అట్టు (అనుకొన్నట్టు) న - స్థితమ్‌ = ఉండదు.
(Md \ హా సం థి
తాత్పర్శ్యము-- మనోవ్యాపారము నంగీకరించిన పక్షమున బయటి వస్తువుల
న స్ట మ,
నంగీకరింప బనియె లదు. కావున విశేషణ విశషృ్యథావము మనస్సువంన కుదురదు. కుదురు
చ
NY)
నన్నచో బా హ్యములై న విశేవణము, విశేషవంము అను పదారములనే తోసి వేయవచ్చును.
న ఫే ల్‌
ఎవరణమయు___ విశేషణము, వి శష్యము ఆనబడు పదార్థములు రండును బాహ్యము
అనియు ((పతృక్షములు) వాసికి గల నియత మైన సంబంధము మా[త తము మానసిక మనియును
మీద చూపిన భేదవాదుల యొక్క తాత్పర్యము. ఆడి సరికాదు. సంబంధముకొర క్ర బుద్ధి
వరకును వెళ్ళినపుడు దానివలసనే సకలమును భావంపవచ్చును గాన, బయటి పదార్థములను
ల్యూ
వేరుగ ఆంగీకరించుట వ్యర్థ మగును. కాగా భావనను స్వీకరించుటవల న వ్ర 'పయోజనము లేదు.
అందుచే “విశేషణము యొక్కయు విశేష్యము యొక్కయు జ్ఞానము వేర్వేరుగ
కలుగనున్న పక్షమున వానికిగల నియతమైన సంబంధము సిదింపదు”' అని ఫలించును. ॥91॥
(a
ఆవతారికో ఇట్లు విశేషణ విశేష్యభావము విషయమున పరుల మతమును
దూషించి, తన మతమును రెండు కారికంతో వివరింపుచున్నా డు.
శో॥ అనుస్యూతేవ సంసృషేరరే బుద్దిః (పవ రతే ।
౧౧ ట అ ఢా లాలి
వ్యాఖ్యాతారో విభజ్మాఒథ తాం భేదేన (ప్రచక్షతే i 92
నముదేశము +. 671 పదకాండము
3]
'ది
లో తదాత్మన్యవిభ కే చ బుద్ద్యంత రముపా శ్రితాః 1
ఐభాగమివ మన్యం తే విశేషణ వి శేష్యయో: / 93
సంస్కృ షై: = విడదీయుః కు వీలు బేకుడ కలిసియున్నందువలన, అనుస్యూతా + ఇవ = కట్ట
బడినదా అన్నట్లు, బుదిః = జొనము, ఆరే = పదారమందు, ; పవరతే = (పసరించును,
న 5 థో థి థి టయ -—
ఆధ = తరువాత, వ్యాఖ్యాతారః = వివరించి చెప్వువారు, తామ్‌ = ఆ బుద్ధిని, విభజ్య = వెరు
చేసి, భేదేన = భేదముతో, (ప్రచక్షతే == చెప్పుదురు.
తదాత్మని = ఆ బుద్ద్ధియొక్క స్వరూపము, అవిభక్తే + చ = వేరుచేయబడకుం
డగా, బుద్ధ్యంళ రమ్‌ = వేరొ కబుద్దిని, ఊఉసా|శితాః=అవలంబించినవారై , విశేషణ విశెష్యయోః
= విశేషణ విశేష్యములకు, విభాగమ్‌ = భేదమును, మన్యంతే + ఇవ = భావించునట్టు కన
బడుదురు.
తాత్పర్యము విశేషణ విశేష్యముల విషయమున ఎట్టి భేదమును లేని జ్ఞానమే
సహజముగ వ, త్తియందు కలుగును. ఆయినను శిష్యులకు స్పష్టముగ తెలియుట కై పెద్దలు
(గురువులు) భేదమును కల్పించి చూపుదురు. ఆ భేదము వా స్తవము కాకపోయినను ఉన్నట్టుగ
బుద్ధియందు భాసించుచుండును. ఇట్లు భాసించుట కూడ తత్త్యము తెలియుట కుపాయము
మా.తమే.
వివరణము. జాతి, గుణము, (క్రియ, మొదలగు ధర్మములు సహజముగను
విడదియుటకు వీలులేకుండగను [పతియొక పదార్థమందును ఉండును. వీనికిని ఆ యా వస్తువు
నకును ఉన్న సంబంధమును “సమవాయ సంబంధమని కా స్రీయముగ అందుకు (వేరుచేయ
శక్యముకాని సంబంధము). కావ్మన పదార్థము విషయమున కలుగు జ్ఞాన మెల్లపుడును, అవి
న్నముగను ఏకాకారముగనే కలుగును. ఆయితే ఆ తీరు తెలియనివారికి తెలిసినవారు విడ
మరచి చెప్పుట ఆవశ్యకమగును. అట్టు చెప్పునపుడు బుద్ధియందు భేదము భాసించును. అది
కెివలము కతిమము
విశేష విషయములు (1) సజాతీయములగు సకల వస్తువులందును గోచరించు
ఏకాకారమైన ధర్మము “జాతి” యగును. (ఊదా : గోత్వము, మానవత్వము, మొదలగునవి)
తెలుపు, నలుపు మొదలగునవి గుణములు. నడక, వంట, మొదలగునవి [క్రియలు -_లేక-
వ్యాపారములు. ఈ ధర్మములే సామాన్యముగ విశేషణములగుచుండును. (వేరుచేయు ధర్మము
విశేషణము. వేరుచేయబడు వస్తువు విశేష్యము).
(2) సీలో త్సలమును చూచునప్తడు నలుపు వేరుగను కిలువ వేరుగను ఉండదు.
కావున “నలుపురంగు కల కలువ” (నల్లకలువ) ఆను ఆభేదజ్ఞానమే కలుగును. “ఇది విశేష
ణము - ఇది విశేష్యము” అని వ్యాఖ్యానించుట కేవలము బుద్ధికిచెందు ఒకానొక ఆవస్థ.
(8) సమవాయమనునది నిత్యమైన సంబంధము. కావున ఆది ఉన్నచోట విశేషణ
విశష్యభావమనగా అదియే యని భావము. సమవాయము కాని సంబంధ ములన్నియు (సంయో
వాక్యపదీయము 672 + వృ తీ
[94
గము, స్వస్వామిభావము, మొదలగు విడదీయుటకు వీలయిన సంబంధములు) అనిత ములు
అచట కూడ తొలుత అభేదజ్ఞాన మే కలుగుననియు, పిదప భేదము కల్పింపబడుననియును
ఊహింపవలను,
(4) ““ఏలమ్‌ - ఉత్పలమ్‌'” అను రీతిని వేరుచేసినచో అది వాక్య పశ యగును.
దేనియందు భేదము స్పష్టముగ తెలియచుండును “సెలోత్పలమ్‌'' అన్నది వృ త్తిదశ. దీ
యందు భేదము వాస్తవము కాదు. ఇట్టు వాక్యమునకును వృత్తికిని ధర్మభేదమున్నది.
(5) వాక్యమువలనగాని, వృత్తివలనగాని కలుగు జ్ఞానమంతయు అఖండ మే
యనియు, వాక్యమునకును వృత్తికిని చూపు భేవములుకూడ ఉపాయః ములే అనియును పరమ
సిద్ధాంతము.
(6) కాగా - వృ త్తియందు భేదజ్ఞ నము సరియైనది కాదనియును అభిదజ్ఞానమే
సముచితమగియును ప ర్యవసించినది. 198
అవతారిక. వృ త్తినిగురించి మహాభాష్యమున చూపబడిన వేరొక మతమును
వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు
శో ఆబుధాన్‌ (పతివృ తిం చ వర్తయంత (పకల్పితామ్‌ ।
ఆహుః సరారవచనే త్యాగాభ్యుచ్చయ ధర్మతామ్‌ ॥ 94
అ
అబుధాన్‌ --|పతి = పండితులు కానివారిని గురించి, [పకల్పితామ్‌ = కల్పింపబడిన, వృత్తిమ్‌
= వృత్తిని, వర్తయంతః + చ = ఏర్పాటుచేయువారు, పరార్థవచనే = వేరొక శబ్దము మొక్క
అర్థమును చెప్పుటలో, త్యాగాభ్యుచ్చయధర్మతామ్‌ = విడుచుట _లేక-. ఆధిక మగుట - అను
ధర్మములు కలిగయుండుటను, ఆహుః = చెప్పుదురు.
తాత్పర్యము వాక్యమే వృ త్రిగా మారునని కొందరందురు. వారి మతమున
వాక్యమందలి పదముల యర్థము వృ త్తియంచలి పచములచే మార్చబడి వేరొక రూపమును
ధరించి బోధపడును. అట్టు వాక్యము వృత్తిగా మారునపుడు వాక్యమందలి యర్థమును
పూర్తిగా విడిచిపెట్టి, వృ త్రియందలి శబ్దములు స్వతం్యతముగనే వి శషార్థమును వోధిచునన
వచ్చును. ఈ తీరును “త్యాగము” అందురు (వాక్యమందలి యర్థ మును 'విడుచుట), లేదా-
వాక్యమందలి శ బ్రముల యర్థములను విడువకుండగనే ఉన్నదున ర్నట్లుగా స్వీకరించి, వృత్తి
యందలి శబ్దములు ఒక విశేషార్థమును ః చెప్పునని వ్యాఖ్యానింపవచ్చును. ఈ తీరును “అభు;
చ్చయము” అందురు (ఉన్న యర్థముసకే పెంపును సమకూర్చుట).
వివరణము శబ్దములకు వృ త్తి అన్నది పత్యేకమైనట్టియ. నిత్యమైనట్టి ఒక
అవస్థ కాదనియు, వాక్ళముగ (విడిగా, ఉన్నప్పటి శబ్దములనే కొంచెము మార్చుకొని అభి
మతమైన విశేషార్థమును సంపాదింపవచ్చుననియును కొందరి మతము. ఈ. మతమున వాక్య
మునకు బదులుగ ఉపయోగించునదియే వృ త్తియగును. అయితే వాక్యస్థానమున వృత్తిని
సముద్రేశము 673 పదకొండము
94 |]
వాడుటలో రెండు పద్దతులను అవలంవీంపవచ్చును. వాక్యదశ యందలి పదముల యర్థ్ధ ములు
పృ త్రి తిదశలో పూ రగా జారిపో వుననుట యొకటి. దినిని ''జహత్సా కర్ణము” (స్వార్థమును
విడుచునడ్‌ ) అందురు. ఉన్న యర్థములు వృ త్తియందు యథాతదముగ (ఉన్నవి ఉన్నట్టుగ)
థ్‌ ప్ర / ధు
అనువ ర్హించుననుట రెండవది. దనిని “అజహత్సా ్వర్థము'' (స్వార్ధమును విడువనిది) అందురు.
“వా స్తవమున ఇదంతయు కల్పనమే. వాక్యమువెరు - వృ త్తివేరు. రెండిటికిని ఎట్టి
సంబంధమును లేదు. దేనికది సర్వస్వతం[తము”' అన న్నది సిద్ధాంతము.
(a)
గ ఖు
Ww
వ విషయములు -__ (1) ““పరార్థాభిధానం వ్యృత్తిః” అనునది పై మతమును
(పతిపాదించు భాష్యవచనము “వేరొక కబ్దముయొక్క అర్థమును చెప్పుతీరు వృ త్రియగును ””
అని దిని భావము. అనగా వాక్యదశలో ఒక విధమైన యర్థమును చెప్పు పదము (ముఖ్యముగా
అృపధానమైన పదము) వృత్తిదశలో వేరొక విధమైన యర్థమును బోధించుననుట. (వాక
దశలో విడిపడి ంపర్భములను తెలుపు పదములు వృ త్తదళలో ఒకదానితో వేరొకటి కలిసి
పోయి మొత్తముపై అఖండమైన _పత్యేకార్థమును తెలుపుట ). ఉదా : “రాజ్ఞః పురుషః”.
ఇది వాకంనశ. ఇచట రాజ శబ్దమునకు ““రాజు” అర్థము. “రాజపుదమ ఇది వృత్తి
ఇచట రాజ శబ్దమునకు "పు పురుషుడు" (రాజ సంబంధము గలవాడు) అనియే యర్థము. పురుష
శ బ్రమునకును అదియే యర్థము.
ఈ మతమున వాకకిమాధారముగ వృత్త సిద్ధించునుగాన వాక్యము కారణమును
వృత్త - కార్యమును అగును. కాగా కారణములై న దాఠములకన్న కార్యమైన బట్టయందు కొన్ని
విశేషము ములున్న ప్లే (పొడవు, వెడల్పు, ధరించుటకు వీలగుట మొదలగునవి) వాక్యముకన్న
నృ త్తియందు ఆవశ్యకమైన వి శేషార్ధములు లభించును. అట్టు లభించుట కార్యమునకుగ ల
(పత్యేక మైన శ్రి _ లేక-_ ధర్మము ఆనుకొనవలయును. దానికే వృత్తియని సం కేతము.
(2) జహత్సా్వార్థ--- '““జహతి _ పదాని - స్వార్థమ్‌ ల యన్యామ్‌ సా = ఇచట
పదములు తమ యర్థమును విడుచును = అని యర్థము . (చెరొక కొ త్రయర్థమునే స్వీకరిం
చును), వాకముయొక- స్థానమున వృత్తి అన్నపుడు వాక్యము పూర్తిగా తౌొలగవలయును.
ఓక దృష్టాంతమువలన ఈ యంశమును [గహింపనగును. ఒక గిన్నెలో నిండుగ పాలున్న వి.
ఆ గిన్నెలోనే పెరుగును పోయవలెనన్నచో వాలను తీసివేయవలెను. అఆర్టే వాక్యము తొలగి
ననే కాని యచట పృ త్తియుండుట కుదురదు. అయితే ఇచట తొలగుట అనగా ఆ యవస్థ
యందలి అర్థమును “తీసికొనకుండుట'' మృాతమేయని (గహింపవలెను. దీనికే “త్యాగము క
అని పేరు.
(8) అజహత్స్యార్థ --- మీది తీరున కిది వ్యతిరి క్రము (భిన్నము). “న = జహతి -
పదాని - స్వార్థమ్‌ ల యస్యామ్‌ _ సా == ఇందు పదములు తమ ఆర్థములను విడువవు ఆని
యర్థము. (ఉన్నవాని నుంచికొని ఆవశ్యకమైన [కొత్త బంధములను కూర్చుకొనుట), బీచ్చ
గాడు అధికము లభించినను కూడబెట్టునేగాని, తొలి బిచ్చమును విడువడు. అక్ర వృత్తి వశ
మున వి శషార్థములు వచ్చినను వాని నన్వయించుకొనుచు తొలి దశయందలి యర్థములే అనుస
[43]
వాక్యపడీయము 674 వృత్తి
[95
రించును. (ఒక విశేషము - అర్థమును విడుచుటయు విడువకుండుటయును అపధానమైన
(ఉపసర్ణనము) పదము విషయముననే చక్కగ కుదురును.) దీనిని ““అభ్యుచ్చయము' 'అందురు..
(4) పై రెండు పద్ధతులలోను దేని నవలంబించినను ఫలిత మొక చే. విశేషణ
పి శేష్రభావము గల ఒకానొక పత్యేక మైన యర్థము వృ త్తియందు అభించుటయే ఆ ఫలితము,
మొదటి పద్ధతిలో (జహత్సా్వార్హ) అట్టి యర్థము వచ్చుటక్షై వృత్తి [పత్యేకమైన శ క్రిని
అంగీకరింపవలసి యుండును, రెండవదానిలో (అజహత్సా ౪ర్భ) మొదటి దశయందు (వాక్యము)
పదములకున్న శ క్రియు పనికివచ్చునని చెప్పవచ్చును. ఇదియే రెండిటికిని గల భేదము.
(5) శబ్రము నితమని వై యాకరణుల సిద్ధాంతము. అయినపుడు వాక్యమే
వృ త్తిగా మారుననుట పొసగదు. వాక్యమును వృ త్తియు దెనికది స్యతం|తములు. వాని
ధర్మ ములును సామర్థగములును వెరే. ఈ యం కములన్నియు వెనుక చర్చింపబడినవి. కావుననే
పకృతమైన కారిక యందును, “అబుధాన్‌ [పతి ....*, పకల్పితామి' అని [గంథకర్త
వక్కా-ణించెను. ॥ ల్రి4॥
అవతారిక___ వృత్తి జహత్స్వార్థమైనపుడును కానపుడును సంభవించు విశేషము
లను విశదము చేయుచున్నాడు.
శో అన్వయాద్గమ్యశే సోజర్లః విరోదీ వా నివర్తతే |
ద్వ ర్ణమర్థాంతరే వాపి త|త్రాహురుససర్ణనమీ i 95
సః = ఆ, అర్థః = అర్థము, అన్వయాత్‌ = అన్వయమువలన, గమ్యతే = తెలియబడును,
వా = లేక, విరోధీ జూ విరోధముగలది, (ఆర్థము) నివర్తతే = పోవును, త్యత = అచట,
ఆర్థాంతరే + వా +- అపి = వేరొక యర్థమందుకూడ, ఉపసర్జనమ్‌ = అ[పధానమైన పద
మును, ద్వ్యర్థమ్‌ = రెండర్థములుగల దానినిగ, ఆహుః = చెప్పుదురు.
తాతృర్భా ము... వృత్తి జహత్స్యార్థ మైనపుడు కూడ _(పధానమైన పదముయొక్క-
ఆర్థమునకు తన విశేషార్థమును అంటించి, ఉపసర్ణనమైన పదముయొక యర్థము మరలి
పోవును. అంతియేకాని పూర్తిగా పోదు. అట్టి సంబంధమువలన విశేషార్థముతో కలిసిన
(పధానార్థమే తెలియబడును. లేక- _పకృతమునకు విరుద్ధమైన తన _పాధాన్యమును ఉప
సర్జన పదముయొక్క ఆర్థము పోగొట్టుకొనుననియెనను చెప్పవచ్చును. వృత్తి అజహత్స్వార్థ
మైనపుడు ఉపసర్జనము తన యర్థమును_ దానితోపాటు పధానార్థమును కూడ బోధించు
గాన అది “ద్వ్యర్థము' అని అందురు.
వివరణము. (1) “రాజపురుషః''- అనునది యుదాహరణము. ఇచట రాజ
శబ్ద ముపసర్జ నము. (ఆపధానము). పురుష శబ్దము (పధానము. ఉపసర్జనమైనది తన యర్భ
మును పూర్తిగా విడుచునన్నచో రాజ పదమును వాడుటయే అసంగతమగును. (ఎట్టి యుప
యోగమును లేనపు డా పదమును చేర్చు టెందులకు 2) లేక_ “పురుషుడు” అను ముఖ్యమైన
సముద్రేశము 675 పదకొండమను
95 | | |
యర్థమునే రాజపదము కూడ బోధించునన్నయెడల_. అపుడును అది వ్యర్థ మేయగును,.
ముఖా$ర్థమును బోధించు పురుషపదము వేరుగనున్నది గదా! ఆదియునుగాక ఎట్టి ఉపయోగ
మును లేని రాజపదమును చేర్చినను సామర్థ్యము కుదురనందున సమాసమను. పేరే ఆచట
సంభవింపక పోయెడిని. అందువలన ఇట్టిచోట్ర ఉపసర్జ నము [పధానమునకు కొంత ఉపకారము
చేయక తప్పదనవలయును. కాగా తన యర్థమును విశేషణరూపమున |పధానమందు పులిమి,
తన స్వరూపమును పోగొట్టుకొనుటయే ఉపకారమగును. అట్టు ఉపసర్ణనము యొక్క
వాసనయే |పధానమందు మిగులునుగాని దాని న్యరూపముండదు. జహత్సార్థత్వమనగా
ఇదియే. ఇదొక పక్షము.
(2) జ జహతా త్భా్వార్థతయందును పకృతమునకు విరుద్ధమైన యంశమునే ఉప పసర్జన
మైన పదము విడిచి పెట్టును. తన యర్థమునంతను ప పూర్తిగా విడువదు. ఇచట (పకృతమునకు
విరుద్ధమైన యంశమనగా తన అర్థముయొక్క- (ప్రాధాన్యము. దానినే ఆది విడుచును. ఆనగా
తాను 'రానమనకు విశేషణమై అ|పధానమై పోవును. కావుననే అట్టి రాజపదమునకు
ఓ! బుద్ధ స్య** మొదలగు వేరు విశేషణములతో సంబంధము కుదురదు. విశేషణముతోడి
సంబంధము |పధానమున శే చెల్లునుగదా ! కావున “'అర్ధమును విడుచుటి' అనగా |పాధాన్య
మును పోగొట్టుకొనుట మృాతమె. ఇది మరియొక పక్షము. |
(8) ఇక. ఆజహత్స్యార్థతయందు తన యర్థము నుంచుకొనుచు విశేషణరూప
మైన వేరొక యర్థమును కూడ ఊపసర్ణనము కూడగట్టుకొనునుగాన, ఆ విధముగా అది
“రెండర్థములు గలది” ఆగునని కొందరు వ్యా ;థ్యానింతురు. ఆయినను దానికి పాధాన్యము
మాత ముండదనుటయే పర్యవసానము.
విశేష విషయములు (1) జని చూపిన జహత్సా సర్గ త్వమందలి రెండు తీరుల
విషయములోను లోకసిద్ధమైన రెండు దృష్టాంత ములను పతంజలి చూపెను. ఒకటి;.. మల్లి
పువ్వుల బుట్ట. బుట్టలో నుండి మల్లి పువ్వులను తీసివేసినను వాని వాసన మా[తము బుట్టనంటి
పెటుకొని యుండును, అర్రే వృ త్తియందలి ఉపసర్జన పదముయొక్క-_ యర్థము సంస్కార
రూపమున ఉండును. ఇది మొదటి తీరు. రెండు:- రాజుగారి సేవకు కుదిరిన _వడంగి.
ఇచట వడంగి తన వృత్తియగు వ్యడంగము గాక, వేరోక పనిలో చేరినవాడు. కావున ఉద్యో
గములో ఆతని వృ త్తియొక్క- [పాధాన్యము పోవును. అయినను అతనికి సహజమైన ధర్మము
లన్నియు అతనిని విడువకయే ఉండును. ఇది రెండవ తీరు.
కాగా జహత్స్వార్థత అనగా “పూరిగా తన యర్థమును విడుచుట కాదనియు,
ఆవశ్యకము కాని యంశమును విడిచి ఆవశ్యక మైనదాని నుంచుకొనుట అగుననియు”* ఫలించును,
(2) అజహత్సా ఏర్థ మున కూడ ఒక దృష్టాంతమున్నది. ఒక గిన్నెనిండ ఇసుక
యున్నది. ఆందులో. నీరు పోయుదుము. అది యిసుకలో ఇంకిపోయి కలిసిపోవును. అయినను
రెండు పదార్థములును అచట నున్నవి. అశ్రు వృత్తియందు పదార్థములు కలిసియుండును.
వాక్యప దీయము 676 .. వృత్తి
అయితే దానిలో ఒకటి ముఖ్యము ను వేరొకటి విశేషణముగను అన్వయించుట వృ త్తియొక్క-
శ క్రి వై చిత్యమని భావింపవలయును.
(8) ఇట్టి చర్చకు మూలమెన ““పరార్థాభిధానం వృ త్తిః' ఆను భాష్యవచ నమును
ఇట్లు వ్యాఖ్యానింతురు. “పరస్య -ఆర్థః = పరార్థః” వేరొక శబ్దముయొక్క యర్థము.
“అభిధీయతే _ ఆత = అభిధానమ్‌” = దీనియందు చెప్పబడును. ““పరార్థస్య + అభిధానమ్‌
= పరార్థాభిధానమ్‌”'. వేరొక శబ్బముయొక్క అర్ధమును వేరొక శబ్దముతో బోధించుట
దేనియందు కుదురునో అది వృత్తియగునని భావము. ఉదా : రాజపురుషః. ఇచట వాక్యా
వస్థలో (రాజ్ఞః పురుషః) రాజ శబ్దమునకు రాజనియు, పురుష శబ్దమునకు పురుషుడనియును
విడిగానున్న యర్గములు. సమాసమందలి రెండు శబ్బములకును “రాజ సేవకుడు” అని
ఒకటిగా ఏర్పడినదియే యర్ధమగును. ఇట్టు పురుష శబ్బముయొక్క అర్ధమును రాజ శబ్దమును,
రాజ శబ్ద్బముయొక్క_ అర్హమును పురుష శబ్దమును కలిసిమెలిసి బోధించు |పక్రియయే వృత్తి
యనిపించుకొనును. వృత్తులన్నిటెయందును ఇదియే తీరు నూహించుకొనవలెను.
ఇచట వేరొక రితిని కూడ ఆవలంబింపవచ్చును. “పరః = వేరై న, అర్థః ==
అర్థము = పరార్థః", ““అభిధీంయపతే _ అనేన = అభిధానమ్‌” = చెప్పు సాధనము. “పరార్థస్య
లా ఆభిధానమ్‌ా పరార్థాభిధానమ్‌” = వాక్యావస్థలో విడిగా ఉండు. పదముల అర్థము లను
గాక, విశేషణ విశేవ్యభావముతో ఏకమైపోయిన వేరొక యర్ణమును బోధించుట కుపయోగించు
సమాసము మొదలగు సాధనము వృ త్రియనని భావము. ఎటు చెప్పినను సారాంశము
సమానమే.
అవతారిక... మీద చూపినటు వు తియం
ఇంతో ఆంతో - నిలబెట్టుకొన్న చో,
కూడ పదములు తమ అర్ధమును -
కుదురును + ఆను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
అధములను విడుచుట) ఎటు
థి య
శో ఉపాయమా।(తం నానాత్వం సమూహ స్వేక ఎవ సః ।
య న 9)
వికల్పాభ్యుచ్చయాభ్యాం వొ భేదసంసర్లకల్చనా il 96
నానాత్వమ్‌ = అనెకత్వము (భేదము), ఉపాయమా|తమ్‌ = కేవలము ఉపాయము, సః = ఆ
సమూహః తు = సముదాయమైతే, ఏకః ఏవ = ఒక్క. పే, వాకా లేక, వికల్పాభ్యుచ్చ.
యాభ్యామ్‌ = వికల్పము, అభ్యుచ్చ్భయము అను వాసివలన, భేదసంసర్షకల్పనా = భేదము =
సంబంధము అను వాని కల్పనము (భవతి = అగును).
తాత్పర్యము వాక్యమందువలె వృ తియందు పదముల విభాగమును చూపుట
కేవలము ఉపాయము. వాస్తవముగ వృత్తి యఖండము. సముదాయరూపము. అచట అవ
యవములు లేవు. అర్టే “పదార్థములకు చెందిన భేదము -లేక- సంబంధముగాని, భేద
సంబంధములు రెండును గాని వృ తియొక్ళ. అర్థమగునని” చెపుటయు వాక్యము ననుస
రించియే జరుగుచున్నది. వా స్తవమున వృ త్రివలన అలభించునది అఖండమైన యర్థమే.
2
ఆ|క్త సంఖాఃయాః = ఆ; శయింపబడిన సంఖకల, జాలేః = జాతికి, మము, త్రీ ప= కియా
(on “ yp అ ఓ ల
సంబంధము, & పలభ్యుతె = కోబ్రముచ తెలియబడుచున్న ది
సంఖ్యా విశేషమ్‌ = సంఖ్యలో విశేషమును, ఉత్సృజ్య = విడనాడి, క్యచిత్‌ =
కొన్ని వాక్సములలో, సా ఏవ = జాతి మా|త మె, పవ ర్రతే = యాగాంగ మై యున్నది.
(గ్రహం సమ్మార్షి' అను వాక్యమున [గహత్వజాతి ఏక త్వ సంఖ్యయు. భాసించు
చున్నను వానిలో సంఖ్య విడువబడి జాతిమాత మే సమ్మార్దనమున సంబంధించును. 1811
Ca)
వోతారిక పె పై ల్ల రవ ముయొక్క్ల అర్థమునే స్పష్టపర చుచున న్నాడు.
G
శో|| సరాజభూతం సామాన్యమ్‌ యుజ్యతే (దవ్యసంఖ్యయా |
స్యార్గం (ప్రవర్షమానం తు న సంఖథ్యామవలమృతే; 89
పరాజభూతమ్‌ = మరియొక యర్థ ము. అ;పధానముగా నుండెడి, సామాన్యమ్‌ = జాతి,
కఘునందున్న సంఖ్యతో, యుజఃతే ఇ కల లసియున్నదియగును.
ఈ
అ|పధానముగా నున్నందున పశు దవ్యమునందున్న ఏకత్వ సంఖ్యను [గహించును. ఒక
పళువుచే యాగము చేయవలె
తము కానేరదు. ఉత్స త్తి వాక్యమున గల |గహములన్ని టికి సః
ఇంతకు మునుపు ఈ విచారణ జరిగినది. అచట శ బ్రమువల న కలిగిన జ్ఞానమును
బట్టి గుణ పధాన భావమును జూపి విచారణ చూపబడినడి. ఇచట లొకమున నిజరూపమున
గల గుణ[పధానమును జూపి విచారణ చయబడుచున్న ది. 1821
అవతారిక. పె రెండు శ్లోకముల యొక్క పూర్వార్ధముల అచే జూపబడిన అర్థము.
లకు ఉదాహరణము జూపుచున్నాడు.
శో యజేత పశునేత్య్యత యజ్యర్థాయాం పశ్యుళుతా |
కృతార్జె కేన పశునా [ప్రధానం భవతి (క్రియా ॥। రి
సము దేశము 677 పదకాండము
07]
వివరణము వాక్యమే వృత్తిగా మారునమవారు వాక్యముయొక్క_ ధర్మములను
వృ త్తికిని అంటగట్టుదురు. వీరి మతమున విడివిడిగ పదములుండుట వృ త్తియందు కూడ
కుదురును. అయితే వాక్యమందుగల ఆయా పదముల అర్హ శృ ములయొక ్క. పాముఖ్యము
మా|తము విడువబడును, అందుచే వ తి జహత్స్వా ర్ణ మగును, అథే భేదముకాని సంబంధము
కాని __లేదా- రెండును కలిసిగాని వాక్యార్థ ముగ ఫలించునను “తీరు కూడ వృత్తియందు
కుదురుననియు ఏరందురు. ఇదంతయు కల్పనమే. వృ త్తిగాని అది సమర్పించు ఆర్థముగాని
“అఖండను' 'నుట పరమార్థము.
విశేష విషయములు. * రాజ్ఞః పురుషః'' = ఇది వాక్ణము, ఇచట రాజ శబ్దము
పురుషుని వేరు చేయును. అనగా మామూలు పురుషుడు కొడనియు రాజుకు చెందిన వాడని
యును సూచించును. ఇది భేదము. అట్టుగాక రాజ శబ్దము రాజునకును పురుషునకును గల
సంబంధమును మా|తము తెలియజేయుననుట సంబంధమగును. (రాజు స్వామి. పురుషుడు
స్వమ్ము -లేక- సేవకుడు. ఇరువురికిని గల సంబంధము సేవ్య సేవక భావము) ఇట్టి భేదము
కానీ సంసర్గముకాని వాక్యార్థ ముగ పర్యవసించునని యొక పక్షము. రెండును కలిసియే
వాక్యార్థ ముగ భాసించుననుట రెండవ పక్షము.
వృత్తిని కల్పించువారు పె రెండు తీరులను వృత్తి తియందు కూడ చూపుదురు.!॥96॥
అవతారిక వృత్తియందు విభాగములను చూపుట ఉపాయము మాతమే.
అందుచేతనే ఎవరి యభిరుచిని బట్టి వారు ఉపాయములను కూడ వేర్వేరుగ చూపుచుందురను
చున్నాడు.
శో వృత్తిం వ_ర్రయతశా మేవమబుధ (ప్రతిపత్తయే |
భిన్నాః సంటోధనోపాయా: పురుషేష్వనవస్థితాః i ర్ట
వమ్‌ = ఇట్లు, వృత్తిమ్‌ = వృత్తిని వర్తయతామ్‌ = (పతిపాదించువారికి, అబుధ పతి
త్తయే = అజ్ఞానులకు తెలియుటకైై , పురుషేమకావ్యక్తుల విషయములో, సంబోధనోపాయాః
= తెలియజేయ ఉపాయములు, భిన్నాః = వేరుగను, ఆనవస్థితాః = = అనియతములుగను,
(భవంతి = ఉండును).
(క £7
తాత్సరంవ ము. “వృ త్రీయఖండమ ను సత్యమును టోధించుటకై , అసత్యము
లగు ఉపాయములను పెక్కింటిని ఆశయింపవచ్చును. అవన్నియు మందబుద్ధుల కుపయో
గించునవి. కావుననే | పతిపాదించు వారి యిష్టమునుబట్టి ఆవి వివిధములుగ నుండును. వాని
కొక వ్యవస్థయు నుండ దు.
వివరణము. వాక్యము (పకృతి, వృత్తి వికృతి (మూలము వాక్యము దాని
వికారము వృత్తి), అనుటయు, వృత్తి జహక్సా వ్రర్ధము _లేక_ ఆజహత్సా పర్థమనుటయును
ఉపాయములే. వాస్తవముగ వాక్యమునకును వృత్తికిని ఎట్టి సంబంధమును లేదు. 197i
వాక్యపదీయము 678 వృత్తి
[98
అవతారిక ఇట్టు వృ త్తికిని వాక్యమునకును పూ_గా భేదమును చూపి, వృతి
యందు సంఖ్యా విశేషము కూడ భాసింపదని |పకృతము విశదీకరించుచున్నాడు.
శ్లో! వాచికా ద్యోతికా వాఒపి సంథ్యానాం యా విభ క్షయః |
త(దూపేఒనయవే వృత్తౌ సంభ్యాభేదో నిన ర్రతే ॥ 98
విభ క్రయః = విభక్తులు, యాః = ఏవి కలవో, (తాః = అవి), సంఖథ్యానామ్‌ = సంఖ్యలను
వాచికొః; = చెప్పునవియు, వా = లేక, ద్యోతికాః + అపి = స్పష్టము చేయునవియు కూడ
(భవంతి = అగును), వృతా = వృ త్తియందు, త|దూపే = వాక్యముయొక ,_ అవయవముతో
సమానముగా కనబడు, అవయవే = అవయవమందు, సంఖ్యాభేదఃచాసంఖ్యయొక్క భేదము
నివర్తతే = పోవును,
తాత్పర్యము శబ్దముల కు చేరు విభ కి పత్యయములు ఒకటి, రెండు మొదలగు
సంఖ్యా విశేషమును తెలియజేయును. వాక మందలి పదముల యర్థ ములు నేనిక వి (ప్రధాన
ముగ నుండును కావున అచిట విభక్తులు తప్పక ఉండును. కాని వృ త్రియందలి పూర్యపదము
వాక్యమందలి పదముతో సమానముగ కనిపించినను, ఉపనర్జనమై తన యర్థమును [ప్రధాన
మైన యర్థముతో కలిపివేసికొనును. అందుచే తన యర్థము వేరుగ లేనందున దానికి సంబం
ధించు' సంఖ్య కూడ అచట నిలువదు.
వివరణము “ రాజ్ఞః పురుషః (ఏకవచనము = ఒక రాజుయొక్సూ అని
యర్థము), * 'రాజ్ఞోః పురుషః (క్వివచనము), ''రాజ్ఞామ్‌ పురుషః” (బహువచనము) అను
రీతిని వోక్యమందు సంఖ్యా విశేషమును స్పష్టముగ చెప్పవచ్చును. “రాజు” అను నర్థము
వేరుగ నుండుటచే దానికి చెందు సంఖ్యను చెప్పుటకై ఆయా విభక్తులను వాడక తప్పదు,
వృత్తి విషయమట్లు కాదు. ““రాజపురుషళకి' అనుచోట రాజ శబ్దమునకు స్వాతం్యత్యము లేదు,
దాని యర్థము పురుషుడను ముఖ్యమైన యర్థముతో వేరుచేయ వీలులేకుండ కలిసిపోయినది.
అందుచే దానియొక్క స సంఖ్య వేరుగ లేదు కాన దానిని చెప్పు విభ క్తి (ప్రత్యయ ఏము రానేరాదు':
విశేష విషయములు. (1) జాతి, వ్యక్తి, లింగము, సంఖ్య, కారకము, ఆను
అయిదును |పాతిపదికము యొక్క (శబ్దము) అర్థములేయని ఒక మతము. ఇందు సంఖ్య
కూడ శబ్బ్దమువలననే తెలియునుగాన విభక్తులు కెవలము ద్యోతకములు (అనగా ఉన్న దానిని
పకటించునవి) అనబడును. జాతి, వ్యక్తి, లింగము, అను మూడే పాతిపదికార్థములని
వేరొక మతము. ఈ మతమున సంఖ్యను విభక్తు లే చెప్పును గాన ఆవి వాచకములగును.
(2) వృత్తి తియందు ఉప సర్థనమైన యర్థము నకు కావలసిన సంఖ్యను భావించు
కొనుటయేగాని స్పష్టముగ ఎట్టి సంఖ్యయు నుండదు. కాగా “'రాజపురుషః'’ రక
సందర్భమునుబట్టియే “ఒక రాజుయొక్క.” “ఇరువురు రాజులయొక - ler పెక్కు.
రాజులయిక్క-'' మొదలగు రీతిని, సంఖ్యను భావించుకొనవలయును. లర వృ త్తేయందు
నముదేశము 679 పదకెిండము
100 ]
వి గహ వాక్యమును చూపుటయు, అచటి |పత్యయములకు లోపమును చెప్పుటయును శాస్త్రీయ
మైన కార్యములు కొన్ని సిద్ధించుటకు మాత్రమే అని (గహింపవలెను. 1981.
అవతారిక పై విషయముననే వేరొక మతమును చూపుచున్నాడు
శో ఆభేదై కత్వసంఖ్యా వౌ తత్రానై ్యవోపజాయతే |
అడ
సంసర్షరూపం సంథ్యానామవిభ క్తం తదుచ్యతె ॥ 99
తత = అచట (వృత్తియందు), అన్యా = వేరొక, అభేదై కత్వసంఖ్యా “వా = “అభేదై క
తము” అను సంఖ్య అయినను, ఉపజాయతే = పుట్టును, తత్‌ = అది, సంఖథ్యానామ్‌ =
సంఖ్య లయొక్క- , అవిభ కమ్‌ = విభాగములు లేనిదిగను, సంసర్గరూపమ్‌ = సంబంధము
స్వరూపముగా గలదిగను, ఉచ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్ఫ్ళర్మంయు. వృత్తియందు ఉపసర్జనమైన అర్థము విషయమున “అభేదై.క
త్యము'' అను ఒక విచీతమైన సంఖ్య ఉండునని చెప్పవచ్చును. ఆది కావలసిన ఆన్ని
సంఖ్యలను తనలో ఇమిడ్చికొనును. తాను మ్యాత మెల్చపుడును ఒకటిగ నే భాసించును.
వివరణము. ఉపసర్ణనమైనది కూడ ఏదో యొక వస్తువు కాక తప్పదు. అయి
నపుడు అచట సంఖ్యయే లేదనుట సముచితము కాదు. అందువలన “'“అభిదై కత్వ సంఖ్య")
నంగీకరింపవలయును. భేదములున్నను అవన్నియు సమసిపోయి ఒకటిగా అనుభవమునకు
వచ్చు సంఖ్యయే అభేదై కత్యమగును. అది పైకి ఒకటిగా కనిపించినను ఆవశ్యక మైన సంఖ్య
(ఏదియైనను) స్పురించుచునే యుండును, ఈ తీరు కూడ వృ త్తికిగల వై చిత్యములలో ఒకటి
యనవచ్చును. ఉదా: “రాజపురుషః'”. ఇచట “రాజ్ఞః పురుషః” ఆని రాజ శ బ్రముయొక్క-
ఆర్భమున ఏకత్వమునే చూపుదుము. అందులోనే ఏకత్వము, బహుత్వము కూడ ఇమిడి
యుండును.
విశేష విషయములు “న + భేదాః - యస్మిన్‌ = తత్‌ = అభేదమ్‌'' = భేద
ములు లేనిది. ““అభేదమ్‌ -- చ + తత్‌ + ఏకత్వమ్‌ + చ” = అభేదై కత్యమ్‌ = భేదము
లుండియు క నబడకుండ ఒకటిగా మారిన స్థితి ఇందు సంఖ్యలన్నియును కూడి యుండును
గాన ఇది “సంసర్గరూపము'' అగును. విభాగములు తెలియవుగాన “ఆవిభక్షము కూడ
ఆగును, 199
అవతొ రేక అభేదై కత్వసంఖ్యను విశదీకరించుటకు ఒక దృష్టాంతమును చూపు
చున్నాడు.
శో యథొషధిరసా:ః సర్వే మధున్యాహితశ క్రయః ।
_ అవిభాగేన వర్తంతే తాం సంఖ్యాం తాదృశీం విదుః ॥ 100
ఓషధిరసాః = ఓషధులయొక్క రసములు, సర్వే = అన్నియు, ఆహితళ క్రయః జ ఉంచ
వాక్యపదీయము 680 వృత్తి
[ 101
బడిన శక్తులు గలవై, అవిభాగేన = విభాగము లేకుండ, మధుని = తేనెయందు, యథా =
ఎట్టు, వర్తంతే = ఉండునో, తాదృశీమ్‌ = ఆట్టిదానినిగ, తామ్‌=ఆ, సంఖ్యామ్‌ = సంఖ్యను,
విదు; = తెలియుదురు,
తాత్తుర్భము.__ తేనె ఉన్నది. అది ఎన్నో పుష్పముల మకరందములు కలిసి
ఒకటిగా మారిన |దవము. అది ఒకటియే అయినను ఆయా మకరందములుగాని వాని రుచి
గాని అచట బొత్తిగా లేదని చెప్పజాలము. ఆభేదై కత్యనును_ సంఖ్యయు ఇట్టిదే. ఇందు
ఏకత్యమే పెకి అనుభూతమగును. కాని అన్ని సంఖ్యలును అవిభ క్రముగ ఇమిడియుండును.
వివరణము... ఆభేదై కత్యమనునది వా స్తవముగ |పత్యేకమైన సంఖ్య కానేరదు,
ఆయినను కావలసిన సంఖ్యను దీనినుండియే విడదీసి తీసికొందురుగాన దీనినిగూడ “సంఖ్య”
అను పదముతో వాడుదురు. కాగా ఇది సంఖ్యా సామాన్యమును సంఖ్యా విశేషమును కూడ
అగును. 11 100॥
అవతారిక పై విషయముననే వేరొక తీరును చెప్పుచున్నాడు.
శో భేదానాం వా పరిత్యాగాత్‌ సంఖ్యాత్మా స తథావిధః |
వ్యాపారాజ్ఞాతిభా గస్య భేదాపోహేన వర్తతే i 101
వా=లేక, భేదానామ్‌ = భేదముల యొక్క_, _పరిత్యాగాత్‌ = విడుచుటవలన, సః = ఆ,
సంక్యా సామాన్యము, తథావిధః = అటువంటిది (అభేడై కత్వమని చెప్పదగినది), (భవతి =
అగును), జాతి భాగస్య = జాతియను అంశముయొక్క_, వ్యాపారాత్‌ = పనివలన, భేదా
హన = భేగములను పోగొట్టుచు, వర్తతే = ఉండును
తాళ్ళర్శంయము_ సంఖ్యా విశేషములను విడిచిపెట్టిన జాతి రూపమైన సంఖ్యయ
'“అబేనైకత్య సంఖ్య” అని యైనను చెప్పవచ్చును. కావుననే అది ఏకత్వము, ద్విత్వము
మొదలగు అన్ని భేదములను ఆడ్డివేయను.
వివరణము ““ఒకటి* అనునది మిగిలిన సంఖ్యల నన్నింటిని అడ్డు పెట్టును.
అక్ర ఏ సంఖ్యను తీసికొన్నను అది మిగిలిన సంఖ్యల నన్నింటిని పోగొట్టును. ఈ తీరున
విశేషములను అడ్డు పెట్టుటను “భేదాపోహి” మందురు. ఇట్టి భేదాపోహముచే ఎల్ల సంఖ్యా
విశేషములను పోగొట్టు సంఖ్యను '““అభేదైకత్వ్క సంఖ్య" అనవచ్చును. అనగా “గోత్వము'
మొదలగు వాని వలెనే ఇదియు నొక సంఖ్యా జాతియని సారాంశము.
విశేష విషయములు. ““అభేదై కత్వము” ఆను సంఖ్యయందు “నకల భేదము
లును కలిసిపోయి ఉండుటయు, విభాగములు తెలియకుండుటయును” అను తీరును మీది
కారిక చూపినది. “భేదాపోహము” అను విధమున సకల భేదములకును వ ర్రించు సామాన్య
ధర్మమును ఈ కారిక వివరించినది. సకల వ్యక్తులందును ఒకే విధముగ కనబడు ధర్మమునే
సముద్దేశము 61 పదకొండము
102, 103 |
సామాన్యమనియు జాతియనియును ఆందురు. ఆవశ్యక మైన సంఖ్య స్పురించుట ఈ పక్ష
మందు కూడ సమానమే. | 111011
అవతారిక గోత్వము మొదలగు జాతి ఒకటే. అందు విశేషము లెన్నడును
స్ఫురింపవు. అర్హ అభేదై. కత్వము కూడ చాతి యన్న పుడు అచట విశష సంఖ
కూడదు. కాని ఆవశ్యకమైన విశషనంఖ్య స్ఫురించునని చెప్పుచున్నారుగదా : ఇదెట్టు కుడు
రును ?- అను శంకకు రెండు కారికలతో సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో అగృహీత విశేషేణ యథారూపేణ రూపవాన్‌ |
(ప్రఖ్యాయతే న శుకాదిభేదరూపస్తు గృహ్యశే ॥ 102
భేదరూపసమావేశే తథా సత్యవివక్షితే ।
భ్రాగః (పకౌశితః కశ్చిచ్చ్భాస్తై ౬జ్ల'త్వేన గృహ్యతే 11 100
అగ్భ హీతవిశేషేణ = విశేషములు తెలియని, రూపేణ = రూపముచే, రూవవాస్‌ = రూపము
గల వస్తువు, _పఖ్యాయతే = తెలియబడును, నక్జాదిభేదరూపః తు = తెలుపు మొదలగు
దములు గలడిగ, యథా కా ఎట్టు, న- గృహ్వతే = లెలియబడదో, తథా = అట్లు, భేద
రూప సమావేశే = భేదముల కలయిక. అవివక్షితే +- సతి = చెప్పుటకు సంక ల్పింపబడ నిడి
గా (వివరించుటకు ఇష్టపడనిది, _పకాశితః = స్పురించిన, కశ్చిత్‌ = ఒక, భాగః =
విశేషము _లేక.. భేదము, శా కాసె = వ్యా కరణమున, ఆంగత్వేన = = నిమి త్రముగా, గృహ్యతే
= తీసికొనబడును.
తాత్పర్యము... దూరమునుండి ఒక వస్తువును చూచునపుడు “అదొక ఆకారము”
అన్నట్లు రూపసామాన్యమ తెలియును. కాని తెలుపు, నలుపు మొదలగు విశషములున్నను
ఆ క్షణమున తెలియవు. అమే ఆభేదై క త్యమందును తొలుత సంఖ్యా సామాన్యమే ఉద్దేశింప
బడును. సందర్భమును బట్టి ఉపసర్జనమైన అఆర్థమందు ఆవశ్యకమైన సంఖ్యా విశేషము
ఆవిరవించును. వృ తిని వివరించునపుడు మా, తము కొన్సి చోట ఆ విశేషసంఖ్యను శాస్త్రము
స్వీకటంచును. లా - | లె
వివరణము. ““తావకీనః'' అనునది తద్ధితరూపము. “తవఅయమ్‌” (నీకు
సంబంధించినవాడు) అను నర్ధమున యుమ్మచ్చబ్దమునకు ఖజ్‌ పత్యయము చేరును. ఇచట
“తవకమమకావేకవచనే'' (4-8-8) ఆను నూ!తముచే '““'యుష్మద్‌** అను దానికి “*తవక”
అను ఆదేశము, ఏకత్వమును చెప" స్రానపుడే [పవర్హి రించును ఇదివృత్తి కావున అభేదై కత్యమను
సామాన్య సంఖ్యయే ఉండునన్న చో, సూ!తమున ““వరవచనే” అను నిర్దేశ మెట్లు కుదురు
నన్నది శంకకు బీజము. ఇట్టి సందర్భములలో వృ త్తియందు కూడ కావలసిన సంఖ్య
స్ఫురించుననియు, శబ్దముయొక్క_ సాధుత్వమును విశదపరచుటకు వ్యాకరణ మా సంఖ్యను
స్వీకరించు ననియును సమాధానము. ఇర్రై వృత్తులలో సంఖ్యా విశేషమును నిర్దేశించిన ఇతర
స్థలములందును వ్యాఖ్యానించుకొనవలెను.
వాక్యపదీయము 682 వృత్తి
[ 104
విశేష విషయములు “ఖణ్‌, ఆణ్‌, అను [ప్రత్యయములు పరమైనపుడు,
ఎకత్వమును చెపు యుష్మద్‌, అన్మద్‌, అను శబ్లములకు యథా[కమముగ తవక, మమక
అను ఆదేశములగు"”న పె సూ తముయొక్క అర్థము. తావకీనః (ఖ్‌ = ఈన), తావక ః
(ఆజ్‌), మామకీనః, మామకః అనునవి యుదాహరణములు. 11081
అవతారిక ““అభేదై కత్యమన్నది అన్ని సంఖ్యలను చెప్పగల సంఖ్యా
సామాన్యమని ఎంతగా చెప్పినను, వృత్తియం దుపసర్థనమువలన ఏదోయొక సంథ్యావి శేషమే
తెలియుచుండును. అట్టయిన కొవలసిన సంఖ్యావి శేష మే అభేదై కత్వమని అనరాదా ?''- అను
శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో సంఖ్యాసామాన్యరూపేణ తదా సోంశః (పతీయతే |
అర్హస్యానేకశ కి త్వే శబెర్నియతశ కిభిః ॥ 104
థి ఆని యల అ=
అర్థస్య = అర్థము, అనేక శక్రిత్వే = వివిధమైన శక్తులుగలదై నను, నియతశళ _క్తిభిః=నియత
మైన సామర్థ్యముగల, శబ్దెః =ా శబ్దము లచే, తదా = ఆప్పుడు, సః అంశ = ఆ పిశెష
మైన సంఖ్య. సంఖ్యా సామాన్యరూ పేణ = సంఖ్యా సామాన్యముగ, పతీయతే = తెలియ
బడును
తాత్పర్యము. అర్థములు వివిధములుగ నుండవచ్చును వాక్యమందలి శబ్దములు
వానిని పూర్తిగా చెప్పవచ్చును. కాని వృ త్తియందలి శబ్దముల కట్టి శక్తి యుండదు. ఆ శ్రి
నియతము. అదియే వృత్తియొక్క_ వైచిత్యము. అందుచే వృ త్తియందలి ఉపసర్థనమైన
శబ్దము సంఖ్యా విశేషమును కూడ సంఖ్యా సామాన్యముగనే తెలియజేయును. “విశేషము
స్ఫురించుచున్నను అది సామాన్యరూపముగనే స్ఫురించుట అభేదై కత్వము యొక్క. విలాసమే”'
అని ఫలితము. 1104॥
అవతారిక అభేదై కత్యమందు సంఖ్యకు పూర్తిగా అభేదమన్నచో, సంఖ్యా
విశేషము తెలియగూడదు. అటుగాక భేదమన్నచో అభేదమనుట ఎట్లు పొసగును?- అను
శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
ళో అవ్యయానాం చ యో ధర్మఃయశ్ళ్చ భేద వతాం (కమః |
ఆభిన్నవ్యపదేశార్హ మంతరాలం తదేతయోః ॥ 100
ఆవ్యయానామ్‌ + చ = అవ్యయములకు, ధర్మః = స్వభావము, యః= ఏదిగలదో, భేదవ
తామ + చ = విభక్తులుగల శబ్బములకును [కమః = తీరు, యః = ఏదిగలదో, ఏతయోః
= ఈ రెండింటికిని, ఆంతరాలమ్‌ = మధ్యనున్న టువంటి, తత్‌ = అది (ఆభేదై కత్వము),
ఆభిన్న వ్యపదేశార్డమ్‌ = అభిన్న మను వ్యవహారమునకు తగినది, (భవతి = అగును).
తాత్పర్యము-..- అవ్యయములవలన ఎట్టి సంఖ్యయు తెలియదు. అది వాని స్వభా
నముద్దేశము 683
106]
వము. విభక్తుటుగల శబ్రములవ లన సంఖా;విశేషములు తెలియును. అడి వాని ధర్మము. ఈ
రెండు ధర్మములను మించిన విచ్మితమైన ధర్మమొకటి యున్నది. అదియే అభేదైకత్వము.
అది వృ త్రియందలి ఉపసర్థనములై న శబ్బములవలన అవగతమగుచుండును.
పదకౌండము
వివరణము. యదా (ఎప్పుడు). తదా (అప్పుడు), మొదలగునవి ఆవ్యయములు
ఇవి ఎట్టి సంఖ్యను బోధింపవు. రామః, కృష్ణః, మొదలై నవి శబ్దములు. ఇని సంఖ్యావిశేన
మును బోధించును. సంఖ్యకు సంబంధించిన భేదమును ఆభేదమును కూడ కలిసియుండుట
అ భేదై కత్యమందలి రిక వె శిష్ట్యము. ఇదియే వాక్యముక న్న వృత్తివేరని స్పష్టముగ తెలియ
జేయును. 11051
అవతారిక... ఈ యంశమున వారిక కారుని సమ్మతిని చూపుచున్నాడు.
శో అలుక శై క వద్భావ_స్తస్మిన్‌ సతి న శిష్య తే ';
స చ గోమచరాదినాం ధర్మో౭. స్తి వచనాంతరే ॥ 106
తస్మిన్‌ = ఆ అభేదై కత్వము, సతి = ఉండగా, అలుకః +- చ = అలుక్యూనకును. ఏకవ
ద్భావః = ఏకవద్భావము, న + శిష్యతే == విధింపబడదు, వచనాంతరే = ఏకవచనముకాని
వేరొక వచనమందు, గోషుచరాదీనామ్‌ = ''గోషుచరి”' మొదలగుచోట్ల, సః =ఆ, ధర్మః +
చ = అభేదై కత్యమను ధర్మము, అస్తి = ఉన్నది.
తాత్సర్యము- “సోకాన్ము కః (స్తోకాత్‌ = కొంచెమువలన, ము క్రః = విడువ
బడినవాడు). ఇది పంచమీ తత్పురుషము. ఇచట పంచమీవిభ క్రి పత్యయమునకు ““అలుక్కు.”
(లోపము లేకుండుట) విధింపబడినది. ఈ సందర్భమున అభిదై కత్వ సంఖ్యను మనసులో
ఉంచుకొనియే ““ఏకవద్భావము”' అక్కరలేదని వా గ్రికకారుడు చెప్పెను అవే “గోషుచరః'”
(ఆవు శరీరము మీద పాకు ఒక విధమైన పురుగు) ““అప్పుజః'” (సిటిలో పుట్టునది) మొద
లగు సమాసములలో కూడ సప్తమికి అలుక్కు. వచ్చును. అచట బహువచనమున్నను బహు
త్వము తెలియదు. ఏకత్వమే తెలియును. ఆది అభేదై కత్వమను ధర్మమే.
వివరణము సమాసము జరుగగానే దాని యవయవములై న సుప్‌ [పత్యయ
ములు లోపించుట సహజము. అయినను కొన్నిచోట్ట అట్టు లోపము జరుగదు. దానినే
“అలుక్కు.'' అందురు. (లుక్‌ = లోపము, న--లుక్‌ = అలుక్‌ ). ““స్తోకాభ్యామ్‌ ము కళ”
““స్తోక్రైః ముక్తః” అను రీతిని ద్విత్వమునుగాని బహుత్వమునుగాని వేరుగ చెప్పనక్కర
లేదనియు, “*స్తోకాన్ము కః” అనగానే అభేదై కత్య సంఖ్య ఏర్పడునుగాన దానివలననే అభి
మతము సిద్ధించుననియును వార్తికకారుడు భావించెను. అందువలననే ఇట్టిచోట్ట ద్వివచన బహు
వచనములతో వి|గహమును చూపినపుడును “ఏకవచనమే మిగులు”నని |ప్రత్యేకముగ చెప్ప
నక్క-రలేదని నొక్కి చెప్పెను. (ఏకవద్భావమును ఖండించుట అనగా ఇదియే). ఆకే
“గోషుచరణో మొదలగుచోట్ల బహువచనమున్నను ఏకత్వమే సహజముగ భాసించును*
అది ము అభేదై కత్యమే. అచటి బహువచనము జాతిని సూచించును.
వాక్యపదీయము 684 వృత్తి
[107
విశేష విషయములు-- (1) ““సుపోధాతు [(పొతిపదికయోః' (2-4-71) అను
నది సుప్పులకు లుక్కును విధించు సూ[తము. “రాతువునకును [పాతిపదిక మునకును అవ
యవములుగా ఉండు సుప్‌ _(సత్యయములు లోపించును'” అని యర్థము సమానము కాగానే
ఆది మరల |పాతిపదికమగును.
(2) “పంచమ్యాః స్రోకాదిభ$ః'' (6-8-2) అనునది పంచమికి అలుక్కును
విధించు నూృూతము. “ఉ త్తరపదము పర
రుం
x
మైనపుడు “సోకి” మొదలగు శబ్దముల పంచమికి
ఆలుక్కు_ అగును'* అని యర్థము. అలుక్కుతో పాటుగ ఏకవద్భావమును కూడ చెప్పవలసి
యుండునని ముందుగ శంకించి, “అక్కరలేదని” ” యూ సందర్భ మండె వార్తిక కారుడు
ఖండించెను.
(8) “జాత్యాఖాాయామేకస్మిన్‌ బహువచన మన్యతర స్యామ్‌'” (1-3-58)
అనునది జాతిని సూచించు బహువచనమును విధించు సూత్రము. ఒక వ్య క్రినిగాక అచటి
జాతిని తలుపదలచినపుడు, బహువచనమును వికల్పము” వాడుకొనవచ్చునని దీని భావము...
ఉదా : “గావః పూజ్యా” (గోవు సేవింపదగినడి). అచటి బహువచనము గోశ్వమను
జాతిని మొత్తముగా తెలియజేయును. వ్యక్తుల బహుత్వమున కిచట [ప్రసక్తి లేదు. (గౌః
పూజ్యా” అను ఏకవచనము కూడ సాధువే). కాగా “గోమచరః'' మొదలగు సప్తమికి
ఆలుక్కు_ [ప్రవర్తించిన స్థలములలోని బహువచనము జాతివాచకనుగుటవలన అచట ఏకత్యమే
స్పురించుచుండునన్సి ఫలితము.
(4) ఉపసర్జనమైన పదము ఏకవచనాంతముగ నున్నను, ఆభిమతమైన ద్విత్వ
బహుత్వములు స్ఫురింపవచ్చుననుటకు “స్టోకాన్ము క్రః''” అనునదియు, బహువచనాంతముగ
ఉన్నచోట గూడ ఏకత్యమె స్వురించుననుటకు ““గొోమచరః'*' అనునదియు స్వీకరింపబడినవి.
ఇట్టి తీరులన్నియును అభిదై కత్వము యొక్క విలాసములే యనుట పరమోద్దెశ్యము. 111061
అవతారిక... ద్వివచనము మ్యాతము వృ త్తియందు ఎన్నడును సిద్ధింపదను ఒకి
చూ
లో జాతౌ ద్వివచనాభావా త్తద్వృత్తిషు న విద్యతే
(పత్యాఖ్యానే తు యోగస్య (దవ్యే గోమచరాదయః ॥ 1గ7
జాతౌ = జాతియందు, ద్వివచనాభావాత్‌ = ద్వివచనము లేనందువలన, వృ త్తిష = వృత్తు
లందు, తత్‌ = ఆ ద్వివచనము, న + విద్యతే = ఉండదు, యోగస్య = సూూతముయొక్క ,
(పత్యాఖ్యానే “తు: ఖండనమందై తే, గోషుచరాదయః = గోషుచర మొదలగునవి, దవ
= వ్యక్తులందే, (భవంతి = అగును).
తాత్సృర్యం ము___ జాతివాచకముగ ద్వివచ నము విధింపబడలేదు. బహువచనము
_విధింపబడగినవ. కాగా వృత్తులందు ఏకవచనమునకును బహువచనమునకును మా|తమే సంభవ
మున్నదిగాని ద్యివచనమునకు లేదు. ఇది అభేదై కత్యము యొక. ఫలమని భావింపవచ్చును.
నముద్రేశము 685 పదకాండము
108, 109 | -
జాతియందు బహువచసమును విధించు సూత మావశ్యకము కాదని కొట్టివేయ
బడినది. ఆ పక్షమున “గోషుచరః'' మొదలగుచోట్ట బహువచనము సహజమైనదేయనియు,
అది దంక్తుల బహుత్వము (ఆవులు) నె చెప్తునసియును అనవలయును.
వివరణము. జాతిని చెప్పదలచినపుడు అది ఒకటియేగాన ఏకవచనమును,
) దలచినపుడు బహువచనమును సహజముగనే సిద్ధించును
న్‌ బహువచనమన్యతరస్నామ్‌” (1-2-58) అను సూతము
“గోషచరః”” అనుచోట బహువచనము “పెక్కు. గోవులు”
అను నర్థమునే చెప్పవచ్చును. ఎక త్యభావనయు అచట కలుగవచ్చును. అప “అప్పుజఃి'
(గిటియందు పుట్టునది) అనుచోట బహువచనము నీటి అణువుల బహుత్యమును సూచించును,
జాతిగల వ్యక్తులను (పెక్కు_లు చెప
గాన “జాత్యాఖ్యాయామేకసి
(పత్యాఖ్యాత మైనది. ఆపుడు
డ్రి
థ్‌
అభేడై కత్వమందును ఏకత్వ బహుత్వముల స్ఫూర్తికే అవకాశమున్నదిగాని,
ద్విత్వస్పూ ర్తి కవకాశము లేదన్నది యిచటి విశేషము. అనుభవమును ఊతగాగొని ఈ
పక్షము బయలుదేరినట్టనిపించును. ' rlOTu
ర
అవతారిక మీడి పక్షము సముచితముకాదని రెండు కారికలతో చెప్పుచున్నాడు.
ళో! ఆ_శయా ర్భృదవత్తాయా:ః సర్వభిద సమన్వయః ।
దవ్యాభిధానపకో ౬పి జాత్యాఖ్యాయాం న విద్యతే Il 103
ల్లో సర్వ(ద్రవ్యగతిశై వమేక శేషశ్చ నోచ్యతే |
(పత్యావ్యా తే ఒన్యథా సూతే భిన్న[దవ్యగతిర్భ వేళ్‌ il 109
భేదవత్తాయాః = భేదములు కలుగుటను, ఆ శయాత్‌ = స్వీకరించుటవలన, సర్యభేద సమ
న్యయః = సకల భేదములయొక గ్రాయు సంబంధము, స్యాత్‌ = కలిగెడిని) జాత్యాఖ్యాయామ్‌
= జాతిని బోధించు బహువవచనమున, ద వ్యాభిధాన పక్షః + ఆపి = వ్యక్తులను బోధీం
చుట అను పక్షము, నగా విద్యతే = లేదు.
ఏవమ్‌ = ఇట్లు, (జాతి బహువచనమున్న పుడు), సర్వ(చ్రవ్యగతిః చ = అన్ని
వ్యక్తులయొక్క_ జ్ఞానమును, (భవతి = కలుగును), _ ఏకశేషః + చ = ఏకశేషము కూడ,
న -- ఉచ్యతే = చెప్పబడదు, అన్యథా = అట్టుగాక, సూతే = “జాత్యాఖ్యాయామ్‌'' మొద
లగు సూ తము, (పత్యాఖ్యాతే = తిరస్కరింపబడినచొ, భిన్నదవ్యగతిః = వెర్వేరు వ్యక్తుల
జ్ఞానము, భవేత్‌ = కలిగెడిని.
తౌత్సర్య యు “గోషచరకి” మొదలగుచోట్ల బహువచనము జాతి బహువచన
మనియే చెప్పవలయును. జాతి ఒక చే. అయినను అభేదై కత్యము యొక్క బలమువలన
ఆవశ్యకమైన ఆన్ని వ్యక్తులును బోధపడును. అఆట్టుగాక “వ్యక్తుల భేదమును బహుత్వమును
చెప్పు బహువచనమే అది” అన్న చో అదే తీరులో ఏకత్యమును ద్వితృ్వమును కూడ బోధించుట
జాక్యపదీయము 686 వృత్తి
[ 108, 109
క వకాశ మేర్చడును గాన, వృ త్రీయందు సంఖ్యా విశేషములనన్ని ంటిని పూ ర్రిగా అంగీకరించి
నక్రు యగును. అపుడు “ అకేదై కత్యము” అను భావనయే వ్యర్భమైపోవును. మరియు జాతి
హువచనము నంగీకరించినపు డే ఏక శేషమును తిరస్క్టరించుటయు కుదురును. లేనిచో ఏక
శేషమును స్వీకరించుటయు, వ్యక్తుల భేదము స్పష్టముగా ఉండుటయును తప్పనిసరి కావలసి
వచ్చును. కాగా “జాత్యాఖ్యాయా మక స్మిన్‌ బహువచన మన్యతరస్యామ్‌ (1-2-58) ఆను
జాతి బహువచనమును విధించు సూ|తమును (పత్యాఖ్యానము చేయకుండ, గోషుచర, మొద
లగు చోట్ట బహువచనము జాతివాచకమనుటయే సమంజసము
వివరణము. గోషుచర, మొదలగు వృత్తులలోని బహువచనము జాతి బహువచన
మనుటయే [గంథకర్త కభిమతము. అపుడే ఆభేదైకత్యము సరసముగ నప్పును. అపుడే
“ఒక గోవు - రెండు గోవులుి' మొదలగు సంఖ్యావిశేషము స్పురింప కుండ, “గోసామాను
మున గోచరించు పురుగు” అను (పసిద్ధమైన యర్థము తెలియును. అందువలననే వ్యకి
భేదము నాశయించినచో బహువచనము సహజమేయని భావించి ““జాత్యాఖ్యాయామ్‌'' మొద
లగు సూత్రమును _పత్యాఖ్యానము చేయరాదు.
మరొక విశేషము ఈ సూ తమును స్వీకరించినచో ఏక శేషము (ఒకే శబ్దము
మిగులుట) అక్కరలేదు. అనగా ఈ బహువచనమువలననే కావలసినన్ని వ్యక్తుల జ్ఞానము
కూడ కలుగునుగాన వేరుగ ఏక శేషమను (ప 'కియ ఆవశ్యకము కాదు.
విశేష విషయములు--- (1) గోశబ్దమున్నది. |పతియొక గోవును చెప్పుటకు
ఒకొగ్రాక్క- గోశబ్దమును పలుకుట న్యాయ్యముగాన, ఎన్ని గోవులున్నవో అన్ని గోశబ్దము
లను పలుకవలసి వచ్చును. అది చాల కష్టము. (నూరు గోవులను చెప్పుటకై నూరు గోళబ్దము
లను పలుకుట వ్యవహారమున ఆఅసాధ ము ము). ఈ చిక్కును తొలగించుటకు “సరూపాణామేక
శేష ఏకవిభక్షా” (1-2-64) ఆను సూ|తముచే ఏక శేషమను (ప్యకియ చూపబడినది. “ఒక
విభ క్రి [ప్రత్యయము పరమగునపుడు సమానాకారములై న న శబ్దములు ఎన్ని యున్నను వానిలో
ఒక టే మిగులును” అని ఈ సూతముయొక్క- భావము. దీనివలన గోవులు రెండయినను
పెక్కు అయినను, “గావౌ, గావః” అని ఒక గోశబ్దమే మిగులును. ఆది ము విభ క్రియు కలిస
కావలసిన న సంఖను అందించును.
(£) “జాతాాఖ్యాయా మ'' మొదలగు సూ తమును స్వీకరించి, జాతి బహువచ
నము వలననే అభీష్టము సిద్ధించున పగాన ఏక శేష మక్క_రలేదని తోసిపుచ్చుట జరిగినది.
(క) జాతి బహువచనమును కాదన్నచో, ఏక శేషమును స్వీకరించుటయు వ్యక్తుల
భేదము తెలియటయు తప్పనిసరియగును అపుడు “వృత్తియందు ఆభేదైకత్య్వము” అను
అందరును అంగీకరించు సిద్ధాంతము పాడగును. కావున జాతి బహువచనమునే ఒప్పుకొని
ఏక శేషమును (తోసిపుచ్చుటయే మంచిది.
(4) గోమచరః, అనుచోట జాతి బహువచనము కాదని, వ్యక్తులను చెప్పు బహు
నముద్దేశము 69 పదకా ండ ము
84]
యజేత పశునా + ఇతి - ఆత = పవనా యజేత, అను వాక్యమున, పళుుతౌ = ళబ్దముచే
టోధింపబడిన పశువు, యజ్యర్థాయామ్‌ జ యాగార్భమైయుండగా, పధానమ్‌
కియా = యాగ కియ, ఏకీన = ఒక్‌, పశునా = పశువుచే, కః చే
జనము కలది, భవతి = అగుచున్నది.
పళనాయజేత, అను వాక్యముయొక్క_ ఈ అర్థమున యాగ |కియ వధానము. అది
సిద్ధిందుట క్రై పశువు సాధనముగా నుండుటచే ఆ!పధానము. కాగా [పధానమగు |కియ ఒక
పశువును చంపి దాని యవయవములను శాస్త్రమున చెప్పబడిన |పకారము హోమము చేసిన
సంపూర్ణముగ జరుగును. అందుచే మరియొక పశువును |గహింప నక్కరలేదు. అట్టు పధాన
ముగా నున్న యాగము అ/పధానమగు పపవునుబట్టి ఆవృ త్ర తమగుచో అనగా. "మరియొక
పశువును ఉపయోగించి చేయబడినచో ఆది యాగాంతరమే యగును. |వపధానమును అ(ప
ధానము అనువ ర్రించుట ధర్మము ఇచట అట్టుకాక అ|పధానమగు పశువును |పధానమగు
యాగము అనువ ర్రించునట్టగుచున్న ది. 1881
ళ్‌
క.
అనతారిక_.... ఒక పశువుతోకాక అనేక పశువులతో యాగముచేసిన న్యాయమును
ఆతి[కమించుటయను దోషము కలుగునని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! యావతాం సంభవో యస్య స కుర్యాత్రావతాం యది !
ఆలమృనం, గుణై నేన (ప్రధానం స్యాత్ప్సయోజితమ్‌ ॥ 84
యస్య = ఎవనికి అనగా యాగము చేయువానికి, యావతామ్‌ = ఎన్ని పశువులకు, సంభవః
= సంభవమో, అనగా అతనికి ఎన్ని పశువులు లభించునో, నః = అతడు, తావతామ్‌ =
అన్నిటికి, ఆలమృనమ్‌ = ఆలంభనమును అనగా హింసను, కుర్యాత్‌ _-యది ఇ చేసిన
యెడల, తేన= ఆ చేయుటచే, గుణై ౩ = అ్మపథధానములగు పశువులచే, (పధానమ్‌ =
పధానమగు ఆలంభనము, |[పయోజితమ్‌ = (పేరేపింపబడినది అనగా అను[గహింపబడినది,
స్యాత్‌ = కాగలదు.
అ పధానమగు పశువు లనుబట్టి [పధానమునకు రూపము అభించుటచే దానికి
ప్రాధాన్యమే సిద్ధింపనేరదు.
యాగమున ఆలంభనము చేయువానికి ఎన్ని పశువులు లభించునో, అన్నిటిని
ఉపయోగించిన పె పె దోషము లగ్నమగుచున్నది.
కాగా అ|పధానము [(పధానమును అనుసరించును, అను న్యాయమే లుప్తము
కావలసి వచ్చును. కనుక అట్లు చేయరాదు. ఒకే పశువును ఉపయోగించి ఆలంభనము
(యాగము) చేయవలెను. 184)
నముధ్ధేశము 687 పదకొండము
చన మను చో, బహుత్యమన్నది మూడునుండి [పారంభమగునుగాన “షె పెక్కు గోవులందు
సంచరించునది'' ఆను నర్థము మాత్రమే లభించును. అది ఇష్టము కాదు. ఒక గోవునందు
రెండు గోవులందు సంచరించిన ోగోమచరళి' అని వ్యవహరించుటయే అభీష్టము.
“నోసామా। న్యమున సంచరించు ఒకానొక పురుగు” ఆని ఆ పదమునకు రూఢమైన యర్థము.
అచట వ్యక్తుల (పస క్రి లేనేలేదు. ఈ యంశమును సాధింపవలెనన్నచో, ఆది జాతి బహు
వచనమనియు, అభేదై కత్వమచట పనిచేయుననియును ఆనక తప్పుదు. అభేదైకత్వము
యొక ,_ సామాన్యపరిశీలన మింతతో ముగిసినది.
(6) వృ త్తియందలి అభేదై కక్వ సంఖ్యయొక్క పరిశీలనము
అదొతారిక అభేదై కత్వ సంఖ్య అన్ని సంఖ్యావి శేషములను తనలో ఇమిడ్చి
కొనును. అందుచే అడి వృ త్రీయందు సంఖాాభేదమును (విశేషమును) జోధింపగలదు = అను
విషయమును సిర పరచుటకు చర్చను [పారంభింపుచున్నాడు.
లో వృతౌ యోయు కవద్భావో వరణాదిషు శిష్యతే |
అభేదై కత్వసంభ్యాయాం గోదౌ తత్ర న సిధ్యతి ॥ [10
వరణాదషు = “వరణాః మొదలగుచోట్ల, వృత్తావెవ్వ తీయందు, యః = ఏ, యు క్రవ
ద్భావః = (పకృ ;తివద్భావము, శిష్యతే = చెప్పబడునో, తత = అచట, ఆభిగైకత్య స సంఖ్యా
యామ్‌ ఇ = అభేదైకత్వ సంఖ్యయందు, గోదౌకోగోదౌ'” అను ప్రయోగము, నగా సిధ్యతిడా
సిద్ధింపదు.
తా త్భృర్భ్యయు___ “'వరణాః”* మొదలగు కొన్ని తద్ధిత వృత్తులందు ప్రత్యయము
లోపించును. అయినను (ప్రకృతియొక్క లింగమును సంఖ్యయును అచట ఆనువ ర్రించునని
(అరే యుండుట) చెప్పబడినది. ఈ తీరును “యు క్ర్షవద్భావము” అందురు. వృ త్రియందు
అభ్లేదై కత్వమువలన ఏకత్వమే భాసించునన్నచో, యు క్రవద్భావము ననుసరించి “గోడా”
((గామః) అనుచోట అభిమతమైన ద్విత్వము (రెండు సంఖ్య) సిద్ధింపక పోయెడిని.
వివరణము (1) అభేదైకత్వ సంఖ్యయనగా “అభిన్నమైన ఏకత్వము”!
(భేదములులేని ఒకటియను సంఖ్య) అను ఆశయముతో బయలుదేరిన శంక ఇది. కావలసిన
సంఖ్యావి శేషములు కూడ ఆచట జోధపడునని ఇదివరకే, చెప్పబడెను. ఆ సిద్ధాంతమును
ఇటు'పైని దృఢపరచుటకే ఈ చర్చ పారంభమైనది.
(2) “దానికిది నివాసము ““దానికిది ఆదూరభవము'' (దగ్గరగా ఉన్నది) అను
నర్భములలో షష్ట్మ్యంతమగు [పాతిపదికమునకు “అణ” [ప్రత్యయమగును. (తస్య నివాసః
(4-2-69), అదూర భ వశ్చ (4-2-70) ఉదా : “వరణామ్‌ - అదూరభవః = [గామః।,
వరణా + ఆమ్‌ + ఆ” అని అలౌకిక విగహము. అణ్‌ |పత్యయమునకు లోపము. యుక్త
వద్భావము వరణానదికి దగ్గరగానున్న |గ్రామమని యర్థము. సామాన్యమైన యుదాహరణ
ముగా ఇది చూపబడినది.
వాక్యవదీయము 688 వృత్తి
[It
లి) “జనపదే లుప్‌్‌ /4-2.81) అకు సూ;తము తదితమునకు లోపమును
| స్ట
విధించునది. *అదూరభవముగాని నివాసముగాని అయినది, ఒక దేశమో _లేక__ ఒక
(గామమో అయినచో తద్దితము లోపించును”* అని దీని యర్థము.
(4) “లుపి యు క్రవద్వ ్థ కివచనే” (1-251) అను సూత్రము యు క్రవద్భాన
మును విధించునది. “ప్రత్యయము లోపించినపుడు (పకృతియొక,. లింగ సంఖ్యల వృత్తి
యందును అనుసరించునని” దిని భావము. ఇచట రెండు పక్షములున్నవి : వృత్తి జరిగిన
తరువాత సిద్ధముగనున్న | | పకృతియొక్క్ల లింగ సంఖ్యలు అనువ ర్లించునని ఒక పక్షము.
వృత్తి జరుగకముందుండు [పక కృతియొక్క- లింగ సంఖ్యలు అనుసదించునని రెండవ పక్షము.
ఇందు మొదటి పక్షము ననుసరించినచో “గోదౌ” (గామి ఆనుచోట ద్విత్వము సిద్ధింపదు.
“గోడదయోః నివాసః” (ఇరువురు గోదులకు నివానమైన (గామము) అను నర్థమున తద్ధిత
పత్యయము వచ్చి లోపించును. వృత్తి తియగుటచే అభేదె దైకత్వ సంఖ్య ఏర్పడును, పిదప
యుక్రవద్భావమును చెప్పినను ఆ ఏకత్వమే లభించునుగాని ద్విత్యము (గోదౌ) లభింపదని
శంక ఉదయించినది. దిని సమాధానము దిగువ కారికలలో స్పష్టము కాగలదు.
బీశోన బివయములు_ “లుపియు క్త వద్వ్య క్రివచనే”. (ప్రవర్తించు (ప్రత్యయ
మునకు (పకృతియైన శబ్దము యు క్రమనబడును. వ్యక్తియనగా లింగము. వచనమనగా
సంఖ్య. పత యము లోపించిన నపుడు _పకృతియొక్క_ లింగ సంఖ్యల మొత్తమునకు స సంక
మించునని సూతముయొక్క_ అర్థము. ఉదా: గోదా = |గామః. ఇచట విశేష్యము [గామ
మైనను తదనుసారము లింగము, సంఖ్యయు నుండవు. (గోదః, అని యుండదు). నివాసమను
న ర్ల మున వచ్చిన తద్ధితమునకు 'పకృతియిన “గోద శబ్దము ననుసరించియే ఆవి యుండ
వలెను. కాగా పుంలింగమును ద్విత్వమును ఉండుట (గోదా) ఇచట అభీష్టము. '“వృ త్తియందు
ఆభడై కత్యమన్నచో ఇది సిద్ధించునా ?' అని శంకా స్యరూపము. Oo ull0Oll
అవతారిక వృత్తికి ముందుండు (ప పకృతి తియొక్క
నను రెండవ పక్షమందలి విశేషమును చూపుచున్నాడు.
లిం. సంఖ్యలు అనుసరించు
శో (పాగష త్తేర్యు కృవద్భావే షష్ట భేదాశ్రయా భవేత్‌ |
వృతౌ సంఖ్యావి శేషాణాం త్యాగా ద్చేదో నివర్తతే i 111
వృ తేః = వృత్రికన్న, (పాక్‌ = ముందు, యు క్తవద్భావె = యు క్రవద్భావము జరిగినచో,
భేద్మాశయా = భేదమును తెలుపు, షర్టీ = షష్టీవిభ క్తి, _ భవేత్‌ == వచ్చెడిని (అయినను
వృత్త = వృ త్రియందు, సంఖ్యావి శేషాణామ్‌ = = సంఖ్యలకు సంబంధించిన భదములను,
త్యాగాత్‌ = విడుచుటవలన, ఖేదః = భేదము, నివర్తతే = పోవును.
తాత్ళర్భం ము___ “యు క్రవద్భావము”” (పక
యందును అనుసరించుట) వృత్తికి ముందుండు వాకా
సముద్రేశము 689 పదకొండము
14]
“గోదా” (|గామః) అనుచోట ““గోదయోః” అని షష్టికూడ రావలసివచ్చును. ““గోదయోః
నివాసః అన్నది యచటి వాక్యావస్థగదా !. ఆయినపుడు “గోదులకు చెందిని' అను రీతిని
భేదభావనము కూడ కలిగెడిని. అయినను వృత్తి జరిగిన పిదపనే యుక్రవద్భావమను సిద్ధాం
తము ననుసరించినచో, అభిదై కత్వము యొక్క బలమువలన నంఖ్యావిశేషము లన్నియు
నివ ర్తించునుగాన భేదముగాని దానిని బోధించు షష్టి విభక్రిగాని రాదని చెప్పవలయును.
ఎవరొ ణము “వృత్తి జరిగిన తరువాతనే యుక్త వద్భావమును చెప్పుట మంచిది.
అంతకు ముందుండు వాక్యదశనుబట్టి చెప్పకూడదు .”” ఆను సిద్ధాంతమిచట సూచింపబడినది.
విశెవ వినయములు.__. (1) వృత్తికి ముందె యుక్తవద్భావమన్నను, ఆ యతి
దేశముయొక్క-_ స్వభావమువలన వచన సామాన్యమే (ఏకవచనము, ద్వివచనము మొదలగు
నది) అనువర్తించునుగాని దానికి సంబంధించిన విభ క్తి విశషమనువదర్తింపదనియు, అందు
వలన షష్టి రాదనియును వేరొక రీతిని సమాధానము భాష్యములో ఉన్నది.
(2) “యుక్తము” అనగా ““పత్యయముతో కూడినది” అను అర్థము చెప్పక
తప్పదు. “యుక్తస్య + ఇవ = యు క్రవత్‌'”” = పత్యయముతో కూడిన (పకృతికివలె
అని వివరణము లభించును. అందుచే తద్ధిత వృత్తి జరిగిన పిదపనే లింగమును సంఖ్యసు
అతిదేశించుట న్యాయము. 111111
అవతారిక కాగా “వృత్తికి పిదపనే లింగమును సంఖ్యను ఆతిదేశించుట
సముచితమ”ని అన్నపుడు, “అభేదై కత్యము వలన '“'గోదౌ”” అనుచోట ఏకత్వమే యుండ
వలయునుగాని ద్విత్యము పనికిరాదు” అను శంక |పకృతము మిగిలినది. దీనికి సమాధానము
చెప్పుటకై ఆభేదై.కత్యము యొక్క స్యరూపమును మరల చూపుచున్నాడు.
శో విద్యమానాసు సంఖ్యాసు కేచిత్సంభాాంతరం విదుః 1
అభీదాఖ్యముష్మగాహి వృత తచ్చోపజాయతే it 112
సంఖథ్యాసు = సంఖ్యలు, విద్యమానాసు = ఉండగా, ఉపగాహి = స్వీకరించునటువంటిన్ని,
అభేదాఖ్యమ్‌ = అభేదమను పేరుగల, సంఖ్యాంతరమ్‌=ావేరొక సంఖ్యను, కేచిత్‌ =కొందరు,
విదుః = తెలియుదురు (చెప్పుదురు), తత్‌ + చ= అదియే, వృత్తొ =వృ త్రియందు, ఉప
జాయతే = పుట్టును.
తాత్సృర్భుము.__.. అన్ని విధములయిన సంఖ్యలను తీసికొని తనలో ఇమిడ్చికొని
మొత్తముపై ఒకటిగా భాసించు సంఖ్యయే అఖేద్తైకత్వమనియు వృత్తియందది స్ఫురించునని
యును కొందరు చెప్పుదురు.
వివరణము.__ సంఖ్యాభేదములన్నియు పోవుటయే అభేరదైకత్వమని కొందరు
భావింతురు. వారి మతమున సంఖ్యలను స్వీకరించుట జరుగదు. ఈ యంశమువెనుక (98 వ
కారిక) చూపబడినది. 11]ల2॥
[44]
పోఠక్యపదీయము 690 వృత్తి
[ 114
అవతారిక... అన్ని సంఖ్యలను స్వీకరించిన అభేదై కత్యము వృ._త్తియదు
స్ఫురించినపుడు, '“'గోదౌ' అనుచోట ద్విత్వము సిద్ధించునని చూపుచున్నాడు.
లో వ్యాపారం యాతిఖేదాఖె ౪ స్తత్‌ న్వైరవయవై ః క్వచిత్‌ |
ఆత్మా భేదాన పేకోఒస్య క్వచిదేతి నిమి త్రతామ్‌ Y 118
క్వచిత్‌ = ఒకచోట, భేదాఖై ౪4 = వేర్వేరుగా ఉండు, సె్వ్వెః =తన, అవయవై 8 = అవ
యవములై న సంఖ్యలతో, తత్‌ = ఆ అభదై కత్వము, వ్యాపారమ్‌ = ఉపయోగమును,
యాతి = పొందును, క్వచిత్‌ = ఒకానొకచోట, అస్య = ఈ అభేదై కత్వము యొక్క, ఆత్మా
= స్వరూపము, భేదానపేక్షః = భేదములను ఆశించనిదై , నిమి త్రతామ్‌ = ఉపయోగమును
ఏతి = పొందును.
తొల్ఫర్భోయము_ |పయోగముల ననుసరించి ఆవశ్యకమైన కొన్నిచోట్ల ఆభేదై కత్య
మందలి సంఖ్యావి ₹షములు భాసించును. అనగా అట్టిచోట్ట వృ త్తియున్నను మనకు కావలసిన
సంఖ్యను తీసికొన వచ్చును. ఆవశ్యకము కానిచోట్ట అభేదై కత్యము మా|త్రమే స్ఫురించును.
వివరణము కాగా “గోదా” అనుదోట ఈ తీరునుబట్టి అభీష్టమైన ద్విత్వమును
సంపాదింపవచ్చునని సారాంశము. 111191
* వోతారిక-. ఈ యంశమున ఉదాహరణమును చూపుచున్నాడు.
ట్లో దాస్యాఃపతిరితి వ్యకో గోదావితి చ దృశ్యతే |
వ్యాపార భేదః సంథ్యాయా సస్మాదేవం వ్యవస్థితః [| 114
ఎవ థి
““దాస్యాః పతిః + ఇతి = “దాస్యాః పతిః” అనుచోట, వ్య క్రఃకాఏక త్యము నిశ్చయింప
బడెను, “గోదా -+- ఇతి + చి” = గోదా” అనుచోటను, దృశ్యతే = ద్విత్వము సహజముగ
కనబడుచున్నది, తస్మాత్‌ = అందువలన, సంఖథ్యాయాః = అభిరై కత్వ సంఖ్యయొక్క-,
వ్యాపార భేదః = పనిచేయుటయందలి భేదము, ఏవమ్‌ ఇ ఇట్టు, వ్యవస్థితః = నిశ్చితమై
యున్నది.
తొత్స్రర్భో ము “దాస్యాః పతిః” అను సమాసవృత్తియందు ఏకత్యమును,
“గోద” అను తద్ధితవృత్తియందు ద్విత్వమును తెలియుట సహజమైన విషయము. అచట
అభేదై కత్వసంఖ్య యున్నను |పసిద్ధినిబట్టి ఆ యా సంఖ్యావిశేషమును కూడ కొండొకచో
అది సమర్పించుచుండును. అభదై కత్యము విషయమున అట్టి ఏర్పాటును పెద్ద లంగీకదించిరి.
వివరణము--- “దాస్యాః పతిః” (పనిక_త్తె మగడు అనునది షష్టీ సమాసము.
“షా అశోశే” (6-8-21) (నింద గమ్యమానమైనపుడు షష్టికి అలుక్కు అగును అను
సూత్రముబే షష్టి లోపింపకుండ మిగిలినది. మగనిని దూషించుటయే ఇచట ముఖ్యమైన
భావము. దాసీగతమైన సంఖ్యాభేదము (ఒకతె, ఇరువురు, మువ్వురు మొదలగునది) అవివక్షి
వాక్యపదీయము 691 వృత్తీ
[115
తము. అందుచే ఇచట ఏకతము సహజము. అరే “గోదా” (గోదయోః నివాసః (గామః)
అనుచోట ద్విత్వము వ్యవహా హారబలముచే సిద్దించినది. దానినే అభేనై కత్యము (పతిపాదించును.
కాగా కావలసిన సంఖ్యను సమర్పించుటయే ఆభేదై కత్యము యొక్క ముఖ్య ధర్మమని
ఫలించును.
ఎకేవ విషయములు అభేదై కత్వమను సాంకేతికమైన సంఖ్యకేగాక, సామాన్య
మైన సంఖ్యలకును ఇట్టి విచ్మితముళలు గోచరించును. ఉదా: ““వింశతిః - గావః” (ఇరువది
ఆవులు,. ఇచట ఇరువదిలో రెండు పదులున్న వి, అయినను ద్విత్వము రాకుండ ఏకత్వ మె
ఎల్పపుడును భాసించును. “ద్వా, [తయఃి! (రెండు, మూడు) మొదలగుచోట్ట లెక్కింపబడు
వస్తువుల భేదము నా శ్రయించుటవలన ఎల్చపుడును ఆయా భేదములే తెలియుచుండును.
మరియు ఒక సంఖ్యయందు వేరొక సంఖ్య ఇమిడియుండుట కూడ లోకవ్యవహారమున
ప్రసిద్ధమే. ఉదా : ‘కతి _ భవతః - పు(శాః ? A (మీ కెందరు పు[తులు 2) ఈ (ప్రశ్న
యందు ఒకటి, రెండు, మూడు మొదలగు సంఖ్యలన్నియు ఇమిడియున్నవి. అందువలననే
ఈ [పశ్నకు “ఏకః, దౌ, త్రయః” మొదలగు సమాధానములు వినబడుచుండును. ఇట్టి
రీతులన్నియు సంఖ్యా విషయమున సహజములు. కావున అభిదై కత్వ సంఖ్యయందును ఒకచో
ఏకత్వము భాసించుటయు, వేరొకచో సంఖ్యావి శేషము స్ఫురించుటయును విరుద్ధము కాదు.॥1 14
అవతారిక అభేదై కత్యమును స్వీకరించినపుడు “ద్విపు|తః'” (ఇరువురి కుమా
రుడు) మొదలగుచోట్ల ద్విత్వము తెలియు రీతిని చూపుచున్నాడు.
శో ద్యాళ దినాం చ ద్విప్పుళతాదౌ బాహో్యభేదో నివ రతే।
గి Pan 2)
డె అస
విభ క్తివాచ్యః స్వార్ధత్వాన్నిమిత్తం త్వవతిష్టతే 1. 115
ద్విపు[తాదౌ = “ద్విప్కుతః” మొదలగుచోట, _ ద్వ్యాదీనామ్‌ =ద్వి, మొదలగు శబ్దముల
యొక్క, విభ క్రివాచ్యః = విభ కివలన చెప్పబడు, బాహ్యః = వెలుపలిదై న, భేదః =
భేదము, నివ ర్రతే = స్రోపును, నిమి త్తమ్‌ -- తు డా [పవృ త్రి నిమి త్తమెతే, స్వార్థత్వాత్‌ = =
శబ్దముయొక- అర్భమగుటవలన, అవతిష్టతీ = మిగులును.
తాత్సర్భం యు “ద్మిపుత్రః”. ఇచట ““ద్యయోః పుతః' అని వ్మిగహము.
సమాసము జరుగగనే షష్టీ విభ క్తివలన తెలియు సంఖ్యాభేదము (ద్వివచనమువలన బోధపడు
ద్విత్వము) తొలగిపోవును. “ద్వి”, ఆను పాతిపదికము యొక్క- సహజమైన అర్థమగు
ద్విత్వము మాత్రము మిగులును. ఆందువలన అభీష్టార్థము సిద్ధించును. (“ఇరువురికి చెందిన”
అనుభావము).
వివరణము అభేదై కత్వమువలన ప్రాతిపదికము యొక్క అర్థము నశింపదు
గదా : అట్టయిన ది” అను శబ్దమును వాడుటయే వ్యర్థ మయ్యెడిని. కాగా ద్విశబ్దమువలన
ద్విత్వము లభించుటలో అనుపపత్తి ఏదియు లేదు. ఇళ్లే ““తిపుత్రణ"' మొదలగు ప్రయోగము
లలో కూడ ఊహింపవలెను. 111051
వాఠ్యపదీయము 692 వృత్తి
[116
అభతౌరిక “ద్విపుతః' అనుచోట ద్విత్వము భాసించినచో, అభేదైకత్వ
మచట ఉన్నట్టు అనుకొనవచ్చునా ? = అను శంకకు సమాధానము చూపుచున్నాడు.
అవ అన అవ గావ్‌ అద
శో ద్విత్యోపసర్ద నే సంఘ ద్విశబ్ద స్తత వర్తతే 1
సోఒయమిత్యభిసంబంధాదుభశబ్రే న తత్తథా ॥ 116
తత = అచట, ద్విశ బః డా దం, అను శబము, ద్వితో పసరనే = ద్విత ము అ|పధా నముగా
a ద యి ద పాగ ప
గల, సంమే = సముదాయమందు, వర్తతే దడా ఉండును, సః = అదే, అయమ్‌ = ఇది, ఇతి
= అను, అభిసంబంధాత్‌ = భావనవలన, ఉభశ బే = ఉభ, ఆను శబ్దము విషయమున,
తత్‌ = అది, (ద్విత్వము అపధానముగా ఉండుట) తథా = అట్టు, న = కాదు.
తొత్ఫ్రర్భం యు వాక్యమందలి ద్విశబ్దము “వస్తువులు రెండు” అని సంఖ్యాభేద
మును స్పష్టముగా చెప్పును. వృ త్తియందలి ద్విశబ్దము మా;తము, “రెండిటి సముదాయము"
అని సముదాయరూపమైన ఏకత్వమునే బోధించును. ఇట్టిచోట్ట అభేదైకత్వమనగా ఇదియే.
కాన అభేదై కత్య్వమున్నదనియే చెప్పవచ్చును.
ద్విశబ్రమునకు సమానార్థకమైన “ఉథ' అను శబ్ధమొకటి యున్నది. అర్థ మొక
టియే అయినను ఉభళబ్దము విషయమున ఈ తీరు వర్తింపదు. అనగా “వృ త్రియందు
ద్విత్వము ఆ|పధానముగాగల సముదాయమును బోధించుట” సంభవింపదు. అందుచే “ఉభ
పుత్రః" అను |పయోగమును చేయరాదు.
వివరణము ద్వి, ఉభ అనునవి పర్యాయములే అయినను ఉభశబ్దము విషయ
మున వృత్తి (పవ ర్తింపకుండుటయు, వృత్తి ధర్మములు లేకుండుట యును శబ్దళ క్రి యొక్క
స్వభావమని తెలియవలెను. అనగా అట్టి [ప్రయోగములు లేకుండుటయే నిదానమని ఫలితము.
విశేవ విషయములు వృ త్తియందు ఉభశబ్దమునకు మారుగ “ఉభయి' అను
శబ్దమునే ఎల్లపుడును వాడుట సం|పదాయము. ఈ యంశమును [గంథక ర్రయే దిగువ
స్పష్టము చేయును. 11161
అవతారిక. ఉభశబ్దమును గురించి పైని చెప్పిన అంశమును విశదము చేయు
చున్నాడు.
శో! ఉభయ సస్య తుల్యార్లో వృతౌ నిత్యం (పయుజ్యతే |
౧ అటి థి. అణాల
సూతే ఒపినిత్య(గహణం తదర్ధమభిధీయతే 11 117
తస్య = దానికి, (ఆ ఉభ శబ్దమునకు) తుల్యార్థః = సమానార్థక మైన, ఉభయ; = ఉభయ
శబ్దము, వృత్తొ = వృత్తియందు, నిత్యమ్‌ = ఎల్పపుడు, _పయుజ్యతే = [పయోగింపబడును,
సూతే -[- అపి =ా సూత మందు కూడ, తదర్థమ్‌ — అ౨ఎదుకొరకే, నిత్య్మ్మగహణమ్‌ = ,
“నిత్యమ్‌”, అను పదము, అభిధీయతే = చెప్పబడుచున్నది.
సముటేశము 693 _ పదకాండము
ఎ
118 ]
తాత్పర్యము ఉభశబ్దమునకు మారుగ ఉభయశబ్ద మె ఎల్చపుడును వృ త్తియందు
వాడబడును. ““ఉభాదుదాత్తో నిత్యమ్‌” (5-2-44) అను సూ తమందలి “నిత్యమ్‌” అను
పదము కూడ ఈ విషయమునే సూచించును.
వివరణము--- ఉభయ పుత్రః, (ఇరువురి కుమారుడు), ఉభయథా, (రెండు విధ
ముల), ఉభయతః (రెండు వైపుల), మొదలగునవి వృ త్తి జరిగిన పదములు. ఇట్టి పయో
గము లన్నిటియందును ఉ భశబ్దమును వాడకూడదు. ఉభయశబ్దమునే వాడవలెను. ఉభశబ్దము
నకు భేదమును (రెండు అవయవములు _లేదా- ఇరువురు) బోధించుటయే స్వభావము.
(ఉదా : ఉభౌ.). రెండు అవయవముల సముదాయమును (సముదాయ మొకటియే) బొధిం
చుట ఉభయశబ్రము యొక్క- స్వభావము. కాగా ద్విత్వ ముపసర్థనముగాగల సంఘమును
బోధించు శక్తి ఉభశబ్దమునకు లేనందున వృత్తియందు దానిని ఉపయోగింపకూడదని
సారాంశము. తన స్తూతమున “నిత్యమ్‌ అను పదముచే సూ[త్రకారుడు కూడ ఈ భావ
మునే (పకటించెను.
విశేవ విషయములు “ఉభాదుదాత్తో నిత్యమ్‌” (6-2-44) “ఆద్యుదా త్తమైన
“అయ అను ప్రత్యయము ఉభశబ్దమునకు నిత్యముగనగును.'' అని యర్థము. ఇచట ఉభ
శబ్దమునకు అయ్య పత్యయమును చేర్చి, “ఉభయ” అను రూపమును సాధించుట సూత
కారుని తాత్పర్యము కాదు. “ఉభయ” అనునది మాతమే వృత్తియందు రెండిటి సముదాయ
మును బోధింప సమర్థమైన ది” అనియే అతని యాశయమని వ్యాఖ్యాతలు నిర్ణయించిరి. కాగా
ఉభయళబ్దము యొక్క స్వభావమునే సూ|తమందలి ని|త్రగహణము వెల్లడించును. మరియు
ఉభ, ఉభయశబ్దములు వా స్త్రవముగ సమానార్థకములు కానేకావు. (మొదటిది భేదమును
రెండవది సముదాయమును తెలుపును). అభేదమును భావించుటవలననే అవి సమానార్గకము
లనుట పొసగును. uilTu
అవతారిక... ఉభశబ్దమునకు ద్వివచనమును టాప్‌ (ఆ), ఆను స్రీ ప్రత్యయ
మును మాతము రావచ్చుననుచున్నాడు.
శ్లో ఆపికేచాపరార్టత్వాన్నాభేద ఉపజాయతే |
ఉభే ఇతి తతఃస్వార్థ భేదవృ త్రిః (పయుజ్యతే ॥ 118
ఆపి = టాప్‌, అను స్రీ పత్యయము విషయమునను, కే + చ = “క”, అను |పత్యయము
విషయమునను, అపరార్థత్వాత్‌ = అ[పధానమగుట సంభవింపనందున, అభేదః = అభేదము,
న + ఉపజాయతే = కలుగదు, తతః = ఆందువలన, _ భేదవృత్తిః = భేదమును బోధించు,
ఉభే + ఇతి = ఉభే, అను రూపము, స్వార్థే = తన యర్థమున, [పయుజ్యలతే = _ప్రయోగింప
బడును,
తాత్పర్యము “రెండు” అనునది ఉభశబ్దమునకు సహజమైన యర్థము. (అనగా
అది భేదమును తెలుపును), స్రీత్యమును తెలుపదలచినపుడు టాప్‌ అను త్రీ ప్రత్యయముగాని,
వాక్యపదీయము 694 వృత్తి
[ 119
నిందాదులను బోధింపదలచిన పుడు క, అను తద్ధిత [పత్యయముగాని స్వార్థమందు పవ ర్తిం
చును. అనగా [పాతిపదికము యొక్క ఆర్థమున "సిద్దము గానున్న న్రీత్వమును టాప్‌ (పతయ
మును, నింద మొదలగు నర్భములను క ప్రత్యయమును వెల్లడిచేయను. అంతియగాని అచట
(ప్రత్యయము యొక్క అర్థము వేరుగాఉండి పధానమగుటయ, దానికి ఉభళదబ్దము యొక్క
అర్థము విశేషణమై స్వార్థమను కోల్పోయి, “రెండిటి సముదాయము అను అభేదమును
బోధించటయు జరుగదు. కావున టాప్‌ వచ్చినపుడు “ఉభే (ద్వివచనము) అనియు, క
(ప్రత్యయము వచ్చినపుడు “ఊభకే” అనియు |పయోగములుండును. “ఇరువురు న్తీలు”
అను రీలిని భేదముగల స్వార్ధమే (ఉభశబ్దము యొక్క అర్థము) వీనివలన తెలియచుండును.
వివరణము. [పాతిపదికమందు సిద్దముగానున్న స్రీత్వమును వెల్లడి చేయుటయే
శ్రీ [పత్యయముల పని యనియు, అశ్రు నింద మొదలగు అర్థములను పకాశింపజేయుటయే
స్వార్థికమిలగు తద్దితముల పని యనియును సం[పదాయము. కావున టాపు వచ్చినను క
(పత్యయము వచ్చినను ఉభశబ్దము యొక్క సహజమైన యర్థము మారదు, అది భేదమునే
చెప్పగలదుగాని అభేదమును చెప్పజాలదు.
అట్టుగాక స్యార్థికముకాని వేరొక (పత్యయమును చేసినను ఉత్తరపదము పరమై
నపుడును (ఉభయతః, ఉభయపు[తః, మొదలగు స్థలములు) ఆయా అర్థములు [పధానము
లగును. ఏకార్థిభావము వలన వానికి విశేషణమై అ|ప్రధానముగ నుండి అభేదమును (రెండిటి
సముదాయము, అను భావమును) బోధించు శ కి ఉభయ శబ్దమునకు మా|తమే యున్నది.
ఉభశజ్లమునకు లేదు. అందువలన అట్టిచోట్ట ఉభయశ బ్బమును వాడక తప్పదు.
బిశేవ వివయమలు. * “స్రీ (పత్యయములు ద్యోతక ములు” (ఉన్న యర్థమును
వెల్లడి చేయునవి) అ అను పక్షమున ఈ తీరు సమన్వయించును. 11184
ఆవతొారిరో__ “స్తే [ప్రత్యయము శ్రీత్యమునకు వాచక మే”” (స్రేత్యమును
[కొత్తగా | పత్యేకముగ బోధించును) అను మరొక పక్షమున్నది. ఇందు ఉభశబ్దము యొక్క
అర్థము (పత్యయముయొక్క_ అర్థమునకు విశేషణము కావచ్చును గదా! అట్టయినపుడు
ప్రయోగమెట్లుండును ?- అను శరకకు సమాధానమును చూపుచున్నాడు.
శో స్తీశ్వాభిధానపక్షే ఒపి గుణభావవిపర్యయః 1
అద అర క్‌
స్వభావాదపదార్థత్వా_త్త త్ర భేదో న హీయతే ॥ 119
స్రేత్వాభిధానప శ్నే + అపి = స్రీత్యమును చెప్పు పక్షమందును, _ గుణభావ విపర్యయః =
అ|పధానమగుట సంభవింపదు, స్వభావాత్‌ = = స్వభావను ననుసరించి, అపరార్ధత్వాత్‌ =
పాధాన్యమే ఉండుటవలన, త్మత = అచట, భేదః = భేదము, న + హీయతే = పోదు.
తాత్పర్యము న్ర్రీ [ప్రత్యయము స్రీత్యమును చెప్పునను పక్షమందు కూడ ఉభ
శబ్బముయొక్క. యర్థము, (పత్యయముయొక అర్థ మునకు విశేషణముగ మారదు... [పథాన
సముద్దేశము 695 పదకాండము
120]
ముగనే యుండును. అది దాని స్వభావము. అనగా ““ర్రులు ఇరువురు” అను ముఖ్యమైన
యర్థమునే ఉభశ బ్రము బోధించును. అందువలననే సహజమైన భేదము నివ్తింపదు.
వివరణము. “దాశరథిః'” (దశరథ స్య = అపత్యమ్‌ - పుమాన్‌ = దశరథుని
మగ సంతానము) మొదలగుచోట్ట (పత్యయముయొక్క. అర్ధము ముఖ్యమై (పకృతియొక్క_
అర్థము అ్యపధానమగును. స్రీ ప్రత్యయముల విషయమున మాత మట్టితీరు లేదు. (ప్రత్య
యము వాచకమైనను ద్యోతకమైనను స్రీత్యముతో కూడిన (పకృత్యర్థమే ముఖ్యముగ ప్రకా
శించును. అది స్వభావము. అర్హమనునది ఎల్పపుడును లోకవ్యవహారమును బట్టియే సాగు
చుండును. వ్యాకరణము కేవలము శబ్బముయొక్క_ (పకి నే చూపునుగాని, ఆర్థమునుగురించి
ఎట్టి నిర్ణయమును చేయజాలదు. ఈ భావమునే “ఆర్థానాదేశనాత్‌ ” (శాస్త్ర మర్భమును
నిర్దేశింపదు) అను వచనముతో పెద్దలు బోధించుచుందురు. 11191
అవతారిక కాగా ఉభశళబ్ర మెల్టపుడును భేదమునే బోధించుగుగాన.
శ్లో॥ తస్మాద్ది ఏవచనాట్టాపకోభయోఒన్య(త్ర దృశ్యతే ।
(పత్యయం తయసం హిత్వానాస్తు ర్ట త్తరపదే పృనః ॥ 1:0
తస్మాత్‌ = అందువలన, ద్వివచనాత్‌ = ద్వివచనము కన్న, టాహః- చ=టాప్‌ |పత్య
యము కన్నను, అన్య|త = వేరై నచోట, ఉఊభయః = ఉభయశబ్దము, దృశ్యతే = చూడ
బడును, తయపమ్‌ = '““తయప్‌””, అను, [పత్యయమ్‌ = [పత్యయమును, హిత్వా = విడిచి,
ఉత్తరపదే + పునః = ఉత్తరపదము పరమగునపుడు కూడ, న-ఆస్తి = (ఉభళబ్దము)
లేదు.
తాత్పర్యము--- టాప్‌ (ప్రత్యయము, ద్వివచనము, తయప్పు (తయ, అను తద్ధితము)
అను వాని విషయములోనే ఉభశ బ్దమునకు [పస క్రి యుండును. మిగిలిన అన్ని చోటులందు
సమానార్భకమైన ఉభయశబ్దమే వాడబడును. _ ఏకార్థీభావమునకును తన్నిమి త్తకమైన అభేదై.క
త్యమునకును అనువైన స్వభావము ఉభయశబ్బమునకే గలదు.
వివరణము... తయవ్‌, అనునది మూలమైన |ప్రత్యయము. _“ఉభాదుదాత్రో
నిత్యమ్‌” (5-2-44) అను సూత్రముచే “తయ” అను దానికి “ఆయ” అను ఆదేశము
విధింపబడెను. (ఉభయ అను రూపము సిద్ధించును). సూ|త్రమున ““ఉభాత్‌”” అని స్పష్టముగ
పేర్కొ-నుటవలన ఈ సందర్భము ““ఉభ” శబ్దమునకేయని అనవలసి వచ్చెను. 11201
అవతారిరో__ అభేదై కత్యమును చర్చించు సందర్భ ములో (పసక్తాను (పసక్ర
ముగ వచ్చిన కొన్ని విషయములు ఈ విధముగ ,పతిపాదింపబడినవి. ఇట్టే అభిదైకత్వ
సంఖ్య నంగీకరించినచో దోషములు కలుగునని దిగువ మూడు కారికలతో కొన్ని శంకలను
(పకృతము చూపుచున్నాడు. (అందు మొదటి శంక )--
వాక్యప దీయము 696 వృత్తి
[122
శో (పా ్తిః (ప్రగృహ్యసంజ్ఞాయా న స్యాత్‌ (పత్యయలక్షణాత్‌ ।
కుమార్యగా రే నహ్యాస్తి సమాసో వచనాంతరే ॥ 121
(పత్యయలక్షణాత్‌ = [ప్రత్యయ లక్షణమువలన, (పగృహ్య సంజ్ఞాయాః = (పగ్భహ్య సంజ్ఞ
యొక్క, పాపః = లాభము న స్యాత్‌ = కలుగకపోయెడిని, కుమార్యగారే =
''కుమార్యగారమ్‌”', అమచోట, వచనాంతరే = వేరొక వచనమున, సమాసః = సమాసము,
న - అస్తి +- హి = లేదుగదా!
తాత్సర్శ్భం యు-_ ““కుమార్యగారమ్‌”' అనునది: కుమారీ శబ్దముతో జరిగిన షష్టీ
తత్పురుషము. అఫేదైకత్వము నంగీకరించినపుడు, ఇచట ద్వివచనాంతముతో (కుమార్యోః --
అగారమ్స్‌ సమాసమనుటయే కుదురదు. (ఏకత్వ సంఖ్య తప్పదు కావున). అట్టయినపుడు '
“పత్యయ లక్షణమువలన ఇచట |పగృహ్యా సంజ్ఞ వచ్చెడిని” అను వార్రికకారుని (పతి
పాదనమే వ్యర్థము కావలయును గదా :
వివరణము మహాభాష్యమందలి సందర్భమిది ఈ దూదేద్ది ప్రవచనం (పగ్భు
హ్యమ్‌'' (1-1-11) అని సూత్రము, “దీర్ణములైన ఈ కారమును, ఊకారమును, ఏకార
మును అంతమందుగల ద్వివచ నము [పగృహ్యమగును'* అని యర్థము. ఇదియే సిద్ధాంతము.
[పగృహ్యమైనచో సంధికార్యము రాదు. ఉదా: “నారీ + ఇమే = వొరీఖమేి మొదలగునవి.
ఇచట వ్యాఖ్యావికల్పములను చూపు ఘట్టమున యతి ద్వివచ నాంత
మితిచేల్లుకి (పతి షేధః”” అని వార్తికకారుడొక యాక్నేపమును చేసె “+ ఈదాద్యంత మై
ద్వివచనాంతమైనది పగృహ్యమగును”' ఆని చెప్పినచో, మ, ఆగారమ్‌'” ఆని
ద్వ్యివచనాంతముతో సమాసమును చేసినపుడు - కుమార్యగారమ్‌, ఆనుచోట “కుమారీ”
అనునది |పగృహ్యము కావలసివచ్చును. (కుమారీ అగారమ్‌, అని అనవలసి వచ్చును). దానిని
ఆపవలసి యుండును” ఆని వీనియొక్క భావము. కుమాదీ, అనునది ఈకారాంతమగును
కావున, సమాసమునకు ఆవయవమె లోపించిన “ఓస్‌” అను ద్వివచనమును (ప్రత్యయ
లక్షణమువలన మరల ఉన్నట్లు భావింపవచ్చును కావునను పె ఆశ్నేపము సరిపోవునని
సమన్వయము (ఈకారాంతమును ద్వివచనాంతమును అగుట కుదురును). కాని అభేదైకత్వమును
ఆ్మశయించినచో ““ద్వివచనాంతముతో సమాసము” అనుటయే కుదురనందున వా ర్రికకారుని
యా షేపమే న్మిషృయోజనమగును.
౨ కేవ వివయములు__ ““పత్యయలోపే |పత్యయ లక్షణమ్‌” (1-1-62) అని
సూ తము. “ప్రత్యయము లోపించినను దానివలన రాదగు కార్యము [పవ ర్తించును” అని
యర్థము. దీనినే (ప్రత్యయ లక్షణమందురు 11211
అవతొారికతో-- మరియు (రండవ శంక).
లో ఏకద్వయోర్య ఇాదీనాం విభాషాలుజ్‌ న కల్పతే |
యొష్మాకస్తావక శ్చేతి భేదాభావాన్న సిధ్యతి ॥ 122
నము దేశము పదకొండము
1] 3
మును నియమించునవి కనుక అవి ఆఖ్యాతపదములు గానే [గహింపబడుచున్నవి అని కొందరీ
యాశయము,
ల
లి. నామము, ఆఖ్యాతను, నిపాతము ఉపసర్గము. ఇవి. స్యతం|తపదములు,
కర్మ [పవచనీయములు సాక్షాత్తుగా [క్రియను (ప్రకాశింప చేయజాలవు. కాబట్టి అవి ఆభాంత
పదములుగా (గహింపబడక స్యతం|తపదములుగానే స్వికరింపబడుటయు క్తము. కాబట్టి
ఐదువిధములనుటయే యు కమనికొందరి యభి పాయ,
వాక్యమునుండి పదములువిభ క్రములెనవి, అనుటలో “పకృతి (పత్యయాదివత్‌"'
అనునది దృష్టాంతముగా జూపబడీనది. వాక్యము అఖండ ము, పదములు కల్పితములని వాక్య
వాదులు పలుకుదురు. పదము అఖండము, దానిలో (పకృత్నిపత్యయములు కల్పితములని
పదవాదులు నుడివిరి ఈ రెండువాదములు ద్వితీయ కొండయున చూపబడినవి. అంతతః
పదాని కల్పితాని (పద ములుక్రల్పిత ములు), వాక్యమెవ సత్యమ్‌ (వాక్యమేసత ము అని
సిదాంతముచేయబడినది. పదవాది మతమున (పకృతి _పత్యయములు కల్పితములగునట్టు
న అనగా వాక్యమే వాచకము అను వారిమతమున పదములు కల్పితములు.
వాక్యవాది పదమువరకే తన కల్పనను చూపును. [పకృతి (ప్రత్యయక ల్పనా పస క్రి
వాక్యవాదికిలేదు. కనుకనే అది దృష్టాంతముగా జూపబడి నది.
బికేషొౌంకయులు-_
1. ఈకల్పన ఆర్థమును పురస్కరించుకొని చేయబడినది. ఆసందర్భ మున సుబంత
తిజంత పదభేదము సహకరించదు. కనుకనే సుబంతము తిజంతము అను రీతిని
భేదముచూపక నామము ఆఖ్యాతము మున్నగు రీతిని పదవిభాగము చూపబడినది.
2. పైరీకిని పదములు కల్పితములు కాగ వానిద్వారా అఖండ వాక కము యొక్క_స్యరూపము
తెలియబడగలదు. కాగా వాక్యవాక్యార్థములను _ తెలిసికొనుటకు పదపదార్థములు
ఉపాయములు కాగలవు.
అవతారిక __.అవయవములు లేక ఏకాకారముగానుండెడి వాక్యమును తెలిసి
కొనుట సాధ్యము కానందున, దానిని తెలిసికొనుటకు ఉపాయములుగా పదములు విభజింప
బడినవి. వాని ద్వారా వాక్యము తెలియబడగలదనే భావము మొదటి శ్లోకమున చూపబడినది,
దానిని అపోద్ధార పద్ధతి యందురు. అట్టు పదముల యొక్క_యపోద్దారము అర్థమునుబట్టి
చేయవలసి యున్నది. అట్టుకాకున్న ఒకనియమము లేకుండ నిరర్ధక విభాగము కూడ చేయ
బడగలదు. కాబట్టి వాక్యమునుండి పదముల అహోద్దారము అర్థములయొక అపోద్ధారముపై
ఆధారపడి యున్న ఏ.
పైయభి పాయముతో అఖండమగు వాక్యార్ధమునుండి పదార్థములు అపోద్భృతము
లగుచున్న వని నిరూసించుట కుప[కమింప బడుచున్నది.
అందు పదార్థము 1. సి
నామముయొక్కయర్థ ము సిద్ధపదార్థ
లల్ల
ము 2. సాధ్యము అని రెండు విధములుగానున్నది.
నియ, ఆఖ్యాతముయొక్క యర్థము సాధ్యపదార్థ
కో
వాక్యపదీయము 70 జాతి
[85
అవతారిక 81, 82 శ్లోకముల ఉ క్రరార్థముల యర్థములకు ఉదాహరణము
చూపుచున్నాడు.
లో సంమృజ్య మానతస్తే తు (గహేయత కియా(తతిః |
సంఖ్యావిశేష(గహణం నైవ తతాదియామహే 11 85
యత = ఎచట, సంమృజ్య మానతన్తే = శు భపరచబడు నట్టియు కనుకనే (ప్రధానమగునట్టి!
గహే = (గ్రహము (ప్యాతము) విషయమున, _ (కియ్యాళుతిః = (క్రియయొక్క_ వినబడుట,
(అస్తి) = కలదో, త|త్ర--తు = అచట మ్మాతము, సంఖ్యా విశేష [గహణమ్‌ = విశేష
సంఖ్యయొక్క_ వివక్షను, న_- ఏవ--ఆదియామహ క ఆదరింపనే ఆదరింపము. ఇచట
తంత శబ్దము [పధానార్థకము.
“గహం సమ్మార్షి” అను వాక్యమున శబ్ద వ్యాపారము వలన సమ్మార్దన |క్రియ
[ప్రధానముగా భాసించును. కాని ఆ సమ్మార్షనము పాత్రలకు సంబంధించి యున్నందున
యాగము చేయుటలో |గహములే ద్రధానములనక తప్పదు. ఈ రీతిగా చూచిన శ్రాబ్ల
ప్రాధాన్యము క్రియకున్నను ఆర్థ పాధాన్యము (గహములకుండుటచే, నవియే వివక్షితము
లగును. ఆమ్‌’ అను విభక్తి [ప్రత్యయముచే ఏకత్వసంఖ్య బోధింపబడుచున్న ను అది వివి.
తము కానేరదు. ఉత్పత్తి వాక్యమున [శుతములగు ఎన్ని [గహములున్నవో, వాని కన్నిటికిని
సమ్మార్జన కియ జరుగును. 1851
అవతారిత్‌__ అ|పధానముగానున్న పదార్థముననున్న సంఖ్య వివక్షితము
కాగలదు. ఇందుకుదాహరణము.__ 'పశునాయజేతి” పధానముగానున్న అర్థము నకల సంఖ్య
వివక్షితము కానేరదు. ఇందుకుదాహరణము-- “|[గహం సమ్మార్షి” అసి చూపిన నిర్ణయమున
6ం
పాణిని మహర్షియొక్క అనుమతిని జూపుచున్నాడు.
శో శిష్యమాణపరే వాక్యే య'దేక గ్రహణం కృతమ్‌ |
శేషే విశిష్టసంఖ్యేఒపి వ్యక్తం తల్లి జదర్శనమ్‌ ॥ 86
శిష్యమాణపరే = శేషింపబడునదియే (పధానముగాగల, అనగా అట్టి యర్థమును బోధించెడి,
వాన్యే = వాక్యమున అనగా “సరూపాణా మేక శేష ఏకవిభకా” (1-2.64) అను సూ|తమున
విశిష్టసంఖ్యే = విశిష్టమగు సంఖ్య కలిగిన, అనగా విశేష సంఖ్యతో గూడిన, శేషే 4 అపి
= శేషః అను శబ్బ్దమున్నను, మరల, యత్‌ -- ఏ, ఏక|గహణమ్‌ = “ఏకి అను శబ్దము
నుచ్చరించుట, కృతమ్‌ = చేయబడినదో, అనగా పాణినిచే “ఏకి అను శబ్దముచ్చరింపబడి
నదో, తత్‌ = ఆ “ఏకి |గహణము, వ్య కమ్‌ = స్పష్టమగు, లిజదర్శనమ్‌ = మూతువు
యొక కాన్పించుట, (భవతి) = అగుచున్నది. పై యర్థమున “ఏకి అను శబ్దము హేతు
వగుచున్న దని భావము,
నముద్దేశము 697 సదకొండమను
122 ]
యజఖాదీనామ్‌ = యణ్‌ , మొదలగు ప్రత్యయములకు, ఏకద్యయోః = ఏకత్వమందును ద్విత్వ
మందును, లుక్‌ = లుక్కు, విభాషా = వికల్పముగ, నగ కల్పతే = కుదురదు, భేదాభా
వాత్‌ = భేదము లేనందువలన, యౌష్మాకః = యొష్మాక, అను రూపమును, తావకః +
చ - ఇతి = తావక, అను రూపమును, న + సిధ్యతి = సిద్ధింపదు.
తాత్మ్రర్యము_ యక్‌ [ప్రత్యయము మొదలగు కొన్ని తద్ధితములను (పవ ర్తింప
జేసినపుడు, ఏకత్వముగాని ద్విత్వముగాని తెలియు సందర్భములలో ఆ యా |పత్యయమునకు
వికల్పముగ లోపమగునని వా ర్తికకారుడు చెప్పెను. ఆపై యుష్మద్‌ శబ్దమునకు అణ్‌ (ప్రత్య
యము పరమైనపుడు, ఏకవచనమందు “తావక అను రూపమును, ద్విత్వ బహుత్వములందు
“యౌష్మాక” అను రూపమును అగునని సూతకారుడు చెప్పెను. వృ త్రియందు అఖిదైకత్వ
మన్న పక్షమున సం థ్యాభేదమే యుండదు కావున ఇరువురి మాటలును అసంగ తములయ్యెడిని.
వివరణము ''యజఇఖోశళ్చ”” (2-4-64) అని సూత్రము, '“బహుత్యమును
చెప్పదలచినపుడు, గో|త్రార్థక ములై న యజ్‌, అజ్‌ ప్రత్యయములు నిత్యముగ లోపించునని'”
దీని భావము. ఊదా: గార్గ్యః. (యజ న్తము) దీనికి బహువచనము “గర్లాళ” అని
యుండును, (యళ (ప్రత్యయము లోపించెను). ఈ సందర్భమందు “గార్ల శబ్దమును
ముందుంచి, షష్టీతత్పురుష సమాసము చేయగా, ఏకవచనాంతముగ కాని ద్వివచనాంత ముగ
కాని విగహమును చూపదలచినపుడు, యజ్‌ (పత్యయమునకు వికల్పముగ తోపమగును”
అని కాత్యాయనుడొక వచనమును చూపెను. ఉదా: “గార్ల్యస్యకులమ్‌ = గార్గ్యకులమ్‌”
అనిగాని, “గర్గకులమ్‌ అనిగాని రూపముండ వచ్చును. (యజ (ప్రత్యయమునకు వికల్ప
ముగ లోపము). “గార్యయో: కులమ్‌” అని చూపినను రూపములు సమానమే. కాగా అభే
దైకత్యమున ఏకత్వము, ద్విత్యము మొదలగు విశేషములే సంభవింపవుగాన, పై కాత్యాయన
వచనము అనుపపన్న మగును.
అలై '““త వకమమకావేకవచ నే” (4-8-8) అని సూత్రము. “అజ్‌ |పత్యయము
గాని ఖజ్‌ |పత్యయముగాని పరమగునపుడు, ఏకత్వమును చెప్పు యుష్మద్‌, అస్మద్‌, అను
శబ్దములకు వరుసగ తవక, మమక, అను నాదేశములగునని""' దీని భావము. తావకః,
మామకః (అణ్‌ [(పత్యయము) అనునవి ఉదాహరణములు. ఇదే సందర్భములో ద్విత్వ బహు
త్వములను చెప్పునపుడు మాత్రము యష్మాక, అస్మాక, అను నాదేశములగునని (యుష్మద్‌,
అను దానికి యుష్మాక. అస్మద్‌, అను దానికి అస్మాక). దీనిమీది సూ|తము (తస్మిన్న
ణిచ యుష్మాకాస్మాకౌ (4-8-2) బోధించునది. యౌష్మాకః (యువయోః = అయమ్‌, లేక-
యుష్మాకమ్‌ - అయమ్‌, (అని విగహము) ఆస్మాకః, అనునవి ఉదా హరణములు. అభేదై కత్వ
పక్షమున సంథ్యాభేదము లేనందున పాణిని యొక్క ఈ నిర్దేశము కూడ విరోధించెడిని.
ఇట్టు పాణిని కాత్యాయనుల వచనములకును ఆభేదై కత్యమను (పతిపాదనమున
కును పొత్తు కుదురలేదని ఫలించినది. || 1221
వాక్యపదీయము 698 నృ తి
[ 123
అవతొరిరో... మరియు (మూడవ శంక )--
శో దృష్టో గార్యతరే భేద సథా గరతరా ఇతి |
౧ లు ౧ జాలీ ౧
యుష్మత్చితా త్వత్పితేతి తథాదేళౌ వ్యవస్థితౌ i 128
గార్గ్యతరే = గార్జ్యతరః, అను (పయోగమందును, తథా = అట్టు, గర్గతరాః +- ఇతి = గర్గ
తరాః, అను చోటను, భేదః = భేదము, దృష్టః = కనబడెను, తథా = అర్లీ, యుష్పత్పితా
= యుష్మత్పితా, అనుచోటను, త్వల్పితా +- ఇతి = త్వత్పితా, అనుచోటను, ఆదేకౌ =
ఆదెశములు, వ్యవస్థితా = నియతములై యున్నవి,
తాత్పర్యము * “గార్జ్యతరి” అను రూపమందు యణ్‌ (ప్రత్యయము లోపింప
లేదు. కావున ఏకత్యముగాని ద్విత్వముగాని తెలియుచుండును, “గర్గతర” అనగానే ఆ
[ప్రత్యయము లోపించినందున బహుత్యము తప్పక తెలియును, అర్రే “త్యత్సితా”, అనునపుడు
ఏకత్వమే బోధపడును. “యుష్మత్సితా' అనగానే ద్విత్వముగాని బహుత్వముగాని తప్పక
స్సురించును. కాగా ఇట్టి సంఖ్యా విశేషములు స్పురించుట అభేదై కత్యమం దెట్టు కుదురును ?
వివరణము. “యజకోక్చి” (2-4-64) అను సూత్రముచే బహుత్యమందే
యజ ప్రత్యయము లోపించును. అశ్హే “త్వత్చితా'” (తవ + పితా) అను సమాసమున
ఏకత్యమందే యుష్మద్‌ శబ్దమునకు “త్య అను నాదేశము విధింపబడినది. ((పత్యయోత్తర
పదయోళ్ళ (7-2-98) “పత్యయముగాని ఉత్తరపదముగాని పరమైనపుడు ఏకత్యమును
తెలుపు యష్మద్‌ శబ్దమునకు “త్వ”, అను నాదేశమును, అస్మచ్చబ్దమునకు “మి అను
నాదేశమును అగును”). ul28n
ఆవతారిక_ అభేదైకత్య సంఖ్య విషయమున బయలుదేరిన ఫై శంకలన్నిటికిని
సమాడానమును చూపుచున్నాడు.
శో॥ ఉపాధిభూతా యా సంఖ్యా (ప్రకృతౌ సమవస్థితా ।
ఆదేశై ః సంజ్ఞయా పాపి విభకా్య వ్యజ్యతే వినా ॥ 124
(పకృతౌ = పాతిపదిక విషయములో, యా = వ, సంఖ్యా కా సంఖ్య, ఉపాధిభూతా =
విశేషణముగా, సమవస్థితా = సహజముగనున్న దో, (సా = ఆ సంఖ్య) విభక్యా - వినా =
విభ _క్రిలేకుండగనే, ఆదెశైః = ఆదేశములచేతను, వా = లేక, సంజ్ఞయా -- అపి =సం
చేతను కూడ, వ్యజ్యతే = సూచింపబడును.
em
ణా
తాత్పర్యము. సంభవించు సంఖ్య లన్నింటియొక్కయు సామాన్యమైన సంబం
ధమే “అభేదైకత్య సంఖ్య” అని ఇదివరకే చెప్పబడెను. సంఖ్యావిశేషమును సూచించు
నిమి త్రమేదయిన ఉన్నచో, ఆయా విశేషసంఖ్య వృ త్రియందును స్పురించుచునే యుండును.
లనిచోట సర్వసామాన్యమైన ఏకత్వము భాసించును. కాగా కొన్నిచోట్ల - అనగా “తావక”,
సము థ్రేశము 699 పదకొండము
125 ]
మొదలగుచొట్ట ““తవకి” మొదలగు ఆదేశములును, మరికొన్నిచోట్ట - అనగా ““కుమార్య
గారమ్‌”” మొద లగుచొట్ట (పగృహ్యమనెడి సంజ్ఞయు ఆయా సంఖ్యా విశేషమును తెలియ
జేయును. ఎట్టి నిమిత్తమును లేని '“రాజపురుషః” మొదలగు స్థలములలో సామాన్యమైన
ఏకత్వమే [పకాశింపుచుండును.
వివరణము. సంభ్యావిశషము కూడ (ప్రాతిపదికముయొక్క_ అర్హముతో పెన
వేసికొనియే యుండును. అందువలన వృక్తియందు [పాతిపదికము ఉపసర్శనముగా ఉన్నను
కొన్నిచోట్ల ఆ యా సంఖ్యాభేదము స్పష్టముగ తెలియుటయే లోకసిద్ధమైన విషయము. అట్టు
తెలియటకు తొవక, యుష్మాక, మొదలగు నాదేశములు సాయపడును. ఎట్టి నిమిత్తమును
లేనిచోట ఏకత్వమ తెలియును. ఇదియే అభేదైకత్వము యొక్క స్వభావము. అనగా వృ త్తి
యందు కూడ, [పయోగముల ననుసరించి - నిమి త్రమున్న చోట కావలసిన సంఖ్యా విశేష
మును, లేనిచోట సామాన్య రూపముతో ఏకత్యమును భాసింపుచుండునని ఫలించును. అట్టు
సిద్ధముగనున్న స్వభావమును వెల్టడించుటయే శాస్త్రము చేయపని.
బిశేవ విషయములు కాగా “యణకోళ్చ”” (2-4-64) అను సూత్రము
లుక్కును చెప్పుటయు, ఆ సూ[తమందలి వార్తికకారుని వచనములును, “తవకమమకావేక
వచనే”* (4-8-8) మొదలగు సూ|తము లాయా ఆదేశములను చెప్పుటయును అభేదై.క త్యము
యొక్క స్వరూపస్వభావములను విశదపరచునట్టివేగాని “విరోధించునవి కానేరవనునది''
ఇచటి సారము. nl2 4॥
అవతారిక ఇదే తీరులో ఈ దిగువ |పయోగములును ఉపపన్నములగునని
చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో శౌర్చికే మాసజాతే చ పరిమాణం స్వభావతః |
ఉపాధిభూతామా_+శత్య సంఖ్యాం భేదేనవర్తతే ॥ 125
శౌర్చికే = శౌర్సిక, అనుచోటను, మాసజాతే + చ = మాసజాత, అనచోటనుు ఉపాధి
భూతామ్‌ = [పాతిపదికము యొక్క అర్ధమునకు విశేషణమైన, సంథ్యామ్‌ = సంఖ్యను,
ఆశిత్య = అవలంబించి, పరిమాణమ్‌ = “పరిమాణము, స్వథావతః = = సహజముగ, భేదేన =
భేదముతో, వర్తతే = ఉండును.
తాళ్ల ర్యంయు.._ 'శార్చికమ్‌”. ఇది వరత కి “శూర్చేణ |క్రీతమ్‌” అని
వివరణము. అనగా “ఒక చేటెడు వస్తువుతో (బియ్యముకాని మరేదై నగాని) కొనబడినది”
అని భావము. అశ్రు “మాసజాతః” అన్నది సమాసవృత్తి. “ఒక నెల వయసుగల బిడ్డ”
అని యర్థము. ఈ రెండు స్థలములందును “ఒకటి” అను ఏకత్వము తప్పక భాసించును.
సామాన్యమైన ఆభేడై కత్యము భాసింపదు. అది పయోగముయొక్క._ స్వభావము.
వివరణము చేట, నెల, అనునవి పరిమాణములు. “ఒక చేటెడు - ఒక నెల
వాక్యపదియము 700 వృత్తి
[126
వయస్సు”) అని ఎక త్యమును బోధించుటయే ఈ [పయోగములందలి తాత్పర్యము. అట్టుగాక
సామాన్యముగ సంఖ్యను భావించినచో “ఎన్ని చేటలై నను = ఎన్ని నెలలై నను కావచ్చును”
గాన ప్రయోగము యొక్క జౌచిత్యము పాడగును. (చెప్పదలచిన పరిమాణము విశదము
కాదు). అందుచే |ప్రాతిపదికమును పలుకగానే (శూర్చ, మాస) స్ఫురించు మొదటిదైన
ఏకత్వ మొకటియే ఇట్టి స్థలములలో బోధపడుననుట సమంజసము.
బిశేన వివయములు._-- వృత్తులందు ద్విత్వమును, బహుత్వమును నియతముగ
_పకాశించు | పయోగములు కొన్ని పై కారికలలో చూపబడినవి. ఏకత్వము తప్పక స్ఫురించు
పయోగిములు ఇచట చూపబడినవి. కాగా “అభేదై కత్వము” ను అంగీక రించినను ఆయా
చోటులందు నిమి త్రవశమున, కావలసిన సంఖ్యా విశేషము తెలియచునే యుండును, వ్యాక రణ
సంప్రదాయము లన్నింటికిని [పయోగముల [పాభవమే మూలము. 11251
అవతారిక. మీది శ్లోకము యొక్క. అర్థమునే వివరింపుచున్నాడు.
శో వయస్విని పరిచ్చేదః (క్రీతేచాపి న గమ్యతే |
ఇష్టో భేదాదృతే తత్ర పరిమాణమనర్థకమ్‌ ॥ 126
తత్ర = అచట, భేదాత్‌ = సంఖథ్యావిశేషమును (ఏకత్వమును), బుతే = విడిచినచో, వయ
స్విని = వయస్సుగల వ్య క్రియందును, కీతే - చ + అపి = కొనబడిన వస్తువునందును,
ఇష్టః = అధిమత మైన, పరిచ్చేదః = నియతమైన కొలత, న- గమ్యలతే = తెలియబడదు,
(కాగా) పరిమాణమ్‌ = పరిమాణమును చెప్పు శబ్దము, అనర్థకమ్‌ = అర్థములేనిదగును.
తాళ్ళర్యు యు. మీది [పయోగములలో (శౌర్చిక, మాసజాత) “ఒకటి* అను
విశేషసంఖ్యను స్వీకరించనియెడల, వ్యక్తియొక్క. వయసునుగాని కొనబడిన వస్తు వుయొక్క-
వెలనుగాని నొక్కి. చెప్పుటకు వీలుండదు. అట్టయినపుడు శూర్చ, మాస, అను పరిమాణమును
బోధించు శబ్దములను వాడుటయే వ్యర్థమగును (సంఖ్యానియమము తెలియనపుడు వాడినందు
వలన వచ్చు లాభమేమి 2). అందువలన ఆ స్థలములలోని పరిమాణళబ్దములు ఏకత్వ్యమును
మా్యతమే బోధించునని చెప్పక తప్పదు. 11261
అవతారిక... అందువలననే...
శో భిన్నస్యాభేదవచనాత్‌ (పస్పాదిభ్యః శసోవిధిః |
తద్దర్మత్వాదభేదాత్తు ఘటాదిభ్యో న దృశ్యతే ॥ 127
భిన్న స్యజావేరుగాఉన్న వానియొక్క, అభేదవచనాత్‌ =అభేదమును చెప్పుటవలనను, తద్ధర్మ
త్వాత్‌ = అది వాని స్వభావమగుట వలనను, (పస్థాదిభ్యః = (పస్థ, మొదలగు పరిమాణ
వాచకములకు, శసః = శ్‌ పత్యయమును, విధిః = విధించుట, (జరిగినది), అభేదాత్‌ +
తు = భేదము లేనందువలననే, ఘటాదిభ్యః = ఘట, మొదలగు జాతివాచకములకు, న--
దృశ్యతే = కనబడదు (శస్‌ (పత్యయము కనబడదు).
సముద్దేశము 701 పదకొండము
[27]
తాత్చర్యో ము__ “పస్థశః ((పస్థమ్‌ - (వస్థమ్‌) ఇది తద్ధితవృ త్తి. _పస్థమనగా
ఒక పరిమాణము. (కొలప్మాత = మానిక _లేక_ అడ్డ అనవచ్చును). (పస్థ, శబ్దమునకు
శస్‌, ఆను [పత్యయము చేరినది. ఇది “వీపి” అను అర్థమున [పవర్తించినది. వీప్స,
అనగా ““ఉన్న వ్యక్తులలో |పతియొక వ్య క్రికిని అనుకొన్న పనిని సంబంధింపజేయుట.”
కాగా “పస్థశః - తండులాన్‌ - దదాతి" అని |పయోగించినవుడు, “ఒకొక అడ్జెడు
బియ్యమును ఒకొక వ్య క్రికిని ఇచ్చుచున్నాడు”* అని యర్థము వచ్చును.
పరిమాణశబ్రములు ఎల్ల పుడును ఏకత్యమునే బోధించును. అది వాని స్యభావము.
అనగా |పసములు వేర్వేరుగా ఎన్ని యున్నను “పసి” ఆని పలుకగానే “ఒక [పస్సమె”
థి న థి ®
అనియే తెలియును (రెండు, మూడు, మొదలగు భావనయే కలుగదు). కావున “పస్థశలి'
మొదలగు (పపయాగములలో ““ఒక్కొాక అడ్జెడు'”* అని ఏకత్వమే భాసించును. అభేదై కత్వ
మిచట పనికిరాదు.
కాని ““ఘటి' మొదలగు శబ్బ్దములకు ఈ విధముగ శస్‌ |పత్యయము రాదు,
ఘట, పట, మొదలగునవి జాతివాచకములు. అవి నియతముగ ఏకత్వమును చెప్పజాలవు.
(ఎన్నింటినై నను చెప్పగలవు). “'ఘటళః”' అని యన్నచో అభేదై కత్వము పనిచేసి, “ఎన్ని
ఘటములయినను'” అన్నట్లు - సర్వభేదములను తనలో ఇమిడ్చికొను సామాన్యమైన సంఖ్యయే
స్పురించును.
వివరణము. ““సంఖై్యైకవచనాచ్చ వీప్పాయామ్‌”” (5-8-48) అనునది శస్‌
పత్యయమును విధించు సూూతము. “సంఖ్యావాచక మునకును, ఏకత్యమును బోధించు పరి
మాణవాచకమునకును వీప్పయందు థ్‌ (పత్యయమగును” అని యర్థము. ఉదా : దిశః.
(సంఖ్య = దో = ద్వౌ - దదాతి). (పస్థశః, (పరిమాణము = (పస్థమ్‌ - (పస్థమ్‌ - దదాతి).
ఇచటి సారమిది- అభేదై కత్య సంఖ్య అన్నది సకల సంఖ్యలయొక ,-యు
సంబంధరూపమనియు, వృత్తులలో అది సామాన్యముగ భాసించుననియును వివరింపబడినది,
అయినను శబ్ద శక్తులును, | పయోగస్వభావములును అతివిచ్శితములు. తదనుసారము వృత్తి
యందు కూడ కొన్నిచోట్ల ఆయా సంఖ్యావి శేషములు స్ఫురించును. మరికొన్ని చోట్ట సంఖ్యా
సామాన్యమే అనుభూతమగును. “ఇది ఇల్రి” అని నొక్కిచెప్పుట సాధ్యము కాదు. అందు
వలన సూూతమునుగాని వార్తికమునుగాని భాష్యమునుగాని _ వేరొక వ్యాకరణ సం పదాయ
మునుగాని [పయోగములను బట్టియే సమన్వయించుకొనవలయును. [పయోగమునకు శాస్త్రము
లొంగవలసినదేగాని శాస్త్రమునకు [ప్రయోగము లొంగుట సంభవింపదు. ఇదియే భాష
యొక్కయు వ్యాకరణము యొక్కయు రహస్యము.
అభేదై కత్యము విషయమున బయలుదేరిన శంకలకు ఈ విధముగ సమాధానములు
చూపబడినవి, nl2Tn
అవతారిక '““సంఖథ్యాభేదము లన్నియును తొలగుటయే ఆభేదై కత్యము” అను.
హక్యపదీయము 102 . వృత్తి
[128
పక్షము కూడ ఉన్నది. “త|దూపే=వయవే వృత్తా సంథ్యాభేదో నివర్తతే” (98 వ కారిక)
అను వచనము ఈ పక్షమును తెలుపును. దీని నవలంవించినను విరోధ ములను పోగొట్టవచ్చు
నని చూపుటకు [పారంభింపుచున్నాడు.
శ్లో శూయతేవచనం య్యతభావ స్తత్ర విశిష్యతే |
నివ ర్రతేయద్వచనం తస్యభావో న విద్యతే ॥ 128
య|త = ఎచట, వచనమ్‌ = ఏకవచనము, ద్వివచ నము, మొదలగునది, కూయతే = విన
బడునో, తత్ర = అచట, భావః = సంఖ్య అనెడి ధర్మము, విశిష్యతే = వేరుచేయబడును,
యత్‌ = ఏ, వచనమ్‌ = వచనము, నివర్తతే = పోవునో, తస్య = దానియొక్క, భావః =
సంఖ్య, నగ విద్యతే = ఉండదు.
తాత్సృర్యము.___ వాక్యమందు ఏకవచనము, ద్వివచనము మొదలగు వచనములు
వినబడును. కాన అవి బోధించు ఒకటి, రెండు, మొదలగు సంఖ్యలు కూడ స్పష్టముగ
నుండును. వృ త్తియందు వచనములు తొలగిపోవును. కావుననే ఆయా సంఖ్యలును నివర్తిం
చును. (ఇట్లు సంఖ్యావి శేషములు ఫోవుటయే అభేదై కత్య్వమనబడును). ॥ 1201
ఆనతార5క.__ వృత్తియందు విభ క్రి (పత్యయములు (సు - జొ _ జన్‌, మొదలగు
నవి) లేకుండుట సహజము. అయినను [ప్రత్యయ లక్షణము సిద్ధించుట క్రై విభక్తు లున్నట్టు
చూపించుటయు, వానికి లుక్కును చెప్పుటయును జరుగునని చెప్పుచున్నాడు.
ళో కారకం సత్సాశ్రయం శాసాదప్రవృ త్తి రదర్శనమ్‌ |
వాక్యే దృష్టంయదత్యంతమభావ_స్పస్య వృ_త్తిషు 1 129
అ|పవృ త్తిః = విభక్తులు పుట్టకుండుటయే, అదర్శనమ్‌ = ఉండవలసినది కనబడకుండుట
_లేక= లోపము, (భవతి = అగును), సత్తాశయమ్‌ = విభ క్రి [పత్యయముయొక్క_ ఉనికిని
ఆశ్రయించు, కార్యమ్‌ = కార్య ము, కాస్రాత్‌ = శాస్రమువలన, (భవతి = అగును), వాక్కే =
వాక్యమందు, యత్‌ = ఏది, దృష్టమ్‌ = చూపబడినదో, తస్య = దానికి, వృ త్రిష = వృత్తు
లందు, అత్యంతమ్‌ = పూర్తిగా, అభావః = లేకుండుట, (భవతి = జరుగును).
తాత్సర్భ్యంయు తమ తమ యర్థ ముల ఆవశ్యకత లేనందున ఆయా విభ క్తి
[పత్యయములు వృ త్రియందు పుట్టనే పుట్టవు. అయితే శా న్రీయములగు కొన్ని కార్యములు
[పవర్తించుటకై, (తవక, మమక, మొదలగు ఆదేశములు ఏకవచనము పరమగునపుడు విధింప
బడినవి) (పత్యయములు పుట్టినట్టును అవి లోపించినట్టును చూపబడును. పిదప [ప్రత్యయ
లక్షణము న్నాశయించి (ప్రత్యయము లోపించినను తన్నిమిత్తమెన కార్యము వచ్చుట) ఆయా
కార్యములను చేయుదురు.
వాస్తవమున వాక్యము వేరు - వృత్తి వేరు. కావున వాక్యధర్మము లేవియును
సముద్దేశము 703 వదకాండము
130]
వృత్తియందుండవు. అందుచే వృత్తియందు సంఖ్యా భేదమును బోధించు విభక్తులు ఊండవను
టయే సముచితము.
ఎవరణము__- ““సుపోధాతు |పాతిపదికయోః'” (2-4-71) అను స్కూతము
నృ త్తియందలి సుప్‌ [పత్యయములకు లుక్కు_ను చెప్పును (దీని యర్థ మిదివరకు విశదీక
రింపబడినది - 106, 121, శ్లోకములు). “పత్యయలో పే (ప్రత్యయ లక్షణమ్‌” (1-1-62)
అను సూ[తము ““/పత్యయము లోపించినను అది యుండగా వచ్చు కార్యము రావచ్చును”
అని చెప్పును. (ఇదియు వనుక వ్యాఖ్యాతము. 121 వ శోకము).
వృత్తియందు విభక్తులు పుట్టి లోపించుట కేవలము కా న్రీయమైన కల్పనమనియు,
అసలు విభక్తులు పుట్టకుండుటయే సహజమైన స్థితియనియును ఇచటి సారాంశము. ॥129॥
అవతారిక... వృ త్తియందు సుప్‌ పప్రత్యయములు పుట్టవన్నచో, ఏకవచనము,
దివచనము, మొదలగునవి అచట లేవనియే ఫలించును. అయినపుడు పత్యయలక్షణము
నవలంబించినను ఆయా కార్యము లెట్లు _పవర్తించును ?- అను శంకకు బదులు చెప్పు
చున్నాడు.
ట్లో॥ సంజ్ఞావిషయభేదార్గం (ప్రస క్రాదర్శనం స్మ తమ్‌ |
(శూయమాణం తు వచనం విశిష్టముసలఖ్య తే [| 180
సంజ్ఞావిషయభేదార్థమ్‌ = “లోపము” అను సంజ్ఞయొక్క- విషయమును వేరుచేయుటకై,
(పసక్తాదర్శనమ్‌ = ఉండవలసిన దానియొక్క ఆదర్శనము, స్మృతమ్‌ = చెప్పబడినది,
[శూయమాణమ్‌ = వినబడు, వచనమ్‌ = తు = వచనమైతే, విశిష్టమ్‌ = పూర్తిగా, ఉపలభ్యతే
= స్వీకరింపబడును.
తాత్రర్య ము. లోపసంజ్ఞయొక్క- విషయమును స్పష్టపరచుటకు “ఓఒకచో
తప్పక ఉండవలసినది (ప్రత్యయము మొదలగునది) కనబడకుండుటయే లోపమని'' లక్షణము
బయలుదేరినది. ఆందుచే లోపమనిగాని “లుక్కు” అనిగాని అనగానే ఒకానొక [ప్రత్యయ
మచట ఉండక తప్పదని ఊహింపదగును. కాగా వాక్యమందు విభ క్రి పత్యయములు (వచన
ములు) వినబడును. వాక్యముతో సమానమైన (ప్ర క్రియావాక్యమొకటి వృ త్తియందును కల్పింప
బడును. వాక్యమందువలెనే ఇచటగూడ వచనములనుసరించును. వృ త్రియందు సాకాత్తుగ
వచనములుండ వు. అయినను ముందున్న (ప్మకియావాక్యమునుబట్టి “ఉన్నట్టు” అనుమానింప
వచ్చును, ఈ తీరు ననుసరించియే [పత్యయలక్షణమున్ను ఆయా కార్యములు (ప్రవర రించుట
యును కుదురును.
వివరణము. "““అదర్శనం లోపః' (8-1-60) అన్నది లోపసంజ్ఞను వివరిం
చిన సూతము. ““ఆదర్శనము” అనగా కనబడకుండుట. తాను ఉండదగినచోట కనబడు
టయు, లేనిచోట కనబడకుండుఓయు (పతియొక దానికిని సహజమే. అందుచే అదర్శనమని
వాక్యపదీయము 704 వృత్తి
[131
సామాన్యముగా అన్నచో అన్నింటికిని “లోపి సంజ్ఞ రావలసి వచ్చును (ఎప్పుడో ఒక ప్పుడు
(పతియొకటియు కనబడదు). ఈ దోషమును వారించుటకు “పస క్తమైన దానియొక్క -
అనగా - తప్పక ఉండవలసిన దానియొక్క - అదర్శనమే లోపమని వ్యాభ్యాసించిరి.
(పత్యయమునకు జరిగిన లోపమును లుక్‌, శు లుప్క్‌ అను పదములలో ఏదో
ఒక పదముతో బోధింతురు. (పత్యయస్య లుక్‌ స్ట లుపః (1-1-61) వృత్తియందలి సుప్‌
[పత్యయములకు లుక్కు. [పవ ర్రించును.
కాగా (పకృతము - వృత్తియందు వచనములకు (సుప్పులకు) లుక్కు అన్నందు
వలన ఆ (ప్రత్యయము లచట ఉన్నట్టు అనుమానింపవలెను. వాస్తవముగ అవి యచట
లేనందున, ఆవి యండుటకు తగిన ఒక |ప,కియా వాక్యమును కల్పింపవలెను. అది వృత్తికి
పూర్వావస్థ. అట్టి కల్పనకు మూలము సహజమైన వాక్యము. (పతియొక వృ త్తియందును
ఇదియే తీరు.
వాకకమందును (పకి యావాక్యమందును వచనములు పూర్తిగా వినబడును. కావున
ఆవశ్యకతను బట్టి ఆ వచనముల నాాశయించిన కార్యములు ఆయా చోటులందు [పవర్తిం
చును. వృ త్తియందుకూడ ప|కియావాక్యమును బట్టి, ఆయా వచనములున్నట్టు ఊహించి
కార్యములను [పవర్తింపజేయనగును. అందువలన ““పత్యయ లక్షణము” అను పద్ధతికి
వృ త్తియందెట్టి ఆకేపమును లేదు.
బిశేష వివయములు__ సంఖ్యాభేదములన్నియు ఇమిడియున్నట్టిదియు, సకల
సంఖ్యలయొక్క- సంబంధ రూప మై నట్టిదియును అభేదై కత్య సంఖ్యయని మొదటి మతము,
అందు వృ త్తియందు (పవర్తించు ఆదేళాదులచే, (తావక, అనుచోట ““తవక'” అను ఆదేశము
కావలసిన సంఖ్య తెలియుచుండునని వెనుక చూపబడినది.
ఉన్న సంఖ్యలన్నియు తొలగుటయే ఆభేదై కత్యమని రెండవ మతము. ఈ
మతమున ఆదేశాదులచే [ప్రత్యయ లక్షణమును దానివలన [ప్మకియా వాక్యమును ఊహించి,
అందున్న సంఖ్యను వృ త్తియందును చెప్పవచ్చునని ఇచట విశదికరింపబడినది. 11801
అవతారిక మీది కారిక చూపిన సమాధానములో దోషమున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో! అధావో వాలుకో యత్ర రూపవాన్‌ వా విధీయతే |
వ్యభిచారాన్ని మి త్రస్య త|తాసాధుః (పసజ్యతే [1 181
యత = ఎచట, లుకః = లుక్కుయొక్క-, అభావః + వా = లేకుండుటగాని, రూపవాన్‌ +
వా = నియతమైన స్వరూపముగల ఆదేశముగాని, విధీయతే = విధింపబడునో, త్మత =
అచట, నిమి త్రస్య = నిమి త్తముయొక్క_, వ్యభిచారాత్‌ =లేకుండుటవలన, అసాధుః=అసాధు
వెన [పయోగము, [పసజ్యతే = కావలసి వచ్చును (పౌ ప్రీంచెడిని).
సము ద్దేశము 705 పదకొండము
132)
తాత్పర్యము--- సంఖ్యాఖేదములు తొలగుటయే (భేదాపోహము = భేదములు
పోవుట) అభేదైకత్వమను పక్షమున, సుప్పులకు లుక్కురాని వృ త్తియందును (స్తోకాన్ము కః)
ఏకత్వమున విధింపబడిన ఆదేశములుగల వృత్తియందును (తావక, మొదలగునవి) దోషము
కలుగును.
వివరణము వాక్యదళలో ఉన్న సంఖ్యలు వృత్తిలో తొలగుటయే అభేదై కత్య
మనియు, ఆవశ్యక మైనచోట ప్రక్రియా వాక్యమందలి సంఖ్యను వృ త్రియందు [గహింప
వీలగుననియును మీది కారిక విశదీకరించినది.
కాని ఇట్టు చెప్పినందువలన కొన్నిచోట్ల చిక్కులు వచ్చును. ఉదా : “సోకా
న్ముక్తః”. ఇచట పంచమికి *““అలుక్కు”' (లోపము రాకుండుట) విధింపబడెను. *““సోకా
భ్యామ్‌ ముక్తః, స్రోకేభో ముక్తః” అను విగహమున ద్వివచన బహువచనాంతములతో
సమాసమే జరుగదనియ, ఆవశ్యకమైన యెడల ““స్తోకాన్ముక్తః” అను దానివలననే ద్విత్వ
బహుత్వములు బోధపడుననియును వెనుక సూచింపబడినది (106 వ కారిక). అందువలన
ద్వివచనములోను బహువచనముతోను ఉండు |ప|క్రియా వాక్యములు '“*“స్తోకాన్ము క్రి” అను
సమాసమునకు పూర్వావస్థలు కాజాలవు. ఆచటనున్న వచనములను సమాసమున తీసికొని
వచ్చుట కుదురదు. కాగా ద్విత్వమందును బహుత్యమందును “స్రోకాన్ము క్తః”” అను సమాసము
అసాధువు కావలసి వచ్చును.
అట్టే ““శావకఃి అను తద్ధితవృత్రియందును దోషము కలిగెడిని. ఇచట ఏక
వచనమున (సుప్‌ [ప్రత్యయము కాదు. ఒక వస్తువును= ఒక వ్యక్తిని చెప్పునది) ““తవకి
అను నాదేశము విధింపబడెను. ఇది బోధించు ఏకత్వము వృత్తియందు తొలగిపోయినచో
““తావక* అను దానివలన అభిమతమగు నర్థము (“నీకు చెందిన” _ ఆనునది) లభింపక
పోవును, 118114
అవతారిక ___ అభేదై కత్యము విషయమున బయలుదేరిన రెండు మతముల
యొక్కయు పరమార్థమును చూపుచున్నాడు.
శో భేదః సంభ్యావిశేషో వొ వ్యాథ్యాతో వృ_తివాక్యయోః |
సర్వత్రైవ విశేషస్తు నావశ్యం తాదృళో భవేత్‌ ॥ 182
భేదః = సంఖ్యా భేదముగాని, సంఖ్యావి శేషః వా ౯ సంఖ్యావిశేషముగాని, వృ త్రివాక్యయోః
= వాక్యమందును వృ త్తియందును, వ్యాఖ్యాత: = చెప్పబడెను, సర్వత = అంతటను,
విశేషః తు = విశేషమైతే, ఆవశ్యమ్‌ = తప్పక, తాదృశ ః + ఏవ = అట్టిదే, న 4 భవేత్‌
= కొనక్కరలేదు.
తాత్ఫర్యాయు.. వాక్యమందు సంఖ్యా భేదము తెలియననియు, వృత్తియందు ఆది
తెలియక ఆభేదైకత్యము తెలియననియును విళదీకరింపబడినది. కాని వృ త్తియందుకూడ
[45]
వాక్యపడీయము 706 వృత్తి
[133
కొన్నిచోట్ల సంఖ్యా భేదము సహజముగ స్పురించుచుండును. అంతమాతమున “వృత్తి
వాక్యము వంటిదే” అని భావింపకూడదు.
వివరణము. “వాక్యము వేరు-వృశత్తి వేరు” అని వృ త్తివాక్యముల విభిన్న
ధర్మములను విశదముచేయు సందర్భమున, “అభేదై కత్య సంఖ్య” వృ త్తియొక్క ధర్మమని
భాష్యకారుడు చెప్పెను. దాని తీరు తెన్నులను సామాన్యముగా నిర్దేశించెను. అయినను
““తావకః” (నీవాడు) “మాసజాతః'’ (ఒక నెలబిడ్డ) మొదలగు వృత్తులలో కూడ సంక్యా
విశేషము స్పష్టమగుచునే యుండును. అంతమా[తమున “వృ త్తియందును వాక్యమందును
సంఖ్యావిశేషము స్ఫురించుట సమానమే” అని అనరాదు. “రాజపురుషః' మొదలగు పెక్కు
వృత్తులలో సంఖ్యాభద మెన్న డును స్ఫురింపదు గదా!
ఎశేష విషయములు. అఖేదై కత్వసంఖ్యకు నిర్దష్టముగా లక్షణమును చెప్పుట
మిక్కిలి కష్టము. భాషయొక్ట. స్వభావము ననుసరించి |(పయోగములలో వై చి|త్యము
లుండును. శబ్దళ ర్తులు విచితములును అనంతములును గదా : అందుచే అభిదైకత్వమునకు
లొంగని ప్రయోగములు కొన్ని యుండవచ్చును. అంతమ్మాతమున ఆ ధర్మమునే [తోసి
పుచ్చ నక గార లేదు.
ఏ లక్షణమైనను సామాన్యధర్మమునుబట్టియే బయలుదేరును. దానికి లోబడని
విశేషములు కొన్ని ఎప్పుడును ఉండును. విశేషించి భాషయొక్క_ ధర్మములకు లక్షణమును
చెప్పుట మరియు కష్టము. దేశము, కాలము, వ్య క్తి - వీనియొక్క_ పరిణామములచే భాష
యందు ఎన్నో విచితములు కనబడుచునే యుండుసు. కాగా ఎచటనై నను [ప్రయోగములో
కొద్ది వ్యభిచారము (లక్షణము కుదురకుండుట) సంభవించినను _ దానినిబట్టి సామాన్య లక్షణ
మును తిరస్కరింపకూడదు. ॥182॥
అనతారిక__- సంఖ్యావిశేషమువలెనే లింగవిశేషము కూడ వృత్తులలో కొన్నిచోట్ల
భాసింపదని చెప్పుచున్నాడు.
శో జాతేశ్చ భేదహే దాతుత్వాన్న లింగేన విశేష తే |
(ప్రధానం మృగదుగ్గాదౌ గార్లీప్పు శే న స [క్రమః ॥ [వల
మృగదుగ్ధాదౌ = “మృగదుగ్గమ్‌” మొదలగుచోట్ట, జాతేః = జాతి, భేద హేతుత్యాత్‌ + చ ==
భేదమునకు కారణమగుటవలన, |ప్రధానమ్‌ = ముఖ్యమైనది, లింగేన = లింగముతో, న-
విశేష్యతే = వేరుచేయబడదు, గార్జపు శ్ర కా “గార్లీపుత” అనుచోట, సః = ఆ, కమః =
తీరు, న = లేదు.
తాత్పర్యము “మృగదుగ్గమ” (లేడి పాలు). ఇచట “దుగ్ధ శబ్దము ఉత్తర
పదము. దాని యర్థమె పధానము, దానిని విశేషించి చెప్పుటకై. “మృగ” శబ ముపయోగిం
చును. అది జాతినిగాని (మృగత్వమను సామాన్యధర్మమును), వేరొక జాతిని వారించుటను
'నముదేశము 71 పదకాండము
86]
“సరూపాణా మేక శేష ఏకవిభక్షా” (1-2. 64) అని పాణిని ఏకశేష సూ|తమును
రచియించెను, విభ క్తి | పత్యయము చేర్చునపుడు మార్పు లేక ఒకే విధముగా నున్న (పాతిపది
కములలో ఒకటి మిగులును అని సూ(తార్థము. రెండు కడవలను తెమ్ము, అను అర్థమును
బోధింపదలచిన, రెండు ఘట శబ్దములను (పయోగింపవలె. “ఘటభఘటొ” అని, మూడు
కడవలు అను చెప్పదలచిన అవి మూడు కనుక మూడు ఘటశ బ్దము లను “ఘటఘట ఘటాన్‌”
అని |పయోగింపవలెను. కాని భాషలో అట్టి (ప్రయోగములు లేవు. ఘటౌ, ఘటాన్‌, అనియే
,[పయోగములు కానవచ్చును. ఆ [ప్రయోగముల యుపపత్తికై పై సూృూత మారంభింపబడినది.
రెండు మూడు ఘటశబ్దములు ఏకరూపముగానే యున్నవి, అనగా ఒకే విధమగు వర్ణముల
(పోగు కలవి, (ఘట- ఘట) రెంటికి ఇన్హ మూడింటికి వర్ణములలో మార్పులేదు, కనుక “అచట
ఏక శేష కలుగును, అనగా ఒకటి మిగులును, మిగిలినవి “తోపించును. 0 ఘటములను లేక
100 ఘటములను బోధింపదలచినను 2కే ఘటశబ్దము పయోగింపబడి ఆ ఎల్ల అర్థములను
బోధింపగలదు. ఇదియే ఆ వ. [పయోజనము.
ఈ సూ|తమున “ఏకశేషః' అను పదము ఒకటి శేషించునది' అను అర్థమును
బోధించుచున్న ది. “శేషః అనుచోట ఏకవచనము ఏక త్వసంఖ్యను చెప్పుటచే దానిని వివక్షిం
పగా, ఒకటి శేషించినది. అని యర్థము సిద్ధించుచుండగా మరల “ఏకి అను శబ్దమును
పయోగింప నక్కరలేదు, ఈ రీతిగ “ఏకి శబ్దము సూతమున లేకున్నను ఒకటి అను
అర్థము లభించుచుండగా మరల “ఏకో అను శబ్దమును ఉపయోగించుటచే పాణిని యొక్క
అభ్మిపాయమును ఈ రీతిగా ఊహింపవలసి యున్నది. “ఇచట ఏకత్వసంఖ్య వివక్షితము
కాదు". అట్టు కాకున్న ఆ శబమును (ప్రయోగించి యుండడుకదా &
“ిష్యతే అసౌ' అను రీతిని శేషశబ్దము కర్మ |పత్యయాంతము, మిగులునరి,
శేషము. ఏక శేషమనునది సంస్కారము కనుక అ|పధానము. 'శేషించినది సంస్క_రింపబడు
నది యగుటచే [పధానము. శేషించినది [హమువంటిది, సంస్కారమగు ఏక శేషము సమ్మా
రనము వంటిది, కాగా [పధానమగుటచె “(గ్రహం సమ్మార్షి' అనుచోట (గహమునందు వకత్వ
సంఖ్య వివక్షితము కాలేదు, అమే శేషించినది [ప్రధానము కనుక దానియందు ఏకత్వసంఖ్య
వివక్షితము కానేరదు, అందుచే “శేష అన్నంత మా|త్రాన ఒకటి శేషించునది, అను అర్థము
లభింపదు, ఆ యర్థమును సంపాదించుటతై పాణిని మరల సూతమున “ఏకి శబ్దమును
పయోగించెను. “ప్రక? శబ్దమును ప్రయోగించుటను హేతువుగా జూపి పాణినికి (పధానమగు
అర్థమునగల స సంఖ్య వివక్ష తము కాదు అను భావమున్నట్టు అనుమాన [ప్రమాణముచే నిశ్చ
యింప వచ్చును.
మై ప్రకారము (పధానమగు అర్థమున సంఖ్య వివక్షితము కాదు, అను భావము
పాణినికి సమ్మతమని స్పష్టమగుటచే అ|పధానమగు అర్థమునగల సంఖ్య వివక్షితమగునని
వేరుగ చెప్పనక్కర లేకుండగనే తెలియవచ్చుచున్నది.* 1561
* వర్వతోవహ్నిమాన్‌, ధూమాత్‌, యథామహాననః. ఈ యనుమాన |[పమాణము
ఎల్ఫిరులకు తెఠకిసిన దే. అన్తే ““పాడినిః (వధానే సం ఖ్య్యాన వివక్యు తే, ఇఆ్యాళయవాన్‌, సరూప
సూతే ఏకళద్ద గవాణాత్‌ యథా-గహం సమ్మార్షి అని అనుమానము చూపవచ్చును.
we
లు
సముద్రేశము 107 పదకొండము
134]
(మృగత్వముక న్న వేరయిన జాతి ఏదియు కాదనుభావమును) గాని, బోధించును. కావున
పురుషుడు, స్రీ మొదలగు లింగముయొక [పన క్రి యుండదు. “మృగస్య దుగ్గమ్‌ ''
అనియే విగహమును చూపవలెను.
(గార్లీ) లింగ విశేషముతో సంబంధము తప్పక ఉండును.
వివరణము దుగ్ధమును విశేషించుటయే (వేరుచేసి చూపుట మ్యాతమే) పయో
జనమైనపుడు పూర్వపదము ' కేవలము జాతివాచకముగా ఉండుటయే సముచితము. లేదా.
జాత్యంతరమును వారించునదియైనను అది కావచ్చును. అయినపుడు “ఆడ, మగ” మొదలగు
లింగమును నొక్కి. చెప్పనక్కరలేదు. లోక వ్యవహారమే యున్నది. లింగమును నొక్కి.
చెప్పద లచినచో “మృగాః దుగ్గమ్‌”' అని వ్య స్త} పయోగమునేగాని సమాసమును వాడరాదు.
“రుక్కుటాండమ్‌ * (కోడిగుడ్డు) ““భాగమాంనమ్‌ి” (మేకమాంసము) మొదలగు [ప్రయోగము
లలో కూడ ఇదియే తీరు.
అయితే లింగమును నొక్కి చెప్పినందువలన కొన్నిచోట్ల ఉ_త్రరపదము యొక.
అర్థ మునకు [ప్రశంసయో - నిందయో -లేక వేరొక విశేషమో తెలియుచుండును. అట్టిచోట్ల
పూర్వపదార్థమునకు లింగముకూడ విశేషణమగును. ఉదా: గార్లీపుతః, మొదలగునవి.
కాగా “మృగదుగ్గమ్‌” మొదలగుచోట్ల పూర్వపదము సామాన్యముగా జాతినే
టోధించుననియు, లింగ విశేషమును బోధింపదనియును సారాంశము.
(7) “ర్చిేషళ్రానాం బాజూతేఃో (1-2-52)
అను సూ తముయొక్క_
నమర్గ నము
అవతారిక. వృత్తియందలి పూర్వపదము జాతిని బోధించునపుడు, సంఖ్యా
భేదమువలెనే లింగభేదము కూడ సామాన్యముగా సమసిపోవును. కావుననే '“విశేషణానాం
చాజాతే” (1-2-62) అను సూ|తమును ఆరంభింపవలసి వచ్చినదని చెప్పుచున్నాడు.
ఠో॥ అభేదే లింగసం థ్యాభ్యాం యోగాచ్చుక్షం పటా ఇతి |
ne) ఉం
(పస_క్తే శాస్త్రమారబ్దం సిద్దయ లింగసంఖ్యయోః ॥ 194
ఆభేదే = భేదము లేనపుడు, లింగసంథ్యాభ్యామ్‌ = లింగముతోను, సంఖ్యతోను, యోగాత్‌
= సంబంధమువలన, శుక్షమ్‌ - పటాః + ఇతి == ““శుక్సమ్‌ = పటా” అను [పయోగము,
(పస శ్రే = [పా ప్రమగుచుండగా, లింగ సంఖ్యయో ః = లింగ సంఖ్యల యొక్క, సిద్ధయే =
సిద్ధికె, శాస్త్రమీ = స్తూతము, ఆరబ్బమ్‌ = [పారంభింపబడెను.
తాత్సర్యము లింగముయొక్కయు సంఖ్యయొక్కయును భేదము తెలియనపుడు
సామాన్యమైన లింగసంఖ్యల సంబంధము ననుసరించి, '“వక్షమ్‌ పటాః'” అను రీతిని పయో
_వాఠ్యవదీయము 708 వృతి
[134
గము కానున్నది. దానిని వారించి ' “శుక్తాః పటాః'' అను అభిమత మైన [ప్రయోగము సిద్ధించు
టకై “నిశేషణానాం చాజాతేశి' అను సూత మారంభింపబడెను.
వివరణము. (1) ““తద్ధిత (పత్యయమునకు లుప్పు (లోపము) జరిగినపుడు,
ఆ (పత్యయముచే టోధింపబడు అర్థమునకు విశేషణముగా నుండు అర్థమును చెప్పు శబ్దము
విషయమున, (పకృతికివలెనే ((పత్యయముయొక్క_ (ప్రకృతికి) లింగమును సంఖ్యయును
అగును. అట్టి విశేషణము జాతివాచకమైనచో ఈ తీరు వర్తింపదు' అని ప్రై సూూతము
యొక్క- అర్థము. ఉదా : “పంచాలాః రమణీయాఃొ. ఇచట “పంచాలానాం నివాసః”
అను నర్భమున ఆణ్‌ (పత్యయము వచ్చుటయు అది లోపించుటయు జరిగెను. పిదప “లుపి
యు క్షవద్యకి_ గగన” (1-2-51 ఇది 110 వ కారికలో వివరింపబడినది) అను సూత్రము
వలన యు క్త్రవద్భావము కలిగి “పంచాలాః” అని పుంలింగమును బహువచనమును సిద్ధించి
నవి. (లేనియెడల [పత్యయముయొక్క- అర్థము “నివాసః” నివాసము. అది ఒకటియేకాన
ఏకవచనము ఉండవలయును.) పంచాలాః, అను దానికి “రమణీయ” శబ్దము విశేషణము.
కాగా (ప్రకృత సూ్యూతముచే ఇచట కూడ (ప్రత్యయ (పకృతియొక్కం లింగసంఖ్యలే అను
వ ర్తించినవి. (రమణీయాః) “పంచాలాః జనపదః” అన్నది (పత్యుదాహరణము. ఇచట
జనపదశబ్దము జాతివాచక మైనందున (జనపదః = (పదేశము. జనపదత్వము జాతియగును)
(పకృతియొక్క లింగసంఖ్యలు సంబంధింపవు. ఇది “విశేషణానాం చాజాతే” అను
సూ్మ్నూతముయొక్క- వా స్తవస్యరూపము,
(2) అయితే ““పంచాలాః రమణీయాః” మొదలగుచోటు లన్నింటియందును
విశేషణ విశేష్యములకు సామానాధికరణ్యము (ఒకే అర్థమును బోధించుట) ఉండునుగాన,
'లుపియు క్రవత్‌'' మొదలగు స్ఫూతముచేతనే యుక్తవద్భావము సిద్ధించునని భావించి
““విఖేషణానామ్‌” ఇత్యాది సూత్రమును భాష్యకారుడు (తోసిపుచ్చెను.
(8) అయినను గుణవచనముల విషయమున (శుక్ల, కృష్ణ, మొదలగునవి) అభి
మతమైన లింగ సంఖ్యలను సాధించుట కీ సూత ముపయోగించునని భాష్యకారుడే తుదకు
సమర్థించెను. అనగా “'గుణవచనానామా శయతో లింగవచనాని” అను సం్యపదాయ సిద్ధమైన .
వచనమునకు మారుగా “విశేషణానామ్‌'” ఇత్యాది సూత ముపయోగించునని ఆతని యాళ
యము.
(4) గుణవచనము లనగా సామాన్యముగా రంగులను చెప్పు శబ్దములు. రంగులకు
ఆధారమైన |దవ్యములు ఆ|శయములనబడును. అట్టి ద్రవ్యములను చెప్పు శబ్ద్బములయొక్క-
లింగ సంఖ్యలే గుణవాచకములకును అగునని పై వచనముయొక్క_ తాత్పర్యము. ఊదా:
“నుక్టః పటః, శుక్టై పటౌ, శుక్రాః పటాః”' మొదలగునవి. ఈ |పయోజనమును “విశేషణా
నామ్‌” ఇత్యాది సూ(తము సాధించునని భాష్యకారుడు భావించెను.
(5) గుణవచనముల విషయమున కూడ ఒక చ్మితమున్నది. అవి ఆశ్రయమైన
సముద్రేశము 709 పదకాండము
134]
[ద్రవ్యమును సూటిగా తెలుపజాలవు. దానిని తెలుపుటకు ““మతుప్‌'' అను తద్ధితమును
(“అది గలది” అను నర్థమున) గుణవచనములకు బేర్పవలెను. పిదప “గుణవచనేభ్యో
మతుపోలుగిష్టః'” (గుణవచనములకు పరమైన మతుప్పు లోపించును) ఆను వచనముచే
(ప్రత్యయము లోపించును. [పకృత సూ తమువలన ఆశయము యొక్క లింగవచనములు
సిద్ధించును.
(6) ఇట్టి పూర్వరంగము తెలిసిననేగాని ఈ కారకయొక్క ఆశయము విశదము
కాదు. ఇపుడు దీనినిట్టు వివరించుకొనవచ్చును.
ప్యాకరణము పదములనే సంస్కరించునను పక్షమున తొలుత శుక శబ్దము
కేవలము తన యర్థమునే బోధించునదియె, సామాన్యమైన నపుంసక లింగమును సామాన్యమైన
ఏకత్వ సంఖ్యను పొందును. “జక్టమ్‌” అని ఏర్పడును. పిదప వాక్యావస్థను చూపదలచి
“పటాళి” అని విశేష్యమైన పదమును |పయోగించినను, తొలుత జరిగిన పదముయొక్క-
సంస్కా_రము తొలగిపోవుట సముచితము కానందున (అది అంతరంగము - అనగా ముందుగా
జరిగినది) “శుక్షం పటాః” అని ప్రయోగము పా ప్తించుచున్నది. దానిని వారించి వి శేష్యాను
సారముగా లింగ సంఖ్యలుండునని బోధించుటకు ““విశేషణానామ్‌'” ఇత్యాది స్యూతము
బయలుదేరెను.
విశేష విషయములు... వాక్యావస్థను తీసికొనక పదములను మ్యాతమే వేర్వేరుగా
[హించి. ఏ పదమున కా పదమునకే వ్యాకరణ కార్యములను చేసి విడుచుటను పద
సంస్కార పక్షమందురు. ఈ పక్షమందు వేరొక పదముతో సంపర్కముండదుగాన, (పతి
యొక పదమును తన యర్థమును మ్మాతమే సామాన్యరీతిని బోధించును. లింగ విశేషము
తెలియనపుడు నపుంసకమును, సంఖ్యాభేదము తెలియనపుడు ఏకత్వమును వచ్చుననుట
సంప్రదాయము. అట్టి నపుంసకమును లింగ సర్వనామమనియు అట్టి ఏకత్వ సంఖ్యను
సంఖ్యా సర్వనామమనియు వాడుట గలదు. ఈ సంస్కారము ఆంతరంగము. దీని తరువాత
పదమునకు వేరొక పదముతో సంబంధమును చూపి" విశేషార్థమును బోధించు వాక్యదశను
ఏర్పరచినను, అంతరంగమైన పదసంస్కారము నశింపదనుట ఒక విధమైన శాస్త్రీయ భావన.
“గుణే శుక్టాదయః పుంసి గుణిలింగాస్తు తద్యతి” (కుక, మొదలగునవి గుణమును
చెప్పినచో పుంలింగములు గుణముగల దానిని చెప్పినచో విశేష్య నిఘ్నములు - అనగా విశే
ష్యము యొక్క_ లింగమును పొందును) అను వచనముతో అమరసింహుడు ఇంచుమించు ఈ
కారికయొక్క_ భావమును విశదీకరించెను. 1 లి4॥
అవతారిక. సామాన్యముగా ఎట్టి విశేషణమునై నను బోధించు ““విశేషణమ్‌”'
అను పదముచే గుణవాచకమును మాత్రమే (శక్త, కృష్ణ, మొదలగునది) (గ్రహించుట ఎట్టు ?
అను శంకకు సమాధానమును చెప్పుచున్నాడు.
వాత్యపదీయము 710
వృత్తి
[135
లో పరార్థం శేషభావం యో వృ త్రిష (ప్రతిపద్యతే |
గుణో విశేషణత్వేన స స్కూశతే వ్యపదిశ్యతే ॥ 185
యః = ఏ, గుణః = గుణము, పరార్థమ్‌ = ఇతరముకొరకు, శేషభావమ్‌ = ఆధారపడి
యుండుటను, వృత్తిషు = వృత్తులలో, పతిపద్యతే = ఫొందునో, సః =ఆ గుణము, విశేష
ణల్వేన = విశేషణముగా, సూతే = సూతమందు, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్సర్యము._ తద్ధితవృ త్రియందు' తన పారతం|[త్ర్యమును, (దవ్యముయొక్క-
_స్వాతం[త్యమును ఏ గుణము బోధించునో అదియే విశేషణమని [గపాంపవలెను. “విశేషణా
నామ్‌” ఇత్యాది సూ తమందలి విశేషణ శబ్దమునకు తాత్పర్యమిదియే.
వివరణము. ద్రవ్యమును బోధించునపుడు శుక్ట, మొదలగు గుణవాచకములకు
““మతువ్‌' [ప్రత్యయము /శుక్షః - అస్య = ఆ స్టి= తెలుపు దీనికి గలదు = జక్టమత్‌) చేరు
టయు అది లోపించుటయు 'సహజము. అట్టు జరిగినపుడే అవి విశేష్యమైన [ద్రవ్యమును
బోధింపగలవు. అందువలన ఇచట విశేషణమనగా ‘ దవ్యము పె పె ఆధారపడు గుణము” ఆను
భావమును తీసికొనవలెను.
విశేష విషయములు. వ్యావర్తకము, భేదకము (వేరుచేయునది) మొదలై న
అర్థములను ఇచటి విశేషణ పదమునకు చెప్పకూడదు. కేవలము “పరతం[తము' అను
నర్భమునే చెప్పవలెను. కాగా “గుణమ్‌ + ఊఉ క్రవాన్‌” = గుణమును చెప్పునది=గుణవచనము
అని చెప్పి, శుక్త, మొదలగు శబ్దమునే ఇచట విశేషణముగా [గహింపవలెను. 11851
అవతారిరో__ ““వ్యాకరణముచేయు సంస్కారము వాక్యమున కే” అను పక్షమున
వాక్యమందలి పదముల పరస్పర సంబంధమువలననే '“శుక్టః - గుణక = అస్య లా పటస్య'
(ఈ బట్ట రంగు తెలుపు) అను రీతిని గుణవచనములకు నియత మైన లింగమును సంఖ్యయును
తెలియుచుండును. అయినపుడు “విశేషణానామ్‌ి” ఇత్యాది సూ తమెందులకు 2- అను
శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
లో శబ్దాంతరత్వాద్వా క్యేమ విశేషాద్యపి (శుతాః |
వృ_త్తేరభిన్న రూపత్వా త్తేషు వృ త్తిర్న విద్యతే ॥ 136
యద్యపి == ఆలోచింపగా, వాక్యేష = వాక్యములందు, శబ్దాంతరత్యాల్‌ = వేరు శబ్రము లగుట
వలన, విశేషాః =-ఆయా లింగ సంభ్యాభేదములు, [శుతాః = వినబడును, (తథాపి =
ఆట్టయినను) వృల్తేః = వృత్తి, అభిన్నరూపత్వాత్‌ = ఏకరూపమగుటవలన, తేషు = ఆ విశే
షములందు, వృత్తిః =వృత్తి, న + విద్యతే = ఉండదు.
తాత్సర్యూము.._.. ““వాక్యమందలి శబ్దములు వేరు. వృ త్తియందలి శబ్దములు వేరు”
అని ఇదివరకు పెక్కూసారులు చెప్పబడినది. కాగా -* “శృక్ష్యః - గుణః - అస్య - పటస్య”
సముద్రేశము 711 పదకొండము
137, 138 ]
అను వాక్యమందు లింగ సంఖ్యల విశేషములు స్పష్టముగ తెలిసినను, శుక, అను గుణవచ
నమునకు ““మతుప్‌” అను తద్ధితమును చేసి తద్ధితవృ త్తిని సంపాదింపదలచినపుడు మాత్రము
ఆ విశేషములు తెలియవు. ఇట్టి చోటులందు వృత్తివిషయమున సామాన్యము (లింగ
సామాన్యము _ సంభ్యాసామాన్యము) భాసించుటయే సహజము. అందుచే వృత్తియందు విశేష
ములు తెలియుటకై ““విశేషణానామ్‌” మొదలగు సూ[త మావశ్యకము.
ఎవరణము. ఉన్నదున్నట్టుగ వాక్యమునే తీసికొని అందలి పదములకు
ఆవళ్యక మైన సంస్కారములను చూపుటను వాక్యసంస్కార పక్షమందురు. ఇందు పదము
లును పదార్థములును పరస్పరము కలిసియుండునుగాన ఆయా లింగములును, సంఖ్యలును
స్పష్టముగ తెలియుట కవకాళమున్నది. అయినను వృత్తి పదముల విషయము వేరు. వాక్య
మునకును వృ త్తికిని ఎట్టి పోలికలును లేవు. అది (వృత్తి) ఎల్లపుడును ఒకే తీరులో నుండును.
_వాక్యమందొక భాగముగా ఉన్నను దాని స్వభావము మారదు. అందుచే గుణవచనములకు
చెందిన తద్ధితవృ త్రియందు వెనుక చూపిన రీతిని సామాన్యమే స్ఫురించునుగాని విశేషములు
స్ఫురింపవు. ఆ విశేషములను సాధించుటయే ““విశేషణానామ్‌” అను సూ[తము చేయపని.
| 1861
అవతారిక. వృ త్తియందు సామాన్యమే (పకాశించినను, అది ఏదోయొక విశే
షము న్నాశయించియే (పకాశించుట తప్పదు. ఎట్టి విశేషమునులేని సామాన్యమన్నది ఉండదు
అందుచే గుణవచనముల విషయమున సామాన్యముతోపాటు నియతమైన విశేషము కూడ
తెలియచుండుననుటయే సముచితము. దానివలన లింగసంఖ్యలు తెలియును. లేదా. “పక్షం
పటాః'' మొదలగు 1ప్రయోగములలో, సమన్వయము కుదురదుగాన, అన్వయింపబోవు విశే
ష్యము యొక్క లింగసంఖ్యలను వృ త్రిపదము ముందుగనే ఆశించి నిరీక్షించుచుండు
ననుటయు, పిదప (వి శేష్యము తెలియగానే) ఆ లింగసంఖ్య లనే తాను స్వీకరించుననుటయును
సమంజసము. వాస్తవమున విశేష్యముతోడి సంబంధము బహిరంగము. (అనగా తరువాత
జరుగునది). అయినను సమన్వయము కుదురుటకై ఇట్టు చెప్పక తప్పదు. లేకున్నచో
ముందుగలేని విశేషములను “విశేషణానామ్‌' మొదలగు సూత్రము మా|త్రమెట్టు సాధింప
గలదు ? - కాగా ఎట్టు చెప్పినను సూత్రము నిషృలమని తోచును. అను వాదమునకు రెండు
కొరికలతో సమాధానము చూపుచున్నాడు.
లో రూపాచ్చ శబ్రసంస్కారః సామాన్యవిషయో యతః ।
తస్మా త్తదాశయం లింగం వచనం చ (పసజ్యతే i 137
శ్లో॥ సలింగంచ ససంఖ్యంచ తతో (ద్రవ్యాభఖిధాయినా |
సంబధ్యతే పదం తత తయోర్శ్ఫిన్నా (శుతిర్భవేత్‌ 11 138
యతః = ఎందువలన, రూపాత్‌ = స్వరూపమును బట్టి, శబ్బసంస్కా_ఠః = శబ్దమునకు
జరుగు వ్యాకరణకార్యము, సామాన్యవిషయః = సామాన్యమే విషయముగా గలది, (భవతి
వాక్యపదీయము 712 వృత్తి
[139
అగునో), తస్మాత్‌ = అందువలన, తదా శయమ్‌ = సామాన్యము నా శయించిన, లింగమ్‌=
లింగమును, వచనమ్‌ - చ = సంఖ్యయు, (పసజ్యతే = పా ప్తించును.
తతః = తరువాత, సలింగమ్‌ +- చ = అట్టి లింగముతో కూడినట్టియు, ససం
ఖ్యమ్‌ చడ సంఖ్యతో కూడినట్టి, పదమ్‌ = వృ త్తిపదము, (దవ్యాభిధాయినా == వ్య
మును చెప్పు పదముతో, సంబధ్యతే = కలియును, తత్ర'== అచట, తయోః = ఆ రెండు
పదములందును, _భిన్నా = వేరయిన, |శతిః == లింగ సంఖ్యలు వినబడుట, భవేత్‌ =
అయ్యెడిని.
తాత్సార్భయు___ వృ త్తిపద మెల్పప్పుడును ఒకే స్వరూపముతో ఉండును. దానిని
బట్టియే సంస్కారము జరుగుట సముచితము. శుక్ల మొదలగు గుణవచనములకు ““మతుప్‌”
అను తద్ధిత సంసారమును చేయునపుడు, “వక్షః - ఆస్య - అస్తి" అను రీతిని సామాన్యమే
(తెలుపుగలది = ఏ వస్తువై నను - అను భావము) ఉపస్థితమగును. తదనుసారము సామాన్య
నపుంసకమును సామాన్యమగు ఏకత్యమును మాత్రమే వచ్చును. తరువాత “పటాః''
మొదలగు (ద్రవ్యవిశేషమును చెప్పు పదముతో సంబంధము కలుగును. ఆయినను మొదటి
సంస్కారమే యున్నందున, “శుక్డం పటాః” అని వేర్వేరు లింగసంఖ్యలు వినబడుట
కవకాశము గలదు. దానిని వారించుటకే “విశేషణానామ్‌” ఇత్యాది సూత్ర మావశ్యకము.
బివరణము_ “వక్షః = అస్య = అస్తి అనునది వాస్తవముగ వాక్యము.
వృత్తిని వివరించుటకు ఉపాయముగ మాతమే దానిని తీసికొందురు. గుణవచనముల విషయ
మున “కుళ్ల” (శుక్టమత్‌ -- శుక్షవత్‌ ా మతుప్పునకు లోపము = శుక్ట) మొదలగునవియే
సత్యమైన వృ త్తిరూపములు. వీనిని సంస్క_రించునపుడు తొలిదశలో “తెలుపు గలది”
అనియే తెలియునుగాని ఆ వస్తువేదో తెలియదు. అనగా సామాన్యమే తోచునుగాని విశేషము
తోచదు. పిదప “పటి” మొదలగు ఆయా విశేషమును చెప్పు పదములను కలుపుట సహజ
మైన క్రమము. అందువలన సామాన్యదశలో |పవ _ర్తించిన కార్యమును విశేషదళలో మార్చు
టకు సూత మావళ్యకమగునని సారాంశము. 1188
అవతారిక. |ద్రవ్యవాచకము యొక్క లింగసంఖ్యలు బహిరంగములై నను
సూ[తముయొక ,_ సామర్థ్యమువలన గుణవాచకమునకు రాగలవని సమర్థిం పుచున్నాడు.
శో భావినో బహిరంగస్య వచనాదాశ్రయస్య యే |
లింగసంఖ్యే గుణానాం తే సూశేణ (పతిపాదితే i 139
బహిరంగ స్య = వెలుపల ఉన్న టువంటిన్ని, భావినః = రాబోవునటువంటిన్ని, ఆ శయస్య=ా
ఆధారమైన |ద్రవ్యముయొక్క, యే=వఏ, లింగసంఖ్యే = లింగమును సంఖ్యయుగలవో,
తే = అవి, గుణానామ్‌ = గుణవాచకములకు, సూ|త్రేణ = సూతముతో, వచనాత్‌ ==
చెప్పుటవలన, (ప్రతిపాదితే = సంపాదింపబడినవి.
నముద్దేోము 713 పదకొండము
140]
తాత్పర్యము ఓక పదమును సంస్క-రించు క్షణమున రెండవ పదముయొక్క-
సంస్కారము అసంభవము (రెండును ఒకే క్షణమున జరుగవు). గుణవాచకములను సంస్క.
రించునపుడు గుణివాచకముల (పస క్తి యుండదు. ఈ విధముగ గుణవాచకముల సంస్కా
రము అంతరంగమును (ముందు జరుగునది) గుణివాచకముల సంస్కారము బహిరంగ మును
(తరువాత జరుగునది) అగును. ఆయినను గుణవాచక ములను సంస్క_రించు సమయములోనే,
“ఆధారమైన |ద్రవ్య విశేషమొకటి యుండక తప్పదు” అను భావము కలుగునుగాన |దవ్య
విశేషము కూడ సిద్ధముగ ఉన్న్రే అనిపించును. దీనికి చెందిన లింగసంఖ్యలే ముఖ్యము
లగును. అవియే శుక, మొదలగు గుణవాచకములకు సంబంధించును. “*విశేషణానామ్‌ి” అను
సూ|తమును (పత్యేక ముగ ఆరంభించినందువలన ఈ తీరు సిద్ధించును. అనగా బహిరంగము
యొక్క లింగసం ఖ్యలు అంతరంగ ముయొక్క- లింగ సంఖ్యలను [తోసివేయును.
వివరణము వ్యాకరణ కార్యములను చేయుటకై. మొదట తీసికొనబడు పదము
వర్తమానమును అంతరంగమును అగును. తరువాత స్వీకరింపబడునది భావియు బహిరంగ
మును అగును. గుణవాచక ముల సంస్కారము ఆంతరంగముగను, వానితో సంబంధించు
(దవ్యవాచకముల సంస్కారము బహిరంగముగను ఇచట భావింపబడెను. ఇది కేవలము
బుద్ధిగమ్యమైన కమము. 11 891
అవతారిక... మీది కారికలో చెప్పినట్టు గుణవచనములకు చేరు తద్దిత| పత్యయము
వలన |దవ్యవిశేషము కూడ తెలియుట అభిమతమైనచో, “విగేషణానామ్‌” ఇత్యాది సూత
మును వేరుగ ఆరంభించుట ఎందుకు ? = అను శంకకు సమాధానము చూపుచున్నాడు.
శో॥ విశేషవృ త్తే రపి చ రూపాభేదాదలక్షితః |
యస్మాద్వి శేష న్నేన్మాత భేదకార్యం న కల్పతే 11 140
యస్మాత్‌ = ఎందువలన, రూపాభఖేదాత్‌ = రూపభేదము లేనందువలన, ' విశేషవృ లేః +
అపి +- చ = విశేషమును సూచించునట్టి వృ త్తిపదము వలన కూడ, విశేషః = ద్రవ్య విశే
షము, అలశ్నీతః = స్పష్టముగ తెలియబడదో, తేన = అట్టి విశేషముచే, భేదకార్యమ్‌ = లింగ
సంఖ్యల భేదము, న + కల్పతే = సిద్ధింపదు.
తాత్ప్చర్యము--- “ఏదో యొక [దవ్యవిశేషము” అను స్పూర్తియే కలుగునుగాని,
ఆ వస్తువేదో స్పష్టముగను నిశ్చితముగను తెలియదు. అట్టి అనిశ్చిత మైన విశషముయొక్క
లింగసంఖ్యలు సామాన్యమైన గుణవాచకమునకు సం|కమించుట సంభవింపదు. కావున లింగ
సంఖ్యలు సిద్ధించుటకై వేరుగ సూూతము నారంభింప వలెను. 1140॥
అవతారిక. సామాన్యమన్నది (ఆన్ని విశేషములందును ఒకే తీరులో ఉండునని
భావింపబడు ధర్మము) ఎట్టి విశషమును ఆ[ళయింపకుండ ఉండుట అసంభవము. ఏదో ఒకి
విశేషమును స్వీకరించియే సామాన్యమును నిరూపింప శక్యమగును. కాగా ఆ విశేషమునకు
వాక్యప దీయము 714 వృశ్రి
[141
చెందు కార్యములు సామాన్యమునకును |పవ.ర్తించుటలో |ప్రతిబంధక మేమి ? = అను శంకకు
బదులు చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో విశేష ఏవ సామాన్యం విశేషాద్భిద్యతే యతః |
ఆభేదో హి విశేషాణామా(శితో వినివ_ర్తకః il 141
యతః క ఎందువలన, విశేషాత్‌ = విశేషమునుండి, భిద్యతే = వేరుచేయబడునో, (తతః =
అందువలన), సామాన్యమ్‌ = సామాన్యము, విశేషః 4 ఏవ = విశేషమే, (భవతి = అగును),
విశేషాణామ్‌ = విశేషములను, వినివర్తకః = తొలగించు, అభేదః = అభేదము (విశషముల
భేదము లేకుండుట) అశితః హి = అవలంబింపబడెను గదా :
తాత్ఫర్శ్భంయు... ఒండొరులను వేరుచేసికొను ఆయా వ్యక్తులు విశేషములన
బడును. వేరొక వ్యక్తిని వేరుచేసి నిశ్చితముగ చూపుటయే విశషముయొక్క- ముఖ్య లక్షణము
ఈ తీరున సామాన్యము కూడ విశేషమే కావచ్చును. విశేషము లన్నింటియొక్కయు అభేదము
(విశేషముల భావనము నశించుట) సామాన్యమగును. ఇదియు విశేషములన్నింటిని దగ్గరకు
రాసీయక వేరుచేయనుగాన ముఖ్యలక్షణము ననుసరించి విశేషమే యగునుగదా | అందుచే
సామాన్యము నాశ్రోయించినపుడు విశేషములన్నియు నివ ర్తించును. కాగా విశేషముయొక్క
కార్యములు సామాన్యమునకు రావు.
వివరణము___. ““నిర్విశేషం న సామాన్యమ్‌”” (విశేషములేని సామా న్యముండద్భు
అను పెద్దల వచనమొకటి యున్నది. దాని ననుసరించి శంక బయలుదేరినది. కాని
““సామాన్యమపి యథా విశేషః తద్వత్‌ ”” (సామాన్యము కూడ ఒక విధమైన విశేషమే) అను
వచనము గూడ కలదు. తదనుసారమిచట సమాధానము చూపబడినది. 11141 ॥
అనతౌారిత___ “సామాన్యము కూడ విశేషమైనచో సామాన్యముయొక్క_ స్వరూప
స్వభావములను తెలిసికొనుట మిక్కిలి కష్టమగును అను శంకకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
శ్లో! యద్యదా(శ్రీయతే తత్తదన్యస్య వినివర్తకమ్‌ |
భేదాభేదవిభాగస్తు సామాన్యే న నిరూప్యతే ॥ 142
యత్‌ యత్‌ = ఏది ఏది, ఆగ్రీయతే = స్వీకరింపబడునో, తత్‌ + తత్‌ = అది అది,
అన్యస్య = వేరొకదానికి, _ వివివర్తకమ్‌ == తొలగించునది (భవతి = అగును), _ భేదాభేద
విభాగః +- తు = భేదము, అభేదము ఆను విభాగమైతే, సామాన్యే = సామాన్యము విషయ
మున, న + నిరూప్యతే = స్పష్టముగా చెప్పబడదు.
తాళ్ళర్భంయు.... ఒక శబ్దమును [ప్రయోగించుట వేరొక శబ్దమును వారించుటకే
(అనగా = ఆ సందర్భమున ఆ శబ్దమే యుండవలయునుగాని వేరొకటి ఊండరాదనుట).
నముద్దేశము 715 పదకాండము
143]
అట్టు సామాన్యము కూడ విశేషమువలెనే ఒకప్పుడు వ్యావ ర్రకము కావచ్చును. అంతమ్మాత
మున సామాన్యమును భేదమనిగాని అభేదమనిగాని నిర్దిష్టముగా చెప్పజాలము.
వివరణము విశేషములందు నియతముగ కనబడుచుండునుగాన సామాన్యమును
భేదమని చెప్పుట కిష్టము. ఒకచో వ్యావర్తకము కూడ అగుచుండునుగాన అభేదమని చెప్పు
టయు కష్టమె.
కాగా శుక్ట, మొదలగు శబ్దములకు సామాన్యమైన ముఖ్యార్థ మందు సంస్కారము
జరిగి, పిదప విశేషములతో సంబంధము కలిసినపుడు లింగ సంఖ్యాభేదము |పా ప్తించు
చుండగా (““శుక్షం - పటాఃకో _ అని) దానిని వారించుటకై ““విశేషణానామ్‌'” ఇత్యాది సూత
మావశ్యకమని ఫలించును. 1421
అవతారిక (ప్రసిద్ధమైన వస్తువులకు స్పష్టమైన రూపమొకటి ఉండును. దానిని
బట్టి “సామాన్య మ”"ను అనుగతమైన ధర్మము నొకడానిని చెప్పుటకు వీలు పడును. కాని
శబ్దములవలన తెలియు అర్థములకు సామాన్యమన్నది ఎట్టు కుదురును ? - ఆను శంకకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో అపోద్దారశ్చ సామాన్యమితి త స్యోపకారిణః 1
నిమితా వస్లమేవాత సత్‌ స్వధర్మేణ గృహ్యతే ॥ 148
= థి హన
అపోద్ధారః + చ = అపోద్ధారమే, (వేరుచేయట -లేక-- విడిగా చూపుట) సామాన్యమ్‌ ఈ
ఇతి + అతః = సామాన్యమగుట వలన, ఉపకారిణః కా సాయముచేయు, తస్య = ఆ సామా
న్యము యొక్క, నిమి త్రావస్థమ్‌ = నిమి త్రమందు ఉనికిగల, తత్‌ -- ఏవ = ఆ స్వరూపమే,
స్వధర్మేణ = త్రన స్వభావముచే, గృహ్యతే = నిశ్చయింపబడును.
తాత్పర్యము సంపూర్ణమైన యర్థమును బోధించునది వాక్యమే. అయినను
స్పష్టతకొరకై పదములను వాని యర్థములను వేరుగ ఎత్తి చూపుదురు. ఈ తీరు “అపోద్ధా
రము అనబడును. పదముల విషయమున సామాన్యమనగా ఇదియే. ఇది వాక్యమునకు
సాయముచేయుచుండును. కాగా వేరుచేయబడు పదముయొక్క_ అర్థము సామాన్యరూపముగనే
తెలియబడును. అనగా ““వాక్యార్థము పూ ర్తియగుటకుగాను, ఈ పదార్థమునకు వేరొక పదా
రము యొక్క ఆకాంక్ష గలదు” అను సామాన్యభావమ అవగత మగునుగాని, పదార్థము
యొక, విశేషములై న లింగ సంఖ్యలతోడి సంబంధము ఏర్పడదు.
వివరణము. పదార్థముల పరస్పర నంబంధమే వాక్యార్థము. ఆ సంబంధము
నుండి పదార్థమును విడదీయుట అపోద్ధారము. ఇది జరిగినపుడు పదార్థము సామాన్యరూపము
గనే భాసించును. (““ఇది ఆకొంక్షగల ఒక పదార్ధము” అను తీరులోనే తెలియును). కాసి
పదార్థముయొక్క- లింగము, సంఖ్య మొదలగు విశేషములు తెలియవు. పదార్థములకుగల
సామాన్యమనగా ఇదియే. (పదార్థము = పదముయొక అర్థము). nl48n
వాక్యపదీయము 716 వృత్తి
[ 144
అభతౌరిక నియత స్వరూపముగల ఆయా వాక్యములందే పదములుండును
గదా ! అయినపుడు వాని యర్థములును నియత ములై. విశేషములే యగునుగాని సామాన్యము
లెట్లు కాగలవు ? - అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
| శో అనిర్దారిత ధర్మత్వా ద్భేదా ఎవ వికల్పితాః ।
నిమితె ర్వ్యపది శ్యంతే సామాన్యాఖ్యా విశేషితాః ॥ 144
=
ఆనిర్ధారిత ధర్మత్వాత్‌ == నిశ్స్పయముకాని ధర్మములు గలవగుటవలన, _భేదా* + ఏవ = భేద
ములే, నిమిత్తైః = ఆ యా నిమి త్రములచే, వికల్పితాః = కల్పింపబడి, సామాన్యాఖ్యా విశే
షితా? = సామాన్యమను సేరుగలవై , వ్యపదిశ్యంతే = వ్యవహరింపబడును.
తాత్పర్యము. పదములవలన తెలియు ఆర్థ ములు తొలుత విడివిడిగను,
సామాన్యరూపముగను భాసించును. వేరొక పదముతో సంబంధము కలిగినపుడు వచ్చు
విశేషార్థము లేవియు |ప్రారంభమున తెలియవు. అందువలన విడిగా ఉండు ఆయా అర్థము
లనే సామాన్యమను పేరుతో వ్యవహరింతురు.
వివరణము (ప్రవృత్తి నిమి త్రముమబట్టి (శబ్దమును వాడుటలో ముఖ్య హేతు
వైన ధర్మము - జాతి, గుణము, |క్రియ). శబ్దమొక యర్భమును బోధింపవచ్చును. ఉదా:
గో. (గోత్వమను జాతి), జక (తెలుపు అను గుణము), పాచక (వంట అను (క్రియ). అది
భేదరూపమే. ఆయినను వాక్యమందు వేరొక పదముతో సంబంధ మేర్పడినపుడు వచ్చు విశే
షార్థములను విడిగా ఏ శబ్దమెనను బోధింపజాలదు. కావున సామాన్యముగ భాసింపుచున్నం
దున భేదములనే ““'సామాన్యము”లని చెప్పుదురు. ఇదియొక విధమైన కల్పనము.
విశేష విషయములు. గో శబ్దము తన యర్థమును చెప్పి వేరొక యర్థమును
వారించును. కాన అది భేదమే. అయినను గోళబ్దము తొలుత “గోసామాన్యము” అను భావ
మునే కలుగజేయునుగాని, గోవిశేషములను (అనగా తెల్ప ఆవుగాని, రాముని ఆవుగాని,
యజ్ఞధేనువుగాని, రక్షింపవలసిన ఆవునుగాని = |పకరణము తెలియక) తెలియజేయ జాలదు.
ఈ తీరునుబట్టి శ బ్ఞార ములన్ని యు [పారంభమున సామాన్యములనియే చెప్పబడునని యిచటి
సారాంశము.
కాగా విశేషణములకు లింగము, సంఖ్య అను విశేషములు సిద్ధించుటకై ““విశేషణా
నామ్‌” ఇత్యాది సూ(త మావశ్యకమని ఇంతవరకు (1 నుండి 144 వ కారిక) సమర్థింప
బడినది. ఈ సందర్భమంతయు సూూతమును సమర్థించుటకై బయలుదేరిన కల్పనమే,
వాస్తవమున పదములును పదార్థములును అసత్యములు. వాక్య వాక్యార్థములే పరమ
సత్యమన్నది సిద్ధాంతము. ul4An
అవతారిక.____ “విశేష్యము ననుసరించి విశషణములకును లింగసంఖ్యలు సహ
జముగనే సిద్ధించును. అందుకు వేరుగ *“విశేషణానాం చాజాతేఃకో (1-2-52) అను
వొక్యపదీయము 72 జాతీ
[87
అవతారిక __ సంఖ్యకు వివక్ష యుండుటకును లేకుండుటకును *పశునాయజేతి
“గ్రహం సమ్మార్షి' అను వేదమున కల వాక్యములు ఉదాహరణములుగా జూపబడినవి, వేద
ముననే కాక పాణిని వ్యాకరణ సూ[తములలో గూడ పై విచారణమునకు ఉదాహరణములు
కలవు, అని చూపుచున్నాడు.
ళో సమాస పత్యయవిధె యథా నిపతితా (శ్రుతిః |
గుణానాం పరతన్హాంణాం న్యాయేనై వోపపద్యతే ॥ 87
సమాస |పత్యయ విధౌ = సమాస విధియందు అనగా “సుప్‌ సుపాొ అను సమాసమును
విధించెడి వాక్యమునందు, _పత్యయమును విధించు “జ్యా ప్పాతిపదికాత్‌ * (4-1 1) అను విధి
యందును, యథా జు ఏ (పకారముగా, (శుతిః = శబ్దము, అనగా సుప్‌, సుపా, (పాతిపదికాత్‌
అను శబ్దము, నిపతితా = ఎకత్యసంఖ్య కలదై చెవికి గోచరమగుచున్న దో, (తథా) = ఆ
పకారముగా, గుణానాం - పరతన్రాణామ్‌ + (ఇతి) = అ(పధానములు పరాధీనములు, |పధాన
మును అనుసరించియే యుండును అనెడి, న్యాయేన- ఏవ = న్యాయముచేతనే, ఉపపద్యతే
= యుక్రమగుచున్నది, అనగా ఆ సంఖ్యతో గూడినదియే భాసించును.
'సహ సుపా” (2-1,4, అని పాణిని సూత్రించెను. ఇందు “సుబామన్రితే పరాజ్ఞ
వత్స్వరే' (2-1.2) అను సూ్యతమునుండి 'సుప్‌' అను పదము అనువృ త్తమగును కాగా సుబం
తము సుబంతముతో కలసి. సమాస సంజ్ఞకనుగునని సూత్రార్థము లభించును. ఇచట సమా
సము విధేయము కనుక (ప్రధానము, సమసింబెడివి అవయవములుగా నున్న సుబంతములు
అ|[పధానములు, కాగా అ|పధానముగా నున్న అర్థమునందు కల సంఖ్య వివశ్నీతమగుననెడి
న్యాయము చొప్పున వకత్వసంఖ్య వివక్షితమగును. యాగమువంటిది సమాస విధానము.
పశువు వంటిది సమసించెడి సుబంతద్యయము.
ఏక త్యసంఖ్య వివక్షితమగుటచే రెండు నుబంతముల కే సమాసము [ప్రవర్తించును.
బహుపదములకు సమాసము (పవర్తింపదు.
ద్వంద్వమున బహు[వీహియందును 'అనేకమ్‌* అని ప్రత్యేకముగా చెప్పియున్నం
దున ద్వంద్వ బహు|వీహులు బహుపదములకు గూడ కలుగును.
ఇక్రే “జ్యాప్పాతిపడికాత్‌' (4-1.1) అను సూ తమును పాణిని చూపెను. గౌరీ
మున్నగు జ్యంతములకంటి, రమా మున్నగు ఆబంతములకం౦' టె [పాతిపదికము కంటెను
సుప్‌ [పత్యయము మున్నగునవి (పవర్తించునని దాని యర్థము. ఇచట (ప్రత్యయ విధానము,
ప్రధానము అందు [పాతిపదికము గుణీభూతమగుచున్నది. ఈ రీతిగ [పాతిపదికము అప
ధానమగుటచే అచట |పత్యయార్థమగు ఏకత్వసంఖ్య వివక్షితమగును కనుక పాతిపదిక.
ముల సముదాయముకంచె సుప్పు (పవర్తింపదు. ఒక [పాతిపదికముకంటెనే అది
(పవర్తించును, |.
నముద్దేశము 717. పదకొండము
145]
సూత మక్కరలేదు.” అని భాజ్యకారు డీ సూతమును |పత్యాభ్యానము చేసెను. ఆ విషయ
మును (పకృతము విశదము చేయచున్నాడు.
శో యదా తు వ్యపది శేతే లింగసం ఖ్యే స్వభావతః |
(ప్రయోగేష్వేవ సాధుత్వం వాక్యే ప్రక్రమ్యతే తదా॥ = 145
పయోగేష + ఏవ = పదములు పయోగింపబడుచున్నపుడే, వాక్కే = వాక్యమందు,
సాధుత్వమ్‌ = సాధుత్వము, యదా + తు=ఎప్పుడైతే, ప్రక్రమ్యతే = ప్రారంభింప
బడునో, తదా = అపుడు, లింగసంఖ్యే = లింగమును సంఖ్యయు, స్వభావతః = స్వభావ
మును బట్టి, వ్యపది శ్యేతే = వచ్చునని చెప్పబడును.
తాత్వర్యము---- వాక్యద శయందే = పదముల సాధుత్యమున శై వ్యాకరణ సంస్కా
రము చేయవలయునని యొక పక్షము. అందు విశేష్యముతో సామానాధికరణ్యము (ఒకే
యర్థమును చెప్పుట) సిద్ధించుటకు, ఆద్దాని లింగ సంఖ్యలు విశేషణమునకును సహజముగనే
సం|క్రమించును.
వివరణము వాక్య సంస్కారపక్షమున వాక్యములోని పదము లవ్నింటికిని
ఒకేసారిగ ఆవశ్యకమైన కార్యములు (పవర్తించును. “ఇది అంతరంగము”, “ఇది బహి
రంగ కార్యము” అను |పస క్తి యుండదు. కాగా - సామానాధికరణ్యము ననుసరించి, విశే
ష్యము యొక్క. లింగ సంఖ్యలే విశేషణమునకును సం[కమింపక తప్పదు. ““శుక్షాః పటాః”'
అను రీతినే | పయోగములుండును. వేరుగ ““విశేషణానామ్‌'' మొదలగు నూత మక్క_రలేదు.
విశేష విషయములు పద సంస్కారపక్షము వెనుక చూపబడినది. ఆందు
గుణమునకును గుణముగల (దవ్యమునకును భేదము నాశ్రయించి, ఆ (దవ్యమును బోదించు
టకై గుణవాచకమునకు ““మతుప్‌'' ఆను తద్ధిత [పత్యయమును దానికి లోపమును విధింప
బడినది. అపుడు విశేష్యముయొక్క_ లింగసంఖ్యలు వి శషణమునకు సంక్రమించుటకు సూత
మావళ్యకమయ్యెను.
(పకృతము వాక్య సంస్కారపక్షము 'స్వీకరింపబడినది. ఇందు గుణమునకును
గుణికిని ([(దవ్యము) ఆభేదమును (“'గుణమును, ఆది గల (దవ్యమును ఒకటే” అను భావన)
చెప్పుదురు. అందువలన శుక్త మొదలగు గుణవాచకములు తొలుతనే [దవ్యమును బోధించును
గాన (దవ్యముయొక్క_ లింగసంఖ్యలే వీనికిని వచ్చును. ఆందువలననే ఈ పక్షమందు ద్రవ్య
మును చెప్పుటకై వేరుగ తద్ధితమక్క-రలేదు. లింగసంఖ్యలు సిద్ధించుటకు వేరుగ సూతమును
అక్క_ర లేదు. కాగా పద సంస్కా_రపక్షమున గుణవాచకములకు తద్ధితవృ త్తి తి జరుగుననియు,
(భేదమున్నందున), వాక్య సంస్కార పక్షమున తద్ధితవృ త్తి తి జరుగదనియును (అభేదముకాన)
ఫలించును. ఉదా: “కుక్టః పటః'' తెలుపు రంగుగల బట్ట; తెల్పని బట్ట; తెల్ల బట్ట. (ఇది
పదసంస్కారము). “వక్షః పటః'' = తెలుపు బట్ట. (ఇది వాక్య సంస్కారము). తెలుగున
తెల్లని, తెల్ల మొదలగునవి గుణవాచకములు. తెలుపుగలవి అని యర్థము. తెలుపు గుణవాచ
కము. ఇందు తెలుపునకును తెల్లనిది అను దానికిని అభేదము. 111451
వాత్యపదీయము 718 వృత్తి
[146
అవతారిక. గుణమునకును గుణముగల |దవ్యమునకును భేదము నాళయించి
నపుడు గుణవాచక మునకు మతుప్‌ |ప్రత్యయమును దానికి లోపమును ఆవశ్యక మని ఇదివరకు
విశదమైనది. అయినను జాతి విషయమున ఈ తీరును ఊహింపనక్కరలేదు. “జాతి వేరు -
గుణము వేరు'' అగుటయే అందుకు కారణమని (పతిపాదింపుచున్నాడు.
శో॥ తత్ర ప్రయోగోఒనియతో గుణానామాశయైః సహ ।
సామాన్యం య త్తదత్యంతం తత్రైవ సముపస్థితమ్‌ 11 146
తత = అచట, గుణానామ్‌ = గుణములకు, ఆ(శయెః సహ = ఆధారములై న [దవ్యము
లతో కలిసి, [ప్రయోగః = [ప్రయోగము, అనియతః = నిశ్చితము కాదు, సామాన్యమ్‌ =
సామాన్యము, యత్‌ = ఏది గలదో, తత్‌ = అది, అత్యంతమ్‌,= ఎల్టపుడును, తృత + ఏవ
= అచటనే ([దవ్యమందే), సమవసితమ్‌ = నిశ్చితముగా ఉండునది, (భవతి = అగును).
ఫ్‌
తాత్సర్యూము.__. తెలుపు, నలుపు, మొదలగు గుణములు |దవ్యమందెల్లపుడును
నియతముగ నుండునవి కావు. అవి ఒక ప్పుడుండును, మరొక్కప్పుడు పోవును. అందుచే
వానికిని (ద్రవ్యములకును భేదమునుగాని ఆభేదమునుగాని ఇష్టానుసారముగ చెప్పవచ్చును.
ఉదా : “పటస్య శక్తః (బట్టయొక్క- తెలుపు), ఇది భేదము. “శక్రః పటః'’ (తెల్టబట్ట):
ఇది అభేదము. కాని సామాన్యము _లేక_ జాతి అన్నది విడదీయుటకు వీలులేకుండ, ఎల్లపు
డును (దవ్యముతో కలిసియే యుండును. (అనగా గోత్వములేని గోవు ఉండదు అని యర్థము)
ఉదా: గౌః, (గోత్వమను జాతిగల ఒక వ్యక్తి). అందువలన జాతి విషయమున అభేదమేగాని
భేద మెప్పుడును పొసగదు.
వివరణము... కాగా గుణవాచకముల విషయమున భేదమును చెప్పదలచిన పుడు,
మతుప్‌ [ప్రత్యయము యొక. లోపమును లింగస ంఖ్యలు సిద్ధించుటకు ““విఢేషణానామ్‌''
ఇత్యాది సూత్రమును ఆవళ్యకమగునని ఫలించును, 11461
అవతారిక మీది కారికయొక్క ఆర్థమునే విశదపరచుచున్నాడు.
శో న గోత్వం శాబలేయస్య గౌొరితి వ్యపదిళశ్యతే |
శుక్ష త్వం బాహులేయస్య శుక్ల ఇత్యపదిశ్యతే i 147
శాబలేయస్య = శాబలేయము యొక్క, గోత్వమ్‌ = గోత్యమను సామాన్యము, గౌః ఇతి =
గోవు అని, న + వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడదు, బాహులేయస్య = బాహులేయము యొక్క,
శుక్సత్వమ్‌ = శుక్లత్యమను గుణము, శుక్టః ఇతి == “బాహులేయము యొక్క. తెలుపు” అని,
ఇ 3p)
అపదిశ్యతే జ చెప్పబడును.
తాత్స్రర్భము.... “శాబలేయః గౌఃి' అని అభేదమును చూపియే గోత్వమను
సామాన్యమును నిర్దేశింతురు. ““బాహులేయస్య శుక్షః*” అని భేదమును చూపియు చుక్టత్వమను
గుణమును నిర్దేశింపవచ్చును. (“వక్షః బాహులేయః'' అన్నది అభేదపక్షమున ప్రయోగము).
నముధ్రేశము 719 పదకొండము
148]
వివరణము. “త్య అనునది భావమును తెలుపు (ప్రత్యయము. (ఉదా : గో
భావః = గోత్వమ్‌, ఘటస్య _ భావః = ఘటత్వమ్‌, మొదలగునవి). అది యున్న పుడే ఒక
వ్య క్రికిచెందిన జాతిని స్పష్టముగ చెప్పుటకు వీలుపడును. ఉదా; గోత్వము = గోవునందలి
జాతి. ఆ పత్యయము లేనపుడు జాతికిని వ్య క్తికిని అభేదము న్నాశయించియే జాతిని చూప
వలను. ఉదా: గౌః = గోత్యమను జాతిగల వ్య క్రి (ఒక ఎద్దు). ఈ పదముయొక్క విశే
షణములు కూడ దీని ననుసరించియే యుండును. ఉదా: శాబలేయః గౌః. (శబలయొక్క_
సంతతి. కాగా జాతి విషయమున అభేదము తప్పదు.
గుణము విషయమట్టిది కాదు. అచట భేదమును గూడ చూపుటకు వీలున్నది.
ఉదా : బాహులేయస్య కుక్షః. అందువలననే భేదపక్షమున గుణవాచకములకు మతుప్‌ (ప్రత్య
యమును లోపమును విధింపబడినవి.
“శబలాయాః అపత్యమ్‌ పుమాన్‌ *” అను విగహమున “శాబలేయశి' అను రూప
మగును. (చ్మితవర్ణముగల ఆవుయొక్క_ దూడ) ఇట్టే “బాహులేయః” అనునది ఏర్పడును.
(నల్ల ఆవుయొక్క_ దూడ) “'గోత్వము” అను జాతిని వేరుచేసి, “గోవు” (గౌః) అని
చెప్పరు. కాని గుణమును వేరుచేసి, ““వక్టము' (శుక్షః) అని చెప్పుదురు. (బాహులేయస్య
శుక్షః బాహులేయము యొక్క. తెలుపు). జాతికిని గుణమునకును ఇట్టి భేదము కూడ వ్యవ
హారములో ఉన్నది. ul4Tu
అవనతారిక్‌_. అట్టు చెప్పనిచో వచ్చు దోషమును చూపుచున్నాడు.
శో॥ వ్యతిరేకే చ సతే్యేవం మతువః శ్రవణం భవేత్‌ |
లుగన్వావ్యాయ లే తస్మా(ద్రసాదిభ్యశ్చనా సి సః ॥ 148
ఏవమ్‌ == ఇట్లు, వ్యతిరేకే [_చ = భేదము కూడ, సతి = ఉండగా, మతుపః = మతుప్పునకు,
(శవణమ్‌ = వినికిడి, భవేత్‌ = కావలసివచ్చును, తస్మాత్‌ = అందువలన, లుక్‌ = లుక్కు,
అన్వాఖ్యాయతే = చెప్పబడును, రసాదిభ్యః -చవారస, మొదలగు శబ్దముల విషయమున,
సః = అలుక్కు_, న- అస్తి = లేదు.
తాత్పర్యము గుణమునకును [దవ్యమునకును భేదమును వివక్షించినపుడు,
““పటస్యశుక్షః'' అను వ్యవహారమున్నడి. అభిదమును చెప్పదలచినపుడు కూడ ““శుక్టః
(పటః) అను పయోగమే సిద్ధించుటకుగాను మతుప్పును దానికి లోపమును చెప్పబడినది.
(లేకున్నచో “'“మతుప్పు” వినిపింపవలసి యుండును - శుక్టవాన్‌ ). కావుననే అచట ఆ (ప్రత్య
యము లేకున్నను దాసి యర్థము స్ఫురించుచుండును.
ఆయితే రస, రూప, మొదలగు కొన్ని శబ్రములకు ఇదే ఆర్థములో మతుప్‌ (ప్రత్య
యము [పవర్తించును. కాని దానికి లుక్కు మా|తము రాదు. 1114511
వాక్యపదీయము 720 వృత్తి
[149
అవతారిక. రస, మొదలగు శబ్దములు మతుప్‌ (ప్రత్యయము లేనపుడు ఆశయ
మగు వస్తువును బోధింపజాలవని విశదము చేయుచున్నాడు.
ళో యత్యోఒయమితి సంబంధా (దూపాభిదేన వర్తతే 1
' శుక్షాదివ త్తతో లోప ్తద్రసాదౌ న విద్యతే ॥ 149
సః -+- అయన్‌ - ఇతి.= “అదే ఇది అను, సంబంధాత్‌ = సంబంధమువలన, రూపాభే
దేన = రూపముయొక్క_ ఆభేదముచే, యత్‌ = ఏది, వర్తతే= ఉన్నదో, తత్‌ = అది,
శుక్చాదివత్‌ = శుక్ల, మొదలగు శబ్దములందువలె, రసాదొ = రస, మొదలగు శబ్దములందు,
న చా విద్యతే = లేదు, తతః = అందువలన, లోపః.= లోపము, న = లేదు.
తాత్సర్యము_ “అదే యిది అను అభేదభావనమువలన శుక్టాది శబ్దములు
దవ్యమును కూడ బోధించు అవకాశము ఒకప్పుడు కలదు. ఉదా : శుక్ణః పటః (తెల్టబట్ట).
ఈ సందర్భమందే బేదమును పాటించిన పుడు అన్వయము కుదురుటకై శుక్టాది శబ్దములకు
“మతుప్పు” అనియు దానికి లుక్కు అనియు చెప్పుదురు.
కాని రన, (రుచి), గంధ (వాసన, మొదలగు శబ్దములు కొన్ని యున్నవి. శుక్తాదు
లకు వర్తించు తీరు వీనికి వర్తింపదు. ఇవి సహజముగ తమ తమ యర్థములను మామే
బోధించునుగాని, వాని కాధారములై న [దవ్యములను బోధింపజాలవు. [దవ్యములను తెలుప
వలెనన్నచో, రసాది శబ్రములకు మతుప్పను తప్పక చేయవలెను. ఉదా: రసవాన్‌ =
రుచిగల వస్తువు గంధవాన్‌ = వాసనగల వస్తువు. అందువలననే రసాది శబ్దములకు (పవ
ర్తించు మతుప్పునకు లోపము జరుగదు.
వివరణము శుక్ట, మొదలగు శబ్రములు మతుప్‌ (పత్యయము లేకున్నను,
“అది గల వస్తువు” అను నర్థమును టోధింపగలవు. రస, గంధ, మొదలగు కొన్నింటికి
మా(త మట్టి సామర్థ్యము లేదు. అది శబ్దశ క్తి యొక్క. వైచ్చిత్యము. అందువలన “అది
గలది” అను భావము కావలసినపుడు రసాది శబ్దములకు మతుప్పును చేయక తప్పదు. దానికి
లోపమును చేయరాదు.
విశేష విషయములు ''రసాదిభ్యశ్చ'' (5-2-95) అను సూత్రము రసాదు
లకు మతుప్పును విధించినది. ఈ [ప్రత్యయము “అది గలది” అను నర్థమున [పవర్తించు -
ఈ (పకరణమందలి ఇతర పత్యయములను రాకుండ అడ్జివేయును. (ఇన్‌, ధక్‌ = ఇక,
మొదలగునవి ఇతర [పత్యయములు. అవి రావు). ఈ యంశము నిచట తెలియవలెను.
“రూపిణీ” మొదలగు [ప్రయోగములలో రూపశబ్దమునకు సౌందర్య మర్గము. “కంటికి కన
బడు ఆకారము'' అని కాదు. కాన అచట “ఇన్‌” [పత్యయము రావచ్చును. అమే “రసికఃి’
అనుచోట రస శబ్దమునకు “శృంగారము” అని యర్థముకాని “రుచి” అని కాదు. కాన
“ఇక” (ఠక్‌) |పత్యయము రావచ్చును. కాగా గుణవాచకములై న రసాది శబ్దములకే
మతుప్పు వచ్చుననుటయ సమంజస మే. 1491
నము దేశము 721 పదకాండము
150 ]
అవతారిక ఇట్లు వాక్యసంస్కార పక్షమందు “అదే యిది” అను అభేదమును
భావించుటవలన, గుణవాచకములు ఆయా గుణముగల |దవ్యమును కూడ బోధించునుగాన
[దవ్యముయొక్క్ల లింగసంఖ్యలు వానికిని సహజముగ సిద్ధించును. అందుకొర క్రై “విశేవషణా
నామ్‌” ఇత్యాది నూత మక్క_రలదు - అనీ యింతవరకు |ప్రతిపాదింపబడెను. అయినను
వాక్యసంసా-ర పక్షమందు కూడ పై సూ తముయొక్క_ ఉపయోగముండునని విశ దీకరించు
టకు [పయత్నించుచున్నాడు.
ళో ఆవేళో లింగసంఖ్యాభ్యాం క్వచిన్మంచాదివత్‌ స్థితః |
సోఒయమిత్యభిసంబంధే స (ప్రష్టాదౌ న విద్యతే ॥ 160
సః + ఆయమ్‌ + ఇతి = “ఆదే యిది” అని, అభిసంబంధే = సంబంధమును చూపునపుడు,
లింగ సంఖ్యాభ్యామ్‌ = లింగసంఖ్యలతో, ఆవేళః.= ఆవేశము (సం|క్రమించుట) మంచాదివత్‌
= మంచ, మొదలగు శబ్రములందువలె, క్వచిత్‌ = ఓకొనొకచోట, స్థితః = ఉన్నది, సః =
ఆ ఆవేశము, (పష్టాదౌ = పష్ట, మొదలగు శబ్దముల విషయములో, నశ విద్యతే = లేదు,
తాత్ధ్రర్భంయు__ ““అదే యిది" అను అభేద సంబంధమును చెప్పిన స్థలములలో
కొన్నిచోట్ల, ఆరోపింపబడు వస్తువుయొక్క. లింగమును సంఖకయు మారకుండుటయు, మరి
కొన్ని చోట్ల అవి మారుటయును [పయోగములలో కనబడుచున్నది. మంచ, మొదలగు శబ్ద
ముల విషయములో అంగసంఖ్యలు మారవు. |పష్ట, మొదలగు శబ్దముల విషయములో అవి
వివరణము. మంచ, శబ్దమునకు “మంచము'' అని యర్థము. ఆది పుంలింగము
సామాన్యముగ బహువచనాంతము. అభేదమును భావించి మంచమందుండు వస్తువులనుగాని
వ్యక్తులనుగాని, “మంచి” శబ్దముతోనే బో ధింపవచ్చును. అయినను మంచ శబ్దము తన లింగ
సంఖ్యలను విడువదు. ఉదా: ““మంచాన్‌ = యువతీ? _ వాసాంసి = వా - పశ్య” (మంచము
లైన- ఆనగా - మంచమందుండు యువతులనుగాని బట్టలనుగాని చూడుము). ఇచట యువతి
శబ్దము స్రీలింగము. వాసస్‌, శబ్దము నపుంసకము. అయినను మంచ శబ్రముయొక లింగ
సంఖ్యలలో మార్పు ఉండదు. “పష్ష శబ్దము విషయములో ఈ తీరు లేదు. అచట ఆరోప
మును పొందు వస్తువును బట్టియ లింగ సంఖ్య లుండును. (పష్టః = ముందుండువాడు (పుం
లింగము. ఏకవచనము). ఈ పష్టత్వమను ధర్మమును న్ర్రీయందారోపించునపుడు “'పమ్షీ'”
అను రూపమగును. ((పష్టస్య - త్రీ = (ప్రష్టయగు (పష్టుని భార్య) స్రేలింగమును ఆవశ్యక
మగు వచనమును |పవదర్తించును.
విశేష విషయములు లింగ ముయొక్కయు సంఖ్యయొక్కయు ఆవేశ మాయా
పయోగములలో ఆతివిచితముగ నుండును. ఊదా: (1) హరీతక్యః = ఫలాని. (“హరీ
కి” యను ఓషధియొక్క_ ఫలములు) ఇచట ““హరీతక్యఃి' అను శబ్దము ఆరోపముచె
అభేదము) పండ్లను బోధించును. అయినను హరీతకీ, అను న్ర్రీలింగము మాత మనువర్తిం
[46]
ను... (గ a
వొఠక్యపదీయము 722 వృత్తి
[151
చెను. (2) ఖలతికమ్‌ = వనాని, (అలతికస్య - అదూరథవాని = ఖలతిక, అను పర్యతము
నకు దగ్గరగాన ౦డు అడవులు) ఇచట ““ఖలతికమ్‌” అన్నది అభేదభావనచే వనములను
చెప్పును. ఏకవచనము మాత మనువ రించుటయు, నపుంసక లింగమే యుండుటయును
ఇచట జరిగను, (8) “వింశతిః = |బాహ్మణాః'' (ఇరువది = (ద్రాహ్మణులు), ఇచట
వింశతి, శబ్ద మారోపముచే [బాహ్మణులను తెలుపును. అయినను దానికి సహజమైన లింగ
సంఖ్యలు రెండును | ్రలింగమును ఏకవచ నమును) మారకుండ అవ మిగిలినవి. 11501
అవతారిక వని చూపిన యంశమును శా స్త్రముకూడ గు ర్రించుచున్నదని
చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో లింగం లిం గపరిత్యాగే సూతే (పత్యయశా సనమ్‌ |
సోఒయమిత్యభిసం బంధాత్‌ పుంళచై స్ర్రకభిధాయిని ॥ 151
సః + అయమ్‌ + ఇతి = “అదే యిది” అను, అధిసంబంధాత్‌ = సంబంధమువలన, పుం
శబ్ద = పురుషవాచకమైన శబ్ధము, స్ర్యుభిధాయిని = శ్రీని చెప్పునపుడు, _ సూత్రే = సూత్ర
మందు, (పత్యయశాస నమ్‌ = (పత్యయమును విధించుట, లింగపరిత్యాగే = లింగమును
విడుచుటలో, లింగమ్‌ = జ్ఞాపకము, (భవతి = అగును).
తాత్సర్యంము.__ “పుంయోగాదాఖ్యాయామ్‌'' (4-1-46) అను సూత్రము పుం
వాచక శబ్దములకు (పురుషుని చెప్పునవి) ““జీష్‌*” (ఈ) అను త్రీ పత్యయమును విధించి
నది. పురుషుని తెలుపు ““(పష్ట'” మొదలగు శబ్దములు అభేద సంబంధముచే (ఆ యా పురుష
ధర్మములను అతని భార్యయం దారోపించుటచే) స్రీని బోధించునపుడే ఆ పత్యయము
(పవర్తించును. అనగా పష్టాది శబ్దములు అభేద సంబంధముచే శ్రీసి బోధించునపుడు, తమ
లింగవును విడిచి పెట్టును. ఇట్లు 'ఆరోపము ననుసరించి ఒక శబ్దము వేరొక యర్గమును
తెలియజేయునపుడు లింగసంఖ్యలలో మార్పు జరుగుననుటను పె సూతము సమర్థించు
చున్నది.
వివరోణము.___ రికి వ కారికలో ఈ కారికయొక్క భావమంతయు విశదీకరింప
బడినది. అచట సందర్భానుసారముగ ఈ చర్చ జరిగినది. 111511
అవతారిక ___ ఇట్లు లింగసంఖ్యలు సం|కమించుట అనియతముగ నుండుటవలన,
“వక్టాది శబ్దములకు దవ్యమునకు సంబంధించిన లింగ సంఖ్యలు సిద్ధింపవేమో'' అను శంక
అక్కర లేకుండ నిస్సంశయముగ అవి సిద్ధించుటకై “విశేషణానామ్‌” మొదలగు సూత
ముపయోగించునని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆ(శయే లింగ సంభఖ్యాభ్యామా(శితం వ్యపది ళ్యతే |
విశేషణానాం చాజాతేరితి శా స్ర్రవ్యవస్థయా it 152
సము దేశము 723 పదకొండము
153 |
““విశేషణానాంచాజాలేః” + ఇతి = “విశేషణానాంచాజాతేః'' అను, శాస్త్రవ్యవస్థయా =
థి
సూ తముయొక్క. నియమముచే, ఆ[శయే = ఆధారమగు [దవ్యమందలి, లింగ సంఖ్యాభ్యామ్‌
= లింగసంఖ్యలతో, ఆశ్రితమ్‌ = ఆధేయమగు గుణము, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడును.
తాత్సర్యము- |దవ్యమునకు చెందిన లింగసంఖ్యలు గుణమునకును సం
మించునని “విశేషణానామ్‌'* ఇత్యాది సూూతము బోధించును.
వివరణము శబ్దశ క్తి ననుసరించి లింగ సంఖ్యల ఆవేశము సహజముగనే సిదించి
అ
నను, ఆ యంశమునే సూ(తమనువదించుచున్నదని భావింపవలయును. ““పుంయోగాదాఖ్యా
యామ్‌”” (4-1-48) అను సూ|తము కూడ ఇట్లు ఆనువాదక మేయని చెప్పవచ్చును. ॥152॥
అవతారిత__ పె యంశమునే స్పష్టము చేయుచున్నాడు.
శ్లో॥ నిమిత్తానువిధాయిత్వాద్యే ధర్మా భేద హేతుషు |
త ఆ(్రయే౭పి విద్యంత ఇతి బుద్దిర్నివర్హ్యతే ॥ 158
భేద హేతుషు = భేముమునకు కారణములై న గుణములందు, యే = ఏ, ధర్మాః = ధిర్మములు
గిలవో, తే = అని, నిమితాను విధాయిక్వాత్‌ = నిమిత్తమును. అనుసరించుటవలన, ఆశయే
+ అపి = ఆధారమైన [దవ్యమందును, విద్యంతే + ఇతి = “ఉండును అను, బుద్ధిః జా
భావము, నివర్తతే = తొలగింపబడును.
తాత్చర్యము---- గుణములయొక్క_ లింగసంఖ్యలే దవ్యమునకును సం|కమించు
నను అభి పాయమును ““విశేషణానామ్‌'” ఇత్యాది సూ|తము తొలగించును. కాన ఆది వ్యర్థము
కాదు,
వివరణము |దవ్యమునకు భేదమును కలిగించునవి గుణములు. నిమిత్తము
లన్నను అవియే. నిమిత్తముగలది “నిమిత్తి”. అనగా [దవ్యము. అభేద సంబంధము నాశ
యించి గుణవాచకము |దవ్యమును బోధింపవచ్చును. అట్టి సందర్భములో నిమి తముయొక ,-
ధర్మములు (లింగసంఖ్యలు) నిమి త్తికిని సం క్రమించునను భావన కలుగవచ్చును. ఆ భావన
కలుగకుండ వారించుటకు |పకృత సూత మావళ్యకమగును..
విశేష విషయములు నిమి త్తముయొక్క_ ధర్మములు నిమి త్తియందును వర్తించు
నని ఒక సం[పదాయము. అట్టు సం్యకమించిన [పయోగములును కొన్ని యున్నవి. ఉదా:
“పంచాలాఃో (జనపదః = దేశము) పంచాలులను పేరుగల రాజులకు నివాసమైన దేశము,
(పంచాలానామ్‌ = నివాసః). అభేదముచే నివసించు రాజుల పేరుతోనే దేశము వ్యవహరింప
బడినది. అట్టి వ్యవహారమునకు నిమి త్తమెన రాజుల బహుత్యము నిమి త్రియగు నివాసమునకు
సం|క మించినది. (వా స్తవముగ నివాసమైన దేశ మొకటియే గదా |) 11581
అవతారిక. “పంచాలాః” మొదలగుచోట్ట నిమి త్రముయొక ,. లింగ సంఖ్యలు
వాఠ్యపదీయము 724 వృత్తీ
[ 154
ఏటనే “లుపియు క్రవద్వ్య క్రివచనే” (1-2-51) ఆను సూత్రము సమర్థించనని
te) 04%
0
గ OK
క్రీ
0
fA
Sa
ళో ఆభ్యాయతే చ శాస్త్రణ లోకరూఢా స్వభావత।ః |
నిమి త్తతుల్యా గోదాదా (పవృ త్రిర్లింగ సంఖ్యయోః ॥ 154
భావతః = స్వభావము ననుసరించి, లోక రూఢా = వ్యవహారమందు |ప్రసిద్ధమైన, గోదాద్రా
“గోదా” మొదలగుచోట్ట, నిమి త్తతుల్యా = నిమిత ముతో సమానమైన, లింగసంఖ్యయోః
= లింగసంఖ్యల యొక్క, పవృ తిః =|పవృత్తి, కా స్టేణడాశా స్ర్రముచే (“లుపియు క్తవత్‌”
ఇత్యాది సూ తముచె) ఆభ్యాయతే చ చెప్పబడుచున్నది.
| లీ
తాత్చర్యము--- “నో ద్ర” (గామః), “పంచాలాః” (జనపదః), మొదలగుచోట్ట
నిమి త్రము ననుసరించి నిమి త్రియండు లింగ సంఖ్యలు అనువ ర్తించుట సహజమైనదియు లోక
(పసిద్ధమెనది యునగు విషయము. అట్టిదానినే “లుపియు క్రవత్‌ ” మొదలగు సూ[త మనువ
దించును.
వివరణము. లింగసంఖ్యలు ఆయా పయోగములలో సహజములై నవి, అట్టు
సిద్దముగ ఉన్నవానిని విశదము చేయటయే శాస్త్రము చేయపని. ఆంతియకాని శాస్త్రము
లింగసంభఖృ్యలను శాసింపజాలదు. “పసిద్ధమైన పయోగములను శాస్త్ర మనుసరించును.
శాస్త్రమును [ప్రయోగము లనుసరింపవు"” అను తత్త్వమును సందర్భము వచ్చునపుడెల్ప (గ్రంథ
కర్త సూచింపుచునే యుండును,
“లుపియు క్రవత్‌*” ఇత్యాది సూత్రము 110వ కారికలో పూర్తిగా వ్యాభ్యానింప
బడినది. tld 4॥
అవతారిక. “శబ్దశ క్రినే శాస్త్రమనుసరించును. కావుననే ఈ విధమైన విభాగము
కూడ సిద్ధించినదసి" చూపుచున్నాడు.
లో హరీతక్యాదిసు వ్యక్తిః సంఖ్యా ఖలతికౌదిషు |
మనుష్యులు బ్వి శేషాణామఖి ధేయా శయం ద్వయమ్‌ "i 155
హరీతక్యాదిషు = హరీతక్యః, (ఫలాని) మొదలగుచోట్ట, వ్య క్తిః = లింగమును, ఖలతీకాదిషు
= ఖలతికమ్‌, (వనాని) మొదలగు స్థలములందు, సంఖ్యా = సంఖ్యయు, మనుష్యలుబ్వి శేషా
కామ్‌ = “మనుష్యుడు'” అను నర్భమున వర్తించు లుబంతమైన శబ్బముయొక్క- విశేషణము
లకు, ఆభిధేయాశయమ్‌=ావాచ్యమగు అర్థమునకు సంబంధించిన, ద్వయమ్‌=ాలింగ సంఖ్యలు
రెండును, (సిధ్యంతి = సిద్ధించును).
తాత్భర్భుము__. హరీతక్యః, అనుచోట శ్రీలింగము మా(తమే నిమిత్తముతో
సమానము. బహువచనము నిమి త్తికి చెందినదే. ఖలతికమ్‌, అనుచోట ఏకవచనము మా|తము
సముద్రేశము 725 ప
155 ]
నిమి త్రముతో సమానము. నపుంసకలింగము నిమిత్తికి సంబంధించినదే. “*చంచా””
గడ్డిబొమ్మవంటి మనుష్యుడు. ఈ శబ్దమునకు ““అభిరూప'” (సుందరము), జజ సి యి '
(చూడదగిన) మొదలగు విశేషణములను వాడినపుడు, “మనుష్య” అను విశేష్యము న
రించియే ఆ విశేషణములకు లింగ సంఖ్యలు రెండును సంబంధించును. సహజముతెన
అంళములనే థాస్త్రీయములై న వచనములు [పకటించుచున్నవి.
కా
బీవరణము.. ఒక వస్తువుయొక్క ధర్మమును, దానికి సంబంధించిన వేరొక
వస్తువునం దారోపించి, రెండిటిని ఒకే శబ్దముతో బోధించు సందర్భమున నిమిత్త నిమి త్రి
భావమును స్వీకరింతురు. ఉదా: హరీతకీ. ఇదొక ఓషధి. దీని పండ్దనుగూడ ఈ శబ్దము
తోనే చెప్పవచ్చును. ఓషధికిని దాని పండ్హకును అభేదమును కల్పించినచో, అట్టు చేయటకు
వీలు కలుగును. ““హరీతక్యాః - ఫలాని = హరీతక్యః*”*. ఇచట హరీతకి నిమిత్తము. పండ్లు
నిమి త్తి. “పండ్లు” అను నర్థమున ఒక తద్ధిత (ప్రత్యయము వచ్చుననియు, అది లోపించు
ననియు అపుడు నిమి త్తము ననుసరించి లింగమును, నిమిత్తిని బట్టి వచనమును వచ్చునని
యును, శాస్త్రము చెప్పును. కాగా హరీతక్యః, అని స్రీలింగమును బహువచనమును సిద్ధించును
ఇల “ఖలతికమ్‌” = వనాని” అను (పయోగము. “ఖలతికి'మనునది ఒక పర్వతము.
దానికి దగ్గరగానుండు అడవులను కూడ ఈ శబ్దముతో బోధింతురు. (ఖలతికస్య _ అదూర
భవాని వనాని) ఇచట ఖలతికము నిమి త్రము, దానియొక్క ఏక వచనము అనువ ర్తించినది.
నపుంసకలింగ ము నిమి _తియెన వనమునకు చెందినదే.
ఇక - “చంచాి” శబ్దమునకు “గడ్డిబొమ్మ”' అని సహజమైన యర్థము. “ఇవే
పతికృతా”' (5-8-96) అను సూ తముచే సాదృళ్యార్థమున ఈ శబ్దమునకు “కన్‌”
(పత్యయము విధింపబడినది. పిదప “లుమ్మనుమ్మే”' (5-8-98) అను సూత్ర మా పత్య
యమునకు లోపమును చెప్పినది. (““చంబా - ఇవ - మనుష్యః” అని మనుష్యుడు ఉపమేయ
మైనపుడు, కన్‌ |పత్యయము లోపించునని యర్థము) కాగా “'చంచాి' అనునదియె “గడ్డి
బొమ్మవంటి మానవుడు” ఆను నర్థమును చెప్పగలుగును. ఈ దశయందు అభిరూప, దర్శ
నీయ, మొదలగు విశేషణములను చంచా, శబ్దమునకు ఉపయోగించినచో, *విశేషణానామ్‌''
మొదలగు సూూతముచే ““వంచా” శబముయొక్క- లింగ సంఖ్యలు విశేషణము లకును
(పా ప్రించుచున్నవి. కాని “మనుష్యలుపి , పతిషేధః” (మనుష్యార్థమందు లుప్పు వచ్చినపుడు
“విశేషణానామ్‌'' అను సూత్రము పవర్తింపదు) అను నిషధమున్నందున చంచా శబ్దముచే
బోధింపబడు మనుష్యుని అనుసరించియే (మనుష్య, శబ్దమును బట్టియే) లింగవచనము
లుండును. “*అభిరూపః చంచా” మొదలగు రీతినే [పయోగింపవలెను.
శీ
ఇట్టు భాషకు సహజమైన అంశములనే ““హరీతక్యాదిషు వ్య క్తిః”,
వచనమ్‌”, “మనుష్యలుపి (పతిషేధః”” అను కాత్యాయనుని వచనములు స్పష్టపరచినవి.
అంతియేకాని ఆ వచ నములనుబట్టి ఈ |పయోగ ముల్లు బయలుదేరి నవని అనుకొనరాదు.॥ 155॥
““ఖలతీికాదిషు
వాక్యపదీయము 726 వ్యత్తి
[156
అవతారిక... ““విశేషణానాంచాజాతేః”' అను సూతమున “అజాతేశ” అను
నిషెధమున్నందున, జాతివాచకమగు శబ్దమును వాడినపుడు మ్మాతము దాని విశేషణముంకు
లుబంతము యొక్క లింగవచనములు సం[కమింపవు - అని చెప్పుచున్నాడు.
లో జాతి ప్రయోగ జాత్యాచేత్‌ సంబంధముపగచ్చతి ।
విశేషణం తతో ధర్మాజ్ఞాతే_స్తత్‌ (ప్రతిపద్యతే [1 156
జాతి పయోగే = జాతివాచకమగు శబ్దమును వాడినపుడు, విశేషణమ్‌ = విశేషణము, జాొత్యా
= చాతితో, సంబంధమ్‌ = సంబంధమును, ఉపగ చృతి + చెక్‌ = పొందినట్లయితే, తత౩ =
అపుడు, జాతేః = జాతియొక్క-, ధర్మాత్‌ = ధర్మమునుబట్టి, తత్‌ = దానిని (లింగమును
వచనమును) (పతిపద్యతే = = పొందును,
తాత్సర్భ్యంయమ_.. విశేషణమును జాతివాచకముతో కలిపినపుడు, జాతివాచకము
యొక్క లింగ సంఖ్యలే దానికిని వచ్చును ఉదా: “పంచాలాః = జనపదఃొ. ఇచట జన
పదః, అను దానికి “రమణీయః", “సుందరనగరః” మొదలగు విశేషణములు సహజములు.
జనపదళశ బ్దము జాతివాచకము. అది విశేష్యము. దాని ననుసరించియే విశేషణములకు లింగ
సంఖ్యలు | పవదర్పించును. 11561
అవతారిక విశెషణమును లుబంతముతోనే సంబంధింప జేసినపుడు కలుగు
విశేషమును చూపుచున్నాడు.
శ్లో॥ లుబంతే సన్నిపతితం జాతేరన్యద్వి శేషణమ్‌ ।
లుబంత స్య (ప్రధానత్వా త్తద్ద ర్మైర్వ్యపదిళ్య తే i 157
జాతేః = జాతికి, అన్యత్‌ = వేరయిన, (సంబంధింపన్సి, లుబంతే = లుబంతమందు, సన్ని
పతితమ్‌ = పడిన, (సంబంధించిన), విశేషణమ్‌ = విశేషణము, లుబంతస్య కా లుబంతము,
(పధానత్వాత్‌ = ముఖ్యమగుటవలన, తద్ధరై్యైః = దానియొక్క ధర్మములచే (లింగ సంఖ్య
లచే) వ్యపదిశ్యతే = వ్యవహరింపబడును.
తాత్భర్యం ము___ విశేషణము ఇచ్చానుసారముగ సంబంధింపవచ్చును. కాగా జాతి
వాచకమును విడిచి, లుబంతముతోనే విశేషణమును కలిపినచో, లుబంతముయొక్క_ లింగ
వచనములే విశేషణమునకును సం కమించును. ఉదా : “పంచాలాః - [పియాతిథయః, వినీత
వేషాః - జనపదః.” (పంచాలములు [పియాతిథులును, వినీత వేషములును అయిన జన
పదము).
వినర ణము... ఆయా ఆర్థములందు తద్ధితము వచ్చి, లోపించిన శబ్దములు
“లుబంతము” (ఉదా: పంచాలాః, మొదలగునవి) లనబడును. లుబంతముయొక్క- అర్థ రము
ముఖ్యము. కావున తదనుస్తారమే విశేషణముల యొక్క లింగ సంఖ్య లుండును,
'నముద్దేశము 73 పదకొండము
88 ]
అవతారిక... అ|పధానమగు అర్థమునందున్న సంఖ్య వివక్షితమగునని యింత
వరకు చూపబడినది, అట్టి సంఖ్య వివక్షితమేెయగునని నియమము లేదు. కొన్ని స్థ సలములలో
సంద ర్భమునుబట్టి అవివక్షి తము కూడ కాగలదని చూపుచునాాడు.
థో గుణేఒపినా జీ (క్రియతే (పధానా నర సిదయే్‌ ।
గ ౧ అవి స్‌ో
సంఖ్యా క రాతథా క ర్మణ్వవిశిష్టః (పతీయతే Il 88
(పధానాన్తర సిద్ధయే = మరియొక |పధానమగు అర్థమును గూడ కార్యసిద్ధికొరకు, గుణే [-
అపి = అ|పధానమగు అర్థమునందున్నను, సంకా? = = ఏకత్వవ ము మున్నగు సంఖ్య, నశ
అజ్లీ [క్రియతే = స్వీక రింపబడదు, అనగా వివక్షితము కాదు.
తథా = ఇట్లుండగా, కర్మణి = =కర్శ సంజ్ఞా విషయమున అనగా “కర్రు రీప్పిత
తమం కర్మ” (1- -4.49) అను సూ[తము విషయమై, కరా == ఆ సూతమున చెప్పబడిన
కర్త, న. కూడి యుండకయె, అనగా సంఖ్యా సంబంధము లేకయే,
[పతీయతే = తెలియబడును.
పాణిని “కరు రీపితతమం కర్మ 4? (1- 4, 19) అను సూ|తముచే క ర్మసంజ్ఞను
విధించెను. క ర్హయందున్న క్రియతో నంబంధించియన కారకము కర్మ సంజ్ఞ కలదియగు
నని సూూతమున కర్థము.
'కర్తు" అను పదమ వకవచనాంతము. మరియు అది పుంలింగము. కర్మ స సంజ్ఞ
విధింపబడుటచే అది (పధానము. దానికి ఉపకరించుటచే కర్త ఆపధానము, కాగా అప్రధాన
మగు అర్థ మునగల సంఖ్య వివకితమగునని నియమము ,పకారము ఇచట క ర్రయందున్న
సంఖ్య వివక్షితమగుచో ఒక కర్తయందున్న కియతో సంబంధించిన కారకమునకే కర్మ
సంజ్ఞ కలుగవలెను. అట్టి యర్థము స్వీకరించిన ఇద్దరు ముగ్గురియందున్న [కియలతో సంబం
ధించిన కారక మునకు కర్మ సంజ్ఞ రాకపోయెడిని. అట్టి కారకమునకు కూడ ఆ సంజ్ఞ
కలుగుట సమ్మతము. కనుక క క ర్రయందున్న సంఖ్యను వివక్ష చేయరాదు. అర్డ అచట
పుంస్త్యము కూడ వివక్షేతము కాదు. కాగా ఇద్దరు ముగ్గురు, కాక ఆడువాం|డు వీరియందున్న
క్రియతో సంబంధించియున్న కారకమునకు కూడ కర్మ సంజ్ఞ సిద్ధించును.
అట్టకాక క_ర్రయొక్క సంఖ్యను వివకించిన ఒక క రకు సంబంధించినదియే.
కర్మ సంజ్ఞక మని సంకోచము కలుగును. అట్టి అ్మపధానమును బట్టి (ప్రధా ధానము నియమిత
మగును. కాగా [పధానమే అ్యపధానమును అనసరించినట్టగును.
కాబట్టి సంఖ్య అవివక్షితమై రెండు మూడు క ర్హృపదార్థములకు సంబంధించిన
(పధానములకు గూడ కర్మ సంజ్ఞ కలుగును, 188
సముచేశము 727 పదకొండము
విశేష విషయములు (ప్రవర్తించి లోపించిన తద్ధితమునకు (ప్రకృతిగా మిగిలిన
శబ్దము “లుబంతమ"”'ని ఫలించును. 184వ కారిక నుండి బ్రంతవరకును ను (157) “*విశషణా
నాంచాజాతే$” (1-2-52) అను సూ్కూతముయొక్క_ విచారణము విపులముగ జరగి. 115౧
(ఈ) లింగవచనముల అతిదేశప్రనంగమున _ * అతిశాయనే తమవిష్టనౌ ”
(క-కీ_రీర) అను నూూతముయొక్క- పరిశీలనము
అవతారిక మీది విచారణమువలన ““విశేషణానామ్‌” మొదలగు సూతము,
“గసుణవాచకములకు (దవ్యమునుబట్టి లింగవచ నములు సం[కమించును” ఆను విషయమును
విశదముచేయట కుపయోగించునని ఫలించినది. అట్టు లింగవచనములు సం|కమించుట ఏయే
స్థలములం దుపయోగపడునో .- (లేక జరుగునో) ల అన్న అంశమును భాష్యకారుడు విపుల
ముగ వర్చించెను. ఆయా స్థలములను అచటి చర్చలయొక్క సం|గహమును (పకృతము
చూపుచున్నాడు.
శ్లో నజ్‌్ససమాస బహు ప్రీహిద్వంద్య స్ర్యతిశయేమ యే |
భేదా భాష్యానుసా రేణ వాచ్యాస్తే లింగసంఖ్యయో: ॥ 158
నజ్‌ సమాస హు వీహి ద్యంద్యస్ర్రుతిశయెమ = నళ్‌ సమాసము, బహు[వీహి సమాసము,
ద్యంద్యసమాసము, “న్రియామ్‌” అను సూ తము, “ఆతికాయనే తమబిస్థనా అను
సూత్రము _ ఈ స్థలములలో, లింగ సంఖ్యయోః = = లింగ వచనముల యొకు, యే = వీ,
భేదాః = జేదముట గలవో, తే = అవి, భాష్యానుసా రేణ = భాష్యము ననుసరించి, వాచ్యాః
= చెప్పదగియున్నవి,
తాత్భర్భము__- “గుణవచనా సామా|్రయతో లింగవచనాని”' (గుణవాచకములకు
దవ్యవాచక ములను బట్టి లింగ సంఖ్య లుండును) అను వచనమును నక సమాసము మొదలగు
అయిదు స్థలములలో భాష్యకారుడు పవ .ర్తింపజేసి పరికీలించెను. ఆ పరిశీలనము యొక్క
రీతులను పకృతము భావింపదగును. "158
అధతారిక పె కారికలోని వరుసను తారుమారు చేసి, (వెనుకనుండి ఆరంభించి
మొదటికి వచ్చుట) [గంథక ర్త విషయములను విశదీకరించెను. కాగా ““అతిశాయనే తమబిష్ట్థ
నె (ర-లి-లర్‌) అను సూతమును ముందుగ తీసికొని చర్చను పారంభింపుచున్నాడు.
శో॥ యది షషీద్వితీ యాంతాన్నిష్కృషాతమ బాదయః !
౧ © € ఎర
న్యక్కా-రిణి స్యురుత్కృ షే (ప్రకృతేః స్యాద్విలింగతా ॥ 159
నిష్యృష్టాత్‌ = తక్కువ అయిన వస్తువును చెప్పు, షష్టీద్వితీయాంతాత్‌ = షష్ట్యంతముగాని
ద్వితీయాంతముగాని అయిన శబమునకు, న్యక్కారిణి = తిరస్క-రించు, ఉత్కృూ షై “గొప్ప
దైన వస్తువు” అను నర్భమున, తమబాదయః = తమఫ్‌, మొదలగు [పత్యయములు, యది +
వాక్యపదీయము 728 వృత్తి
{195
స్యుః = [ప్రవ ర్తించినట్టయితే, ప్రకృతేః = ప్రకృతియైన శబ్దమునకు, విలింగతా = లింగము
వేరగుట, స్యాత్‌ = సంభవించెడిని.
తాత్తుర్వము-_ కొన్ని వస్తువులలో ఒకటి “మిగిలిన వానికన్న మిన్న'' అని
చెప్పవలసి వచ్చును. అపుడు తక్కువయైన వస్తువును చెప్పు శబ్దమునకు ' “అన్నిటికన్న
మిన్నయెనది'' అను నర్ధ్థమున ““తమప్‌”* (తమ) అను |పత్యయము విధింపబడినది. కొన్ని
చోట్ల “తరప్‌” (తర) అను _పత్యయము కూడ ఈ యర్థముననే పవర్తించును. అట్టి
సందర్భములలో (_పకృతియొక్క లింగమును |పత్యయార్థముయిక్క. లింగమును వెర్వేరగు
పమాదమున్న ది.
వివరణము___ “అతిశాయనే తమబిష్టనౌ” అని సూత్రము. ఇచట “అతిళాయన”
అను శబ్దమునకు రెండర్గములను చెప్పవచ్చును. “మిన్నయగు వస్తువు” అని ఒక యర్థము.
““మిన్నయగుటకు హేతువుగా భావింపబడు వస్తుధర్మము "” అస రెండవయర్థము. ఆ ధర్మము
గుణముకాని |కియకాని కావచ్చును. ఇట్టి అతిశాయనమను అర్థమున, తమప్‌, తరప్‌, మొద
లగు |పత్యయములగును. పకృతియెన శబ్దమును (అనగా తక్కువ అయిన వస్తువును
బోధించు శబ్దము) ద్వితీయాంతముగగాని, షష్ట్యంతముగగాని తీసికొనవచ్చును. ఆది న్రీలింగ
శబమెనచో ఆ, ఈ (టాప్‌, జీష్‌ మొ॥) మొదలగు త్రీ పత్యయములతో కూడినదియు;
లేనిచో కేవలము [పాతిపదికమును అగును.
ఈ సందర్భమున అతిశాయనమన్నది [పత్యయముయొక్క_ అర్థమునకు విశేషణ
మని యొక పక్షమున్నది. ఇందు “వస్తువు మిన్నయగుటకు ముఖ్యకార ణము దాసియందలి
ధర్మమే'' (గుణము -లేక_ (క్రియ) అను భావనవలన, “ఆయా ధర్మముచే గొప్పదైన
[దవ్యము” అను ఆర్థమును “తరప్‌'” (ప్రత్యయము బోధించును. అపుడు (పకృతియొక్క
అర్థమును [పత్యయముయొక్క అర్థమును వేర్వేరగును. ఒక ధర్మముచే తక్కువయగు
వస్తువును పకృతి బోధించును. అదే ధర్మముచే మిన్నయగు వస్తువును (ప్రత్యయము చెప్పును.
కాగా పకృతియెన శబ్దమునకు ఒక లింగమును (ప్రత్యయార్థమైన దానికి వేరొక లింగమును
ఉండు పయోగములలో లింగై కము (ఒకే లింగముండుట) కుదురక పోవును.
దిగువ కారికయందలి ఉదాహరణములవలన ఈ యంశములు విశదము కాగలవు.
విశేష విషయములు (1) “ఆతిశేతే _ ఇతి = అతిశాయనఃి” = మిన్నయె
మిగిలిన వస్తువులను తిరస్కరించు వస్తుపు. (ఇదొక యర్థము). ““అతిశాయనః = అతిళయః''
= మిన్న అగుట. (ఇది వేరొక యర్థము). |ద్రవ్యమునకుగాని జాతికిగాని గొప్పదనమన్నది
తనంతతానుగ సంభవింపదు. అందుండు ధర్మమునుబట్టియే అది కుదురును. ఆ ధర్మము
సామాన్యముగ గుణమేయగును. కొండొకచో [క్రియ అయినను కావచ్చును.
(2) “సెక్కింటిలో ఒకటి మిన్న'' అను నర్భమున ““తమప్పు” వచ్చుటయు,
“రెండిటిలో ఒకటి మిన్న'' అను నర్గమున “తరప్పు” వచ్చుటయును సాధారణమైన
సముద్రేశము 729 పదకొండము
160 |
Wu YY ఇ
అంశము. అమినను కొని
చోట్ల “తరప్పు” కూడ "తమప్పు” యొక్క విషయములో పవ
ర్రించుట గలదు. ఈ తీరున “తరపు” (ప్రవర్తించిన ఉదాహరణములే దిగువ కారికలో
చూపబడును. -
(8) పత్యయముయొక )_ అర్థము అతిశాయనమన్నచో, తిరస్కరించు వస్తువును
లేదా దానియందుండు ధర్మవిశేషమును | పత్యయము చెప్పును. అపుడు తిరస్కరింప
బడునది”” (పకృతియొక్క.. అర్ధమగును. ఉదా : ““ఆఢ్యతమః - రామః”, (ఆఢ్యానామతి
శాయనః = ధనవంతులలో &ః న్న. ఆధఢంశబము ధనవంతులందరను బోధించును, “తమో
అనునది ఆఢ్యత్వమను ధర్నముచే మిన్న
మును (పత్యయార్థ మును వేరగును. ఇదొక పక్షము.
(4 ఇట్టుగాకి (పకతియే ““ఆతిశాయని మను నర్థమును స్యతం|తముగ
బోధించుననియ, ,పత్యయమడే యర్థమునగు కేవలము సూచించుననియును వేరొక పక్ష
న
by)
త ౭యకడు స్యార్థిక మగును, అనగా వెరుగ తన యర్థము లేకుండ (పకృతి
యొక్క అర్థమునే బోధించును. ఇపుడు అరములో భేదముండదు. తుదకు ఈ పక్షమే
టి
సిద్దాంతముగ తీసికొనబడును
(5) మీది పూర్యపక్షయు ననుసరించియే దిగువ కారికలో ఉదాహరణము లీయ
బడినవి. 111591
అవతారిక... మీద చూపిన భిన్న లింగత్వమును ఉదాహరణములతో వివరింపు
చున్నాడు.
శో కాల్యాం కాలాద్ద్వితీయాంతాత్కాలే కౌల్యాస్తరబ్‌ భవేత్‌ |
న్యక్క-_ర్హరి తథా గారే గర్గభ్యః (ప్రత్యయో భవేత్‌ ॥ 160
శో న్యక్య రష చ గర్గషు గార్జ్యాత్‌ స్యా త్తచ్చనేష్యతే n 1600
కాల్యామ్‌ = అతిశయించునది “కాలి”, అగునపుడు, (కాలీ శబ్దము) ద్వితీయాంతాత్‌ = ద్వితీ
యాంతమైన, కాలాత్‌ = కాల, శబ్దము నకును, కాలే = తిరస్క_రించువాడు కాలుడయినపుడు,
(““కాల”* శబ్దము), కాల్యాః = కాలీ ళబ్దమునకును, _తరప్‌ = తరప్‌ (పత్యయము, భవేత్‌
= A? కొస = న్‌ mor = ప= న
= అయ్యెడిని, తథా = అట్టు, గార్భ్యే = గార్గ్యుడు, న్యక్కర్తరి = తిరస్క-రించువాడగు
నపుడు, గర్గెభ్యః = బహువచనాంతర మైన గర్గ శబ్రమునకును, గర్గషు = గర్లులు, న్యక_
రోమ = అతిశయించువారగు నపుడు, గార్ల్యాత్‌ + చ = గార్య శబమునకును, |పత్యయః
ల గప గలి ద
= తరప్‌ ప్రత్యయము, స్యాత్‌ = పవ ర్తించెడిని, తత్‌ + చ = అది, న + ఇష్యతే = అభి
మతము కాదు.
తాత్సర్శః ము కాలమ్‌ - ఆతిశేతే = కాలీ” (నల్లని వానిని మించు నల్లని
ఆడుది) అను నర్ధమున కాలశబ్దమునకు తరప్‌ |పత్యయము వచ్చి, ““కాలతరా' అని కావలసి
వాక్యపదీయము 730 వృత్తి
[161
వచ్చును. (“కాలితరా”” అనునది ఇష్టమైన రూపము. “కాలీమ్‌ = అతి శేతే _ కాలః” (నల్లని
దానిని అతిశయించు నల్దవాడు) అను నర్థమున కాలీ శబ్దమునకు తరప్పు వచ్చి, ““కాలితరః**
ఆని కావలసి వచ్చును. (““కాలతరః” అన్నది అభిమతము). ఇట్టు లింగము వేరగుట సంభ
ఏంచెడిని.
అర్టే కొన్నిచోట్ట |పకృత్యర్థముయొక్క_ సంఖ్యయు, |పత్యయార్థముయొక్క-
సంఖ్యయును వేరు కావలసి వచ్చును. ఉదా: “గర్లాన్‌ - అతిశేతే . గార్జ్యఃో. (గిర్గులను
మించు గార్గ్యుడు) అను భావమున గర్గ శబమునకే [ప్రత్యయము వచ్చి, “*గర్లతరః*”” అను
N ౧ (a) ౧
రూపమయ్యెడిని. (“గార తరణ అనునది ఇష్టము). ““గార్యమ్‌ - అతిశేరతే _ గద్గాః
(గార్గ్యుని అతిశయించిన గర్గులు) అను భావమున గార్గ్య శబ్దమునకు తరప్పు వచ్చి, “గార్ల
తరాః'”' అను రూవమయ్యెడిని. (గర్ల్గతరాః” అనునది అభీష్టము). ఈ విధముగ లింగ
భేదమును సంఖ్యాభేదమును కూడ పా _పించుచున్నది. ఆది అభిమతము కాదు.
విభరోణను.... కాలః, అనునది పుంలింగము. కాలీ, అనునది నస్రీలింగము. ఆతిశ
యించు వస్తువుయొక,_ లింగమును, తిరస్కరింపబడు వస్తువుయొక్క_ లింగమును వేరుగ
నున్న పుడు [పకృతియొక్క- లింగము మారకుండ ఉఊండిపోవలసి వచ్చును. (పత్యయార్థ్ధము
యొక్క లింగమే (అతిశయించు |దవ్యముయొక్క_ లింగము) మొత్తముపై వచ్చుట అభీష్టము
అశ్హే గార్గ్య = అనునది ఏకవచనము. గర్గాః, అన్నది గార్గ్య శబ్దముయొక్క_ బహు
వచనము. (యక్‌ [ప్రత్యయము లోపించును). మై విధముగనే యిచట కూడ వచనములు
(సంఖ్య) తారుమారయిపోవును. ఆతిశయించు వస్తువుయొక్క_ సంఖ్యయే మొ త్రముప వచ్చుట
అభీష్టము. కాగా అతిశాయనమన్నది (పత్యయార్థ మునకు విశేషణమను పక్షమున “లింగ
భేదమును సంథ్యాభేదమును'' అను దోషములు [పా ప్తించుచున్నవని ఫలించినది. 11601
అవతారిక. “అతిశాయనము” (అతిశయించునది = మించునద్సి (పకృత్యర్థ
మునకే విశేషణమని చెప్పుట యు కము" - అనునది సిద్ధాంతము. ఇందును కొంత దోష
మున్నదని చూపుచున్నాడు.
శ్లో॥ కుమార్యాః స్వార్టికే జీప్‌ స్యాత్‌ (ప్రకృత్యర్థోహి నాధికః ॥ 1601
స్వార్థికే = (పకృత్యర్గమును బోధించునపుడు, కుమార్యాః = కుమారీ శబ్దము విషయమున,
జీప్‌ = జీప్‌, అను త్రీ [ప్రత్యయము (ఈ), స్యాత్‌ = అయ్యెడిని, (పకృత్యర్థః = పకృతి
యెన శబ్దముయొక్క_ అర్థము, అధిక = అధిక మైనది, న - హి = కాదుగదా 1
మ
తాత్సర్భుమ.__ తరప్‌ |పత్యయము (పకృత్యర్థమందే (పవ ర్తించినచో “కుమారి
తరా” అనుచోట జీప్పు రావలసివచ్చును. (కుమారితరీ - అను రూపము (పా ప్తించెడిని). ఈ
పక్షమున (పకృతియొక్క-యు [పత్యయముయొక్కయు అర్థ మొకమేయగును గదా !
వివరణము. “అతిశాయనను”న్నది పకృత్యర్థమునకే విశేషణమన్నచో, తరప్‌
సముద్రేశము 731 పదకొండము
162 |
పత్యయమునకు వేరుగ నర్భమేదియు నుండదు. “ఇది మిన్నయగు వస్తువు” ఆను భావమును
(పకృతియే బోధించును. ఆ భావమునే |పత్యయము కూడ అనువదించును. ఇట్టు |పకృత్యక్ణి
మునే బోధించుటవలన (ప్రత్యయము స్వార్ధికమగును. అర్హములో భేదముండదు. “కాలీ _ అతి
శేతే = కాలితరా” (ఆతిశయించు కాలి = నల్లని శ్రీ): “కాలః - అతిశేతే = కాలతరః” (మిన్న
యగు కాలుడు = నల్లని వాడు) మొదలగు రీతిని అభీష్టరూపములు సిద్ధించును. వెన చూపిన
లింగ సంఖ్యల భబేదమను దోషము (పసక్తము కాదు.
కాని “కుమారితరా” మొదలగుచోట్ల వేరొక రీతిని దోషము కలిగెడిని. కుమార,
కిశోర, అనునవి తొలి వయసుగల వ్యక్తిని చెప్పు శబ్దములు. న్రీత్వమున “వయసి పథమే”
(4-1-20) అను స్తూతముచే వీనికి “జీప్‌” (ఈ) (పత్యయమగును. (కుమారీ, కిశోరీ,
అను రూపములగును). పిదప “కుమారి _ అతిశేతే” (మించు కుమారి) అను నర్ధమున తరప్పు
వచ్చినపుడు కూడ ఈ స్రీ | పత్యయమే [పవ .ర్తించి, “కుమారితరీ” అను రూపము కావలసి
వచ్చును. అది ఇష్టము కాదు.
విశేష విషయములు (1) “వయసి |పథమే” - “తొలి వయసుగల శ్రీని
చెప్పు అకారాంతమగు శబ్దమునకు జీపు వచ్చును" అని యర్థము. ఉదా : కుమారి, కిళోరీ
మొదలగునవి. స్రీ |[పత్యయములు కూడ కేవలము ద్యోతకములే. అనగా _పకృత్యర్థముగా
సిద్ధమైన న్రీత్వమునే అవి వెల్పడించును. స్రీత్వమును [కొత్తగా బోధింపవు.
(2) తరప్పు, స్వార్థికమన్నచో అర్థభేదము లేనందున, “కుమారితర” అను శబ్ద
మునకును జీప్‌ ప్రత్యయ మే రావలసి వచ్చును. అది సాధువు కాదు. అతిశాయనమను [కొత్త
భావమును వెల్టడిచేయుచు “టాప్‌” (ఆ) అను శ్రి (పత్యయము వచ్చుటయే అభిమతము.
(“కుమారితరా” అనునది సాధువు).
(శి) తరప్పు స్వార్థికమగునపుడు |ప్రథమాంతమగు ప్రాతిపదికమునకే చేరు
చుండును. 'ఉదా : “కాలీ - అతిశేతే = కాలితరా” మొదలగునవి.
(4) “కుమారితరా” మొదలగు చోట్ట మొదటిదగు జిప్పు (ఈ) (పథమ వయ
స్పునకును, రెండవదగు టాపు (ఆ) అతిశాయనమునకును ద్యోతకమగునని సారాంశము.
(క) స్వతం్యతముగ ఒకానొక యర్థమును చెప్పునది వాచకమనియు, ఉన్న
అర్థమును సూచించునది ద్యోతకమనియు వ్యవహరింపబడును. [ప్రయోగముల ననుసరించియే
వాచకత్వమునుగాని, ద్యోతకత్వమునుగాని నిర్ణయించుకొనవలెను. శాన్ర్రీయమగు |ప|కియ
ఈ విషయమున పనికిరాదు.
అవతారిక ఇట్టు తరవ్‌ ప్రత్యయము స్వార్థికమన్నను దోషముండుటచే, దానిని
వారించుటకై భామ్యకారుడు చూపిన ఒక మార్గమును విశదీకరించుచున్నాడు.
శో షష్యంతాదధికే తస్మాద్దుణే స్వా శయవ రిని ।
ఉం © Val చ
ఉత్కష్టసమవేతాయాం (క్రియాయాం వా విధీయతే ॥ 162
వాక్యపదీయము 732 వృ త్రి
[ 163
తస్మాత్‌ = అందువలన, స్వా శయవ ర్షిని = తనకు ఆధారమైన [దవ్యమందుండు, అధికే=
అధికమైన. గుణే = గుణమందుగాని, ఉత్కృష్టసమవెతాయామ్‌ = అధికమైన [ద్రవ్యమం
దుండు, [కియాయామ్‌ - వా = కియయందుగాని, షష్ట్యుంతాత్‌ = షష్థ్యంత మైన [పాతిపదిక
మునకు, విధీయతే = తరప్పు విధింపబడును.
తాత్ఫర్యంము_ మిన్న యగుటకు మూలముగా తీసికొ నబడునట్టియు, ద్రవ్యమందు
నియతముగ నుండునట్టి గుణమునుగాని |కియనుగాని బోధించునదిగ తరప్పు [పవ ర్తించునని
చెప్పవలెను. అది షష్ట్యంతమగు |పాతిపడికమునకు చేరును. ఇట్లు చెప్పినచో దోషములేవియ
రావు.
వివరణము. అతిశయమును కలుగజేయునది అతిశాయనమని చెప్పినపుడు,
[దవ్యమందుండు గుణమును తీసికొ వచ్చును. గుణమువలననే [దవ్యమునకుత్క-ర్షము ఏర్ప
డును గదా! అఆట్టుగాక “అతిశయమే _ అనగా - మించియుండుటయే - అతిశాయన'”
మన్నచో అది |క్రియారూపముగాన |క్రియనే (ప్రకర్ష హేతువుగా స్వీకరింపవచ్చును. ఈ రెండు
రీతులందును ఆయా [దవ్యమందలి గుణమునుగాని |క్రియనుగాని వేరుగా భావించి, అదియే
అతిశయమునకు హేతువని చెప్పుదుము. తరప్పు ఆ యర్థమున (ప్రవర్తించి చివరకు ఆ యా
గుణ[కియలకు ఆ శయమైన దవ్యమునే బోధించును. ఉదా; “శుక్షస్య _ అతిశాయనః -
గుణః = పక్టతరః'' = తెలుపుచే మిన్నయగు తెల్లని వస్తువు (గుణము), ““శుక్ష్తస్య - అతి
శాయనమ్‌ = శుక్షతరః” = తెల్లని వస్తువుయొక్క- గొప్పదనము. (మించియుండుట = ఇది
(క్రియ). ఈ పక్ష్షమందు (పకృతియొక్క్యు [ప్రత్యయముయొక్కయు అర్థములు వేరుగా
నుండవుగాన లింగభేదముగాని, సంఖ్యాభేదముగాని ప్రస క్తము కాదు. ఆశ్రయమగు దవ్య
మొకటే అయినందున తదనుసారమే లింగ సంఖ్యలు [పవ ర్తించును. అర్హ “కుమారితరా'”
ముగలగుచోట్ట (పత్యయార్థము ముఖ్య మై (గుణముకాని కియకాని) [పకృత్యర్థము (కుమారి
యందలి గొప్పదనము) విశేషణమగునుగాన జీప్పు కూడ మొతముపై |వవర్తింపదు. (తరప్‌
[పత్యయాంతమునకు జీపు రాకుండ టాప్‌ [పత్యయమే చేరును).
కాగా గుణ| క్రియలను వేరుగా చూపుటవలన దోషములు కలుగవని ఫలించినది.! 1 62
అవతారిక |[దవ్యమందలి గుణమునుగాని [క్రియనుగాని విడదీసినపుడు తరపు
యొక ,.. అర్థము ఆ రెండింటిలో ఒక టియె పధానమగును. ఆశ యమైన దవ్యము ఆ|పధాన
మగును. అయినపుడు సామానాధికరణ్యము (ఒకేచోట నుండుటాఒ కే యర్థమును తెలుపుట
ఎట్టు కుదురును ? - అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
లో ఉపా_త్తం చ (ప్రకృత్యర్హోః (దవ్యమేవా శయ స్తయోః 1.
సోఒయమిత్యభిసంబంధాద భేదేన (పతీయతే [| 168
(పకృత్యర్గః = |పాతిపదికము యొక్క. ఆర్థముగా, ఉపా త్తమ్‌ = తీసికొనబడిన, [దవ్యమ్‌ +
సము దేశము 733 పడకొండము
164]
ఏవ = [దవ్యమే, తయోః = ఆ గుణ్యకియలకు, ఆశయః = ఆధారమై, సః + ఆయమ్‌ +
ఇతి = “అదేయిది”" అను, అభిసంబంధాత్‌ జ సంబంధము వలన, అభేదేన = అభేదముతో
(భేదము లేకుండ), పతీయతే = తెలియబడును.
తాత్త్రృర్భము.__ గుణ క్రియలను వేరుగా భావించినను అవి తరప్‌ _పత్యయము
యొక్క అర్థ ములని చెప్పినను, వాని కాధార మైనది (పకృత్యర్థమైన దవ్యమె. అందువలన
ఆధారమైన |ద్రవ్యమునకును ఆధేయములై న గుణ|కియలకును అభేదమును కల్పించుకొని
సామానాధికరణ్యమును సంపాదింప వచ్చును.
వివరణము... అతిశయ మును వెల్లడి ంచునది తరప్పు. తరబంతమైన శబ్ధము
కేవలము గుణమునో [కియనో బోధించుట అసంగతమగును. “శుక్లతర' మొదలగునవి
ద్రవ్యమును బోధించుటయే |పసిద్ధము. అందుచే అభేదమును భావింది సామానాధికరణ్య
మును పొందవలెను,
లింగభేదము, సంఖ్యా భేదము మొదలగు దోషములను వారించుటకు మామే
గుణ (కియలను వేరుచేయట ఆను ఊహ ఏర్పడినది.
కాగా ““శక్షతర*” మొదలగుచోట్ట అతిశయముగల ఆ యా [దవ్యమే బోధపడు ను
కాన దాని ననుసరించియే లింగవచ నములు (ప్రవ ర్తించుచుంకును. “గుణవచనముల కాశయము
ననుసరించి లింగవచనములగును'' అను వచన మీ విధముగ ఇచట సమన్వితమగును.
విశేష విషయములు. శుక్షతర, మొదలగుచోట్ట “పకృతియొక్క అర్ధము
(ద్రవ్యము. (పత్యయముయొక్క- అర్ధము గుణ్యకియలలో ఏదోయొకటి” అనునది భేదభావ
నము. “తుదకు [పకృతి [పత్యయముల అర్థములు రెండును ఒకటే. |దవ్యమును విడిచి గుణ
[కియలు వేరుగా నుండవుగదా :'' అనునది అభేద భావనము. 111691
అవతారిక... శుక్షతర, మొదలగుచోట్టి ' “శుక్ష' ' మొదలగు శబ్దములు ఆయా
గుణముగల ద్రవ్యసామా న్యమును (ఎదయిన ఒక వస్తువు - అను నర్థమును) బోధించును.
తరప్‌ పత్యయముకూడ ““అతిశయముతో కూడిన - అనగా - మిన్నయగు - ఆయా గుణము
గల [దవ్యసామాన్యమునే ” తెలుపును. అంతియగాని [దవ్యవి శేషమును (నిర్జిష్టమగు ఓక్‌
వస్తువును) చెప్పజాలవు. అయినపుడు ఆ[శితమగు గుణము ఏ విధముగను వేరుగా తెలియ
నందున ““దవ్యమును బట్టి గుణవాచకములకు లింగవచనములగును'' అను వచనమును సమ
న్వయము చేయుట ఎట్టు ? - అను శంకకు సమాధానమును చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో రూపాభేదాచ్చ తద్దువ్యమాకాంక్షొవత్‌ (పతీయతే ।
విశేషెర్భిన్నరూపై _స్తదాాశయైరివ యుజ్యతే ॥ 164
రూపాభేదాత్‌ + చ = రూపభేదము లేనందువలన, తత్‌ = ఆ, [దవ్యమ్‌ = ద్రవ్యము,
ఆకాంక్షావత్‌ = ఆకాంక్షగలదిగ, (పతీయతే = తెలియబడును, _భిన్నరూపైః డా వేర్వేరు
వాక్యపదీయము 734 వృ శ్రీ
[165
స్వరూపములుగల, విశేషైః = |దవ్యవిశేషములతో, తత్‌ = ఆ [దవ్యసామాన్యము, ఆశ్రయెః
+ ఇవ = ఆధారములతోవలె, యుజ్యతే = కూడును.
తాత్భర్యము._.. వక్టతర, మొదలగుచోట్ట తొలుత |దవ్యసామాన్యము బోధ
పడుట సహజమే. అయినను అది “పటము”, “ఘటము”, మొదలగు ఏదో ఒక విశేష
మును అపేక్షించుచునే యుండును, (విశేషములేని సామాన్యముండదుగాన). అట్టి విశేషమును
ఆశయముగను, సామాన్య మును ఆశితముగను భావించుకొనవలను. ఈ విధముగ లింగ
వచనముల వ్యవస్థ కుదురును.
వివరణము ““శుక్షతరః” అనగానే “మిక్కిలి తెల్లనిది” అనియే తెలియును.
అయినను అంతమ్మాతమున భావము హూ ర్రికానందున, “పటఃి”, “ఘట”, మొదలగు ఏదో
ఒక విశషమగు వస్తువును చెప్పక తప్పదు. ఆ వస్తువునే ఆశయమని భావించి తదనుసారము
లింగ వచనములను చెప్పుకొనవలెను. ఉదా: శుక్రత రః = పటః ; శుక్తతరా = నారీ ; పక్ష
తరమ్‌ = వస్త్రమ్‌, మొదలగునవి, ఇట్టు లింగసంఖ్యల సమన్వయములో చిక్కాదియు కలుగదు.
1 164॥
అవతారిక ___ కాగా...
లో భిన్నరూ పేసుయల్లి ౦ంగ౦ విశేషేషు వ్యవస్థితమ్‌ |
సంఖ్యా చ తాభ్యాం (దవ్యాత్మా సోఒభిన్నో వ్యపది శ్యతే 1 1605
భిన్నరూపేష = వేర్వేరు స్వరూపములుగల, _ విశేషేషుజావిశేషవస్తువులందు, యత్‌ =వ,
లింగమ్‌ = లింగమును, సంఖ్యా + చవావచనమును (గలవో), తాభ్యామ్‌ = ఆ రెండిటితోను,
సః= ౪, ద్రవ్యాత్మా=ా|దవ్యసామాన్యము, అభిన్నః = వేరుకానిదియె, వ్యపదిశ్యతే =
చెప్పబడును,
తాళ్ళర్యం ము దవ్యసామాన్యము ఆగశ్రితము (ఆధేయము) గను, (ద్రవ్యవిశేష
మా్రయముగను భాసించును. విశేషముయొక్క లింగసంఖ్యలు సామాన్యమునకు సంక
మించును. తుదకు సామాన్యవిశేష్యములు రెండును ఒకటియే అగునుగదా ! ఇట్టు ““ఆశయ
మును బట్టి ఆశితమునకు లింగవచనములగును'' అను వచనమిచట సరిపోపును. ॥165॥
అవతారిక అతిశయించునది గుణమైనపుడు అది ఆ(్రయమైన [దవ్యమందుం
డును గాన, ఆ|శయముననుసరించి గుణవాచక మునకు సంఖ్య (వచనము) సంకమించుట
సిద్ధించును. కాని ఆతిశయించునది [కియ ఆగునపుడు, “మించు వస్తువు - మించబడు వస్తువు”
అను రెండు వస్తువులును ఆ [క్రియ క్మాశయములని భావించినచో ఎల్బపుడును ద్వివచనము
రావలసివచ్చునని భాష్యకారుడు శంకించి సమాధానమును చెప్పెను. ఆ తీరును వివరింపు
చున్నాడు,
శో ఆ(శయః సమవాయీ చ నిమిత్తం లింగసంఖ్యయోః ।
క_ర్తృస్థభా వక శ్మేతిరతో భాష్య ఉదాహృత:ః ॥ 166
సము దేళము 735 పదకాండ ము
167 ]
ఆ|శయః = ఆధార మైెనట్టిది, సమవాయీ + చ = విడదీయుటకు వీలులేని సంబంధము గలిగి
నట్టి (ద్రవ్యము, లింగ సంఖ్యయోః == లింగ మునకును, వచనమునకును, నిమి త్రమ్‌=సిమి తము
(భవతి = అగును). అతః = ఇందువలన, శేతిః = '“'శి", అను ధాతువు, క_ర్హృస్థభావకః కా
క ర్రయందుండు వ్యాపారము గలదిగ, భాష్య = భాష్యమందు, ఉదాహృతః = చెప్పబడెను,
తా త్పర్యము-_-- వ్యాపారము ఏ [ద్రవ్యమందు నియతముగ నుండునో = ఆ దవ్యమే
ఆ వ్యాపారమున క్మాశయమగును. దాని ననుసరించియే లింగవచనములను చెప్పవలెను.
_పకృతమున ““అతిశయించుట”* (అతి + నీ 3 అతిశేతే = అతిశాయనః = అతిశయించు
నది), అను వ్యాపారము క ర్తరియగు [ద్రవ్యమందే యుండును. కావున దాని ననుసరించియే .
వచనము వచ్చునుగాని ఎల్టపుడును ద్వివచనము రాదని భాష్యకారుడు చెప్పెను.
వివరణము “అతి” అనునది ఉపసర్గము. ““శీ* అనునది ధాతువు. ఉపసర్లము
యొక్క బలముచే ఈ ధాతువు సకర్మకమగునన్నచో, అతిశయించు కర్త ఒకటియు అతిశ
యింపబడు కర్మ ఒకటియు రెండు దవ్యములుండును. ఆ రెండును క్రియ కాధారములన్న
పుడు ద్వివచనము తప్పదు. కాని “అతికీ’ అను ధాతువు అకర్మకమని భామ్యకారుడు
చెప్పెను. కావున కర్తయగు [దవ్యమొక్కటియే [కియ కాధారమగును. తదనుసారముగనే
ఏకవచనము సిద్ధించును. 1166॥
అవతారిక. కర్మనుకూడ ఆ|శయముగ భావించినచో ద్వ్యివచనమును రావచ్చు
ననుచున్నాడు.
శో॥ నిమిత్తమ్మాశ్రయక్వేన గృహ్యేత యది సాధనమ్‌ ।
కర్మాపదిషయోః ప్రాపిస్తత స్యాల్సింగసంఖ్యయో:ః ॥ 167
లు అణాల రీ ౧౧
సాధనమ్‌ == కారకము, నిమి త్తమ్‌ = నిమి త్రమాత్రముగాను, ఆ్యశయత్వేన = అధారముగాను,
గృహ్యేత + యది = స్వీకరింపబడినట్టయితే, తత్ర = అచట, కర్మాపదిష్టయోః = కర్మకు
సంబంధించి నట్టు చెప్పబడు, లింగ సంఖ్యయోః == లింగవచనముల యొక్క, పా ప్రిః = రాక,
స్యాత్‌ = అగును.
తాతృర్భమయు.__. “క ర్తయగునది కర్మను అపేక్షించునను'” భావనవలన, కర్మను
గూడ [క్రియకు ఆశయముగ తీసికొన్నచో కర్మకుచెందిన లింగవచనములును రావచ్చును.
వివరణము. “అతిశయించుట'' అను |కియ వాస్తవముగ కర్తయందే నియత
ముగ నుండును. అయినను ఏదో విధముగ కర్మ కూడ స్ఫురించునని భావించి, ఆదియు
[క్రియ కొశయమని చెప్పినపుడు, ద్వివచనము (కర్తృ కర్మలకు రెండిటికిని చెందునట్టు)
రావచ్చునని భాష్యకారుడు వ్యాఖ్యానించెను, ఉదా : “శుక్షస్య = అతిశాయన;ః = శుకతరౌ ”?
| ర లం
మొదలగునవి.
విశేష విషయములు |కియ అన్నది ఎల్బపుడును క ్రర్రయందే యుండును. కాగా
వాక్యోపదీయము 736 వృ క్రి
అది క_రృసమవెతము. కర్మ సమవేతము కాదు. అయినను భావనాబలముచే కర
[కియకా_శయముగ చెప్పవచ్చునను పొఢథవాదము ననుసరించి ఈ చర్చ జరిగినది.
ఈ కారికతో *““ఆరిశాయనే తమవిష్టనా"” అను సూ తనుందలి భాష్యముయొక్క-
పరిశీలనము ముగిసినడి. 116 Ti
(9) లింగవచనముల ఆతిదేశ (పనంగమున “ స్రియామ్‌ (4-1-8) అను
నూూతమందలి భాష్యపరలనము.
La] నో
అవతారిక 1568 వ కారికలోని వరుసలో వెను నుండి రండవపగు “ీన్రీయామ్‌””
(4-1-8) అను సూత్రముయొక్క_ భాష్యమును పరిశీలించుటకు [(పారంభింపుచునా
శో శాస్త్రనిమి త్తభావేన సముదాయా దె పోదృుత ౪ |
ఫూ
ప్రకర్లన సృన్యేచ్చయాయోగః ప్రకృత (ప కతకయేన వౌ ॥ 168
స్ర్యర్థః = స్రీత్వమను ధర్మము, సముదాయాత్‌ = పదము మొత్తమునుండి, సిమి తభావేన ==
నిమి తముగా, శాస్రె = వ్యాకరణశాస్ర్రమున, అ హోద్ధ్య్చతః = చేరుచెయబడినది, తస్య = =
ధర్మమునకు, |పకృత్యా = (పకృతితోగావి |పత్యయేన + వా = | పత్యయముతో గాని,
అ
ఇచ్చయా = = ఇచ్చననుసరించి, యోగః = సంబందము, (భవతి =
తాత్ఫ్ళర్భోయు... పదార్థములందుండు ప్రత్వమను ధర్మము సహజసిద్ధము. ఆది
“అజా గౌరీ,” మొదలగు పదములను పూర్తిగా. ఉచ్శ రింభునపుడే తెలియుచుండును
అయినను స్పష్టతకొరకై వ్యాకరణము ప్రకృతి పత్యయములన ఏ విడదీసి న్రీత్యమును సమ
నయము చేయును. అపుడా స్రీత్వము (పకృతియుక్కా | అర్థ మసికాసి, [(ప్రత్యయముయొక్క
ఆర్థ మనికాని చెప్పుకొనవచ్చును.
వివరణము... “న స్రయామ్‌”' అనునది అభికారసూ(_తము. కావున ఆది |పత్య
యములను విధించు సూతములతో చేరి, వ్రితగమందు టాప్‌
చ్ర్రతః (ఆ), జీప్‌ (ఈ), మొదలగు
(పత్యయములు (పాతిపవఏక మునకు చేరునని ధించి ఇచట త్రీత్యమను ధర్మము లోక
లో (పసిద్ధమైన “స్తన కేశాదులను కలిగియుండుట” కాదు. సత్త్యము, రజస్సు, తమస్సు
- అను (పకృతిగుణములయొక్క_ ఆఅఆపచయము-_. అనగా = = తక్కువగానుండు స్థితి య స్రీతు
మని వ్యాక ర ణమున ఓక వ్యవస్థ ఏర్పడి ఉన్నది, దీనినే “సంస్తానము” : తిరోభావము =
గుణ త్రయము తగ్గియుండుట) అని సాంకేతికముగ వాడుదురు. ఈ సందర్నమున ఇటు పైసి
“సంస్తానము! అను పదము తరచుగ వినవచ్చుచుండును.
పదములఖండములని సిద్ధాంతము. అయినన వైశద్యమునకై (పకృతి [(సత్యయ
ను
ములను శాస్త్రము కల్పించును. కాగా ' త్రీక్వమును ను తెలుపు పదములలోగూడ (పకృతి (ప్రత్యయ
ములను చూపుట కాల్పసికమె. అజా, గౌరీ, మొదలగు ఏచోట్ట త్రిత్యమును సూచించు పత్య
వాక్యపదీయము 74 జాతి
T89
అవతారిక పై యర్ధమునే దృఢప పరచుచున్నాడు.
శో యస్యాన్యస్య (పస కస్య నియమార్జా పునఃశుతిః
నివృత్తా చరితార్థత్వాత్సంభా్యా త|త్రావివక్షితా ॥ 89
యస్య = దేనికి, పునః |కుతిః = మరల చెప్పుట, అనగా సూ|త మున చెప్పక పోయినను
'సిద్ధించుచుండ గా మరల చెప్పుట, అన్యస్య = ఇతరమగు దానికి, పస క్తస్య = పస క్రమగు
కార్యమునకు, _నివృతౌ = వారించుట విషయమై చరితార్థత్యాత్‌ = చూపబడిన (ప్రయోజనము
కలది యగుట వలన, నియమార్థా = నియమము (పయోజనముగా కలదియో, త్యత = అచటి,
సంఖ్యా = ఏకత్వము మున్నగు సంఖ్య, అవివక్షితా = అవివక్షితమగును.
“కర్తు రీపితతమం కర్మ” (1-4. 49) అను సూత్రమున కర్తుః, అను పదము
కలదు. దానివలన కర్తకు ఈప్పితము కర్మ సంజ్ఞ కలదని యర్థము లభించును. కాని
బాగుగ ఆలోచించిన 'కర్తుఃి అను పదము సూతమునలేకున్నను ఆ యర్థము లభించును.
ఎట్లన, “ఈ ప్సితతమమ్‌' అనగా మిక్కిలి కోరబడినది యని యర్థము. కోరు. వానిని వేరుగ
చెప్పకున్నను అర్థాత్తు లభించును, ఆ కోరువాడు కరయే. ఈ రీత్తిగా కర్తుః అను పదము
వ్యర్థ మ యగుచున్నది. మై పద్ధతిలో కర్మకు కరణమునకు గూడ ఈప్సితతమమగునది కర్మ
సంజ్ఞక ము కావలెను. అది సమ్మతము కాదు, అందుచే “కర్తుఃి అను పదమువలన “కర్తకే
ఈప్పితతమము కర్మయగును” అని నియమము సిద్ధించును. అట్టితరి కర్మాదులకు ఈప్పిత
మగు దానికి కర్మ సంజ్ఞ వారింపబడును.
కాగా “కర్తు? అను పదము కారకాంతరమునే వారించుచున్నది. కర్త ఒకడా, కాక
అనేకమా అను అర్ధముతో (పస క్రిలేదు. కాబట్టి సంఖ? *అవివతితమే యగును. 189
తారిక్‌ “|పాతిపదికాత్‌' అను స్థలమున ఏక త్యసంఖ్య వివవ్షితమగును,.
చును. అంతియెకాని 2.8
కోకమున చెప్పబడినది.
లు
విభకౌ' (1- 2.64) అను
సూ|తమును వా౭ఖానించుచు | పొతిపదిక సముదాయము కంటెను విభక్తి (ప్రత్యయము
కలుగునని చె పెను
కాగా పై భాష్యము విరోధించుచున్నది అను పూర్వపక్షమునకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
లో సరూపసముదాయా త్తు విభ క్తిర్యా విదియతే |
ఏక స్నతార్గ్లవాన్‌ సిదః సముదాయస్య వాచకః ॥ 90
దై ధి ధి
జ రరి వ క్లోకార్థమునకు “శేషాత్క ర్తరివర నై స్రపదమ్‌” (1-8.78) మున్నగు చాల
సూ[తములు ఉదాహరణములు శకాగలను. ఏశేపము నాకావీంచువారు మూల[గంథము
చూతురుగాక. (గంథవి స్త నర ఫీతిశే నిచట చూవలేదు.
సముదేశము 737
169 ]
యము (ఆ, ఈ, వినబడుచుండును. సరిత్‌, వాక్‌, మొదలగుచోట్ట అట్టి పత్యయమే విన
బడదు (అయినను అవి త్రీలింగములే). అందుచే స్రీత్వమనునది _పకృత్యర్థమనుటకును
(సరిత్‌, వాక్‌, మొదలగు స్థలములు) (పత్యయార్థమనుటకును గూడ (అజా, గె గారీ మొదలగు
స్థలములు) అవకాశమున్న ది. 1651
థి యం
అవతారిక. మీది భావమునే వివరింపుచున్నాడు.
వ్ల స్రీ శబ్దో గుణ శబ్దత్వాత్తుల్య ధర్మా సితాధిభిః |
గుణమాతే (ప్రయుజ్యేత సంస్యానవతి వాళయే ॥ 169
గుణశబ్ద్బత్వాత్‌ = గుణమును చెప్పు శబ్రమగుటపలన, గ్రీశోబ్ధః = “త్రీ” అరు శబ్దము, సితా
దిభిః = సిత, శుక్ష, మొదలగువానితో, తుల్యధగ్మా = సమానమైన స్వభావముగలది, గుణ
మాతే = కేవలము గుణమందు, [ప్రయుజ్యేత = పయోగింపబడును, వా = లేక, సంస్యాన
వతి = సంస్త్యానమను గుణముగ ల, ఆ్మశయే = దవ్యమందు, (పయుజ్యేత = పయోగింప
బడును.
తొత్మృర్భం యు ““ర్రి యామ్‌” ' అము సూూతమున స్రిశబ్దము సంస్త్యానమను గుల
మును తెలుపును. కావున అది శుక్ల, మొదలగు గుణవా కములతో సకానమగును. కావుననే
కేవలము గుణము (సంస్వానము) ను కాని, ఆ గుణమున కాధారమైన దవ్యమునుగాని స్రీ
శబ్దము బోధింపగలదు.
వివరణము “స్రై = సంసా స్య్యానమ్‌ , ', సమ్‌ = బాగుగా, స్యానమ్‌ = అణగి
యుండుట. అనగా “*సత్తము, రజస్సు, తమస్సు, అను మూలగుణములుగాని, వాని పరి
ణామములైన శబ్దము, రూపము, మొదలగు గుణములుగాని తగ్గియుండుట ” - ప్రత్వమగును.
ఈ ధర్మమునే ““సంస్త్యానమి'ను శబ్దముతో [గంథకర్త వ్యవహరించుచుండును.
కాగా సంస్త్యానము లేక న్రీత్వము ఒక విధమైన గుణమైనందున శుక్తాది శబ్ద
ములవలెే స్రీశబ్బ్దము కూడ గుణమును గుణిని బోధించుట కవకాశము కలదు.
విశేష విషయములు. “సంస్తానమును _ న్రీత్వమును ఒకే” అనుకొని
““ర్రియామ్‌”” అను సూ తమునకు వ్యాఖ్యానము చేయవలెను. “ాతిపదికాత్‌'” అను పన
మిచట సంబంధించును. కాగా - “ న్రేయామ్‌ = ద్రీత్వేగుణే, | పాతిపదిక్షాత్‌ _ (పత్యయః” =
““ఏదో ఒక వస్తువును చెప్పు శబ్దమునకు, స్రీత్వమను గుణమును బోధించుచు “టాప్‌'' మొద
లగు (ప్రత్యయములగును*” అని యర్థము వచ్చును. ఇపుడు శ్రీత్వము [పత్యయముయొక్క
ఆర్థమగును, ('“శ్రియామ్‌””, ఆను స్రీశబ్దము గుణమునే చెప్పును). దీనిని “వత్య యార్ధ
పక్షి 'మందురు (అనగా గ్రీత్వము [పత్యయముయొక్క- అర్థ మని భావము).
అట్టుగాక - స్రీశబ్దము స్రీతృ్వముగల [ద్రవ్యమునే బోధించునన్నచో సూ|తము
యొక. అర్థము రెండు విధములుగ సంభవించును. అందు మొదటిది *ీసమానాధికరణ
[47]
వాక్యపడీయము 736 వృర్త
[170
పక్షము”, ఇచట ఒక చ్మెతమున్నది. దానిని ముందుగ |గహింపవలెను. “పక్షత్వము'!
మొదలగు గుణములను నిమి త్తముగ తీసికొని, కుర్ద, మొదలగు శబ్దము లాయా (దవ్యముల
నన్నింటిని కూడ చెప్పగలవు ఉదా ; శుక్షః = పటః =తెల్పనిబట్ట.. శుక్తః = == ఘట = తెల్లని
కుండ (తెల్లని వస్తువేదయినను సరే). కాని స్ర్రీత్వమను గుణమట్టిది కాదు ,. ప్రీత్వమును నిమ్‌
[రొ లో బు ప
త్రముగా (గహించి ఒక [ద్రవ్యమును బోధించుట అన్న అను శబ్బమునకే
తప్ప మిగిలిన ఏ శబమునకును సంభవింపదు. (స్రైళబ్దము మా మే చెప్పగలుగును,
మిగిలిన వసువులను చెప్పజాలదు) ఓర )_ “స్త్రీ శబ్రముకొర కే సూూతమారంభించుట
నిష్బలమగును అందుచే స్రీశబ్ధము [దవ్యమును దేసినై నను బోధించుననియు, అపుడు స్త్రీ త్వ
మను ఫర్మము ఉపలక్షణము మాాతమే అగుననియును చెప్పవలెను. అనగా “శబ్దము
బోధించు [దవమందిలి స్రీత్వము సూచితమైనచో చాలునని” తేలును. అపుడు “త్రయామ్‌కా
స్రీ సమానాధికరణాల్‌ = (పాతిపదికాత్‌ - ప్రత్యయః = స్త్రీ అను శబ్దముతో సమానాధికరణ
మైన శబ్దమునకు (ప్రత్యయమగును *” అని స్తూూతార్థము వచ్చును. పాతిపదికార్థముగ స్రీ గదు తము
తేకున్నను స్త్రీ” అను భావము సూచితమైనచో _పత్యయము రావచ్చునని ఫలించును.
త్యమును చెప్పు శబములతో పాటు - వాని యర్గముతో మాత
మేకీభవించి = స్తీ త్యమును చెప్పని శబ్దః ములకు కూడ |పత్యయములు రావలసి వచ్చును. ఇట్టి
సమానాధికరణ పక్షమందు సంభవించు దోష మునే దిగువ కాదికలు విశదపరచును,.
అటయినపుడు సహజముగ
రా
క
రెండవది _పకృత్యర్థ పక్షము. “స్తీత్వమను గుణమును కలిగిన ద్రవ్యమును
ఫి
సూటిగ చెప్పు శబ్దమునకు పత్యయములగును” | అని ఇందు సూత్రార్థవ ము లభించును. ఇందు
సత్వము వాచ్యము కావలెను. నూచితమెనచో (ప్రత్యయము రాదు, ఈ పక్షము నిరుషమని
న్‌ా దట
భాష్యకారుడు చెప్పెను. ఈ యంశమును గూడ రాబోవు కారికోలు స్పష్టప పరచును 16914
అవతారిక కాగా “శ్రియామ్‌” (4-1-8) అను సూ[తమునకు సంభవించు
వాాఖ్యానమును చూపుచున్నాడు.
శో స్ర్యుర్ణః సంస్వ్యానవద్ద్రవ్యం (ప్ర పకృత్యర్థ శ్చ యద్యసౌ |
ద్రవ్యోపలక్షణార్గత్వం సంస్తానన్‌, తథాసతి 11 170
సంసా నవత్‌ = సంస్యానము (గుణముల అపచయము) అను సిమి త్తముగల, [దవ్యమ్‌ = =
వస్తువు, స్ర్రర్ణః = =సీ శబ్రముయొక అర్థమై, అసె = ఇది, (పకృత్యర్థః చ 2 [పకృతి
యొక్క అర్థము కూడ, యది = అయితే, తథా -- స = అట్టయినచో, సంస్తానన్య =
సంస్తానమను ధర్మము, |ద్రవ్యోపలక్షణార్థత్వమ్‌ = [దవ్యమున కుపలక్షణమగుట (కేవలము
సూచించు ఒక ధర్మము), (భవేత్‌ = అయ్యెడిని)
ie
తాత్బృర్భుము.__ స్త్రీ, అను శబ్దమొకట్‌ తప్పు మిగిలిన ఏ శ శబ్దమైనను, స్త్రీ త్వమును
నిమి త్తముగా తీసికొని | (ద్రవ్య వును బోధింపదు. కావున సీ స్త్రి త్వమనునది దవ్యమున కుపలక్న
ణము మా తమె అగును. అనగా వెరుగ ఒక [ద్రవ్యమును ను చెప్పవలెననియును, అచటి స్త్రీత్వము
సూచిత మెన చాలుననియు పరక్ణివసించును. =
నముద్దేశము 739 ' పదకాండము
172 |
వివరణము... ఇదియే సమానాధికరణ పక్షము. ఇందు “స్రీ” అను భావమును
సూచింపుచు, ఒకా క (ద్రవ్య మును చెప్పు శబ్దమునకు [పత్యయమగును"'” అని సూతార్థము
లభించును. కాగా సీ త్యము ; పాతిపదికమునకు వాచ్యము కానక్కరలిదు. (పాతిపదికారమున
యా థి
స్రీ తృ్వమున్నట్లు సూచించిన చాలును.
ww తు రా
విశేష విషయములు ““న్రీయాః భావః = స్రీత్వమ్‌” అనగా సంస్తానమే.
ఇది స్రీశబము విషయముననే నిమి త్రమగును. కావుననే ““స్రీత్వము గలది స్రీ మాతమే”'
యడ OD ఆణి = | =
ఆగును. వేరొకటి కాదు. 11/0!
అవతారిక ఇట్లు సమన్వయము చేసినపుడు కలుగు దోషమును చూపుచున్నాడు.
లో సంస్వానేన క్వచిద్ద్యవ్యం దృష్టం యదుపలక్షిశే ।
అనం గీకృత సంస్వానాతద్వృ తేః (పత్యయో భవేత్‌ ॥ |.
క్వచిత్‌ = ఒకానొక, ఉపలక్షితే = సూచింపబడిన దానియందు, యత్‌ = ఏ, (దవ్యమ్‌ =
వస్తువు, సంస్త్యానేన = సంస్త్ర్యానమను ధర్మముతో, దృష్టమ్‌ = చూడబడునో, అనంగీకృత
సంస్త్యానాత్‌ = సంస్యానమును స్వీకరింపని, తద్భ త్తేః = అట్టి ద్రవ్యమును బోధించు
వేరొక శబ్దమునకు, [పత్యయః = |పత్యయము, భవేత్‌ = అయ్యెడిని.
తాత్పర్యము--- స్త్రీ త్యముచే (సంస్తానము) ఉపలక్షితమైన |దవ్యమును బోధించు
శబ్దమొక టి యున్నపుడు, స్రీ త్యమను ధర్మములేకున్న ను - అట్టి శబ్దమునకు సమానాధికరణ
మైన మరియొక శబ్దమునకు కూడ టాబాదిప్రత్యయములు రావలసి వచ్చును. 11711
అవతారిక___. మీది కారిక చెప్పిన విషయములో ఉదాహరణమును చూపుచున్నాడు.
ల్లో భూతాదయ:ః షడాథ్యాశ్చ సంస్వానేనోపలక్షిే |
(బాహ్మణ్యాదొ యదా వృత్తానేభ్యః స్యుః (పత్యయా స్తదా 1172
భూతాదయః = భూతమ్‌, మొదలగు శబ్ద్బములును, షడాఖ్యాః గ చ= “షట్‌” అను సంజ్ఞ
గల పంచన్‌, షట్‌, మొదలగు శ బ్బములును, సంస్తానేన = సంస్తానముచే, ఊపలక్షితే =
సూచింపబడిన, |బాహ్మణ్యాదౌ = [బాహ్మణీ, మొదలగు శబ్దములందు, యదా = ఎపుడు,
వృత్తాః = [పవ ర్తించునో, తదా = అపుడు, తేభ్యః = వానికి, (పత్యయాః = స్త్రీ పత్యయ
ములు, స్యుః = అయ్యిడిని.
తాత్పర్యము... ““భూతమ్‌ = ఇయమ్‌ - (బాహ్మఖణీ ' (ఈ (బాహ్మణస్తే భూతము
= రాక్షసి) ఇచట _వాహ్మణస్రే సంస్తానముచే ఉపలక్షిత అగును. ఆమెను బోధించునదియు
సంస్త్రానము లెనిదియు (స్త్రీ త్యమును స్వీకరించనిది = నిత్యము నపుంసకము) భూత శబ్ద
మగును. కాగా భూతశబ్దమునకు టాప్‌, ఆను [ప్రత్యయము రావలసి వచ్చును. అక “పంచ -
ద్రాహ్మణ్యః'' (అయిదుగురు ద్రాహ్మణస్త్రీలు). ఇచటను “పంచన్‌'” శబ్దము (దాహ్మణ
వాఠ్వపదీయము 740 వృతి
[ 173
స్త్రీలను బోధించుటవలన దానికి జీప్‌, (ప్రత్యయము రావలసివచ్చును (ఇవి అభిమతములు
కావు. ఈ దోషములకు వారించుటకు వేరుగ [ప్రయత్నము చేయవలసియుండును).
ఎచరణమయు___ షకారాంతముగాని (షష్‌్స్‌, నకారాంత ముగాని (పంచన్‌, మొద
లగునవి) అగు సంఖ్యావాచకమునకు ““షట్‌*”” అని వై యాక రణుల సంకేతము. కాగా -
“క స్తిలింగమగు శబ్దముతో స మానాధికరణమైన శబ్దమునకు (పత్యయములగును ” అను సమా
నాధేకరణ ప పక్షమందు ఇట్టి దోషములు కలుగునని సారాంశము. nl T2n
అవతారిక... పె కారికన వివరింపుచున్నాడు.
శో తద్వంతో హి (పధానత్వాత్‌ (పత్యయానాం (ప్రయోజకాః |
సామానాధికరణ్యేఒపి త స్మాట్టాబాదిసంభవః 1 178
తద్వంతః = సంస్తానము గల '| దవ్యములు, (పధానత్వాత్‌ = ముఖ్యమగుటవలన, |పత్యయా
= (పత్యయములకు, | పయోజకాః + హి = సంపాదకములగును గదా :, తస్మాత్‌ =
అందువలన, సామానాధికర ణ్యే + అపి = సామానాధికరణ్యమందును, టాబాది సంభవః =
టాప్‌, మొద:.గు (పత్యయములు వచ్చుట, (భవతి = కుదురును).
తాళ్ళర్యయు_ సమానాధికరణ పక్షమున సంస్త్యానముగల పదార్థములు ముఖ్యము
లగును (సహజముగి స్త్రి సీ లింగ ములైన శబ్దముల [ప్రధాన నములు). ఆవి తమతో సమానాధికర
ణములగు వానికి కూడ (ము ఖ్యార్థముతో 'అన్వయించునవి) _పత్యయములను సంపాదించును.
వివరణము. “స్త్రీలింగ శబ్దముతో సమానాధికరణమగు శబ్దమునకు [పత్యయము
లగును” అని ““ గ్రియామ్‌”” అను సూూతమున కర్థము చెప్పినపుడు, సమానాధికరణమై
స్త్రీ లింగ ముకాని శబ్రమునరును టాబాదులు (పవ ర్రించుట సమంజసమే గదా ! 11181
అవతారిక ___ య. సమానాధికరణ పక్షమందు దోషముండుటచే దానిని విడిచి,
చున్నాడు.
ల్లో॥ గుణమా (త్రాభిధాయిత్వం త్రీశబైే వర్ష్య తె యదా |
(ప్రకృత్యర్హశ్చ సంస్త్యానం స్వార్థికోః (పత్యయా స్తదా 11 174
శ హై
శబ్దే = స్త్రీ, ఆము శబ్దము, (క్రి యామ్‌, ఆను సూ తమున) గుణమా|త్రాభిధాయిత్యమ్‌ =
కేవలము గుణమును నోధించుటయు, సంసానమ్‌ = స౭స్త్యానమను గుణము, (పకృత్యర్థః లా
చ= (పకృతియొక్ళ_ ఆర్థమనియును, యదా= ఎప్పుడు, వర్ణ్యతే = చెప్పబడునో, తదా డా
_ అప్పుడు, [పత్యయాః = |పత్యయములు, స్వార్థికాఃి = (పకృత్యర్థ్భమందడె (పవర్తించునవియ్సి,
(భవంతి = అగును).
సముద్దేశము 741 పదకొండము
175 ]
తాత్పర్యము “స్తీ అనగా సంస్తానమను గుణము మా|తమే (ఉపలక్షిత
అ \
మగు ద్రవ్యము కాదు). “స్రీత్వమను గుణమును బోధించు హపైతిపదికడునకు టాబాది
|పత్యయములగును'” అని, ““న్రయామ్‌”! అను సూ(తమున కర్ణము. కాగా స్రీ త్వమును
బోధించుదానికే (పత్యయములగునుగాన, పత్యయములకు వేరుగా అర్థము ఉండదు. (పకృ
త్యర్థమునే వెల్లడించుచు అవి స్వార్థికములగును.
వివర జయము ఇదియే (పకృత్యర్థ పక్షము. ఇందు స్రీత్వమను ధర్మమును
(పకృతియ బోధించును. (పత్యయములు కేవలము ద్యోతకములుగ నుండును. ఇదియే సిద్ధాం
తముగ స్వీకరింపబడినది.
విశేష విషయములు. "* “శ్రియామ్‌'” అను సూ తమున “స్తీ శబ్దము [దవ్యమును
బోధించునిన్నది మొదటి పక్షము. “స్త్రీ శబ్టము గుణమును మా|తమే బోధించునన్న ” ది
రెండవ పక్షము. 1 1/4॥
అవతారిక. “ఏ; [పా తిపదిక మైనను "కేవలము స్రీత్యమను గుణమును జోధిం
చుట సంభవించునా ? - అను శంకకు సమాధానమును చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ సంస్త్యానే కేవలే వృత్తిః (ప్రకృతీనాం న విద్యతే ।
తదావిషే తతో ద్రమ్యే గృహ్యాంతే సమవసితాః ॥ 175
యు a
కేవలే = కేవలము, సంస్త్యానే = సంస్తానమందు, [పకృతీనామ్‌ = [పకృతులుగా నుండు
శోబ్బము లకు, వృత్తిః = (పవృత్తి, నశ విద్యతే = ఉండదు, తతః = అందువలన, తదావిష
= అ సంస్త్యానముతో కూడిన, [దవ్యే = |దవ్యమందు, సమవస్థితాః = ఉన్నవై , గృవ్యంతే
= తీసికొనబడును.
తాత్పర్యము కేవలము స్రీత్యమును ఏ శబమైనను జోధింపదు. కావున స్త్రీత్వ
ay దా వీ"
ముతో కూడిన ద్రవ్యమును తెలుపు శబ్దమునకే స్త్రీ పత్యయములగును.
వివరణము వ్యవహారములో సిద్ధముగానున్న శబ్దములను (అజా, గౌరీ, మొద
లగు శబ్దములు, ఇచట ఆ, ఈ, మొదలగునవి స్త్రీ [పత్యయములని భావన) సంస్కరించు
టయే శాస్త్రము చేయుపని, అట్టి శబ్బ్దములన్నియును ఏదో ఒక వస్తువును బోధించునుగాని
కేవలము స్త్రీత్యమను ధర్మమును మాత్రము చెప్పి ఊరకుండవు. కాగా “స్ర్రీత్వమను ధర్మ
ముతో కూడిన [దవ్యమును చెప్పు శబ్దమునకు [పత్యయమగును”” అని “స్రీయామ్‌” అను
సూూతమున కర్థము చెప్పక తప్పదు. ఈ విధముగ స్రిత్వము (సంస్తానము) _పకృతియొక్క-
అర్థము _లేక__ (పకృత్యర్థమునకు విశేషణమగుట కుదురును. 111'/5॥
అవతారిక... స్రీత్య్వమును పకృత్యర్గముగా చెప్పినపుడు, వెనుకటి (172 వ
ఈ ఆ ®
కారిక) దోషములు సంభవింపవని చెప్పుచున్నాడు.
లో ఉసకారి చ సంస్యానం యేషు శ బ్రేస్వే ఎక్షీతమ్‌ |
తేభ్యష్టాబాదయ స్తచ్చ భూతాదిష్వవివక్షిత మ్‌ ॥ 178
యేమ = ఏ, శబ్దేషు = శబ్ద్బములందు, సంప్తానమ్‌ = స్త్రీ సిత్వము, ఉపకారి + చ = ఉపయో
గించునట్టు, ఆ సేక్షైతమ్‌ = కోరబడునో, తేభ్యః = = ఆ శబ్బములకు, టాబాదయః =
మొదలగు [పత్యయములు (భవంతి = అగును), భూతాదిషము + చ = “భూతమ్‌'' చ
చోట అయితే, తర్‌ =ఆ స్రీత్వము, అవివక్షితమ్‌ = వివక్షింపబడలేదు.
తాత్పర్యము స్త్రేత్వమును స్పష్టముగ బోధించు శబ్దముల కే స్త్రీ [ప్రత్యయము
లగును. '“'భూతమ్‌ - ఇయమ్‌ - |బాహ్మణీ'' అనుచోట “భూతో శబ్దము విషయమున
సీ తము వివక్షితము కాదు.
డవ
వివరణము -- ఈ పక్షమందు |ప్రకృత్యర్థమందు స్త్రీ త్యము తప్పక ఉండ వలె
“భూతమ్‌'' ఆనుచోట భూతశబ్దము కేవలము “కఠిన వృదయత్యము ను బోధించు *గాని,
సీ స్రైత్వమును చెప్పదు. ఇచట కూడ స్త్రీ త్వమును చెప్పదలచినచో “భూతా అని కావచ్చును,
కాని అర్థము మారిపోవును. (ఉండినది - సత్యమైన ది). అర్డ పంచన్‌, షట్‌, మొదలగు
సంథ్యాళ బ్దములును భేదరూపమైన సంఖ్యనే చెప్పునుగాని, స్తే త్యమును చెప్పవు. అందుచే
వానికి సీ [పత్యయములు రావు. కాన వానిని వారించుటకై వేరుగ [ప్రయత్న మక్క_రలేదు.
~~
1176
అవతారిక... ““సీ సత్యము (ప్రత స్రయముయొక్క అర్థము” అను పక్షమును
అందలి దోషమును చూపుచున్నాడు.
శో సంస్యానం (ప్రత్యయస్యార్థః శుద్దమా (క్రీయతే యదా ।
తదా ద్వివచనానేక (పత్యయత్వం న సిధ్యతి ॥ 177
శుద్ధమ్‌ = కేవలమైన, సంస్త్రానమ్‌ = = సీ స్త త్యము, పత్యయస్య = [(ప్రత్యయముయొక్క,
ఆర్థః = అర్భముగా, యదా = ఎప్పుడు, అత్రీయతే = = స్వీకరింపబడునో, తదా = అప్పుడు
ద్వైవచనా నేక (పత్యయత్వమ్‌ = = ద్వివచన బహువచనములును ఒకటికి మించిన 1పత్యయ
ములు వచ్చుటయును, నళ సిధ్యతి == సిద్ధింపదు.
తాత్పర్యము. స్త్రైత్వమను గుణము మా(తమే టాబ్‌ న
మన్నచో ఆ స్త్రీత్వమొకటియేగాన (స్ర్రీలింగ శబ్దములకు) ఏకవచనను ఒక్కటియే ఉండ
డలెనుగాని మిగిలిన రెండు వచనములు ఉండకూడదు. అ తంమును బోరించుటకొక
(3
గు
నో డి
_పత్మయమె చాలునుగాన కొ న్నిచోట్ల కనబడు అనేక సీ స్త్రి పత్మయము లు ఆసాధువులు కావలసి
వచుును
షిభోరిణవు ఇది (పత్యయార్థ పతము. ఇందు స్ర్రీత్వము దవ్యమునకు విశేష
కము కాదు సాఇాత్తుగ (పత్యయమునకే అర్థమగును. ([దవ్యము (పకృత్యర్థము) స్త్రీత్వమను
179 J 13 పచ రొలదు ఇ
ధర తై యిక అ. ఆందుచే దానిని వెళ... మ ప.
గు న్‌ స న ™
ముద అగు |[పయోగములు అనావశ
గై (మత్యయములు (జీప్‌, టాప్‌
టీ ox
ని
ee
_
౧కములచై వ = .
లి ల కీట dT a లు గ ల ee జ >
“తా టూ. యు! జు ti
అ అ
bh
J ద wh.
పత్యయము సరిపోవునుగడా !; ఇతి వశమున వోకు... లై er
శో॥ జాతిశ్చేత్‌ స్రీత్వమేవాసొ భేదోఒన్యతావివకీతః |
కగాశవఎ.ర్‌ దవైక స్తదేకం సద్వికిష్యవ |
Te
స్తీ త్వమ్‌ = స్రీత్యము, జాతిః + ఏవ + చేత్‌ = పయన అకొ దారు చేలా
Ne యో! ఆ జాతియ మయము, అని దారు ఇదర
భేదము, అన్య|త == వ్య క్రియందు, ఆహివక్షీతః == చెప్పుదలచుమున్ను డి కాడ, తదా. దా
ఊఆయంయవలన, ఖినె్నః వెరువేరగు, _చవైాః - అపి = వృక్తులతోరూడ, రాజో న
ఏక మము --సకర్‌ = ఒకటిగా ఉన్నుదై, విశిష్యతే = సంబంధించును శ
తాత్సృర్యము.__. స్త్ర చ్చే తము జాతియన్నను హద పత్య్మయార్థమసటచ మ్ధా
మగును. కావున (పకృ త్యర్థము గా ఉండు వ్యక్తులు ఎన్ని యున్నను వాావవందు మొత్తముగౌ
ఉండు సీ స్రైత్వమను ఒక ధర్మమును చెప లుకు ఏకవచనమె సముచితమ*పన్తు
వివరణము... ““.క్తియామ్‌”' = స్త్రీ త్వే = _పత్యవయః అన్నపుడు వాతియే పత:
యార్ధము. [పకృతియొక్కయు | _(పత్యయముయొక్క యు అరములు కలిసిపోయిన పత్తు
యార్హము [పధానమగునని సంపదాయము. కావున మొ తము
అదె “ఒకటియే.
క్ష వ “ ఈ కూ ఆద జో క్‌ ణే శ. ఇ వని జో జ్యూ ne] ఖా నం || ॥
జాతితో కూడిన వ్యక్తి ముఖ్యమైన సందర్భములలో గెక్క గాచి నావిక్‌ మొవలిఎ
జ్‌.
న నే జట. అరా ఆటు అగు క జో మ
దితాదణి వ్యరి దమును సూచించు దచనములుండుట సహజము. కాడ వకుల వక మును
ఆ అల్ల ౮, 5 వ ౯ ఛ్‌ జ అదె ఆ" “
హా తింపక వానియందలి స్త్రిక ఇమును మా'తమే ముఖాయుగ భావించినపుడు ఏ!
తప్పుదు. 1175;
| థ్‌ ల
అవకా రిక. “'సత్తా్యడిగుణముల అపచయము సీతుము. అనగా, ““ణముల
ఆతి ree
మ డా౯ణకామములై న రూపము, రసము, మొదలగు వాస్‌యొక. ఒకి విధమున అవస్త, ( డో
ఛి 0
కూకమము = కప్పబడి యుండుట) ఆది స్టిరమనుటకు వ్‌లుకేదు. “పతియొక క్షణము
మారుచునే యుండును. అట్టి మార్చులందలి భేదముడు పురస్కరించుకొని
చయాటొంపగూడదా 7౭” - అను శంకను తోసివేయుచున్నాడు.
శో మా(త్రాణాం వా తిరోధావే పరిమాణం న వివాతే |
కుమార్యఇతి తేన స్వాత్‌ కుమార్యాం శేదసంభవాత్‌ 1 170
వాక్యపదీయము 744 వృ శ్రీ
[ 180, 181
మా[తాణామ్‌ = రూపాది గుణములయొక్క_ , తిరోభావే = అపచయమందు ((పలయము =
అంతర్థానము), పరిమాణమ్‌ = కొలత, న + విద్యతే + పా = లేదుగదా :, తేనవాఅందుచే,
కుమార్యామ్‌ = ఓక కుమారియందు, భేదసంభవాత్‌ = భేదములు కుదురును గనుక, కుమారః
+ ఇతి = “కుమార్యః'” అను బహువచనమే, స్యాత్‌ = ఎల్పపుడును అయ్యెడిని.
తాత్పర్యము. గుణావస్థలకు వేదములను పాటించినయెడల అవి అనంతము
లగునుగాన ఎల్పపుడును స్త్రీ లింగ శబ్దములు బహువచనాంతములుగనే యుండవలసి వచ్చును.
వివరణము అవస్థ అనునది చంచలము. ఆది మార్పు చెందుచునే యుండును.
దాస్‌కి, ఒకటి, రెండు అను కొలత కుదరదు. అందువలన దాని భేదములను స్వీకరించినచో
బహువచనము మా|తమే వచ్చును అట్టుగాక ఆవస్థ ఒకే యన్నచో క్షీ స్త్రత్యము జాతి”
అన్న మే అగును. అపుడు మీది కారికలో చూపిన నీతిని ఏకవచనము మాత్రమే రావలయును.
(అవస్థ ఒక టియన్నను స్రీ త్వమొకటియన్నను ఫలితము సమానమే).
విశేష విషయములు మీది కారిక చూపిన దోషమునే ఈ కారి బలపరచినది.
కాగా స్రీత్వము (పత్యయార్థమన్నచో ఏకవచనము మాత్రమే వచ్చుట ఒక దోషము. మరియు
“ఇయం కుమారీ” మొదలగు రీతిని సామానాధికరణ్యము కుదురదు. కుమారీ శ బ్దమందలి
(ప్రత్యయము స్త్రీత్వమను ధర్మమును బోధించునుగాన “ఆస్యాః కుమారి” 'అని పయోగింప
వలసి వచ్చును, (అస్యగోత్యమ్‌, అన్నట్లుగా). అట్లే స్రీత్యము గుణముగాన |కియతో సంబం
, , | రా స 'ఆఈ -
ధము కుదురక పోవును. ((దవ్యమునకే కియా సంబంవము కుదురును) “'అలర్యకియతాం
కుమారీ”' (కుమారి అలంకరింపబడు గాక! మొదలగు (ప్రయోగములు సాధువులు కాకపోయెడిని,
ఇట్టు _ప్రత్యయార్థమను పక్షమున దోషబహుత్వము సంభవించును. 1179
ఆరతారిక_ మీద చూపిన దోషములను వారించుటకు “గుణస్యచాశయతో
లింగవచన భావాత్‌'”” అను సమాధానమును వా ర్తికకాగుడు చూపెను. (అనగా స్త్రీత్వము
గుణము కావున ఆధారమైన [ద్రవ్యమునుబట్టి లింగముకాని వచనముకాని గుణవాచకమునకు
సిద్ధించుటవలన - ఎట్టి దోషములును కలుగవని భావము). దానిని రెండు కారికలతో విశదము
శో జాతిసంఖ్యా సమాహార్థె ర్యఛై వ సహాచారిణీ |
దమ్యే కియాః (ప్రవ ర్రంత ఏకాత్మ త్వేఒప్య పేకీతే [1 180
శో మూ ర్రిభ్యో మూ _ర్తిధర్మాకకాం తథాభేదస్య దర్శనాత్‌ |
సామానాధికరణ్యం చ [కియాయోగశ్ళ కల్పతే ॥ 181
ఏకాత్మత్వే = అభేదము, ఆపేకితే = అంగీకరింపబడ గా, జాతిసంఖ్యా సమాహారైః = జాతి _
సంఖ్య - సమాహారము _ ఆను వానిచే, సహచారిణి = కలిసియుండు, దవే + అపి = దవ్య
మందు కూడ, [కియాః వ్యాపారములు, యథాడాఎట్టు, ప్రవర్తంతే + ఏవడ్యాపవర్తించునో.
సముద్రేశము 745 పదకొండము
182]
తథా = అట్లు, మూర్తిధర్మాణామ్‌ = [ద్రవ్యముల ధర్మములకు, మూ రిభ్యః =
దవ్యములతో, అభేదస్య = ఆభేదమును, దర్శనాత్‌ == చూచుకి వలన (అంగీకరించుటి),
సామానాధికర ణ్యమ్‌ FF చ సామానాధికర ణ్యమును, కల్పతే = సంభవించును
తాత్సర్యము- [ద్రవ్యములును వానియందలి ధర్మములును ఆవినాభూతములు,
రెండింటిని విడదీయుట కుదురదు. కావున ధర్మములను నిర్దేశించి చూపు కార్యములన్ని యు
అభేద భావనచే ద్రవ్యములకే చెందును. కాగా స్తీత్వము ధర్మమైనందున దానికాశయమగు
[దవ్యమునుబబ్టి వచనములు సిద్ధించును. (కుమార్యౌ, కుమార్యః మొ!) అర్ర స్తీ పత్యయము
(ద్రవ్యమును తెలుపుటచే “ఇయం కుమారీ” మొదలగు రీతిని సామానాధిక రణ్యమును,
“కుమారీ అలం |[కియతామ్‌'' మొదలగు రీతిని కియతో డి సంబంధ మును సంభవించును,
వివరణము. జాతి, సంఖ్య, సమాహారము (సముదాయము) అనునవి కూడ
ఒక విధమగు ధర్మముల. వీనికిని ఆయా కియలకును సూటిగ సంబంధము అసంభవము,
ఆందువలన వీనిని చూపి [కియలను చెప్పినపుడు, ఈ ధర్మములుగల వస్తువులకే ఆయా
కియలు సమన్వయించును. ఇట్టిచోట్ట ధర్మములకును ధర్మముగల వస్తువులకును అభేదము
నంగీకరింపక తపుదు.
రో
ఉదా : (1) జాతి “గె దుహ్యుతామ్‌” (ఆవునుండి పాలను పిదుకుము)'
గోత్వమను జాతినుండి పాలను పిదుకుట అసంభవము. ఆ జాతిగల గోవ్య క్తి కినుండి పిచుకుదుదు*
(2) సంఖ్య-- “మనుష్యశతం భోజ్యతామ్‌'” (నూరుగురు మనుష్యులకు భోజనము
పెట్టుము) “నూరు అను సంఖ్య భోజనము చేయదు. ఆది గల వ్యక్తులు భోజనము
చేయుదురు.
(8) సమాహారము. ““పంచగవమ్‌ ఆనియతామ్‌ (అయిదు గోవుల సముదాయ
మును తెమ్ము) సముదాయమును వేరుగ తీసికొనివచ్చుట కుదురదు. అది గల వ్యక్తులనే
తీసికొనివచ్చుట కుదురును,
ఈ రీతినే స్త్రీత్యము (పత్యయార్థమన్నను ఆది వేరుగ భాసింపనేరదు. ఆ గుణము
గల [దవ్యముతో కూడియే భాసించును. దానినిబట్టి వచనము మొదలగునవన్నియు |పవ.ర్తిం
చును, కేవలము (పక్రియావై చి త్యమునకై (పత్యయార్థపక్షము (పత్యేకముగ చూపబడినది.
అవతారిక. ఈ సందర్భమున కొందరు ఇట్టందురు. “కుమారీ మొదలగు
స్త్రీ ప్రత్యయాంతములు గుణవాచకములే. అయినను వానికి ““కుక్ల'' మొదలగు శబ్దములకు
వలె మతుప్పను (“అది గల [దవ్యము' అను నర్ధమును చెప్పునది) చేసి, దానికి లుక్కును
(లోపమును) చెప్పినచో అవి [దవ్యములను బోధించుటలో చిక్యేమియు కలుగదు” అని _
“ఇట్టి మతము మంచిదికాదని” చెప్పుచున్నాడు.
శో సామానాధికరణ్యే తు మతు బ్లోపాద పేక్షిలే |
లుక్‌ తదితలుకీతి స్యాల్లుక్‌ త _తాప్యుపలకణమ్‌ 11 182
ధి దం
వాఠక్యపదీయము 746 వృత్తి
[183
మతుబ్లోపాత్‌ = మతుపష్ప్తుయొక్క_ తోపమువలన, సామానాఢి కర ణే = సామానాధిక రణ్యము,
పేక్షితే + తు = కోరబడినచో, “లుక్‌ తద్ధితలుకి”” + ఇతి = లుక్‌ తద్ధితలుకి అను సూత
ముచే, లుక్‌ ఆ సీ పత్యయమునకు లోపము, స్వాత్‌ = కలిగెడిని తత [అపి = అచట
ఈ మీ
కూడ (శుక్ష మొదలగు గుణవాచకముల విషయమున కూడ), లుక్‌ = మతుష్ప్తయొక్క-
తాత్పర్మము -- “కుమారీ” మొదలగు స్త్రీ పత్మయాంతములగు శబ్దములకు
[దవ్యవాచకత్వమును సంపాదించుటతై (అట్టయిన _ “ఇయం కుమారీ” _ మొదలగు రీతిని
సామానాధికరణ్యము కుదురును) మతుప్పును దాని లోపమును ఆ|శయించినచో, “లుక్‌
తద్ధితలు కి" (1- బ్ర 49) అను సూ తముచే స్త్రీ (ప్రత్యయము కూడ లోపించెడిని. అది ఇష్టము
కాదు. శుక్టాది శబ్రములలో కూడ మతుప్పునకు లుక్కు గ నామమాతమే. వా స్తవము కొదు.
యమునకు లోపము జరిగినపుడు ఆ[పధానమైన
స్తీ ప్రత్యయము లోపించునని” కై సూూతముయొక్క. అర్థము. “కుమారీ +- మత్‌” అని
టే ర ul
మ మ గ్రా అర్థము ముఖ్యమగును. వ్‌ స్తీ ప్రత్యయము అప
వలసి వచ్చును అందుచే వక్తాది శబ్దముల సామ్యము
ఇచట పనికిరాదు. అందువలన మతుప్పు లేకుండగనే సహజముగనే సీ ప్రే ప్రత్యయాంతములగు
శబ్దములు స్త్రీత్వముతో కూడిన (ద్రవ్యములను బోధించునని చెప్పుట (మీరి రెండు కారికలును
వివరించిన తీకు ననుసరించి) సమంజసము.
పి క్త
ధానమగును. కావున ఆడి కూడ లోపింప
శుక్చాది శబ్దముల విషయమున కూడ, శుక్ష, మొదలగు (పకృతులె ఆయా గుణము
గల వస్తువును “బోధించునదియు, మతుప్పును దాని లుక్కును చూపుట సూచనామా[తమే
యనియును వెను (145, 1468, మొ కారికలు) [పతిపాదింపబడినది.
విశేష విషయములు ఇట్లు సీ స్త్తత్వము (పత్యయార్థమన్నను, గుణమునకు [(దవ్య
మునకును అభేదము నాశయించుటవలన ద్వివచన బహువచనములును, సాొమానాధికరణ్య
జబ
ను సిద్ధించునని ఫలించినది. - “కాలితరా” మొదలగుచోట్ట |దవ్యగతమైన స్ర్రీత్వమును
రెండు స్రీ ప్రత్యయములతో చెప్తుటకూడ _పయోగస్వభావమని గు ర్రింపవలెను. అదొక
దోషము కాదు. 11821
ణ్యము మొదలగు అభీష్ట విషయములను చేరాక తీరులో కూడ సాధింపవచ్చునని చెప్పు
చున్నాడు
లో శకేషాంచిత్‌ త్య_క్షభేదేషు దమ్యేష్వేవ విధీయతే
సంస్త్యానవత్సు టాబాదిరభేదేన సమన్వయాత్‌ ॥ 180
అభేదేన = భేదములేకుండ, సమన్వయాత్‌ = అన్వ్నయించుటవలన, త్య కభేదేష = భేదము
సముగద్దేశము 75 పదకాండము
అక్ష]
సరూప సముదాయాత్‌ న. నమగు అక్షరసామ్యముకల |పాతిపదికముల సమూ
హము కంటె, యా=ఏ, విభక్తిః--తు= విభక్తి ఐతే, విధీయతే = విధింపబడుచున్న దో,
అనగా కి, 4 వదమల సముదాయము కంటె విభక్తి [పత్యయము భాష్యకారునిచే
విధింపబడుచున్న దో, తృత=ఆ విభక్తి విషయమున, సముదాయస్య =లి, 4 పాతిపది
కములచే బోధింపబడెడి అర్ధ్భముల సమూహమునకు, వాచకః = బోధక వ మగునట్టియు, అర్థ
వాన్‌ = అర్భవంతమగు, ఏకః = ఒకటి అనగా లి, 4 [పాతిపదికముల సమూహ రూపమగు
ఒక శబ్దము, సిద్ధః = సిద్ధించునది (భవతి) అగుచున్నది.
'ఘటి అనునది ఒక పాతిపదికను. ఇట్టి 8, 4 పాతిపదికములు కలిసియుండగా
(ఘట-ఘట, ఘట) వీని సముదాయమునకు [పాతిపదిక సంజ్ఞ కలుగును. వేరువేరు 1, 2, కి, 4
[పాతిపదికములు అర్ధవ వంతములే. వానిని సకముగాకలిపిన ఆ సముదాయము అర్ధవంతమే.
కాబట్టి సముదాయముకంటె విభక్తి ప్రత్యయము (పవర్తింపగలదు. ఈ యంశమును “సరూ
పాణా మేకశేష ఏకవిభకౌ” (1.2.64) అను సూత్రమును వ్యాఖ్యానించు సందర్భమున
శమ హాభాష్యకారుడు స్పష్టపర చెను, కనుక పై భాష్యము విరోధింపదు. 190॥
అవతారిక___ [పత్యయవిధియందు సమాసవిధియందును అ[పధానమగు అర్ధమున
గల సంఖ్య వివక్షతమగునని 8వ శ్లోకమున నిరూపింపబడినది. అట్టు చేయుట చాల
యుక్తము. అబ్బైన |ప్రధానార్థమునకు భంగములేకుండగ ఎన్నియో కార్యములు సిద్ధింపగలవని
చెప్పుచున్నాడు.
శో (పత్యయస్య (ప్రధానస్య సమాసస్యాపి వా విధౌ ।
సిద్దః సంఖ్యా వివకె యాం సర్వథానుగహో గుణే॥ 91
పత్యయస్య = పత్యయముయొక. అనగా సుప్పు మున్నగు పత్యయముయొక,, సమా
సస్య __వాకాసమాసముయొక_యు, విఢౌా=ావిధియందు అనగా వానిని విధించెడి “జ్యా|ప్పాలి
పదికాత్‌ ” (4 1.1 1). “సుప్‌ నుపా” (2-1 శ్వ) అను సూ తములయందు, గుణే=అ|పధానమగు
దానియందు, అనగా | (వాతి పదికాత్‌, సుప్‌, సుపా అని వానియందు, సంఖ్యా వివకాయామ్‌ -
అపి = ఏకత్వరూపమగు సంఖ్యను వివకించినను, సర్వథా = ఎల్టవిధముల, |ప్రధానస్య =
పధానమగు దానియొక్క అనగా అటి పత్యయముయొక ,._ సమాసముయొక్కయు, అను
లు
(గహః = అను[గహనము అనగా ఆనుకూల్యము, సిద్దః = సిద్రించును.
(వ డు
ఖ్‌
'పాతిపదికాత్‌ ’ అనుచోట ఏకత్వము వివక్షితమగును, కాబట్టి ఒకే |పాతిపదికము
* “అథవాపుశరస్తు ఏకవిభ కా వేక శేషః” (శాక నముదాయముకంచు ఒక విభ కి (వ
ర్హింపగా పక శవము కలుగును) అని ఆచట వా ర్తికభాష్యములు కలవు. అచట 6 పతములు
చూపబడినపీ! వానిలో నిది ఒకటి.
సమంర్లేశము 747 పదకొండము
184]
లను విడిచి: పట్టియు, సంస్తానవత్సు == నీ స్తత్యమను గుణము కలిగినట్టి, [దవ్యేష దవా
(చవ్యములందే, టాబాదిః = టాప్‌ మొదలగు |పత్యయము, కేషాంచిక్‌ = కొందరి మతీమున,
విధీయతే = విధింపబడును.
తాత్పర్యము స్రీత్వముతో కూడిన |దవ్యమునే స్రీ పత్యయము బోధించును.
ఆ [దవ్యము సామానమగును. [పకృతి బోధించు (దవ్యము విశేష మగును. సొనూన్యవి శేష
ములకు అభేద మును చెప్పవలయును. అట్టు (పకృతి [ప్రత్యయములు రెండును కలిసి ఒకే
దవ్యమును తెలుపుట కుదురును., కాగా సామానాధికరణ్యము మొదలగునవి సులభమగునని
కొందరందురు.
వరణము -- ఈ మతమున “శ్రియమ్‌” (4-1-89) అను సూ తమునక
“స్త్రీత్వముతో కూడిన |దవ్యమును చెప్పుచు ప్రత్యయమగును” అని యర్థము.
WE: స్త్రీ త్వముతో కూడిన [దవ్యసామాన్యము” అసి | పత్యయము చెప్పుక దు “ఆ
దవ్యమిదిో తెసి [దవ్యవిశ గషమును | పకృతి టోధించును. చివరకు [పకృతి [ప్రత్యయమయులు
రెండును కలిసి “స్త్రి త్వము గలది ఈ [(దవ్యము" అను భావమును కలుగజేయును. కాగా
మొత్తముపై |దవ్యమే బోధపడును గాన వెనుక శంకించిన దోషములు [పస క్తములు కావు,
అవతారిక పై కారికయొక్క. భావమునే వివరించుచున్నాడు.
శ్లో॥ . మాన్యభూతో (దవ్యాత్మా పరిచ్చిన్న పరి గహః |
[క్రియా భిర్యుజ్య తే భేదై ర్భాగ శశ్చావతిష్టతే 11 184
సామాన్యభూతః = = సామా; న్యమువలె అయినను, _దవ్యాత్మా = (ద్రవ్యముయొక స్వరూపము,
పరిచ్చిన్న పర్మి్శగహః = పరిమితమైన రూపముగలదై, _ [క్రియాభిః = వ్యాపారములతో,
యుజ్యతే = కూడును.. భేదై ౪ = భేదములతో, భాగశః + చ = విడివిడిగా, అవశిష్టలే =
ఉండును,
తాత్పర్యము [పకృతియొక్క_ అర్థము [దవ వ్యవి శేషమనియు, (పత యము
యొక్క. అర్థము [దవ్యసామాన్యమనియు చెప్పుట “కల్పనము మామే. అది ప్రక్రియావస్థ.,
వాస్తవమున [పయోగములో ఎల్లపుడును స్తీత్యముగల ఆయా ద్రవ్యవిశేషములే బోధపడు
చుండును. కావున [కియా యోగ మును, సామానా నాధికరణ్యమును కుదురును
వినర ణము స్త్రీ | పత్యయాంతములగు శబ్దములలో (కుమారి, అజా, మొ॥)
(దవ్యవిశేషముగు దాని భేద ములును (ఏక, ద్వి, బహువచనములు) తెలియుటయే సహజము.
అయినను |పత్యయమువలన “స్త్రీత్వ” ను ధర్మము అన్ని చోట్టను అనువ ర్తించుచుండును
గాన అది సామాన్యమని భావింపబడును. అంతియగాని విశేషసామాన్యములు రెండును దేని
కది స్వతంతముగా ఉండవు, “సామాన్యము కూగ నిశేషరూపముతోనే ఉండునని” పర్యవ
సానము. 111841
వాక్యపదీయము 748 వృత్తి
[185
అవతారిక... ఇట్టు స్రీత్యము |పత్యయార్లమను పక్షమున గూడ ఆ్యశయమైన
OO ==. వ్ర థి ర
(ద్రవ్యము ననుసరించి వచనములు కుదురునని ప్రతిపాదించి - “ఇచట కూడ ఒక ఆశ్నేప
మున్న దని'' చూపుచున్నా డు.
శో॥ శుక్లాదిష్వా[శయ(దవ్యం (పాధాన్యేనాధిధీయతే |
స్త్రీత్వం తు (ప్రత్యయార్గత్వాద భిధావిషయో యత 8 [1 180
శుక్దాదిషు = శుక్ట మొదలగు శబ్దములలో, ఆశయ | దవ్యమ్‌ = ఆధారమైన వన్తువు, పాధాన్యేన
= ముఖ్యముగా, అభిథీయతే = చెప్పబడును, స్తీత్వమ్‌ తుజ స్త్రేత్వమైతే, (పత్యయార్థ
త్యాత్‌ = పత్యయముయొక'_ ఆర్థమగుటవలన, యతః = ఎందువలన, అధిధావిషయః =
అభిధకు గోచరమగునో (ముఖ్యమగునో - అతః = ఇందువలన దోషము కలుగును).
తాత్పర్యము. శుక్ర, మొదలగు గుణవాచక ములు [దవ్యమునే ముఖ్యముగ
చెప్పును. కావున వాని విషయములో ఆ|శయానుసారముగ లింగవచనములు కుదురును. కాని
స్రీ త్వమన్నది (పత్యయార్థమన్న పుడు అదియే ముఖ్యము కావలయును గదా : అయినపుడు
ఆప్రధానమైన _దవ్యమునుబట్టి వచనములు సిద్దించు బెట్టు 2
వివరణము. వక్ట, మొదలగుచోట్ట “ఆ గుణముగల [దవ్యము” అని సహజ
ముగ తెలియును. కాని స్రీత్యము [పత్యయార్హమన్న పుడు “కుమారీ” మొదలగుచోట్ట “ఒక
(ఆ లీ థి ర
[దవ్యమందలి స్ర్రీత్వము” అను జ్ఞానము కలుగును. అట్టయిన ఆ|పధానముగా ఉండు [దవ్య
మునుబట్టి వచనమును చెప్పుట అనుచితమగును.
“ పత్యయార్థః |ప్రధానమ్‌” (పకృతి ప్రత్యయములు కలిసి అర్థమును బోధించి
నను, (పత్యయార్థము ముఖ్యము) అను సం|పదాయమున్న ది. nl18bn
అవతారిక... మీది దోషమును వారించుచున్నాడు.
శ్లో సోఒయమిత్యభిసంబంధాదా శయం (ప్రతిపద్యతే |
స్త్రీత్వం స్వభావసిద్దో వా గుణ భావవిసర్యయః 11 186
“సః + అయమ్‌ + ఇతి” = “అదే యిది” అను, అభిసంబంధాత్‌ = సంబంధమువలన,
స్త్రీత్వమ్‌ = స్రీ త్వమను గుణము, ఆశయమ్‌ = |దవ్యమును, [పతిపద్యతే = పొందును,
వా=లేక, గుణభావ విపర్యయః = గుణత్వము మారిపోవుట, స్వభావసిద్ధః = శబ్దముల
శక్తి ననుసరించి సహజమైనది, (భవతి = అగును),
తాత్పర్యము “అదే యిది” అను అభేద భావనవలన స్త్రీ పత్యయము ,దవరక్ణి
మునే చెప్పును. లేక_ స్త్రీ పత్యయాంతములగు శబ్దములు సహజముగ |దవ్యమునే ముఖ్య
ముగ బోధించుననియు, స్త్రీత్యమును అ|పధానముగ మార్చివేయననియును వ్యాక్యానింప
వచ్చును. ఎట్టయినను | దవ్యము |పధానమగునుగాన మీది ఆక్నేపము కలుగదు.
సము దేశము 7149 పదకాండము
188, 189 )
వివరణము “స్రీత్వమును [దవ్యమును ఒకటే"యను అభేదకల్పనయొక్క
ఉపాయము. గుణ(పధానభావము తారుమారగుట రెండవ ఉపాయము.
(స కియలో (పత్యయార్థము ముఖ్యమని చూపినను పయోగములో అది ఆ|పధాన
మగును, అట్టగుట శబ్దళ క్తి స్వభావము. దానిని ఏ శాస్త్రము అయినను కాదనజాలదు.
(ప్రత్యయార్థము ఆ[ప్రధానమగుట పెక్కుచోట్ల అనుభూతమగుచునే యుండును,
అవతారిక. స్రీత్వము “ పతృయార్థమైన [దవ్యసామాన్యమొని చెప్పినను ఆద్‌
గుణమనుట కవకాశ మున్నది. గుణమైనపుడు ఆశ యమును బట్టియే లింగవచనములను సంపా
దింపవచ్చునని విశదముచేయుచున్నా డు.
లో సాకాంక్షత్వాదుణ త్వేన సామాన్యం వోపదిశ్యతే |
వ్య క్రీనామాత్మధర్మోఒసావేక (పథ్వానిజంధన:ః i 187
వాడె లేక, సామాన్యమ్‌ కా సామాన్యము, సాకాంక్షత్యాత్‌ = దవ్యవిశేషముయొక ,- అపేక్ష
గలదగుట వలన, గణల్వేన = గుణముగా, ఉపదిశ్యతే = చెప్పబడును, ఏక | పశ్యానిబంధ నః
= ఒకే ఆకారముగల జ్ఞానమువలన సిద్ధించు, అసౌ = ఈ సామాన్యము, వ్య క్రీనామ్‌ =
[దవ్యవిశషముల యొక్క, ఆత్మధర్మః = స్వభావము, (భవతి = అగును,
లౌత్స్‌ర్భం ము స్వతం తముగ ఉండలేక, ఏదో ఒక దవ్యమును ఆధారముగ
తప్పక అపేక్షించునది గుణమనబడును. కాగా సీ సత్వము _(పత్యయార్థమన్నను, [దవ్యసామాన్య
మన్నను, అది ఒక విశేష ష[దవ్యమును కోరక తప్పదు. అట్టది గుణమేయగును. అయినపుడు
[దవ్యవి శషము యొక్క- లింగవచనములు దానికిని సం కమించును.
బివరణయము- (పత్యయార్థమైన స్త్రీ సి త్వమనునది అన్ని వ్యక్తులయందును ఏకాకార
ముగ అనువ రించి భాసించుచుండును. (కుమారీ - స్త్రీ, గౌరీ = స్త్రీ మొ!) అందువలన అది
వ్యక్తులందుండు ధర్మమనియు, గుణమనియును చెప్పవచ్చును, 11871
అవతారిక పై రీతిని ఏదోవిధముగ (పత్యయార్థ మైన [దవ్యసామాన్యమునకు
గుణత్వమును కల్పింపవచ్చును. అయినను స్త్రీత్వముగల దవ్యమొక టే (అఖండ మె) యగును
గాన ఆశయ్మాశయి భావము (“ఒకటి ఆధారము - వేరొకటి ఆధేయము” అను విభాగము)
ఎట్టు కుదురును ?” అను శంకకు రెండు కారికలతో బదులు చెప్పుచున్నాడు.
శో ఐవంభూతా చ సావస్థా భాగ భిెదపరి గహే
క్భతే బు ధ్యైవ భేదానామా[శయత్వేవ కల్పితే i 188
శ్లో! నిష్కృషేష్వపి భేదేషు వ్యక్తిభేదాశ్రయే తతః |
లింగ(త్యవమర్శేన లింగసంఖ్యే (౩ పపద్యతే || 189
వాక్యప దీయము 750 వృత్తి
| 188, 189
ఏవంభూతా = ఇట్టు సామా న్యవిశేషములతో కలిసి విచితముగనున్న, సా = ఆ, అవస్తా =
అవస్థ, బుద్ధ్యా + ఏవ = బుద్ధిచేతనే, భాగభేద పర్మిగహె = (వకృతియొక్కయు, [ప్రత్య
యము యొక పాయు, వాని ఆర్థముల యొక్కయు విభాగమును సీ పకరించుట, కృతే = చేయ
బడగా, భేదానామ్‌ = పకృత్యర్థమైన దవ్యవిశేషములకు, ఆశయత్వే = ఆధారమగుట, అవ
కల్పితే = కల్పెంపబడగా.
తతః = పిదప, నివ్మృశమేమ + అపి = వేరుచేయబడినను, ఖేదేషు = విశేషము
లందు, చిం ంగ్యపత్యపమర్శేన = ఆజా లింగమును సిరూపి చు భావన చె, వః క్రిరూపాశయే = దవ్య
భేదము నాశ్రయించిన, లింగ సంఖ్యే = లింగమును సంఖ్యను, |పపద్యతే = పొందును.
[గ
తాత్చృర్భుము___ “కుమారీ” మొదలగుచోట్ల (పకృతి (పత్యయములు కలిసి
సామాన్యవిశేషములను బోధించు అవస్థ అతివిచి,తమైనది. అందు ఈ విధముగ కల్పనము
చేయవలెను. [(పకృత్యర్థ ము [దవ్వవిశేషము. (పత్యయార్థము (దవ్యసామాన్యము. (దవ్యవిశేష
మునకు ఖదమ లుండును. (లింగభేదము, సంఖ్యాభేదము) ఆభేదములు గల [ద్రవ వ్యము ముఖి మై
ఆధారమగును, స్రీతము ఆధేయమగును. ఆధారముయొక_ లింగ సంఖ్యలు ఆధేయమునకు
సంక్రమించును.
ఎవరణము__. “సా _ అవస్థా - లింగసంఖ్యే - (పపద్యతే” అని మొత్తముపై
సమన్వయము, “ దవ్యవి శేషములను, వాని భేదములను ముఖ్యముగను, ఆధారముగను సక
రించి, తదనుసారముగ ఆధెయమైన | స్త త్వమునకు లింగసంఖ్యలను అన్వయింపవలెనని. ఈ
క ల్పనయందలి సారము.
స్త్రీత్వమిచట నియతముగా నుండును. కాన లింగాతిదేశమనావశ్యకము. కావలసినది
వచనాతిదేశము మాతమె, ద్వివచన బహువచనములను సాధించుటకే ఈ సందర్భమంతయు
బయలుదేరినది. శుక్టాది శబ్దముల విషయమున లింగవచనములు రెండును అతిదేశింపబడినవి.
ఆ సొహచర్యమువలన లింగము కూడ ఇచట | పస్తావింపబడినడి.
లింగవచనముల అతిదేశమును |పస్తావించిన “ర్రియామ్‌” (4-1-8) అను
సూ!తముయొక భాష్యపరిశీలన మింతతో ముగిసినది. 1188u
(10) రింగవచనముల ఆతిదేశమును (ప్రస్తావించు "చాశ్చేద్వంద్వః”(2-2-20)
అను నూ(తముయొక్క. థాష్యపరిశీలనము
అవతారిక... “చ” ఆను ఆవ్యయముయొక్క ఆర్థమంచు (ఇత రెతరయోగ ము
_రక__ సమాహారము) ద్వంద్వసమాసము విఢింపబడెను. అందువలన ఆ అవ్యయమునకు
వల సమాన సమునకుపు లీింగముకాసి సంఖ్యకాని యుండదగిదని శంక బయలుదేరగా, ఆవ్య
సము దళము 751
190] -
యమునకు లింగ సంఖ్యలు లెక హావుటయు, సమాసమునకవి యుండుటయును శబస్యభావమని
భాష్యకారుడు సమాధానము చూ పెను. ఆ సండర్భమును వివరించుటకు [పారంభించుచున్నాడు.
పదవాండము
శో ఆంత రేణ చశబ్దస్య (ప్రయోగం ద్వంద్వభావినామ్‌ ।
అవిశిషారవృ తి త్వం రూపా భేదాత్‌ (పతీయతే [1 190
అథి లి
చశబ్దస్య = చ - అను అవ్యయముయొక్క-, పయోగమ్‌ = ఉచ్చరించుట, అంతరేణ =
లేకుండ, దంందంభావినామ్‌ = దంందంసమాసమును పొందటోవు పదములకు [/వాకదశలో
ప్ర వ్ర ల లు | ఫ్రీ
ఉండు పదములకు) రూపాభేదాత్‌ = స్వరూపములో భేదము లేనందువలన, _ అవిశిష్టార
వృ త్తిత్వమ్‌ = విశేషములేని తమతమ అర్హములను బోధించుట, (ప్రతీయతే = తెలియబడును.
తాత్ళర్శ్భంయు_ చ, అను అవ్యయమును కలుపకుండ కేవలము ఘటః, పటః,
అను రీతిని పదములను |పయోగించినచో, అది వాక్యమగును. అచటి శబ్దములు తమ యర్ధ
మునే తెలుపునుగాని “చ” అనుదాని వి శేషార్థము తోడి సంబంధమును తెలుపజాలవు.
వివరణము “చ, అను అవృయముయొక్క_ ఆర్థమందుండు సమర్థములై
అనేకములై న పదములకు ద్వంద్యమగును” అని “చార్థేద్వంద్వః” (2-2-29) అను సూత్ర
మున కర్థము. చ - అను దానికి సముచ్చయము, అన్వాచయము, ఇత రేతరయోగము, సమా
హారము అని నాలుగర్థములున్నవి.
(1) “విడివిడిగా అదియును ఇదియునుూ” అనుట సముచ్చయము (ఈశ్వరః -
గురుః - చ).
(2) “రెండిటిలో ఒకటి ముఖ్యము. రెండవది అ్మపధానము" అనుట అన్వాచ
యము. (“భివామ్‌ - అట” - “గామ్‌ - చ- ఆనయ” = భిక్షకై తిరుగుము - గోవును తీసికొని
రమ్ము - ఇచట భికాటనము ముఖ్యము).
ఇ
(8) “అదియును ఇదియును రెండును కలిసి” అనుట ఇత రేతరయోగము.
(ఘటశ్చ పటళ్ళ = ఘటపటా).
(4) “కొన్నింటి మొత్తము సముదాయము” అనుట సమాహారము. (పాణి
పాదమ్‌ = కాలుచేతుల సముదాయము).
ఈ యర్థములలో మొదటి రెండిటియందును పదములకు సామర్థ్యము కుదురదు
గాన సమాసము రాదు. అందువలన వాక్యమున [పయో గింపవలెను.
వాక్యదశలో కూడ చకారమును తప్పక వాడవలెను. (ఘటః, పటః చ) లేకున్న
“ఘటపటముల సముచ్చయము” అను వి శేషార్థము రాదు. చకారమున్నపుడే దాని అర్థము
విశేష్యముగను ముఖ్యముగిను భాసించుట సంభవించును.
విశేష విషయములు వాక్యదశను వివరించుట కే ఈ కారిక బయలుదేరినది.
వాక్యపదీయము 752 వృ ళ్తి
[191
ఈ సముద్దేశమందలి 28, 29, 80, కారికలలో ద్వంద్వమును గురించి విపులమైన
విచారణము జరిగినది. ul90u
అవతారిక... మీది భావమునే విశదము చేయుచున్నాడు.
శో॥ వికల్ప వతి వా సృత్తిర్నివ ర్హ్యే౬థ సముచ్చితే |
లేషామజ్ఞాతళ క్రీనాం ద్యోతకేన నియమ్యతే ॥ 191
అధ = అపుడు, అజ్ఞాతళ క్రీనామ్‌ = తెలియని శబ్దళ క్తులుగ ల, తేషామ్‌ = ఆ పదములయొక
(వాకకదశ యందలి పదములు), నివర్త్య = పోగొట్టదగిన, వికల్పవతి = వికల్పము గల
అర్థమందు, వృత్తిః + వా = పవృత్తి, ద్యోతకేన = ద్యోతకమగు దానిచే (చకారముచే),
సముచ్చితే = సముచ్చిత మైన అర్థమందు, నియమ్యతే = నియమింపబడును.
తాత్పర్యము ద్వంద్వమును పొందదగిన వాఠక్యద శయందలి పదముల అర్థము
లను నియమించుటకు ద్యోతకమగు శబ్ద మొకటి యుండవలను. అట్టి ద్యోతకము చకారము,
ఆది పదార్థముల సముచ్చయమును స్పష్టపరచును. (ఘటః, పటః చడాఘటమును పటమును)
అది లేనిచో “వికల్పము” అను అర్థ మైనను అట్టిచోట్ట రావలసివమ్చును. (ఘటః పటః వా=
ఘటముకాని పటముగాని) కాగా వికల్పమును రానీయక సముచ్చయమును తీసుకొని వచ్చుటక్రై
చకార మావశ్యకమగును,
వివరణము వేరొక పదముయొక్క- అర్థమునే విశదముచేయుచు, అందుకొరకు
విడిగా పయోగింపబడు శబ్దమునుగాని పత్యయమునుగాని ద్యోతకమందురు. చ, వా, మొద
లగు అన్యయములు ద్యోతకములు. వాక్యమందలి చకారము ఆ యా పదార్థముల సముచ్చయ
మును (కూడిక) సూచించును. ఆది లేనపుడు “వా” (వికల్పము) మొదలగు వేరొక ద్యోతక
మైనను ఉండక తప్పదు. ఏదియు లేనిచో “ఘటః పటః” అను పదముల సంబంధమే
తెలియక పోయెడిని.
విశేష విషయములు కాగా ద్వంద్వభావులగు (ద్వంద్వమున కర్ణములు) పద
ముల వాక్యద శలో, చకారమును వాడక తప్పదని ఫలించినది. 119011
అవతారిక. ద్యంద్యసమాసమందు మాతము చకారమును వాడనక్క-రలేదని
చెప్పుచున్నాడు.
శో వృత విశిష్టరూపత్వాచ్చ శట్లో వినివర్తతే |
అరభేదేఒపి సారూప్యాత్‌ తచ్చార్లేనాపది శ్యతే it 192
థి థి
విశిష్టరూపత్యాత్‌ = సముచ్చయముతో కూడిన పదార్ధములను వోధించు స్వరూపము గలదగుట
వలన, వృత్తా = వృ త్తియందు, చశబ్దః = చకారము, వినివర్తతే = పోవును, అర్థఖేదే +
ఆపి = వృ త్రియొక్కయు వాక్యముయొక,_-యు ఆర్థములకు భేదమున్నను, సారూప్యాత్‌ =
సముద్దేశమ 7153 పదకాండము
193 |}
ఇ దళ శః క్‌ నింప యళ. బాదేచ రక , , DM వశీ
సాదృ శ్యమును బట్ట; తత్‌ = ఆ విశిష్ట పత్వము, చ రన = చకార యుయొక అర్భమల్‌,
అపదిశ్యతే = చెప్పబడును,
తాత్పర్యము “ఘట పటా” ఇది ద్వంద్వము. ఇచట ఇత రేతరయోగము
(రెండును కలిసి ఒక క్రియతో సంబంధిం చుట) సహజముగనే తెలియును. అది వృ త్తియొక్క-
ధర్మము. కావున చకారమును వాడనక్కరలేదు. అయితే _ వాక్యమునకు:ు వృ త్తికిని గల
సామ్యము ననుసరించి, “చార్జి ద్వంద్వః” (చకారము యొక్క అర్ధమున ద్వంద్వమగును)
అనుట జరిగినది. అంత్తమా|త్రమున “ద్వంవ్వము యుక అర్థము చార్ధము" అనుకొ నరాదు.
చకారము లేకున్నను దాని భావమును ద్యంద్యసమాసము సహజముగ బోధిందును.
వివరణము ద్వంద్వ వృ త్తియందు పదార్థముల కలయిక సహజము గాన వాని
భేదము తెలియదు. అందుచే భేదమును సూచించు చకారమచట అక్కరలేదు. వాక్యాదశ
యందు పదార్థముల భేదమును సూచించుటకు, చకారముండవలయును. అమఖినను “ఒక
కియతో అన్వయించుట” అను ధర్మము మ్మాతము రెండు దశలందును సమానము. ఈ
సామ్యమును బట్టియే “చార్థమున ద్వంద్వమ"ను వ్యవహారము ఉపపన్న మగును. 11921
అవతారిక చకారము యొక్క ఆర్థమందు ద్యంద్భ్యమైనచో కలుగు దోషమును
చూపుచున్నాడు.
ల్లో చస్య చాస_త్త్వభూతోర్లః సఏవాశ్రీయతే యది |
తద్దర్మత్వం తతో ద్వంద్వే చాదిష్వర్గకృతం హి తత్‌ ॥ 193
చస్య = చకారముయొక్క-, అర్థః -- చ = అర్థమైతే, అస త్త్యభూతః = స_త్త్యముకాసిది
(దవ్యముకానిది), సః + ఏవ = అదియే, ఆశ్రీయతే = స్వీకరింపబడునది, యది = అయితే,
తతః = అపుడు, వ్వంద్వే = ద్యంద్యమందు, తద్ధర్మత్వమ్‌ = (దవ్యముకాని దాని స్వభావము,
(స్యాత్‌ = కలిగెడిని), తత్‌ = ఆ ధర్మము, చాదిషు = “చి” - మొదలగు అవ్యయములలో,
అర్థకృతమ్‌ హి అర్ధ మునుబట్టి ఏర్పడినది గదా!
తాత్ఫ్ళర్శ్భ్యంను.._ ““సముచ్చయము'' మొదలగు చార్థము దవ్యము కాదు. అనగా
లింగమును సంఖ్యయును కలిగినది కాదు. అట్టి యర్థమునే ద్వంద్వమునకు చెప్పినచో అదియు
చకారమువలెనే అన్వయము కావలసి వచ్చును, అర్థమును బట్టియే చ, వా, (వికల్పము)
న, (నిషెధము) మొదలగునవి అవ్య యములగుచున్నవి. -
వివరోణయు లింగ సంఖకల కనువగు [ద్రవ్యము స_త్యమనియు, అట్టుకానిది
అస త్తమనియును చెప్పబడును. సముచ్చయము మొదలగు- అర్ధ ములు [(దవ్యములు కానేరవు.
అందుచే ఆ ఆర్థములను చెప్పు “చి” మొదలగునవి అవ్యయములై నవి. కాగా దంద్వము
యొక్క అర్థమును చార్థ మును ఒక చేయన్న చో ద్యంద్యము కూడ లింగ సంఖ్యలు లెని అవ్య
యము కావలసి వచ్చును. 119591
[48]
హక్యప దీయము 754 వృత్తి
[195
అవతారిక శబ్దముల యొక్క ఆరములను శాస్త్రము చెప్పజాలదనియు, శక్తి
ది థ యా
వైచ్మిత్యము వలన అర్థము కూడ విచిత్రముగ భాసించుచుండుననియును వివరించుచున్నాడు.
శ్లో చారః శబ క్యచిద్భేదాత్‌ కథంచిత్‌ సమవసితః ।
౧ © టు (౮
ద్య|ోతకాశ్చాదయ స్తస్య వక్తా ద్వంద్వస్తు తద్వతామ్‌ ॥ 194
= శోబమందు, చారః =చకారము యొక్క అధమము, భేదాత్‌ =
ద 5 ఛి
క
ంచిక్‌ = ఏదో ఒక విరముగ, సమవసితః = ఉన
థ్‌ ప్రై
అర్థమునకు, చావయః = చ, మొదలగునవి, ద్యోతకాః = సూచకములు, ంంద్యః తు
od
= ద్వంద్వ మైతే, ఆ సంతామ్‌ = ఆ యర్షముగల వసువులకు, వకా = వాచకము, (భవతి =
స యా థి అవి వానే
అగున )
తాత్భర్యయు---- సముచ్యయము ఆను నర్థమున “సముచ్చ యః” అను శబ్దము
యర్థమును చకారము సూచించి వదలివేయును. ఆందుచే అద్‌ దోోతక మై అవ్యయమగును.
చక్‌
ము కావున అవ్యయము కాదనియు, లింగసంఖ్యలను
వివరణము అర్థమును అందించుటలో శబ్దమునకు గల శక్తులు ఆతి చిత
ములు. “సముచాయము' మొదలగు అర్థములను సముచ్చయః, వికల్పః, నిషెధః, మొదలగు
శబ్దములు సూటిగ చెప్పి, వాచకములై (దవ్యవాచకముల వంటివేయగును. కాని అవే యర్థము
లను “చి మొదలగునవి సూటిగ చెప్పక సూచించును. అందుచే నవి ద్యోతకములై అవ
0
యములగును. (పకృతమున ద్వంద్వ ము వాచక మేగాని ద్యోతకము కాదని సారము.
ఇ
౬
విశేష విషయములు అర్థమును సూటిగ చెప్పునది వాచకము. ఉడా: సము
చ్చయః = కలయిక, వికల్సః = వికల్పము (రెండిటిలో నేడో యొకటి అని తెలుపుట),
పక్కనుండు ఒక శబ్దముయొక్క అర్హముపై పూర్తిగ ఆధారపడి దానిని సూచించునది
ళల ఒల్లో
ద్యోతక ము. ఉదా: ఘటః ప సః _-వా_- అయం -వా (వాడు
లో
బ్రషును దగ్గర ఉంచుకొనక పోయినచో చ, మొదలగునవి
తక ములు మాతవె . | 119411
తీ
కాని వీడు కాని. వికల్పము) ఒక
ఎందుకుకు పసికిరావు, కఇట్టపి దొ
అవతారిక మీది భావమునే విశదము చేయుచున్నాడు.
ల్లో వికల్చాద్యభి ధయస్య చార్జస్యాన్యపదార్థతా |
ద్యోతకత్వాన్న కల్చేత తస్మాత్‌ సదుపలక్ష్యతే I 195
వికల్పాద్య భిధేయస్య = “వికల్ప”, మొదలగు శబ్దములచే చెప్పబడు, అర్జస్య = వికల్పము,
అనం WU aA జట | కలక ౮
సముచ్చయము మొదలగు అర్థము, ఆన్యపదార్థతా -- చ = వేరొక పదముయొక్కా వా చ్యార్థ
సముద్దేళము 755 పదకాండము
196 |
మగుట, ద్యోతరత్వాత్‌ = ద్యోతకమగుట వలన, న-+ కలే త = రుదురదు, తస్మాత్‌ =
అందువలన, సత్‌ = రింగసంఖ్యలతో కూడిన దవ్యము, ఉపలక్ష్యతే = సూచింపబడును.
తాత్ఫర్భం ము వికల్పః, సముచ్చయః, మొదలగు శబ్దములు వాచకములు
లింగసంఖ్యలు గల |దవ్యరూపమున అర్థము నవి చెప్పును. వా, చ, మొదలగునవి ద్యోతక
ములు. కావున ఆవి అవ్యయములు. లింగసంఖ్యలు కుదురని అర్థమును బోధపరచుచు తుదకు
అవి దవ్యమును సూచించును. ఆర్థములో పెద్దగ భేదము లేకున్నను, కొన్ని శబ్దములు
వాచకములగుటయు, మరికొన్ని ద్యోతకములగుటయును ఖభాషయొక్క_ స్వభావము. కాగా
ద్వంద్వము ఇతరేతర యాగము గల దవ్యములకు వాచకము కాన లింగ సంఖ్యల సంబంధ ము
కుదురును.
“చార ద్యంద్యః'” (౨-2-2 లీ) అ అను సూతమందలి “దారే” అనునది దవ్వమున
థి లి
కుపలక్షణమగును. అనగా చార్థము ద్వంద్వమునకు విషయమైన దవ్యమేయని తేలును.॥ 195
అవతారిక... మీది భావమునే విశదము చేయుచున్నాడు.
శో తత్ర స్వాభావికం లింగం శబ్రధర్మే వ్యసేక్షితే |
శఛశబః కళ్ళి తమేవారం కథంచిత్‌ (ప్రతిపద్యతే Ht 196
© aD ఖ
శబ్దధర్మే = శబ్దముయొక్క ధర్మము, వ్య పేక్షితే = సిద్ధముగా నుండగా, లింగమ్‌ =లింగ ము
త్మత = అచట, స్వాభావికమ్‌ = సహజమైనది, కశ్చిత్‌ = ఒకానొక, శబ్దః = శబ్దము, తమ్‌
== ఆ, ఆర్థమ్‌ + ఏవ = అర్థమునే, కథంచిత్‌ = ఏదో విధముగ, (పతిపద్యతేవాపొందును.
తాత్సృర్యం ము. లింగము శబ్రముయొక ౪. స్వభావము. లింగము వేరైనను వేర్వేరు
శబ్దములు ఒకే యర్థ మును బోధింపగలవు.
ఎవర్‌ ణము శబ్దము నకు సహజమైన లిగభేదమునుబట్టి అర్థ్ధమందలి వై చిత్యము
కూడ తెలియుచుండును, ఉదా: కార్మ్యమ్‌ - (కృళస్య భావః) (నప్పం), కృశతా (కృశస్య
భావః) (స్త్రీ), ““కృళించుటో అను అర్థ మొక టె రెండు లింగములు కలదిగ తెలియును.
అల్లి _ జలమ్‌ (నపుం॥ - నీరు, ఆపః (స్రీ స్త్రీ॥ లిం॥ - సరు) - నిత్య బహువచనము), కళ తమ్‌
(నపుం!), దారాః (భార్య - పుం! లిం॥ నిత్య బహువచనము) మొదలగుచోట్ల లింగవచన
భేదము గూడ ఉన్నది.
కాగా వాక్యమందలి “నిికారము వలన సూచింపబడు అర్థ మునకు లింగ సంఖ్య
లతో యోగము ఉండదు. ద్వంద్వసమాసము చెప్పు అదే యర్థమునకు లింగసంఖ లతో
యోగముండును. ఆడి శబ్ద స్వథావము.
విశేష విషయములు సత్త్వ రజ స్తమోగుణముల ఉత్కంర్ష పుంలింగము. వాని
అపకర్ల సీ లింగము. ఆ గుణములయొక్క- స్థితి మాతము నపుంసకము. ఇటి లింగము
a ఆ థి ట
పాఠక్యపదీయము 756 వృత్తి
[197
అర్థమునకు చెందినదేయని శాస్ర్రమర్యాద, ఆర్థమందలి లింగమునే శబ్దము సహజముగ
బోడించును. 1119061
అవతారిక శబ్ద ధగ్మముమబట్టియె అర్థముల నిర్ణయ ము జరుగునని (పాసంగిక
ముగ చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ శదాదరాః (పతాయం తే స భిదానాం నిధాయక 8 |
గా ది థి
అనుమానం వివకెయాః శబ్లాదన్యన్న విద్యతే ॥ 19
ఆర్థాః ౫ అర్థములు, శబ్లాత్‌ = శబ్బమువలన, (పతాయంతే = వి స్తరించును, సః=ఆ శబ్దము,
భేదానామ్‌ = అర్థభేదములగు, విధాయకః = కలుగజేయు నది, వివక్షా యాః = వ క్రయొక్క
రాత్పర్యమునప, శ్లోకాల mor win న, ఆపమానమ్‌ = ఊహించుటకు)
అ (త 0
త
. శాఠ్పర్యమ శబ్దమునుబట్టియె చకయొక్క- అభి[పాయము తెలియును. అదియే
అర్థమును నిశ్చయించుటలో [ప్రబలమైన సాధనము. శోబ్బమువలననే అర్థభేద ములుగు
ఏ స్తరించును.
బినభరణయు __ ఎట్టి యర్థమున నకై నను శబ్దమే సంకేతము. కావున దానిని బట్టియే
అర్హ ములను వింగడించుకొందురు.
ఉదా: భార్యా స్రీత్యముగల స్త్రీ
అల అ క్రి
దారాః = ంస(మాగల సి
ం్రి చవ నక
జలమ్‌ = ఉదక సముదాయము - నపుంసకము
ఆపః = పెక్కు. పిటి అవయవములుగల నీరు - (స్రీత్వము,
బహుత్యము)
ఇటు లోకవంవహారమున శబమే అరసిరాయకము. nl9Tn
లు బు ౧ థి ణ
అవతారిక _- ఇట్లు నం వ మున లింగ సంఖ్యల సంబంధము సమర్థింపబడినది.
“ఆ శయమగు [దవ స్యమునుబట్టియు ద్వంచ్వమున రింగ వచనములు రావచ్చునని"
వేరొక పక్షము భాష్యమందున్నది. దానిని పరిశీలించుటకు [పారంభించుచున్నాడు.
శో సముచ్చిత 8 స్యాద్ద్వంద్వార్లో గుణభూత సముచ్చయః ।
ళం (టి థి
సముచ్చయో౬వాపి భవేత్‌ గుణభూతసముచ్చితః ॥ 198
గుణభూత సముచ్చయః = అ|పధానమైన సముచ్చయముగల, సముచ్చితః డా కఅయిక గల
దవ్యము, ద్వంద్వార్థ 8 = = దంద్యముయొక ,-_ అర్థము, స్యాత్‌ = అగును, వా = లేక, గుణ
భూత సముచ్చితః = అ|పధానమైన సముచ్చిత [దవ వ్యముగల, సముచ్చయః --అపి = సము
చ్చయమైనను, (ద్యంద్యార్థః దర మ ద్వంద్వముయొక్క_ అర్థ ము) భవెక్‌ = అగును,
[92
బాత్‌
హా
76
నకు వేరుగా ఒక పాతి
శి ఆది
యి
అ
చో ఆ సముదా
రీ
అ
Ee Re - ॥ fe
నా 9 సై 2 2 యె 3 సం 9
ఫ్‌ త 4 9 9 జ్‌ ఖ 3 2౨ ఖి
౧ 3 క్‌ 9 (గే వ్‌ ళ్‌ 38, «2 oni y3 § 3 hy
# [0 fe 2 9 a we 63 క్‌ జ్ర ||
ఓ (1 కీ
చీ గ్ర రప లల hh ve va రం రా వ్రు ళా 3 ఫా]
ట్లు గ్‌ 8 2 (గ సం 2 ళం గి, va 1 గ
VG [) శ్‌ ల గో గ్గ టి గ్‌ va గా స్‌ న
% 0 «3
J ¥ ya § “8 a CIRCE
క రం క్‌ ॥ జు గ
ల 3 2 ఎలి లై °? vy 63 Gg )౦ 03] A సై
స? y3 శ h గ ర్‌ 2 y2 “3 fd
ర ి స్స్‌ 9 © Ya 3 3 pn లస 1 ఆ(- లా
Ce | 3 yA 0 va ca «9 3 Yes
& గ J స్ట్‌ 9 43 స be 5 93 CY: 0 9
a గ 2 గ a v3 గ్‌ ౧ ౦ 0 థ్‌ ca mi |
tO గం v3 గ్‌ Ye fh Te V3 ra 3 గ) PP 4 %w థీ.
॥ 7) ” 3 రి స రా y3 సం a ష్‌ On) రం
2 a లే గే సె 3, hg = ws 7 ఆ A 3 ౧ pa
3 3) న య “3 రో dr భి 69 9 A ya te ఇ రీ
SY హై స a Fag Et A ded
3 93 గ Y9 ఓ ల SA 3 Pb ss we 9 To p
౧ 2 2 v2 నై సం కం 5 9 లఇ 2B ఇ
న్‌ ప్లే 63 Gh 8 ol Pag 7 3 4 Pa “Eg
శ /1 Jp, $ న a Sh లల బా శ రి Ha
2 గై స్థ a శై 7 నా fe ర 2 ww 0 a 2 kas ౬
న్‌ (i bi 3 a ఇ 3 ఫి = y2 సక 2 భ్‌! y32 33 గ 3 ల 3 3 స్ట
గ . v3 ఆడ 12 స | RR "3 కా
1" యు స్ట డ 33 డ్రి , 9 ఠం ఖల wm "5 1) ఏ 3 b oa ll గం లా
స్ట్‌ వ GZ గె hg సఖి 2 2 ve pm
3 a శ తా సం se ర శు శ సం (3 3 cr] 3a 33, గ్‌ ౬ గ్‌ 3a fn సి a9 ల చే.
TAB hh yy # గ 56 ౧. స నులి Sy టి me SS hm
101] జ్ర #8 ర క ల 1 ax జ జ 13, bh bo fC 9 9k ౫ "త త్తి ణ్‌
be; 3 లో సె 3 aa Ga ౮ రి య (7 _ ౧ 0 109 3 . |] ర MD *
రం mp © | Wa A < » Ma ty 43 ' ణి fs ye శ ‘3 తై Aa 2 ౮౫ ఆ 3 సం ర్ట
సన ఇ «3 “ఏ [ట్రా & లి సస ® ళ్‌ 2] ౫) గ Ne సం
mw 3) 3, 3 = npn aE 9 సం ట్ర ఆం అ లి స్త్‌ గ్య స్టో te ya గ్గ 2 8
a మ 2 గ ళ్‌] ఆ /
౨ ౨౩) 21 EE fH) క్‌ ఛ ల స Yi ల్‌ 3 [| 0 సం న్‌ B నో చి A శ
{ £3 గ్‌ 9 5} 0 CC 0 cfr} . ళం 3 గ ౭ Ya
om 9 ( ష్‌ ల్‌ v2 | ౧ జ ౧ న స
6 3 సె ౧ వ re బై ఛే. ఈం y3 . గ్‌ d A hh 3
క 9 9) 01 ఫి AR కి +
y3 y3 ఓ గ్గ ~ Y3 గ్‌ స్‌ / 4) రు
b 9D w
సముద్దేశము 757
200 |
పదకాంతశతము
తాత్పర్యము
“ఘట పటా”*” ఇడి ద్యంద్యము. “కలయిక గల ఘట పటము
లను రెండు వస్తువులు” అనిగాని, “ఘట పటములను రెండు వస్తువుల కలయిక'' అనిగాని
దీని కర్థమున ను చెప్పవచ్చును. మొదటి యర్భమున సముచ్చయము (కూ డిక ) అ.పధానమై,
వస్తువులు [పధానమగును రెండవ యర్థమున వస్తువులు అ|పఢధానములై స ముచ్చయము
పధానమగును. "198
అవతారిక __ అట్టయినపుడు.
శ్లో॥ సముచ్చితస్య (ప్రాధానే లింగసంఖ్యే స్వభావతః |
సముచ్చయస్య (పాధాన్యే శాస్త్రం స్యాత్‌ (ప్రతిపాదకమ్‌ ॥ 199
సముచ్చితస్య = = సముచ్చిత మైన దవ్యముయొక,, (పాధాన్యే = | పాధాన్యమందు, లింగ
సంఖ్యే = లింగవచనములు, స్యభావతః= స్వభావమునుబట్టి (సిద్ధించును, సముచ్చయస్య =
సముచ్చయము యొక్క, |పాధాన్యే = పాధాన్యమందు, కాస్త్రమ్‌ = వ్యాకరణము, (పతిపాద
కమ్‌ = లింగవచనములను చెప్పునది, స్యాత్‌ = అగును.
తాత్పర్యము--- ద్యంద్యమందు |దవ్యములు ముఖ్యమన్నచో వాని స్వభావమును
బట్టి లింగవచనములు సహజములేయగును. వేగుగ ప్రయత్నమక్క-_రలేదు. అట్టుగాక |దవ్య
ముల సముచ్చయము |పధానమన్నచో “విశేషణానాంచాజా తేః'” (1- ప్ర -ర్‌2) అను
సూూతము వలన ఆ్మశయమగు (దవ్యములనుబట్టి లింగవచనములు సం|కమించును.
ఎబరణము___ సముచ్చ్భయమను దర్శ్మముకూడ విశేషణముగ అంగీకరింపబడును.
““విశేషణ్రానామ్‌** మొదలగు సూతము 1కి$ీవ కారికలో వ్యాఖ్యానింపబడినది. ఈ (ప్రసంగ
మంతయు ఆ సూ తము ననుసరించి వి స్తరించినదే. nl99n
అవతారిక సముచ్చితము (ద్రవ్యములు) ముఖ్యమైనను, సూత ముపయోగించు
నని కొందరందురు. వారి మతమును చూపుచున్నాడు.
శో సముచ్చయవతో ౬ర్గస్య (పాధాన్యేప్యపరే విదుః !
నిమిత్తా నువిధాయిత్వాదసిద్ధిం లింగసంఖ్యయోః | 200
సముచ్చయవ త్ర = సముచ్చయముగల, అర్థ స్య = అర్ధ ముయొక్క-, (ద్రవ్యములు, [పాధాన్యే
౧ అపి = పాధాన్యమందు కూడ, నిమిత్రాను విధాయిత్యాత్‌ = = నిమి త్తమునే అనుసరించుట
వలన, లింగ సంఖ్యయోః = లింగ వచనములయొక్క, ఆసిద్ధిమ్‌ = సిద్ధింపక పోవుటను, అపరే
= కొందరు, విదుః = తెలియుదురు (భావింతురు).
తాత్పర్యము ---- “ఘట పటొి”” మొదలగుచోట్ట [(దవ్యస్వరూప మును నిశ్చయించు
టలో సముచ్చయము నిమి తమగును. అట్టి సముచ్చయముచే [దవ్యములు క ప్పబడును ,
కావున సముచ్చయమను ధర్మమే భాసించుచున్నందున ““|/దవ్యము ముఖ్యము” అన్న పక్ష
వాఠ్యపదీయ ము 758 వృత్తి
[201
మందును, ‘“'విశేషణానామ్‌'' మొదుగు సూ తముచేతనే లింగవ వునన ముఅను సాధింపవలెనని
కొందరందురు.
వివరణము “కలయిక గల ఘట పటములు” అని అర్థమును చెప్పినను,
“కలయిక” అను ధర్మమందు ఆ రెండును కప్పబడిన టై కలయికయే భావన యందుండును
గాన తదనుసారము లింగవచనములుండక హోవచ్చునని వీరి తాత్పర్యము. నిమిత్తమైన
ధర్మము నిమి త్రిని కప్పివేయునని పీరి సమన్వయము. 12001
అవతారిక -- మీది మతము సముచితముగాదని చెప్పుచున్నాడు.
శో సముచ్చయో నిమిత్తం చేత్‌ స్యాన్నిమిత్తానువర్తనమ్‌ |
అన్వయ వ్యతి రేకాభ్యాం చారో ద్వంద్వానిబంధనః || 20|
(యు నూ?
సముచ్చయః = సముచ్చయము, నిమి త్తమ్‌ + చేత్‌ == నిమి త్తమెతే, సిమిత్తాను వర్తనమ్‌ =
నిమి త్రము ననుసరించుట, స్యాత్‌ = అయ్యెడిని, అన్వ్నయవ్యతిరేకాభ్యామ్‌ = అన్వయవ్యతిరేక
ముల వలన, దంంద్వనిబంధ నః = ద్వంద్వమునుబట్టి తెలియదగినది, చార్థః = = చకారము
యొక్క- అర్థము, ( వతి = అగును).
తాత్సిర్భం ము ద్వంద్వము యొక్క ఆర్థమునకు సముచ్చయము నిమి త్రము
కాదు. మీదు మిక్కిలి ద్వంద్వమునుబట్టియే చకారముయొక్కం అర్థమును భావింపవలయును.
కాగా సముచ్చయము ద్యంద్యమున నిమిత్తము కానందున మీది కారిక చూపిన మతము
మంచిది కాదు.
విషతణయము_._ ద్వంద్యమున్నపుడు వచ్చునదియు, లేనపుడు రానిదియునగు
అర్థమే ద్వంద్యముయొక అర్థమ గును. అన్వయవ్యతిరేక భావమనగా ఇదియే. అట్టి యర్థము
“సమ పాధాన్యముగల దవ్యముల కలయిక లింగవచనములను కలిగి ఒక (క్రియలో అన్య
యించుటి' అగును. ఉదా: “ఘట పటొ ఆనయి” (మట పటములను రెండిటిని కలిసి
తీసుకొని రమ్ము). అట్టి యర్థ మును వాక్యదశయందు చకారము సూచించును. ఆందువలన
ద్వంద్యమునకు వాచ్యమైన యర్థమే చకారమునకు ద్యోత్యమగునని విశదముచేయుటకై “చార్జే
ద్వంద్వః ' అను సూ తము బయలుదేరినది. అంతియకాని చార్థమైన సముచ్చయము ద్వంద్వ
మున నిమిత్తమని చెప్పుట దాని తాత్పర్యము కాదు. కాగా సముచ్చయము నిమి త్ర మనుట
కేవలము (భాంతి. 1120 11
అవతారిక. “ఇచటి తత్త్వ్వమిది” అని చూపుచున్నాడు
శో సముచ్చితనిమి త్రత్వే చార్భస్యాపగమే౭పి వౌ!
స్వభావసిదై ద్వంద్వస్య లింగసంఖ్యే వ్యవస్థిే ॥ 202
నా.
తనలా
సముచ్చితనిమి త్ర్తత్వే = కలిసిన |దవ్యములు నిమి త్తమైనపుడును, వా డా తేక, చార్థస్థ
సముదేశము 759 పడకాండము
204 |
చకారిముయొక అర్థము, అపగమే + అపి = పోయినపుడు గూడ, ద్యంద-స్ఫు = దందా
మునకు, లింగసంఖ్యే = లింగ పచ నములు, స్వభా వసిద్దె = సహజములుగా, హ్యవసితే =
చ @
సిశ్చుయింపబడినవి.
తాత్సృర్యూము.__ కలిసిన [ద్రవ్యములు ముఖ్యమైసపుడును, [దవ్యముల కలయిక
(సముచ్చయము; నిమి తము కానపుడునుగూడ, ద్వంద్వ మున లింగ వచనములు సహజములే
యగును, ((దవ్యముల ధర్మములుగాన అవి సహజములు, 1190211
అవతారిక. “సముచ్చయమనగా ప “సరా పేక్షగల దవ్యముల కలయిక గదా!
ఆయినపుడు ద్వంద్య్వమున “దారము” లేక పోవుట ఎట్టు ఏ కుదురును ?” _ అను శంకకు -సమా
ధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో పదాంతరస్థస్యార్థ స్య ద్యోతకత్వాన్న యుజ్యతే |
త్రో స సరస
నిసా లింగ సంఖ్యాభా్యం ద్వంద్వ _స్త్వర్లస్య వాచక 8 ॥ 203
పదాంతరస్థస్య = వేరొక పదమందుండు (వాక్యమందలి పదము), _ ఆర్థస్య = అర్థమును,
దో్యోతకత్వాత్‌ = ద్యోతనము చేయునదగుటవలన, నిపాతః = నిపాతము (చకా కారము ము), లింగ
సంఖ్యాఖ్యామ్‌ = లింగవచనములతో, న + యుజ్యతే = కూడియుండదు, ద్యంద్యః తు =
ద్వంద్వ సమాస మైతే, అర్థ స్య =ఆర్థమునకు (కలయిక అను అర్థము), వాచకఃవెవాచక ము.
తాత్సర్భూము._.. చకారము నిపాతము. అది వాక్యదశలో ఉండు పదార్థముల
సముచ్చయమును ద్యోతన చేయును. కావున దానికి లింగవచనములుండవు. ద్యంద్యము సము
చ్చృయమునకు వాచకము. కావున దానికి లింగవచనములు సహజములు.
వివరణము. “చార్జము పోవుట” అనగా సమాసదశలో చకార మక్క_ర
లేకుండ, దాని యర్థము తెలియుటయే. అనగా “ఘట పటా” మొదలగు ద్మంద్యములవలననే
సముచ్చయ రూపమగు అర్థము స్పష్టమైపోవును. అచట చకారమును వఐవాడనక్క_రలేదు,
'““ఘటః - చ - పటః - చి మొదలగునది వాక్యావస్థ. కేవలము పోఓ€కనుబట్టి ద్వంద్వమునకు
అది వ్మిగహముగా చూపబడును. వాస్త్రవమున వాక్యమునకును సమాసమునకును ఎట్టి
సంబంధమును కుదురదు. (190-195, కారీకలలో ఈ యంశములు ఇదివరకే నిరూపింప
బడినవి). i208
అవతారిక. ““సముచ్చయమును నిమి తము ననుసరించుటి' అను మతమును
(200 కారిక) మరల దూషింపుచున్నాడు.
శో నిమిత్తానువిధానే చ (దవ్యధర్మాన పేక్షణాత్‌ |
గుణ(ప్రధానభావేన [కియాయోగో న కల్పతే ॥ 204
నిమిత్తానువిధానే + చ = సముచ్చయమను నిమి త్రముచే [చవ్యములు కప్పబడినపుడు, |దవ్య
వాఠ్యపదీయము 760 వృత్తి
[205
ధర్మా నపేక్షణాత్‌ = (ద్రవ్యముల యొక్క ధర్మమల అపేక్ష లేనందువలనను, గుణ పథాన
భావేన = సముచ్చయమను గణము ముఖ్యమగుట చేతను, క్రియాయోగః = | కియతోడి
సంబంధము, న + కల్పతే = కుదురకపోవును.
తాత్న్రర్భయు.___ ద్వంద్వమున సముచ్చయము నిమి త్తమై [(దవ్యములను కప్పివేసి
నచో, [దవ్యములు ఆ|పధానములుగను, సముచ్చయమను గుణమే [పధానముగను మారును.
అయినపుడు ద్వంద్యమునకు [కియాసంబంధము కుదురకపోవును. కియతోడి సంబంధము
దవ్యమునకేగాని గుణమునకు సంభవింపదు గదా ((ద్రవ్యము ఆధారము. అందలి గుణము
ఆధేయము).
వివరణము నిమిత్తాను విధానమనగా నిమి త్రమునే ముఖ్యముగ భావించి, నిమి.
త్రముగల ద్రవ్యములను ఉ పేక్షించుట. అపుడు (దవ్యముయొక్క క ర్భృత్యము, కర్యతఇము
మొదలగు శక్తులు అణగిపోవును. కారకము కానందున |కియాయోగయు కుదురదు. 12041
అవతారిక. |కియాయోగము లేనపుడు కలుగు దోషమును వివరించుచున్నాడు.
ల్లై॥ యస్య నాస్తి (క్రియాయోగః స్వతంతో౬సౌ న విద్యతే |
అర్జో ద్వంద్వస్య త్మత స్యాదుపాదానమనర్థకమ్‌ [1 205
యస్య = ఎ ఆర్థమునకు, [కియాయోగః = |కియతో సంబంధము, న-- అఆ స్తి= ఊండదో,
అసౌ = క, “అర్థ; = అర్ధము, స్వతం[తః = స్వతం్యతముగా, న- విద్యతే = నిలబడదు;
తత = అచట, ద్యంద్యస్య = ద్వంద్యముయొక, ఉపాదానమ్‌ = స్వీకారము, ఆనర్థకమ్‌
ప్రయోజనము లేనిదై, స్యాత్‌ = అయ్యెడిని.
||
తాత్సర్యము- |కియతో సంబంధము లేని పదార్థము. స్వతం।, తముగ నుండ
జాలదు. (దానివలన అర్థ్మపతీతి సంపూర్ణము కాదు). అందుచే ద్వంద్వమునకు కియాయోగము
లెక పోయినపుడు దానిని స్వీక గించుటయు వ్యాఖ్యానించుటయును నిష్పలమగును, 120 5H
అవతారిక. “నిమిత్రాను విధానము అను రీతి కూడ అన్ని చోటులందును
ఉండదని చెప్పుచున్నాడు.
ళో సముచ్చయవతోఒర్ధస్య వాచకో నానువ ర్రతే |
నిమి త్తమపి చాస్యార్థః స్వధరై ర్యుజ్యతే తతః ॥ 206
సముచ్చయవతః = సముచ్చయముగల, అర్థస్య = అర్ధమును, వాచకః - అపి = చెప్పు
శబ్దము కూడ ('“సముచ్చిత”' అను శబ్దము), సిమి త్రమ్‌ = నిమి త్రమును, నళ అనువ ర్తతే=
అనుసరించడు. తతః ఛా చ = అందువలన, ఆస్య = ఈ శ బ్లముయొక్క_, అర్థః = అర్థము,
స్వధ 8 = తన ధర్మములతో (లింగవచనములతో), యుజ్యతే = కలియును,
సముద్దేశము 761 పదకొండము
2071]
తాత్ఫ్ళర్ళం ము___ ““సముచ్చితః”' (కలయికగలది _ లేక కలిసియున్నడి) అను
శబ్బమున్నది. ఇది ““కలిసియున్న వస్తువు” అను నర్భమును చెప్పును. ఇచట “కలిసి
యుండుట” సిద్ధముగనే యుండును. ఉన్నదానిని ఈ శబ్దము బోధపరచును, ఆంతియకాని
సముచ్చయము నిమి త్రము కాదు. అందువలన సముచ్చిత శబ్దము లింగ సంఖ్యలను పొందును.
“నుట పటా'” మొదలగు ద్యంద్యము కూడ ఇట్టిదే. పదార్థ ముల కలయిక ఇచట ముందుగనే
సిద్ధముగ నుండును. దానికి ద్వంద్వము వాచకమగును. అంతేకాని సముచ్చయము ద్వంద్వము
నకు నిమి త్రము కాదు. కాగా ద్వంద్వమునకు లింగవచ నములు సహజములు.
ఎివరోణయు.___ శుక్షం, మొదలగు గుణవాచకములు “శుక్షత్వము” మొదలగు గుణ
మును నిమి త్తమగా [గహించి, ఆ గుణముగల [దవ్యమున చెప్పగలవు. (శుక్షః = తెలుపు,
శక్తః = తెల్లని వస్తువు) నిమిత్తమగుట యనగా ఇట్టిది. ఈ తీరు “సముచ్చ్చయి” అను
శబ్దము విషయమున కుడురదు. సముచ్చయమన్నది శుక త్వమువంటి ధర్మము కాదు. కావున
ఆది దవ్యమును బోధించుటలో నిమిత్తము కానేకాదు. సముచ్చయము సిద్ధముగానున్నచో
మా(తము “సముచ్చయము గల |దవ్యము'” అను నర్గ మును “సముచ్చిత-సముచ్చయవత్‌ ''
అను వేరే శబ్దములు తెలియజేయును.
ద్వంద్వసమా సము యొక్క తీరు కూడ ఇట్టిదే. సిద్దముగనున్న సముచ్చయమును
అది బోధించును. కాని దానిని నిమిత్తముగా స్వికరింపదు. కాగా సముచ్చిత మైన [దవ్యములు
ముఖ్యమన్నశో ద్వంద్వమునకు లింగవచనములు సహజములగును. ద్రవ్యముల సముచ్చ
యమే ముఖ్యమన్నచో “విశేషణానామ్‌” (1-2-62) మొదలగు సూ తముచే ఆ్మశయగత
మగు లింగవచనములు వచ్చునని చెప్పవలయును. (199 వ కారిక చెప్పిన భావమే తుదకు
ఇచట సిద్ధాంతమైనది). 206
అనతార్‌ క ద్వందంమందలి పదార్థములు అనేకములు. అవి సమ పాధాన్యము
గలవి. అయినపుడు ఏడి ఆ|శయమగును 2 దేనినిబట్టి లింగవచనములను సంపాదింపవతెను ?
అను శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో బాహో నాసాాశయో ద్వంచద్వే వి శేషా త్మత హి (కుతే |
సముచ్చయ _స్తదాధార_స్తద్ద ర్మైర్వ సిపదిశ్యతే i 207
ద్వంద్వే = ద్వంద్వమందు, బాహ్యః = వెలుపలిదై న, ఆ(శ్రయః = ఆధారము, న + ఆస్తి
ఉండదు, తత్ర = అచట, విశేషౌ = దవ్యవిశేషములు, [శుతౌ + హి = వినబడునుగదా !,
తదాధారః = ఆ విశేషములే ఆశయముగా గల, సముచ్చయః = సముచ్చయము, తద్దరై ్మః
= వాని ధర్మములతో (లింగ సంఖ్యలతో), వ్యపదిశ్యతె = వ్యవహరింపబడును.
తాత్పర్యము--- ద్యంద్యమున ఆధారమైన [దవ్యము వేరుగా ఉండదు. కలిసి
యుండు [దవ్యములచట స్పష్టముగనే ఉండును. అవియే సముచ్చయమున కాధారములు.
వానిని బట్టియే లింగ సంఖ్యలు వచ్చును.
వాఠ్యపదీయము 762 వృతి
[ 208
ఎ౨ఎనరొణము.__. సణవాచకముల విషయములో ఆశయము వేరుగా చుండును.
ఉదా: శుక్షః పటః. పటము ఆశ్రయము. శ్షుర్ణా నాదీ, శుక్లా ఘటౌ. కావున ఆశయ
మునుబట్టి లింగస ౨ఖ్యలనుట అచట సులభము. కాని ద్వంద్వమందు ఆశయము వేరుగా
ఉండదు కలియు (ద్రవ్యములు ద్వంద్వమందే ఇమిడియుండును. (ఘట పటౌ). అందువలన
సముచ్చయమున కాధారముగా వానినే తీసికొనవలయును. వాని లింగసంఖ్యలే సముచ్చయము
నకు సం్యకమించుననవలెను.
విశేష విషయములు-__- భిన్న లింగములకు ద్వంద్వ మైనపుడు పరపదముయొక్క-
లింగమే మొత్తముపె వచ్చునను నియమము గలదు. (ఉదా ; కుక్కు_టమయూర్యో - ఇమే
(- స్త్రీ!) మయూ రికుక్కుటా - ఇమౌ = పుం॥). సంఖ్యయు అవయవములగు పదార్థములను
బట్టి ఆనుసరించును. (రెండయినచో ద్వివచనము, పెక్కు_లయినపుడు బహువచనము ).॥80*
అవతారిక... ద్వంద్వమందలి పదము [పతియొకటియు సమసించు పదార్థముల
సముదాయమునే బొధించునన్న పక్షములో లింగవచనముల సిద్ధిని చూపుచున్నాడు.
ళో యో వావయవ భే దాభ్యాం భేదవద్భా న్టిమివాన్వితః |
ఏకః సమూహో ధర్మాత్‌ స భాగయోః (పతిపద్యతే ॥1 208
వా జ లేక, భేదవద్భ్యామ్‌ + ఇవ = భేదముగలవి అన్నట్టుండు, ఆవయవభేదాభ్యాం = అవ
యవముల భేదములతో, అన్వితః = కూడిన, ఏకః = ఒకటియైన, సమూహః = సముదా
యము, యః = ఏది గలదో, సః = అది, భాగయోః = ఆశయములై న భాగములయొక్కం
ధర్మాత్‌ = ధర్మమువలన, (పతిపద్యతే = పొందును (లింగవచనములను),
తాత్పర్యము అవయవభేదములు గల సముదాయమే ద్యంద్భమందలి పదముల
కర్థమని చెప్పుదుము. ఆ సముదాయమందలి భాగము లాధారములగును. వానినిబట్టి సముదా
యమునకును లింగ వచ నములు సిద్ధించును.
వివరణము వీర వ కారికలో చూపబడిన ద్వంద్వపరిశీలనమును ఇచట సమన్వ
యించుకొనవ తను. “అవయవ భేదములు గల నముదాయము ద్వుందుమున కర్థమని'' ఆ
సందర్భమున విపులమైన చర్చ జరిగినది. 12086॥
అవతారిక. “అవయవములను మించిన సముదాయమన్నడి ద్యంద్యమున
వేరుగ ఉండదు. ఆట్టయినపుడు ఆధారాధేయ భావ మెట్లు కుదురును ?'' అను శంకకు సమా
ధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఎక శ్చ ద్వాత్యకో ఒర్జోఒసౌ భదాభిదసమనితః |
యౌో భేదావా(శితః తత్‌ సై లింగసం ఖ్యే (ప్రపద్యతే [| 209
అసౌ = ఈ, _అర్థఃకాఅర్థము,_ ఏకః + చ = ఒకటియైనను, _ భేదాభేదసమన్శితః =
నముద్దేశము 763 పదకొండము
210]
భేదముతోను అభేవముతోను కూ సుద, ద్వ్యాత్మకః = రెండు స్వరూపములు గలది, (భవతి
= ఆగును), యౌ = ఏ, ఖైదా = = వములను, ఆ[శితః = ఆ|శయించునో, తత్‌ సే = ఆ
భేదములందుండు, లింగసంఖ్యే = లింగవచగములను, (ప్రపద్యతే = పొందును.
తాత్వర్యము---- దషంద్యమున కర్గమైన సముదాయము రెండు రకములు. అవయవ
భేదములు గల దొకటి. అద లేనిది రెండవది. అందు మొదటిది అవయవములనే ఆ|శయము
లుగ స్వికరించును. తాను ఆషశితమగును. కాగా అవయవముల లింగవచనములు సముదాయ
మునకు సిద్ధించును.
[|
నమ్‌
వివరణము వ
యము. ఇట్ట చోటులందు సమువా9
చెట్ట సముదాయము. యూధమ్‌ = జంతువుల సముదా
మొకటియే ముఖ్యము. అవయవ భేదముండదు. ఇట్టి
సముదాయమే ద్యంద్యడున కర్టమన్నచో ఇతరేతర యోగ ద్వంద్వమున (ఘట పటౌ, రామ
లక్ష్మణ భరత శత్రుఘ్న? స్‌ లింగ; వున ముల వ్యవస్థ కుదురక పోవును. అందువలననే భావ
నామాతగమ్యమైన ఈ కల్పనమంతయు చేయబడినది.
గ.
ద్యండ్యమున లింగవచనముల అతిదేశ పరిశీలన మింతటితో ముగిసినది. 12091
(11) బహ్మువీహియందు లింగవచనముల అతిదేశ పరిశీలనము
అవతారిక బహు[ ఏహి సమాసమున లింగవచనముల అతిదెశముయొక్క్ల ఉప
యోగమును పరిశీలించుటకు [పారంభించుచునా న్నాడు.
శో యథా స్వళద్దాభిహిలె చె చై శాక న (పయుజ్యతే ।
వై్యతశట్లో బహు(ప్రీహో “వ ప్రయోగ స్త సథా భవేత్‌ ॥ 210
స్వళబ్దాభిపాతే = త్రన శబ్బముచే (అదే శబ్బముచె) చెప్పబడిన, చై తార = వై[తరూపమైన
అరమందు, చబచ,తశబ౭8= చె త, అను శబము, యథా ౫=ఎటు, నళ [ప్రయుజ్యతే =
థ =“ య దె ద
పయోగింవబడ దో, తథా = అట్టు, బహు వీహౌ = బహు।|వీహి సమాసమున, అ[పయోగ!
= (ప్రయోగము లేకపోవుట, భవేత్‌ == అయ్యెడిని.
తాత్పర్యము--- చై తుడు, అను అర్థమును చెప్పుటకు ““చై[తః అను శబ్దమును
ఒకసారి వాడిన చాలును. మరల మరల వాడనక్కరలేదు. అభ్రై బహు|ఏహి సమాసమును
వాడినపుడు అన్యపదార్థము తెలిసిపోవును, గాన దానిని చెప్పుటకై వేరొక శబ్దమును వాడ
నక్క_ర యుండక పోయిడిని.
వివరణము బహు పీహియందు అన్య పదార్థము ముఖ్యము. అనగా సమసించు
పదముల అర్ధము విశేషణమై వేరుగా ఉండు వి శేష్యముతో అన్వయించును. ఉదా ః “పీతాం
బరః = విష్ణుః! ' పవీతమ్‌ - అంబరమ్‌ - యస్య - సః = పచ్చని బట్ట గలవాడు = విష్ణువు).
ఇట్టిచో ట్ట సమా రాసమువలననే వీ శేష్యము తెలియనగాన (ఆయా విశేషణము గల వ్య క్రియను
భావము తెలిసిపో వును దానిని చెప్పు శబ్దమును వెరుగ పలుక కనక్కరయుండదని సారాంశము
వాక్య పదీయము 764 వృత్తి
[211
విశేష విషయములు (1) సమసించు పదములను (సమాసములో ఇమిడియున్న
పదములు) వ ర్రిపదము లందురు. వాని యర్థములు వర్తి పదార్థములగును. వీనికన్న వేరై నడి
అన్య పదార్థము. అనగా విడిగానుండు విశష్యముయొక్క_ అర్థము.
(2) “ఉక్తార్థానామ్‌ ఆ!పయోగః'” అని సంపదాయము. వేరొక విధమున
అర్థము తెలియునపుడు అడే యర్థముకొరకు వేరొక శబ్దమును వాడనక్కారలేదని భావము.
ఉదా: చైైతః == చైతుడు. ఈ యర్థమునకై మరల చై్వైతశబ్ద మక్క-రలేదు. “ఘటపటౌ''
= ఘట పటముల సముచ్చయము. ఇచట సమచ్చయమును చెప్పుటకు చకారమును వాడ
నక్క_ర లేదు.
(8) అక్ష్ర బహు[విపి వలన ఆన్యపదార్థము తెలిసిపోవునుగాన దానిని చెప్పు
శబ్దమును పయోగింపనక్క-_ర లేదు.
(4) ఈ కారిక కేవలము శంకను చూపినది. n210n
అవతారిక _ మీది శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో యథా గెరితి కుక్షౌ దేరభిధానం న విద్యతే ।
ఏవం యస్యాభిసంబంధో గోభిసావతీ్‌ (ప్రతీయతే 11 211
గొ8ః + ఇతి=గొ3, అను సామాన్యపదముచే, శుర్దాదెః = “శుక్ష్రా - గౌళి” మొదలగు విశేషము
యొక్క, అభిధానమ్‌ = చెప్పుట, న = విద్యతే = ఉండదో, ఏవమ్‌ = ఇట్టు, గోభిః = గోవు
లతో, యస్య = ఎవనికి, అభిసంబంధ: = సంబంధమో, తావత్‌ = అంతమా[తమే, (పతీ
యతే ఇ తెలియబడును “బహుప్రహిచే).
తాత్పర్యము--- సామాన్యమును చెప్పు శబ్దము విశేషమును చెప్పజాలదు. ఊదా:
గౌ == ఆవు (సామాన్యము). ఇది శుక్ల, కృష్ణ, మొదలగు విశేషములను చెప్పదు. అవి
కావలసినచో “వరా”, కృష్ణా మొదలగు పదములను తప్పక వాడవలెను. అక్ర “చిత
గుః” (చితాః - గావః - యస్య - నః = రంగు రంగుల ఆవులుగల వ్యక్తి అను బహు(వీపా
“గోవులకు _పభువైన వ్యక్తీ” అను సామాన్యార్థమునే చెప్పి ఊరకుండును. వై(తుడు,
మెతుడు మొదలగు వ్య కి విశేషములను బోధించుటకు ఆయా పదములు వేరుగా ఉండక
తీరదు. కాగ విశేష్యమును బోధించు పదమును బహు |వీహికి అనుబంధముగా చేర్చవలేను.
వివరణము “'సామాన్యాభిధానే హి విశేషానభిధానమ్‌'' (సామాన్యమును
మా_తము చెప్పినపుడు విశేషము తెలియదు గదా £) ఆను అభియుక్తుల వచనము ఇచట
[పమాణము. వశే 1 ॥
ఆవతారిక__ శబ్దముయొక్క శ క్రివలన కొన్ని బహు[వీహులందు విశేషముకూడ
ఇమిడి యుండును. అట్టిచోట్ట విశేషమును వేరుగ చూపనక్క_రలేదని వివరించుచున్నాడు.
సము దేశము 763 ...... పదకాండము
శో సంబంధీ నియతో రూఢశ్చిత్రాణాం న చ విద్యతే |
గవాం యథా వజపాణిస్త్ర్యతో వాపి వ్యవస్థితః ॥ 212
వ జపాణిః = వ[జపాణిః, అను బహు[విహియు, వా = లేక, తకః + ఆపి == త్యక్షః,
అను బహు వీహియును, యథా = ఎటు, వువసిత:ః ఆ నిశ్చయింపబడినదో (తథా = అట్టు),
రా ల శ్రి (os)
నియతః = నిశ్చితమైన, రూఢః = (పసిద్ధమెన, సంబంధీ = సంబంధముగల వ్యక్తి విశే
షము, చిితాణామ్‌ = చితములై న, గవామ్‌ = గోవులకు, నశాచ చ విద్యతే = ఉండదు.
తాత్పర్యము -- ““వజపాణిః' (వజం - పాణౌ - యస్య _ సః) ఇది ఇందుని
యందు రూఢము. కాన ఇచట ““ఇం[దః” అని అను పయోగ మును (వెనుకగా విశేష శబ్ద
మును పలుకుట) చేయనక ,-రలేదు. ఆర _ ““త్యక్షః*' (| తీజి _ అక్షీణి - యస్య - సః =
ముక్కంటి) అనునది శివునియందు (ప్రసిద్ధము. ఇచట కూడ అను. పయో గమక్క-రలెదు.
కొని ““చి్నితగుః”” (చికాః _ గావః యస్య _ సః) అనునది మాతము “చి|తమెన ఆవులకు
స్యామి'” అను సామాన్యము నే తెలియజేయును. ఆ స్వామి (పసిద్దుడు కాడు. కావున ఇట్టిచోట్ట
విశషశబ్ధమును (వై(తఈః, మొ॥) పలుకక తప్పుదు.
వివరణము -__- కొన్ని బహు[వీహులు విశషమును కూడ (పతిపాదించుటయు,
మరికొన్ని సామాన్యమును మ్మాతమె (వతిపావంచుటయను శబ్దశ క్తి యొకు. మహిమయే.
(అనగా భాషా స్వభావము). [ప్రకరణము మొదలగు వానివలన విశేషము తెలియునపుడు
“చితగుః'' మొదలగుచోట్ల కూడ, అనుపయోగమావశ్యకము కాదు. n212॥
అవతారిక __. వాక్యము విశేషమును గూడ చెప్పగలదు. సమాసము సామాన్య
మునే బోధించునని చూపుచున్నాడు
శో శబ్లాంతరత్వా ద్వా క్యేసు విశేషా యద్యపి (కుతాః |
వృ త్తిశబోన్య ఏవాయం సామాన్యస్యాభిధాయకః ॥ 213
యద్యపి = పరిశీలింపగా, శ బ్దాంతరత్వాత్‌ = వేరు శబ్లములగుట వలన, వా క్యేషు = వాక్యము
లందు, విశేషాః = విశేషములు, [శుతాః = వినబడును, సామాన్యస్యడెసామాన్యమును, అభి
ధాయకః = బోధించు, అయమ్‌.= ఈ, వృ త్తిశబ్దః = వృ త్తిపదము (బహు వీహి సమాసము
అన్యః + ఏవ = వేరై నదియే.
తాత్పర్యము “వాక్యము వేరు, వృత్తి వేరు" అని ఇదివరకు పెక్కు. విధముల
(ఈ సముద్దేశము యొక్క తొలి చర్చలలో) (పతిపాదింపబడెను. బహు వీహి విషయ
మందును ఆదియే స్థితి. “చితాః = గావః, అస్య - దేవద త్రస్య'' అను వాక్యము విశేషమును
కూడ స్వీకరింపగలదు. “చిత్రగుః'' ఆను సమాసము మాత్రము అట్టు చేయలేదు. సామాన్య
మునే బోధించి యూరకొనును.
వాఠ్యపదీయ ము 766
వృత్తి
[214
లో F , చ ౬ రారా అలలో జ
వివరణము... కొంచెము పోఠలికనుబటి వృ తిని వాక్యరూపమున విశ్హషించి చూపు
Cn.)
' ఠి
దురు. అంతమాగత సున “ఆ రెండును ఒక చేయనిగాని, ఒకదానికొకటి మార్పు” అనిగాని
అశుకొనగూడదు. వాక్యధర్మములను పూ రిగా వృత్తి చెప్పజాలదు. వాక్యమందలి సంఖ్యా
విశేషములను వృత్తి బోధింపజాలదు గదా 1218
అవతారిక. అట్టయినచో కేవలము సామా బోధించు బహు వీహి వలన
పయోజనమేమి ? = అను శంకక కు బదులు చపప
శ్లో! అగోరచిత్రగోశై వ రూపభేదాన్నివర్తకః |
న చిితగువిశేషాణాం రూపా భేదాత్తు వాచక: ౪ 214
రూపభెదాత్‌ = స్వరూపముయొక్క_ భేదమువలన, ఆగ్గో = గోవుల సంబంధము లేనివానిని,
అచిితగోః + చకా చితమైన గ్‌ గోవుల సంబంధము లేనివానిని కూడ, నివర్తకః గ ఏవ =
[తోసి వేయునదియే (భవతి = అగును), తు=కాని, రూపాఖేదాత్‌ = స్వరూప భేదము
లేనందువలన, చి|తగువిశేషాణామ్‌ = చి|తమైన గోవులుగల వ్య క్రి విశేషములను, వాచక
= చెప్పునది, న = కాదు.
తాత్పర్యము... అగుః = గోవులు లేనివాడు (న - సంతి - గావః - యస్య - సః)
ఆచితగుః = చి|తమైన గోవులు లేనివాడు, (న + చ్మ్‌తగుల) భిన్నమైన ఈ శబ్దములు
వేర్వేరు అర్ధములను బోధించును. ఈ రెండు విధములైన అర్ధముల ఏ అడ్డుటకు “వి(తగుః "
అను బహు వీపి ఉపయోగించును. అది “వితగోనె నె స్వామి" అను సామాన్యమునే నే బోధించును
గాని విశేషములను బోధింప సమర్థము కాదు. చై[తః, మైతః, మొదలగు విశేషముల
సంఖ్యాక ములు. ఆయినను అన్ని ంటికిని చి చితగుః' అను విశేషణ మొకటియే సరిపోవును
గదా:
వినరోణమ_.._ అగుః, అచ్యితగుః, అను వానికి భిన్న మైన చిత్రగు, శబ్దము ఆ
రెండీంటిని [తోసివేయును. అందు రూపభేదము కారణము. అళ్టే విశేషము లెన్ని యైనను
అన్నింటిని విశేషముగా కాక సామాను ముగా చెప్పగ అది చి; తగు శ బ్రమగును, అందు శబ్ద
రూప మొకచి యగుట నిదానము. ఇట్లు బహు! వీపి ఒక్‌ విరముగ విశేషమును, వేరొక
విధముగ సామాన్యమును కూడ బోధిం చునని న్‌ ని పర్యవ సించును. n2lt4&
కవతారికో బద్రి, మొదలగు బహు) వీహి స్థంములల్‌ , చై[తః, మతః
ఘీ
మొదలగు పిశేష శబ్దముల అను పయోగము తప్పదని చె
తత్‌, ఇదమ్‌, మొదలగు సర్వనవా నామవ ములకు కూడ అ అను పయోగమా చశ్యక మే, అవియు ఒక
విధముగ విశేషములేయగునని చెప్పుచున్నాడు.
శ్లో; యథా చితగురిత్యేతక్‌ (పయు_కే న (పయుజ్యుకతే |
ఏవం యది స్యాత్‌ సామాన్యం తస్య న స్యాత్‌ (ప్రత్నిశుతిః ॥ 215
సము ధైశము 77 పదకాండము
94).
ఏషామ్‌ = = సాదృశ్యము, శక్తి అను మున్నగువానికి జాతిపరా కయ వాఛచిత్వమ్‌ +
అపి = జాతిని బోధించెడి శబ్దము లకు పర్యాయ శబ్దత్వము కాడ, ఏ, ఉపవర్థ్యతే = అంగీకరింప
బడుచున్నది
కొందరు |పళ్ళి ంచెదరు 'గోవ్యక్తు లన్నిటియందు గౌః, అను ఏకరూపమగు..
జ్ఞానము కలుగుటచే దాని బలమువలన గోత్యమనే జాతిని అంగీకరెంచుట ఆయు క్రము.. ఏల
యన ఏకరూపమగు సాద,.శ౩ము ఎలగోవులకు కలదు. అస్తి ఎల్టగ్‌ గోవులయందు కారమును
కలిగించెడి శక్తులు కలవు. కాగా సాదృళ, మునుబట్టిగాని, సెవుర్థ్యమునూర్థగాన ఏకరూప
“వచు ము, ఇటు: దున్న జా
వచ్చును, ఇట్టుండగ వేరుగ జాతిని సీ స్వికరి ంపనక ,_రలేదు.
§ (పళ్న సత?మె. సాద్వుశ్తుము, శకి అనునవియు జాతిరూపములే. జాతి,
_ ఆ .
ఆకృతి అను పరా? గ్రియపదములు న్నట్టు సాదృశ, ము, శకి అనునవియు పర్యాయపదములు
సాదృశ్యుము శక్తి మున్నగునవి జాతికంటె వేరుగా ఉన్నవా ? కాక ఏకరూపము
లేనా? అని శాస్త్రజ్ఞులు విచారింతురు. వారికి పట్టుదలయె మిగులును. రిల;
అవతారిక _ జాతి సాదృుశరూపము కాదు. ఆచి చానికంటె వేరుగానే యున్న
దని వై శేషిక దర్శనము న్మాశయింఐచి సమర్థించుచున్నాడు
శో॥ దణ్లోపాదిత్సయా దణ్ణం యద్యపి (ప్రతిపద్యతే |
నతస్మాదేవ సామర్వాత్స దణీతి [పతీయతే ॥ 93
థల ౫ డ్రా న
శ్లో నేచ్చానిమిత్తా దిచ్చావానితి జ్ఞానం (ప్రవర్తతే |
తస్మాత్సత్యపి సామర్వ్య బుద్దిరరా నర్మాశయా ॥ 94
G అ అలా
యద్యపి = ఆలోచింపగా, దణ్జ్గోపాదిత్సయా = దండమును (కజ్ఞ ను [గహింపవలెననెడి
కోరికచే, దజ్ఞమ్‌ = దండమును, (ప్రతిపద్యతే = పొందుచున్నాడు.
(తథాపి) కాని, తస్మాత్‌ + ఏవ + సామర్థ్యాత్‌ = ఆ దండమునందు కార్యమును
కలిగించుట యనే సామర్థ్యము వలననే, సః=ఆతడు అనగా దండమును ధరించినవాడు,
దబ్జై ఇతి = దండము కలవాడని, నళ (పతీయతే = తెలియబడడు.
ఇచ్చానిమిత్తాత్‌ = కోరికకు కారణమగుదానివలన, _ ఇచ్చావాన్‌ - ఇతి = కోరిక
కలవాడనెడి, జ్ఞానమ్‌ = జ్ఞానము, న చ (ప్రవర్తతే జ కలుగనేరదు.
తస్మాత్‌ = ఆ కారణమువలన అనగ [ప్రకృత వ్యవహారము జరుగనేరదను కార
ము వలన, -సామర్థ్యే = = సామర్థ్యము, సతి + అపి = (పతి వ్య క్రియందు ఉన్నను, బుద్ధిః
— ఎల్డ గోవులయందు, “గా” అను ఏకాకారమగు జ్ఞానము, అర్థాన్తరా శ్రయా = మరియొక .
యర్థము ఆధారముగా అనగా నిమి త్రముగా గలదియె యగును. ఆ యర్థము జాతియేయని
లి.
భాఎము .
సముద్దేశము 767 పదకొండ ము
216 |]
[ప్రయుక్త = ఒర శబ్దము పయోగింపబడగా, చి,తగుః + ఇతి=చ్చితగుః, అను, ఏతత్‌ దడ
ఈ పదము, యథా = ఎట్టు, న -_- పయుజ్యతే = పయోగింపబడదో, ఏవమ్‌ = ఇటు,
సామాన్యమ్‌ = సామాన్యమును చెప్పు, “సర్వ మొదలగు పదము, స్యాత్‌ - యది =
అయినటయితే, తస్య = దానికి, |పతిశుతీః = (వినబడుట) ను పయోగిము, న ₹ స్యాత్‌
ద్‌ U ౦
= లేకుండును.
ox
తౌత్ఫోర్భం ము__ “చితమిన గోవులకు స్వామి” అను నర్థ మును చెప్పు ఓ
శబ్రమున్న పుడు మరల అదే యర్థమునకై “చ్చితగుః” అను పదమును వాడనక్క-ర లేదు,
ఆశే సర్వ, తత్‌ , ఇదమ్‌, మొదలగు శబ్రముల అపేక్ష లేనియెడల వానిని [ప్రయోగింపవలసిన
ఆవశ్యకత యుండదు. కాని వాని అ పేక కొన్నిచోట్ల ఉండునుగాన ఆ శబ్బ్దములను గూడ
అనుపయోగము చేయవచ్చును.
ఎవరణము___ ఒక (ప్రదేశమును ఉద్దేశించి, “చితగు”' అందుము. అపుడా
[పదేశమంతయు “చితగువు” ఆగునా? లేక కొంతయేనా ? లేక ఈ (పదేశమా ? ఆ
[పదేశమా 9; మొదలగు శంకలు కలుగును. వానిని పోగొట్టుటకు సర్వమ్‌ (అంతయు),
ఇదమ్‌ (ఇది), తత్‌ (అది) మొదలగు పదములను వాడక తప్పదు. కాగా అవి విశేషములను
చెప్పు చై|తః, మైతః, మొదలగు పదముల వంటివేయగును. అందుచే సర్వనామములకు
కూడ బహు|వీహిలో అను పయోగము సంభవించును. ఉదా: చిత్రగుః - సః, చితగుః =
అఆయమ్‌ మొదలగునవి. 12151
అవతారక___ వేరొక యర్థమును అడ్డునుగాన సర్యనామము కూడ విశేషపదమే
యగునని వివరించుచున్నాడు.
NL సర్వాదయో విశేషాస్తు (పదేశానాం నివ ర్రకాః |
యథా (పదేశా;ః సామాన్య పదేశాంత రణాధకాః 11 216
(పదేశాః = విశేషములు, యథా = ఎట్టు, సామాన్య[పదేళశాంతర బాధకాః = సామాన్యమున.
కును, ఇతర విశేషములకును బాధకములో, (తథా = అట్టు), పదేశానామ్‌ = విశేషములను,
నివ ర్రకాః = అడ్డి వేయు, సర్వ్యాదయః + తు = సర్వ, మొదలగు పదములై తే, విశేషాః =
విశేషములు (భవంతి = అగును). -
తాత్ఫ్ళర్శ్భంయము__ చై త్రః, అనునది విశేషము. ఇది మనుష్య సామాన్యమును,
మైత, మొదలగు ఇతర విశేషములనన్నింటిని తొలగించును. అధే, సర్వ, ఇదమ్‌ మొదలగు
సర్యనామములు తాముకాని ఇతరములనన్నింటిని అడ్జివేయునుగాస అవియు విశేషములే
యగును,
వివరణము... తన్ను తప్ప ఇతరములను తొలగించునది విశేషము. ఉదా:
చె|తః, అనగానే: చై [తుడు తప్ప మిగిలినవారందరును తొలగుదురు. దీనినే “అన్యవ్యా
వాక్యపదీయము 768 వృ తీ
[217
వృత్తి” అందురు. ఈ రీతి సర్వనామములకును వర్తించును. సర్వమ్‌, తత్‌, ఇదమ్‌, మొద
అగు పదములను ఉచ్చరింపగానే ఆడి కానిదంతయు నివ_ర్తించును.
ఇట్లు బహు!విహియందును (ప్రయోగము సమర్థింపబడినది. 12161
అవతారిక. బహు వీహియందు అన్యపదార్థము ( విశేష్ఫమై:
ముఖ్యమసియు, ఆపుడన [ప్రయోగము కృదురుననియును ఇంతదచ.ఏక
“సంబంధమే బహు వ్రీహియందు ముఖ్యమని” వేరొక పక్షమును భాష్యకారుడు చూపెను.
ఆ పక్షమును (పతిపాదించుచున్నాడు.
శో విభ _క్యర్థాభిధా నాద్వా షష్టీ నాన్నుపయుజ్యతే
(ద్రవ్యస్యానభిధానాత్తు తచ్చట్లోఒను.ప్రయుజ్యతే 11 217
వా = లేక, విభ క్యర్థాభిధానాత్‌ = షష్టి యొక ॥- అర్థ మైన సంబంధమును చెప్పుటవలన, షష్టి
= షష్టీ విభ భక్తి నౌ ఆను పయుజ్యతే = వెనుకను పయోగింపబడదు, దవ్యస్య = [ద్రవ్య
మును, అనభిధానాత్‌ +- తు కా చెప్పనందువలన, తచ్చబ్దః = = ఆ దవ్యమును చెప్పు శబ్దము,
అను. పయుజ్యతే = ఏనుక (పయోగింపబడును.
తాత్భర్యము.- బహు|ఏహియందు పదార్థము ముఖ్యముకాదు, సంబంధమే
ముఖ్యము దానిని సమాసము బోధించునుగాన షస్థియొక్క. అను పయోగముండదు. పదార్థము
.ఏ విధముగను తెలియదు. అందుచే దానిని చెప్పు శబ్దమునకు ఆను పయోగమా వళ్యకమగును.
వివరణము “* చితగుః = చి|తాః - గావః ౬ యస్య) ఇచట షష్టైవిభ క్రియొక్క_
అర్థము సంబంధము - అనగా స్వస్వామి భావ సంబందము. (స్వమ్‌ = సొత్తు, స్వామి =
సొత్తు గలవాడు. ఇదొక సంబంధము) దీనినే *చితగు” అను సమాసము చెప్పును. అందుచే
వేరుగ షష్టిని వాడనక్కారలేదు. ( ఉక్తార్జానామ పయోగః = తెలిసిన యర్థ మును చెప్పుటకు
వేరుగ శబ్దమును వాడనక్కరలెదు). కాని ఆ సంబంధముగల [ద్రవ్యము (స్వామి) బోధపడక
పోవుటచే దానిని బోధించుటకు చై|తః, మ్మైతః, మొదలగు పదములను పయోగింపక
తప్పదు.
విశేష విషయములు-_- సంబంధముగల [_దవ్యము ముఖ్యమనియు, దానిని సమా
సము చెప్పుననియును వెనుకటి పక్షము. దీనిని పదార్థాభిధాన పక్షమందురు. అందు [ద్రవ్య
మును సమాసమే బోధించునుగాన, దానిని బోధించు పదమును వేరుగ వాడనక్కరలేదేమో యు
అను శంకయు, దానికి సమాధానమును చూపబడినది.
దవ్యమునకు గల సంబంధ మె ముఖ్యమని (పక్సత పక్షము. దీనిని విభక్త్యార్థాభి
ధాన పక్షమందురు. ఇందు సంబంధమును చెప్పు షష్టి కి అను[పయోగమక్యారలేక పోయినను
(సంబంధము సమాసమె చెప్పునుగాన) ద్రవ్యమును చెప్పుటకు ఆ శబ్ద్బముయొక్క- అను పయో
గము న్యాయ్యమే యగునని ఫలించును... 121 Tu
సముదేశము టి పదకాండము
218]
టు
కుదురదని శంకించుచున్నా డు.
అవతారిక. బహు;వీహి స_బంధమునే బోధించునన్న పుడు సామానాధిక రణ్యము
శో సామానాధికరణ్యం చేన్మతుల్లోపాత్‌ (పకల్ప్యతే ।
మతుపోఒపి తదర్లత్వాదనవస్తా (పసజ్యతే ॥ 218
థ్‌ థి
మతుబ్రోపాత్‌ = మతుప్పుయొక లోపమువలన, సామానా ధికరణ్యమ్‌ = సామా నాధికరణ్యము,
(పకల్ప్యతే + చేత్‌ =కల్పింపబడినట్టయిలే, మతుపః + అపిడామతుప్పునకుశు, తదర్ధత్వాత్‌
= అదే అర్థమగుటవలన, అనవస్థా = నియమము లేకపోవుట, (పసజ్యతే = సంభవించెడిని,
తాత్ళర్భంము.. బహ్మువీహికి మతుప్‌ _ప్రత్యయమును చెసి, దానికి లోపమును
చెప్పి “చితగుః = చెత అను రీతిని సామా నాధిక రణ్య మును (రెండును ౬కే (ద్రవ్యమును
చెప్పుట) సంపాదింపవచ్చునన్నచో చిక్కులు ఏర్పడును. మతుష్తున కర్ణము సంబంధ మున్న
యెడల ఎన్నిసారులు మతుప్పును చేసినను సంబంధముగల |దవ్యము బోధపడదు. ఇదొక
అనుపప శ్రి. అట్టుకాక సంబంధియగు [దవ్యమునే మతుప్పు బోధించునన్న చో బహు[వీపా
యును [దవ్యమునే బోధింపవలసి వచ్చునుగాన “సంబంధము ముఖ్యము” అను విభక్త్యార్థాభి
ధాన పక్షమే కుదురదు. ఇది వేరొక అనుపపత్త్తి.
వివరణము చ్మితగు, అను సమాసము సంబంధమునే చెప్పునన్నయెడల, అది
ద్రవ్యము కానందున లింగమును, వచనమును (చిత్రగుః - చిత్రగు, మొదలగు లింగభేదము,
చిత్రగూ = చితగవః, మొదలగు వచనభేదము) సిద్ధింపవు. అవి సిద్ధించుటకు బహు|వీహికి
గుణవచనముల సామ్యమును భాష్యకారుడు చె ప్పెచు. శుక్ల, మొదలగు గుణవాచకములకు వలె
ఆ్మశ్రయమగు [దవ్యమునుబట్టి లింగ వచ నములు బహు వీహియందును రావచ్చునని అతని
ఆశయము. అయినను ““శుక్షః పటః” మొదలగురీతిని గుణవాచకములకు సామానాధికరణ్య ము
కుదురునట్లు ““చితగుః చై[తః”* అని సామానాధికరణ్యము కుదురదను శంకను ఈ కారిక
పస్తావించినది.
విశేష విషయములు (1 ““నణవచనానామా[శయతో లింగవచనాని” (గుణ
వాచకములకు ఆ శయమునుబట్టి లింగవచనములగును) అను అతిదేశమునకు బహు వీహియం
దుపయోగము ఈ పక్షమున చూపబడినది.
(2) బహు[వీహియందు సంబంధము (పథానమన్నపుడు అది ద్వ్‌ష్టము (రెండు
వస్తువులకు చెందునది. సంబంధమనగానే రెండు వస్తువులుండక తీరదు) అగును. అందుచే
దాని కాశయము స్వమ్ము (సొత్తు), స్యామియు కూడ కావచ్చును. అయినను స్వామి
ముఖ్యముకాన దానినే సహజమైన ఆ|శయముగా స్వికరిం పవలెను. దానినిబట్టియే లింగ వచ నము
లగును. కాగా “చి!తగుః'’ మొదలగుచోట్ల వైైతః, మొదలగు అన్యపదార్థమును బట్టియే
లింగవచనములను చెప్పవలయును.
[49]
పాఠ్యపదీయ ము 770 వృ త్రీ
[ 219
(2) ఆయితే — Ff సుజవాచకమునకును, సంబందమునకును కొంత భేమున్నడి.
గుణమునకును దవ్యమునకుః- ఏ అవినాభావము గలదు. అందుచే శుకాది శబములకు మతుప్పును
C3 ౧0
చెసి, లోపమును చెప్పి ““కుక్షః పటః'' అను రీతిని సామానాధికరణ్యమును సంపాదించుట
Wao MW ౮ 2 a జ గా శ 4 క
ఆతి సులభము. కాని సంబంధమటిది కాదు. అది ఆనియతము. వేరొక వనువుతో సంబంధము
లేకుండ దవ్యః ముండవచ్చును. అందును సంసాంమి భావము మొదలగు సంబంధము వివక్షా
ఇల
ర్న
a ల్‌
జన్‌
ఓ
=
whe నం nt MWe ర 5 రా జ WM
ది Dae oe సంబఎదవాచక ముగా డు | వాము అంగీక ది౨చున నపుడు, యంలుయ్యి'ల
దాని లొపమును చెప్పినను సామానాధికరణాయున. నంహాడించు., అకిదుర్తభమగును, n216n
శో సంబంధస్య చ సంబంధి సంబంధోఒన్యః (పసజ్యతే |
విభ కరర పధానే చ కియాయోగో న కల్పన [| 219
-ఎలెద్ది
నళ ఖ్‌ Ya” శ
సంబంధ స్య = సంబంవమునకు, సంబంధీ = సంబంధి ఇపుడు, ఆః వః = మరియొక, సంబంధః
-- చ వా సంబంధము కూడ, (పసజ్యతే = ఏర్పుడవలసి వచ్చును, వభ క్షర్థపధాన =
ఓ. ॥ a —_ un
కంటు [౪ Soy ne గ్‌ వ _
విభ క్త్యర్థము (సంబంధము) ముఖ్ధమైనపుడు, [కియాయోగః “+ చ= క్రియలొడి సంబంధము
కూడ, న =f కలతే చా సంధవింపడు
తాళ్ళర్యుము__ బహ్మువీహికి మతుప్పును చేసి, రెండిటికిని సంబంధమే అర్థ
న్నచొ, | పకృతర్థము విశషణమును, పతఇయార్లము విశేషమును అగునుగాన,
Eva ఆ 2 . ’ ల _
సంబంధముతొ కూడిన సంబంధము” అను 'తగుః = చితగోవుల సంబంధముగ
(a
సంబంధము) పతీతి కలిగెడిసి. మరియును సంబంధము ముఖమ మన్నచో అది [దవ్యము
Pa Ta జ వాస్‌ ఖో ల
కానందున (క్రియతో ఆన్షయము కుదురకవావను. (ఉదా: చి;తగుః - ఆగయతామ్‌ =
న
' A గజ. జ్‌ ఇ టో గి రాజ ఆ ఇ ల
చితగువును క్రీపికొ?! రమ్యా = సంబం SI తిసికొనిటచ్చుట ఆసంభ ను. 112 19॥
అవతారిక -- విభ క్ష్యర్ధము ముఖ్యమైనను “తతః పశ్య (ఆచ టనుండీ
చూడుము), “త తపశ్య” (అచట చూడుము) మొదలగుచోట్ల (కియాన్వముము కనబడు
# ల
చున్నది గదా : _- అమ శంక సరికాదని చెవంచునాడు
2.
| విభ క్వ్యర్ల (పధానత్వాతీ తత స్తతేతి న [కియా ।
దృశ్యాదిః కర్మకర్ణా దినిమి త్తత్వాయ కల్పతే ॥ 220
తతః ౮ తత్ర + ఇ ఏతి = తతః, త: త, అనుచోట, దృశ్యాదిః = దృశే మొదలగు, కియాకా
చ
CA శ్రి హా శ టం ల
(క్రియ, విభ క్త్వర్థపధానత్వాత్‌ ఆ విభ క్రియొక్క అర్థము ముఖంమగటవలన, కరాదినిమి త్త
సీ
తాత్పర్యము. తతః, అనుచోటఓ పంచ మ్యర్థము (అవధి) |పధానము. త।త
ణా వ ట్ట | 4. శ షన ఈ. బ్‌ ల. అ స 2. we ఎ sr
అఆజచోట గుముస్ట్య ము (ఆధా? బు) ముఖ్యము. ఈ రెండును |చవ్యములః కావు. అందు
సముదేళము 77] పదకాండము
221)
వలన రృక్‌, (చూచుట) మొదలగు [క్రియలకు అవి కర్తలుగాని, కర్మలుగాని కానేరపు.
అవధియైన [దవ్యమునకును, ఆధేయమగు (వవ్యమునకును మాతమే అచట [కియతో
అన్వయము.
వినరణము.__ తత్‌ శబ్దమునకు “తన్‌” [ప్రత్యయము చేరుటవలన “తతః” అని
యగును. పంచమి విభ క్రియొక్క- ఆర్థమున (అవధి) ఆ (పత్యయము వచ్చినది. అక్ర తత్‌
శబ్దమునకు స ప్తమ్యర్థమున (ఆధారము) (త, అను ప్రత్యయము చేరగా “తత్ర” అని
యగును, ఇచట ఆయా విభ _క్యర్ధములు [క్రియతో సంబంధింపవు. అనగా అవి కర్తగా కాని
కర్మగా కాని క్రియతో సంబంధించుఏ కుదురదు. (అవధి చూచుట, ఆధారము చూచుట అని
తాత్సర్యము కాదు). అందుచే [దవ్యమునకే అచట |క్రియాన్యయము. (“'అవధిగానుండు
వస్తువునుండి చూడుము, ఆధేయమగు వస్తువును చూడుము అనియే అన్వయము).
కాగా బహు విహియందు విభ క్ష్యర్థము (సంబంధము) ముఖ్యమన్న చో, దానికి
కియాయోగము సంభవింపక పోవును. 1220॥
అవతొరిర__ ఇట్లు విభ _క్త్యర్థము (సంబంధము) ముఖ్యమను పక్షమున దోషము
కలుగునని చూపి, మరియొక ఆక్నేపమును కూడ చూపుచున్నాడు.
లో అంతర్భ వేచ్చ సంబంధః (పాధాన్యాభిహిత కథమ్‌ ।
స (పాతిపదికార్థశ్చు తథాభూతః కథం భవేత్‌ ॥ 221
పాధాన్యాభిహితః = ముఖ్యముగా చెప్పబడిన, సంబంధ ౩ + చ = సంబంధ మైతే, కథమ్‌
చై ఎట్టు, అంతర్భవెత్‌ చా అంత ర్భ వించును ? (సవ సములో ఇముడు: ను, తథాభూతః =
అటయిన (అంతర్భవించని), సః = అది, |పాతిపదికారః చ = పాతిపదికార్గముగా అయి
న ఆ థి ఇ ®ి
నను, కథమ్‌ = ఎట్టు, భవేత్‌ = అగును 2
తాత్పర్యము సంబంధము ముఖ్యముగా భాసించినపుడు, సమా సముయొక్కు
అర్థములో అది అ|పధానముగ ఇమిడియుండుట కుదురదు. అట్టి సంబంధము (పాతిపదికార్థ
మనుటకును వీలులేదు.
వివరణము. చ్మితగుః - ఇది ““ద్మిశగోవుల సంబంధ ము'”'ను ముఖ్యముగా
చెప్పును. కాగా సంబంధముగల వ్యక్తిని చెప్పు పదమునకు షష్టీ విభక్తి వచ్చి “చ్చ్మితగుః
చైత్రస్థ” మొనలగు రీతిని [ప్రయోగములు సాధువులయ్యెడిని. (చై (తస్య గృహమ్‌'*' అను
(ప్రయోగమువలె “చై(తస్య చిత్రగుళ' అనునదియు స సహజమగును).
“రాజసపుకుషః'” మొదలగు షష్టి సమాసములలో పురుషుడు ముఖ్యుడుగను, రాజు
యొక్కయు పురుషునియొక్కయు సంబంధము ఆఅ పధానముగను తెలియుచుండును. (రాజ
సంబంధము గల పురుషుడు). కావున వాని తీరు వేరు. బహు ఏహి వలన సంబంధ మె ముఖ్య
ముగా చెప్పబడునుగాన అది సమాసమున ఇముడుట కుదురదు. ఆందువలననే అది పాతి
పదికము యొక్క అర్థమగుననుటకును ఏలు లేదు.
పాక్యపదీయము 772 వృ శీ
[ 222
విశేస
స విషమయములు- సంబంధము అ పధానముగను, సంబంధి పధానముగను
ఉన్నచో సంబంధము సమాసార్ధమున అంతర్భవించినద నుటకు వీలున్నది. బహువీహి
సంబంధ మును మా(తమే వేరుచేసి ముఖ్య ముగ చూపునన్న పుడు దానికి అంతర్భా వము
కుదురదు.
ఈ ఘట్టవ ఎన భాష్యకారుడు మాతము “బహు్మువీహియందు సంబంధము ముఖ్య
మన్నను, సవబంధియ ముఖ్యముగ తోచునుగాన సంబంధము అంతర్భ వించు ననియు, అది
(వాతిపదికార్థ మగు పనియు, అందువలన [ప్రథమయె వచు,నుగాని (చిత్రగుః - చై (తః) షష్టి
రాదసియును (చితగుః చై[తస్య)' ఒక విధమైన దోషపరిహారయును చూపెను. ఈ యంశ
హరి స ఎశింపలే ల్‌ 12211
ఆపతారిక___ సంబంధము ముఖ్యమైనను కియాన్గయము కుదురునని పతిపాదింపు
చున్నాడు.
శో ఆసంభవాత్తు సంబందే సంబంధసహచారిణి |
జాతి సంఖ్యాసమాహారకార్యాకామివ సంభవః ॥ 222
a దే అత కట న. డా జ Va లంట నక బుతే ఆగ ద
సంబంధ = సంబంధమందు, అసంభవాత్‌ తు = కుదుగనందుపలన ఆఖబిత, సంబం
సహ చారిణి = సంబంధ సుతో కలిసీయుండు [దవ్యమందు, వాతి సంథ్యాసమాహారకార్యా
కామ్‌ + వ
౬
లైన్‌
ఈ
8
డి
ము జాతి, సంఖ్య, సమాహారము అననవి వస్తువులు కావు. అందుచే
వాసికి సాక్షాత్తుగ | కియాన్యయము కుదురదు. ఉదా: (1) జాతి; “గామ = పూజయేత్‌ ”
(ఆవును పూజింపవలెను). ఇచట గోసామాన్యమే ఉద్దిష్టము. అయినను దానికి (క్రియతో
సంబంధము కుదురదుగాన గోప? కినే తీసికొనవలయును.
(2) సంఖ్య;-- ““బాహ్మణశతం ఆనయ” (బాహ్మణుల వందను తీసికొని
రమ్ము)? ఇఛట “వంది అను సంఖ్యకు క్రియతో సంబంధము ఆసంభవము. కావున
నూర్గురు (వాహ్మణులను తీసికొనిరావలెను.
(8) ఏుదమావోరము:.. *పంచవవేమ్‌ పశ (ఆయిదు వటముల సమూహమును
గు
జూడుము). ఇచట కూడ వస్తువులకే |క్రియాన్వయము. (ఈ యంశములు 180వ కారికలో
నముదేశము 773
223 |
వస్తువుల సంబంధము కూడ (పత్యేకమైన వసువు కాదు. అయినను ఆ సంబం
ధము గల వస్తువులకు [కియా సంబంధమును చెప్పు కొనవచ్చును,
అవతారిక... జాతి, సంఖ్య, మొదలగువాసిని చెప్పినపుడు ఆవినాభూత మైన
దవ్యమే తప్పక స్ఫురించునుగాన |క్రియాన్యయము ఉపపన్న మగును. కాని బహు| వీహియందు
సంబంధమే ముఖ్యమైనందువలన [కియాయోగముగాని, సామానాధికరణ్యముగాని ఎట్టు
కుదురును ? = అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
లో సోఒయమిత్యభిసం బం ధాద్విశిష్టా[శ్రయవాచినామ్‌ ।
శుక్షొది వల్లింగ సంఖ్యే శాస్రారంభాద్భవిష్యతః [1 223
సః -- అయమ్‌ + ఇతి = “అదే ఇది అను, ఆభిసంబంధాత్‌ = అనుసంధానమువలన,
(ఆభేద భావన), _ విశిష్టాశయవాదినామ్‌ = సంబంధముగల |దవ్యమును చెప్పు శబ్దముల
యొక), లింగసంఖ్య = లింగవచ నములు, శుక్టాదివత్‌ = భక, మొదలగు వానికివఠె,
శాస్త్రారంభాత్‌ = సూ!తమును ఆరంభించుటవలన, భవిష్యతః = కాగలవు.
తాళ్ళర్శ్భోంము గుణమునకును గుణముగల | దవ్యమునకును అభేదమును భావించి
“శుక్షః పః& 8” మొదలగుచోట్ల | దవ్యములను బట్టియే లింగవచనములను, సామానాధికరణ్య
మును సంపాదింతుము. అర్హ బహు[ విహియందును సంబంధమునకును సంబంధికిని అభేద
మును పొటించి సంబంధియగు ద్రవ్యమును బట్టియే లింగ వచనములను, సామానాధికరణ్య
మును సాధింపవచ్చును, ఉదా : చితగుః చై |తః, చ్మితగు వనమ్‌, మొదలగునవి.
వివరోణము.__ సాంకేతికముగ సంబంధము ముఖ్యమని వాదించినను, చి|తగు
మొదలగు బహు ఏహివలన సంబంధీయగు |దవ్యము బోధపడుటయే సహజము. అది శల్లు
శక్తి స్వభావము. కాబట్టి అభదోపచారము తప్పదు. అట్రయినపుడు |దవ్యమునుబట్టి సామా
నాధికి రణ్యము సులభమగును. ఇట్టి చోటులందు అభేదము ననుసరించి లింగ సంఖ్యలను అతి
దేశించుటయే *ీవిశేషణానామ్‌”” (2-1-52) మొదలగు నూ[తముయొక్క_ ముఖ్య [ప్రయోజ
నము.
కాగా శుక్లాది శబ్రములు అభేదోపచారమువలన గు ణివాచకములై నట్టు, బప (వీహి
యును సంబంధివాచకము కాగలచనియు అందువలన సంబంధియగు అన్యప దార్థముయొక్క-
లింగసంఖ్య లే సమాసమునకగుననియును ఫలించును. 1228॥
అవతారిక _ “బహువీహి సంబంధమును చెప్పినచో లింగ వచనములు గల
పదార్థము సంపూర్ణముగా ఎట్టు తెలియును ?”” అని భాష్యకారుడు ఆశ్నేపించెను. పై విధముగా
అభేదభావన వలన పదార్థము తెలియనన్నపుడు అట్టి యాషేపము సముచితమగునా ? అని
శంకించి యీ సందర్భమందలి భాష్యకారుని భావమును విశదము చేయుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము 774 వృ శి
భేదేన తు వికక్షొయాం సామాన్య వా నివక్షిశే।
సలింగస్య ససంఖ్యస్య పదార్హస్యాగతిర్భవేత్‌ I 224
భేదేన = భేదముతో, వివకాయామ్‌ + తు = చెప్పదలదినపుడును, వా = లేక, సామాన్యే =
సామాన్యము, వివక్షితే = చెప్పదలపబడినపుడును, సలి అస్య లింగమా కూడినట్టియు,
ససంఖ్యస్థ = వచనముతో కూడినట్టియు, పడార్థస్య = పదార్థముయొక్క, అగతిః=
యకపోవుట, భవేత్‌ = అయ్యెడిని,
తాత్పర్యము. సంబంధికి వేరుగా సంబంధము ముఖ్యమని చెపి ప్తినను, సామాన్య
రూపముగ సంబంధము ముఖ్యమని చెప్పినను లింగ వచ నములుగల పదార్థము తెలియక
ఫోవును.
వివరంణమ'___ సంబఏఎధము గలది పదార్థమగును. దానిని కూడగట్టుకొనకుండ
కేవలము సంబంధమునే స్వికరించినచో (దవ్యముతో. సామానాధిక రణ్యము కోనందున దాని
Don Hom లును సం్యకమింపవు అట్లుగాక సంబంధము సామాన్యరూపమున (చితగు =
'తగో సంబంధము అన్ని ంటికిని సామాన్యముగా చెందు కట్లు) తెలియ నన్నచో, విశేష
తవ [ము (సంబంధముగల నిర్దిష్టమైన ఒక పదార్థ రము) తెలియసుదున దాసి లింగ సంఖ్యలును
రావు, ఇట్లు పదార్థమేదియో పరిపూర్ణముగా అవగతము కాదు.
విశేష విషయములు సంబంధమును సామాన్యముగా చెప్పదలచినచో, చై (తః,
మైైతః మొదలగు [దవ్యవిశేషములు స్పురింపవు. (చితగు, అనగానే చి|త్రగోవుల సంబం
ధము గల వస్తువు ఏదై నను - అనియే స్ఫురించును). కాన సామాన్యము సూచించు నపుంసక
లింగమే రావలసివచ్చును, కాగా అభేడభావన వలన కూడ పదార్థము విస్పష్టమగుట సంభ
వింపదు,. n22 4॥
అవతారిక బహ్మువీహి సంపూర్ణమైన అన్యపదార్థమును బోధించుటను సమ
దింపు చున్నాడు.
శో సాధుత్వంన విభ క్ష్యర్ధమా్యతే వృత్తస్య దృశ్యతే |
కృత్సాన్నర్థవృ _ల్తేః సాధుత్వమిత్యర్హ్యగహణం కృతమ్‌ ॥ 225
వృత్తస్య = వృ త్తిగాడఉన్న శబ్దమునకు, _ విభ క్త్యర్ధమాాతే = కేవలము విభ క్రియొక్క_ అర్థ
మందు (సంబంధము), సాధుత్వమ్‌ = సాధుభావము, నచ దృ శ్యతేవా కనబడదు, కృత్వా ర
వృ తేః = పూర్తీగా పదార్థవ మును తెలుపు శేబ్బమునకే సాధుత్వమ్‌ + ఇతి = సాధుత్వమని
తెలియజేయుటకు, అర్థగ్రహణమ్‌=“అర్థ”' అను కబ్బమున ను పలుకుట, కృతమ్‌= చేయబడినది.
తాత్పర్య మ బహు వీహి సమాసము కేవలము సంబంధమును చెప్పుట అవీ
మతము కాదు. విశేష్యముగ నుండు ఆన్యపదార్థమున కు సృషముగ చెపంటయే ఇష్టము. అందు
ష
ఠి రం
కొరకే సమాసమును విధించు “అనేక మన్యపదాళ్టే'' (2- 2_24) అను సూ!తమున “అర్థ”
శభ ముచ్చరింపబడినది,
సముధ్రేళము 775 ప
227 |
లి జ ఒళ్ళ క ఛి 8 కల ఆలో క ఆటీ క జ ఇల అ టో =
ఎొలర్‌ ణయు.. వండ హాోరములో ఇద్దయిగ్‌ Dy Cn పరల హ్‌
ల న Tt - అ ta I wre) ) క్ష
౬ a ౬ న 2!
నించును. గి సేద్దముగ నున్న బహు వీ హి నసంబంధథముగ ను మూ కా తము చెప్ప ఎడ అనుభ పవ ఎ నేకు
విరుద్ధము. అన్య పదార్థము దును చెప్పుటయే బహు[వీహి యొక్క స్వభావము. ఈ విషయమును
స స్టపరచుటకే విధి సూ తమున లో అన్గుపదాగ్థి”' అని అర్థక బ్దము సీంకరింపబడినది. కాగా
L అ
rm
అన్యపదార్థమున చెప్పు చై[తః, మతః మొదలగు సదముంయొక :.. అను; పయోగ మును,
రా సా లలా.
వాసి లిగవచనములే సమాసమునకు వచుటయును అ| పయత) ముగనే సిద్ధించును.
అ
విశేష విషయములు._ “అనేక మన్యప దార” (2-2-241 అన నది బహు[వీహిని
/ లీ
విధించు సూత్రము. “వేరొక పదముయొక్క అర్థమును చెప్పు _ఒకటికిమించిన పదములు
సమసించుననియు, ఆది జఒహ్మువీహి యగుననియును” దీని రపర్థము ఇదట పదమున కర్ణము
తప్పదుగాన ' “అన్యపదే” అని యన్నను, “అన్యపదార్థ'”' అను భావము లభించును. కాని
అట్టనక “ఆన్యపదార్థి”' అని అర్ధ శబ్దము నుచ్చరించినందువలన, పదార్థ మె ముఖ్యమనియు
అదియే విశేషమనియు, దానిని బట్టియే లింగవచనములు సమాసమునకు రావలెననియును
విశదమగును. ఈ రీతిని “పదార్థాభిధాన పక్షమే” సూూతకారుని యభీష్టమని పతంజలి
వివరించెను. n22dn
అవతారిక... పదార్థాభిధాన పక్షమున లింగవచనముల అతిదేశము వ్యర్థము.
విభ క్త్యర్థాభిధాన పక్షమందే అది ఉపయోగంచునని చెప్పుచున్నాడు.
లో సోఒటయమిత్యభిసంబం ధాద్ద్రవ్య వృ_త్తిరయం యదా ।
సలింగస్య ససంఖ్యస్య తదా సాధుత్వముచ్య తే | 226
సః 4- అయమ్‌ + ఇతి = “అదే యిది” _- అను, అధిసంబంధాత్‌ = అను
es
ర్‌
చ
2A
ర్‌
ర్న
ఈ
oA
అగునో, తదా = అప్పుడు, సలింగస్య = = లింగముతోకూ (
ముతోకూడిన దాస్‌కిని, సాధుతంమ్‌ = సాధుత్యము, ఉచ్యతే = చెప్పబడును.
యం
ఆయమ్‌ ఇ ఈ బహు|వీహి, యదా = ఎప్పుడు, (దః చవృ త్రిః = [దవ్యమున టోధించునదిె,
డిన
తాత్పర్యము బహు[వీహియందు సంబంధ మే ముఖ్యమై, సంబంధమునకును
సంబంధియగు [దవ్యమునకును అభిదోపచారమన్నపుడే అట్టి [దవ్యమును బట్టి లింగి వచనము
లను అతిదేశించుట సఫలమగును. మీది కారికలో చూపినట్లు పదార్భమె ముఖ్యమన్న పుడు
లింగవచనాతిదేళ మక్క-రలేదు. అపుడవి సహజములగును. 192 61
అవతారిక ___. ““బహు[వీపా అన్యపదార్భమునె చెప్పునను'” పక్షములో కొన్ని
దోషములు సంభవించునని మూడు కాదికలతో ఆశేపించుచున్నాడు.
కో॥ అంతర్బూతవిభక్ష్యర్థై షష్టీ న (తూయతే యథా ।
తథాఒ(శుతిః | పసజ్వేత లింగసంభ్యాభిధాయినామ్‌ 1 227
వాక్యవ దీయము 776 వృత్తి
[228
అంత దృొతవిధ క్ర్యర్థే = విభక్ర్యర్థము (సంబంధము) లోపల ఇమిడియున్న పుడు, షష్టీ =
షష్టవిభక్తి, యథా = ఎట్ట, న + (హాయతే = వినబడదో, తధా = అట్లు, లింగ సంఖ్యాభి
ధాయినామ్‌ = లింగమును సంఖ్యను చెప్పు (పత్యయములయొక్క_, అ|శుతిః = వినబడక
పోవుట, (పస జ్యేత = సంభవించెడిని,
తాత్పర్యము అర్థ[గహణము యొక్క. సామర్థ్యము ననుసరించి బహు|వీహి
యందు సంపూర్ణమైన (లింగవచన ములు గిల దవ్యమే ముఖ్యముగా తెలియనన్నచో, షష్టి
యొక్క అర్థమైన సంబంధము అ ప్రధానమై పాతిపదికార్థముగనే మారునుగాన షష్టీ విభ క్తి
రాదు. అది యుక్షమే. కాని ఆ విధముగనే టాప్‌ మొదలగు త్రీ [పత్యయమ.లును, ను;
Es జన్‌, మొదలగు సుప్‌ (పత్యయములున్ను రాకహోయెశిని,
ఎవర్‌ణము__ చ్మితగు, అను సమాసము లింగసంఖ్యలుగల “చితగోవుల
స్వామి” : వై [తుడు మొదలగువాడు) అను పదార్థమును |పధానముగ. చెప్పినపుడు వష్ట్యర్థ
మైన సంబంధము (స్వన్వామి భావము) సమాసముననే ఇమిడిపోయి అ|పధానమగును. కాన
షష్టీ రాదు. (పథ్రమయే వచ్చును. అదే లింగవచనములు కూడ సమాసముననే అంతర్భవించి
నపుడు వానిని చెప్పు ప్రత్యయములును సమాసమునకు వాకపోవును.
విశేష విషయములు. (1) సంఒంధమును చెప్పు విభక్తి షష్టి ఆ సంబంధము
వేరొక విధమున తెలిసినపుడు షష్టి రాకుండ (ప్రథమయే వచ్చును, పకృతము సమాసము
వలననే సంబంధము తెలిసిపోవును.
(2) లింగమును, సంఖ్యయ కూడ సమాసమువలననే తెలిసినచో వానిని చెప్పు
(ప్రత్యయము లక్క_రలేక పోయెడిని. '“ఉక్షార్థానా మ పయోగః”” (చెప్పబడిన అర్థమునే
చెప్పుటక్రై వేరుగా శబములను వాడకూడదు) అని సంప్రదాయము గదా:
(కి) బహ్మువీహి సంపూర్ణమైన ఆన్యపదార్థమును చెప్పునన్న పక్షమున, లింగ
వచనములు కూడ సమాసముననే అంతర్భవించునను భావముతో ఈ శంక బయలుడేరినది.
అవతారిక్‌___ కాగా బహు వీపి అవ్యయముతో సమానము కావలసివచ్చునని
చెప్పుచున్నాడు.
శో సాధర్మ్య్యమవ్యయేన న్యాదృహు[వీహే స్తథా సతి ।
లింగసంఖ్యానిమి త్తస్య సంస్కారస్యాపవ_ర్రనాత్‌ 11 228
తథా + సతి = అట్టయినచో, లింగ సంఖ్యానిమి త్తస్య = లి
సంస్కారస్య = వ్యాకరణ సంస్కాారముయొక్క_, అపవర్తనాత్‌ = పోవుటవలన,
వీహేః = బహు వీహికి, అవ్యయేన = అవ్యయముతో, సాధర
= కలిగెగిన్సి,
వాఠ్యపదీయము 78 జాతీ .
[95
ఎల్ల గోవ్యక్తులయందు “గా గౌ అను ఎకాకారమగు జ్ఞానము కలుగుచున్నది.
ఆ. జ్ఞానమునకు గోత్వమను జాతియే కారణమగును, యోగ్యమగు కారణముబట్టియే కార్యము
కలుగును. అట్టి జ్ఞానము గోవులకున్న సామ్యమునుబట్టి కలుగనేరదు. అవ్టెన, “సదృశఃళి
(ఈ వ్యక్తికి, ఆ వ్యక్తికి సమానమైనది) అనియే జ్ఞానము కలుగవలెను. 'గౌః” అను ఏకాకార
మగు జ్ఞానము కలుగనేరదు. అర్ర వానియందున్న సామర్థ్య మునుబట్టియు ఆ జ్ఞానము కలుగ
నేరదు. ఆట్టుకాకున్న “సమర్థః అను రీతినే జ్ఞానము కలుగ వలెను. కారణమునుబట్టి కదా
కార్యము కలుగును.
ఇందుకు దృష్టాంతము చూపబడినది. లోకమున దండము ధరియించువానిని
“దజ్ఞి' అని వ్యవహరింతురు. అచట దండ సంబంధము కారణము. దండమునకు మనుష్యునకు
సంబంధము సంయోగము దండ సంబంధము ఎవరికి కలుగుననగా దండమును |గహింపవలె
ననెడి కోరిక ఉన్నవారికి కలుగును. కాగా దండ సంబంధ మునకు కోరిక కారణమగును.
అట్టితరి అట్టి ఇచ్చనుబట్టి 'దళణ్లై' అను వ్యవహారము కలుగదు, సంబంధమువలననే పె మై వ్యవ
హారము కలుగును.
అర్ర దండమును (గహింబెడి ఇచ్చకు కారణమెది ? అని ఆలోచించిన, ఆ దండ
మును ఎచట వినియోగించినపుడు అది సమర్థమై కార్ణజనక మగునో, అచటక ల సామర్ధ్యము
కారణమనవలెను. అట్టితరి ఆ సామర్థ్యమువలన, “'దజ్ఞ' అను వ్యవహారము కలుగదు.
కాగా ఇచ్చకు ఏది నిమిత్తమో, దానినిబట్టి “ఇచ్చ కలవాడు" అను వ్యవహారము
కలుగదు.
(పకృతమున ఎల్హగోవులయందు గో గోత్వజ్ఞానను కలుగుటలో వానికిగల సాదృశ్యము
సామర్థ్యము నిమి త్రము కావచ్చును. వానినిబట్టి మాాతము “గౌ౩' అను ఏకాకారమగు జ్ఞానము
కలుగనేరదు. ఆ జ్ఞానము సామా songs కలుగును...
కాబట్టి సాదృశ్యముకం టె నె సామర్థ్యముకం టెను వేరుగా సామాన్యమును అనగా
జాతిని అంగీకరింపవలెను. 198.94
అవతారిక. అతిరి క్రమగు జాతిని అంగీకరింపనియెడల లోకమున శాబ్దవ్యవ
వారమునకు అనగా శబ్దమువలన కలిగెడి పరస్సరాభి|పాయమును గు ర్దించుటకు భంగమే
కలుగునని చెప్పుచున్నాడు,
శో స్వభి వోఒవ్యపదెళ్యో వా సామర్థ్యం వావతిష్పతే 1.
సర్వస్యా నే యత స్పస్మాద్వ్యవహారో న కల్పతే / 95
యతః = ఎందువలన, సర్వస్వ = ఎల్లి పదార్థ మునకు అనగా కారణముగా కల్పింపబడిన
పదార్థ మాతమునకు, అన్తే = చివరయందు అనగా మూలకారణమునందు, స్వభావః వా '
= స్యభావముగాని, సామర్థ్యమ్‌ ? వా = సామర్థ్యముగాని, అవ్యపదేశ్యః = ఇది యిట్లు,
అది ఆ రీతిగా; అని విశేషించి చెప్పుటకు అలవికానిదై, అవతిష్టతే = ఉండునో,
స ముద్దేశము 7771 పడకాండము
తాత ర్యము లింగ వచనములను చెప్పు (పత్యయములు రానిచో, బహు,వీహి
యా (a
జా జ "శ
లింగసంఖ్యలు లని అవ్యయము వంటిదే కావలసి వచ్చును.
వివరణము... “న శేవలా (పకృృతిః [పయో క్తవ్యానాపి కేవలః (పత్యయః””
(కెవలము పకృతినిగాని [ప్రత్యయమునుగాని వాడకూడదు) అను నియమమున్నది. అయినను
అవ్యయము లకు రింగ వచనములు నహజముగన అనందున వాని విషయములో (చ, వా,తు,
మొదలగునవి) ఈ నియమము వ ర్తింపదు. (ప్రకృతమున బహువ్రీహి కూడ ఇట్టిదే ఆయి
పోవును. (చిత్రగు, అనియే [పయోగము సంభవించెడినిి, 228)
అవతారిక. చై[తః, మొదలగు విశేష్యములతో సామానాధిక రణ్యము కూడ
విక్భత ముగ సంభవించెడిని అని చూపుచున్నాడు.
లో (పయు_కేన చ సంబధాచై షా తాది శ్రవణం భవేత్‌ |
వినా విభకా్య సంబంధో విభక్సా్యా విద్యతే వినా ॥ 229
ప్రయు కైన = (పయోగింపబడిన పదముతో, సంబంధాత్‌ +- చ= సంబంధమువలన,
విభక్రా + వినా = విభక్తి లేకుండ, చై తాదిశవణమ్‌ = చై[త, మొదలగు పదములు విన
బడుట, భవేత్‌ = అగును, విభక్తాః + వినా = విభ క్రిలేకుండ, సంబంధ 8 = సంబంధము,
విద్యతే = ఉండును.
తాత్సర్యము-_ చి|త్రగు, మొదలగు బదూ వీపి అవ్యయముతో సమానమైనచో,
దానికి విశేషమగు బై|త, మొదలగు పదము కూడ దానివలెనే విభ క్రి లేకుండ వినబడవలసి
వచ్చును. రెండును సమానార్థకములే ఆగునుగాన రెండింటికిని విభక్తి లకుండుటయే సముచిత
మగును, అట్టమినపుడు అట్టి శబ్రములవలన సామాన్య విశషభావము విశదము కాకపోవును,
(అర్థము విశదము కాదు).
వివరణము “చితగు-చై|తి' అను విభక్తి పత్యయము లేని |[పయోగ.
ములో లింగవచనము లండవుగాన, అధిమతమగు విశేషణ విశేష్యభావము సిద్ధింపక
పోయెడిని. i229
ఆవతారిక. ఇట్లు పదార్థాభిధాన పక్షమందు కలుగు చిక్కులను వివరించి వీనికి
భాష్యకారుడు చూపిన పరిహారమును వ్యాఖ్యానించుచున్నాడు. '
శో ఆభిధానేఒపి సంఖ్యాయా 9 సంఖ్యాత్వం న నివర్తతే |
షష్యరస్యాఖిధానే తు స్యాత్‌ (పొతిసదికార్లతా i 281
ఠరలిధి థి
అభిధానే + అపి = ఆధిధానమందును (బహ్మువీహి సంఖ్యను చెప్పినను), సంథ్యాయా।ః =
సంఖ్యయొక సంఖ్యాత్యమ్‌ = సంఖ్యయగుట, నగా నివర్తతే = తొలగిపోదు, షష్ట్యర్థ స్య
= షష్ట్యర్థము యొక్క (సంబంధముయొక్క-) అభిధానే + తు = చెప్పుటయందై తే, [పాతి
పదికార్ధతా = (పాతిపదికము యొక్క. అర్హమగుట, స్యాత్‌ = అగును.
థ్‌ రౌ 3
వాక్యపదీయము 778 వృత్తి
[230
తాత్పర్యము. బహు[వీహి వలను సంఖ్య చెప్పుబడినగు దాగి సహజ లక్షణము
తొలగదు. అనగా ఆయా సంఖ్యను చెప్పుటకు సుప్‌ [పత్యయములు తప్పక వచ్చును. షష్టి
యొక. అర్థము మ్మాతము (సంబంధము) అభిహితమైనందున |పాతిపదికార్థముగ మారును.
అందువలన |పైతిపడికార్గమును చెప్పు [పథమావిభ క్రి అగును.
దివర ణము... ఏక శబ్దము ఏకతంమును (ఒకటి) చెప్పును. ద్విక బ్దము ద్యిత్వమును
ol
బోధిండును. బహుశ బ్దము బహుత్వమును [పకిపాడించును. అయినను అదే అర్థమును చెప్పు
ళీ
(a
(ప్రత్యయము లాయా శబ్బములకు వచ్చును. ఉదా: వీకః, దౌ, బహువః, అ చి|తగు
(పత కియములు రావచ్చును. బహు[వీహి వలన సామాన్య
ముగా సంఖ్య తెలిసినను సంఖ్యావిశేషములు తెలియవు గదా ! అందుచే కర్మత్వము, కరణ
త్వము మొదలగు విశేషములు కలిసిన సంఖ్యను చెప్పుటకు ద్వితీయ, తృతీయ మొదలగు
వభ క్తి ప్రత్యయము లగుచుండును. ఉడా: “చి|తగుమ్‌ - ఆనయ. చితగునా కృతమ్‌”
మొదలగునవి. ఎట్టి విశేషమును లేనపుడు కేవలము |పకృతిని |ప్రయోగింపకూడదు గాన,
పథమా విభ క్రి (చితగః) యే వచ్చును. అవ్యయముతోడి సామ్యము బహ్మువీహికి నప్పదు.
నద” ఖే తళ. జ జ్‌ జో
అవ్యయములకు వచి 'పతకరియములకు లోపమును శాస్త్రము విధించినది. బహు వీపి
లా
eA
గ్లో
స లో
గో
Cx
ఇక బహు పీహి షష్ట్యర్థమును చెప్పునన్న పక్షమున ఆది (సంబంధము) (పాతి
పదికము యొక్క అర్థమే యగునుగాన, (సంబంధము ఆ| పధానమై సంబంధియే | పధానముగ
తెలియును చి తగుః జ చి తగొవుల సంబంధము గలవాడు) షి రాకుండ పథ మయే
పి .యములు వచనమును (సుప్‌ ప్రత్యయములు) గురించిన ఆక్నేపము
నకు పరిహారమున వ
మును మాత్రమే ఈ కారిక చూపినది. లింగమును గురించిన పరిహారమును ఇది
స్పృశింప లేదు. అయినను భాష్యకారుడు చూపిన పరిహారమును ఇచట భావింపవలయును.
శ ది కా ల - జా లు
బహు, ఐహి లింగమును బోధించినను, టాప్‌ మొదలగు త్రీ (పత్యయములు స్వార్థిక ములై
ద్యోతకములుగ |పవ రింపవచ్యును” అనునది ఆ పరిహారము.
కాగా ఈ ఘట్లమందలి సారమిది
(1) బహు[వీహియండు పదార్థాభిధాన పక్షము ముందుగ చూపబడెను. అందు
చైతాది శబ్దముల అను _ప్రయోగమును గూర్చి పరిశీలనము జరిగినది. ఇది ఇంచుమించు
పూరగపక్షము.
(2) పిదప విభ క్ష్యర్థాభిధాన పక్షము వివరింపబడెను. అందు [కియాయోగమును,
లింగవచనముల అతిదెశము ము చర్చింరిబడినవి.
(8) సంపూర్ణమైన ఆన్యపదార్థమునే బహు(వీహి జోధించునని చివరగా పతి
పాదింవబడి నది, ఇది సిద్దాంతము. 198011
సమ. దేశము - 779 పదకొండము
232]
అవతారిం —_ ఎహు! ఏహి విషయమున మరికొందరి మతమును చూపుచున్నాడు.
శో అన్నుపయోగసిద్ద్య రం న విభ_క్ష్యర్ధకల్పనా !
వ స్వంతరముపక్షి సమితి కేచిత్‌ (పచక్ష శే 11 281
Pn ఆ) ORR 9)
విభ క్షర్భకల్చ్పనా = షష్ట్యర్థమునే (సంబంధము) బహు|వీహి బోధించునను కల్పము, ఆను
(పయె'గ సిద్ధ్యర్థ్భమ్‌ == చైతాది శబ్దముల ఆను పయోగమ. సిద్ధించుటకు, న = కాదు, వస్త్యం
తరమ్‌ = వేరొక విషయము, ఉపక్నిప్తమ్‌ ? ఇతి = ఉంచబడినచని, కేచిత్‌ = కొందరు,
తాళ్బర్యాయ--- “బహు[వపా అన్యపదార్థమును చెప్పునను”” పక్షమున బయలు
దేరిన శంకకు సమాధానముగా “విభ క్ర్యర్థమును చెప్పును” అను పక్ష ముదయింపతోదు.
విభక్త్యర్ధాభిధాన పక్షము స్వతం[తమైన వేరొక |పతిపాదనమే - అని కొందరందురు.
ఎవర ణము. పదార్థాభిధాన పక్షమున అన్నుపయోగము (చి|తగుః -చె చె|తః)
కుదురనందున, దానిని కుదుర్చుటకై విభ చ రాభిధాన పక్షము బయలుదేరినదని ఇంతవరకును
| గంథక ర్త వ్యాఖ్యా నీంచెను. అట్టుకాక విభ క్ర ర్భ పక్షము వేరుగా ఒక స్యతం|త పక్షమే అ)
కొందరి భావము.
విశేష విషయములు పదార్థాభిధానము పూర్వపక్షమనియు, విభ క్ర్యర్థాభిధాన
మును, అందును సంపూర్ణ పదార్థము తెరియుటయును సిద్దాంత మనియు వు భర్తృహరి యొక్క
తాత్పర్యము. విభ కర్థాభిధానము సంత త పక్షమనుట అతని కఖీమతము కాదు. అందు
వలననే “కొందరందురు” అని వక్కాణించెను. 1281
అవతారిక పె రీతిని విభ కర్ణ పక్షము స్యతం| తమన్న పుడు గూడ రెండు
పక్షములు రావచ్చునని (పతిపాదించుచున్నాడు.
శో సంబంధి భిర్విశిషానాం సంబంధానాం నిమి త్తతా |
సంబంధి ర్వా విశిషానాం తద్వతాం స్యాన్నిమి తతా ॥ 232
షి లు చ
సంబంధి భిః = సంబంధముగల వానితో, విశిష్టైనామ్‌ = కూడిన, సంబంధానామ్‌ = సంబంధ
ములకు, నిమి తతా = నిమి త్రభఖావము, స్యాత్‌ = అగును, వా=లేక, సంబంధ 8 = సంబం
ధములతో, విశిష్టానామ్‌ = కూడిన, తద్యతామ్‌ = సంబంధముగల వస్తువులకు, నిమి త్తతా =
నిమి తభావము, స్యాత్‌ = అగును,
తాత్పర్యము... శబ్దమొక అర్థమును చెప్పుటలో హేతువైన ముఖ్యధర్మము,
నిమితము లేక |పవృత్తి నిమిత్తమని యందురు. చితగు, మొదలగు బహ్మువీపాకి “చిత్ర
గోవుల సంబంధము”, కొని “చి|తగోవుల సంబంధము గల వ్యక్తి కాని నిమిత్తము
కావచ్చును,
వాక్యపదీయము 780 వృ తి
[233
బిబో రోఇయు చితగు; = రంగు రంగుల గోవుల (ప్రభువు. ఇచట చ్మిత్తగో,
అనునవి వర్రి పదములు చైత, మొదలగునది ఆన్యపదము (ఏీని యర్థమును భావింతుము).
వర్తి పదార్థములకును, అన్య పదార్థమునకును గల సంబంధము స్వస్వామిభావము. కాగా
సంబంధము కలిగినవి వర్తి పదార్థములు కూడ అగును. “అట్టి సంబంధముగల చిత్రగోవుల
సంబంధము” బహు వీపాకి నిమి త్రమని చెప్పవచ్చును. ఇది విభ క్ష్యర్థాభిధానమగును. 'లేక--
“చితగోవుల నంబంధము గలిగిన (పభువు' అని సంబంధియే నిమి త్రమనియును చెప్ప
వచ్చును. ఇది పదార్థాభిధానమగును.
విశష విషయములు. విడి విడిగా తీసికొన్నపుడు బహువీపులు అనంతములు
గాన, కారికలో బహువచనములు [ప్రయోగింవబడినవి. 2821
అవతారిక మీది కారిక చెప్పిన విషయమునే మత్వర్థ (ప్రత్యయాంతముల
దృష్టాంతముతో వివరించుచున్నా డు.
శో "కేచిత్‌ సంయోగినో దండాక్‌ విషాణాత్సమవాయినః |.
. తద్వతి (ప్రత్యయానాహుర్చహు [వీహిం తథైవ చ ॥ 2883
ర
యోగినః = సంయోగముగల, దండాక్‌ = దండమునకు, (దండ శబ్రము), సమవాయిన 8
సమవాయముగల, విషాణాత్‌ = విషాణమునకు (విషాణ శబ్దమునకు), తద్వతి = అదిగల
||
వస్తువను అర్థమున, పత్యయాన్‌ = మతుప్‌ మొదలగు | పత్యయములను, కేచిత్‌ = కొందరు
ఆహుః = చెప్పుదురు, తథా శా ఏవ = అప్రే, బహు[వీహిమ్‌ + చ == బహు[వీహిని కూడ,
అహు
చా చెప్పుదురు.
తాత్పర్యము దండవాన్‌, దండీ (దండః అస్య అస్తి = దండముగల వ్యక్తి),
విషాణీ (విషాజే అన్య సః = కొమ్ములుగల జంతువు) _- అనునవి మతుప్‌ [ప్రత్యయము కాని,
ఆ అర్ధమును చెప్పు వేరొక |ప్రత్యయముకాని (ఇన్‌ మొ॥) చేరిన పదములు. ఇట్టిచోట్ట
సంయోగముకాని, సమవాయముకాని సంబంధమై యుండును. ఆ సంబంధముగల దండము
మొదలగునవి [ప్రవృత్తి నిమి త్తములగును. అట్టి శబ్బములకు మత్వర్థ _పత్యయము చేరును.
కాగా దండి, మొదలగు శ బములవలన “సంయోగ సంబంధముతో కూడిన దండముయొక్క_
సంబంధము గలవాడు” మొదలగు రీతిని భావ మేర్చడుచుండును. ఈ విధముగనే బహు[వీపా
యందును సంబంధముగల వర్తి పదార్థము పవృ త్తి నిమి తమగును. సమానమువలన అన్య
పదార్థము తెలియును అని కొందరు వివరింతురు.
వివరణము... (1) విడదీయుటకు సహజముగ వీలుగల సంబంధము సంయో
గము. ఇడి ఏదైన రెండు వస్తువులకు ఏర్పడును. విడదీయ వీలులేని సంబంధము సమ
వాయము. ఇది ఆవయవమునకును ఆవయవికిని గల సంబంధము.
(2) దండీ = దండ మునకును వ్య క్రికిని సంయోగము. విషాణ్తీ = కొమ్ము నకును
నము దేశము 781 పదకాండము
234 ]
జంతువునకును సమవాయము. ఇచట (పక్కతియైన శబ్దము (దండ) సంబంధము గల వస్తు
వును చెప్పును. [ప్రత్యయము “అట్టి వస్తువుగల వ్య క్తి క్రస్స?! చెప్పును. కాగా మొదటి సంబంధి
(ప్రవృత్తి నిమి త్రముగాను, రెండవ “సంబంధి (పత్యయాంతమునకు వాచ్యముగాను ఏర్పడును,
(8) ఇదే తీరులో జహు| వీహియందు తొలి సంబంధియగు వర్తి పదార్థము
పవృతి నిమిత్రమనియు, మలి సంబంధియగు అన్య పదార్థము సమాస వాచ్యమనియును
చెప్పవచ్చును. వలల్‌!
అవతారిక. పె విషయముననే రెండవ పక్షమును చూపుచున్నాడు.
శో భిన్నం సంబంధిభేదేన సంబంధిమపరే విదుః |!
నిమిత్తం సవిభ క్యర్థః సమా సేనాభిదీయశే ॥ 294
సంబంధి భేదేన = సంబంధుల భేద ముచే, భిన్నమ్‌ = వేరైన వృ సంబంధమి = సంబంధమును,
నిమిత్తమ్‌ = |పవృత్తి నిమి శ్తముగా, అపరే = మరికొందరు. విదుః = తెలియుదురు, సవిభ
కరః = = విభ క్ష ముతో కలిసిన ఆ సంబంధము, సమా సేన = బహు[వీహిచే, అభిధీయతే
= చెప్పబడును.
oa
C
— గ్ర
తాత్పర్యము --- దండి, విషాణి, మొదలగు మత్యర్థ। (ప్రత్యయ మంత
స్థలములలో సంబంధులు రెండుండును. (దండమును, అదిగల వ్య క్రియును సంబంధులె
కాన సంబంధములు కూడ రెండగును. (చ ండమునకు గల సంబంధము, వ్యక్తికి గల
సంబంధము) ఈ సంబంధమే యిచట (పవృ త్రినిమి తమని మరికొందరందురు. బహు వహి
యందును ఇప్రే సంబంధమే (పవృ త్తినిమి త్తమగును. కాగా సంబంధమే మొ త్రము సమాసమున
కర్థమనియును, “అదే యిది” అను అభిదభావనవలన సంబంధియగు వస్తువు తెలియునని
యును పర్యవసించును
ఎఎరోణము.___ మీది కారిక సంబంధులను _పవృత్తి త్తినిమి తముగా చెప్పినది. ఈ
కారిక సంబంధములను (పవృ త్తినిమిత్రముగా అంగీకిరించినది. వివక్షాధీ నముగా ఎట్టయినను
చెప్పుట కోవకాశ మున్న ం౦దున రెండు పక్షములు బయలుదేరినవి. మత్యర్థపత్యయాంతముల
స్వభావమును, బహు[వీహియొక్క స్వభావమును ఒక పేయనియ, ఆచటకూడ బహు[వీపా
యందువలె రెండు తీరులు సంభవించుననియును చెప్తుటయే ఈ రెండు కారికల యొక్క_యు
పయోజనము, 1284
అనొతారికో_ కాగా బహు వీహియందు అన్యపదార్థము సంబంధియనియు, ఆదియే
ముఖ్యమనియును అన్నచో అది పదార్థాభిధాన పక్షముగా లెక్కకు వచ్చును. అట్టుగాక అన్య
పదార్థము సంబంధ మేయనియు, అదిమే ముఖ్యమనియును అన్నచో విభ క్ష్యర్థాభిరాన పత్ష్మ
మగును అని ఉపసంహరించుచున్నా డు.
వాక్యపదీయము 782 సృత్తీ
1 (ప్రధానమన్యార్థతయా భిన్నం నె ఏరుప పసర ర్రనైః।
Des వా సర్వపశ్చాదపేక్ష్య శే i 235
సెం = తన, ఉపసర్ణనై = అ|పధానములై న వానితో, భిన్నమ్‌ = కూడిన సంబంధము,
ర ఏ = ణు. (orl ఎ
(పధానమ్‌ = ముఖ్యమైనదై , అన్యార్థతయా = వేరొక పదార్ధము కొరకగుటచే, నిమిత్తమ్‌ =
చు చ థి pane.)
ప్ర క్తీనిమి త్రము (భవతి = అగును), వాడాలేక, అభిధేయమ్‌ = వాచ్యముగా, నర్వ
C3
WoO రజో a వ ఆ “ oa లి న్య
అన్యబదార్థము, అచియ సమాసముసకు వాచ్యార్గవ స్తు అన్నచాొ విభ క గ్ణర్ధాఖధాన పక్షమగును,
ఫ్‌ థి ఆ జా పభ
షట విభ క్రియొక అర్థమంద చిట్టచివర బహుఎఏహి సమాసమును వాడుదుముగాన ఈ
ళా ఖై ద చా గ రై జల జల న
విన 6 అము ఇచటి సారమిది. బహు, ఎపాలో అన్నపదారము |పధానము.
వి థి a
సంబంధమును [పవృత్తి తినిమి త్తముగాను సంబంధిని సమాసార్థ ముగాను చెప్పినచో పదార్థాభిధాన
మగును. సంబందిసి [పవృత్తి త్తిసిమి త్తముగాను సంబంధమును సమాసార్థముగాను చెప్పినచో
రా గ్‌ లా Pa
అభి క్త్యద్ధాభధానమగును. ఇందు అభేద భావనవలన సంబంధి పూ ర్రిగ తెలియును. “చితాః
3) జా
ది ల ఆ / రా ఈ రా
గావః అస్య అసి షష్టిని చూపి ఈ యర్ధమంది “చితగుః' అను సమాసమును వాడుదురు
గాన, షర్థ్యర్థమెన సంబంధమే ముఖ్రమునుటి మంచిది. అయితే ““అన్యప పదారమని'” నొక్కి-
థె
చి
చెప్పుటపలన చివరకు సంబంధముగల పూర్తి పదార్థమే తెలియును, భాష్య కారుడు విభ క
ర్థాభిధానమందే మొగ్గును చూపెను. HBB
ఆవతారిర__ బహం ప వెహిని వివరించు వాక్యమునకును బహు[విహి సమాసమున
కును భఇదమును చూపుచునా న్నాడు,
శ్లో॥ స్వామిని వ్యతిరేకళ్చు వాక్యే యద్యపి దృళ్యతే |
(పాధాన్య ఏవ త స్యేష్టో బహు[వీహిర్వివక్షితే it 236
కు
యద్యపి = పరిశీలింపగా, స్వామిని = |పభువు విషయమున, వ్యతిరేక ః = వరగుట, వాక్కే
పా వాక్యమందు, దృశ్ణతే = కనబడును (తథాపి = = అట్టయినను )ః తస్య = అతని యొక,
[పాధాన్వే = ముఖ్యము, వివక్షితే - ఏవ = చెప్పవ “లపబడినపుడే బహు[ హః = బహు
దీహి సమానము, ఇష్టః = అభిమతము.
తాత్ఫృర్భంయు_ “చితాః గావః అసం = చె[తమెన గోవులు వీనికి” అను వాక
మాది ఈ కా వ్రీ
దశయిందు, సాగమియగువాడు అ|పధానముగను, స్వమ్ములమిన గోవులు [పధానముగను
జట్‌ త్‌ అ వట టో వి ల
గోచరించును. కాని చి తగుః, అను సమానము మా;తయము స్వామినే ముఖుముగ చెపును
ఎ
అద్య ట్‌ న్‌ War లావ జ
ధాన్యము లేనిచో సమాసమే , పవ దింపయ.
స
నముద్దే శము 783 పదకొండవ
238 ]
విభరోణము__ వాక్యము వెరు, వృత్తి వేరు. స్వామిని అ్యపధానముగ చూపుట
వాక్యస్వభావము. అతనినే (పధానముగ చూపుట వృత్తి స్వభావము. కావున వాక్యదశయందు
గోవులే ముఖ్యముగాన (6 సంబంధము - ముఖ్యమా ? సంబంధి ముఖ్యమా?” అను పై చర్చ
యంతయు వ్యర్థమని ఆఅనుకొనరాదు. | వవ్‌ 6॥
అవతారిక కాగా '“ఇతనివి విచ్మితమైన గోవులు” అను వాక్యము బహు బీహికి
సరియైనది కాదని చెప్పుచున్నాడు
శో గవాం వి శేషణత్వేన యదా తద్వాన్‌ (ప్రవర్త రతే।
అని న ్టతా ఇతి త త్రా౭్టే బహు వీహిర్న విద్యతే 11 297
“అస్య = ఇతనికి, ఏతాః = ఈ గోవులు'' ఇతి = అసి, గవామ్‌ = గోవులకు, విశేషణతేంన
= విశేషణముగా, తద్వాన్‌ = గోవులుగల వ్యక్తి, యదా = ఎప్పుడు, పవర్తతే = |ప్రవర్తిం
న్‌ EK
రిం
చునో, తత = ఆ, అరే = అర్థ మందు, బహు[పహిః = బహు[ఏహి సమాసము, న-
విద్యతే = ఉండదు.
౬
తాతృర్యము___ స్వామిని విశేషణముగాను, గోవులను ముఖ్యముగాను చెప్పు
“ఇతనివి చితమైన గోవులు”! (ఆస్య చి[తాః గావః) అను వాక్యము బహువీహికి అను
గుణము కానే కాదు. 1౨ ఏ'/॥
అవతారిక ““చ్మితమైన గోవుల అధిపతి* అను వాక్యము బహుపీహికి సరి
యెనదని చూపుచున్నాడు.
థో! యదా (పత్యవమర్శసు తాసాం స్వామీ గవామితి !
aa) నం.
గోభి స్తదాభిసంబంధో నీమి_త్రత్వాయ కల్పతే [1 238
“తాసామ్‌ = అ, గవామ్‌ = గోవులకు, స్వామీ — (పభువు”, ఇతి = అని, [పత్యవమర్శఃడ=
[పతిపాదనము, యదా = ఎప్పుడు, (జరుగునో), తదా = అప్పుడు, గోభి; = గోవులతో,
అభిసంబంధః = సంబంధము, నిమి త్తత్వాయ = నిమి త్తముగా, కల్పతే = సంభవించును.
తాత్పర్యము. “చి|త్రగోవులకు అధిపతి ఇతడు” అని చెప్పదలచినపుడే
గోవుల సంబంధము బహు[పీహికి నిమి త్రమగుట కుదురును. కావున ““చి।ఆాః గావః యస్య
సః” అనునడియే బహు, ఏ హికి అనుగుణమైన వాక్యము.
ఎవరొణమయు___ బహు ఏహికి నిమిత్తము సంబంధమనియు, అట్టి సంబంధ ముగల
సంబంధి సమాసమున కర్థమనియును ఫలించును; 12881
అవతారికి _ సంబంధము నిమి త్తమై సంబంధియగు వస్తువు సమాసముయొక్క_
అర్థమైనపుడు లింగ వచనముల అతిదేశము సార్థకమగునని మరల విశదము చేయుచున్నాడు.
వాక్యపదీయము B4 వృ శ్రీ
[ 240
శ్లో అపేక్షమాణః సంబంధం రూఢిత్వస్య నివృత్తయె |
నిమిత్తానువిధాయిత్వా త్త ద్రర్మార్హ ః (ప్రసజ్య లే / 239
రూఢిత్వస్య = రూఢ మగుట, నివృత్తయే = పోవుటకు, _ సంబంధమ్‌ = సంబంధమును,
అపేక్షమా ణః = కోరుచున్న, అర్థః = బహు[వీహి యొక్క. అర్థము, నిమి త్రాను విధా యిత్యాత్‌
= నిమ్మి త్తమును అనుసరించుట వలన, తద్ధర్మా = ఆ సంబంధముయొక్క ధర్మములు గలదై,
(పసజ్యతే = కావలసి వచ్చును.
తాత్పర్యము “చితగు'' అను బహువ్రీహి రూఢము కాదు. రూఢమైనచో
అపయవముల ఆర్థముండదు. బహు; వీహియందవయవముల అర్ధముండును. (చి త్రములై న
గోవులు అను అర్థము). కాగా సంబంధము నిమి త్తమై సంబంధి సమాసవాచ్యామైనపుడు ఆ
సంబంధమే చివరకు అనువ ర్రించునుగాన దాని ధర్మములే సమాసార్థ్హమునకుము రావలసి
వచ్చు ను. అనగా సంబంధము [దవ్యము కానందున లింగ వచనములుండవు అలై సమాసమున
జే
కును లింగచచ నములు లేక పోయెడిని. అందువలన ఈ పక్షమున లింగవచనముల ఆతిదేశము
వివరణము __ కుశలః (నెర్పరి), _పవీణః (నేర్ప ర మొదలగునవి రూఢములు.
అనగా అవయవా వార్థము లేకుండ ' (పసిద్ధమెన ఓక అర్థమును చె చెపునవి, పకృతమున సంబం
ధ మునకు అనుసంధాన ము లేదన్న చో బహ్ముఏిహి హీఢమైపోవును. అది అభిమతము కాదు.
కావున బహు[వీహియందు నిమి తమైన సంబంధమునకు అనుసంధానము తప్పదు. సంబంధ
మును చివరివరకును భావించుటయే అనుసంధానమగును. 12891
అవతారిక ౩ కె విష షయమునే దా ఫ్రహ్టాంతముతో బలపరచుచున్నాడు.
శ్లో నానాచిత ఇతి యథా నిమి త్తమనురుధ్యతే |
నానాభూతేజఒపి వృత్తః సన్‌ బహు[వీపా సథా భవేత్‌ ॥ 240
నానాభూతే = వివిధమైన వస్తువులందు, వృత్తః + సన్‌ + అపి = [పవ ర్రించినను (బోధించి
నన్ను, నానా _ చిత్రాః = వివిధమైన చిత్రవస్తువులు, ఇతి = అని, నిమి తమ్‌ = నిమిత్తము,
యథా = బట్టు, అనురుధ్యతే = అనుసరింపబడునో, తథా == అట్టు, బహు[ఏహిః = బహు
(ఎహే, భవెత్‌ = అయ్యెడిని.
తాత్పర్యము- నానా = అనునది అవఃయము. “*ఆనేకము లేక వివిధము'” ఆని
రము. వైదిధ్యము అను ధర్మమిచట పద్య త్రినిమి_ త్రము. చినికి లింగవచనములుండవు.
అవ్యయముతో కలిసిన “నానాచ్యితాఃో అను !పముగమున' ది. ఇ " అను
కముగల 'దవ్యములనే బోధించును. అయినను నిమి "రమైన వై విధ్యమును అను
సంధానము చేయుటవలన లింగవచనములు లేకుండగనే యుండును. ఇట్లు నమితానుసంధా
బహు(ఏహికిని లింగవచనము లుండకపోవును. వానిని రాబట్టుటకు అతిదేశము
సముద్దేశము 785 పదకొండము
242]
వివరణము. నిమిత్తమును కూడగట్టుకొనియ నిమి త్తిని భావించినపుడు శుద్ధ
మైన నిమిత్తి స్ఫురింపదు. కాగా “సంబంధ ముగల సంబంధి” అను భావన బహు[వీహియం
దుండు నన్నపుడు, సంబంధముయొక్క ధర్మములే సంబంధికిని వచ్చుట సముచిత మయ్యెడిని.
వానిని వారించి సంబంధి మొక్క. లింగవచ నములను తీసికొనివచ్చుటకు ప్రయత్న మావశ్యక
మగును గదా!
ఎలేవ బిశయములు_ బహు వీహియందు నిమిత్తును విధానము చేసిన పక్షమున
లింగవచనముల అలిదేశము సఫలమని ఈ రెండు కారికలును బోధించినవి. 1240
అవతారిక వర్తి పచార్థములై న సంబంధులే బహువీహికి నిమి త్రములనియు,
అన్యపదార్థ మైన [ద్రవ్యము సమాసవాచ్యమనియును చెప్పిన పక్షమున లింగవచనములు సహ
జముగనే సిద్ధించునని చెప్పుచున్నాడు.
శో సంబంధిని నిమి _తే తు (దవ్యధర్మో న హీయతే |
లింగాభావో హి లింగ స్య విరోధిత్వేన వర్తతే i 241
సంబంధిసి = సంబంధి, నిమి శ్రే +తు= పవృ త్తినిమి త్తమెతే, (దవ్యధర్మః = [దవ్యము
యొక్క. ధర్మము (లింగవచనములు), నశ హీయతే = పోదు, _ లింగాభావః = లింగము
లేకుండుట, లింగస్య = లింగమునకు, విరోధిత్వేన = విరోధిగా, వర్తతే + హి = ఉండును
గదా!
తాత్సర్భం ము___ సంబంధులై న చితగోవులే [పవృ త్రినిమి తమైనపుడు అన్య
పదార్థము యొక్క లింగవచనములు సహజముగనే మిగులును. ఆవి స్పష్టముగ నున్నపుడు
వానిని కాదనుట కుదురదు.
వివరణము చ్నితగుః - గోవులు సంబంధులు, ఇవియే |పవృ త్తినిమి త్రము.
చె|తః, మొదలగునది అన్యపదార్థము. ఇది సమాసముయొక్క_ అర్థము. సంబంధులు వేరుగా
ఉండి, అన్యపదార్థ మును కప్పి వేయకుండ దాని స్వాతం్యత్యమును మిగుల్చును. కావున అన్య
పదార్థముయొక్క_ లింగవచనములు అక్లే యుండును. నిమిత్తానువిధానమన్నను నిమి త్తము
యొక్క (గోవులు) లింగ సంఖ్యలు పనిచేయవు. ఇట్టు వాని అతిదేశ మక్క_రలేదు,
విశేష విషయములు. సంబంధము నిమి తమైనపుడు ఆది అన్యపదార్థమును
కప్పి వయగలదనియు, సంబంధి నిమి త్తమైనచో, అడి వేరై అన్యపదార్థమును కప్పజాలదని
యును ఫలితము. 1241n
ఆవోతారిక. మీది విషయమునే విశదము చేయుచున్నాడు.
శో సంఖ్యావాన్‌ లింగవాంళ్చార్డో ౬భిన్న ధర్మా నిమి త్తతః |
ఆసన్న ఏవ (దవ్యత్వాత్‌ తద్ధర్యైర్న విరుధ్యతే 11 242
[50]
వొాఠక్యపదీయము 786 వృ శ్రి
[23
సంఖ్యావాన్‌ = సంఖ్యను గలిగిన కట్టియు, లింగవాన్‌ + చ = లింగమును గలిగినట్టియున ము,
ఆర్థః = సంబంధియగు అన్యపదార్థము, నిమి త్తతః = నిమి తముతో, అభిన్నధర్మా = = సమాన
ధర్మములు గలదై, ఆసన్నః + నీవ ఆ దగ్గరగానే యున్నడై, [దవ్యత్యాత్‌ = [దవ్యమగుట
వలన, తద్ధరైః = దాని ధర్మములతో, న + విరుధ్యతే = విరోధింపదు.
తాతృ్రర్యంము___ వరి పదార్థమైన సంబంధి నిమి తమును, అన్యపదార్థ మైన
సంబంధి నిమి శ్రియ అయినపుడు. రెండును |దవ్యములేగాన సమాన కములేయగును. “కాగా
దగ్గరగా ఉన్న ఆన్యపదార్థము తన లింగవచనములను స్వతం|తముగ మిగుల్చుకొనును.
వివరణము. సంబంధము నిమి త్తమైనచో దాని మూలమున సంబంధి తెలియ
వలయునుగాన అన్యపదార్థము దూరమగును. సంబంధియే నిమి త్తమైనచో ఆన్యపదార్థము
వేగముగా తెలియును. 1242
అవతార. విపులమైన పె చర్చవలన బము: 'వీహియందు విభ క్ష్యర్థాభిధానము
(సంబంఛము) సముచితమని తేలును. కాని ఈ పక్షమందు “ఆదే యిది” అను అభేదముకు
ఆశయించి సంబంధిని (గ్రహింపవలయును. అయినపుడు పదార్థాభిధానము (సంబంధి) కన్న
విశేషమేమి ? _ అను శంకకు బదులు చెప్పుచున్నాడు.
ల్లో॥ విభ క్ష్యర్ణేన చావిష్టం శుద్దం చేతి ద్విధా సితమ్‌ |
గ జాని రడ వ్‌ a ©
(ద్రవ్యం జద్దస్య యో ధర్మః స న సాకస్యేభక్మల ॥ 243
విభ క్యర్థేన = షష్టియొక్క అర్థముతో, _ఆవిష్టమ్‌ + చ = కలిసినదియు, శుద్ధమ్‌ + చ =
కలియకుండ స్వతం[తముగా ఉండునదియు, ఇతి = అని, pee = దవ్యము, ద్విధా =
రెండు విధములుగ, స్థితమ్‌ = ఉన్నది, శుద్ధస్య = శుద్ధమైన | దవ్యమునకు, యః = ఏ,
ధర్మః = ధర్మము గలదో, సనః= అది, అన్యధర్మణః = వేరు ధర్మముగల [దవ్యమునకు
(విభ క్యర్థముతో కలిసినది), న 4- స్యాత్‌ = కాదు (రామ.
తాత్సర్య్రంయు షష్టి యొక్క అర్థము సంబంధము దీనితో అభేదమును పాటించి
సంబంధియణగు |దవ్యమును బోదించినచో విభ _క్యృర్థాభిధానమగును. ఇందు సంబంధము కలిసి
నందున (ద వ్యధర్మములగు లింగ సంఖ్యలు లిభింపవు. ఆందుచే వానిని వేరుగా ఆతిదేశింప
వలను. శుద్ధమైన [(దవ్యమునే బోధిందినదో పదార్థాభిధానమగును. ఇందు దవ్యమునకు లింగ
వచనములు సహజములేగాన వానిని అతిదేశింప ౩ నక్కరలేదు.
వివరణము. సంబంధమును పులిమి సంబంధిని తెలియుట విభ క్యర్థాభిధానము,
సూటిగ సంబంధిని తెలియుట పదార్థాభిధానము. ఇదియే రెండింటికిని భేదము. 2 4ల॥
అవతారిక... పై విషయమునే సం|గహముగా చూపుచున్నాడు.
శో దవ్యమా(తస్య నిర్దేశే భేదోఒయమవివక్షితః ।
గంథే పూర్వత్ర భేదన్తు ద్వితీయేఒన్నుప్రదర్శితః ॥ 244
సముద్దేశము 79 ప దకాండము
96]
తస్మాత్‌ = అందువలన, వ్యవహారః = శబ్దము వలన లోకులకు కలిగెడి వ్యవ '
హారము అనగా పనులు చేసికొనుట, న + కల్పతే = కుదరదు, అనగా జరుగనేరదు.
మనుష్యుడు జీవించుటకు కారణము ఏది ? అని (పశ్నింపగా, అన్నము కారణమని
చెప్పవచ్చును. దానికి కారణమెద్ది ? అని ప్రశ్నకు ఓషధులు అని చెప్పవచ్చును. వానికి
కారణమేది ? మరల ఆ కారణమునకు కారణమేది ? అను రీతిని ప్రశ్న పరంపర కలుగగా
చివరకు మూలకారణము పరమాణువులు, |పధానము [బహ్మము అని చెప్పవలెను. దానివలన
ఇది యెట్లు కలుగును ఆని (పశ్నింపగా అది దాని స్వభానమని చెప్పవలెను, సిజమున అది.
మనకు |పత్యక్షము కానందున దాని స్వభావము కూడ పత్యక్షముకానందున, ఇది యిట్టు,
అని స్పష్టముగా తెలియనేరదు, అట్టుకాక ఆ మూలకారణమునందు అనేక శక్తులున్న వని
యంగీకరించిన, కారణము (ప్రత్యక్షము కానందున దాని శక్తులు (పత్యక్షము కానందున
అవియ స్పష్టముగా తెలియబడవు.
అట్టి తరి “గామానయి (ఆవును తెమ్ము) ఓదనం పచ (అన్నము వండుము)
మున్నగు వాక్యములవలన నియత మగు అర్ధము తెలియనందున లోక (పవృ త్తియే జరుగక
పోయెడిని. “గామానయి అని (పయోగింపగా స్వభావమును తెమ్ము, సామర్ధ్యమును తెమ్ము
అను రీతిని జ్ఞానము కలుగవలెను.
కాబట్టి సామర్థ్యము, సాదృశ్యము, స్వభావము వీని అన్నిటికంటె వేరుగ జాతులను
స్వీకరింపవలెను. జాతులనుబట్టి శబ్దముల యర్థములు నియతముగా (గ్రహింపబడగలవు.
దానినిబట్టి లోకులు శబ్దములవలన సరియగు [పవృత్తి నివృత్తులను చేయగలరు. 95.
అవతారిక కపిల సాంఖ్యమతమును అధై్వైతమతమును ఆశయించి వేరుగా
జాతిని అంగీకరింపవలెనని చెప్పుచున్నాడు. ! ee
-శ్లో॥ యదా ఛేదాన్‌ పరిత్యజ్య బు ద్ధ్యెక ఇవ గృహ్యాశే |
వ్య క్యాత్రైవ తదా తత్ర బుద్దిరేకా (ప్రవర్త రతే ॥ 96
యద్దా = = ఎపుడు, భేదాన్‌ = ఎల్ల భేదములను, పరిత్యజ్య = విడనాడి, వ్యక్తా on ఏవ =
వ్య యొక్క స్యరూపమే, బుద్ధ్యా = బుద్ధిచే ఏకః -- ఇవ = ఒకే వస్తువువలె, గృహ్యలే = =
గహింపబడునో, తదా = అపుడు, త|త= ఆ వ్య_క్రీయొక గా రూపమునందు, అనగా దానిని
ఊతగా గైకొని, ఏకా = ఏకాకారమగు, బుద్ధిః = బుద్ధి అనగా సామాన్య జ్ఞానము, (ప్రవర్తతే
= కలుగుచున్నది.
పప పంచకమునకు [ప్రధానము అనగా మూల (పకృతి ఒక్క_టియే కారణము. కొగా.
కార్యము |పపంచకము. కార్యమునకు కారణమునకు అభేదము. అనగా కారణముక౦టె
కార్యము. భిన్నము కాదు? విశేషరూపమున వానికి భేదము కూడ కలదు. ఒకే వస్తువునకు
అనేక' రూపములతో సి స్థితి కలుగుటచే వానికి అభేదము కలుగును. అదియే సామాన్యము, భేద
నముద్దేశము 787 పదకాండము
245 ]
పూర్య|త = మొదటి, [గంథే చా |గంథమందు, (భాష్య సందర్భము), [దవ్యమా్యతస్య =
కేవలము [దవ్యముయొక్క_, నిరేశే = | పతిపాదనమందు, ఆయమ్‌ = ఈ, భేదః = విశేషము,
(విభ క్ర క్త్యర్థము కలియు ట్ర, ఆవివక్షితః = = చెప్పదలప బడ లేదు, ద్వితీయే + తు = రండవ
గంథమరిదయితే, ఖేదః = విశేషము, అను|పదర్శితః = = చూపబడినది.
తాత్పర్యము బహు వీహిని సుదిర్హ ముగ చర్చించిన భాష్యములో తొలుత
పదార్థాభిధానపక్షమును, తరువాత విభ క్త్యర్థాభిదొన పక్షమును చూపబడినవి.
వివరణము శుద్ధమైన పదార్థమే (అన్యపదార్థము) బహు[వీహియొక్క- అర్థ
మన్నది మొదట చర్చింపబడినది. అందు విభ క్ర్యర్ధ్థము యొక్క ఆవేశము లేదు. సంబంధ
మను విభ క్త్యర్థము యొక్క ఆవేశము తరువాత చూపబడినది. ఇందుకూడ చివరకు సంబంధా
విష్టమైన ద్రవ్యమే ముఖ్యముగా తెలియును. కావుననే లింగవచనముల అతిదేశము (ఆశ్రయ
మును బట్టి లింగ వచనములు వచ్చుట) కుదురును,
కాగా శుద్ధమైన [ద్రవ్యము (చ్మితగుః = చితగోవుల అధిపతి) బహు వీషికి
వాచ్యమని మొదటి పక్షము. షష్ట్యర్థము (సంబంధము కా చి|తగుః = చితగోవుల సంబం౦
ధము అభఖేదముచే చివరకు సంబంధముగల అధిపతి) బహు, విహికి వాచ్యమని రెండవ
పక్షము. ఇందును విభక్యర్థము యొక). ఆవేశముగల [దవ్యమే ముఖ్యమగును. PEE
అవతారిక -_ విభ క్ర్యర్ధమును చెప్పు పక్షమునగూడ _దవ్యమునకే |ప్రాధాన్యమని
సమర్గించుచున్నాడు.
థి
శో దవ్యస్య(గహణం చాత్ర లింగసంఖ్యావిశేషణమ్‌ |
(దవ్యాగశితత్యం హి తయో _సతోఒన్యస్య న సిధ్యతః ॥ 245
అత = ఈ పక్షమున, లింగసంఖ్యా విశేషణమ్‌ = లింగసంఖ్యలకు విశెషణముగా, దవ్యన్య
= దవ్యముయొక్క_, [గహణమ్‌ = స్వీకారము (భవతి = అగును), తయోః = ఆ లింగ
సంఖ్యలు, [దవ్యాశీతత్వమ్‌ + హి = [ద్రవ్యము న్మాశయించుట (పసిద్ధము గదా !, తతః =
దవ్యముకన్న, అన్యస్య = వేరొకదానికి, న + సిధ్యతః = సిద్ధింపవు.
తాత్పర్యము _ దవ్యమునకే లింగసంఖ్యలు సహజములు. సంబంధము [దవ్యము
కాదు. కావున అభేదమును భావించి సంబంధమనగా సంబంధియగు [దవ్యమే అని చెప్పక
తప్పదు. అయినపుడు విభ క్త్యర్థ పక్షమున కూడ లింగసంఖ్యలు గల దవ్యమే ముఖ్యముగ
బహు(వ్రీహి యొక్క అర్థమగును.
వివరణము. పదార్థాభిధానమున (ద్రవ్వపతీతి శాబ్దము. (అనగా శబ్దమే సూటిగ
(ద్రవ్యమును బోధించును). విభ క్త్యర్థాభిధానమున [దవ్యపతీతి ఆర్థము. (అనగా శబ్దమువలన
సంబంధము తెలిసి - పిదప ఆభేదమువలన [దవ్యము తెలియును). కాగా వేరొక పక్షమును
చూపు అభినివేశముతో విభ క్యర్థాభిధానమని చెప్పినను ఫలిత మొక టే యగును,
వాక్యపదీయము 788 వృ శ్రీ
[246
విశేష విషయములు- శుక్ల మొదలగు కొన్ని శబ్దములు గుణమును ; గుణిని
కూడ తెలుపును. ఉదా: శుక్తః == తెలుపు, శుక్షః = తెల్లని వస్తువు. కాని “పటు” అను
శబ్దము మాత్రము గుణవాచకమైనను ఎల్లప్పుడును గుణిని మ్మాతమె బోధించును. గుణమును
బోధింపదు. ఉదా: పటుః = బలవైన వస్తువు. ఆర్హే “చి|తగుః'” మొదలగు బహ్మువిహి
ఎల్లప్పుడును దవ్యమునే ముఖ్యముగ చెప్పును. సంబంధము పధానమన్నను చివర కా
యర్థము తప్పదు. అది శబ్ద శ కియొక్క_ సొగసు. i245
ఆవతాదిక చు భావమునే విశదము చేయుచున్నాడు.
ల్లో॥ సంబంధిభిన్నసంబంధపరిచ్చి న్నే (పవ _ర్రతే |
సమాసో (ద్రవ్యసామాన్యే విశిష్టారానుపాతిని ॥ 246
సంబంది భిన్న సంబంధ పరిచ్చిన్నే = సంబంధులతో కూడిన సంబంధము గలిగినట్టియు,
విశిష్టార్థానుపాతిని = వెనుకినుండు [దవ్యవిశేషముగల, _ [దవ్యసామాన్యే = [దవ్యసామాన్య
మున, సమాసః = బహు|వీహి సమాసము, (ప్రవ ర్రతే = (పవంర్తించును.
తాత్పర్యము. విభ క్ష్యర్థ పక్షమందుకూడ వర్తి పదార్థముల సంబంధము గల
పదార్థమునే బహు వీహి బోధించును. ఆ పదార్థము సామాన్యరూపముగనే తెలియును, విశేష
మును “వైైతః * మొదలగు విశేష్యపదములు తెలియజేయును. వానిని బట్టియే సమాసము
యొక్క లింగవచన ములను నిశ్చృయింపవలెను.
వివరణము. అభేద భావనచే లభించు అన్యపదార్థము కూడ, సామాన్యరూపము
గనే తెలియును. కాన విశేషము తెలియటకై ఇచట కూడ అన్నుపయోగమావళ్యకమగును.
కాగా అను పయోగము రెండు పక్షములందును సమానమె అని ఫలించును. 112461
అవతారిక... అనుపాతి (వెను నుండునది యగు విశేష |దవ్యముననుసరించి
సామానాధికరణ్యము కుదురునని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ |దవ ధర్మానతి(కాంతో భేదధర్మేషఃవసితః |
mn U5 గ్ర్ర్వపాల్లి
భవిష్యదా(శయా పేకే లింగసం ఖ్యే (ప్రపద్యతే ॥ లశ
(దవ్యధ ర్మానతి కాంతః = [దవ్యధర్మముల సు అతి కమించ నజ్జియు, భీదధ ర్మేషు = విశేష
ద్రవ్యముల ధర్మములందు, అవస్థితః = ఆధారపడినట్టి, (సమాసః = బహు(వీపా), భవిష్య
దాాశయాపేషే = రాబోవు [దవ్యము నాశ్రయించిన, లింగసం ఖ్యే = లింగవచనములను,
(ప్రపద్యతే = పొందును.
తాత్పర్యము. బహు[వీహివలన (దవ్యసామాన్య మే తెలియును. విశేషము ఆను
పయు క్రమెన “శై|తి” మొదలగు పదములవలన లభించును. దాని లింగవచనములే సమాస
మునకు సం[కమించును. అట్టు సామానాధిక రణ్యము సంగతమగును. ఉదా : చితగుః =
చెత చి|త్రగు = వనమ్‌ మొదలగునవి.
నముద్రేశము 789 పదకొండము
248 ] |
వివరణము “విశేషణానాంచాజాతేః'' (1-2-52) (ఇదివరకే పలుమార్దు
వ్యాఖ్యాతము ) అను సూ తముయొక్క- సౌమర్థ్యమువలన అను[పయు క్రమైన [దవ్యవి శేషము
యొక్క లింగసంఖ్యలే బహు!వీహికి సం|కమించునని ఫలితము.
విశేష విషయములు ఈ కారికతో బహ్మువీపాయొక్క చర్చ ముగిసినది.
ఇచటి సారాంశము లివి.
(1) బహు[ఏహి అన్యపదార్థమును చెప్పును (ఇది మొదటి పక్షము),
(2) ఆ అది సంబంధమును చెప్పును. చివరకు ఆభేదముచే సంబంధినే బోధించును.
(రెండవ ప పక్షము Fa
(8, 3 డవ పత్షమందు భాష్యకారునికి (పీతి అధిక ము.
(4) రెండు పక్షములందును విశేష్యము (_దవ్యవిశేషము) ఆను [ప్రయుక్త
మగును. దాః నినిబట్టియ లింగవచనములుండును.
(క) చితగు, అను ఒక్క ఉదాహరణము నా శయించి చర్చ అంతయు జరిగి
నది. అయినను బహు వీహికంతకును ఇచి వర్తించును.
(12) నజ్నమాసమందు లింగవచనముల ఆతిదేశ పరిశీలనము
అవతారిక... నజ్‌ సమాసమున లింగవచనముల అతిదేశమును దాని ఉపయోగ
మును పరిశీలించుటకు [పారంభింపుచు తొలుత ఆ సమాసము విషయమున భావ్యకారుడు
చూపిన మూడు పక్షములను సమర్థించుచున్నాడు.
ట్లో; శాస్త్ర ప్రవృత్తిభేదేఒపి లౌ కికార్డో న భిద్యతే |
నజ్‌ సమానే యత స్తత్ర (త్రయః పక్షి విచారితాః ॥ 248
శాస్త్ర పవృ త్తిభేదే + అపి = శాస్త్రము |పవంర్తించుటలో భేదమున్నను, లౌకికార్థః = లోక
ములో (ప్రసిద్ధమైన యర్థము, నళ సమాసే = నజ్సమూసమందు, న + భిద్యతే =
మారదు, యతః =కాగా, తత్ర = అచట, |తయః = మూడు, పక్షాః = సక్షములు,
విచారితాః = పరికీలింపబడినవి.
తాత్పర్యం ము... “అబాహ్మణః' మొదలగునది నజ్సమాసము. “బాహ్మ
ణుడు కాని వ్యక్తి'” అని దీని యర్థము, [పసిద్ధమెయున్న ది. ఇదెప్పుడును మారదు. అయినను
శబ్బసంస్కారమును చూపు శాస్త్రము, (ప్రక్రియలో కొన్ని భేదములను చూపుచుండును. ఈ
తీరుననుసరించియే ఇచట భాష్యములో మూడు పక్షములు చూపబడినవి.
ఎ వరొణము.__.- శబ్బముయొక అర్థ మును వ్యాకరణము చెప్పదు. ఆర్థమెప్పుడును
లోకాధీనమే. అట్టి యర్ధమునకు హాని లేకుండ శబ్దరూపమునకు చెందిన |ప్ర|క్రియలో గౌరవ
. లాఘవములను చర్చించుటకైె కొన్ని వాద భేచములను శాస్త్రము చూపుచుండును.
వాక్యపదీయము 79౮ వృతి
[248
విశేష విషయములు. “నజ” (2-2-6) అను సూత్రము నళ్సమాసమును
విధించును. “నీ ఆను అవ్యయము సమర్థమైన సుబంతముత్‌ సమసించును- అది తత్పు
రుషమనిపించుకొనును'' అది దిని యర్థము. ఉదా : వ. బాహ్మణః = అ బాహ్మణః
మొదలగునవి ఉదాహరణములు
రః సూ తముయొక_ భాష్యములో మూడు పక్షములున్న వి,
(1) నఖ సమాసమందు తొలిపదము యొక్క అర్ధము ముఖ్యమా ? (పూర్వపదార్థ
థి
వీనిలో ఏ పక్షమును స్వీకరించిన ను లోక సిద్ధమైన అర్థము మా|తము మారదు =
మారకూడదు. ఉదా: '“అభాహ్మణః = |బాహ్మణుడు కాని వ్య క్రి” ఆను అర్థమును
మూడింటియందును సంపాౌాడింపవతెను,
క్షే, పూర్వపదార్థ (పాధాన్యము:-- ఇందు “ని” అను దానికి నివృ త్తి లేక.
ఆభావమర్థము. కాని నిషేధము పా ప్తిపూర్యకము (పా ప్రించునపుడే నిషేధము సార్థకము)
మరియు 'అభావమునకు కియతో సంబంధము అసంభవము. కాగా “ని” అను దానికి సాదృ
శ్యమను అర్థము ఫలించి ““బాహ్మణునివలె కనిపించుచు “క్ష తియాది జాతికి చెందినవాడు"
అను భావము వచ్చును.
వ ఊఉ త్తరపదార్థ (పాధాన్య ంము:ః-_ ఇందు “నీ అనునది (భాంతిని సూచించును.
[బాహ్మణుడు కాకున్నను బాహ్మణుడను ఖాంతికి విషయమైనవాడు'' అను భావము
కలుగును.
(6
లీ, అన్యపదార్థ (ప్రాధాన్యము: ఇందు “అ[బాహ్మణః”” అనగా “బాహ్మణ
వ్యక్తి కాని క్షతియాది వ్య క్రి” అను భావము సిద్ధించును.
ఎట్టయినను సమాసము సమర్పించు భావమొకటియే. అయినను శాస్త్ర్రప్యక్రియ
యొక్క జొచిత్యమును సమర్థముగ చూపుటకై మూడు పక్షములును (పతిపాదింపబడినవి.
వీనిలో చివరకు ఉ త్రరపదార్థ పాధాన్యమే [ప్రామాణికముగ తీసికొనబడినది.
అవతారిక. నళ సమాసమున ““అపోద్ధారమును''. అవయవములను ఎత్తి
చూపుట) ఆశయించి పె మూడు పక్షములును బయలుదేరినవి. వా స్తవముగ అచట అవయవ
ములు లేవు _ అని చెప్పుచున్నాడు.
సముద్దేశము 7౪1 పదకాండము
250 ]
శో శబ్దాంతరేఒపి చె వై కత్వమాశిత్రై వన విచారణా |
ag)
అ, బాహ్మణాదిషు నజఃః (పయోగో న హి విద్యతే il 249
శద్దాంతరే + అపి = వేరొక శోబ్రమైనను, ఏకత్వమ్‌ - ఏవ = ఐక్యము మునే, ఆశిత్య + చ =
ఆ| శయించి, విచారణా = పరిశీలనము, ( వతి=అగును), అ బాహ్మణాదిషు=ాఅ| బాహ్మణః,
మొదలగుచోట. నజుః = నఖునకు, [పయాోగః = |, పయోగము, న విద్యతే - హి =
అ జో ౦
లేదుగదా :
తౌత్సర్భ్యంము__ “న (బాహ్మణః”* అను వాక్యము వేరు. “అ్యబాహ్మణః" అను
సమాసము వేరు అయినను ఆ రెండింటికిని అభేదమును కల్పించుటవలన సమాసమందును
నకును చూపి అర్థ వికల్పములు పరికీలి పబడును. వా స్తవమున సమాసమఖండము. “దాని
యర్థమును అఖండ మే
వివరణమ.- వాక్యమునకును వృత్తికిని గల న్వల్పసామ్యమునుబట్టి, వృత్తి
యందును ఆఅవయవములును, విశేషణ వి శేష్యభావము మొద లగునవియు ఉన్నట్టు [ప్మకియను
చూపుదురు. కాని వృ త్తికిని వాక్యమునకును ఎట్టి సంబంధ ముర లేదు. కాగా నజ ్ససమానమున
చూపబడిన మూడు పక్షములు కూడ వాక్యద నుసరించినవేయని భావింపవలయును. 1249
అవతారిక. ఇట్టు వాక్యముతో అభేవచమును భావించి నశళ్సమాసమున మూడు
పక్షములను చూపుట సరియే కావచ్చును కాని వాక మందలి నష్జునకు వాస్తవమైన అర్థ మెమి?-
అను శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
ళో॥ పాక్సమాసాత్‌ పదార్లానాం నివృ త్తిర్యోత్యతే నజ్లా |
గా 6 చ (0
స్వభావతో నివృత్తానాం రూపా భేదాదలక్షీతా 1! 250
స్యభావతః = సహజముగ, నివృత్తానామ్‌ = పోయిన (లేని), పదార్థానామ్‌=ా వస్తు వులయొక్కా,
నివృ త్తిః = పోవుట, రూపాభేదాత్‌ = స్వరూపములో భేదము లేనందువలన, అలక్షితా =
రూడబడనిదై, సమాసాత్‌ = సమాసముకన్న, (ప్రాక్‌ = ముందు, నజా = నజ్జుచే, ద్యోత్యలే
= సూచింపబడును.
తాత్పర్యము... సహజముగనే పదార్ధములులెని స్థితియందు, వాని అభావమును
వాక్యమందలి నకు సూచించును కాని అది అభావమును సూటిగ చెప్పదు.
వివరణము “న (బాహ్మణః'' మొదలగు వాక్యమువలన ఆయా పదార్థము
యొక్క- (|బాహ్మణుడు మొదలయినది) నివృత్రిని -అక_ అభావమును తెలియుదుము.
ఆభావము (లేకుండుట) తనంతతాను ఉండ జాలదు. ఏదై నా ఒక వస్తువునకు సంబంధించియే
ఆది యుండుట సహజము. (“దాని యభావము, దీని 6 యభావము'' = అని యనుటయేగాని
పూర్తిగా ఒక పదార్థముగా అభావమును భావింపలేము). అయితే ఒక చిత్రము. సిద్ధముగా
వాక్యప దీయము 792 వృత్తి
[251
నున్న పదార్థమును “ని” అనునది పోగొట్టజాలదు. అనగా “న” అనగానే ఉన్నవస్తువు
పోదు. అందువలన ఆ వస్తువును చెప్పు శబ్దము దానియొక్క. ఉనికిని (భావము) లేకుండుటను
గూడ (అభావము) సామాన్యముగ బోధించునని కల్పించుకొని, అందు అభావమును మాతమే
నజ్ఞు సూచించునని యనుకొనవలెను. ఇట్లు [బాహ్మణ మొదలగు పదమువలననే తెలియు
ఆభావమును వాక్యమండలి 'న అనునది వెల్లడి చేయున గాన ద్యోతకమగునుగాని వాచకము
కానేరదు.
విశేష విషయములు. “వృక్షః” అను శబ్దము కేవలము చెట్టుయొక్క. ఉనికిని
మా(త్రమే చెప్పునని అనలేము. లేకపోవుటను చెప్పుటకు కూడ ఆ శబ్దమునే వాడవలయును.
ఆందుచే భావాభావములకు రెండింటికిని అన్వయించు. అనిర్వచనీయమైన సత్తను (ఉనికి)
శబ్దములు బోధించుననవలెను, (సత్త లకున్నను ఉన్నట్టు భావించుట - దీనిని జాపచారిక స త్త
అందురు.) కాగా అభావమును కూడ శబ్దమే చెప్పును. దానినే నజ్ఞు వెల్లడి చేయను. “ని
అని వాడినపుడే అభావము ద్యోత్యమగునుగాన దాని (పయోగమావశ్యకము. 2501
అవతారిక__ “ని అను దానికి స్వతంతమైన అర్థమే లేనిచో ఆది [ప్రధాన
మెట్టగును ? లేక అభావరూపమైన నజుర్థముతో కలిసిన ఊఉ శత్రరపధార్థము కూడ అభావమే
యగును గాన దానికి (పాధాన్యమెట్టు కుదురును ? ఇట్టు సమాసమందలి రెండు పదార్థముల
కును సంబంధము చిక్కులలో పడినపుడు అన్యపదార్థము మాత మెట్లు సిద్ధించును * కాగా
మూడు పక్షములు అను (పతిపాదనమే సంభవింపడు.
' అట్టుకాక ఊ త్రరపదార్థముతో అన్యయించు [క్రియను నజ్జు నిషేధించునన్నచో
అపుడు సమాసమే రాదు _ అను భావమును విశదము చేయుచున్నాడు.
శో (బాహ్మణాదిస్టయా వా క్యేష్వాథ్యాత పదవాచ్యయా ।
ర్రీయయా యస్య సంబంధో వృత్తి స్తస్య న విద్యతే ॥ 251
వా క్యేష జ వాక ములందు, | బాహ్మ ణాదిస్థయా = (వాహ్మణుడు మొదలగు వానియందుండు
నట్టియు, ఆఖ్యాతపదవాచ్యయా డాతిజంతమైన పదమునకు వాచ్యమైన, [కియయా =[కియతో,
సంబంధః = సంబంధము, యస్య = ఏ నజ్ఞానకు గలదో, తస్య = దానికి, వృత్తిః = సమా
సము మొదలైన వృత్తి, న + విద్యతే = ఉండదు.
తాత్పర్యము “న (బాహ్మణమ్‌ ఆనయ” (|బాహ్మణుని తీసికొని రాకుము).
ఇట్టి వాక్యములలో స్వభావమునుబట్టి “ని అను దానికి, “ఆనయి మొదలగు క్రియతోనే
సంబంధము కలుగును, కాన నల్భునకు దాహ్మణాది శబములతో వృత్తి కాదు.
వివరణము___ నజ్ఞునకు | కియాపదముతో సంబంధమున్నపుడు, ఊ తరపదమైన
(వాహ్మణాది శబ్దముతో సామర్థ్యముండదుగాన వృత్తి [పవర్తింపదు. అందుచే వృత్తిలో “దీని
యర్థము ముఖ్యమా 2 దాని యర్థము ముఖ్యమా?” అను విచారణకు ఈ పక్షమున అవ
కాశమే లేదు.
నము ద్రేశము 793 పదకొండ మో
252 ]
అట్లుకాక నజ్ఞున కుత్తరపదముతోనే సంబంధమన్న పుడు సామర్థ్యము కుదురును
గాన వృత్తి |పవంర్తించును, కాగా అర్థ ముయొక.. _హాధాన్యమునకు చెందిన మూడు పక్షము
లును ఈ సందర్భమందే సముచితములగును. అయితే “అబాహ్మణః' మొదలగు సమాస
ములో “ఆస్తే” (ఉన్నాడు) అను [క్రియ మాత్రము ఉ త్రరపదముయొక్క_ ఆర్థమందు ఇమిడి
యుండునని | (గహింపవలెను. ఎట్టి పదార్థమునక్రై నను సత్త (ఉనికి) నియతము కావున దానిని
చెప్పు [కియాపదమును వాడినను, వాడకున్నను ఆ భావము తెలియుచునే యుండును. కాగా
నక్ఞానకు “అస్తి” అను క్రియతో సంబంధము సూచితమైనను సామర్థ్యమునకు లోప
ముండదు.
విశేష విషయములు. “అస్తి (ఉన్నది) అను |క్రియాపదము బోధించు సతః
సామాన్యమును నీ అనునది ఎల్లప్పుడును నిషేధించును. అనగా “ని అను దానికి సత్త అను
కియతోడి సంబంధము సహజముగాన ఈ యర్థమందు ఉ త్రరపదముతో సామర్థ్యము కూడ
సంభవించునని ఫలించును. 11వ5! ॥
అబోతారిక ఇట్లు ఉత్తరపదముయొక్క- అర్థమందుండు విశేష! కియలన్సు కూడ
నజ్ఞు నిషధించునన్న పుడు కలుగు దోషమును చూపుచున్నాడు.
లో పాచకాదిపదస్థా చేన్నళా సంబధ్యతే (కియా |
త|త సత్తానుపాదానాత్‌ |త్రిపకీ నోపపద్యశే ॥ 252
పాచకాదిపదస్థా = పాచక, మొదలగు పదముల ఆర్థమందుండు, [కియా ఆ వ్యాపారము,
నజా = నజ్ఞుతో, సంబధ్యతే - చేత్‌ = కూర్చబడినచో, తత = ఆచట, సత్తానుపాదా
నాత్‌ ఇ సత్తను స్వీకరింప నందువలన, (తిపషీ = మూడు పక్షములు, నళ ఉప పపద్యతే =
కుదురవు.
తాత్పర్యము--- “న + పాచకః = అపాచకః”, “న + పాఠకః = ఆపాఠకః'
ఇట్టిచోట్ట పాచక, పాఠక, మొదలగు ఉత్తరపదముల అర్థమందు వంట, చదువు, మొదలైన
విశేష క్రియలున్నవి. వానిని “న” అనునది నిషేధించునన్నచో, సత్తా సామాన్యమును స్వీక
రింపనందున వెనుక చూపిన మూడు పత్షములును (నజ్‌ సమాసములో ఏ యర్థము ముఖ్య
మని పరిశీలించునవి) కుదురక పోవును.
వివరణము సత్త అను సామాన్య, క్రియగాని, వంట చదువు మొదలగు విశేష
క్రియగాని, సమాసమున ఉత్తరపదము వలననే తెలయుననియు, నజ్ఞు ద్యోతకమై దానిని
నిషేధించుననియు చెప్పినచో, నణ్బు నిరర్థకమగునుగాన, అర్థ|ప్రాధాన్యమును విచారించు .
వికల్పముల కవకాశముండదు. అందువలన వాక్యమందు ద్యోతకమగునని అన్నను, వృత్తి
యందు మాత్రము నజ్ఞుు వాచకమగునని చెప్పవలెను. అపుడు “అసత్తా సామాన్యము'
(నాస్తి సి = లేదు = ఉనికి లేదు) దాని యర్థమగును. పాచకాది పదములున్నపుడు [కియా
వాక్యపదీయము 794 పృ త్తి
[ 253
లేకుండుట) నఇుర్ణము కావచ్చును. కాగా సమాసమున రెండు
ర్థముండును గాన (పాధాన్యవిచారణ కుదురును.
£9
ab
EN
Et
ర్ట
OX
సరా
(B
CAS
LG
శ క్‌
రై.
విశేష విషయములు సమాసమున సత్తా సామాన్యమునే నక్ష స్వతంత్రముగ
నిషేధించునని చెప్పవలెను. TAT
అవతారిక - ఈ విధముగా సత్తతో నజ్జంనకు సంబంధమన్నచో చిక్కు
వచ్చునని చూపుచున్నాడు.
శో సత్తమైవాభిసంబంధథో యది సర్వత కల్ప్యతే ।
అసన్నితి సమా సేఒస్మిన్‌ సత్తాన్యా పరికల్బ్యతామ్‌ ॥ 2583
సర్వత = అన్నిచోటులందును, సతయా + ఏవ = సత్రాతోనే, అభిసంబంధ:ః = సంబం
ధము, కల్ప్యతే + యది జ కల్పింపబడినచో, “అసన్‌ + ఇతి” = “ఆసన్‌” అను,
అస్మిన్‌ = ఈ, సమాసే = సమాసమందు, అన్యా = వేరొక, సత్తా= సత్త, పరికల్ప్య
తామ్‌ = క ల్పింపబడ వలెను.
తాత్పర్యము. పదార్థము లన్నింటికిని సత్త (ఉనికి) తోడి సంబంధము నియ
తము. అట్టి సత్తనే నజ్‌ సమాసమందలి “న అనునది నిషేధించునన్నచో “న + సన్‌ =
అసన్‌ (లేనిది)'' అనుచోట ఉ త్రరపదార్ద మునకు చెందిన వేరొక సత్తను కల్పింపవలసి
యుండును.
వివరణము *ఆసన్‌* అను పదమువలన ఒక స త్తయొక్క- అభావమే తెలి
యును. సత్తా సామాన్యమును సిషెధించుట నజ్జంన కర్ణ్మమన్నచో, నణ్గనకు సంబంధించిన
వేరొక సత్త నిచట అంగీకరింపవలసి యుండును. (అనన్‌ =సత్తయొక్క సత్త లేకుండుట
అను భావము వచ్చెడిని). 12581
అవతారిక --- ఈ సందర్భముననే మరియొక దోషమును చూపుచున్నాడు.
శ్లో! క్వ్వాంతే చ తుమునంతే చ నజ్సమానే న దృశ్యకే |
విశేషణవి శేష్యత్వం నజా సత్తాభిధాయినా ॥ 254
కా గంతే + చ = త్వా, అను ప్రత్యయ మంతమందుగల శబ్దమందును. తుమునంతే + చ =
తుమ్‌, అను (ప్రత్యయ మంతమందుగల శబ్దము విషయమునను, నజ్గ్సమాసే = న్సమా
సమున, సత్తాభిధాయినా = సత్తను చెప్పు, నణా = నక్టుతో, విశేషణవిశేష్యత్వమ్‌ = విశ
షణ విశేష్యభావము, నచ దృశ్యతే = కనబడదు.
తాత్పర్యము “న + కృత్యా=అకృత్యా (చేయక). ఇది కా [పత్యయాంత
ముతో నక్సమాసము. “న + కర్తుమ్‌ = అకర్తుమ్‌'' (చేయకుండుటకు) ఇది తుమున్‌
సము ధ్రేకము 795 పదకాండము
255 ]
పత్యయాంతముతో నజ్‌ సమాసము. ఇజ్జిచోట్ట ఆ యా యూ విశేష క్రియంనే నష్టా నిషేధించును
గాని సత్తను నిషేధింపదు. కాగా నజ్జు సత్త నే సామా సంముగా ని షేధించుననముట పొసగదు.
వివరణము ఇచటి సారమిది :
(1) వాక్యమందలి ''ని అనునది అభావమునకు ద్యోతకి మనుట కుదురును.
(2 ) వృ త్తియందలి “ని” అనునడి ద్యోతకము మాతమే అన్నచో, ఉత్తర
పదార్థమే ముఖ్యమగునుగాన అర్థ పాధాన్యమును గూర్చి వికల్పములు కుదురవు.
(8; అట్టుకాక వృత్తియందలి “న అనునది సత్తను నిషెధించుచు వాచకమే
అగునన్నచో, అసన్‌, అకృత్వా, మొదంగు పయోగములలోని అర్థానుభవము విఠోధించును.
(4 ) ఇట్టు నజ్ఞం ద్యోతకమన్నను, సత్తకు వాచకమన్నను “ తిపత్షి' (మూడు
పక్షములు = నళ సమాసముయొక ఆర్థమునుగురించి చూడు పక్షములు) ఉపపన్నము
కాదు.
(5) వృత్తియందలి నజ్జునకు కేవలము నిషేధమే అర్థమని చెప్పినచో, ఏదో
యుక విధముగ (తిపక్షిని స మర్థింప వచ్చును, ఇందు నక్ష, నకు స్వతం[తమైన అర్థముండును
(నిషేధము). ““సత్త*” యను సామాన్య|కియతోగాని. “వేయు” మొదలగు విశేష) కియలతో
గాని దానికి సంబంధమును చూపవచ్చును, 125411
అవతారిక... పెన చూపిన దోషములు కలుగకుండుటకు ఉపాయమును చెప్పు
చున్నాడు,
శో క్రియాయాః సాధనాధారసామానే్య నణ్‌ వ్యవస్థితః |
తతో విశిషైరాధారై ర్యుజ్యతే (బాహ్మణాదిభిః ॥ 255
[క్రియాయాః = [కియయొక్క, సాధనాధార సామాన్యే = సాధనమునకు ఆశయమైన
సామాన్యమందు, నజ = నక్జు, వ్యవస్థితః = నిశ్చయింపబడినది, తతః = అందువలన,
(బాహ్మణాదిభిః = బాహ్మణుడు మొదలయిన, విశిషై = విశేషములై న, ఆధారై = ఆధారము
లతో, యుజ్యతే = సంబంధించును. |
తాళ్ళర్య యు “లేని వస్తువు” అన్నది నజ్జుయొక్క అర్థము. ఇది సామాన్యా
ర్థము. ఉత్తరపదము ఆ వస్తువును స్పష్టపరచును. ఇది విశేషమగును. కావున సామాన్యవిశేష
భావ మేర్పడి, ““అబాహ్మణః” మొదలగుచోట్ట కావలసిన యర్థము సిద్ధించును.
వివరణము “ని అనునది అభావమును బోధించును. భావముయిక్క. నిషేధమే.
అభావము. భావమనగా “ఉనికి” ఇచట ఈ ఉనికిని లేక సత్తను [కియగా తీసికొనవలెను,
సత్తకు సాధనమైన్మఆధారమనగా “ఉండు వస్తువు” అగును. దీనిని “ని” అనునది సామాన్య
రూసమున నిషేధించును. కాగా “న” అనునది “లేని వస్తువు” (ఏదయినను సరే) అను
వాన్‌
[ 256
నర్థమును చెప్పును. పిదప సమాసము జరిగినపుడు ఉత్తరపదార్థము వి శేష మగును. నర్థము
నకును ఉ త్తరపదార్థమునకును సామాన్య వి శేష భావము కుదురును.
వాక్యపదీయము 796 వృత్తి
విశేష విషయములు ఈ పరిష్కారము వలన చిక్కులేవియు రావు. ఇందు
“న” అనునది వాచకమే యగును. కావున వివక్షాధీనముగా అర్థపాధాన్యమును గురించిన
మూడు పక్షములును సరిపోవును. ఉదా: ““ఆ[బాహ్మణక = బాహ్మణుడు - లేనివాడు."
ఈ యర్థమున పూర్వపదార్థము యొక్క (ప్రాధాన్యము. “లేని [బాహ్మణుడు అని చెప్పినచో
ఉ_త్తరపదార్థ |పాధాన్యము. ““బాహ్మణత్యము లేని వ్య క్రి' అని అన్నచో అన్యపదార్థ
_పాధాన్యము. ఇళ్లే “అపాచకః'' మొదలగుచోట్ట సామాన్య విశేషభావముచే ఆ యా క్రియా
విశేషమునశే నిషేధము చెందును. '“అకృత్వా” 'మొదలగులోట్ల కూడ ఇవే సామాన్యవిశేష
భావమును ఊహింపవలెను, I2Ebi
అవతారిక వాక్యమందు ద్యోతక మైన నళ్ఞునకు, వృత్తియందు వాచకత్వ
మెట్టు కుదురునను కంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో వృత యథా గతాద్యర్థముపాదాయ నిరాదయః |
యుజ్యంతే సాధనాధారై ర్న ఇఖ$్‌ సమానేఒపిస (కమః I 256
నిరాదయః = నిర్‌ మొదలగునవి, వృత్తా = వృ త్తియందు, గ తాద్యర్థమ్‌ = = గత” మొద
లగు అర్థమును, ఉపొదాయ = = స్విక రించి, సాధనాధారై ర కారక ములై. న న దవ్యమంతొ
యథా = ఎట్టు, యుజ్యంతే = కూడునో, నకళ్సమాసే + అపీ = నక సమాసమందును
సః = అదియే, కదుః = తీరు.
తాత్పర్యము. నిర్‌ (నిషృ్య-మించుట), అతి (అతి కమించుట్స, మొచ లగునవి
వాక దశయందు అవ్యయములు. కాని “నిష్కాళాంబిఃి (న్మిష్కాంతః కౌశాంబ్య్వాః =కాళాంబి
యను నగరమునుండి వెడలినవాడు) అతిఖట్వః (ఖట్వామ్‌ - అతి,కాంతః = మంచమును
దాటినవాడు) మొదలగు సమాసములలో అవి ఆయా |దవ్యములనే బోధించును. అట్టే న్‌
సమాసమందలి “ని” అనునది “లేని వస్తువు” అను నర్ధమును సామాన్యముగ చెప్ప
గలుగును.
వివరణము. శబ్ద శక్తి ననుసరించి, నిష్కాళాంబిః మొదలగు సమాసముల
లోని “నిర్‌” మొదలగు అవ్యయములు (సహజముగ ద్యోతకములై నను) “'న్మిష్క-మించిన
వస్తువు *ను చెప్పునట్టు, “అ(బాహ్మణః'” మొదలగు సమాసమందలి “ని” అనునది “లేని
వస్తువును సామాన్యరూపములో చెప్పును. అట్టు కాకున్న సామర్థ్యము కుదురనందున సమా
సమే రాకపోవును. (వాక్యదశలో “నీ అను 'దానికి ““అభావము ” అనియే యర్థము). 1256
అవతారిక నలు అసత్సామాన్యమును (లెని వస్తువు _ అను అర్థమును) చెప్పి
నపుడు ఊఉ త్తరపదము యొక్క" అర్థమే విశేషనుగుటవలన ముఖ్యమని తెలిసిపోవును. అయి
వాక్యపదీయము 4 జాతి
అందు ఎల కోబములు సిద్ధరూపమగు |దవ్యమునే బోధించును అని వ్యాడి* అను
ఆచారు?ని మతము. అట్టుగాక ఎల్లి సబములు జాతీినబోధించునని వాజప్యాయన అను
మతు అటుగాక్‌ ఉభయమును అనగా | దవ్యమును, వాతిని శ్షబ్రము బోడించునని
అందు ముందుగా వాజప్యాయనమునియొక్క మతమును ఆ్మళయించి ఎల్హశ బ్దములకు
జాతియే వాచ్యమగునని నిరూపించుటకు ఈసముద్దేశము నారంఖించు చున్నాడు. కనుకనే
ఈ|పకరణమునకు, జాతిసముద్దేళః ఆని భర్తృహరి నామకరణము చేసెను. ఈమూడవ
కాండమున 14 ,పకరణములు కలవు. వానికి సముద్దా దేశములు అని [గంథకర్త ర యొక్క
వాడుక. సమ్‌ + ఉడ్‌ _దిశ ధాతువునకు కరాణార్థమున “'ఘజ్‌" (ప్రత్యయము చేరగా)
సముద్దళ శబ్దము నిష్పన్న మగును. సమ్యక్‌ ఉద్దిశ సితే ఆ (పతిపాద్యతే అనేన (లెస్సగా
వీనిచే _ తెలియబడునది) అనువ్యుత్పత్తిని ఆ|కోయించగా లెస్సగా తెలిసికొనుటకు
సాధనము అనగా ఉపకరించునది-సముదేశము అను అర్ధము లభించును. జాతిని లెస్సగా
రగ
తెలిసికొనుట కుపకరించెడి |పకరణము- జాతిసము ద్దెశ యు, జర్ర పె 18 సముద్దెశ ములకు
ఆర్థము చెప్పనగును,
ల్లో పడార్థానామహొద్ధార జాతిర్యాదవ్యమేవవా।
దారౌెసర్మశబ్లాానాం, నిత్యా వెవోపవర్డి తె 2
య్‌ ౪ టి
A. పదార్థానామ్‌ కా పదాం ములకు అనగా పదముచే టోధింపబడెడి అర్థములకు, అపోద్దారే
వాక్యార్థమునుండి వేరుపరుచుట జరగగా. అనగా అఖండమగు వాక్యార్థమునుండి పదార్థము
లకు విభజన జరు*గా, సర్వశజ్దానామ్‌ = ఎల్ల శబములకు, జాతి వా = శాతియే కాని,
[దవ్యమ్‌ + ఏవ = దవ్యమెకాని, వొ = అట్టుగాక ఉభయముకాని, పదార్థ = పదముల
యర్థములుగా, (స్యాతామ్‌) = కాగలవు
1 .ఎల్హశ బములకు శాతియేవా ంచ్యమగునసి వా జప్యాయనుని యాశయము. ఘట, పట
జాతులను, గుక్ట మున్న గు శబ్దములు శుక్తత్వమున్నగు
గుణగతజాతులను, పచతి మున్నగు శబ్దములు కమ్‌ మున్నగు [కియలయందున్న
వాం ని జ 2 నప! జో ఆలో న చ స యో జ లాం ర
శాతులను డిత్హ మున్నగు. శబ్దములు డిత్లత్వము మున్నగు జాతులను బోధింపగలవు.
జాతి తనకు ఆశోయమగు |దవ్యమును ఆకేపించును. ; దవ్యముమా(తము వాచ్యముగాదు.
ంచునని వ్యాడి హర్షి యాశయము. | దవ్య
§ బొధి
మనగా ని నిర్గుణాద్యయ[బహ్మ మ, కాక ఘటము పటము మున్నగు వ్యకి. ఈరెండు విధములగు
గ్‌
(ద్రవ్యములు ఈమూడవకాండముననే 2,4 సముద్దేశము లలో [ద్రవ్యసముద్దేశము, అను
పేర్పతోనే సిరూపింపబడుచున్నవి
ఖః [దవ్యాభి ధానం మ ఆక తిం వాజప్యాయనః, అని మహాభాష్యకారుడు,
న్రరూ పాగా ణా మేక కేన వక విభవ, 12,64 అనుసూతమును వ్యాఖ్యానించు సందర్భ
మునఇరువుర మతములను విపులముగ చర్చించి యున్నాడు,
హఠ్ర్రపదీయము 80 ల జాతీ.
[97
మును వివక్షించిన అదియే విశేషము. ఎల్ల వస్తువులకు ఆభేదమును అంగీకరించిన అదియే
మహా సామాన్యము. అవాంతరభేదమును అంగీకరించిన అదియే గోత్వము, ఘఓత్వము అను
రీతిని అపరసామా న్యము.
న్న
ఎల వస్తువులు మూల ,ప్రకృతియొక్క పరిణామమే. అదై ఇతమతమున అవి.
[బహ్మముయొక్క_ వివ ర్తములు.
కాగా బేదా౭ భేద విచారముచేయక ఎల్డభేద ములను విడనాడి కేవల వ్యక్తులనే ఏక
బుద్ధికి విషయమగునట్లు చూచిన అందు విషయమగునది సామాన్యమే కావలెను,
కాబట్టి సాంఖ్యమతమును జూచిన, అధై కతమతమును జూచిన సామాన్యము
అనగా జాతి తప్పక అంగీకరింపవలెను. [196॥
అవతారికి-- పాణిని మహర్షి “సరూపాణా మేకశేష ఏకవిభకా” - (1-2.64)
అసూ|తముచే పటౌ, ఘటాః, మున్నగు స్థలములయందు ఏక శేషమును విధించెను. ఎన్ని
ఘట వ్యక్తులను టోధింపదలచెనో, అన్ని ఘట శబ్ద్బములను (పయోగింపపతిను. కాని లోకమున
అట్టులేక ఒకే ఘటళబ్దమును | పయోగించుట కానవచ్చుచున్నది. దానికి ఉపపత్తిని చూపుటకై
ఏకశేషము ఆరంఖింపబడినపె, కాగా వ్యక్తి పక్షమున సూూతము అవసరమగుచున్నది.
ఘటాది శబ్దములకు ఘటత్వము మున్నగు వాతియే వాచ్యుమగును. ఈ పక్షమున
ఒకే ఘటళబ్దము వాతిని పురస్కరించుకొని ఎన్నియో ఘటములను బోధింపగలదు. కనుక
దరూ'పై రనుస్యూతం యదై క మివమన్యశే ।
య
సమూహావ గ్రహా బుద్ధిర్వహుభ్యో జాయతే తదా॥ 987.
బుద్ధిః = బుద్ది, యదా = ఎప్పుడు, భేదరూ పైః = భేదముకల రూపములతో అనగా భిన్న
రూపములతో, అనుస్య్యూతమ్‌ = అనుసరింపబడియే యున్న సమూహమును, ఏకమ్‌-+-ఇవ -
= ఓకే పదార్థమునుగా, మన్యతే = తలచునో, తదా= అపుడు, సమూహావగహా ఆ సమూ --
హము ఆధారముగా గలదై, బహుఖ్యః = బహు సంఖ్యాకములగు వ్యక్తులవలన, జాయతే =
జనించుచున్న ది .
శబ్దము నుచ్చరింపగా అర్థము. బుద్ధికి విషయమగుశ, ఆ యర్థము భిన్నముగా
నున్న వ్యక్తి, ఏకరూపముగానున్న జాతియు కాగలదు ఆ ఏకత్వము అనగా జాతియందున్న
నము ద్దేశము 797 పదకొండము
258 ]
నపుడు అర్థ [పాధాన్యము విషయమున వెనుకటి విక ల్పము లేట్టు కుదురును ? - అను శంకకు
బదులు చెప్పుచున్నాడు.
లో త తాసతి నజణో వృ తే[ర్చాహ్మణక్షతియాదిభిః |
విశేషణవి శేష్యత్వం కల్స్యతే కుబ్బఖం జివతీ [1 బగ్‌
తత్ర = అచట, అనతి = ఆసత్తునందు (లేని వస్తువు), నఇః = నకు, వృత్తేః = ప్రవర్తిం
చుట వలన, (బాహ్మణక్ష[తియాదిభిః = 1బాహ్మణ, క్షతియ మొదలగు పదములతో, కుబ్జ
ఖంజవత్‌ = “కుబ్దఖంజ, అను సమాసమందువలళె, విశేష అవిశెష్యత్యమ్‌ = = విశేషణ విశేష్య
భావము, కల్ప్యతే = కల్పింపబడును.
తాత్పర్యము--- ““అబాహ్మణః'” “అక్ష[తియః'' మొదలగు నజ సమాసము
లలో నషం లేని వస్తువును సామాన్యమును చెప్పును. అయినను దానికిని (బాహ్మ ణాదులకును
“'కుబ్బ ఖంజః'' అను సమాసమందువలె “ఒకటి విశషణమనియు, వేరొకటి విశేష్యమని
యును” విశేషణ విశేష్యభావమును చెప్పుకొనవలెను.
వివరణము కుబ్దః = గూనివాడు, ఖంజః = కుంటివాడు. కుబ్బశ్చ - అసౌ.
ఖంజశ్చ = కుబ్బఖంజః (గూనియు కుంటి యునగు వ్యక్తి . ఇచట రెండును విశేషణములే.
విశష్యమైన వ్య క్రి వేరుగా ఉండును. అయినను ఈ రెండు పదములకును స్వేచ్చగా విశేషణ
విశేష్యభావమును కల్పించి కర్మధారయ సమాసమును సమర్థింతురు. (కుబ్బ అన్నది విశేష్య
మనియు, ఖంజ అనునది విశేషణమనియును మార్చినచో “ఖంజకుబ్దః అనియు వాడవచ్చును)
అధే నజ సమాసములో విశేషణ విశేష ష్యభావమును స్వేచ్చగా కల్పింపవచ్చును. అపుడు
అర్థ ముయొక్క- [పాధాన్యము కారుమారగుచుండును. కాగా దానిని గురించిన వికల్పములు
సమంజసములే అగును, 125/1
అవతారిక... అట్లు విశేషణ విశేష్యభావమును సేచ్చగా చెప్పినపుడు సిద్దించు
రా బి వ్‌ ఛి
ఫలితమును చూపుచున్నాడు.
శ్లో! కామచారే చ సత్యేవమసతః స్యాత్‌ (పధానతా !
గుణత్వమితరేషాం చ తేషాం వా స్యాత్‌ (ప్రధానతా ॥ 258
ఏవమ్‌ = ఇట్టు, కామచారే = స్వేచ్చ, సతి + చ = ఉండగా, అసత; = అసత్తునకు (లేని
వస్తువు = అను సామాన్యమునకు), [పధానతా = |పాధాన్యము, స్యాత్‌ = అగును, ఇత రేషామ్‌
= మిగిలిన వానికి (|బాహ్మణ, మొడలగు విశేషములకు), గుణత్వమ్‌ + చ = గుణభావమును
(అఆ పాధాన్యము), స్యాత్‌ = అగును, వా = లేక, తేషామ్‌ జ ఆ విశేషములేే, [పధానతా =
(పాధాన్యము, స్యాత్‌ = కలుగును (సామాన్యము ఆ పధానమగును).
తాత్పర్యము నజ్‌ సమాసములో విశేషణ విశేష్యభావమును స్వేచ్చగ చెప్ప
వాశ్యపదీయము 798 వృత్తి
[259
వచ్చునన్న పుడు, ఒకసారి '“అసత్సామాన్యము” (నజుర్థము) ముఖ్యమై, | బాహ్మణాది విశేష
ములు అ్మపధానములగును. వేరొకసారి విశేషములే (ప్రధానమై అసత్సామాన్యము అ|పధాన
మగును,
వివరణము '“అవాహ్మణః” = బాహ్మణుడు = లేనివాడు. (|బాహ్మణ పదా
రము విశేషణము, నజర్థము విశేష్యము) ఇదొక రీతి. ఇందు పూర్వపదార్థము ముఖ్యమగును.
అ[బాహ్మణః = లేనివాడు _వాహ్మణుడు ఇదొక రీతి. ఇందు ఉత్తరపదార్థ ము (ప్రధానము,
ఈ రెండు రీతులను అంగీకరించినపుడు “బాహ్మణత్యము లేని వ్య క్తి” అను వేరొక రీతిని
కూడ అంగీకరింపవచ్చును. ఇందు అన్యపదార్థము ముఖ్యమగును. ఇట్లు అర్థ పాధాన్యమును
గురించి వికల్పములు బయలుదేరును.
విశేష విషయములు కాగా వాక్యమందలి నజ్జు నిషేధమును మ్మాతమ సూచిం
చును, ఆది ద్యోతకము. కావుననే అవ్యయము. (లింగపచనము లుండవు). వృ త్తియందలి
నజ్జు వాచకము. అసత్సామాన్యమును అది చెప్పును. దానికిని ఊఉ త్తరపదమునకును విశేషణ
విశష్యభావము. అందు స్వేచ్చ గలదు. కావుననే “రీని యర్థము ముఖ్యమని” విచారణ
చేయుట కవకాశము కలిగినది. 12581
ఆవతారిక._ ఇట్టు నజ్‌ సమాసము విషయమున థాష్యము చూపిన మూడు
పక్షములును సమర్థింపబడినవి. అందు ఊత్రరపదార్థము ముఖ్యమను పక్షమును ముందుగా
భాష్యకారుడు సమీకించెను. ఆ తీరును వివరించుటకు [పారంభింపుచున్నాడు.
లో (పాధాన్యేనాశితాః పూర్వం (శుతేః సామాన్యవృ త్రయః !
విశేష ఏవ (ప్రాంతా (వాహ్మణక(తియాదయః ॥ _ 259
(వాహ్మణక్ష తియాదయః = |బాహ్మణ, క్షతియ, మొదలగునవి, |శ్రులే = వినుటవలన,
సామాన్యవృ త్రయః = సామాన్యమైన అర్థమందుండునవియై, విశేష -ఏవ = విశేషమైన
ఆర్థమందే, పూర్వమ్‌ = ముందుగా, ప్ర|క్రాంతాః = |పారంభింపబడినవై , |ప్రాధాన్యేన =
ముఖ్యములుగా, ఆ|శితాః = ఆ|శయింపబడును.
తాత్పర్యము... ఆ|బాహ్మణః - మొదలగు నళ సమాసములలో బాహ్మణ -
మొదలగు ఉత్తరపదములు, నివృత్తితో (ఆభావము) కూడిన తమ, తమ ఆర్థములనే ముఖ్య
ములుగా బోధించును. “నీ అనునది వానికి విశేషణమగుచు సిద్ధముగానున్న నివృ త్తిని వెల్లడి
చేయును. స్వరూపము ఒకటిగానే వినిపించినను (వేరు స్థలములలో) నజ్‌ సమాసమందలి
చివరి పదములు అభావవిశిష్టమైన స్వార్థమును చెప్పును అనవలెను.
వివరణము... దాహ్మణ శబ్ద మన్ని చోటులందును ఒకే విధముగ వినిపించును,
అయినను నజ సమాసమున అది “లేని [బాహ్మణత్వము గలవాడు” అను భావమును సమ
ర్పించును, పిదప “ని అనునది ఆ భావమును విశదము చేయును. ఉన్న ధర్మమును నజ్ఞు
పోగొట్టజాలదు. అందుచే ఇట్టు చెప్పక తప్పదు, 12509 '
సము ద్రేశము 799 పదకొండము
261]
అవతారిక... కాగా విశేషణ విశేష్యభావ మేర్పడి ఉ త్తర పదార్థము ముఖ్యమగునని
దృష్టాంతముతో చూపుచున్నాడు.
శో యథా గౌరాదిఖిన్నే షామవచ్చేదో విధీయతే |
అసతాపస్యనభివ్య క్షం తాదాత్మ్యం వ్యజ్యతే తథా ॥ 280
తేషాక్షు = వానికి (| బాహ్మణ మొదలగు పదముల అర్థములకు), గౌరాదిభిః = గౌర, మొద
లగు పదముల అర్థములతో, అవచ్చెదః = = వేరుచేయట (సంబంధము, యథా = ఎట్లు, విధీ
యతే = విధింపబడునో, తథా = అట్టు, అసతా గ అపి = లేని వస్తువుతో కూడ, అనభి
వ్య కమ్‌ = విస్పష్టము కాని, తాదాత్మ్యమ్‌ = అభేదము, వ్యజ్యతే = = సూచింపబడును.
తాత్పర్యము “గౌరః (తెల్లని) మొదలగు పదములు ““(బాహ్మణ' మొద
లగు పదములకు విశేషణములై “తెల్లని బాహ్మణుడు” మొదలగు రీతిని మొత్తముపై ఒకే
వస్తువును బోధించును. ఆమ్టే “న” అను దాని యర్థము (నివృత్తి = అభావము) కూడ విశేష
ణమె “లేని బాహ్మణత్యము గల వ్యక్తి” అను భావమును కలిగించును. అయినను [బాహ్మ
ణాది శబ్దములు తొలుతనే నఇర్థముతో కలిసియండుటయు, నజ్ఞు చేరగానే ఆది విస్పష్ట
మగుటయును ఇచటి విశేషము. (అ; బాహ్మణః = నగ బాహ్మణః - ఇచట |బాహ్మణ
శబ్దము ““అ(బాహ్మణః' అను నర్థమును చెప్పును. దానిని “నీ అనునది వెల్లడించును.
అవతారిక_... ఉన్న వస్తువునకు విశేషమును చెప్పుటక్తై విశేషణమును చూపుట
హజము. కాని నకు వస్తువుయొక్క అభావమును చెప్పును. దానికి విశేష్యమైన వస్తువు
కూడ అభావము గలదియే (లే నిది) అగును కాగా ఉ త్రరపదార్థమే లేనపుడు దానికై ఉత్తర
పదమును ప్రయోగించుటయు, నజ్ఞునకును దానికిని విశేషణ విశేష్యభావమును చెప్పుటయును
ఎట్టు సంభవించును ? - అను శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు,
లో యథా సత్తాభిధానాయ సన్నర్థః పరికల్ప్యతే ।
త థాసతా భిధానాయ నిరుపాభ్యో వికల్ప్యతే 11 261
సత్తాభిధానాయ == ఉనికిని చెప్పుటకు, .ఆర్థః = అర్థము (పదార్థము), సన్‌ = ఉన్నదని,
యథా = ఎట్టు, పరికల్ప్యతే = రల్పి ంపబడునో, తథా అట్టు, అసతాభిధానాయ = అభావ
మును చెప్పుటకు, నిరుపాఖ్యః = ఆకారము లేనిది జా విశేషరూపము లేసి వస్తువు, వికల్ప్యతే
= కల్పింపబడును.
తాత్పర్యము--- '“*బాహ్మణ”' మొదలగు శబ్దముల అర్థములన్ని యును కేవల
ముగ |పయోగించినపుడు భావమునకును అభావమునకును సామాన్యముగానే ఉపయో గించును.
భావమును చెప్పదలచినపుడు “సన్‌ దాహ్మణః'' (ఉన్న బ్రాహ్మణుడు) అని విశేషణమును
చూపుదుము. అట్టే అభావమును చెప్పదలచినపుడును “అసన్‌ బ్రాహ్మణః” (లేని !బాహ్మ
వాక్యపదీయము 800 వృత్తి
[262
ణుడు) అని విశేషణమును కలుపుటలో దోషము లేదు. కాగా “అ[బాహ్మణః'” మొదలగు
చోట్ల నణ్థునకును ఉ త్రరపదమునకును విశ్లేషణ విశేష్యభావము కుదురును.
వివరణము... “వస్తువు ఉన్నదని” చెప్పుటకు దానిని నిర్దేశించుట తప్పనిసరి
అయినభ్రే, “వస్తువు లేదని” చెప్పుటకు కూడ దానిని స్పష్టముగ చెప్పక తప్పదు. ఉదా;
'“వృక్షః”', “అస్తి”, అనుటకును, “నాం స్తీ" అనుటకును గూడ ఈ పదమును వాడక
తీరదు. విషయమే లేనపుడు నిషేధము కుదురదుగదా కావున ఏ పదార్థమునయినను
భావాభావసాధారణముగా తొలుత వాడుదురు. పిదప సందర్భ మునుబట్టి భావరూపమైన
విశేషమునుగాని, అభావరూపమైన విశేషమునుగాని చూపుదురు. ఇట్టు సామాన్యమైన పదార్థము
యొక. సత్తను “ఉపచారస త్రి అని యందురు. (ఈ యంశము 250 వ కారికలో వివరింప
బడినది) నజ్‌ సమాసమున ఉ త్రరపదము ఇట్టి స త్తనే బోధించును. దీని ననుసరించి నజ్‌
సమాసములో పూర్వపదము విశేషణమనియు, ఉ త్తరపదము విశేష్యమనియును కల్పించుకొన
వలెను.
విశేష విషయములు___ శభిమువలన కలుగు ఆర్థ[పతీతి అంతయు బౌద్దమె.
(బుద్ధియందు జరుగు వ్యాపారము). మనస్సు అందించిన భావమునే ఏదో విధముగ శబ్దము
బయలుపరచును. మనస్సు అతివిచ్మితములై న కల్పనలను చేయును. వానికి శబ్దము లొక
ఆకారము నిచ్చును విశేషణ వి శేష్యభావమంతయు అట్టి కల్పనమే. ఉదా: ““నీలోత్పలమ్‌”
(నల్ల కలువ). ఇచట వస్తువు ఒకటియే. (నలుపు వేరుగను, కలువ నేరుగను సృష్టిలో
ఉండదు). అయినను మనస్సులో భేదమును కల్పించి “నీల శబ్దము విశేషణమనియు, ఉత్పల
శబ్దము విశష్యమనియును?” చెప్పుదురు. ఈ విధముగనే “అ బాహ్మణః'” మొదలగుచోట్ర
బౌద్ధమైన విశేషణ విశేష్యభావమును శబ్దము బహిరంగము చేయునని ఖావింపక తప్పదు.
అవతారిక... మరియు “అదాహ్మణః”' మొదలగుచోట్ట ఉత్తరపదము “తత్స
దృశుడు” ((బాహ్మణ సదృశుడు = (బాహ్మణు డుకాడు = క్ష తియాదివ్య క్రీ) అను నర్భమును
ఆఅందించునని చెప్పుటకు ఉపకమించుచున్నాడు.
శో క(తీయాదౌ పదం కృత్వా బుదిః సత్తాంతరా శయా |
అబా
ఉజాత్యా భీన్నాం తతః సతాం (ప్రసక్ర్తామపకర్త తి it 262
©
సత్తాంతరా|కయా = వేరొక సత్తను అవలంబించిన. బుద్ధిః == బుద్ధి, క్ష[తియాదౌ = కతి
యుడు మొదలగు వానియందు, పదమ్‌ = అడుగును, కృత్యా = చేసి (పెట్టి), తతః =
పిదప, జాత్యా = జాతిచే, భిన్నామ్‌ = వేరయిన, |ప్రసకామ్‌ = ఉండుటకు సిద్ధమైన, సత్తామ్‌
ను, అపకర్షతి = లాగివేయును.
ప,
సత్త
తాత్పర్యము... (వాహ్మణుడు కాని వ్య క్రియందు, (థాంతివలన [బాహ్మణ శబ్ద
మును (ప్రయోగించు సందర్భము » “న అనునది చేరి, “ఆతడు దాహ్మణుడు కాని
సము దేశము 801 పదకాండము
264 ]
33} a . ” లో
వ్యక్తి” అని తెలియజేయును. కాగా “అ్యబాహ్మణకి" అను సమాసము “| బాహ్మణ సద్భ
శుడై (బాహ్మణుడు కాని వ్యక్తి” అను ఆర్థముకు తెలి మజేయును
వివరణము | బాహ్యణుని పోలికలుగల క్షతియుడొకడుండును. ఆతనిని చూచి
'ద్రాహ్మణః' అనుటకు మనసు తొలుత తొందరపడును. పిదప నిర్ణయముకలిగి, వెంటనే
“ని'కారమును చెర్చి “అ, బాహ్మణః - అయమ్‌ - క్షతియః అని అందురు. ఈ విధముగ
భాంతిచె తొలుత ఉంచదలచిన జాతిని వెంటనే నజ్ఞు తీసివేయును.
వుతొ సమానముగా ఉండు వసువునశే” ఇచటి నకు బోధించును. కావున ““అ|బాహ్మణః”
ణుడు కాని మానవునే” తెలువునుగాని, రాయి, రప్ప మొదలగువానిని
తెలుపదు. 12621
అవతారిక ““అభావః” అను నజ సమాసమును సమగ్గించుచున్నాడు.
శో అభావ ఇతి భావస్య (పతిషేఛే వివక్షీతే ।
సోపాఖ్యత్వమనాశిత్య (పతిషేధో న కల్పతే It 263
’
అభావః -b ఇతి వా ““అభావము' అని, భావస్య = భావమునకు, [పతి షేధ = నిషేధము,
వివత్నేతే = చెప్పదలపబడినపుడు, సోపాఖ్యత్యమ్‌ = ఆకారము గలిగియుండుటను, అనా శిత్య
= స్వీకరింపనిచో, |ప్రతిషేధః =నిషేరము, న + కల్పతే = కుదురదు.
తాత్పర్యము--- “న + భావః = అభావః (లేకుండుట) '. ఇచట భావమునకు
(ఉనికి) ఆకారము లేదు. వాస్తవము” అది నిరాకారము. అయినను నిషెధషు. సిద్ధించుటకై
భావమునకును మనస్సులో ఒక ఆకృతిని కల్పింపవలెను. ఇచటి భావశ బ్దము అభావమును
బోధించుననియు దానినే “ని అన్నది అభివ్య క్రము చేయుననియును అవమకొనవలెను.
వివరణము నజ సమాసమువలన “తద్భిన్నమును తత్సదృశమును అగు
వస్తువు” తలియునన్నచో, అభావః అనువోట సమన్వయమును చెప్పుట కష్టము. భావము
కానిదియు, భావముతో సదృశ మైనదియనగునది అచట సంభవింపదు గదా! అనగా అచట
“భావమునకు నిషేధమే” తెలియునుగాని సాదృశ్యము తెలియనే తెలియదు. ఇట్టి చిక్కును
తొలగించుటకు ఈ కారిక బయలుదేరినది. 12 6ల॥
అవతారిక... ఈ సందర్భములో (ఊత్తరపదార్థము ముఖ్యమను పక్షములో)
భాష్యకారుడు వేరొక తీరును చూపెను దానిని వివరించుచున్నాడు.
శో॥ అనేకధర్మవచనె 8 శబైః సంఘాఖిధాయిభీ 8 |
గం - యి (త
సక దేశేష వర్తంతే తుల్యరూపాః స్వభావతః ॥ 264
[51] :
వాక్యపదీయము 802 వృత్తి
[ 264
అనేక ధర్మవచనై ౩ = వివిధములైన ధర్మములను చెప్పునట్టియు, సంఘాభిధాయిభిః = సము
దాయమును బోధించునట్టి, శబ్దెః = శబ్ద్బములతో, తుల్యరూపాః = సమానమైన రూపముగల
శబ్దములు, స్వభావతః = స్వభావమునుబట్టి, ఏక దేశేషు == అవ యవములందు, వర్తంతే =
[పవ ర్రించును.
తాత్సర్యంయు___. సముదాయమును బోధించు శబ్దములే ఆవయవములను కూడ
బోధించుట పసిద్ధమెయున్నది. ఉదా : తై లంభు కమ్‌=ానూనె అనుభవింపబడినది, ఘృతమ్‌
భు క్రమ్‌ = నెయ్యి తాగబడినది. ఇచట తెల, ఘృత శబ్దములు ఆవయవములనే బోధించును.
(తైల ఘృత సముదాయమునం ంతను ఆనుభ వించుట అసంభవము గదా గ. ఎవళ్యకమైనపుడు
అవేశబ్దములు సముదాయమును తెలుపును. ఆ ల్‌ నజ సమానములోని బాహ్మణాది శ బ్రములు
బాహ్మణుని లక్షణములను పూర్తిగ బోధింప కుం , కొన్నింటినే నే బోధించుననియు, ఆ విషయ
మును నకం స్పష్టము చెయుననియును వ్యాథ్యానింపవచ్చును. అట్లయిన ఊఉ త్తరపదార్థము
ముఖ్యమగుట సులభమగును.
కాని
ఖా
ఎవర అము. (1) సముదాయముగు చెప్పు శబ్దములును, అవయవములను
మాత్రము చెప్పు కబ్బ్దములును భిన్నములే అనవలెను. (అర్థము వేరయినచో శబ్దము కూడ
వేరగుట సంప్రదాయము). అయినను వాసి స్వరూపమొక టేగాన ““అవి వేరుకావ'”ను భాంతి
సహజముగ నుండును, (పండితులు కాని వారీ విభాగమునే [గ (హింపజాలరు).
(2) తపస్సు, పాండిత్యము, వినయము మొదలగునని బాహ్యణుని ధర్మములు.
అవి మొత్తము పదియని భావించిన పుడు, అవన్నియు గల వ్య కిని “ బాహ్మణ' శబ్దము
బోధించును. అపుడది సముదాయవాచకము. అక్లే ఏవో కొన్నియే ధర్మములుగల వ్య క్రినె
బోధించుటకును _ద్రాహ్మణ శబ్దమును వాడవచ్చును. ఆపుడది అవయవ వాచకమగును.
(8) కాగా_ నజ సమాసములోని దాహ్మణ శబ్దము ఏకదేశ వాచకమనుకొన
వలెను. అనగా కొద్ది బాహ్మణ ధర్మములు గల క్ష తియునిగురించి ““దాహ్మణః ” అని
వాడదలతుము. కాని మరికొన్ని ధర్మములచట ఉండవు. ఆందుచే “న” అను దానిని కలిపి
“అ|బాహ్మణః'' అని యందుము. “బాహ్మణ ధర్మములు కొద్దిగా ఉన్న క్షతియుడు”
అను భావము సిద్ధించును.
(4) ఈ పక్షమున (బాహ్యణ శబ్దము భర్మసముదాయ వాచకము కాదనియు,
అవయవ వాచకమనియును నఇష్ట స్పష్టపరచును. ఉ త్రరపదము యొక్క. అర్థము ముఖ్య
మగును. వెనుక చూపిన రీతిని బాహ్మజత్యమునకు “ఉపచార సత్ర” (లేకున్నను ఉన్నట్టు
భావించుట) ను అంగీకరింప నక్క_రలేదు. కొంతవరకును |బాహ్మణ ధర్మములుండునుగాన,
బాహ్మణత్యమున్న దనియే అనుకొనవచ్చును. 126 ఉ॥
(౮౪
అవతారిక. అ బాహ్మణః, అనుచోట ధర్మసముదాయమును చెప్పు |బాహ్యణ
శబ్దము (థాంతివలన అవయవవాచకముగా [పయోగింపబడునని యు, కొన్ని [(వాహ్మణ ధర్మ
న ముస్టేశము 803 పదకొండము
266 |
ములు లేనట్టు “ని అనునది సూచించుననియు చెప్పినచో, (బాహ్మణ శబ్దమువలన కొన్ని
ధర్మముల ఉనికియు , నజ్ఞవలన కొన్నింటి తేమియు తెలియునుగాన పూర్యోత్తర పదార్థము
లకు సమన్వయ మెట్లు కుదురును ? - అను శంకను, దానికి సమాధానమును రెండు కారిక
లతో చూపుచున్నాడు.
లో యథై కదేశకరణాత్‌ కృత ఇత్యభిధీయతే ।
అకృత శ్చెతి సంఘాత స్తథె వాబాహ్మణే (కమః ॥ 265
ఏకడేశకరణాత్‌ = కొంత భాగమును పూర్తి చేసినందువలన, కృతః + ఇతి = చేయబడిన
దసియ, అకృతః - ఇతి 4 చ = చేయబడనిదనియును, సంఘాతః = సముదాయము,
యథా = ఎట్టు, అభిధీయతే = చెప్పబడునో, తథా + ఏవ = అర్రే, అ బాహ్మణే = అభా
హ్మణ, అను సమా సమందు, [కమః = తీరు, (భవతి జ అగును).
తాత్ళర్భుయు._ మొత్తము పనిలో కొంతభాగమును పూ ర్తిచేసినపుడు ఆ పనిని.
“కృతమ్‌ అని అనవచ్చును. మిగిలిన భాగము పూర్తికానందున దానినే *“'ఆకృతమ్‌ి”
అనియు పేర్కొ-నవచ్చును. ఇచట కృత, అకృత అను శబ్బ్దములను రెండింటిని కూడ సము
దాయము నుద్దేశించియే వాడుదురు. అనగా అవయవము యొక ధర్మమును (పూర్తియగుట
_లేక్‌ _. కాకుండుట) సముదాయమందారోపింతురు. ఊదా ; “కృతః - అకృతశ్చ - పాక”
= వంట అయినది - కాలేదు. (కొంత అయినది - కొంత కాలేదు. ఇచట వంట అన్నది
సంఘాతము) ఇక్ర ““అబాహ్మణః అనుచోట కూడ నజ్జ్టును బట్టి “కొంత |బాహ్మణ
త్యము కలదు - కొంత లేదు” అను భావము ఫలించునని అనుకొనవలెను.
శ్లో ద్రాహ్మణో=|బాహ్మణ సస్మాదుపన్యాసాత్‌ (పసజ్యతె |
ఆకృతే వా కృతాసంగాదవిశిష్టం కృతాకృతాత్‌ ॥ 266
తస్మాత్‌ = అందువలన, ఉపన్యాసాత్‌ = నిర్తేశించుట వలన, బ్రాహ్మణః = బాహ్మణు
డనియు, అ[బాహ్యణః = ఆఅ బాహ్మణుడనియును, [పనజ్యతే = సంభవించెడిని, వా = లేక్‌,
అకతే = అకృతమందు, కృతాసంగాత్‌ = కృతశ బ్దమును [పయోగించుటవలన, కృతా
కృతాత్‌ = “కృతాకృతమ్‌'', అను సమాసముకన్న, అవిశిష్టమ్‌ = వేరుకాదు.
తాత్ళర్భ్యొయము అట్టయినచో ““అచాహ్మణః” అను సమాసముతో ఒకే వ్య కిని
“బాహ్మణశ్న - అ|బవాహ్మణళ్చ'' ((వాహ్మణుడును బాహ్మణుడు కానివాడును) అని
వ్యవహరించినట్ట గును. కాని ఇది విరుద్ధము కానేరదు. ఒక సముదాయమును గూర్చి “కృతా
కృతః అని చెప్పినర్హే ఒక వ్య క్రినిగూర్చి “బాహ్మణాుబాహ్మణః'' అని అనవచ్చును.
ఈ యర్థమునే “ఆబాహ్మణః” అను సమాసము సమర్చించును. ఇట్టిచోట్ల ఏకదేశ మందే
సముదాయము ఆరోపింపబడును.
వివరణము కాగా నజ్‌ సమాసమున నజుర్థమునకు ఉత్తరపదార్థముతో సమ '
న్యయము కుదురును. ఎట్టి దోషములును కలుగవు. 12661
వాక్యపదీయము 804 వృత్తి
[ 267
అవతారిక * కనాహంల ఆనుచోట |బాహ్మణ శబ్దము ముఖ్యా ఫర్ధ మును
చె
త్మత్ర = అచట, అముఖ్యసంభవే = ముఖ్యముకాని యర్థము పొసగునపుడు, ముఖ్యస్య =
ముఖ్యార్థముయొక్క-, _ వినివృత్తయే = పోవుటకై , కాస్త్రాన్వాఖ్యాననమయే = శాస్ర్రముతో
చూ. చు ఈ బి
ఇ నో క్‌
సంస్కారము జరుగు సమయమునందు, విశేషకః = విశేషణముగా, నక = ని కారము,
పయుక్ర కః == _పయోగి సింపబడును.
శి 3 ల్‌ ల లీ తం. జ్‌ లట భ్‌
తాత్సృర్థంము.__ ' అదాహ్మణఃకో అను సమాసమును దాని యర్థమును ఆఖండ
స్నా లా లా 4
ములే. అయినను సంస్కార రమునుచేయు వ్యాకరణము దానిని విశేషించి చూపు ను. అపుడు
య
నజ్ఞంను వేరుచేయుట జరుగును. అది 'జాహ్మణ శబమిచట ముఖ్యాధమును (పూ డిన
ఎ an స్ట! ది ఖు మీ
(బాహ్మణుడు) బోధింపదని స్నషపళచును. ఆటు ఆది (బాహ్మణ శబమునకు విశేషణముగా
అరి ౮ w ౧
మారును. 26 "|
fie లో * య టి
జాం అధి ఇక టల _ PU pus ఇ
అవతారిక... నక ్గ్సమాకయున ఊఉ తరపదారను | పధానము అను అత్ను
5 — ఛి ఓ
కం. ల ఎ యం చం శం?) |. : మ నా ల ఆ ఆర్ష వో
మందు, అ|బాహృణమానయ (ఆరాహ్యాలుగి ఆసికొగి రమ్ము) ఆగు వచనమువలడ,
i ౮ ల్‌
జూహా అద ఆల అ గ దొ ఆలో ఖు Fag) ఇ జ ఇల ఇ
(బాహ్మణమా।తుని ఆసికొనివచ్చుట సంభవించెడిని - అని _ భాష్యకాసుడౌక ఆవ్షేపమును
చూకి కడు న్‌ యం MMM నషం. కం మ అరం సట టో స్‌
లు: ఇ అబ్బా కూవమును ఆళలటుయిు చెయుటి ౩. బెంంఖింఎలున్నాడు.
శో పదార్థానుపఘాతేన ద దృశ్యతే చ విశేషణమ్‌ !
ఆధ 'జాతిమతో౬ర్హస్య కశ్చిద్దర్మో నివర్తి రితః | 2868
జ 4 య. . ల లా ల ~- 7 స
పదార్ధానుపభూతన = పదార్థమును వాడుచె్యయకుండ వెశేషణమ్‌ = విశషణము, దృశ్యతే
oA ~*~ 8
నై
రో
(| P
{x
||
(క,
WM
ty
డు
రా
Gs
గొ
Go
డై న్నే
(స
Cx
ర్న
||
థి న
ఒకానొక, ధర్మః = ధర్మము, సివర్తితః = పోగొట్లబడినడి గ(యచి = అయి వ)
ఇల్‌ ఇఒ { od క్‌. రి, ష్‌ ఏ న శ్‌
లాత్పర్థ్ణుము--- వస్తువును వెడుచేయకుండ దానియందొక విశేషమును కూరు బా
విశేష షణముయొక్క_ స్వభావము. గలు అభావమును బోధించునుగాన అది విశేషణమైనచో
ఉ త్రరపడార్థమునకు అభావమునే తెచ్చి పెట్టును. అది ఇష్టము కాదు. అందుచే సమాసమున
అది వ్యర్గమనవలెను. ఆట్రమున నచో “బచాహ్మణి! శబ్ద మొక బి ఉన్నట్టగునుగాన ““ఆ|[బా
హృణమానయి” ఆను వాక్యమువలన (బాహ్మణుడై న వానికి మా తమే (ఏవరో ఒక |బాహ్మా
ణుని) ఆనయనము [పా ప్రించెడని, ప్‌ నాం కొద్ది (వాహ్మణ ధర్మములను పొగొట్టు
షా
నన్నచో అపుడును చిక్కే. [ ప్రాన్‌ దిగువ కారిక చూపును).
నముద్రేశము $05 పదకాండము
270 ] -
మగు వస్తువునకు లొపము లేకుండ ఒక విశేషమును దాని కంటగట్టుట విశేషణముయొక్క
ధర్మము |పక్ళతము నకం విశేషణమన్నచో దానితో కలిసిన ఊఉ త్రరపదార్థమును పూర్తిగ
హోగాటెనటగును. కాగా నఖు నిరరకమని చెపువలసి వచూను.
టయ నో థి ఏం లు
అట్టుకాక కొన్ని _వాహ్మణ ధర్మముల నివృ త్రిసి (మరికొన్నింటి ఉనికిని) నకు
చెప్పునన్నచో వేరొక దోషము కలిగెడివి 1268
+ Ht
అవతారిక ఆ దోషమును చూపుచున్నాడు.
లో అవశ్యం (బాహ్మణే కశ్చిత్‌ క్వచిద్దర్మో న విద్యతే |
వి శేషావచనా తత్ర నజః8 (శుతిరనర్సికా 11 269
నం (త
శై ద్లైనను, కశ్చిత్‌=ఒకానొక, ధర్మఃకాధర్మము
అవళ్యమ్‌ = తప్పక, నగా విద్యతే = ఉండదు, తత = అచట (ఆ పక్షమున), వి శేషా
క్‌
వచనాత్‌ = విశేషమును చెప్పనందువలన, నఇః = నక్షుయొక్క_, (శుతిః = వినబడుట,
య ~~
శ్రి
ల్లపుడును కొన్ని గుణములను కలిగినట్టియు, కొన్నింటిని క లిగి
యుండనటియు |బాహ్నణునే బోధించును. కాగా (వదాహ్మణ శ బ్రమునకు ముందుగా నజ్ఞును
యు టా
కలిపి సాధించు విశేపారమేడియు. ఉండ నందున అది వ్యర్థ మే యగును,
శ అశ బ్బ మె చేయనుగాన నజ్జు
ద లా ల్‌ |
వివరణము. పె రతిని సజు చెయు పనిని ;బాహ్మ
అల ఆల ఇద్‌ ఇట
య వచవదమువలన ““బదాహ్మణ మ్నాతునకే
ఆనయనము ,పా ప్రించుటి” అను ఆక్షేపము ఆనే మిగిలిపోవును. 12 69॥
మ
ళా ఇ 'ందచుచే కల రయం WY 1? ఇ
సరర్థ కము. ఆందుచె “ఆ;దాహ్నుణ మానయ' అ,
అవతారిళ- ఈ పక్షమున మరియొక దోషమును చూపుచున్నాడు.
శో అవిశిషస్య పర్యాయో నణ్‌ విశిషః (ససజ్యతే |
గం ల య
అన్వాఖ్యానాద్ది సాధుత్వ మేవంభూతే (ప్రతీయతే ॥ 270
నథో విశిష్టః = నక్షుతో కలిసిన శబ్దము, అవిశిష్టస్య = నజ్టుతో కలియని శబ్దమునకు,
పర్యాయః = మారుపదముగ , (ప్రసజ్యతే = సంభవించెడిని, ఏవంభూతే = ఇట్లు సిద్ధించిన
శబ్ద్బమందు (అబాహ్మణః, మొదలగునది), అన్నాక్యానాత్‌ ఇ శాస్త్రము చెప్పుటవలన, సాధు
త్వమ్‌ = సాధుభావము, (పతీయతే + పా = తెలియును గదా!
తాత్సృర్వము___ నజ్ఞునకును బ్రాహ్మణ శబ్దమునకును అర్థమొక'చే అయినపుడు,
“'దాహ్మణః, అ బాహ్మణః'' అను రెండును పర్యాయపదములు (ఒకే యర్థమును చెప్పు
వాక్యపదీయము 806 వృత్తి
[271
రెండు పదములు) కావలసివచ్చును. “నల్‌ ' 2-2-6) అను సూత్రము (పత్యేకముగ
3 td
“అ|బాహ్మణః 1 మొదలగువానికి నె mm? ధుత గప వలల సు చెప్పి వది గదా శి
వివరణము. “కొన్ని [బాహ్మణ ధర్మములుండుటయు, కొన్ని లకవోవుటయు ”*'
అను నర్థము, నజ్ఞంతో కూడిన “అ బాహ్మణః' అను సమాసమువలనను, “ బాహ్మణః "
ఆను శ్రేవ వల పదమువలనను సిద్ధించుట సమానమైనపుడు రండును “పర్యాయపదముూ ల' 'నుటలో
తప్పు లేదుగదా ! వ/0॥
అవతారిక మీది దోషములకు పరిహారమును చూపుచున్నాడు.
శ్లో పదారానుపఘాతేన యద్యవప్య(త విశేషణమ్‌ |
౧౫ థి
_ఎవరారనక కీస్‌ సావసాద్యోత్యతే నజ్లా ॥ 271
= పరికీలింపగా, ఉపచారసత 8 = క ల్పీతముగానుండు, ఆర్థస్య =
అర్థమును పాడుచేయకుండ, విశేషణమ్‌
= ఆ, అవస్థా = స్థితి నజా = నక్టుచే, ద్యోత్యతే
= వెల్లడి చేయబడును.
ఓ WD) శై
తాత్పర్యము--- “అ|బాహ్యణః' అనుచోట :బాహ్మ
లి
ర్ట
ఖో
న
రో
0
tx
XC
2b 8
£9
జు
EN
ఫ్ర
వ
sa
గ
et
ర్‌
(దాహ్మణుడు కాడు” అనియే అర్థము. దాని
ఉన్న అర్హమునే నలు |పకాశింపజేయును.
థ్రే ఆ
అ
వివరణము |బ్రాహ్మణత్యము సంపూర్ణముగా లేకున్నను, ఉన్నట్లు భావించి
బ్రాహ్మణ శబ్ద మిచట వాడబడెననియు, ఆ భావమునే నజ్ఞం విశషణముగా నుండి స్పష్టపరచు
ననియును అనుకొనవలెను 9711
అవతారిక. మీది భావమును సమర్థింపుచున్నాడు.
ళో వి శేషే బరమ యథాభూత పదార్ధః సమవస్టితః |
తథాభూతే తథాభావో గమ్యతే భేదశే హీతుభి: i 272
పదార్థః = పదార్థము, యథాభూతః = ఎట్టి స్వరూపము గలిగి, _ విశేష్యేషమ = విశేష్యము
®
లందు, సమవస్థితః = దడ దో, తభాభూతే = ఆ విధముగ ఉన్న దానియందు, తథాభావః
= అట్టుండుట, _ భేదహేతుభిః = భేదమునకు కారణములైన, విశేషణములచే, గమ్యుతే =
తెరియబడును.
తాళ్ళర్భంయు_._ విశేష్యమగు వస్తువు ఉన్న దున్నట్టుగనే యుండును. అందలి
ఒకానొక విశేషధర్మమును మ్మాతము విశేషణము |పకటించును. ఉదా : “నీలోత్పలమ్‌””
(నల్ల కలువ). ఇచట కలువయందుండు “నలుపు అను విశేషమును నీల శబ్దము పక
టించును. అనగా విశేషణము కొత్తగా ఒక అంశమును తీసికొనివచ్చి విశేష్యమందుంచ
నముద్రేశము 81 పదకాండము
98 |
ఏకత్వము భిన్నములగు వ్యక్తులతో సంవలితమేయగును. కాగా వీకత్యము అ|పధానమై
వ్యక్తులే [పధానములుగా నుండుటచే వాని సమూహము బుద్ధికి విషయమగును. కనుకనే
"రామలక్ష్మణా” మున్నగు ఇతరేతరయోగ ద్యంద్యమున, ఘటౌ, ఘటాః మున్నగు ఏక
శేషమున వచనభేదము కానవచ్చుచున్నది. సమాహార ద్వంద్వమున ఏ“వచసమే యుండును.
కాబట్టి పై పె రీతిని వకళేష స్థలమున సమూహము విశేషముగా బుద్ధికి విషయమగు
చున్నది. (9.
అవతారిక. “'ఘటః. ఘటౌ, ఘటాః మున్నగు శోబ్దములవ 5లన కలిగెడి జ్ఞాన
మున జాతి కాసించిన ఏకత్వము నీయతమగ ఉను. ద్యకులు భాసించిన వాని సమూహము
భాసించుకు. ఈ రెండింటికంటె వేరు వస్తువు భాసింపనందున వ్యక్తులకు పరస్పరము భాసించు
చున్న సాదృశ్యమును ఎట్టు ఉపపాదింపగలు 2? ఆను | పశ్నకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
ఇట | అలో అచ
లో సకృ(త్పవృత్తా వేకత్య మా వృత సదృశాత్మతామ్‌ |
భిన్నాత్మికానాం వ్యక్తీనాం భదాపోహా(త్సపద్య తే 11 98
(బుద్ధిః) = బుద్ది, భిన్నాత్మికానామ్‌ = భిన్నమగు స్వరూపముకల, వ్య కీనామ్‌ = వ్యక్తులకు,
సకృత్‌ = ఓకసారి, [పవృతొ = [పచ్చ త్రి తి కలుగగా, ఖీదాపోవోత్‌ = భేదము నించుటవలన,
ఎక త్వమ్‌ = ఏకత్యమును, పపద్యతే = పొందుచున్న డి.
భేదము వ? శ్రిక్తులనుబట్టి కలుగును ఆ వంకులను దూరము చేసి ఒకేసారి బుద్ధి [పవ
ల
ర్రించిన, దానియందు 4 ఎకత్వము విషయమగును. ఆ ఏకత్వము జాతికి సంబంధించును. కాక
సముదాయమునకు సంబంధించును. ఈ రీతిగా జాతి, సముదాయము ఉప పపన్నములగుచున్న వి,
ఆవృత” = ఆవ త్రి కలుగగా, సదృశాత్మ్యతామ్‌ = వ్యక్తులకు గల సాదృశ్యమును,
[ప్రపద్యతే = పొందుచున్నది.
ఆ బుద్ధియె పలుమాదులు వ్యక్తులకు సంబంధించిన, ఆ వృ క్రియనునది 2కే
ధర్మము కలవానికే కలుగుటచే వానికి సాదృశ్యము బుద్ధికి విషయమగును.
ఆ బుద్ధికి జాతి విషయము కాదు. జాతి నియతముగా అఖేదమును ఆ|శయించి
యున్నది. సముదాయము కూడ ఆ బుద్ధికి విషయము కాదు. అది వ్యక్తుల అనావృత్తిని ఆధా
రముగా చేసికొని యుండునుగదా |
గోవువంటిది గవయము అను జంతువు కలదు. ఆ రెంటికి ముందుగా భేద జ్ఞానము
కలుగును. పిమ్మట ఆ రెంటికి అవయవముల సామ్యముండుటచే అభేదము భాసించును. దానిని
బట్టి వానికి సాదృశ్యము బుద్ధిలో భాసించును. కాబట్టి, జాతి సముదాయము ఏకత్వమును బస్తి,
ఆవృ త్తినిబట్టి సాదృశ్యము కూడ ఉప పపన్న మగును. 1981
[6]
సముగ్రేశథము 807 పదకొండము
274]
దనియు, విశేష్యమందు సిద్ధముగా ఉన్న ఆంశమునే పత్యేకమైన పదముతో |పకటించు
ననియును పర్యబసించును, అర్రే (పక్సితమున (బాహ్మ ణశ బ్దము విశేషము “ఆరోపింప
బడిన [బాహ్మణత్వము గలవాడు” అని దీని యర్థము. దీనిన విశేషమైన ను విశద
పరచును. [12/21
అవతారిక. మీది చర్చువలన నక్ష విశేషణము కావచ్చుననియు, ఉ త్రరపదా
రము యొక్క నివృత్తి త్తిని (ఆ యర్థము లేకపోవుటను) అది సూచించుననియును తేలినది. కాసి
““ఆఅ[దాహ్మణః”* మొదలగు సమాసములలో ““దాహ్మణ*”* మొదలగు ఉ త్తరపదము యొక్క
అర్థము నివ ర్రించుట ఎట్టు కుదురునని ఆ కేపించుచునా
డు,
oo
శో నివ శ్వేజవయవ సస్మిన్‌ పదార్దే వర్తతే కథమ్‌ |
నానిమితా హి శబస్య (పవృ త్తిరుపపద్యతే ॥ 278
అలన © అలలై
నివృత్తే = పోయిన, తస్మిన్‌ = ఆ, పదార్థ = పదార్థమందు, అవయవః = ఏక దేశము,
(ఒక భాగము), కథమ్‌ = ఎట్టు, వర్తతే = ఉండును? అనిమిత్తా = (పవృత్తి నిమి త్తములేని
(పవృత్తిః = (ప్రవృత్తి, (ఆర్ధమందు వరర్తించుట) శబ్దస్య = శబ్దమునకు, న + ఉపపద్యతే+-
తాత్మ్రర్యం ము. “అ బాహ్మణః” అనుచోట |బవాహ్మణ శబ్దము ఏకదేశబలాచక
మసి (ఏదో కొంత బాహ్మణత్యముగల వానిని చె చెప్పునది) ఇదివరకు నిశ్చయింపబడినది.
ఇపుడు ఉత్తరపదము యొక్క. అర్థము పూర్తిగా నివర్రించునన చో, “బాహ్మణత్వమ”ను
పవృ త్తినిమి త్రమే పో వునుగాన “'బాహ్మణ”' అము శబ్దమునే వాడకూడని పరిస్థితి
ఏర్పడును. కాగా అవయవ వాచకముగా [బాహ్మణ శ
ఉన్న నకు మాత మేమి చేయగలదు ? 112 గట!
అవతారిక. అ్మబాహ్మణః, అనుచోట (డా హ్మణశబ్దము సహజముగనే గ బాహ్మ
ణత్యము కేకుండుటి 'ను చెప్పు: నన్నచో, నక్థాను వాడుటయె వ్యర్థమని చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆరాచ్చబ్లవ దేక స్య విరుదేఒరే స్వభావత।ః |
గ ది 6 0
శబ్బస్య వృ_తిర్యద్య స్తీ నః _శుతిరనర్జి కా 1 274
ఏకస్య = ఒకటేయగు, శబ్దస్య = శబ్దమునకు, ఆరాచ్చబ్దివత్‌ = ““ఆరాతీ'' అను శబ్దము
నకు వలె, సభా రూవతః = స్వభావము ననుసరించి, విరుద్ధ = విరుద్ధమైన, అర్థ = అర్థమండు,
వృత్తిః= ప్రవృత్తి అస్తి + యది = ఉన్నచో, నఇః = నజ్జంయొక (శుతిః = వినుకవి,
తాత్సర్య ము ““ఆరాత్‌*” అను ఒక అవ్యయమున్న ది, “దూరము - దగ్గర”
అను విరుద్ధములై న రెండర్థములను కూడ అదియే బోధించును. అది దాని స్వభావము. అళ్లై
వాక్యపదీయము 808 వృత్తీ
[ 275
నళ సమాసమందలి ఉ త్రరపదము తన అర్థమును తన యర్ణములెకుండుటను గూడ సహజ
ముగనే చెప్పును. అందు “'అర్థా భావము "నే గహింపవ 'లెనన్నచో నజ్ఞును [పయోగించు
టయ వ్యర్థమగును
బివోరణయము__ అర్ధముయొక్క అభావమును ఊఉ త్తరపదమే చెప్పినచో (పకర
ణాదుల వలన అభిమతమైన తాత్పర్యము సిద్ధించునుగాన (ఆ ర్ధాభావము కలియుట) ద్యోత
కముగానై నను నజ్ఞును ఉచ్చరించుటవలన (ః పయోజనమేమి 2 (ీ (బబాహ్మణ” శబ్దమే సందర్భ
మును బట్టి బాహ్మణుని బాహ్మణుడుకాని క్షి యాదులను బోరింపగిలుగును. \ 112741;
అవతారిక___ అట్టుగాక పదార్థముయొక్క- ని వృత్తికి నక ద్యోతకముకాద నియు,
వాచకమే అనియు అన్న చో
నో అథస్వుభావో వచనాదన్యా ఖ్యేయత్వ మర_తి
ఉం 03
తద్వాచ్యమ(ప్రసిద్దత్వాన్న ఇార్లో వినివర్త్య తే ॥ 275
ఆ
అథ = లేక, స్వభావః = స్వభావను, వచనాత్‌ = వచనమువలన, అన్వాఖ్యేయత్వమ్‌ =
చెప్పదగియుండుటను, అర్హతి కా హొందినట్లయినచో, తత్‌ = అపుడు, ఆ(పసిద్దత్వాత్‌ =
(పసిద్ధము కాకపోవుట వలన, *ీనజఖా + కుచె, ఆర్థః = అర్ధము, వి వినివ ర్యతే = పోగొట్ట
బడును” అని, వాచ్యమ్‌ = చెప్పవలసియుండును.
లగ్న
నై
తాత్సర ము నక్టా అభావముశకు వాచకమన్నను ఉత్తరపదము యొక్క
అర్థమును అది ఏ హోగొట్టుట (ప్రసిద్ధము కానందున, “ నఇిప్టైను పలికి ఉ త్రరపదార్గమును పోగొట్ట
_వరియను” అని వేరుగా చెప్పవలసి వచ్చును.
వివరణము ఇట్లు ద్యోశతకమన్నను వాచకమన్నను చిక్కు. ఏర్పడుచున్నదని
ఫలించును, 1౨/51
అవతారిక... “నజ్యా ద్యోతకమే ఆనియు ఉ త్రరదదాగ్గము సహజముగనే పోవు
ననియును” భాష్యకారుడు సిద్ధాంతమును చూపెను, దానిని వివరింపుచున్నాడు.
శో యద్యప్యుభయనృ త్రిత్వం (పధానం తు (పతీయతే |
(ప్రస్థానం గమ్యతే జర్దే తదర్భే౬పి న తిష్టతౌ ॥ 276
ద్యపి = వా స్తవముగ, ఉభయవృ త్రిత్యమ్‌ = రెండర్థములందుండుట, (భవతి = అగును),
= కాని, (ప్రధానమ్‌ = పసి ద్దమెన అర్ధము, [పతీయతే = తెలియబడును, తదర్థ-. అపి
= ఆ యర్గము గలదై నను, శుద్ధి = శేవలముగానుండు, తిష్టతౌ == = స్థా” అను ధాతువునందు,
స్టానమ్‌ = (ప పయాణము, న శా గమ్యలతే = తెలియబడదు.
Cy
గ
టి
తాత్సర్యము_ పరస్పరము విరుద్దములె న రెండరములను శబములు సహజము
ధ = థి ద
నము ధ్రాళము 809 పదకొండము
278 ]
గనే చెప్పవచ్చును. కాని (పసి సిద్దవై. నట్టల య రము మా[తమే శ బ్రమువ? అన తెలియును. రెండవ
యర్థము తెలియుబక్షై ద్యోతకమైన ఒక ళ న ముండవలెను. “స్థా ” (నిలుచుండుట) అను
ధాతువు“ సిలుచుండుట'” ఆను నర్ధమును "ముఖ్యముగా చెప్పును. అశ్టే “బయ లుదేరుట''
గూడ అదియే చెప్పును. కాని “ప్రి” అను ఉపసర్గము ద్యోతకముగ
అను నర్థము మును
ఉన్నపుడే (పతి తిష్టతే = బయలు దేరుచున్నా డు) అది |పయాణమను నర్ణమును బోధింపగలదు.
వివరణము ** (పతిస్థతే””. ఇచట కేవలము “|ప'' అను దానికి [ప్రయాణమను
అర్ధము లేదు. కావున స్టా” అను ధాతువునకే ఆ యర్థమున్నదనవలెను. అరై కేవలము
“స్థా ధాతువు కూడ (పయాణమును టోధింపజాలదు. కాగా స్థా ధాతువునకే ఉన్న
రెండవయర్థ మును (బయలుదేరుట) వెల్లడిచేయుట కుపస సర్గము పనికివచ్చును.
ఈ విధముగనే “అ బ్రాహ్మణః” అనుచోట [బా
లేకుండుట'*ను సహజముగనే చెప్పును. కాని ఆ విషయము
చేర్చవలెను. ఇట్టు “ “ని "కాలము ద్యోత తకమే అగును.
బాహ్మ ణఅశబము '““వాహ్మణత్వము
ఫా క్‌ టీ గ
సః ఎష్టపడుటకు “నషా ను (న)
విశేన వివయములు.__ చీకటిలో క నబడకున్న వస్తువులను దీపము వెల్పడిచేయును
అలై సహజముగ శబ్దమె బోధించు పదార్థముయొక్క ఆభావమును నజ విశ 'నపరచును.
దీప పమువలె అది అచట ఉండవలెను. దో? తక తఇమనగా ఇట్టిదియే. కాగా | నల్‌ సమాసమంద లి
నకారము దో. పాతక మని స్థిరపడినది, 2 6&u
అవతారిక___ ఆ(పసిద్ధమెన అర్థమందు (అభావము) బాహ్మణశబ్రమును [పయో
గించుటయు, ద్యోతకముగా నణును కలుపుటయు ఎందుకని ఆ షేపించుచున్నాడు
శ్లో; కిమర్హమతథాభూతే సతి ముఖ్యార్థసంభవే |
భేదే (బాహ్మణశళ బ్రస్య నృ త్తిరభ్యుపగమ్యతే [1 277
ముఖా? ్రర్గసంభవెే + సతి క ముఖ్యమైన అర్థ మునకు అవకాశమున్న పుడు, అతధథాభూతే =
అట్టిదికాని, భేదే = వేరయిన ఆర్థమందు, (బాహ్మ ఆకబ్ధస్య = బాహ్మణశోబ్బ్దమునకు, వృ త్తిః
= ప్రవృత్తి, కిమర్థ మ్‌ = ఎందుకొ రకు, అభ్యుపగమ్యుతే = = అంగీక రింపబడును ?
తాత్సర్యము_ అ|బాహ్మణః, అనుచోట (బావ్మణళ ఖము “ బాహ్యణుడుకాని
క్షతియాది వ్యక్తిని” చెప్పునందురు. ఆ యర్థమును “నకారము వెల్డడి చేయనందురు.
అట్టియడల “క్ష్మతియః”' మొదలగు శబ్దములనే సూటిగ వాడకూడదా ? శబ్దముయొక్క
ముఖ్యార్థమును పోగొట్టు ఈ కల్పనమంతయు ఎందుకు ? i277
అవతారిక పై ఆకేపమునకు భాష్యకారుడు చూపిన సమాధానమును వ్యాఖ్యా
నింపుచున్నాడు.
శో అయం పదార్థ ఏతస్మిన్‌ కతియాదొ న విద్యతే ।
ఇతి తద్వచనః శబ్దః (పత్యయాయ (ప్రయుజ్యతే ॥ 278
వాక్యపదీయ ము 810 వృత్తి
[279
అయమ్‌ = ఈ, పదార్థ! = పదముయొక్క_ అర్ధము, ఏతస్మిస్‌ = ఈ, క్ష్యతియాదె = క్షి
యుడు మొగలగు వ్య క్రియందు, న + విద్యతే == లేదు, ఇతి = అని, |పతృ్మయాయవ౫తెలియు
టక, తదంచనః జ ఆ యర్థమునువచెప్పు, శబ్దః = శబ్దము, (ప్రయుజ్యత = వాడబడును.
ర్ల లం
తాత్రర్యము.--- అవివేకమువలనగాని పొరపాటుగా నిర్దేశించుటవలనగాని కతి
యాది వ్య క్రిని బాహ్మణుడనుకొన్నపుడు, ఆ |భాంతిని పోగొట్టి “ఇచట [బాహ్మణత్వము
లేదు'' అని స్పష్టపరచుటకై [బాహ్మణకబ్దమునే వాడుటయు, ఆభావము వెల్ల డియగుటకు
నట్లాను చెర్చుటయును జరుగును,
వివరణము కేవలము నకారమునే వాడుటవలన (పయోజనము లేదు. అది
ఏ పదార్థమును పోగొట్టునో తెలియదు. కావున “పోవు పదార్థమిది'” అని తెలియుటకు
అట + ఛ్‌ రం ఒడ | ~ ఆగ . కళ 13 జం కాం స
(బాహ్మణాదిశబ్రమును చేర్చవలెను. అట్టుగాక సూటిగా “క్షతియః'” అన్నచో బాహ్మణ
_త్వము పోయినట్టు తెలియనే తెలియదు కాగా (బాహ్మణత్యమున్న దని |భాంతిపడినచోట్ట,
“అది లేదని" న,షపరచుటకె ఇటి ఏర్పాటు తపుదని ఫలించును. 1278
ఎ చ గద్ద ఎ
అవతారిక ___. బోద్ధయగువాడు (శబ్దమును విని అర్థమును తెలియువాడు) ఎల్లపు
డును బుద్ధి పరికల్పితమైన అఆర్థమునే తెలిసికొనునని చెప్పుచున్నాడు.
శో బుద్దేర్విషయతాం (పాష్పే శబ్లాదర్హ (ప్రతీయతే ।
(పవృ త్తిర్వానివృ త్తిర్వా (శుత్యాహ్యర్హోఒనుష జ్య తే Il 279
బుద్దే = బుద్ధికి, విషయతామ్‌ = విషయమగుటను, పాస్తే = పొందిన, అర్ధ = అర్థమందు,
(పవృత్తి + వా= భావము (ఉనికి) కాని, నివృత్తిః + వా = అభావము (లేకుండుట) గాని,
శబాత్‌ = శబమువలన, పతీయతే = తెలియబడును, అరః ఇ అధరము, |శుతాా == శబ్రమును
ద ది థ్‌ థ U లీ ద్‌
వినుటచే, అనుషజ్యతే + హి = కూర్చబడును గదా ;
od
తాత్పర్యము భావమునకును అభావమునకును సాధారణమైన అర్థమునే శబ్దము
బుద్ధికి సమర్పించును. పిదప ఆ యర్థమునకు సముచితమైన పిశేషమును వేరొక శబ్దము
చెప్పును.
వివరణము. “వృతః, ఈ శబ్దము “చెట్టు” అను నర్థమును భావాభావములు
రెండిటికిని యోగ్యమగునట్టుగా బోధించును. ఇట్టి జ్ఞానము మానసిక ము. పిదప “సన్‌,
(ఉన్నది) అను విశేషణము ఉనికిని, ““అసన్‌”' (లేదు) అనునది అభావమును తెలియజేయును
అనగా విశేషములు తెలియుటకు (పత్యేక శబ్ల్రములుండ వలెను.
పకృతమున (వాహ్మణశ బ్రము (దాహ్మణత్యముయొక ఆభా వమును కూడ చెప్ప
గలిగినను, ఆ యర్థము స్పష్షపడుటకు “ని” అను విశేషణ మావశ్యకమగును. 112/9 ॥
అవతారిక నజ్‌ సమాసమున ఊత్తరపదార్థము |పధానమను పక్షములో,
సముద్దేశము 811 పదకాండము
261]
'“'“తద్భిన్నము తతృదృశమునగు వస్తువు” (ఉ త్రరపదార్థమునకు భిన్నమెై ఉత్తర పదార్థము
తోనే సమానమగు వస్తువు) బోధపడును. కావున ““ఆబాహ్మణః'” అనునది (దాహ శ్రి
సదృుశుడగు క్ష[తియాది వ వ్య క్తినే బ్‌ ధెంచునుగాని, రాయి, కర, మొదలగు వానిని నోధింప
దని భాష్యకారుడు చెప్పెను. ఆ యంశము దముచేయుచున్నాడు.
శో ఉసమ్యగువేశాద్వా ని నిమిత్తాత్‌ నంశయస్య వా ।
శబ్ర_సవృ త్తిర్నత్వస్తి లోష్టాదిషు విపర్యయాత్‌ ॥ 280
అసమ్యగుపదేశాత్‌ + వా = పొరపాటుగా చెప్పుటవలనగాని, సంశయస్య = సంశయము
యొకు, నిమితాత్‌ =ావా=ా హేతువువలనగాని, శబ్ద పవృ త్తిః = శబ్దముయొక్క-_ (ప వృత్తి,
(భవతి = అగును. _ విసర్యయాత్‌ = అట్టి నిమి త్రములేనందువలన, _ లోష్టాదిమ - తు =
మట్టి ముక్క- మొదలగు వానియందై తే, శబ్ద పవృత్తిః = శబ్బము [ప్రవ ర్తించుట, న - అస్తి
= లేదు,
[|
తాత్ఫ్‌ర్మ్భోం ము ఒకరు పొరపాటుగా చెప్పినందువలన గాసి, సాదృశ్యముచే కలుగు
సంశయమువలనగాని ఒక వస్తువును బోధించు శబ్దమును వేరొక - వస్తువును బోధించు నదిగా
వాడుదురు. ఉదా: [బాహ్మణ సదృశుడైన క్షతియాది వ్యక్తిని బోధించుటకై !బాహ్మణ
శబ్దమును వాడుట. నక సమాసమున ఉ త్తరపద ము చెప్పు అర్థ మెల్చవుడున ను ఇట్టిదేయగును.
కావున అబా హ్మణః, అను దానివలన గో [బాహ్మణుడు కానట్టి యు, మిగిలిన అన్ని విషయ
ములలోను (బాహ్మణుని పోలియున్నట్టి క్షతియాదివ్య క్తి'' అను నర్ధమే వచ్చును. లోష్టము
మొదలగువానికి బ్రాహ్మణ సాద్భళ్యమెన్న డును కలుగదు. కాగా అవి ఈ సమాసమచే బోధ
పడవు.
ఎనరణము.__ “అది కానిదియు దానితో సమానమైనదియునగు వస్తువు అను
నర్ధమును నజ సమాసమున నియతముగ చెప్పవలయును. కావుననే “అ|బాహ్మణమ్‌ -
ఆనయి' మొదలగు వాక్యములవలన , క్షతియాదులకే *“ఆనయనము”* మొదలగు [కియలతో
సంబంధము (వారినే పీసికొ వచ్చుట) కుదురుచున్నది. అట్టి వాక్య మును విని మట్టిముక్క-ను
తెచ్చుట (అదియు (బాహ్మణ భిన్నమే గదా 1) ఎన్నడును (పాజ్జవర్థవహారమున జరుగదు.
కాగా సాదృశ్యము కుదురనిచోట కూడ సాదృశ్యమును కల్పించుకొని నక సమాసమున
కర్గమును చెప్పుచుండవలయును. 1280
కూడ అ[పయత్న ముగ సిద్ధించునని భాష్య కారుడనెను. ఆ సందర్భమును చూపుచున్నాడు.
లో అనేకస్మాదస ఇతి (పాధాన్యే సతి సిధ్యతి |
సాపేక్షత్వం (పధానానామేవం యుక్తం త్వతల్విధా ॥ 281
ప్రాధాన్యే = ఉ క్రరపదముయొక్క_ అర్థము ముఖ్యమగుట, సతి = ఉన్నపుడు, అనేకస్మాత్‌
[282
+ ఆసః + ఇతి = “అనేక నాక్‌ అనియు, “*అసః్‌” అనియు రూపము, _ సీధ్యతి =
(పధానానామ్‌ = ముఖ్యమైన వానికి, సాపేక్షత్యమ్‌ = వేరొ కదానిని కోరుట్ల. య కమ్‌ =
సముచితము, (భవతి = అగును,
తాళ్ళర్యయమ__ “న + వీకః = అనేకః (ఒకటి కానిది) “అనేకస్మాత్‌”
(పంచ మ్యెకవచనము). “న + సః = అసః = (వాడు కాని వ్యక్తి). నళ సమాసమున
wk ము ముఖ్యమైనపుడే ఈ రూపములు సిద్ధించును. అత్తే “అ|జాహ్మబత్యమ్‌”
కా (అర్థమన మార్పులేదు = తల్‌ [పత్యయము) మొదలగుచోట్ల ముఖ్యమైన యర్థము
va
రు
స ఎక్షమగుటయు ఈ పక్షమందే దురును
వివరణము... “ఏకో” శబ్దమును వరకి మగ సరంవామములు నజ సమాస
మున ఈ శబయుల అర్థ ము ముఖ్యమైనపుడే వా క సర్వనామరారకములు (పంచమ్యుకవచన
మున “స్మాక"” అని యగుట, తచ్చబ్దములోని తకారము సకారముగ మారుట మొదలగునవి)
లభించును. అట్టుకాక వాని యర్థము ఆ; పధథా ధానమైనచో అట్టి సర్వనామములకు ఆయా కార్య
ములు రావని నిషేధమున్నందున్‌, ' 'అనేకస్మాత్‌” అనియు, ““అసః” అనియును (పయో
గించుట అసాధువు కావలసి వచ్చును,
అరే “అ బాహ్మణత్యమ్‌'' మొదలగుచోట్ట ““పధానము సాపకము. అని ఒక
సందర్భములో. భాష్యకారుడనెను. అదియును ఉత్తరపదార్థము ముఖ్యమ: పుడే కుదురును,
(అభాహ్మ ణతా, అనునదియు ఇట్టిదె).
బికేష విషయములు అబాహ్యణత్యమ్‌, ఇచట “నగ |జాహ్యణ 7 త్య
అను రితిని ఒక్కమారుగానే రూపమును తయారుచేయుటయా ? తేక “న- బాహ్మణఃకా
అబాహ్మణః" అని తొలుత సమాసమునుచేసి, పిదప “త్వ” అను తద్ధితమును చేయ
టరూ | _ అను చర్చ జరిగినది. ఆపుడు బాహ్మణ ఇని క అర్థము ముఖ్యమని
యును, అడి నజ్జుయొక్క అర్థమును (అభావము) అపేక్షించునుగాన, ఆనమర్థమైనందున
'“త్వ' అను తద్ధితవృ త్తి ముందుగా జరుగదనియను, సమాసమును 'చేసియే తద్దితమును
చేయవలయుననియును థాష్యకారుడు ఉపపత్తిని చూపెను. అది ఉఊత్తరపదార్థము ముఖ్యమై
నపుడే సంభవించును గదా : "28 11
ఆవతారిక_. “అనేకః'' అనుచోట కలిగిన లాభమును వివరింపుచున్నాడు.
శో॥ ఏకస్య చ (ప్రధానత్వా త్తద్విశేషణ సన్నిధౌ ।
(పధానధర్మావ్యావృ త్తిరతో న వచనాంతరమ్‌ ॥ 282
ఏకస్య = “ఏకి” అను శబ్దము, |ప్రధానత్వాత్‌ 4- చ = ముఖ్యమగుటవలన, తద్వికేషణ
సముదేశము 813 పదకొండము
284]
సన్నిధౌ = దాని విశేషణము దగ్గరగా ఉన్నపుడు, |పధానధర్మావ్యావృ త్రిః = ముఖ్యమైన
ధర్మము సోకుండుట, (భవతి = జరుగును) అతః = ఇందువలన, వచనాంతరమ్‌ = వేరొక
వచనము, న = కాదు (రాదు).
తొత్తర్భంయు.__ “న + ఏకః = అనేక” అనుచోట ఏక శ బ్రముయొక్క_ అ
ముఖ్యము. దానికి నజుర్ధము విశేషణమగును. అయినను ముఖ్యమైన ఎకళబ్దము న నుసరించి
సమాసమునకు ఏకవచనమే వచ్చును.
వివరణము “*అనేకః” అను సమాసమువలన రెండు, మూడు, మొదలగు
సంఖ్య లెన్ని స్పురించినను, “లేని ఒకటి” అని ఏక శద్దార్ధమె పధానముగ లభించునుగాన,
తదనుసారము ఏకవచనమే న్యాయ్యమగునుగాని ద్వివచన బహువచనములు న్యాయ్యముకావని
సారాంశము. 1292
అవతారిక — అనేకః, అనుచోట ద్వివచన బహువచనములు రాకుండుటను సమ
రింపు చున్నాడు.
శో॥ (ప్రధానమ్మత్ర భేద్యత్వా దేకార్లో వికృతో నఇా |
హిత్వా స్వధర్మ్యాన్‌ వర్తంతే ద్వ్యాదయో ౬ ప్యేకతాం గతాః ॥ 283
అత = ఇచట, నల్లా = నజ్ఞుచే, వికృతః = మార్చబడిన, ఎకార్థః = ఏక శబ్దముయొక ,-
అర్థము, భేద్యత్వాత్‌ = విశష్యమగుటవలన, [పధానమ్‌ = ముఖ్యమై, (భవతి = అగును)
ద్వ్యాదయః - అపి = “రెండు”, మొదలగునవి కూడ, స్వధర్మాన్‌ = తమ ధర్మములను,
పాత్యా = వీడిచి, ఏకతామ్‌ = వకత్వమును, గతాః = పొందినవై , వర్తంతే = ఉండును.
తాతృర్మము--- నజ్జ్ఞుతో కూడిన ఏకశబ్దము (అనేకః) విశేష్యము. అందువలన
దాని యర్థమే ముఖ్యమగును. రెండు, మూడు, మొదలగు సంఖ్యలు ఒకటిగానే మారిపోయి
భాసించును. కాగా రెండుగాని మూడు, మొదలయినవిగాని, “అనేక” అను వీకవచనముతోనే
తెలియబడును. ఉదా ఏ “అనేక - జనః” = ఇద్దరు _లెక__ పెక్కురు జనులు.
వివరణము “అనేక” అను సమాసము ““ఆరోపితమైన ఏకత్వము గలది”
అను నర్థమును సమర్ని దును. కాగా ఏక శ బ్బమునుబట్టి ఏకవచనమే సముచితమగును. ॥ 25ి॥
అవతారిక ___ విరుద్ధమైన ద్విత్యము మునకును బహుత్వుమునకును ఏకత్వము వ
బిట్టు? - అను శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో! (బాహ్మణత్వం యథాపన్నా నజ్యు క్రాః కృతియాదయః |
ద్విత్వాదిషు తథె కత్వం నళ్యోగాదుపచర్యతే ॥ 284
నజ్‌ యుక్తాః = నళ్టుతో కూడిన, క్షతియాదయః = క్ష్మతియుడు మొదలగువారు, (బావ్మా
ణత్యమ = బాహ్మణ భావమును, యథా = ఎట్టు, ఆపన్నాః = పొందుదురో, తథా == అద్దు,
వా క్యపదీయము §14 వృ శీ
[ 285
నళ యోగాత్‌ = నఇన్దతోడి సంబంధమువలన, ద్వితాగ్గదిషు = ద్విత్వము మొదలగు వాని
యందు, ఏకత్వమ్‌ = ఏకత్వము, ఉపచర్యతే = ఆరోపింపబడును. ౮
తాత్చర్వుము___ “అ[భాహ్మణః”, అనుచోట నజ్ముతో కూడిన బాహ్మణశ బ్రము,
క్షత్రియుడు మొదలగు వ్యక్తిని బోధించునట్లే. “అనేక” అనుచోట నక్ఞాతో కలసిన ఏక
శబ్దము విరుద్ధమెనను ద్విత్యమునుగాని బహుత్యమునుగాని బోధించును
వివరణము నష్ఞా “ తద్భిన్నమును తత్సదృశమును'” చెప్పనని యిదివరకు
(పతిపాదింపబడినది. తదనుసారము “'అనేకఃి” అను శబ్దము ఒకటికి వేరైన “ రెండు -_-లెక -
మూడు” అను సంఖ్యలనే బోధించును. ద్విత్వ బహుత్వములందు ఏకత్వమారోపింపబడి
“'ఆరోపితమైన ఏకత్వము” అను భావము కలుగునని సారాంశము. 1128 4॥
అవవారిక___ పై యం శమునే సమర్థింపుచున్నాడు.
శో ఎకత్వయోగ మాసజ్య స ధర్మః (పతిషిధ్యతే |
డ్వ్యాదిభ్యస్పేషు తచ్చట్లో వర్తతే (వాహ్మణాదివత్‌ | 285
'ఏకత్వయోగమ్‌ = ఏకత్వముతోడి సంబంధ మును, ఆసజ్య = కలిగించి, సః = ఆ, ధర్మః
= ధర్మము (ఏకత్వము) ద్వ్యాదిభ్యః = ద్విత్వము మొదలగువాని నుండి, పతిషిధ్యోతే =
నివారింపబడును, తేషు = వానియందు (ద్విత్వము మొదలగు వానియందు), తచ్చట్దిః =
ఆ శబ్దము, [దాహ్మణాదివత్‌ = [బాహ్మణ మొదలగు శ బ్రములవలె, వర్తతే = [పవ ర్తించును-
తాత్పర్యము. చ్విత్యము మొదలగు వానియందు భాంతిచే తొలుత ఏకత్వమును
భావించి, పిదప నజ్భుతో ఆ ఏకత్వమును వారింతురు. కావున ““అనేకః'' అనుచోట నిషేధము
నకు విషయముగా ఏకత్వముండి, ఏకశబ్లమే తుదకు ద్విత్వమునుగాని - బహుత్యమునుగాని
తెలుపును. “'అ్మబాహ్మణః”” అనుచోట బ్రాహ్మణ శబ్దమి షే తతి యాద్‌ వ్యక్తినే బోధించును
గదా: 12851
అవతారిక. “ని” అను నిషేధమునకు విషయముగా వృత్తియందును వాక్య
మందును ఏకళబ్దము |పధానముగానే ఉండునని చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ అవిష్షసంఖ్యో వాక్యేఒసౌ యథా ద్వాాదౌ (పయుజ్యతే |
వృత తస్య [ప్రధానత్వాత్‌ సా సంఖ్యా న నివర్తతే 1 286
అసౌ = ఈ ఏకళబ్దము, ఆవిష్టసంఖ్యః = ఆవేశించిన సంఖ్యగలదై., వాశకేర = వాక్యమందు,
ద్వ్యాదౌ = రెండు మొదలగు అర్థమందు, యథా = ఎట్టు, (పయుజ్యతే = (పయోగింపబడునో
(తథా = అట్టు) వృత్తౌ = వృ త్తియందు, తస్య = దానియొక్క, [పధానత్వాత్‌ = (పాము
ఖ్యము వలన, సా= ఆ. సంఖ్యా = ఏకత్యసంఖ్య, న + నివర్తతే = తొలగిపోదు,
సముద్దేశము 815 పదకొండము
288 |
తాత్పర్యము--- “న ఏకః గచ్చతి” (ఒకడు వెళ్ళలేదు = ఇద్దరు ముగ్గురు వెళ్ళు
లీ జ శ ది ౧
చున్నారు) మొదలగు వాక్యమందు కూడ ఏకశబ్దము తన ధర్మమును విడువకనే రెండు,
మూడు, మొదలగు సంఖ్యలను బోధించును, అబే “ఆనేక” అను వృ త్తియందును అది
ముఖ్యమై తన యర్థ మును విడువకుండ ద్విత్వారి రూపమైన సంఖ్యనే చెప్పును. 12861
అవతారిక... వృత్రియందు ఏకశబ్దముయొక్క_ అర్థమును విడిచినచో, ఆభిమత
మైన అర్థము సిద్ధింపదనుచున్నాడు.
లో (పతిషేధ్యో యథాభూత సభాభూతోజ నుషబ్యతే :
వచనాంతరయోగే హి న సోఒర్హః (ప్రతిషిధ్యతే ॥ 287
(పతి షెధ్యః = నిషేధింపదగినది, యథాభూతః జూ ఏ విధముగ నుండునో, తథాభూతః =
ఆ విధముగనే నుండునదియై , అనుషజ్యతే = అనుసరింపజడును, వచనాంతరయోగే =
వేరొక వచనముతోడి సంబంధమందు, సః = ఆ, అర్థః = అర్ధము, న + పతిషిధ్యతే +
హి = నిషేధింపబడదు గదా!
తాత్సర్యమా.... “అనేక” అను సమాసమున, “ఏకి అను ఉత్తరపదము,
'“అరోపిత మైన ఏకత్వమును '” చెప్పును. దానిని “ని అనునది నిషేధించును. అనగా “లేని
ఏకత్వము". అను భావమును కలిగించును. ఇట్లు ఏకత్వమే మరల ఆను సంధానము చేయబడి
ముఖ్యమగును. కావున ఏక వచనమే సమాసమున కగును. ద్వివచనముగాని, (ఆనేకా, బహు
వచనముగాని (అ నే ఇచట [పవర్తించినచో “'సిషేధింపబడినది ఏకత్యము"”* అను అభీష్ట
మైన అర్థము సిద్ధింపదు 12871
అవతారిక. “అనేకః” అను దానివలన ద్విత్వమునకుగాని, బహుత్వమునకు
గాసి (పతీతి క లుగుననుటను సమర్థింపుచున్నాడు.
శో॥ అళుక ఇతి కృషాదిర్యథార్లః సం[పతీయతే |
గం దం అ థి
సంఖ్యాంతరం తథానేక ఇత్య(త్రాప్యభిధీయ తే 11 288
అవక్టః + ఇతి = “ అశుక్టః ” అను దానివలన, కృష్ణాదిః = “నలుపు” మొదలగు (రంగు),
అర్థ; = అర్థము, యథా = = ఎట్టు, సంపతీయతే = తెలియబడునో, తథా = అట్టు, అనేకః
+ ఇతి = “అనేకః' అను, అత + అపి = ఇచటగూడ, సంఖ్యాంతరమ్‌ = వరొక సంఖ్య,
అభిధీయతే = చెప్పబడును.
తాత్పర్య ము---- ““ అశుక్రః”' అను నజ స సమాసమున్నది. దీనివలన “తెలుపుకాని
నలుపు మొదలగు రంగు" అను నర్థము వచ్చును. అక్టే “అనేక” అను నజ సమాసము
వలన, “&కటికాని రెండు మొదలగు స సంఖ్య "అను అర్థము లభించును.
వివరణము “న” అను దానిని ఉత్తరపదముతో అన్వయించి, “అది కాని
వాక్యపదీయము 816 వృతి
[ 289, 290
దియు, (ఊఉ త్తరపదము యొక అర్థము కానిది), దానితో సవాతీయమగున కదియును " ఆను
అర్థ మును చెప్పినచో *'పర్యుదాసి 'మని శాన్రీయముగా అందురు. కాగా *( ఆనేకళి” అనుచోట
పర్యుదాసమని చెప్పవలెను. అందువలన *““ఓఒకటికాక - రెండు మొదలగు సంఖ్య” అను
అర్థము లభించును.
ఎశేవ వివయములు__ ఈ సందర్భమున పరదా కాక “పసజ్య (పతి
షేధము” అను వేరొక పక్షమున్నది. ““పసజ్య = విధించి, షేధ్రః = నిషేధించుట”
అని దీని యర్థము, ఒక కియనుగాని, గుణమునుగాని విధించి వారంచుట ఆని భావము. కొగా
ఈ పక్షమందు నజ్బు ,కియతో అన్వయించి ఆగిపోవును. అనగా నిషేధము మా(తమే చివరకు
మిగులును, ఉదా : “అనేకం భోజయ” = ఒకనికి భోజనము పెట్టవద్దు.” ఇచట “భోజ
నము పెట్టుట అను [క్రియతో నిషేధము సంబంధించును. అయినను ఈ పక్షమందుగు ఇరువు
రికిగాని, పెక్కు.మందికిగాని భోజనము పెట్టుము. అని ద్విత్వ బహుత్యములే చివరకు
ఫలించుననుట సారాంశము. 1288
అవతారిక. “అనేకః'” అనుచోట పసనజ్య(పతిషేధమందు కూడ ద్విత్వముగాని,
భా
బహుత్యముగాని తెలియునను విషయమును రెండు కారికలతో సమ మర్ధింపు పుచున్నాడు.
శో క్రియా(పసంగాత్‌ సర్వెమ కర్మస్యంగిక్పుతేషు చ!
ఏకస్మిన్‌ (ప్రతిషిదే౬పి (ప్రా ప్రమన్యత్‌ (పతీయతే ॥ 289
శో [కియా (శుతిశ్చ (ప్మకాంతే (పసజ్య(పతిషే ధనే |
పర్ఫుదాసే తు నియతం సం ఖ్యేయాంతరముచ్యతే [1 290
[కి మా[పసంగ త్‌ = |క్రియయొక్క._ సామర్థ్య మువలన, సర్వెషు = సకలమైన, కర్మ్కసు-[చకా
కర్మలును, ఆంగీకృతేషు = స్వీకరింపబడగా, ఏకస్మిన్‌ = ఒక కర్మ, పతిషిద్ధే +. అపి =
నిషేధింపబడినను, (పా ప్రమ్‌ = (పాప్తించిన, అన్యత్‌ = వేరొక కర్మ, |ప్రతీయతే = తెలి
బడును.
గ్ర
ఆ ఆ
|పసజ్య | (పతిషెధనే = విధించి నిషేధించుట, పక్రాంతే = [పారంభింపబడినపు
(కియ్యాపతిః = క్రియ వినబడుట (భవతి = అగును), పర్వుదాసే +- తు = పర్యుదాసమం
దై తే, సంఖ్యేయాంతరమ్‌ = లెక్కింపదగిన వేరు వస్తువు, నియతమ్‌ = తప్పక, ఉచ్యలే =
చెప్పబడును.
ల్ల
తాత్పర్యము “అనేకం భోజయి' మొదలగు స్థలములలో, (పసజ్య (పతిషెధ
మను పక్షమందు, ““భోజయి” మొదలగు [కియయుక్క- సామర్థ్యము ననుసరించి దాసి
కనువైన కర్మ లన్నెయును తొలుత |పాప్తించును పిదప ““ఏకమ్‌” (ఒకనిని) అను కర్మను
నిషేధించుటవలన మిగిలిన “ఇరువురిని” “పలువురను” అను కర్మలు తెలియబడును.
వాక్యపదీయము శై జాతీ
[99
నది సాదృశ్యము శక్తి అను వానికంటె అభిన్న మె
నగు నొతిని 92 వ శ్లోకమును 98 వ శ్లోకమునుంచి వాని
G
"x
k
ను.
6%
1
d
(9
En
తమును అనుసరించి జాతి నిజరూపమున లేదు. అది
కల్పితమే అని 99, 100, 101 మూడు శ్లోకములచే |పదర్శించుచున్నాడు.
కో॥ అను ప్రవృ త్తేతి యథాభిన్నా బుద్దిః (ప్రతీయశే |
8 ర్‌ a
అర్భోవ్యావృత్త హాకా త తేన గృహ్యుతే ॥ 99
బుదిః = బుది అనగా జానము, పవృతా + ఇతి = ఎల వ్య క్తులయందు అనుగతముగా
ధే థి షః ద
నునా దనెకి కారణయుపలన, ఆతిన్నా = ఏకరూప పమై, [పత కయశే = తెలియబడుచున్న దో,
తథా = యర్రా, వ
0
విలక్షణమగణగు రూ
బడుచునా ది.
(=
g= అర్థము అనగా ఆవు మున్నగు వ్యక్తి, వ్యావ ) త్తరూప:ః _|- అపి =
ము కలదియైనను, త కన = ఆ వదరూపమున, గృహ్యతే = తెలియ
వెల్ల గోవ్యక్తులయందు “గ్య గతి అను ఏకాకారమగు జ్ఞానము కలుగుచున్నం
దున, దానిని పురస్కరించుకొని వేరుగా జాతిని ఆంగీకరింపవలెనని కొందరు పలుకుదురు.
కాని యది యుక్తము కాదు. వ్యక్తులు వేరువేరుగా నున్నందున వానిని పురస్క
రించుకొని కలిగెడి జ్ఞానములు కూడ భిన్ఫముతే. ఎలి వ్యక్తులయందు అనుసరించియున్నం
న
ట్ర్‌
ఆ జ్ఞానము ఒక్క్హటియే యని లొకులు తలంచుచున్నారు.
అటే గోప్యక్తులు తమ్వుబటిఎసు, ఇతర వముకులనుబటియు ఖిన్నములే. అటెనను
(se జాని లట Casal
టి
అవి యన్నియు ఏక రూపముగనే గు ర్రింపబడుచున్న వి.
ల్‌ో సరూపాణాం చ సర్వేషాం న భేదోపనివేశినః |
విద్య న్హే వాచకాః శబ్ణాః నాఒపి భేదోఒవధార్యతే 100
[a]
1. సరూపాణామ్‌ = సమానమగు రూపముకల, సర్వే
మ్‌ 3 FF చ= ఎర్హి వస్తువులకు గూడ,
దః = భేదము, న ఆసా అవధార [త్య = = నిర్ధారణచెసి é గు ర్రించు
కు వీలుపడదు
నమురేశము 817 పదకాండము
291]
(పసజ్య [పతిషేధమందు నకు క్రియతో అన్వయించునుగాన ఆ నిషేధమునకు
విషయమగు కారకము (కర్మ) మాత్రమే నివారింపబడును. మిగిలిన వానికి నిషేధము
లేనందున వాని కాయా [కియతోడి సంబంధము ఏర్పడును. పర్యుదాసమందై తే సంశయము
నకు తావే యుండదు. “అనేకమ్‌'' అను దానివలన = ఒకరు కాకుండ ఇద్దరుకాని పెక్కు
మందిగాని'” అను భావము సహజముగనే లభించును.
వివరణము “అనేకం భోజయి' అను వచనమునకు ““ఏకమ్‌-న- భోజయ'
అని సమన్వయముచేసినచో (పసజ్య |ప్రతిషేధమగును. కాగా నిషేధము ఒకనికేగాన ద్విత్వ
బహుత్వములు నిషేధమునకు విషయములు కావు. ““ఏకభిన్నమ్‌ - ఏకసద్భశమ్‌ = భోజయి”
(ఒకరుకాని వ్యక్తులు) అని సమన్వయము చేసినచో పర్యుదాసమగును. ఇపుడు ద్విత్వబహుత్వ
ములు సులభముగనే సిద్ధించును.
బిశేన వివయయములు__ “పసజ్య [పతిషేధః స్యాత్‌ [కియయా సహ యత
నణ్‌ | పర్యుదాసః స విజ్ఞేయా యతో త్రరపదేన నళ్‌ ॥ - అని [పసజ్య [పతి షేధమునకును
పర్యుదాసమునకును సం|పదాయ సిద్ధమైన ఒక లక్షణమున్నది. “నలు క్రియతో అన్యయించు
నపుడు (పసజ్య పతి షేధమును, డ్‌ త్తరపదముతో అన్వయించునపుడు - - పర్యుదాసమును
అగునని” దీని భావము. కాగా:
1. అనేకమ్‌ = వకమ్‌ + న = (ఇరువురు లేక పెక్కురు) అన్నచో |పసజ్య
[పతిషేధమును,
2. అనేకమ్‌ = “ఏకభిన్నమ్‌ - ఏకసదృశమ్‌'” అన్నచో (ఇరువురు లేక
పెక్కురు) పర్యుదాసమును అగును. మొదటి పక్షమున కారకమునకు నిషే
ధము సూటిగా తెలియును. రెండవ పక్షమున అది చివరకును ఫలించును.
అనతారిక... ''అనేకమ్‌ = ఆసయ, భోజయ, శాయయి” అను ఉదాహరణ
మును భాష్యకారు డ్తీ సందర్భమున చూపెను. దాని భావము కూడ “ పకృతమున కను
కూలమే'” అని చెప్పుచున్నాడు.
లో ధాత్వర్థః కర్మవిషయో వ్యపదిష్షః స్వసాధనై 8 |
అరాత్‌ సర్వాణి కర్మాణి (పాగాకిప్యావతి ష్షతే |] “291
థి ©
స్వసాధనై 8 = తన కారక ములతో, వ్య పదిష్టః = వ్యవహరింపబ డినట్టియు, కర్మవిషయః =
క ర్మకారకమునకు చెందునట్టి, ధాత్యర్థః = ధాతువుయొక్క- అర్థము, ఆర్భాత్‌ = భావము
ననుసరించి, సర్వాణి = ఎల్ల, కర్మాణి = కర్మలను, ప్రాక్‌ = ముందుగా, ఆక్షిప్య =
(se)
ఆకర్షించి, అవతిష్టతే = ఉండును,
తాత్భర్భొయు...-- ఆసయ, (కూర్చుండబెట్టుము, భోజయ (తినజేయుము),
శాయయ (న్నిదింపజేయుము) ఆను పయోగములో ఆయా ధాతువుల అర్థములు పరస్పరము
[52]
వాక్యపదీయము 818 వృతి
[292 293
భిన్నములు. అచట కర్త వేరుగను, కర్మ వేరుగను ఉండును. *“అనేకమ్‌” అను పదమును
కర్మగా చేర్చగానే, అన్ని వ్యా పారములకును ఒకే వ్య క్తి కర్మ్కగా ఉండుట ఆసంభవముగాన
కె పెక్కురు వ్యక్తులు” అను భావము సవాజముగ లభించును.
వివరణము. ఆసనము, భోజనము, శయనము అను విరుద్ధమైన క్రియలకు
కర్మగా “అనేకమ్‌'' అను పదముయొక్కు-_ అర్థము అన్వయించును. అయినను ఏకమునకు
నిషేధముండుటచే పెక్కు, వ్యక్తులే కర్మలని ముందుగానే తెలిసి పోవునని సారాంశము.॥291॥
అవతారిక... | కియావిశేషమునుగాని గుణవి శేషమునుగాని నిర్దేశింపని, ““అనేకః'”
(తిష్టతి) (అనేకము వు ఉన్నది) అను [పయోగమున కూడ ద్విత్వబహుత్వములే తెలియబడునని
రెండు కారికలతో చెప్పుచున్నాడు.
శో నిర్ణాతసాధనాధారే య (తాఖ్యాతే (ప్రయుజ్యతే |
అనేకఇతి పశ్చాచ్చ తిష్టతీత్యనుషజ్య తే i 292
శో సాధ్యత్వాత్త్యత సిద్దేన కియా (ద్రవ్యేణ లక్యతే |
(ప్రాగేవాంగీకృతం [దవ్యమతః పూర్వేణ భిద్యతే ॥ 293
నిర్థాతసాధనాధారే = బాగుగా తెలిసిన కారకముగల, ఆఖ్యాతే = [కియయందు, అనేకః +
ఇతి = అనేకము అని, యత = = ఎచట, ప్రయుజ్యతే = [పయోగింపబడునో , పశ్చాత్‌ =
తరువాత, తిష్టతి + ఇతి చ్‌ = “తిష్టతి” అను పదము, అనుషజ్యతే = = కలుపబడునో.
త్మత = అచట, సిద్ధేన = సిద్ధముగానున్న, [దవ్యేణ = కారకమైన |దవ్యముచే,
సాధ్యత్వాత్‌ = సొ ధింపదగినదగుట వలన, |క్రియా = |కియ, లక్ష్యతే = ఆ షేపింపబడును,
(దవ్యమ్‌ = (ద్రవ్యము, (పాక్‌ + ఏవ జ ముందుగానే, అంగీకృతమ్‌ = స్వీకరింపబడిన ది,
అతః == ఇందువలన, పూర్వేణ = ముందుగా చూపిన తీరుకన్న, భిద్యతే = వేరగును.
తాత్త్సర్భొయు.__. “అనేకః'' (రెండు లేక పెక్కు.) అను శబ్దమును మా|తమే
ప్రయోగింతుము. ఎట్టి [క్రియనుగాని, గుణమునుగాని దానికి విధింపము. అయినను అనేక
మయినది కారకమైన ఒకానొక వస్తువుకాక తప్పదు. దానినిబట్టి అనువగు “'తిష్టతి”' అను
సామాన్య[కియ ఆశ్నేపింపబడును. అనగా సాధనమైన [దవ్యమే ముందుగా ఉన్నందున, అది
సాధ్యమైన (కియను లాగికొనివచ్చును. అట్టు తుదకు ద్విత్యబహుత్యములే తెలియును. |క్రియ
వలన కారకము నాశక్నేపించుట పైన చూపబడినది. (290) దానికి విపరీతము ఈ పక్షము.
వివరణము. విశేష్మకియ లేనిచోట తిష్టతి, భవతి, అస్తి, మొదలగు సామాన్య
క్రియలు వాడబడును. విశేషములను విధింపక, కేవలము “అనేక” అన్నచో, [పసజ్య
(పతిషేధమున “ఒకటి కాదు” అని నిషేధము మా|తమే ఫలించి ద్విత్వబహుత్వముల ప్రతీతి
కలుగదేమో అను శంక కలుగును. దానిని వారించుటకై ఇట్టి సందర్భములందు పర్యుదాస
సముద్రేకము 819 పదకొండము
295 ]
మునే స్వీకరింపవలెననియు, అట్టు ద్విత్వాది (ప్రతీతి సుకరమగుననియును భాష్యకారు
డభ్మిపాయపడెను. ఆ భావమును ఈ కొరికలు విశదము చేసినవి.
కాగా [క్రియ వినిపించినచోట దానినిబట్టి కారకమైన |ద్రవ్యమున కాశ్నేపము కలు
గును, [క్రియ వినిపింపక [ద్రవ్యము మాృాతమే ఉన్నపుడు దానినిబట్టి |క్రియకు ఆశ్నేపము
కలుగును. ఎట్టయినను నఇన్జ నిషేధించు వస్తువును విడిచి మిగిలినవన్నియును [క్రియాన్వయ
మును పొందునని ఫలించును. 12981
అవతారిక... [క్రియను ప్పూర్తిగా వివక్షింపని వాక్యమందు కూడ (న న ఏకమ్‌
[పియమ్‌, మొదలగునది) వేరొక సంఖ్యయే తెలియునని చూపుచున్నాడు.
లో సంఖి ఖై ఏవ (సతి శేచేన సంఖ్యాంతరమ శే సేక్షతే |
వాక్యే౬పి తేన నె కత్వమా|త మేవ నిన _ర్హ్యతే it 294
వాక్కే -[ అపి = వాక్యమందు కూడ, (పతిషేధేన = ని మేధముచే, సంఖ్యా = సంఖ్య,
సంఖ్యాంతరమ్‌ + ఏవ = వేరొక సంఖ్యనే, ఆపేక్షతే = కోరును, తేన = అందుచే, ఏకత్వ
మా|తమ్‌ + ఏవ = ఏకత్వము మాతమే, నచ నివర్త్యతే = తొలగింపబడోదు.
తాత్సర్భంము.__ “నన ఏకం [పియమ్‌ో (ఒక [పియము కాదు = ఎన్నో
పియములు,, “న న ఏకం సుఖమ్‌” (ఒక సుఖము కాదు = ఎన్నో సుఖములు) అను
వాక్యములో కూడ నజ్ఞా ఏకత్వమును మాత్రమే నిషేధించి ఊరకొనదు. ఆ నిషేధముచే
“ఒకటిని మించిన ఎన్నో సుఖములు అను రీతిని బహుత్వమే తెలియబడును.
వివరణము “*న న ఏకం 'పియన్‌'' అను వాక్యము శ తువునుద్దేశించి సంభా
వించునది.. .““శ|తువునకు ఎన్నో |(పియములు - మనకు లేవు” అని దాని భావము. బాధను
సూచించుటకై “న అను దానికి ద్విరుక్తి వచ్చినది. ఇచట |కియ వివక్షితము కాదు. ఇది
వృత్తియు కాదు. అయినను ఏకత్యముయొక్కం- నిషేధమువలన బహుత్వము తెలియుచున్నది.
కాగా “అనేకమ్‌'” అను వృ త్రివలన ద్విత్వబహుత్యములు లభించుటలో చిక్కేదియు ఉండదు.
విశేష విషయములు... “ఆదాధేచ'' (8-1-10) అనునది ద్విరు క్రిని విధించు
సూూతము. “బాధను సూచించునపుడు పదమునకు ద్విరు క్రియగును'' అని దీని భావము.
అవతారిక ఏకత్యమును నిషేధించుటవలన తత్సద్భశమైన వేరొక సంఖ్యయే
తెలియుననుటను ఒక దృష్టాంతముతో సమర్థింపుచున్నాడు.
శో॥ న్నేహాంతరాదవచ్చేద_స్తథాస_త్రేః (ప్రతీయతే ।
తై లేన భోజనే ప్రాప్తే నత్వన్యదుపనేచనమ్‌ ॥ 295
భోజనే = భోజనము, తై_లేన = నువ్వులనూనెతో, |ప్రాప్రే ఆ సంభవించునపుడు, ఆస ల్తేః =
వొఠక్యపదీయము 820 వృ తి
[29
దగ్గర సంబంధ మునుబట్టి, స్నేహాంతరాత్‌ = వేరొక చమురువలన, అవచ్చేదః = విశేషము,
పతీయతే = తెలియబడును, అన్యత్‌ = మరియొక, ఉపసేచనమ్‌ + తు = తడుపు పదార్థ
మెతే, న = కాదు (తెలియబడదు).
తాళ్సర్శంమ... “అతైలేన భోజనమ్‌” (నూనె కాని వస్తువుతో భోజనము) ఆను
వాక్యము నూనెను నిషేధించినను “'నూనెవంటి నెయ్యి, మొదలగు చమురుతోనే భోజనము”
అను అర్థమును సమర్పించును. ఆంతియకాని పెరుగు, పాలు, మొదలగు [ద్రవ్యములు ఆచట
స్పురింపవు. అట్టగుటలో నూనె, నెయ్యి మొదలగువాని సజాతీయత్వమే కారణము. అర్హ
“అనేకమ్‌” అని ఎకత్యమును నిేధించినందువలన ఏకత్యమునకు నద్భశములై న ద్విత్వ
బహుత్య సంఖ్యలే అవగతములగునుగాని వేరొక వస్తువేదియు అవగతము కాదు.
వివరణము. నజ “తద్భిన్న మును తత్సదృశమును బోధించును" అనుట
వలన, నిషేధించిన వస్తువుతో 'సమానమైన వస్తువే లభించునుగాని వేరొకిటి లభింపదు.
ఈ విధముగ “నళ సమాసము ఉత్తరపదార్థ ప్రధానము” అన్నపుడు “అనే
కమ్‌'' అను, (పయోగముయొక్క_ ఉపపత్తి పతిపాదింపేబడినది. (281- -295 కారికలు),
అవతారిక... “నజ సమాసము అన్యపదార్థ [పధానము” (బహు[వీహివలె
తాను విశేషణముగ నుండి విశేష్యమైన వేరొక వస్తువును చెప్పునది) ) అను పక్షమును పరిశీ
లించుట కిపుడు ప్రారంభించుచున్నా డు.
శో ఏకార్టే వర్తమానాభ్యామసళా (బ్రాహ్మణేన చ।
యదా జాత్యంతరం బాహ్యం క్షతియాద్యపదిశ్యతే ॥ 296
ఏకార్థే = ఒకే యర్థమున, వర్తమానాభ్యామ్‌ = ఉంటున్న, ఆసతా = అభావమును సామాన్య
ముగ చెప్పు నజ చేతను, బాహ్మణేన + చ = [బాహ్మణ పదముచేతను, బాహ్యమ్‌ =
వెలుపలనున్న, క్షత్రియాది = క్షతియత్వము మొదలగు, జాత్యంతరమ్‌ = వేరొక జాతి,
యదా = ఎపుడు, అపదిశ్యతే = చెప్పబడునో (తదా = అపుడు, నజ్‌ సమాసః =నజ్‌
సమాసము, అన్యపదార్థ [పధానః = ఆన్యపదార్థము ముఖ్యముగా గలదియై, భవతి=అగును).
తాత్సృర్భయు._.. ““అదాహ్మణః'" అనుచోట “న [బాహ్మణః + అస్యామ్‌”
((బాహ్మణ వ్యకక్తిరేని జాతి) అను విగ్రహమును చూపి, వర్తి పదార్థములను కాక, అన్య
పదార్థమునే విశేష్యముగ చెప్పినచో, నళ సమాస మన్యపదార్థ |పధానమగును.
ఎవర్‌ జయము... నళ్టు సామాన్యముగ అభావమును చెప్పినను, [పస్తుతము [_పక్క-
నుండు (బాహ్మణ శబ్ధమునుబట్టి ““బాహ్మణాభావము'” అను విశేషార్ధమును తెలియ
జేయును. కాగా ఆ రెండు పదములును' సమానాధికరణములయి, విశేష్యమైన వేరొక అర్థ
మందు ఆధారపడును. ఆ యర్థము వెలుపలిదగుటవలన అన్యపదార్థమగును. ఇట్లు " “అనా
హ్మణః” అనునది విశేషణముగ ఏర్పడినందున క్ష్మ్యతియః, వైళ్యః, మొదలగునవి దానికి
నముద్దేశము | 821 పదకొండము
297]
విశేష్య ములుగ ఉండును. అన్యపదార్భ పాధాన్యమనగా ఇదియే, (సమసించు పదముల
యర్థముగాక, వేరొక పదముయొక్క- అర్థము ముఖ్యమగుట), 12961
అవతారిక ___ అన్యపదార్థము పధానముగాగల మరియొక తత్పురుషమును
నిదర్శనముగా చూపుచున్నాడు.
శో శ్యామేవ శ స్ర్త్రీ కన్యేతి యథాన్యద్వ్య పది శ్యతే |
ఆసన్‌ _బొహ్మణ ఇత్యాభ్యాం తథాన్వే త్యతియాదయః ॥ 297
శ శ్రీ + ఇవ + శ్యామా = “శస్రీశ్యామా”” (క త్రివలె నల్లనిది, కన్యా +- ఇతి = కన్యయని,
యథా = ఎట్టు, అన్యత్‌ = వేరొక వస్తువు, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడునో, తథా = అట్టు,
అసన్‌ + |బాహ్మణః + ఇతి = ““అసన్‌ [బాహ్మణః'' - అను, (అవాహ్మణః), ఆభ్యామ్‌
= ఈ రెండు పదములచే, అన్యే = ఇతరులై న, క్ష్యతియాదయః = తృ్మతియుడు మొదలగు
వారు, (వ్యపదిశ్యంతే = చెప్పబడుదురు).
తాత్పర్యము--- '“శస్రీశ్యామా' ఇదియు తత్పురుష సమాసమే. “శ్రీ ఇవ
శ్యామా" అని విగహము. “కన్యా” అనునది దీనికి విశేష్యము (శన్రీ శ్యామా కన్యా చిన్న
క త్తివలె నల్టని కన్య). కాగా ఇచట అన్యపదార్థమే ముఖ్యముగ నుండును. ఇక్టే “అబా
హ్మణః” అను నజ సమాసమువలన కూడ అన్యపదార్థ ములగు క్ష తియాదులు తెలియుటలో
బాధ ఉండదు,
వివరణము “అనేక మన్యపదార్థ” (2-వి_24) ఇది బహు[వీహిని విధించు
స్తూతము. ఇందు “అన్యపదార్థే” అని స్పష్టముగ ఉన్నది. కావున బహ్మువిహి అన్యపదార్థ
(పధానమగుట సమంజసమే. కాని “నణ్‌”” (9-౭-6) అను నజ్‌ సమాసమును విధించు
సూ(తమున ““అన్యపదార్థి” అను నిర్దేశము లేదు. అయినపుడు “నళ సమాసము అన్య
పదార్థ [పధానమగుట సముచిత మా 2" అను శంక కలుగును. ఈ శంకను వారించుటయే
ఈ కారికయొక్క_ పని. “శ స్ర్రీక్యామా” మొదలగు ఉపమాన సమాసములు “ఉపమానాని
సామాన్యవచనై 8 (2-1-55) అను సూత్రముచే సాధింపబడును.' అవియు తత్పురుషములే.
వానిని సాధించు పై సూూతమున కూడ, “అన్యపదార్థే” అను పదము లేదు. అయినను వాని
వలన అన్యపదార్థమే ముఖ్యముగ తెలియుచుండును. అందువలన “శ స్తీ ళ్యామా ” అను వాని
వలెనే “అ బ్రాహ్మణః'' మొదలగునవి కూడ అన్యపదార్థమును బోధించుననుటలో దోషము
లేదు.
విశేష వివయములు.- 1. “*అనేకమన్యపదార్థే''... అన్యపదార్థమును బోధించు
ఒకటికిమించిన సమర్థములై న సుబంతములు సమసించును - ఆది బహు[వీహియగును - ఆని
వాఠ్యపదీయము 822 వృత్తి
[298
2. ““ఉపమానాని సామాన్యవచనై 8''-_ ఉపమానమును చెప్పు శబ్దములు సామాన్య
ధర్మమును చెప్పు శబ్దములతో సమసించును - అది తత్పురుషమగును - అని యర్థము.
“నక” అను సూతముయొక అర్థమిదివర కే చూపబడినది. 112901
అవతారిక. పై విషయముననే వేరొక దృష్టాంతమును చూపుచున్నాడు.
శో అసాస్నో గొరితి యథా గవయో వ్యపదిశ్య'తే |
జాత్యంతరం న గోరేవ సాస్నాభావః (పతీయతే i 298
అసాస్నః ఇ గంగడోలు లేని, గౌః = ఎద్దు, ఇతి = అని, జాత్యంతరమ్‌ = వేరొక జాతియైన,
గవయః = గవయము, యథా = ఎట్టు, వ్యపదిశ్యతే = చెప్పబడునో, గో = ఎద్దుయొక్క_,
సాస్నాఒభావః +- ఏవ = గంగడోలు లేకుండుట మ్మాతమె, యథా = ఎట్టు, నా (పతీయతే
= తెలియబడదో - (ఆదే ““అ|బాహ్మణః'' అను దానివలన క్ష్మతియాది జాతియే తెలియును)
తాత్పర్యము... గవయమన్నది ఎద్దును ఫోలియుండు ఒకానొక ఆడవి జంతువు.
దానికి గంగడోలుండదు. మిగిలిన అవయవముల తీరు అంతయును ఎద్దువలెనే యుండును.
ఆగవయమును బోధించుటకు ““అసాస్నః గౌః” అను వాక్యమును (పయోగింతురు. ఇచట
““అసాస్నః” అనునది గంగడోలు యొక్క- అభావమును మా|తమే బోధించి యూరకొనదు.
గోవును పోలిన గవయమను జాత్యంతరమును బోధించును. ఆవే “అ|బాహ్మణః'' అనునది
[బాహ్మణత్వము లేకుండ, మిగిలిన లక్షణములన్నియుగల త|తియాది జాతిని టోధింప
గలుగును.
వివరణము సాస్న అనగా గంగడోలు. నక్టు ఒక ధర్మమును నివేధించి
నపుడు, మిగిలిన ధర్మములన్నియు సమానమే అను భావము కలిగి, సదృశమైన వేరొక
వస్తువు బోధపడునని ఇచటి సారాంశము. వ9ర5॥
అవతారిక... పై విషయముననే మరియొక నిదర్శనమును చూపుచున్నాడు.
లో తుల్యరూసం యథాభ్యాతం కంటకె కై ర్భేదే హేతుభిః |
ఖదిరం జొతిభేదేన ఖర్జూరాత్‌ (పతివద్యతే 11 299
తుల్యరూపమ్‌ == సమానమైన రూపము గలదిగ, ఆఖ్యాతమ్‌ = చెప్పబడిన, ఖదిరమ్‌ = ఖదిర
వృక్షము (చండచెట్టు), భేదహేతుభిః = భేదమునకు కారణములై న, కంటక్రై.ః జ ముండ్లచే,
ఖర్జూరాత్‌ = ఖర్జూరపు చెట్టుకన్న, జాతిభేదేన ఆ జాతిభేదముతో, యథా == ఎట్టు, (పతి
పద్యతే = = తెలియబడునో, (అట్టు అ బాహ్మణః అను దానివలన క్ష్మతియాది జాతి తెలియ
బడును. )
తాత్చర్యము--- ఖదిర ఖర్జూరౌ గౌరకాండౌ సూక్ష్మపర్ణౌ” | (ఖదిరపు చెట్టును,
ఖర్జూరపు చెట్టును తెల్లని కాండములును, చిన్న ఆకులను గలవి) అను వాక్యమువలన మొదట
నము దేశము 823 పదకొండము
300]
ఖదిర ఖర్గూర ముల సాదృశ్యము తెలియును. పిదప *“'కంటకవాన్‌ ఖదిరఃి” (ముండ్హుగలది
ఖదిరము) అను వచనముచే, ఖదిరమునకు ముండ్లు ఉన్నందున అది ఖర్జూరపు చెట్టుకన్న
వేరైన చెట్టు అని భేదము స్పష్టపడును. (ముండ్లు ఖదిరమును వేరు చేయును). ఆమ్టే “ఆబా
హ్మణః** అను సమాసమువలన ““(బాహ్మణజాతి కాదనియు, మిగిలిన లక్షణములన్నియును
ఆ వ్యక్తికి సమానమే అనియును'' విశదపడును. ఆనగా “వేరొక జాతి” అని తెలియును.
అవతారిక. మీద చూపిన దృష్టాంతములకు (పకృతమున సమన్వయము
చూపుచున్నాడు.
శో॥ అవిద్యమాన( బ్రాహ్మణో యాదృళో (బాహ్మణో భవేత్‌ |
అంగీకృతోపమానేన తథాన్యార్గో విధీయతే ॥ 300
[వాహ్మణః = (బాహ్మణుడు, _ అవిద్యమాన (బాహ్మణ్యః = (బావ్మణత్వము లేనివాడై,
యాదృశః = ఎట్టివాడు, భవేత్‌ = ఆగునో, తథా = అట్టు, అంగీకృతోపమానేన = స్వీక
రింపబడిన ఉపమానముగల దానిచే (నళ సమాసముచే) ఆన్యార్థః = అన్యపదార్థము, విథీ
యతే = విధింపబడును.
తాత్పర్యము ఏదోయొక కారణమువలన [బాహ్మణత్వమును కోల్పోయిన
(బాహ్మణుని గూర్చి “బాహ్మణః'” అని (పయోగించినపుడు, ఆ పదము “వా స్తవముగా
బాహ్మణ్యము లేకపోయినను |వాహ్మణ సాదృశ్యము గలదు ఆను భావమునందించును,
అద్దే “అ[బాహ్మణః” అను నళ సమాసము “*“బాహ్మణ సదృశమైన క్షతియాది జాతి”
అను అర్థమును సమర్పించును.
వివరణము- పై మూడు కారికలును మూడు దృష్టాంతములను ఇట్లు చూపినవి.
1. శ గ్రీశ్యామా, 2, అసాస్నోగౌః, ల. ఖదిర ఖర్జూరా గొరకాండే - కంటకవాన్‌. ఖదిరః
ఈ మూడు చోట్టను కూడ చివరకు సాదృశ్యమే తెలియును. మొదటి రెండు చోట్టను
(1. కత్తివలె నల్పని కన్య, 2. గంగడోలు లేని ఎద్దువంటిది గవయము) సదృశమైన అన్య
పదార్థమే ముఖ్యముగ ఉండును. అశ్లే ““అ[బాహ్మణః'” అనుచోట కూడ ఉపమానోపమేయ
భావము అవగతమై ““[బాహ్మణ సదృశమైనను (బ్రాహ్మణ భిన్నమైన జాతి అను అర్థము
సిద్ధించును. కాగా అన్యపదార్థము ముఖ్యమన్న పుడు నజ సమాసమున సాదృశ్యము అంత
గ్గతమై ఉండునని ఫలించును.
బిళశేన విషయములు. పగార్థములకు సంపూర్ణమైన భేదముగాని, అభేదముగాని
యున్నచో సాదృశ్యమన్నది సంభవింపదు. అందుచే సాదృశ్యమనగానే భేదాభేదములు
రెండును ఉండునని తెలియవలెను. కొన్ని లక్షణములనుబట్టి భేదమును మరికొన్ని లక్షణము
లను బట్టి అభేదమును సాదృశ్యమున్నచోట భావింపక తప్పదు. n800u
వాక్యపదీయము 824 వృశి
[301
అవతారిక... కొన్ని నక సమాసములలో సాదృశ్యమంతర్భవించుట అనుభూత
మగునని విశదము చేయుచున్నాడు.
A అవృష్టయో యథా వర్షా నీహారా(భసమావృతాః 1,
త(ద్రూసత్వాత్‌ స హేమంత ఇత్యభిన్నః (పతీయతే ॥ 8H
నీహారాభ సమావృతాః = మంచువంటి మేఘములతో కప బడిన, _అవృష్టయః = వర్షములు
లేని, వర్షాః = వర్షర్తువు, యథా = ఎట్టుండునో (తథా = అట్టు, త|దూపత్యాత్‌ = అట్టి
స్వరూపము క లిగియున్నందువలన, సః = అది, హేమంతః + ఇతి = హేమంత బుతువని,
అభిన్నః = భేదము లేనిదై, (పతీయతే ఇ తెలీయబడును.
తాత్సర్యాము.__. ““అవర్షాః హేమంతః” అని ప్రయోగము. “హేమంత బుతువు
వర్షబుతువుతో సమానమని'' దీని యర్థము. ఇచట “అవర్షాః” అన్నది నజీ సమాసము
(న + వర్షాః = అవర్షాః). ఇందలి నజ్ఞా సాదృశ్యమును బోధించును. కావున ““హేమంతము
వర్షా సమానము”, అను భావము కలుగును. మంచుతో కప్పబడిన ఆకసముగల హేమంతము,
వర్షములు తేకుండ మేఘములతో కప్పబడిన ఆకాశముగల వర్షబుతువుతో సమా నముగనున్న
దని తెలుపుటకై ఇట్టి నజ్‌ తత్పురుషమును వాడుట (పసిద్ధము.
ఎవరొణము. బుతువును తెలుపు వర్షా శబ్దము న్రీలింగము. నిత్య బహువచ
నాంతము,
ఇచట, “నళ వర్షాః - యస్మిన్‌ - సః అను వ్మిగహమును చూపి, బహు
వీహిని చేసినచో వర్షా శబ్దమునకు శాశ్ర్రీయముగ [హస్వము వచ్చి, “అవర్షఃి అను
రూపము కావలసి వచ్చును. ఆది యభిమతము కాదు. '“అవర్షాః”” అనునదియే పెద్దల
(పయోగము. అయినపుడది నజ్‌ తత్పురుషమే అయి, సాదృశ్యమును- ఇమిడ్చికొని అన్య
పదార్థమైన హేమంతమును బోధించునని వ్యాథ్యానింపక తీరదు.
ఈ తీరున నళ సమాసములు సాదృశ్యమును ఇమిడ్చికొని ఆన్యపదార్థ [పధానము
లగుచుండునని కొందరందురు. n80lu
అవతారిక... ఈ సందర్భముననే మరికొందరిట్టందురని చెప్పుచున్నాడు.
శో అపర (బాహ్మణాదీనాం సర్వేషాం జాతివాచినామ్‌ |
(ద్రవ్యస్యాన్యపదార్థ త్వే నజా యోగం (ప్రచక్షతే 1 802
జాతివాచినామ్‌ = జాతిని బోధించు, బ్రాహ్మణారీనామ్‌ = “| బాహ్మణ"” మొదలగు, సర్వే
షామ్‌ = ఎల్ల శబ్ధములకును, [దవ్యస్య == వ్య క్తి, అన్యపదార్థత్వే = అన్యపదార్థమైన పుడు,
నఇా = నజ్ఞాతో, యోగమ్‌ =: కలయికను, అపరే = మరికొందరు, (పచక్షతే = చెప్పుదురు.
తాత్సర్భాము__ “' బ్రాహ్మణ” మొదలగు జాతివాచకములకే తొలుత నణ్‌
టల్‌ (బ్రాహ్మ
నముద్దేశథము 825 పదకొండము
303]
సమాసమగుననియు, పిదప ఆ సమాసము క్షత్రియాది వ్యక్తినే అన్యపదార్థముగ టోధించు
ననియును మరికొందరు చెప్పుదురు.
వివరణము వ్యక్తిని చెప్పు శబ్దమునకు తొలుత నళ సమాసమనియు, పిదప
సమాసము జాతిని అన్యపదార్థముగ తెలుపుననియును ఇంతదనుక చెప్పబడినది. దానికి
విపరీతమైనది ఈ పక్షము. రెండింటి తాత్సర్యమును ఒక చే. అయినను అన్యపదార్థము జాతి
యని మొదటి పక్షము చెప్పును. అది వ్య క్తియని రెండవ పక్షమనును. మిగిలినదంతయు
సమానమే. ॥ 802!
అవతారిక నజ్‌ సమాసమందలి ఊఉ త్రరపదము తొలుత జాతివాచకమై పిదప
వ్య క్రిని అన్యపదార్థముగ బోధించునను పక్షమున, నజఖ్‌ సమాసమునకును, బహు|వీహాకిని
భేదము కూడ సులభముగ సిద్ధించునని చెప్పుచున్నాడు.
శో నచై వం విషయః కశ్చిత్‌ బహు[వీహిః (పకల్చతే 1
అగుర శ్యఇతి వ్యా_పిర్నజ్‌ సమా నేన యస్య న॥ 803
కశ్చిత్‌ = ఏ ఒక, బహ్మువీహిః 4 చ = బహుదవీహియైనను, ఏవం విషయః = ఇట్టి విష
యము గలదై, (జాతితో కలిసిన అన్యపదార్థమగు వ్యక్తిని చెప్పునదియె), న + |ప్రకల్పలేడా
ఉండజాలదు, యస్య = ఏ బహు[వీహికి, నజ్‌ సమాసేనకానజ్‌ సమాసముచే, వ్యా ప్తిః
= వ్యాపించుట, న = లేదో, (సః = అట్టి), ఆగుః + అళ్వః - ఇతి = అగుః (అశ్వ
అను బహువీపహి (కల్పతే = సమర్థమగును).
తాత్పర్యము-- ““ఆధిక్యము మొదలగు మతుప్‌ |పత్యయముయొక్క_ అర్థమును
బహువీహి సమాసము బోధించుట అతిపసిద్ధము.. ఉదా : చిత్రగుః = చిత్రమైన పెక్కు
గోవులు కలవాడు. నజ్‌ సమాసమువలె జాతి విశిష్టమైన వ్యక్తిని అన్యపదార్థముగ బహు
వీపి సమర్పింపజాలదు. అట్టయినచో నక సమాసమునకును బహు (వీహికిని భేదమే లేకుండ
పోయెడిని. అది అనుభవమునకు విరుద్ధము. అందువలన వ్యరి అన్యపదార్థముగ ఫలించి
నపుడు, నజ సమాసమనియు, అట్టు కానపుడు (కేవలము జాతికాని, మతుబర్థముగాని)
బహు వీహియనియును భేదమును కల్పించుకొనుట సమంజసము. అనగా నజ సమాస
మ్మాకమించని స్థలము బహ్మువీహి కాగలదు. ఉదా: 1. అగుః - (అశ్వ) న + గొః =
అని వ్మిగహము. గోత్యమను జాతితో కూడిన గోవ్య క్తి కానిది అశ్వము = “అశ్వము గోవు
కాదు'' అని భావము. ఇది నళ సమాసము,
ఏ. అగుః =న + గావః + యస్యసః = పెక్కు గోవులు లేనివాడు ఇది బహు
(వీహి. (అశ్యః, అను దానికి ఇచట సంబంధమక్క-రలేదు),
వివరణము నజ్‌ సమాసము అన్యపదార్థ |ప్రధానమన్నపుడే బహు వీహితో
సాంక ర్యమున కవకాశము కలుగును. దానిని వారించుటకు ఏదో ఒక యుక్తిని చూపవలసి
వాక్యపదీయము 826 _ వృశ్రీ
[ 304
యుండును. జాతి విశిష్టమగు వ్యక్రిని న్‌ సమాసము బోధించునని సమన్వయము చేయుటయే
అట్టి యుక్తి యగును. 1808
అవతారిత__ నళ సమాసము అన్యపదార్థ [పధానమన్నచో దోషము సంభ
వించునని భాష్యమున నున్నది. ఆ దోషమును వివరించుచున్నాడు.
A ద్వంచదై కచేశినోరుకా పరవల్లింగతా యతః |
అవర్షాసు తతో౭సిదిరిష్టయోర్డి ంగసంఖ్యయోః ॥ 304
లచ © ఇ ౧౦
సరవల్లింగతా = |పక్కనుండు పదముయొక్క- లింగము సమాసమునకు వచ్చుట, ద్వంద్వైక
దేశినోః = ద్వంద్వమునకును, ఏకదేశి సమాసమైన తత్పురుషమునకును మాతమే, యత ౩=
ఎందువలన, ఉక్తా = చెప్పబడెనో, తతః = అందువలన, అవర్షాసు = “'అవర్షాః” అను నజ
సమాసమున, ఇష్టయోః = అభిమతములై న, లింగసంఖ్యయోః = లింగముయొక యు,
వచనముయొక్కయు, అసిద్ధిః = సిద్ధింపక పోవుట (స్యాత్‌ = కలిగెడిని).
తాత్సర్యము- నళ్‌ సమాసమన్యపదార్థ |పధానమన్చచో ““అవర్షాః హేమంతః””
అనుచోట, అన్యపదార్థమును చెప్పు హేమంత శబ్దము ననుసరించి నజ్‌ సమాసమునకు లింగ
వచనములు రావలసియుండును. (అవర్షః - హేమంతః) కాని అది అభిమతము కాదు.
“అవర్షాః అని స్ర్రీలింగముగను, నిత్య బహువచనముగను ఉండుటయే అభిమతము.
అయితే ““పరవల్లింగం ద్వంద్వ తత్పురుషయోః” (2-4-26) అను సూత్రము
ద్వంద్వమునకును తత్పురుషమునకును పరపదముయొక్క- లింగమును ఆతిదేశించినది. దీని
ననుసరించి నళ సమాసము కూడ తత్పురుషమే కాన “అవర్షా” అనుచోట దోషము కలుగ
దని (పరపదమైన వర్షా శబ్దమును బట్టియే లింగవచనములు సిద్ధించును) వాదింపవచ్చును.
కాని ఆ పరపదముయొక్క_ లింగము వచ్చుట - తత్పురుషములో “ఒక్క ఏకదేశి సమాసము
నకు మృాతమే”' (ఉదా: అర్థపిప్పలీ) అని నియమము చేయబడినది. నజఖ్‌ సమాసము
ఏకదేశి సమాసము కాదు గదా! కావున పై వాదము నిలువదు. కాగా దోషము కలుగక
తప్పదు.
వివరణము... ““పరవల్రింగం ద్వంద్వ తత్పురుషయోః”” = ““దంద్వసమాసమున
కును, తత్పురుష సమాసమునకును, చివరనుండు పదముయొక్క_ లింగము సం [కమించును''
అని యర్థము.
ఉదా: 1. మయూారీ4చ+కుక్కుటః--చ = మయూరీ కుక్కుటౌ (ద్వంద్వము)
కుక్కుట శబ్దము ననుసరించి సమాసమునకు పుంలింగము.
2. అర్థమ్‌ + పిప్పల్యాః = ఆర్థపిప్పలీ (ఏకదేశి సమాసము - తత్పురుషము).
పిప్పలీ శబ్ధము ననుసరించి సమాసమునకు స్త్రీలింగము.
సముథ్రైశము 83 పదకొండము
100 ]
ఎల్హ పదార్థములకు పరసృరము భేదము ఇ స్యాభావికయు, ఒక వస్తువును బో
మరియొక వస్తువు ఉండదు. గోవుపంటిది గవయవము అను లోకుల వాడుక యన్నది. కాని
అది సత్యము కాదు. ఆ రెంటికికల భేదము గు రింపబడక పోవుటచే భః
లకు ఆ వాడుక కలిగినది. దినిని “వఖ్యవ్యవహార' మందురు. ఆనగా
తెలియబడనందున రెంటికి సామ మ్యుమున్న ది అని భావిం
సాదృశ్యమనునది భమమూలకమే,
3
es
2. భేదోపనివేశినః = వస్తువునందు కల అసాధారణమగు స్వరూపమున ఉన్న భేదమునకు
దగ్గరగా నున్నట్టియు, వాచకాః = ఆ భేదమును బోధించెడి, కబ్దాః + అపి = శబ్దములు కూడ,
న.__వనిద్య నే = లేవు.
[పతి వస్తువునందు అసాధారణముఏ ధర్మము కలదు. కాని ఆ ధర్మమునకు
సంబంధించిన బోధక మగు శ బ్రములు లెవు. ఒక గోవునకు ఏదో ఒక విలక్ష్షణమగు ధర్మ
ముండును. ఆ ధర్మము మరియొక గోవున కుండడేరదు. రెండవ దానియందు దానికే
సంబంధించిన ధ ర్మముండును. ఇటే మరియొక గోవునకు అసాధారణమగు ధర్మ ముండును,
కోట్లకొలది గోవులున్నను పతి వ్యక్తికి ఇతర వ్యక్తికి లేని ఏదో అసాధారణ ధర్మముండును.
కాగా ఒక్కొక్క గోవ్య కిని భోధించెడి గోశబ్దములు కూడ వేరువేరుగానే యున్నవి. ఆ
అసాధారణముగా నున్న ధర్మమును బోధించెడి శబ్రములు లేనేలేవు. ఆ ధర్మము శబగోచ
రము కానేరదు
చె రీతిని ఆ ధర్మములకు వాచకములగు శబ్దములు లేనందున ఎల్పగోవులకు
వాచకము ఒక. శబ్దమే అని |భమయు కలుగుచున్నది కాగా ఎల్టగోవులను ఓకే శబ్బముచే
వ్యవహరించుట 'ఉపాఖ్య' వ్యవహారమందురు.
కాబట్టి వ్యక్త కులకు కల భేదము గుర్తింప పబడనందున |భమమూలక మగు ఏకరూప
మగు జ్ఞాన ము కలుగుచున్నది. దీనిని “_పఖ్యి వ్యవహారమందురు.
వ్య క్తియందున్న విశేషములను బోధిందెడి శబ్దములు లేనందున, అభిన్నమగు
అనగా ఏకరూపమగు శబ్ద [పవృ త్తి కలుగుచున్నది. దినిని ' ఉపాఖ్య' వ్యవహారమందురు.
కాగా సామాన్యమనెడి బాహ్య వస్తువు లేనేలేదు. 1100॥
(A
అవతారిక. పె శ్లోకమున కల “స ర్వేషామ్‌” (ఎల్డ పదార్థములకు) అను
పదముయొక ,- అర్థమును వివరించుచున్నాడు.
* "సర్వం స్వలతణమ్‌ి అరి బుద్ధుని యువ దేశము, ఎల్ల వన్తువులు తనకు తానే లవణము
చివ్నాము, సకియగుట. తనకు సరియగు మరియొకటి లేనే లేదు
1, సర్వం న్యల కణమ్‌, 2, సర్వం దుఃఖమ్‌, ల్‌. సర్వం తణికమ్‌, 4. సర్వం గూన్యమ్‌ *
ఈ నాలుగు బుద్దుని ఉపదేశములు.
నముద్దేశము §27 పదకాండము
306 ]
కాగా నఖ సమాసము అన్యపదార్థ _పధానమన్నచో “అవర్షాః - హేమంత’
అనుచోట దోషము తప్పదని తేలినది. కావుననే ఆ పక్షము మంచిది కాదనియును ఫలించును.
n804॥
అవతారిక. ““నఖ్‌ సమాసమున పూర్యపదముయొక 3... అర్జము (న = అభా
ము) పధానము', అను పక్షమును పరిశీలించుటకు ఇపుడు [పారంభింపుచున్నాడు
శ్లో విశేషణం (బాహ్మణాది [కియాసంబంధినోఒసతః |
యదా విషయభిన్నం త_త్రదాస త్వం (ప్రతీయతే ॥ 805
కియా సంబంధినః = క్రియతో సంబంధముగల, _అసతః = “లేనిది” అను నర్థమునకు
(అభావము), (వాహ్మణాది = [బాహ్మణ మొదలగు శబ్దము, విశేషణమ్‌ = విశేషణమై, తత్‌
= అది, విషయభిన్నమ్‌ = విషయముచే వేరై నది, యదా = ఎపుడు (భవతి = అగునో),
తదా = అపుడు, అసత్యామ = అభావము (లేకుండుట), పతీయతే = తెలియబడును.
తాత్పర్యము '“అబాహ్మణః'' మొదలగుచోట్ట, నఇర్థమైన ఆభావము ముఖ్యము.
అందు (బాహ్మణ మొదలగు శబ్దముల అర్థము విశేషణమై అ పధానముగ నుండును. కావున
“'బాహ్మణాభావము”' మొదలగు అర్థము లభించును. ఇట్టి అభావమె పిదప సముచితమైన
క్రియతో అన్వయించును. (అదాహ్మణః అస్తి = (దాహ్మణాభావము గలదు). ఈ తీరు
ననుసరించినపుడు నజ సమాసము పూర్వపదార్ధ (ప్రధానమగును. 8054
అవతారిక... అసత్తునకును [కియా సంబంధము కుదురునని నిరూపించుచున్నాడు.
ళో (బాహ్మణర్వేనచా౬సత్స్వాదుచ్య తేఒస త్తదన్యధా |
అసదిత్యపి స_త్తేన సతః సత్తా నివర్తతే ॥ 306
[బాహ్మణలేన = [బాహ్మణ్యముచే, అసత్తాత్‌ -- చ = లేకపోవుటవలన, తత్‌ =౪,
అసత్‌ = లేనిది, అన్యథా = వేరొక రీతిలో, ఉచ్యతే = చెప్పబడును, అసత్‌ - ఇతి + అపి
= “అసత్‌ '” అనురోట కూడ, స ల్యేన=స స శత్రముబే (ఉనికి), సతః = ఉన్న దానియొక ,-
త్రా = ఉనికి, నివ_ర్హ్యతే = తొలగింపబడును.
తాత్సర్యము '““అ[బాహ్మణః (|బాహ్మణ్యము లేనివాడు - అనగా ఇతరుల
ధర్మమున్నది గదా 2)” అనునది “|బ్రాహ్మణ్యము లేకున్నను క్ష|తియాదుల ధర్మమున్నది”'
అను భావమునే తుదకు కలుగజేయును. అనగా “సి సిద్ధముగనున్న ధర్మము [వాహ్మణ్యరూప
ముతో లేదు” అని మార్చి చెప్పినట్టగును. కావున (చివరకు ఉనికియే తెలియును) |క్రియాన్య
యము కుదురును. అశ్లే “ఆసన్‌”” అను నళ్‌ సమాసమును కూడ కుదుర్చుకొనవచ్చును.
ఏ విధముగను స త్త్యమును (ఉనికిని) భావింపని అభావమన్నది సంభవింపదు. (అభావము,
అనునది ఒకదాని యునికిని తప్పక అ పేక్షించును) అట్టు భావనాసిద్ధమైన సత్త్వమునే నజ్ఞా
వాక్యపడీయము 828 వృతి
[307
తొలగించును. కాగా “ఆసన్‌'' అను దానివలన “'సత్వాభావము” అను నర్భము, పూర్వ
పదార్థము ముఖ్యమను పక్షములో లభించును. 18081
అవతారిక. పూర్వపదార్థము ముఖ్య మన్న పుడు, “నమాసము అవ్యయము
కావలసి వచ్చునని” భాష్యకారు డొక శంకను లేవదీసెను. దానిని విశదము చేయుచున్నాడు.
శో సామాన్య(దవ్యవృ త్రిత్వాన్ని మితానువిధాయినః |
అయోగో లింగ సంఖ్యాభ్యాం స్యాద్వా సామాన్యధర్మతా ॥ 307
నిమిత్తానువిధాయినః = [పవృ త్తి నిమి త్రముగలది, సామాన్య [దవ్యవృ త్రిత్వాత్‌ = [దవ్య
సామాన్యమును చెప్పుటవలన, లింగ సంఖ్యాభ్యామ్‌ = లింగవచనములతో, ఆయోగః =
సంబంధము లేకుండుట, స్యాత్‌ = కలిగెడిని, వా = లేక, సామాన్యధర్మతా = సామాన్య
ధర్మమగుట (స్యాత్‌ = కలిగెడిని),
తాత్పర్యము. నజ్‌ సమాసము పూర్వపదార్థ [పధానమన్న పక్షములో నజుర్థ
మైన అభావము సామాన్యరూపమున ముఖ్యమగును గదా! ఉఊ త్తరపదార్థ మచటి విశేషణమై
విశష్యమును చెప్పుచు తన సహజ ధర్మములై న లింగవచనములను హోగొట్టుకొనును. నజుర్థ
మునకు లింగవచనములు లేకుండుట సముచిత మే (అభావము [ద్రవ్యము కాదు). కాగా ముఖ్య
మైన నణర్రము ననుసరించి సమాసమంతయు అవ్యయము కావలసి వచ్చును. ఇదొక చిక్కు.
లేక-__ సమాసము అభావ సామాన్యమును బోధించుటవలన నపుంసక లింగమును ఏకవచన
మును మాత్రమే (అ[బాహ్మణమ్‌) రావలసి వచ్చును. ఇది వేరొక చిక్కు.
వివరణము. న = అభావము. ఇది అవ్యయము. “అ|బాహ్మణః'' == [బాహ్మణా
భావము. ఇదియు అవ్యయము కావలెను, 1807
అవతారిక. పై కారిక చూపిన దోషమునకు భావ్యకారుడే పరిహారమును
చూపెను. దానిని వివరించుచున్నా డు,
శో (పాగస త్వాభిధాయిత్వం సమా నే (దవ్యవాచితా |
నిమిత్రానువిధానం చ న సర్వత స్వభావతః ॥ 908
(పాక్‌ = ముందు, _ (సమాసమునకు ముందు), _అసత్తాభిధాయిత్వమ్‌ = [ద్రవ్యము కాని
ధర్మమును చెప్పుటయు, సమాసే = సమాసమందు, |దవ్యవాచితా = ద్రవ్యమును బోధించు
టయ, _ (భవతి = అగును, _ నిమిత్తానువిధానమ్‌ 4 చ = నిమి త్రము ననుసరించుటయు:
స్వభావతః = స్వభావమునుబట్టి, సర్వత = అన్నిచోటులందును, న = ఉండదు.
తాత్పర్యము. సమాసమునకు ముందు నజ ద్రవ్యమును బోధీంపదు. “అభావ
సామాన్యము”ను బోధించును. కావున అప్పుడది యవ్యయమగును. సమాసమందలి నజ్ఞా
నముద్దేశము 829 పదకొండము
310 ]
[దవ్యమును చెప్పును. అది దాని స్వభావము. కావున సమాసమునకు లింగవచనములు సిద్ధిం
చును. | పవృత్త్తి నిమి త్రము ననునరించుట అన్నిచోటులందును ఉండదు.
వివరణము శబ్దము లాయా నియతమైన యర్థములను బోధించుట అనాది
సిద్ధము. దాని నెవరును మార్చజాలరు. వాక్యమందలి ను కేవలము నిషేధమును చెప్పును.
సమాసమందలి నఖ నిషేధింపబడు [(దవ్యమును బోధించును. అది సహజమగు స్వభావము.
వృ త్రియొక్కయు, వాక్యముయొక్కయ ధర్మములు వేరని పెక్కుసారులు |పతిపాదింప
బడినది. ॥ వీ08॥
అవతారిక. పై విషయమునే సమర్థిం పుచున్నాడు.
శో నిమిత్తానువిధానే చ [కియాయోగో న కల్పతే |
తథాచావ్యపదేశ్యత్వాదుపాదానమనర్గక మ్‌ 11 309
నిమిత్తానువిధానే + చ= |పవృత్తి నిమిత్తము ననుసరించిన యెడల, _|కియాయోగః =
కియతోడి సంబంధము, న + కల్పతే = సంభవింపదు, తథా - చ = అట్టయిన, అవ్యప
దేశ్యత్వాత్‌ = చెప్ప నావశ్యకత లేనందున, ఉపాదానమ్‌ = శబ్దమును స్వీకరించుట, అనర్గ
a థి
కమ్‌ == నిష్ఫలము.
తాత్పర్యము |[పవృత్తి నిమిత్తమైన అభావ సామాన్యమే సమాసమువలన
తెలియునన్నచో, క్రయాసంబంధము కుదురదు. “ఆ|బాహ్మణ మానయ'”,' “అ|బాహ్మణం
పశ్య మొదలగుచోట్ల ““బాహ్మణాభావము” సామాన్యముగ తెలియునపుడు, అట్టి దానికి
““తీసికొనివచ్చుటి” ““చూచుటి” మొదలగు |కియలతో సమన్యయమెట్టు సరిపోవును ?
అట్టయినపుడు సాధింపదగిన యర్థము బొత్తిగా లేనందున నక సమాసమే వ్యర్ధ మెపోవును"
కాని వ్యవహారమున నళ సమాసమునకు [కియాయోగము (పసిద్ధముగనున్నదది. అందువలన
అది దవ్యవాచకమే యనియు, లింగవచనములు దానికుండుననియును (పయోగములనుబట్టి
నిర్ణయింపక తప్పదు. 1809
అవతారిక... నజ సమాసమునకు లింగవచనములు వేరొక తీరులో కూడ
సిద్ధించునని భాష్యకారుడనెను. ఆ తీరును విశదము చేయుచున్నాడు.
లో అసత్సామాన్యవృ త్తిర్వా విశేషైః కత్తియాదిభిః |
(పయుక్రైర్యాశయైర్భిన్నో యాతి తల్లింగసంఖ్యతామ్‌ ॥ 810
వా ౫ లేక, అసత్సామాన్యవృత్తిః = అభావమును సామాన్యముగ చెప్పునదియై, _పయుక్షైః
(పపయోగింపబడిన, ఆశయెః = ఆధారములై నటువంటిన్ని, తత్రియాదిధిః = క్ష|తియుడు
మొదలగు, విశేషములతో, భిన్నః = వేరై నదియై, త లింగ సంఖ్యతామ్‌ = ఆ విశేషముల
యొక్క లింగవచనములు కలిగియుండుటను, యాతి = పొందును.
వాక్యపదీయము 830 వృతి
[ 3క్ష1
తాత్పర్యము. నజ సమాసము ఊఉ త్తరపదముయొక్క. అర్థముతో కూడిన
ఆభావమును సామాన్యముగ చెప్పినను, అట్టి అభావమునకు సంబంధించిన విశేషములు తెలియు
టకై క్ష్యతియాదులను అనుసంధానము చేయక తప్పదు. (అ|బాహ్మ ణః = క్ష[తియః, వె శః
శూ దః మొ॥) అట్టివాని ననుసరించి సమాసమునకు లింగవచనములు సం![కమించును,
వివరణము '“గుణవచనానామా[శయతో లింగవచనాని"” (ఆధారమైనట్టి (ద్రవ్య
మునుబట్టి గుణవాచకములకు లింగవచనములు వచ్చును) అను వచనమువలన నఖ్‌ సమాస
మునకు లింగవచనములు సిద్ధించునని అభిసంధి. ఈ వచనము ననుసరించియే పెక్కు స్థలము
లలో లింగవచనములు సాధింపబడినవి.
విశేష విషయములు. “' వాహ్మణుడు కాడు" అని సామాన్యముగ చెప్పగానే
“తత్సదృశమైన క్ష|త్రియాది వ్య క్తి” అను విశేషము స్పురించును. అదియే |[పకృతమున
ఆ|[శయమగును. దానిని బోధించు శ బ్బమునుబట్టి సమాసమునకు లింగవచనము లుండును.
నజ్‌ సమాసమునకు |దవ్యవాచకత్యము స్వాభావికమని మీది కారిక చెప్పినది.
అట్టుగాక లిలంగవచనములే స్వాభావికములని ఈ కారిక వివరించినది. కాగా యుక్తి వేరుగ
కన్పించినను, ఫలితమొక్క- టే. 8101
అవతారిక. ఏదోయొక విశేషములేని సామాన్యమన్నది అసంభవము. కావున
సామాన్యమున విశేషమంతర్భవించియే యుండును. కొగా నజ నమాసమున విశేషమును
పమోగించుట ఎట్టు పొసగును ? _ అను శంకకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో (పాగా(శయో హి భేదాయ (ప్రధానే ఒభ్యంత రీకృతః |
పునః (పత్యవమర్శేన విభ క్ష ఇవ దృశ్యతే ॥ త్ర[క
(ప్రాక్‌ = ముందుగా, ప్రధానే = ముఖ్యమైన సామాన్యమందు, అభ్యంతరీకృతః = ఇముడ్చ
బడిన, ఆ్యశయః = ఆధారమైన విశేషము, భేదాయ = భేదముకొరకు, పునః = మరల,
(పత్యవమర్శేన = అనుసంధానముచే, విభక్తః +- ఇవ = విడదీయబడినది వలె, దృశ్యతే +
హీ = కనబడును గదా:
తాత్పర్యము సామాన్యమున విశషమంతర్భవించుట సహజమే. కాని ఆ విశేష
మును విశదము చేయకున్నచో చెప్పదలచిన భావము పూర్తిగాదు. అందువలన ఇమిడియున్న
విశేషమును విడదీసి చూప వలెను. అట్టు చేసినపుడు ఆ విశేషమే ఆ| శయమగును, దానినిబట్టి
లింగవచనములు సిద్ధించును.
ఊదా : ““అృబాహ్మణః'* _ అన్నంతమా[తమున లాభము లేదు. క్షత్రియః,
అనియో, వైశ్యః, అనియో చెప్పి స్పష్టపరుపవలెను. కాగా మీది కారిక చూపిన యు క్రిలో
ఆనుపపత్తి ఏదియు లేదు. n811n
నముద్దేశము 831 పదకొండము
313]
అవతారిక. పె యంశమునే సమర్థింపుచున్నాడు.
శో॥ సమానే (శ్రూయతే స్వార్లో యేన తద్వాం_స్తదాశ్రయః |
(ద్రవ్యం తు లింగసం ఖ్యావదసతాభ్యంతరీకృతమ్‌ ॥ 812
యేన = ఏ, అసతా = అభావ సామాన్యముచే, తద్వాన్‌ = అది గలదియు, తదా|శయః =
దాని కాధారమైనదియు, లింగసంఖ్యావత్‌ == లింగవచనములు గల, [దవ్యమ్‌ + తు = ద్రవ్య
మైతే, అభ్యంతరీకృతమ్‌ = ఇముడ్చబడినదో (సః = ఆ), స్వార్థః = స్వార్థము (సమాసము
థి థి
యొక్క అర్థము), సమా సే = సమాసమున, [శూయతే = వినబడును,
తాత్పర్యము. లింగవచనములు గల [దవ్యవి శేషము సమాసార్థమందే ఇమిడి
యుండును. సమాసము బోధించు అభావ సామాన్యమున కదియే ఆ|శయమగును. కాగా నక
సమా సమున ఆ శయమునుబట్టి రింగవచ నములు సిద్ధించును.
వివరణము. ఆ కయమునుబట్టి లింగవచనములగుట స్వాభావికము. ఆ ధర్మ
మును వ్యాఖ్యానించుటలో ఇట్టి యుక్తులన్ని యును ఉపయోగించును. 18121
అవతారిక... నక సమాసమున క్షతియాదులు స్వపదార్థముగా తెలియు రీతిని
విశదము చేయుచున్నాడు.
శో॥ ఏకారవిషయొ శబొ తస్మిన్నన్యార్లవరినౌ ।
గ థి ద థు
అసత స తు భేదానాం స ర్వేషాముపసం[గహః il 318
అన్యార్థవర్తినౌ = వేర్వేరు అర్థ ములందుండు, శబ్దై = శబ్దములు రెండును (ను + ఉత్తర
పదము), తస్మిన్‌ = ఆ సమాసమందు, ఏకార్థవిషయొ = ఒకే యర్థమును చెప్పునవియగును
సర్వేషామ్‌ = సకలములై న, భేదానామ్‌ + తు = భేదములకై తే, అసతా + ఏవ ఇ అభావము
చేతనే, ఉపసం[గహః = కూడగట్టుట, (భవతి = అగును).
తాత్పర్యము. సమాసావస్థకు ముందు (వాక్యమందు) నష్జు నివృత్తికి ద్యోత
కము. ఉత్తరపదమగు [బాహ్మణ శబ్దము నివృ త్రితో కూడిన [బాహ్మణరూపమైన యర్థమును
చెప్పును, ఇట్టా శబ్దములు భిన్నార్థములు. సమాసమున మ్మాతము ఉత్తర పదార్థముతో కలిసిన
అభావమను ఒకే యర్థము బోధపడును. అనగా నజ్భు అభావమునకు వాచకమేయగును. ఆ
అభావమందే ““క్ష్మతియః”* మొదలగు విశేషములన్నియు ఇమిడి సోవును.
వివరణము. వాక్యమందు [బాహ్మణాది శబ్దము అభావమునకు వాచకము. నజ్జు
ద్యోతకము. సమాసమందు నజ్ఞు అభావమునకు వాచకము. | బాహ్మణ శబ్దము ద్యోతకము.
అభావమందు క్షత్రియాది భేదములన్నియ ఇమిడియుండును. ఇట్టు నజుర్థము ముఖ్య మగుట
వలనను, అందే విశేషములన్నియు నుండుటవలనను, క్షతియాదులు సమాసార్థమగుటయు,
పూర్వపదార్థము ముఖ్యమగుటయును సిద్ధించును. 18181
వాఠత్యపదీయము 832 వృతి
[ 314
అవతారిక. అన్యపదార్థము ముఖ్యమగునప్పటి తీరును వివరింపుచున్నాడు.
శో శ్రే క్ష త్తి యాదిభిర్వాచ్యా వాచ్యా వా సర్యనామభిః |
యాంతీవాన్యపదార్థత్వం నభో రూపావికల్పనాతీ ॥ 314
కృతియాదిభిః = త|తియ మొదలగు శబ్ద్బ్దములచే, వాబ్యాః = చెప్పదగిన, వా = లేక, సర్వ
నామభిః = సర్వనామ శబ్దములచే, వాచ్యాః = చెప్పదగిన, తే= అవి (ఆ యా విశేషములు)
నఖ; = నజ్జుయొక్కా, రూపావిక ల్పనాత్‌ = స్వరూపమును ఎరుగనందువలన, అన్యపదా
ర్ధత్వమ్‌ = అన్యపదార్థ మగుటను, యాంతి [ ఇవ = పొందునట్టగును.
తాత్పర్యము--- వా స్త్రవమున ఆ|బాహ్మణః, అనునదియే శబ్ద శ కి ననుసరించి
క్షతియాది విశేషములను బోధింపగలుగును. మరల క్ష్యతియః మొదలగు విశేషపదములను
వాడనక.ర లేదు. అయినను నజంన కిట్టి సామర్థ్యమున్నదని గు ర్రింపనందున, విశెషములు
స్పష్టపడుటకై , ఒకప్పుడు ““క్షతియః” మొదలగు శబ్దములనుగాని “స్‌, ““అయమ్‌”
మొదలగు సర్వనామములనుగాని [పక్కను పలుకుట జరుగుచుండును. (అ[బాహ్మణః =
క్షత్రియః _లేక_. అవాహ్మణః - సః, మొదలగు రీతి). దాని ననుసరించి అవి అన్యపదార్థము
లనియు, వానిని బోధించు సమాసమన్యపదార్థ [పధానమనియును ఆనుకొందురు. ఇదియొక
విధమైన (భాంతి.
వివరణము. నణు కేవలము నిపషేధమును, (బాహ్మణ శబ్దము ““బాహ్మణుడు'
అను నర్భమును చెప్పునని భావించినందున, “|[జాహ్మణుడు కాని క్ష|తియుడు మొదలగు
వ్యక్తి” అన్య పదార్భమగునను భాంతి కలుగును. కాని విశేషములను కూడగట్టుకొన్న నజార్థమే
ముఖ్యమన్న పుడు, విశేషములకై వేరుగా (ప్రయత్న మక్క-_రలేదు. అవి స్వార్ధములేయగును
కాసి అన్యపదార్థములు కావు, కాగా విశేషములను చెప్పు శబ్బ్దములను వాడనక్కరలేదు.॥ 81 4॥
అవతారిక... నజ సమాసము పూర్వపదార్థ [పధానమన్న పక్షమందలి దోష
మును చూపుచున్నాడు.
ల్లో! విశేషస్యా(ప్రయోగే తు లింగసంఖ్యే న సిధ్యతః |
అవర్షాదిషు దోషశ్చ హేమంతోఒన్యాశయో యతః ॥ 315
విశేషస్య = విశేషమునకు, ఆ|పయోగే + తు =|పయోగము లేనపుడు, లింగసంఖ్యే =
లింగవచనములు, న సిధ్యతః = సిద్ధింపవు, అవర్షాదిషు = “' అవర్షాః = హేమంత”,
మొదలగుచోట్ట, దోషః + చ = దోషము కూడ (భవేత్‌ = కలి7ెడిని), యతః = ఎందువలన
అనగా, అన్యాశయః జు వేరుగానున్న ఆశయము, హేమంతః = హేమంతము (భవతి =
అగును).
తాత్పర్యము---పూర్వపదార్థము ముఖ్యమన్నపుడు, విశేషమునుచెప్పు “క్షత్రియ”
నముద్రేశము 833 . పదకొండను
315 ]
మొదలగు శబ్దమును వాడనక్కర లేదందురు. ఆట్టయినచో సమాసము సామాన్యవాచకమే
అయినట్టగునుగాన, సామాన్యమైన నపుంసకలింగమును, ఏకవచనమును. మాతమే. రావలసి
వచ్చును. (విశేషపదమును వాడినపుడు దానినిబట్టి సమాస మునకు లింగవచనములు సిద్ధించును
గాన ఈ బాధక ముండదు).
ఆశ్ర “ అవర్షాః హేమంతః”* అనుతోట సామంతము. ఆశ్రయమగా.. పేర్కొన
బడుటచే, దాని ననుసరించి “అవర్షః” అను ప్రయోగమే సాధువు కావలసి వచ్చును. (వర్షా
శ బనునకు (హస్వమును, పుంలింగమును రావలసి వచ్చును),
వివరణము కాగా నజ సమాసమున పూర్వపదార్థము (పథానమన్నచో "దోష
ములు సంభవించుచున్నందున “ఉత్తర పదార్ధము ముఖ్యము” అన్న. పక్షమే మంచిదని
ఫలించును. ఇదియే సిద్ధాంతము కూడ.'' అయినను “గుణవచనములకు 'ఆశయమునుబట్టి
లింగవచనములగును”, అను వచనముయొక్క- ఉపయోగము, పూర్వపద్వార్థము ముఖ్యమను
పక్షమందు సంభవించునని విశదముచేయుట కై ఆ పక్షము కూడ చూపబడినది.
_ విశేన విశయములు- ఇట్టు, 150 వ కారిక మొదలుకొని ఈ కారీకవరకును,
మహాభాష్యము ననుసరించి ద్యంద్యసమాసము మొదలగు ఆయా (పదేశములలోని లింగ
వచనముల ఆతిదేశమును దాని పయోజనమును అతి విపులముగ చర్చింపబడినది, (169 వ
కారికలోని విషయముల వరుసమా త్రము మారి చివరినుండి మొదటికి వచ్చినది): 8151
అవతారిక శబ్దముల కర్థము జాతియా ? వ్యక్తి క్రియా ? అని శాత్రములందు
విచారణచేయబడినది. వ్యాకరణకాస్త్రమునను, “సరూపాణా మేక శేష ఏక్షవిభక్తా” (1-2. _64)
అను పాణిని సూత మహాభాష్యమున సీ విషయము విమర్శింపబడినది.. ఆ సూత మేక శేష
విధాయకము. రాముడును లత్ష్మణుడును అని చెప్పదలచినపుడు . 'రామలక్ష్మణా”.. అందుము.
అటులనే ఇద్దరు రాములు ఆని చెప్పదలంచినపుడు ““రామరామౌ” అని యనవలసియున్నది.
కాని “రామౌ' అని ఓక రామశబ్దమునే [పయోగింతుము. ఒక వ్య'క్రీ కీని బోధించుట కొక
శబ్దము. అనేక వ్యక్తులను బోధించుట. కనేక ' శబ్రములను 1పయోగింపవలెనుగదా యను
శంక్రకు సమాధానముగా నవతరించిన దా సూ|తము.
సమానరూపములగు ననేక శబ్దముల నుపయోగింపవలసి యన్న పుడందొక్క. జయే
మిగిలి, లోపించిన శబ్రముల ఆర్థమునుగూడ, ఆ మిగిలిన శబ్దమే = “బోధించును అని ఆ
సూత్రము తెలియచేయుచున్నది. - కనుక, “రామొ” అని, “రామా ౯ "అనియు నొక. రామ
శబ్దమే ఇద్దరు ముగ్గురను బోధింపదలచినపుడును పయోగింపబడుతున్న డి. - =
ఈ ఏకశేషవిధాయక' సూత్రమును, పతంజలిమహర్షి, తన-మహాభాష్యమునందు,
ఇది అనావళ్యకమని [తోసి పుచ్చినాడు. వాజప్యాయనుడని వేరొకముని.. ఆతని: మతమున
శబ్దములకు జాతియే అర్థము. గోళబ్ధిమునకు -గోత్యము అని అర్థము. ఘటము అనగా ఘట
త్వము అని యర్థము. . “జాతి అనునది ఒక పదార్థము. . అది (పత్యమాది.. (పమాణములచేతో
[53]
వాక్యపదీయము 834 వృత్తి
[316
సాధింపబడినది. కావున 'గావౌ” అనిన, అట నుచ్చరింపబడిన, ఒక గోశబ్రమే, ఆ జాతిని
బోధింపజాలును. అర్రే, “ఘటాః' = ఘటములు అనినపుడును ఒక ఘటశబ్దమే ఆ జాతి
నంతను టోధించుచున్నది. కనుకి ఏక శళేషవిధాన మక్క-అలేదని భాష్యకారుని తాత్పర్యము.
ఇపుడొక శంక. జాతికి లింగమును సంఖ్యయును లేవుగదా ః। పుం, శ్రీః నపుంసక
లింగ సంబంధమును ఏకవచనాదివచన సంబంధ మును శబ్దముల కెట్లు కలుగును? అని,
దీనికి సమాధానము, “లింగవచన సిద్ధిర్గణస్యానిత్యత్వాత్‌ '' ఆను వా ర్రికముచే చెప్పబడినది.
గుణములనగా, పుంస్వ స్రీత్వాదులును, ఏకత్వ ద్విత్వాది సంఖ్యలును, వానితో జాతికి
“ఏకార్థసమవాయము” ఆను సంబంధము కలదు. అనగా వ్యక్తులందు జాతియును, గుణము
లును 'సమవాయము అను సంబంధముతో నుండును. జాతినే వైయాకరణులు ఆకృతి
అనియు వ్యవహరింతురు. ఆది సకల పదార్థగతము. కాని అది నియతములయిన లింగ
సంఖ్యలుగ ల శబ్దములచేత నే బోధింపబడుచుండును. ఒకానొక జాతి, స్రేలింగ శబ్ధముచేతను,
వేరొకటి పుంలింగ శబ్దముచేతను, అర్రే, ఏకత్యాది సంఖ్యలుగల శబ్దములచేతను తెలియచేయ
బడుచుండును. అయ్యది వివక్షాధీనము. అనగా వక్త ఇష్టముచొప్పున జరుగునదియని గుణ
వివక్షానిత్యత్వాత్‌ ' అను వా ర్తికము సూచించుచున్నది.
జాతికి లింగవచన సిద్ధి గుణవచన శబ్దములయిన, శుక్టాది శబ్బములకువలె సంభ
వింపవచ్చునని పక్షాంతరమును “గుణవచనవద్యా' అను వారర్హికము చెప్పుచున్నది. కుక్ట
శబ్దము, తెలుపు అను, గుణమును చెప్పును. గుణములకు లింగములేదు వచనములేదు. కాని
ఆ గుణముగల [దవ్యము వస్త్రము. దానికి అవి యున్నవి. కనుక శుక్త శబ్దము: నపుంసకము.
ఆ శుక్ష గుణముగలది కాటి అయిన నది స్రీలింగముగాన “శుక్టాశాటీ' అందురు. పటమయిన,
“శక్టః పటః' అందురు. ఆ విధముగనే జాతి శబ్దములును ఆ జాతి కాశయములగు వాని
లింగవచనములను బొందునని ఈ కారిక చెప్పుచున్నది.
శో ఆకృతిస్సర్వ శ బ్లొనాం యదా వాచ్యా(ప్రతీయశే 1.
ఏకత్వా దేక శబ్దత్వం న్యాయ్యం తస్యాంచవర్ణ ్యతే 11 316
సర్వశబ్దానామ్‌ = అన్ని శబ్దములకును, ఆకృతి? = జాతి, యదా = ఎపుడు, వాచ్యా =
శక్యార్థముగా, (పతీయతే = తెలియబడుచుండునో, తదా, తస్యామ్‌' = అపుడు, ఆ జాతి
యందలి, ఏకత్వాత్‌ = ఎక త్యమువలన ఇ అది ఒక్కటే అగుటవలన, ఏకళబ్దత్వమ్‌ = ఓకే
థ్‌ బ్రముచే నది బోధింపబడుట, న్యాయ్యమ్‌ = న్యాయయుతమైనదిగా = సోపప త్తికముగా,
వర్ద్యతే = వర్ణింపబడుచున్న ది.
తాతృర్యం వివరణములు.. జాతి అనునది ఒకటియే శబ్దమున కర్థము. కావున
దానిని బోధించుటకు ఒక శబ్దమే చాలును. కాగా ఏకశేషవిధానముతో బనిలేదు. అర్దభేద
ముండినగదా శబ్దమునకు భేదముండదగును ? ఆర్థము జాతియే. అది ఒక పదార్థమే ఆయె,
మునుముందు శబ్దమును వినినతోడనే స్ఫురించునది సామాన్యమే. సామాన్యమనినను 'జాతియే -
నము ద్రేశము 835 పదకొండము
317 | |
“జాతిర్జాతంచ సామాన్యమ్‌''. ఆవి మూడును పర్యాయములు. _ [పతినియత మగు విశేషము
శబ్దమువలన స్ఫురింపదు. సామాన్యమే. స్ఫురించును. అదియే శబ్దారము. i810
అవతాలిక__ సకల శబ్దాభిదేయ అగు ఈ జాతి “ఆవిష్టలింగి అనిరి. అనగా
దీనిచే లింగ మా వేశింపబడియుండునని యర్థము. పుంస్త్య స్ర్రీత్వాది లింగములు మూడును
అన్ని పదార్థ ములందును నుండును ఆయినను, కొన్ని శబ్దములు, కొన్ని లింగములను
మాతమే వ్య క్ర కము చేయును. కాబట్టి ఆయా శబ్దముల ననుసరించి, జాతి *“నియతలింగ'
అగును. ఆ విషయ మీ కారికలో చెప్పబడుచున్నది.
ట్లో॥ అవిష్షలింగతా తస్యాం స్యాద్గాామ్య పళుసంఘవత్‌ |
(దవ్యభేచేపిచై. కత్వా_త్రత్రెకవచనం భవేత్‌ ॥ _ 817
తస్యాం ఆఆ జాతీయందు, [గామ్య పశుసంఘవత్‌ జః [గామీణ, పకువుల సంఘములను
బోధించువానికి వలె, ఆవిష్టలింగతా = నియతమగు లింగమును గలిగియుండుట, - స్యాత్‌ =
సంభవించును, [దవ్యభేదే సత్యపి = (ద్రవ్యముల కనేకత్వమున్నను, ' తత = ఆ-జాతి
యందు, ఏకత్వాత్‌ = ఏకత్యము = అభేదము ఉండుటవలన, ఏకవచనం, భవేత్‌ = ఏకవచన
(ప్రత్యయము, సిద్ధించును.
తాత్సృర్య వివరాణయములు_ వకశేష. పకరేణమునందు, “గామ్య పశుసం ఘేవ్వ
తరుణేషు స్త్రీ (1-2- 78) ఆను నొక సూతము ఏక శేషవిధాయకము. గలదు. “పుమాన్‌
శ్రీయా” (1-2-67) అను సూత్రము. స్త్రీపురుష వ్యక్తులను కలిపి చెప్పదలంచినపుడు,
ఆసహో క్రిలో, పురుషుని బోధించు శబ్దమే శేషించి స్ర్రీనిగూడ బోధించును అని “చెప్పుచున్నది
ఆ స్తూతమున కిది అపవాదము. “ఆరణ్యకములు కాని పశువుల స్త్రీ పురుష సంఘములను
జెప్పదలంచినపుడు, ఆసహో కిలో పుంవాచకము శేషింపదు. “స్త్రీ వాచకమే శేిషించును అని
దీని యర్థము. “గావః ఇమాః” అని యదాహరణము. 'గావశ్చ గావశ్ళ్చి - అని వ్మిగహము.
శేషించినది స్రీలింగ గోళబ్దము. పుంలింగము గాదు. ఆ విషయమును స్పష్టపరచుటకు
'ఇమాః' అని స్త్రీ లింగ విశేషణము చూపబడినది. గావః అను నీ ఏక శేష వృత్తి అగు
పదమునకు “ఎద్దులును, ఆవులును' - అని యర్థము.
ఈ స్యూతమును గూడ భాష్యకర్త |(ప్రత్యాఖ్యానము చేసివేసెను. జాతివాచక
శబ్దములకు లింగ నియమము స్వభావసిద్ధము. ఆది ఆ యా శబ్దముల అభిధాశ క్రి నాశ్రయించి
యుండును. కనుకనే (బాహ్మణశబ్ధము, పుం స్త్రీ లింగ మ్మాతయు క్రము. వృక్ష శట్టము కేవల
పుంలింగమే. శబ్దముల కర్థము జాతి. ఆర్థమనగా శ క్రిచే సిద్ధమయిన అర్థమనుట. వ్యక్తులు
అనుమాన [ప్రమాణ గమ్యములు. అవి భిన్న భిన్నములయినను, జాతినిబట్టిన సంఖ్య ఏకత్వమే
గనుక ఏకవచనము. కాని, “సంపన్నః వీహిః'' (ధాన్యము సమృద్ధముగ పండినవి) అని
చెప్పుదలంచినపుడు, “సంపన్నాః |వీహయః'' = అని బహువచనాంత శబ్ద పయోగము
గూడ లోక సిద్ధమగుట వలన, _అది సిద్ధించుటకై, “జాత్యాఖ్యాయామెకస్కిన్‌ బహువచన
వాక్యపదీయము 836 ౯ వృత్తి
[318
మన్యతరస్యామ్‌'” (1-2-59) అను సూత మారంభింపబడినది. జాతిని చెప్పదలంచి
నపుడు, ఒకే పదార్థమది. అయినను, పర్యాయముగ బహుపదార్థములవలె నగునని ఆ సూత్ర
మునకు భావము. - 1817
అవతారిక జాతికి లింగభేదముండుననిన, ఆవిష్టలింగత చెప్పబడినదిగదా ;
అది యెట్లు కుదురును ? ఆవిష్టలింగత అనగా నియతముగ నొకే లింగము కలిగియుండుట
గదా-। - ఆనిన--
కో॥ అృశ్రయాణాం హి లింగై స్సానియతై రేవయుజ్యతే ।
తధా చ యు క్రవద్భావే | ప్రతిషే షేధోనిరర్థకః 1. 918
నియతై 8 ఏవ= నియమము 'కలవియేఅగు, ఆశయాణాం = జాతికా| శయములయిన వ్యక్తుల
యొక్క, లీంగై. ర పుంస్తాది లింగములతో, సా, యుజ్యతే == ఆ జాతి, సంబద్ధమై
యుండును, తథా చ = కాబట్టియే, యు క్రవద్భావే = = లింగవచనములకు చెప్పుబడిన య ర్త
వదతిదేశమున, (పతిషేధః = “అజాలేః' - అను నిషేధము, నిరర్ధకః = = ప్రయోజనము లేనిది.
తాళ్చర్చో వివరణములు-- పుంస్త్వాది లింగములు, _ఏకత్వాది స సంఖ్యలు, అను
గుణములతో పాటు, వ్యక్తులయందు జాతియును సమవాయమను సంబంధముచే సంబద్ధమై
యుండును. “లుపియు క్రవత్‌ వ్యక్తి క్రివచనే”” (1- ఎవ ల్‌1) అని 'యొక సూ[తము. ఉదాహర
'ఇము “పంచాలాః' - అనునది. పంబాలదేశీయుల నివాసమయిన జనపదమని యర్థము. ఈ
ఆర్థమునందు ఒక" తద్ధిత (పత్యయమును విధించి, దానికి, “జనపదే లుప్‌ (4ఉ- _లీ_ -81) అను
సూ, తముచేత. నౌ గ ప్రత్యయమునకు లుప్పు = లోపము చెప్పబడినది. కాగా [ప్రత్యయ
ముండదు. (పకృతి మాత్రమే యుండును. (పకృతికి పంచాలదేశ మర్థము. పత యమునకు
“వారి నివాసము’ _ అని యర్థము. దేశవాచకమగు పంచాల శబ్దము బహువచనాంతము.
[పత్యయమునకు లుప్పు = పత్యయలోపము ఆ పదముచే విధింపబడినపుడు, లుబంతమునకు
లింగవచనములు, [పకృతి లింగవచనములే యుండునను పై అతిదేశ మువలన, “పంచాలాః'
అని జహువచనాంతమే సాధుళట్ట రూపము.
ఇక, “పంచాలాః జనపదః* = పంచాలదేశము వారి నివాసము - జనపదము,
అని [పయోగించినపుడు, “పంచాలాళిీ = అను దానికి జనపదము విశేషణము. విశేషణ పద
మేల బహువచనాంతము |పయోగింపబడలేదు ? అనిన, జాతివాచకములు కాని విశేషణము
లే వ్య క్రివచనములు వచ్చునని, “విశేషణానాం చాజాొతేః'' (1-2-52) ఆను సూ[తము
చెప్పుచున్నది. జనపద శబ్దము జాతివాచి కావున బహువచనము లేదు. రమణీయ శబ్దము
విశేషణమగుననుకొనుడు. ' అపుడది జాతిశబ్దము . కాదుగాన “పంచాలాః రమణీయాః' -
అనియే [పయోగము. |
[పకృతమున - జాతిళబ్దములు తమ తమ శ క్రివిశేషముచేత, ఆయా నియత
వాక్యప దీయము 94 జాతి
[101
శో జ్ఞాన శ బ్రార్థ విషయా విశేషా యే వ్యవస్థితాః !
తేషాం దురవధారత్వాత్‌, జ్ఞానా ద్యేకత్వ దర్శనమ్‌ ti 101
జ్ఞాన శ బ్రార్థ విషయా: జ్ఞానము, శబ్దము, ఆర్థము ఇవి విషయముగాగల అనగా వాని ౫ ందున్న,
మే = ఏ, విశేషాః = అసాధారణమగు ధర్మములు అనగా స్వరూపములు, వ్యవస్థితాః =
సనిశ్చితములై అనగా (పమాణసి ద్ధములై యున్నవో, లేషామ్‌ = ఆ విశేషములు, దురవధార
త్వాత్‌ = తెలిసి కొనుటకు శ క్యములు కానందున, జ్ఞానాద్యెక త్వదర్శనమ్‌ = జ్ఞానము మున్నగు
వానికి ఏక త్వబుద్ధి కలుగుట జరుగుచున్నది
ఘటము, పటము మున్నగు అర్థములు అనగా వస్తువులున్న వి. వాసిని బోధించెడి
'ఘటము, పటము మున్నగు శబ్దములు కలవు. ఆ శబ్దముల వలన ఘటము మున్నగు అర్థ
ములు విషయముగా గల జ్ఞానములు కలుగుచున్న వి.
జ్ఞానములు పరస్పరము భిన్నములు, ఒకదానిని పోలియున్నది మరియొకటి
| న
యుండదు. “ఘటిఅను శబ్దము బహువిధమే. వానికి పోరిక లేదు. కొట్టకొలది ఘటవ్యక్తు
లుండవచ్చును. అవియు పరస స్పరము భిన్నములి, వాసికి ఏమియు పోలిక 'యండనేరదు.
కాసి జ్ఞానములకు, ఆపె శబ్బ్దములకు, అవే అర్థము లకు వానిలోనే వానికి కల
భేదము సా సామాన్య (పజలచే గుర్రింపనలవి కానందున, ఎల్ల జ్ఞానములు ఏకరూపములే యని,
ఎల్ల ఘట శబ్దములు ఏకరూపములే దని, ఎల్ల ఘటవ్యక్తులు ఏకరూపములే యనియు వివేకము
లేని పజలు భావించుచున్నారు.
వివేకము కలవారికి మాత్రము జ్ఞాన శబ్దార్థ ములకు కల భేదము స్పష్టముగ
గోచరించును. 11011
అవతారిక 99, 100, 101 మూడు ఖోకములచె బౌద్ధమతము నాశయించు
స్వతః జాతి లెదనియు జ్ఞాన శద్దార్థములకు ఏకత్వము లభింపననియు, ఏకత్వము [భమ
మూలక మనియు నిరూపించియన్నా డు.
(పస్తుతము ఆ మతమును ఖండించుచున్నాడు.
ఇఒ
శో జా నేష్యపియథా౬.రెషు తథా సర్వేషు జాతయ;ః !
౧ చో డు
న దర్శన సన్ని, తాశ్చార్థస్య (పసాధికాః [1 102
సంసర దర్శనె = నంసరో సిదాంతమున అనగా [బహ్మమునందు అనంతములగు భిన్న
గ్‌ గ ధ
[మ పత్యేక ము కారమును కలిగింపలేవు. అవి పరస స్పరము ము కలసియే కార్య
నాటకము అగును ఆను సిద్దాంతమున, యథా = ఏ రీతిగా, అర్థెమ = కడవ మున్నగు
ణ్‌ క్ర సి వ్యాంతము ఈ సము ద్రేశమున'నే శకి వ శోకముశే నీరూపింపబడినది. ఇది జాతి
వాదమునకు మూలము.
సముద్రేళము 837 పదకొండము..
319 ]
లింగములనే (గ్రహించునుగాని, [పక తి లింగవచనములను పొందనే పొందవు కావున
““అజాతేః”” అను |పతిమేధ మనావశ్యకమని తాత్పర్యము.
వృక్షః, పాదపః, తరుః శింశపా, పనసమ్‌ - ఈ శబ్దములు వృక్షజాతి వాచక
ములు. అందు వృక్ష, పాదప, తరు, అనునవి వృక్షత్వ జాత్యా[కయముల 'పుంలింగమునే
కలిగియుండును. శింశపా - వ్రీలింగము. పనసమ్‌ - నపుంసకము. కొన్ని శబ్దములు ద్విలింగ
ములు, కొన్ని '|తిలింగములు. అది వాని వాని శబ్ద్బక క్రి భేదమునుబట్టి యుండును. అవిష్ట
లింగత అన నిదియే. 180181
అవతారిక గుణవచన శబ్దములగు శుక్టాదులందువలె, జాతి, స్వాశయగత
లింగమును |గహించునంటిరి గదా ! అపుడు. జాతికి, తనదిగా నెట్టి లింగసంబంధమునులేదని
యర్థము. అది దవ్యధర్మముగదా ! అని (ప్రశ్న. సత్యమే. లింగసంబంధము శబ్దసంస్కార
హమ కనుకనే నియత పుంలింగమైన పాదపశబ్దమునకు, 'పాదపః శింశపా' అనియు,
'పాదపః సనమ్‌” అనియు నిట్లు భిన్నలింగ శబ్బములతో సామానాధికరణ్య మగపడుచున్నది. |
సకల పదార్థములకును, సత్వరజ స్తమోగుణముల, _ఉపచయము, అపచయము,
స్థితి - అను మూడు పవృత్తులును, నియతముగ నుండును. అవియే |కమముగ కాస్త్రీయము
లగు పుం, స్రీః నపుంసక లింగములు. శాస్త్రీయ రింగమునుబట్టియే జాతికి ఆవిష్టలింగత,
ఈ విషయము: నీ కారిక వ్యాఖ్యానించును.
శ్లో సర్వ(త్రావిష్టలింగత్వం లోక లింగపరిగ్రహే | .
విరోధిక్వాత్‌ (పసజ్యేత నా(శ్రితం తచ్చలౌకికమ్‌ ! ల
లోకలింగ పర్మిగహే ఆ ' లోకవ్యవహారమున రూఢ మైన లింగమును [గహించిన, ఆవిష్టలింగత్వం'
= నియతలింగత్వము, సర్వత, [పసజ్యేత = = సక లార్థములందును, పాపి పించును, తల్‌ ఇ'
ఆందువలన, విరోధిత్వాత్‌ == = విరుద్ధ మగుటవలన = విరోధమువలన, లౌకికం = లోకి | పసిద్ధ
మగు లింగము, న ఆ[శితమ్‌ = ఆ శయింపబడలేదు.
తాళ్ళర్యో బివరోణములు_ స్తనకేశములు కలిగియుండుట, లోకమునందు,
స్రీత్వము లోమవత్త్యము పుంలింగము. ఈ లింగము నా్యశయించినచో స్తనకేశ సంబంధము
గల శ్రీః స్రీలింగ శబ్దములచేతనే బోధింపబడవలసి యుండును. పుంలింగమైన దారశబ్దము
చేతనుగాని, నపుంసకలింగమగు కళ|తశబ్దముచేతగాని భార్య. అను నర్థము చెప్పబడకపోవలసి
వచ్చును. అశ్వమును వాహనళబ్ధము చెప్పక కపోవును. అది నప్పు ంసకముగదా :
అందువలన వై యాకరణులు, రింగవిషయమున నొక స్వీయ సిద్ధాంతమును
ఏర్పరచుకొనవలసి యుండును-- .
“తస్మాత్‌ న వైయాకరణై 8 శక్యం లౌకికం లింగమాస్టాతుమ్‌ | |
అవశ్యం కళ్ళ్చిత్‌ స్వక ఎతాంత ఆ స్రేయః I 09 అని భాష్యము
వాళశ్యపదీయము 838 వృత్తి
[320
లింగము అర్జమందుండును. శబ్దమునందుగాదు. ఏ పదార్థమునై నను, మనము,
“ఆయం పధార్థః* “ఇయం వ్యక్తి? “ఇదం వస్తు - అని, పుంలింగ పదార్థపదముచేతను,
ద్రీలింగ వ్య క్రిపదముచేతను, నపుంసక లింగవస్తు పదముచేతను వ్యవహరించుచున్నాము.
(ఘట పదార్థమందుము. ఘటవ్య క్తి, ఘటమను వస్తువు అని అనుచుందుము). కనుక సకల
పదార్థములకును లింగ తయ సంబంధము సిద్ధించుటకు వైయాకరణులు తామొక పారిభాషిక
లింగమును తప్పక ఆశయింపవలెనని భావము. 18 19॥
అవతారిక... లౌకీక లింగమున కంతట సంభవమును లేదు.
HA సామాన్య నమూకృతిర్భావోజొతిరిత్య(త లౌకికమ్‌ |
ee లింగం న న సంభవత్యేవ తేనాన్యత్‌ పరిగృహ్యూతే 11. 320
సామాన్యము = సామాన్యము = జాతి, అకృతిః = = ఆకృతి = అవయవముల సన్నివేశము =
జాతీ, భావః జ సామాన్యము = జాతి, జాతిః = సామాన్యము = జాతియే, ఇతి అత =
అను నీ నాలుగు పదముల అర్థమందును, _ లౌకికం లింగం = లోక ప్రసిద్ధమయిన స్తనకేశ
వత్యము, లోమవ త్య్యమును, 'నసంభవత్యేవ = = సంభవింపనే సంభవింపదు, తేన అన్యత్‌ = =
అందుచేత, 'వేతొక శా స్రీయలింగము, పరిగృహ్యతే = (గహింప(బడుచున్నది.
| తాత్ఫర్య వివర ణములు_.... ఈ నాలుగు పదములకును జాతియే అర్థము. అందు
భావళబ్దము పుంలింగము. జాతి ఆకృతి శబ్దములు స్రీలింగములు. సామాన్య శబ్దము నపుంస
కము. ఇట్టు భిన్న భిన్న లింగములు గల శబ్దములు, ఒకే పదార్థమును, “జాతి అను దానిని
చెప్పుచున్నవి. స్తనక్రేశవ _త్యముగాని, లోమవ త్వముగాని ఆ 'పదార్థమునకు సంభవింపదు.*
అపుడా శబ్దములకు ఏ లింగమును లేకపోవలసి వచ్చును. అందువలన “ాత్రీయ లింగా శయణ
మావళ్యకమని తాత్పర్యము.
కేశమనగా భగము, లోమ అనగా పురుషగుహ్యము. అని వ్యాఖ్యాతలు. “స్తన
'కేశవతీ స్రీస్యాల్లోమళః పురుషః స్మృతః”. | లీ20॥
అవతారిక “రోకనిరూఢముగాని, కేవల స్వసిద్ధాంత సిద్ధమైన, ఆలింగ మేది?
అని మవోభాష్యమున (ప్రశ్నించి, “'సంస్తాన [పసవౌలింగమ్‌” అని సమాధానము చెప్ప
బడినది = ఆ |గంథ వ్యాఖ్యానరూప మీ కారిక.
ల్లో! (పవృ త్రిరితి సామాన్యం లక్షణం తస్యకథ్యతే |
ఆవిర్భావ స్తిరోభావః స్టితి శ్చేత్యథభిద్యతే 1 321
[పవృత్తి తీః ఇతి = = పరిణామము, అని, తస్య m= శాస్రీయలింగమునకు, సామాన్యం లక్షణం
= సామాన్య లక్షణము, కథ్యతే = చెప్పబడుచున్నది, అథ, తత్‌ = తరువాత, అది,
ఆవిర్భావః = ఉపచయము ణు వృద్ధి తిరోభావః = అపచయము = తగ్గుదల, స్థితిః చ=
సమత్వమున్ను, ఇతి ఆ అని, రిద్భతే = భేదమును పొందుచున్నది.
నముద్దేశము 839 పదకొండము
322) |
తాళ్ళ్రుర్భు వివరవిమలు.-- మహాభాష్యమున “సంస్యాన ప్రసవౌ లింగమ్‌* అని
వా ర్తికను. అది లింగలక్షణ బోధకము. త్రీ అను శబ్దము, సే ష్య = కబ్ద సంఘాతయోః
అను ధాతువునుండి ఏర్పడినది.
స్ట్యాయతి అస్యాంగర్భః ఇతి శ్రీ - అని విగ్రహము. ఈ వ్య క్రియందు, గర్భము
అనగా శుక్రము, శోణితముతో సంహత మగుచున్నది = కలియుచున్నది కావున ఈ వ్యక్తి శ్రీ
ఆనబడును.
సూతే ఇతి (పసవః అనగా పురుషుడు. సూతే అనగా ష్యక్రంత్యజతి = వక
మును విడుచువాడు కాగా |ప్రసవః అనబడును.
ఇది లోక ప్రసిద్ధమగు నర్థము. ఇక శా స్ర్రమునందు, నంస్తాన [పసవ శబ్దములు
రెండును భావార్థకములు. గా సె స్యనము = = అపచయము జా (హానము = తగ్గుదల, (వసవః
= పుమాన్‌ = పుం _స్వ్వము జ (పవృత్తి d= = వృద్ధి.
దేనియొక్క- ఉపచయాపచయములు ? = వృద్ధిహాసములు ? _ఆనగా - కబ్దము,
స్పర్శ, రూపము, రసము, గంధము. అను, గుణముల వృద్ధివోసములు..
ళబ్ద స్పర్శాదులు, సత్వరజ స్తమోగుణముల పరిణామరూపములు. సకల పదార్థము.
లును, పైన చెప్పిన సంస్వాన [పసవములు కలవియే. ఆవి సతతము మారుచునే యుండును,
ఏదియు నిలుకడగ నుండదు. పెరుగదగినంత పెరుగును. లేదా తరుగును, అందు, రజో
గుణమునకు, |పవృ.త్తి అనునది ధర్మము. ఆయ్యది (పథానమైయన్న పుడు (సాదుర్భావ
మును, తమస్సు [పధానమైనపుడు తిరోభావమును అనబడును. ఆ మూడు గుణములును సమ
పాళ్ళలో నుండుట “స్థితి అందురు. అది నపు ంసకము = స్త్రీ ష పుంస నిషేధరూపము. స్త్రీ కాడు.
పురుషుడును గాదు. “నస్త్రీ , నపుమాన్‌”” = పుంసకమ్‌- కనుకనే నపుంసక లింగమునకు
వేరుగ లక్షణమును జెప్పలేదు.
ఉపచ యాపచ యావస్థలందును, స్థితి అనునది ఉండునుగాన, నపుంసకమును
“లింగ సర్వనామి అనిరి. నామలలో, సర్వనామ అనునట్లు లింగ ములలో సర్వనామ. ఇవి
సకల పదార్థ సాధారణములయినచో, లింగవ్యవస్థ ఎట్లు? అని శంకించి, 'వివశాతః' ఆని
సమాధానము చెప్పిరి. వక్త తలంపునుబట్టి అని భావము. ఉపచయ వివక్షలో - పుంలింగము,
అపచయమును వివక్షించిన, స్త్రీలింగము. దేనిని వివక్షింపకున్న, నపుంసకము. అని వ్యవస్థ.
18214
అవతారిక... ఈ లింగము సకల పదార్థములను వ్యాపించియుండునని మహో
భాష్యమున చెప్పిన విషయమును వివరించునది “పవృ త్తి త్తిమంతః”' - అను నీ కారిక.
శో; (సవృ త్రి త్రిమంతః సర్వేర్ధాః తిసృభిశ్చ (ప్రవృ_త్తిభిః ।
సతతం న వియజ్య నే వాచి శి ఎవా(త సంభవః ॥ 322
వాఠ్యపదీయము 840 వృత్త
[.323
తిసృభిఃఊ ఆవిర్భావము, తిరోభావము, స్థితి అను మూడు, [పవృ త్తిధిః=పవృత్తులతో డను,
సర్వే = అన్ని, అర్థాః ఆ 'పదార్థములును, సతతం = ఎల్టపుడును, నవియుజ్యన్నే = వియ క్త
ములు కావు, (పవృ త్రిమంతశ్చ = నిత్యము [పవృ తిక లవియే యగుచుండును, అత ఏవ=
ఇట్టి పదార్థములండ్చె, వాచళ్ల = ళ బ్రమునకు, సంభవః.జ్లూ అవకాశ ము= విషయభావము. (బోధ్య
మయిన విషయమ.
ర్‌ వినరణములు_-
“[పవృత్తిః ఖల్వపినిత్యా | న హి కశ్చిత్‌ స్వస్మిన్నాత్మని '
ముహూ ర్రమప్యవతిష్టతే | వర్ధతే యావ దనేన వర్థితవ్యమ్‌'' 1
అఫాయేన వా యజ్యతే అని మహాభాష్యము. |పవృత్తి అనగా పరిణామము = మారుచుండుట,
అది. నిత్యము. : ఏ పదార్థమును, మారకుండగ క్షణకాలము కూడ నుండదు. పెరిగినంత
పెరుగును. తరిగినంత తరుగుచుండును. కావున వానికి ప్రతిశ్నణమును ఆవస్థారతరమును
బొందుట స్వభావము. పరిణామములేనిచో అవస్థల మార్చుండదు గదా. “సర్వాశ్చ పునర్మూ
ర్రయ ఏవమాత్మికాః సంస్త్యాన ప్రసవగుణాః. అని భాష్యము. 'సకలమూర్తులును ఇ వస్తువు.
లును, ఉపచయాపచయములు కలిగియే ఉండును. ఇటువంటి సతత పరిణామి పదార్థములే
శబ్దములకు విషయము. పరిణామరహితమై శుద్ధముగ నుండు వస్తుత _త్వమేదియు వొగ్విష
యము కాదు, ee
తది ఆకారము కలదియై యున్ననే శబ్దము దానిని బోధించును. కనుక ఈ లింగ
సంబంధము సర్వశబ్దములకును, శబ్దక క్ర్యనురోధముగ సంగతమె యగును. 1లీవివ॥
ఎ అవతారిక. పకృతితత్త్వము సత్వరజ స్తమోగణమయము. అఆందు రజో
గుణము" దానికి సతత ప్రవృత్తిని కలిగించును. ఆ |ప్రకృతియొక,... వికారములే - మార్పులే -
మారురూపములే, మనకు భోగయోగ్యముగనున్న వస్తుజాతము. ఆ వస్తువులును సతత
పరిణాములే.. కాని భో క్రయగు పురుషుడు, భోగ్యవస్తువులకంచె విలక్షణుడు. .ఈతడు చేత
నుడ్లు. అవి. అచేతనములు. ఈతడు నిర్గుణుడు. కొవుననే పరిణామము లేనివాడు.
స అయినను, నియతలింగములయిన, ఆత్మ, చితి, చైతన్యము. అను పుం, క్రీ
నపుంసక 'లింగళబ్దములచేత చెప్పబడుచున్నాడే ఆది యెట్లు ? శుద్ధము "పరిణామ రహితమును
అగ్గ వస్తువ 'వాగ్యిషయము కాదంటిరిగడా ! అను శంకకు సమాధానపరముగా ఈ కారిక
రచింపబడినది.
శ్‌ యశ్చా(ప్రవృ త్తి తీ ధర్మాఖ్యః చితిరూపేణ గృహ్యతే |
. అనుయాతీవసో ఒన్యేషాం (పవృ తీర్విషప్వగాశ్రయః [1 823
అపవృ త్రిధర్మా = పరిణామము అను ధర్మములేని, యః అర్థః = = ఏ వస్తువు = అనగా
పురుషుడు, చితిరూపేణ ==:క్రేవల చె చై తన్యరూపముగా, గృహ్యాతే = " మోగులచే గహింపబడు
సముద్దేశము 841 “శదకొండము.
315]
చున్నాడో, వివ్వగాాశయః సః = సకల పదార్థములయందునున్న, ఆ పురుషుడు, అన్యేషాం
(పవృత్తి రీ = ఇతరములగు భోగ్యవస్తువుల పరిణామములను, అనుయాతీవ = అనుభవించు
నట్టగపడును.
తాత్ఫర్భం వినవరోణయులు... ఆంతఃకరణమను నర్థమునందు చై తన్యముయొక్క_
ఛాయ సంక్రమించును. అందువలన దానికి భోగ్యత ఏర్పడును. కావున, వ్యవహార దశలో
చై తన్యమనునది స్వతః పరిణామరహితము అయినను, భోగ్యము అను, భావముచేత శబలిత మై
రంజితమయియే [గహింపబడును. అది జ్ఞానమునకు విషయము కానిచో = అందనిచో, దానిని
శబ్రము బోధించుట అనునదియే సంభవింపదు. కావున ఆచై తన్యము, భోగ్యవస్తువుల పరిణామ
విశేషములనుబట్టి లింగసహితము నగును. ఆయా వస్తువుల ఆకారముతో అంతఃకరణ
వృత్తులు, చైతన్యమునందు |పతిబింబించునని భావము. (ఇట కారికలో “విష్వగ్మాశయః”
అనియే పాఠము. బహువచనాంత పాఠ మపపాఠము). 1828)
అవతారిక... ఈ విషయము నింకను వివరించునదియే ఈ కారిక.
శ్లో తేనాస్య చితిరూపంచ చితికాలశ్చభిద్యశే ।
తస్య స్వరూపఖేదస్తు న కళ్చిదపి విద్యతే ॥ 924
తేన = ఆ భోగ్య వస్తుజాతముచేత, అస్య = ఈ భో క్రయొక్క, చితిరూపంచ = చైతన్య
స్వరూపమును, _ చితికాలః చ =చైతన్య కాలమును, _ భిద్యతే = వేరుగా [గహింపబడును,
తస్య జ ఆ భో క్రయొక్క, స్వరూపభేదః తు = స్వరూపమున భేదము మ్మాతము, కళశ్చిదపి,
న విద్యతే = వీదియును లేదు.
తాత్సృర్చ వివరోణములు-_- “జ్ఞానము అనునది ఒక్కటియే. కాని ఆ జ్ఞానము
నకు విషయములయిన ఘట పటములనుబల్టే, ఘట జ్ఞానమనియు, పట జ్ఞానమనియు, భేద
మును వ్యవహరింతుము.
ఆ విధముగను, చైతన్యమనునది ఒక్కటియే. అది అవిచ్చిన్నముగ నుండునది.
దానికి దేశకాలభేదముగాని స్వరూపభేదముగాని లేదు. భోగ్యములు భిన్న భిన్న ములగుటవలన
వాని భేదములనుబట్టి దానికి భేదవ్యవహారము. కాగా పురుషుడు వేరు, చిత్మికియ వేరును
గావు. భేదము కల్పనయే. 1824
అవతారిక... పరమార్థమగు చైతన్యరూపము వ్యవహారమునకు గోచరము కాదు.
అను విషయము నీ కారిక బోధించుచున్న ది. :
ల అజేతనేషు సం(కౌంతం చె చ తన్యమివదృళ్యతే |
(పతిబింబక ధర్మేణ య_త్తచృబ్ల నిబంధనమ్‌ ॥ 325
యత్‌, చైతన్యం = ఏ చైతన్యము, (పతిబింబకధర్మేణ = |పతిదింబ న్యాయముచేత, అచేత
హాక్యపదీయము $42 వృత్తి
[ 326
నేమ = జడపదార్థములందు, సం కాంతమివ = సం|కమించినట్టు, దృశ్యతే = క నబడానో,
తత్‌ = అది, వాచః = శబ్దవ్యవహారమునకు, నిబంధ నమ్‌ = విషయమగునది.
తాత్పర్య వివరణములు-.- మనము మన ముఖము నద్దమునందు చూచుకొను
చున్నాము. అది అద్దమున లేదు. దరృణముయొక్క_ స్వచ్చతవలన అందది లగ్న మైనట్లు
కనబడుచున్నది.
ఆ విధముగినే, అచేతనములయిన ఆంతఃకరణాదులందు చైతన్యము సం కమించి
నట్టు భాసించును. మరియు, భోగ్యములయిన వస్తువుల పరిణామముల ననుసరించి తానును
లింగ సంబంధమును బొందును. నిర్వికారము, స్వయంపకాశము, పరిణామ కూన్యమునగు
చితిశ క్రి వ్యకవహారగోచరము కాదు. n825॥
అవతారిక... ఈ విధముగ లింగసంబంధ మవర్షనీయముగాన నది లేని అవస్థయే
ఉండదని ఈ కారిక చెప్పుచున్నది.
శో అవస్థా తాదృశీనా స్తి యాలింగేన నయుజ్యతే |
క్వచిత్తు శబ్దసంస్కా-రో రిం గస్యానా_ శయేసతి i 326
= ఏ అవస్థ, _ లింగేన = పుంస్తాది లింగముతో, నయుజ్యతే = కూడియుండదో,
ot = అటువంటి, అవస్తా, నాస్తి = అవస్థ ౫ స్థితి, లేనేలేదు, కింతు = కాని, క్వచిత్‌,
లింగస్య = కొన్ని స్థలములందు, లింగమునకు, సనా కేసి = అవివక్ష కలిగినపుడు,
తత్‌ = ఆ లింగము, శబ్దసంస్కారః భవతి =శ బ్రమునకు సంస్కారము మా[తమే అగును.
తాత్పర్య వివరణములు.___ భో కం భోగ్యము అని రెండే పదార్థముల అవస్థలు,
ఆ రెండ వస్థలయందును లింగ సంబంధము (పతిపదార్థమునకును నుండును. ఉపచయము,
అపచయము, స్థితి అను నివి సకల పదార్థ సాధారణములుగాన జాతికిని లింగయోగముండు
నని, అది బాధితముగాదని తాత్పర్యము. కొన్ని స్థలములందు అది వివక్షింపబడును. అపుడు
దానిని బోధించు [ప్రత్యయము సంసా) రమా శార్ధము. (పత్యయములేని కేవల [పకృతి
(పయోగార్డ ము కాదుగదా, 18261
అవతారిక___ ““లింగవిరహితావస్థయే సంభవింపదని చెప్పి దానిని విశదీకరించు
నది ఈ కారిక,
లో కృత త్రద్దితాభి ధేయానాం భావానాం న విరుధ్యతే |
శాన్తే లింగం గుణావగ్థా తథాచాకృతిరిష్యలే il 327
శా స్తే = శాస్త్రమునందు పరిభాషింపబడి యన్న, గుణావస్థా = సత్వాదిగుణముల అవ వస్థ అను,
లింగం = లింగమనునది, కృత్‌, _తద్ధిత అభిధేయానాం = కృదంతతద్దితాంత ములం దా
సముదేశము $43 పదశొండము
328 |
(పత్యయములచేత చెప్పదగిన, భావానాం = భావములకు, న విరుధ్యతే = విరుద్ధము కాదు,
తథా చ, ఆఅకృతిః = కాబట్టి లింగజాతి యొకటి, ఇష్యతే = అంగీకరింపబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు= రూపము, రసము మున్నగు గుణములు, సత్త రజ స్త
మస్సుల పరిణామ రూపములు. వాని, ఆవిర్భావము, తిరోభావము, స్థితి, అను నవస్థలు
లింగ ములు.
పాకః - పక్తిః.- పచనమ్‌ - ఈ మూడు పదములును, “వంటి అను భావమును
చెప్పును. భావమనగా భావన = ఉత్పాదన = [కియ. ఆ [కియ అనునది ఒక్కటియే అయి
నను, అవస్థలభేద మునుబట్టి వేరయి, వేరు వేరు లింగములుగల కబ్దములచే చెప్పబడుచున్న వి.
పె మూడు శబ్ద్బములును, ఘణ్‌, క్తిన్‌, ల్యుట్‌ అను (పత్యయములు భావార్థకములు అంత
మందు గలవి. అవి [క మముగా, పుంన్రీ నప్పంసకలింగములు.
గరిమా, (పుం) గురుతా (స్త్రీ) గురుత్వమ్‌ (న) ఇవి తద్ధితాంతములు. (ప్రత్యయ
ములు బావార్థ కములు. వీనిచే చెప్పబడు భావములును అట్టివే, గుణావస్థ అను లింగము,
కృ త్తద్ధితాభిధేయములగు భావములకు విరుద్ధము కాదు. అందువలన, పవృ త్రిత్వమను లింగ
జాతి యొకటి కలదనుట. లవ ||
అవతారిక... ఇక, ఈ గుణావస్థ అను లింగమునకు, ఆకృతి పక్షమునందును,
వ్యక్తి పక్షమునను, భేదము లేదు అని నిరూపించుచున్నారు.
శో॥ లింగంపతి నభేదో స్తి (ద్రవ్యసకేఒపిక శ్చన ।
తస్మాత్‌ స _ప్పవికల్పా యే నై వా(త్రావిష్టలింగతా ॥ 3928
లింగం ప్రతి = లింగము విషయమున, దవ్యపక్నేపి = (ద్రవ్యము పదార్థము అను పక్షము
నందును, కశ్చన భేదః ఇ ఏదియు, భేదము, న ఆస్తి=లేదు, తస్మాత్‌=అందువలన,
యే సప్త వికల్పాః = ఏ, ఏడు విక ల్పములు చెప్పబడినవో, సెైవ అత = అవి కలిగియుండు
టయే, ఇచట, ఆవిష్టలింగతా = నియతలింగత అగును.
తాత్పర్య వివరణములు.- శబ్దములు తమతమ శక్తిని పురస్కరించుకొని,
జాతినిగాని వ్య క్రినిగాని, నియతమగు లింగముకల దానిని (పతిపాదించును. కాగా పక్ష
ద్వయమునను, లింగవిషయమున నెట్టి భేదమును లేదు. “జాతి ఆవిష్టలింగ' = అని చెప్పబడి =
యున్నది. అనగా ఒక లింగమే కలది అని యర్థము కాదు. లింగసముద్దేశమునందు, “ఉపా
దాన వికల్పాశ్చ లింగానాం సప్త దర్శితాః'' అని చెప్పబడిన, సప్తవికల్పముల [పకారము,
నియతలింగోపాదానమే ఆవిష్టలింగత, _ లింగమనునది శబ్ద టోధ్యమగు వస్తువుయొక్క-
ధర్మము, వస్తుమాత్ర ధర్మమ్‌. కాదు అనగా శద్ది పతిపాద్యముకాని, దాని ధర్మము కాదు,
18281
వాళ్యవదీయము ఏ4 స్యృశ్తి
[329
- అవతారిక. దవ పక్షమునకు జాతి పక్షముతో సామ్యము లింగవిషయమున
నిట్టు సమర్థించి, వచన విషయమునను దానిని సమర్థించుచున్నారు.
_శ్లో॥ వచనేనియమః శాస్త్రాత్‌ (ద్రవ్యస్య అభ్యుపగమ్యతే |
యత న్తదాకృతౌ శాస్త్రమన్యధై వ సమర్థ్యతే ॥ 929
దవ్యన్య = వ్య క్రి క్తికి, వచనే = ఏక, ద్వి, బహువచనముల విషయమున, నియమః = నియ
తత్వము, యతః = ఏ, కాస్రాత్‌ = శాస్త్రమువలన, అభ్యుపగమ్యతే = = అంగీకరింపబడు
చున్నదో, తత్‌, కాస్త్రం = ఆ శాస్త్రము, ఆకృతి = జాతి పదార్థము - అను ప క్షమునందును
అన్య థై వ= వేజొక రీతిగనే, సమర్థ్యతే = = సమర్థింపబడుచున్నది.
తాల్ఫ్రర్యు వినరణములు.... _దవ్యమునందు, ఏకత్వ ద్విత్వబహుత్య్వ సంఖ్య
లుండును, కాని, [పయోగములం దచ్చటచ్చట వ్యత్యాసమును ఆగ పడుచున్న ది. ఎట్టనగా-
“పంచాలాః' = పంచాలదేశీయల నివాసమగు జనపదము. “గోదౌ' = అది యొక (గామము.
అని పయోగములున్నవి. జనపద మొక్క_టియే అయినను, దానిని బోధించు శబ్దము బహు
వచనాంతముగ నున్నది. [గామ మొక్కటియే. “గోదౌ” అనునది ద్వివచనాంతము. ఈ రీతి
వ్యత్యాసము ఇతర శబ్దముల విషయమునను, |పా ప్రించునేమో యని, దానిని వారించుటకు,
“బహుము _- బహువచనం'' (1-4-21) అను మున్నగు, వచన నియామక శాస్త్రము లావళ్య
కములై నవి ఆకృతి పదార్థము. అను పక్షమునందు, స్రీ శాస్రముల కిట్టు అర్ధము చెప్పవలసి
యుండును. ఎట్టనగా- “ఒక వ్య క్రియందు గల జాతి వివక్షితమైనపు డేకవచనము. ద్వి;
బహువ్యక్తు ల జాతివివక్షలో, ద్వివచ న బహువచనములు - అని యీ రీతిగ నర్థ వర్ణనముబేసి
జాతికి గూడ వచనోపకారమును సమర్థింపవలెనని భావము. 195291
అవతారిక ఆ సమర్థన (ప్రకారమే ఈ కారికచే వివరింపబడుచున్నది.
లో వర్తతే యోబహుష్వర్దో భేదే తస్యవివక్షితే |
స్వా(శయెః వ్యపదిష్టస్య శా స్తే వచన ముచ్యతే ॥ 930
యః అర్థః = ఏ, అర్థము = జాతి బహుష, వర్తతే = అనేక వ్యక్తు లందుండునో, తస్య,
భేదే, వివక్షితే = దానికి, “అనేకత్వమును చెప్పదలంచినపుడు, _ గాడ్సే = “బహుషు బహు
వచనమ్‌” - మున్నగు కాస్త్రమునందు, స్వాళయెః = జాతికి ఆ శయేములగు వ్యక్ష్తులచేత,
వృపదిస్టస్య = వ్యవహరింపబడిన . దానికి, వచనం ఉచ్యతే = వకవచనాదికము, విధింపబడు
తాత్పర్య వివరోజయములు జాతి అను పదార్థ మొకటి, ' అనేకములగు వ్యక్తు
లందు సమవాయమను సంబంధముచే సంబద్ధమై యుండును. కాగా దానికి, ఆ|[శయభేదము
వలన భేదమును కల్పించి, ఏకత్వ, ద్విత్వ బహుత్వ సంఖ్యలచే పరిచ్చేదింపబడిన వ్యక్తుల
యందుండు జాతిని వోధించుచు, ఆయా వచనములను, ''ద్యేకకయోః ద్వివచనై కవచనే ”
నముద్దేశము 845 పదకౌండము
333]
(1-4-22) ““బహుషు బహువచనమ్‌”' (14-21) మున్నగు శాస్త్రములు విధించును అని
భావము. _
[దవ్యవాది, [దవ్యగత' సంఖ్యా వివక్షలో వచనములు - విధింపబడునని. చెప్పును.
జాతివాది, ఏకత్వ ద్విత్వబహుత్వ సంఖ్యలుగల వ్యక్తులయందలి జాతిని వివశ్నించిన ఆయా
వచనములగును. అంతే భేదము అని భావము. వీల 0॥
అవతారిక... ఈ |పకారముగా ఆశయభేదముచే జాతికిని. భేదమును ఆపాదించిన
జాతి వ్యక్తి పక్షములకు భేదమే లేకపోవునే ?
లో యదాత్వాాశయ భేదేన భీదఏవ (పతీయతే |
ఆకృ తే ర్రువ్యపతేణ తదా భేదో న విద్యతే ॥ ... 891
యదాతు, ఆక తే = ఎపుడైతే జాతికి, _ఆశయఖిదేన = ఆృశయముఅగు వ్యక్తుల భేదమును
బట్టి, భేదవవ |పతీయతే.= అనేకత్యమే, పశీతమగునో, తదాదవ్యపశ్నేణ = అపుడు,
వ్య_క్తిపక్షముతో, భేదః న విద్యతే = భేదముండదు.
తాత్పర్య వివరణములు.___ ఆ శోయభేదములే జాతి కూడ. భిన్నమైన, వచన
భేదము స్వాభావిక మే యగును. శా స్త్రవిధేయము కాదు. అనేక శబ్బ|పయోగ వారణమునకై
ఏక్ష శేష విధానమును, అపుడు తప్పదు. “ఆకృతి ఒక టియే' = ఆను వాదమును నిలువదు.
అని భావము. . 18811
అవతారిత___. అందువలన పూర్వో క్త మైన, ఏక శేష సూత (పత్యాఖ్యానమే
యు క్రమని ఉపపాదింపబడుచున్నది. nn
శ్లో॥. అభేదేత్వేక శబ్దత్వాత్‌ కాస్తాచ్చవదనే న సతి . ౨౩౧౨౨
ఏక శేటో న వ _కృవ్యః వచనానాంచ సంభవః ॥.. -. 832
అభఖేదేతు = జాతికి భేదము లేనపుడై. తే శాస్ట్రాత్‌ = శాస్త్రమువలన = 'బహుషు బహువచనమ్‌'
మున్నగు, వచనేసది చ = ఏకవచనాదికము. సిద్ధించినపుడును, ఎక శ బ్దత్వాత్‌ ైఒే శబ్ద
“మనేక ములకు బోధకమగునుగాన, _ ఏకశేషః న వ క్రవ్యః = ఏకశేష సూత్రము రచింపబడ
నక్క- ర్రేదు, వచనానాం = ఏకవచన, ద్వివచన బహువచనములకు, సంభవశ్చభవతి = అవ
కాశ మును కలుగును.
తాత్పర్య వివరణములు._ కొతృర్యోము స్పష్టముగాన వివరణ. మేశితము
గాదు. | " 18821
అవతారిక ఇట నొక శంక. కలిగిన కలుగవచ్చును. ఎట్టనగా-
శో ననుచానభి ధేయక్వే (దవ్యస్య తదుపాశుయః 1. ల.
ఆకృతేరుపకొరోయం (ద్రవ్యాభావాన్న కల్పతే ॥ లీలల
వాక్యపడీయము 846 వృత్తి
[334
నను = ఓయీ, [ద్రవ్యస్య = |దవ్యము = వ్యక్తి, అనభిధేయత్వే = శబ్ద శక్తిచే బోధింపబడ
నపుడు, తదపాశయః = ఆ వ్య క్రికి సంబంధించిన, ఆకృలేః అయం ఉపకారః = జాతికీ,
ఈ ఉపకారము = లింగాది సంబంధము, దవ్యాఖావాత్‌ = వ్య క్రివాచ్యము కానందువలన,
న కల్పతే = సీదింపదే ? అని.
ధ్‌
తాత్పర్య వివరణములు.-- శబ్దమునకు, జాతి, అభిధ వలన సిద్ధించిన అర్థము
అనిన, అపుడు, [దవ్యము = వ్య క్తి. అభిధేయము కాదు. తన్నిమిత్త సంస్కారమగు లింగ
సంఖ్యా సిద్ధి, జాతికిమట్టు కెట్టు కలుగును ? [ద్రవ్యము వస్తువుగా నున్నంతమా[తము చాలదు
అది అభిధేయము కావలెనుగదా అని (ప్రశ్న. 188 811
అవతారిక. పె శంక కీ [కింది కారికలో పరిహారము గలదు.
శ్లో వ్యపదేశోఒభిధేయేన న శాస్త్రే కళ్చిదా(శ్రీతః |
ద్రవ్యం నామపదార్గో యో న చస (పతిషిధ్యతే ॥ 834
నశ.
శాస్త్రే = “బహుమ” ఇత్యాది వచన విధాయక శాస్త్రమందు, అభిధేయేన = అభిధకు విషయ
మగు ఆశయముచేతనే, వ్యపదేళః = శబ్దసంస్కారము కలుగవలెనను నియమము, కశ్చిత్‌
న ఆ|శితః = ఏదియు, ఆ్యశయింపబడి యుండలేదు, కించ, [దవ్యంనామ = మరియు,
దవ్యమనునది, యః పదార్థః = ఏ పదార్థము గలదో, సః న, పతిషిధ్యతే = అది, “లేదు.
అని చెప్పబడలేదు.
తాత్చర్య వివరణములు- ఏక, ద్వి, బహువచన విధాయక కాస్త్రములందు,
“ఆశయముల ఆయా సంఖ్యలందు ఆయా వచనములు వచ్చును’ - అని మ్మాతమే చెప్పబడీ
యున్నదిగాని, ఆ ఆశయములు, అభిధేయములు అనగా శబ్ద శక్తిచే బోధింపబడినవి కావలె
నని చెప్పలేదు. అందువలన భిన్న భిన్న వ్యక్తులందుండు జాతికి వచనముల భేదము లభించ
వచ్చును. జాతి పదార్థమను వానికి, (ద్రవ్య మిక లేనేలేదని తాత్పర్యము గాదు. అర్రే
ద్రవ్యము పదాళ్ళిమను వారికిని, ఆకృతి యనునది లేకనే పోదు. - '“నహ్యాకృతి పదార్థక స్య
ద్రవ్యం న పదార్థః | ద్రవ్యపదార్థ కస్యవా ఆకృతిర్న పదార్థ" - అని సరూప సూత
భాష్యము. 15841
అవతారిత___. తరువాతి మహాభాష్య |గంథము “కస్యచిత్తు కించిత్పధాన భూ
తమ్‌ ! కించిద్దుణ భూతమ్‌” అనున దీ కారికలో వికృతము.
₹ో॥ గుణభావోఖిధేయత్వం (పతిద్రవ్యస్య నా(శ్రితః ।
ఉపకారీగుణః శేషః పదార్ధ ఇతికల్పనా 1 885
దవ్యస్య జ వ్యక్తికి, గుణభావః = ఆప్రధానత, అభిధేయత్వం' (ప్రతి = శబ్దవాచ్యతను బట్టి,
న ఆశితః = ఆ|శయింపబడ లేదు, ఊఫకారీ = [పధానమున కుపకరించు, పదార్గః=ాపదార్థము
నముద్దేళము 847 పదకొండము
336 ]
శేషః = [పధానముకొఅకై నది గాన, గుణః = గుణము = అ(పధానము, ఇతి=లఅని, కల్పనా
=.కన్సన చేయబడుచున్న ది.
తాత్పర్య వివరణములు_ “ద్రవ్యము గుణము అనిన, అదియు శబ్దవాచ్యమై
అ పధానమని యర్థము కాదు. శబ్ద శక్యము కాకున్నను, జాతీకి ఉపకరించుదున్న దిగాన
గుణము = శేషము అందురు. శేషమనగా నిట |పధానోపకారకము. ఆ ఉపకారమేమనిన,
వాహము = బండి లాగుట. దోహము = పాలిచ్చుట = మున్నగునవి, గోత్వమను జాతికి
స్పంభవింపవుగాన, గోవ్య క్రి తాను ద్వారముగా నుండి, వానిని జాతికి సంబంధింపజేయుట.
ఆ విధముగనే [దవ్యగత లింగసంఖ్యలు జాతికి లభించుట ఉపకారము. 18851
అవతారిక... జాతి వ్య క్తివాదు లిద్దరిలో ఒకరికొకటి పధానమయినపుడు
వేఖొకటి గుణభూతమగునని మా[తమే చెప్పబడినది. కాని, “చవ్య మ్మపధానమగుట,
అదియు నభిధేయమైనపు డేయని కాదు” ఆని ఇట్లు స్పష్టముగ నెచ్చటను మహాభాష్యమున
వ్యాఖ్యానింపబడలేదే ? అనిన--
ల్లో (దవే న గుణభావో౬ స్తివినాదవ్యాభిధాయితామ్‌ [1
ఆకృతౌ వా (ప్రధానత్వమతవఏవం సమర్థ్యతే ॥ 336
ఆ(దవ్యాభిధాయితాంవినా = [ద్రవ్యాభిధానా భావము లేనపుడు, దవే, గుణభావః = |దవ్యము
నం ద|పధానత్వ్యముగాని, ఆకృలతొ, |పధానత్యం వా జ జాతియందు |పధానత్యముగాని,
న అగ్రి pn ఉండబోదు, అతః, ఏవం సమర్థ్యలే = అందువలన సి విధముగా వ్యాఖ్యానింప
బడు చున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు.__ అ దవ్యాభిధాయిత అనగా |దవ్యము శబ్దవాచ్యము
కాకుండుట. ఆది లేనపుడు ఇ అనగా అది శబ్దముచే చెప్పబడినదై నపుడు. అట్టి యెడ దాసి
కభిధానమే కలదుగాన అ[పాధాన్యముండదు. జాతికి పాధాన్యమును రాదు. అపుడు (ద్రవ్యము
నకు జాతి అవచ్చేదకముగ నుండును. [దవ్యమే ముఖ్యము. జాతీ ఆ[పధానమైనను దానికి,
పధానమగు [ద్రవ్యముయొక్క- సంఖ్య అనువర్హించును అనిన, వచనభేదమును (పాప్తమగును.
అపుడు జాతి యనునది ఒక్కటియేగాన ఏక శేష విధానముతో బనిలేదని దానిని (పత్యాఖ్యా
నము చేయుట కుదురదు. [దవ్యము శబ్బ్దవాచ్యము కానపుడు, అది శబ్బ్దవాచ్యమగు జాతికి
విశేషణమై తన లింగసంఖ్యలను దానికి లభింపజేయును. ఆ విధముగ నది ఉపకారి. ఆందు
వలన = “గుణము. అభిధేయమైనందున గుణము కాలేదు. 1886)
Note—. ఆ|దవ్యాభిధాయితామ్‌ ఆనునదియే సమంజసమైన పాఠము, అక్షి ష్ట
మును,
అవతారిక. జాతి వ్యక్తులు రెండును అభిధేయములయినను వానికి |పాధాన్యా
పాధాన్యముల -నిటు సమర్షింపనగుననుచున్నారు.
లు థి
వాక్యపదీయము 848 వృత్తి
[337
లో తి శ్చీదుణ (పధానత్వం నామాఖ్యాతవదిష్యతే |
నవృ _త్తివత్స్పరార్థస్య గుణభావస్తు వర్ష్యతే [1 331
గుణ[పధానత్వం = జాతి వ్యక్తు లకు, అృపధానతా (పధానతలు, నామాఖ్యాతవత్‌ = కారక
పదమునందును, (క్రియాపదము నందునువలె, కైశ్చిత్‌ ఇష్యతే = కొందరిచేత (గహింపబడు
చున్నవి, _పరార్థస్య = ఉపసర్ణన పదార్థమునకు, వృత్తివత్‌ = సమాస వృ త్తియందువలె,
®
గుణభావస్తు = అపధానత్వము. మా|తము, న వర్ణ్యతే = చెప్పబడలేదు.
తాత్సర్య వివరణములు_ “పాచకకః' - అనునది నామపదము. అందు “పచ్‌'
ధాతువు. అక అనునది [పత్యయము. ధాతువునకు _- వండుట - అను |క్రియ అర్థము. అక
(పత్యయమునకు, ఆ [క్రియను చేయువా డర్భము. వండుట అను [క్రియ ఇట సిద్ధము. సాధింప
వలసినది గాదు. కర్త ఆ [క్రియను అంతకు బూర్యమే చేసియున్నవాడు. లేదా చేయుచున్నాడు
గావచ్చును. చేయనున్నను నుండవచ్చును. ఆతడు పాచకుడు అని వ్యవహరింపబడును,
అచట క గ్రకు [పాధాన్యము. [కియకు గుణభావము = అ|పధానత.
ఇక “పచతి” అను పదమును జూతము. ఆది తిజన్తము. ఇందు ధాత్వర్థమగు
క్రియ, (ప్రధానము. కర్త అ(పధానము. ఇట (క్రియ సాధ్యము, కర్త ఆ[ప్రధానుడే అయినను,
ధాత్యర్థమగు వ్యాపారమునకు ఆశయ భూతుడుగా గోచరించుచునే యుండును. మొత్తము
వాక్యార్థమునందే వాని కృప్రాధాన్యము. అందువలన “*దేవదత్తః పచతి' = దేవదత్తుడు వంట
చేయుచున్నాడు అనినపుడు, దేవదత్తుడు అను విశేషణముయొక్క_ సంబంధము కర్తకు కలదు.
అ[పధానుడుగదా యని |పతీతియే లేదనిన, విశేషణ సంబంధమును పొసగదు.
.. కర్తయందు ద్విత్వ బహుత్యాది సంఖ్య లుండును. వానితో క్రియకు ఆకర్త
-ఉపకరించును, కావుననే, |క్రియ ఒక్కటియే అయినను పచతః, పచ ని.- మున్నగు ద్వివచన
బహువచనాంతములును గలవు.
ఈ విధముగనే, జాతి [ద్రవ్యములు రెండును, ఏ పక్షమునందై నను, వివక్షాను
సారము (పధానా |ప్రధానార్థములగును. జాతి కుపకరించుటకై |ద్రవ్యముపా త్తమైన, ఆకృతి
'పొశోష్యమై (ప్రధానమగును. ఇక వ్యక్తికి అవచ్చేదకముగ = విశేషణముగ, ఆకృతి (గహింస
బడిన నపుడది ఆ|[పధానము. వ్య-క్తి ప్రధానము,
సమాసాది వృత్తులందలి గుణ[పధాన భావమిట్టిది గాదు. 'రాజపురుషః' ఆను
సమాసములో, పురుషుడు. (పధానుడు, రాజు అ|పఠానుడు. రాజపదార్థమునకు పురుష పదా
రముతో సంభేదమేగాని పృథగ్గ9హణము లేదు. కనుక రాజళబ్బార్థమున కచట విశేషణము
సంబంధము, దేవద త్త విశేషణ సంబంధము (ప్రత్యయార్థమగు కోరకు “దేవద త్తః పచతి”
అను స్థలమున నున్నట్లు, సంభవింపదు.
'రాజమాతంగ$' క రాజుగారి ఏనుగు. ఆ రాజు, అత్యధికైశ్వర్య సంపన్ను
నము దేశము 949 పడకొండము
339 }
డందము. అపుడా విశేషణమును తెలియచేయుటకు “బుద్దస్య' అను విశేషణమును జేర్చి
“బుద్ధస్య రాజమాతంగఃి అని (పయోగింపజనదు. ముద్ధస్య = “ఐళశ్వర్యవంతుడై ని,
'పాచకః' అను నామపదమందును, పచతి అను |క్రియాపదమునందును, [కియా
కారకములు రెండును సాధ్యసాధ నములుగా [పతీతి విషయములగుచునే యుండును. ఆందు
సాధనమగు కారకము సాధ్యమగు [కియ కుపకారక ము. అందుచేత ఆఅ|పధానము. దేనికొరకు
(పవృ త్రియంతయు ఇచట జరుగుచున్నదో అట్టి సాధ్యమగు క్రియ |పథానము. ఇది ఆఖ్యాత
పదమునందలి చర్య.
ఇక నామపదమునందో ? అచట కారకళ క్తి ప్రవృత్తి నిమిత్తము. ఆ శక్తికీ
ఆశయమైన కర్త “పాచకః' మున్నగు పదములలో |పధానుడు. | కీయ అ|పధానాభిధేయము.
కాబట్టి సమాస స్ధల లమునందువలెి కాక నామాక్యాత పదములందువలె గుణ ప్రధానత్వము
సుస్థము. లీల
అవతారిక ఆకృతి ఒకటియే' దాని చెప్పు శబ్దమును ఒకటియే యగును.
కావున ఏకశేషతో పనిలేదు. అంటిరే ? అది యెట్టు. ఆ పక్షమునను [(దవ్యము వాచ్యమను
చున్నారు. అపుడు వచనభేదమువలె ళబ్దిభేదము తప్పదుగి దా అనిన--
శో గుణభూతస్య నానాత్వా దాకృలేరేక శబ్దతా ।
సిద్దోవచనభేదళ్చ (ద్రవ్య భేద సమన్వయాత్‌ ॥ 938
గుణభూత స్య = అ|పధానమైన ద్రవ్యము, నానాత్వాత్‌ = అనేక మగుటవలన, ఆకృతేః =
జాతికి, ఏకళబ్దతా సిధ్యతి = ఒకే శబ్దముచే బోధ్యమగుట సిద్ధించును, ద్రవ్యభేద సమన్వ
ల అనేకత్య సంబంధమువలన, వచనభేదశ్చ = వకవచనాది భేదమును,
సిద్ధః భవతి = సిద్ధ దమె యగును.
తాత్పర్య వివరణములు. ఆకృతి, శబ్దముల కర్భమను వారికి ద్రవ్య మ[పధా
నము. దాని అనేకత్వమువలన శబ్దముల కనేకత్వము రాదు. (పధానముగ శజ్దారము జాతియే
కావున దానినిబట్టి ఏకత్వమే కలుగును. ఇక |దవ్యగును అభిధేయమే గదా. దానిని బురస్క-
దించుకొని, అవిరుద్ధమగు వవనభేదమును సంభవమే. 18881
అవతారిక... ఈ విషయము నీ కారిక:యు వివరించుచున్న ది
శో సాధనం గుణభా వేన (కియా యా బేదకం యథా ।
ఆభ్యాకే ష్వేకళబ్దాయా జాతేర్ణ)వ్యం తథోచ్యతే 11 339
ఆఖ్యాతేమ = త్రిజ న్త [కియాపదములందు, సాధనం = నామపదము = కారకపదము, గుణ
భావేన = తన అ(పధానత్యముచేత, [కియాయాః = [ప్రధానమైన |క్రియకు, యథాభేదకం =
ఏ (ప్రకారముగా విశేషకమగుచున్నదో, తథా [దవ్యం = ఆ విధముగనే, అ/పధానమైన
[54]
వాక్యపదీయము 8౨0 వృత్తి
[ 340, 341
దవ్యమును, ఏక శబ్దాయాః = వకశబ్ద వాచ్యమగు ఆకృతికి, జాతేః భేధకం ఉచ్యతే = జాతికి
విశేషకముగా చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు.._ పచతి, పచతః, పచంతి, మున్నగునవి ఆభ్యాతములు.
దీనిలో ధాత్వర్థమగు (క్రియ (ప్రధానము. ఆ|పధానమగు క ర్రనుబట్టి వచనభేదము కలిగినది.
ఆ విధముగనే, శబ్రవాచ్యమగు జాతి | పధానమైనను, ఆ శబ్బముచేతనే అభిహాతమై సన్నిహిత మై
యున్న [దవ్యము, |పథానా విరుద్ధమగు తన ధర్మము నుపకారకముగా ఉపస్థాపిం ంపవచ్చును.
అట్టు చేయనిచో ఆ గుణమునకు సణత్యమే నిలువదు. గుణమనగా |పధానమున కుపకరించు
నదియే. నామపదములును ఆఖ్యాతపదములును ఒక వాక్యమునందున్నపుడు నామపదములు
[కియాపదములకు చేయు నుపకారము ఆదియే. కావున నది నిదర్శసముగా జూపబడినది.
'“రాజపురుషః” మున్నగునవి సమాసవృత్తులు. అందు అవధానమైనది తన సంఖ్యా
భేదమునుబట్టి |పధానమునకు వచనభేదమును గల్పింపదు. కనుక, “నవృ త్తివత్‌' అనుట.
కారకముల సంఖ్యాభేదముచేత, తిజన్తపదములకు వచనభేదము సిద్ధించును. కావు
ననే తిజన్తముల కేక శేషవృత్తి త్తి లేదని, “న వైతిజన్తాన్యేక శేషారంభం (పయోజయ ని ని”
మహాభాష్యమున చెప్పిరి. H88On
అవతారిర్‌__ శబ్దములు జాతితో గూడిన వ్యక్తులనే బోధించును. అయినను నందు
(పధానమైనది జాతి గనుక, ఆ విశిష్టవాదమును, జాతివాదమే యగును. అపుడు జాతికి లింగ
సంఖ్యలు లేవుగదా ! లింగవచన సంబంధ మెట్లుపపన్నమగును ౭ అని శంకించి, ఆశయ
ధర్మములు ఆ[శితములకు లభింపవచ్చును. అని = “లింగవచన సిద్ధిర్గుణ వివక్షా నిత్యత్వాత్‌ * '
అను వా ర్రికముచే మహాభాష్యమున సమాధానము చెప్పబడినది.
తరువాత ““గణవచనపద్వా అను వా ర్తికమును వ్యాఖ్యానించుచు, శుక్షాది శబ్దము
లకు వలె లింగవచన సిద్ధి ఉపపన్నమగుననియు, కావున జాతియే శబ్ద్బమున కర్ధమను పక్ష
మును చక్కగ నుపపాదింపవచ్చుననియు నీ కారికలు బోధించును.
శో! ఏకతే తుల్యరూపత్వా చబొనాం |పతిపాదనే ।
ae) ఏ లద |e
నిమి త్తాత్‌ తద్వతోఒరస్య విశిష గహణే సతి ॥ 340°
శో సోఒయమిత్యభిసంబంధాదా(శ్రయె రాకృతేఃసహ ।
(పవృత్తౌ భిన్నశబ్దాయాం లింగసంఖ్యే (క్రసిధ్యతః ॥ 841
ఏకత్వే = జాతి వ్యక్తుల కభేదమను పక్షమునందు, శద్దానాం = శబ్దములు, |ప్రతిపాదనే =
అర్థబొధనమునందు, తుల్యరూపత్వాత్‌ = సమానరూపములగుట వలన, నిమిత్తాత్‌ = కారణ
మును బట్టి, తద్యతః అర్థస్య = జాతీమ త్రగు అర్థ మునకును = = వ్య క్రికిని, విశిష్ట (గహణేసతి
= అభేద (పతీతి కలుగగా.
నముద్ధేశము 851 పదకొండము
34 |]
ఆకృతేః = జాతికి, ఆశయ ః సహ = వ్యక్తులతో గూడ, సోయం = అదియే
ఇది, ఇతి అభిసంబంధాత్‌ = అను అభేద| గ హణము వలన, భిన్న శళబ్దాయాం = జాతి వ్యక్తు
లకు వేరు వేరు బోధకములు గల, పవృతొ = శబ్దముల ఆర్థ పవృ త్రి పక్షమునందు, లింగ
సంఖ్యే = లింగములును, వచనములును, పసిద్ధ్యతః = సిద్ధించుచున్నవి.
తాత్పర్య వివరణములు_ పూర్వ ముపపాదింపబడిన పక్షమునందు, ఒకే శబ్దము
జాతి వ్యక్తులను రెండింటిని, గుణ్మపధాన భావముచే బోధించునని చెప్పబడినది. ఇపుడు జాతి
వ్యక్తుల కభేదారోపమువలన రెండును చెప్పబడునని [పతిపాదించుచున్నారు. జాతి శబ్దములు
స్వార్ధమును పతిపాదించినపుడు, ఆ జాతి అను నిమి త్రమునే, దాని కాాశయమగు [ద్రవ్యము
నం దాశయించి = అనగా ఆరోపించి బోధించుటవలన వాని కభేదము సిద్ధించును. కాగా
నిమి త్రమగు జాతితో పాటుగా నిమి త్తియగు వ్య _క్తీయు నభిహితమగుటవలన పక్ష కృష్ణాది
గుణవచన ళబ్దములకువలె లింగ సంఖ్యలు వచ్చును.
ఆర్థములందు శబ్దములు (పవర్తించును. ఆ (పవృత్తి ఏకశబ్ద అనియు, భిన్నశబ్ద
అనియు, రెండు విధములు. జాతిని, ఆ జాతిగల వ్యక్రిని ఒకే శబ్దము టోధించిన, ఆపుడు
ఆ శబ్ద పవృ త్రి, ఏకశ'బ్ద, శబ్బ మొక్క జాతినే పతిపాదించినది, భిన్నశబ్ద [పవృ త్తి.
అందును జాతి [దవ్యములకు, అభేద (పతీతియే లోకసిద్ధము. అది యెట్టనగా _ గోశబ్దమునకు
గోత్వము అను జాతి ఆర్థమయినపుడును “అయంగొఃి = ఇది గోవు అనియే అందురుగాని,
దీని గోత్వము అని యర్థమిచ్చు టకు 'అస్యగౌః' ఆని అనరు కావున ఆభేదోపచారమువలన
ఆకయముయొక; లింగవచనములు గూడ సిద్ధించును. ఒక పక్షమునందు, గుణపధాన
భావముచే ఉభయ బోధనము. వేరొక పక్షమున అభేదోపచారముచే తద్చోధనము. అంతియ.
1540, 841!
ఆవతారికో... ఇట్టు జాతివాచక శబ్దములు అభేదారోపముచే వ్య క్తిని బోధించుట
మ ఖ్యమేగాని గౌణము గాదు. జాతి సంబంధము లేని వ్యక్తులు విశేష వ్యవహారమునకు
గోచరములే కావు అని చెప్పుచున్నారు.
శో (పాక్చజాత్యభిసంబం ధాత్‌ సర్యనామాభిధేయతా |
వస్తూపలక్షణం సత్వే (ప్రయుజ్య న్త త్యదాదయః ॥ 342
జాత్య భిసంబంధాత్‌ = వ్యక్తులకు జాతి సంబంధము కలుగుటకం టె, పాక్‌, సర్వనామాభి
ధేయకా = నుందు, సర్వనామపదములచే చెప్పదగుటయే ఉండును, సత్యే = [దవ్యమునందు,
వస్తూపలక్షణం = వస్తు సామాన్య మాత బోధకముగా, త్యదాదయః = సర్వనామ శబ్దములు
(త్యద్‌ మొదలయినవి), పయుజ్య నే = పయోగింపబడుచుండును,.
తాత్పర్య వివరణములు. వ్యకులయందు జాతి ఆరోపింపబడునని చెప్పబడినది.
అంతకుపూర్వము [ద్రవ్యములకు రూపనిశ్చయమే కలుగదు. ఆ అవస్థలో, ఏ శబ్బ్దమయినను,
దాని అర్థమును, ““ఇదియొక వస్తువు” అని సామాన్యరూపముగనే బోధించునుగాని, “ఇది
వృత్తి
[ 343
గోవు “ఇది అశ్వము అని విశేషాకారముగి బోధింపదు. అపుడా పదార్థములు, సనఃవాటిది,
అయం = ఇది అని సర్వనామ కబ్దములచేత మా|తమే చెప్పదగినవిగా నుండును.
వాక్యపదీయము g852
సర్వనామములు వసూప లక్షణములు మాతమె. ఉపలశ్షించుట అనగా సామాన్యా
కారముగ బోధించుట మాతమే. కాబట్టి, విశేషాకార జ్ఞానమునకై జాతి సంబంధము వ్యక్తికి
ఆవశ్యక మని భావనము. HRA
అవతారిక ఇచట మతాంతరమును గలడు. ఎట్టసగా-
శో॥ పొకొ, పాకా ఇతియథాభేదకః కే శ్చిదా(శయః |
aa] (cn
ఇష్యే చానుపాదానో ధర్మోఒసౌగుణవాచినామ్‌ || 948
ON
పాకౌ, వాకాః, ఇతి = రెండు వంటలు, చాల వంటలు అని, యథా, అనుపాదానః = ఏ విద
ముగా, శబముచే బోధింపబగని, ధర్మః, ఆ|శయః = ధర్మమయిన, [కియ్మాశయము,
ద జ
భేదకః, కైశ్చిత్‌ = భేదమును బోధించునదిగా, కొందరిచే, ఇష్యతే, తథా = అంగీకరింవబడు
చున్నదో, ఆ విధముగా, గుణవాచినామ్‌ = గుణవచన శబ్దములగు, చుక మున్నగువానికి,
అసౌ, అనుపాదానః == ఈ, శబ్దోపాదానములేని, ఆ| శయః భేదక ఇష్యతే = గుణముల
ఆధారము, వచన భేదసాధకమని సమ్మతము.
తాత్పర్య వివరణములు.___ పాకశబ్దము [కియాధర్మమును చెప్పు శబ్దము అది
(కీయా [శయమును చెప్పదు. అయినను లోకమునందు, రెండు వంటలు, మూడు వంటలు -
అని ఇట్టు వ్యవహారము కలదు. పాక కిము ఒకటియే. కాని వరి బియ్యమువంట ఒకటి
యవధాన్యముల బియ్యపు పాక మొకటి. గోధుమ బియ్యపు వంట బెల్లమువంట - ఈ విధముగ
వండబడు వాని భేదమునుబట్టి ఆ వ్యవహారములు వచ్చినవి.
ఆ విధముగనే గుణవాచకములగు శుక్తాది శబ్రములందును ఆ| శయములకును,
ఆ(శితములకును గల, “అదియే ఇదో అను సంబంధ మువలన ఆశయము. ఆ్మశితమగు
గుణమునకు భేదమును బోధించును. కావున గుణవాచకములందువలె జాతివాచకములందును,
శబ్ద బోధ్యముగాని (ద్రవ్యము వచనముల భేదమును = అనేక వచనములను కల్పించునని
కొందరందురు. కాని ఇది యు క్తముగా దోచదు.
పాకౌ, పాకాః అనుచోట ద్వివచన బహువచనములు [కియకును దాని ఆశయము
నకును అభేదారోపమువలన వచ్చినవి కావు. |కియాభేద కృతములే. అచట భేదము న్యగతమే
ఆ్యళయముననున్న దాని కారోపమువలన రాలేవు. ఆ|శయములకు భేదమున్నచోట, ఆ[శితము
నకు ఏకవచనాంతత్వమే యగపడుచున్నది చూడుడు. “గుడతిల తండుల ఓదనానాంపాక ౪!
= బెల్బము, నువ్వులు, బియ్యము, అన్నము _ వీని వంట, అని అరము. గుడాదు లా; కయ
ములు, పాకము ఆితము. పాక|క్రియ లనేకములయినను నట బహువచనము లేదు. -
శుక్వాది శబ్దముల విషయమున, గుణములకును, ఆవి కలవానికిని, అభేదోపచారము
853
పదకొంగడగము
y శ్త
hg
21 శో
3
"7 షె
వ
తే
వష.
క్త |
జ { |. 1
గ్‌ * |
; స
f |] a లీ
ల ఇతే తీ శే
3 3
ఖల?
a
౪ ఒక |
* : ] |
3.
మ స ॥]
బూ ro}
ఖు
hy |
2
భః జ?
(1 72
10 ప్ర
63 ()
Vi na
my
nm bh
y3 oa
wf
3 y 3
ఖే :3
త v3
ఖై గ్గ
న్‌
ye y2
3 2
al
కములు
కెయావాచ
il ఆ శయస్యానుపాదానే కేవలం లభతే యది ।
ల్‌
z= 4H?
ర) త్తి /
Hf “3
Fa ee
11 2
he ల్చ
n Bl
Ha 4h
సి yi ba
లు గ 19
చ aR
తో
wy |
Mar
fh] |,
గో క
® me
0 ma
న్‌్‌ jd
v2 9 4
¥ i C
ల ళో
2
టయ స
స్‌ ౪
b గ్గ 3a
Ww) |
ల్‌!
= ౮
D కవి నీ
గ్గ qm
||
9 ఎ గ
2 సతీ
న్యు సన్న
RRR
, లభతేయదివాపొంచ
ర్మ లను
[గ ంథ మున,
(9
విఘరింంపబకినడి.
VRE 1 ని
గ] 23 జ y గో
19D న ప్ర
7,3 నీ ‘f
ఖ్‌ 4 3 [1,3 17)
ff 3 శ
=) 4.
yy 0 ఉల
|) Hh
. “1 CG) yy
Ty «3
ళ్‌ గే వా శ ఓం
టే ణు i ఖే
ఇ | ॥ 1a |
Ya? 7,
స్తై త్త) “3 స్త]
ఖం 3 న
న్‌ 1 గ్‌
» sy i
7 ల. గ
wo fy a, ల!
స్‌ శ a? fy
td 5 [3 ల]
మ క Dd
న గ్‌ 0, న
లి tw
గ Cs
ని y3 Be స్స ళీ
0 1 uw
ప నో
0,7 693
న్‌ గ్‌ య
HH 3d
గచ లే D టె
న 2 ; | be ౮
త సో G
(|; ఖ్‌ 3 oe
వి ధం a 2
3
gh C
0
యమున వివడింపబడినది.
న
ళీ అ మనం
~
అము
జ జ
ht
కారికచే (పళ్నించి, ““వ్యపదేశోభిచేయే
అుడినది.
033
42
8)
1వ ఉతే॥
చ
ఇభూనము చెప్పబడినది. ఆ విష
న౭మును బోధి
తానాం శబొనాం జాతివాచినామ్‌ ।
మ)
(0)
gత్‌ సందంధాత్‌ వ్యక్తి రప్యుపజిొయతే It
845
2
క!
నూ
రి
ల్‌ పై
య గో
Ie
ww
లి
శో॥ జాతే
ne
జాతే = జాతియందు, పూ
ఎ
జా తివాచక ములగు, శబానాం = శ
Pn
నాక
| $54 వృత్తి
వాక్యవదీయము [345
సంబంధాత్‌ = సంబంధమువలన, వ్య క్రిః అపి = ఆశయ (పతీతి కూడ, ఉపజాయతే =
కలుగును.
జ చస ఖై ey య | లా
తాత్సర్య ఎవినరణములు--- జాతి నిమిత్తము. వ్యక్తి నిమిత్రి. శబ్దము నిమి శ్ర
నిమి త పురసృరముగనే బోధించును. కాగా ముందు జాతిని బోధించుననుట. ఆశయము
లేకుండ జాతికి ఉనికి సంభవింపదు. కావున, శబ్దము జోధింపకున్నను, జాతి క్మాశయమె
యుండుట అను సంబంధమునే ముందు పెట్టుకొని వ్వక్తియు ప్రతీతి విషయమగును.
“'అధికరణగతిః సామాన్యాత్‌ ” - అని సరూప సూూతమున భాష్యవార్తికము. వాజ
ప్యాయనుడను మహర్షి జాతివాది. వ్యాడి మహర్షి వ్య క్రివాది.
“'గౌరనుబాధ్యో అజోగ్నిషోమీయః'" అనునది పూర్వ మీమాంసలో విచారింప
బడిన ఒక విధి వాక్యము. విథికి చోదన అని పర్యాయపదము. “ఆగ్ని, సోముడు అమ కో
ఇదణు దేవతలజంట, దేవతగాగిల భాగ పనవున కనుబంధము చేయవలెను” అని ఆ విథి
య స్తై తో లో లో
కరము. ఆనుబంధమనగా ఆరంభణా లంభనములు. అందు ఆరంభణము మేకను కొనుట.
థి
ఆలంభనమనగా దానిని మం[తపూర్వక ముగా తాకుట అని వ్యాఖ్యాతలు.
ఈ చోదనా వాకకమ నందలి అజపదమునకు, అజత్యము అగు జాతి అర్ధమయిన,
ఆరంభణాది |కియ లకు జాతియందు సంభవముండదు. కనుక వ్య_క్తియే శబ్రమున కర్ణము
కావలెనని వ్య క్తివాదులు. వారికి సమాధానముగ పై భాష్యవా ర్హిక మవత రించినది.
జాతియే పదార్థమయినను, దానితో పాటుగా నుండునది అగుటవలన, జుతికి
విదింపబడిన కార్యములు దాని కొధారమగు వ్య కియందు (ప్రవ ర్తించునని జాలివాడుల
తాత్పర్యమని ఆ వార్షికము తెలియచేయుచున్నది.
హోమము చేయుటకు, అగ్ని కావలెసుగదా దానికై ““అగ్నిరాసీరోతామ్‌'' అని
ఆదేశింతురు. అగ్నిని తేవలెను అని యర్థము. ఏదేని పా|తము లేకుండగ అగ్నిని తెచ్చుట
ఏలు పడదు. “ఒక పశ్లెముతో అగ్నిని తేవలెనని' చెప్పలేదు _ ఆవిహితమ నను పాతమం
దుపయోగింపబడుచున్నది గదా! ఆ విధముగనే, అభిధేయము కాకున్నను వ్యక్తి, బోధలో
విషయమగును అని జాతివాదుల తాత్పర్యము. 118451
. అవతారిక శబ్దములు, వాని అర్థ ములను అభిద అను వ్యాపారముచే బోధిం
చును. ఆ వ్యాపారము, తాను బోధింపవలసిన అర్ధమును ఒక్కసారిగనే బోధించును. కొంత
భాగమును బోధించి, కొంత తడవాగి మరల వ్యాపారించుట == అను విరమ్య వ్యాపారము
దానికి లేదు. కాని [గ్రహీతలు మ్మాతము, సంసృష్టములగు ఆర్థములను, తాము విభజించుకొని
ఒక |క్రమముగనే (గ్రహింతురు. ఆ అభ్మిపాయముతో, మహాభాష్యమున, “సామాన్యే వృత్తస్య
విశేషే వృటత్తిరుపజాయతే” _ [క్రమము చెప్పబడినది. ఈ కారిక ఆ విషయమును వివరించునది.
వాత్యపదీయము 836 పృ శ్రీ
[349
తాత్సర్య వివరణములు...__ “మంచ లరచుచున్నమపి” _ అను వాక్యమునండు,
మంచ శబ్దము, ఆధేయ భూతులగు ముచస్టులను బోధించునది అయియున్నను, దానిని
ఆధారవాచకమే ఆందురు. ఆ విధముగనే జాతీ శబ్దములు, జాత్యా| శ శయములగు [దవ్యములను
బోధించినను, జాతి వాచకములే'” అని (ద్రవ్యమును బోధించునవి అనుట, ఉపచరిత వ వ్యవ
హారము. అనగా ఆరోపితమనుట. ఆది ముఖ్యవహారము కాదు. జాత్యభిధానమే ముఖ్యము,
అ థై న, జాతి ఒక్క_టియే గదా! జాలివాచకములకు ద్వివచన బహువచనము
లెట్టుపపన్నములగును ? ఏకత్వసంఖ్య గల జాతిని బోధించు శబ్దములు, ఏకవచనాంతములుగ
మాతమే యుండదగును గదా: అని మరల (ప్రశ్న కలుగును, సమాధానమేమనిన,--
సంఖ్యా సంస్పర్శములెని జాతి మా్యతమునకే, దవ్యములం దధ్యాసము. ఏకత్వ సంఖ్యా
విశిష్టమునకు గాదు. కావున, ఆ[శయగత లింగ సంఖ్యల సంబంధము, జాతికి సిద్ధించునని
తాత్పర్యము. వీర ॥
అవతారిక జాతిటోధక శబ్దములకు గూడ లింగవచనము లుపపన్నములగునసి
నిరూపింపబడినది. వానికి శుక్టాది గుణశ బ్రములు దృష్టాంత ముగా సియబడినవి. “శుక్తః అను
శబ్దము తెలుపుగలదియను నర్గమును చెప్పినపుడందు *“మతుప్‌” - అను |పత్యయము వచ్చి
లోపించినది ఆనిగాని లేదా గుణమునకును గుజికిని అభేదమేయనిగాని చెప్పవలసి యుండును.
జాతి శబ్బములును ఆభేదోపచారముచేతనే జాతిమంతములను బోధించును. ఇట్టు,
బోధనోపాయ విషయమున భేదమున్నను, తద్యత్తు బోధించు జాతి గుణశబ్దములు రెండింటికిని
దుల్యమే. అందువలన గుణశబ్దములు జాతీ శబ్దములకు దృష్టాంతముగ జూపబడినవి. ఈ
విషయ మీ కారికలో నిరూపింపబడుచున్నది.
శో ఆ స్యేదమితి వా యత సోఒయమిత్యపి వా యతిః |
వర్తతే పరధర్మేణ తదన్యదభిధీయతే ॥ 349
'ఆస్య ఇదం ఇతివా = దీనికి సంబంధించినది ఇది” అని గాని, 'సోజయం” ఇతివా = “అది
ఇది” అనిగాని, (శుతిఃియ్యత్ర వర్తతే = శబ్ద పయోగ మెచ్చట నుండునో అచట, తత్‌ = ఆ
శబ వ్యవహారము గల, అన్యత్‌ = నిమి త్తి = నిమి త్తముగలది, పరధర్మేణ అభిధీయతే =
నిమిత్తారోపముచే, అట్టు చెప్పబడును.
తొత్సర్భ బివర్‌ణయులు._ శబ్దములే యుపాయముచే అర్భాంతరమును బోధించి
నను, నిమి త్తరూపము నారోపించి, నిమి త్రిని బోధించుట తుల్యము. కాగా శుక్షాది శబ్దములు
[ద్రవ్యమును చెప్పినను గుణ శబ్దములే యనబడును. గవాది శ బ్రములును ద్రవ్యమును బోధించి
నను జాతి శబ్దములని వ్యవహరింపబడ వచ్చును. ల 4ఉ9॥
అవతారిక... అది యెట్టనగా జూడుడు,
శ్లో యుతధానం న తస్యా స్తి స్వరూపమనిరూపణాత్‌ |
గుణస్య చాత్మనా (ద్రవ్యం తద్భావేనోపలక్ష్యతే [1 950
వాఠ్టపదియము 56 జాతి
[ 104
కలుగును. కనుక జానము పరాదీనము. స్వతః దానియందు నానాత్వము వైలక్షణ్యము
కలుగదు. ఘటాడి వ? కిని బటి జా జ్ఞానముయొక్క- ఆకారము సిష్పన్నమగును, అటే ఘట వ్య క్తి
థు లు —_
యందున్న ఘటత్వ జాతినిగూడ జ్ఞానము పొందగలదు.
(7
కాబట్టి స్వతః జ్ఞానమునందు సామాన్యము లేకున్నను ఘటాదిక మునందున్న జాతి
జ్ఞానమునందుండును. కాగా బాహ్య పదార్థమే ఆందుకు కారణము కాగలదు. 11081
అవతారిక జ్ఞానము జయము కానందున అది యెన్నడు ఇతర వస్తువుయొక్య
రూపముచే నిరూపింపబడదని చెప్పబడినది. కాని యది యెట్టు ? అను |పశ్నకు సమాధానము
చెప్పుచున్నాడు.
శో యథా జ్యోతిః (పకా శేన నాన్యేనాభి పకాశ్యతే |
జ్రానాకార స్తథాన్యేన న జ్ఞానేనోపగృహ్యశే ॥ 104
చు ఆలా యో ఫీ
యథా = ఏ రీతిగా, జ్యోతిః = తేజము, అనేన = మరియొక, |పకాశేన = తేజముచే, న
త ఇ
అధి పకాళ్య్ళతే = పకాశింప చెయబడదో,
తథా = ఆ రీతిగా, జ్ఞానాకారః = జ్ఞానము యొక్క ఆకారము, అనేన = మరి
యొక, జ్ఞానెన = జ్ఞా జానముచే, న 1 ఉపగృహ్యలే = (గహింపబడదు య
ఘటము మున్నగు జడ పదార్థములను దీపము. అనగా వెలుతురు (పకాశింప
చేయను. ఆ వెలుతురు మరియొక వెలుతురును అపేక్షింపదు. అట్టుకాక తేజము మరియొక
తేజముచేతనే (పకాశింపజేయబడిన అదియు జడమె కావలెను. కనుక తేజము సంప్రకాశము
ఇతరమును అపేక్షింపదు. అర్హ జ్ఞానముకూడ స్య|పకాశళమే. మరియొక జ్ఞానముచే గహింప
బడునది కాదు.
ఘటము
జ్ఞానమునకు అటి యే
య
ఆ జాతియు వ్యక్తీ ద్వా
స్ట్‌
బున? గు వ్యక్తులకు ఘటత్యము మున్నగు జాతియొక)_ అపేక్ష కలదు.
లేదు. కాబట్టి అర్థములయం ందున్న ఏకత్వము జాతినిబట్టి కలుగును.
జ్ఞానము మునకు కలుగును.
గ mg
జ్ఞానములు ఆకారము కలవి. స్వ పకాశళములు. సంతః అవి జాతి లేనివి.
బికేఖాొంక యము. జ్ఞానమునకు జం యమగు ఘటాదులయందున్న సామాన్యములే
ఉపకారకములగును. కాని జ్ఞానమునకు ఆకారము లేదు జ్ఞానము స్య[పకాశము కాదు అని
వై శేషికులు తలంతురు.
కాని వె వైయాకరణులు అట్టు భ్రావింపరు.
రము, సామా న్యరహితమనియే తలంతురు.
ey
టూ
తిని జ్ఞానము స స్య|పకాశము, సాకా
వై శేషికమతము యు కము కొదు. ఈ యంశము 'జ్ఞానాకారః' అను పదముచే
వ్యక్షమగుచున్నది. హేలారాజు దీనిని స్పష్టపరచెను. ॥ 10 4॥
నముడ్దేళము 857 పదకొండము
352 ]
యత్‌ [ప్రధానం = ఏది, ముఖ్య మైనదో, తస స్య స్వరూపం దాన, స్వరూపము, అనిరూప
ణాత్‌ న అస్తి = నిరూపకము = విశేషణము లేనందున, లెదు, [ద్రవ్యం చ = [దవ్యమును,
oy
గుణస్య ఆత్మనా = విశేషణముయొక్క-, స్వరూపముచే, తదా
కముగ, చూడబడుచుండును.
ఎవేన ॥ ఉపలక్ష్యతే = = గుక్రాత్మ
తౌల్ఫ్‌ర్భర బీవరణయములు.. కియా సంబంధమునకు అర్హ మైన (దవ్యమెది ఆయి
నను, ఉపాధి విరహితమగు రూపముతో వ్యవహారమున నుండదు, ఉపాధి అనగా విశేషణము,
నిరూపణమనగా ఉపాధియొక్క_ రూపముతో పూత పెట్టబడియుండుట. ఉపాధి రూపాచ్చురణ
నున నదియ. జుక్ష గుణముగల |దవ్యముగాని, జాతి విశిష్ట వ్యక్తిగాని, ఆ, పక్షగుణము,
జాతి, అను ను నుపాధుల రూపముతో గూడి తామును విశేషణ రూపములే యనునట్టగ పడును,
నిమి త్రి, నిమి త్రముతో సారూప్యము నందినదా యనునట్టు భాసించును. 1850॥
g
అవతారిక. అచ్రై నను జాతికి పాధాన్యము నశించుననుకొనరాదు.
లో గుణస్య బేదకా లేతు (పాధాన్యముపజాయతే |
సంసర్ల (శుతిరర్థైషు సాక్షొదేవ న వర్తతే i 951
గుణస్య = గుణమును, భేదకాలేతు = వేతొక దానినుండి విడబరచి [పధానముగ చెప్పిన,
[పాధాన్యం, ఉపజాయతే ౫ అపుడు పాధాన్యము దానికి కలుగును, సంసర్గ శుతిః = సంస
ము [పవృత్తి నిమి త్రముగా గల శబ్దము, అర్థెష = ఆర్థములందు, సాశాదేవ న వర్తతే =
ఉపాధిని విడిచి వేరుగా వర్తింపదు.
తాత్త్రృల్భ్యం వివర జములు. |దవ్యము [పధానముగ వివక్షింపబడినపుడు, జాతి
ఉపాధి. గుణము [పధానవాచ్యుమైన, గుణజాతి ఉపాధి. జాకియే | పధానముగ నధిమత మయిన
శబ్రస్యరూప ముపాధ్‌, శబ్దముల వస్తువును బోధించినను, ఏడియో ధర్మాంతరము యొక్క
సంసర్గము నుపాధిగా గల దానినే బోధించునుగాని శుద్ధ వస్తువును బోధించవు. కనుక ఉపాధిని
విడిచి సాతశాదర్థమునందు, ఏ శబ్దమును వర్రింపదు. 1 లి51॥
అవతారిక. |దవ్యపదార్గ వాదమునను, జాతియను నుపాధితో గూడియే అది
వాచ్యమగును గదా. అపుడు జాతి పదార్థతయె _ప్రాప్తించినది. ఇక జాతి పదార్థవాదమునను,
జాతి [దవ్యముల కభేదమున్నను జాతియే పదార్థమని సిద్ధించును. ఇక వేరుగ [(దవ్యపదార్థ
వాదమనునది ఎట్లు సంభవము ?
శో బాత సృతోయదా (దవ్యే సళబ్లోవుర్త రతే పునః ।
జా తేరేవపదార్థత్వం న తదాభ్యుపగమ్యతే uw లిల్లి
శబ్దం = = ఒక శబ్దము, జాతొవృత్తః = జాతియందు వంర్తించినదై, పునః సః = మరల, అద్‌,
దవే, యదా, "వర్తతే = = |దవ్యమునందు, వర్తించిన, తదా = ఆపుడు, ఇక, జాతేరేవ
వాక్యపదీయము 858 వృత్తి
[ 353
పదార్థత్య = జాతికే పదార్థతయనుట = జాతియే పదమున కర్ధమనుట, న అభ్యుపగమ్యతే =
[గహింపబడదు = అంగీకరింపబడదు.
తాత్స్రర్భ వవరోణములు-_- శబ్దములు '“అభిధి అను వ్యాపారముచే ముందు
జాతిని బోధించి, అంతతో సాగక మరల [ద్రవ్యమును గూడ బోధి౭చునపుడు, కేవలము
జాతియే బోధితమనుట ఆంగీక రణీయము గాదు. [దవ్యమును బోధింపబడినది గదా ! కనుక
ఆ వాదమును సిద్ధించును. 18521
అవతారిక శబ్దము లొక యర్థము నొక వ్యాపారముచే బోధించి, ఆంతతో
నాగక మరల నర్థాంతర బోధకు వ్యాపారించుననుట కా న్రీయము గాదు. కాగా నొక శోబ్బ్దమునకే
జాతివాచక త్వమును [దవ్యవచనత్వము నెట్టు సంభవించును ? అపుడవి భిన్న భిన్న శబ్దముల
కావలెను గదా అనిన--
శ్లో (పవృత్తానాం పునర్వ్భృ త్తి రేక త్వేనోపవర్ష్యతే ।
(పతిప త్తే రుపాయేషు న త_త్ర్వమనుగమ్య లే i 359
[పవృతానాం = ఒక యర్థమునందు |పవర్తించిన శబ్దములకు, పునః, వృత్తిః = మరల
ఆర్థాంతరమున (బవర్తించుట, ఏకత్వేన = అభిన్నముగనే = ఏక|పవృ త్తిగనే, ఉపవర్ణతే=
చెప్పబడుచున్నది, (పతిప త్తేః = బోధనమునకు, ఉపాయేషు = సాధనముగా [గహింపబడు
వాని విషయమున, తత్త్వం, న అనుగమ్యతే = యాధార్థ్యము, పాటింపబడదు.
తాత్సర్యూ వివరణములు.____ సత్యమే. ఆ శబ్దములు భిన్న భిన్నములే కావలెను.
కాని వాని సాదృశ్యమునుబట్టి ఆభేదమును వానికి అధ్యవసించి (ఆరోపించి) ఏకత్వమే వ్యవ
హరెంపబడు చున్నది. అది |పతిపాదనమునం దుపాయము మతమే. శబ్దములు జాత్యాదు
లతో సంసృష్టములగు వానిని మొ త్రముగనే బోధించును. వానికి ఒక యర్థ మును బోధించి,
విరమించిన, మరల వ్యాపారించుట శాస్రానుమత ము గాదు. |కమబోధ లేనేలేదు. (పతిపత్తి
సౌకర్యమునకై |కమము కల్పితము. అంతియే. ఉఊపేయమును దెలిసికొనుటకై యవలంబింప
బడు నుపాయములు వ్యనస్థిత ములు గా నుండవు. ఆవి సత్యములును గావు. 1858
అవతారిక జాతియ వ్యక్తియును భయములును శబ్దములచే నభిహితములయి
నను, వాని |పాధాన్యమును ఆపాధాన్యమునుబట్టి మత భేదముచే, “జాతి పదార్థతి' “ద్రవ్య
పదార్థత' ఆను వాదములు సిద్ధించును, ఆని యిందు చెప్పబడుచున్నది.
ల్లో అపృథక్‌ శబ్దవాచ్యస్య జాతిరా|శ్రీయతేయదా |
౧౧ (౮
(దవ్యస్య సతిసంస్పర్శే తదాజాతి పదార్ధతా ॥ 354
అపృధక్‌ శబ్ద వాచ్యస్య ౬ వేరు శబ్దముచే గాక యొకే శబ్దముచే చెప్పబడిన [దవ్యమునకు,
జాతిః, యదా, ఆగ్రీయతే = జాతి, ఎపుడు, (పధానముగ ఆ్యశయింపబడునో, తదా =
సము దేశము 859 పదకాండము
35 |)
అపుడు, |ద్రవ్యస్య = ఆ [ద వ్యమునకు, సంస్పర్మ్శ్మే 'సత్యపి” = శబ్దముచే బోధనము ఉన్న
ప్పటికి, జాతి పదార్థతా = = “వాతి పదార్థము' అను పక్షమే సిద్ధము.
తాత్పర్య వివరణములు.__. జాతియు, వ్య క్రియు నొక శబ్దముచేతనే బోధింపబడి
నను కార్య[పవృత్తి విషయమున, జాతికే [పాధాన్యమును వివక్శించిన, [దవ్య సంబంధ మా
జాతికి లేకపోదు. అయినను జాతి యచట పదార్థమనుటయే యుక్తము. [ద్రవ్య సంస్పర్శ
మెందుకనగా, ఆధార భేదముచే ఆధేయమగు జాతికి భేదమును సూచించుటకు మా(తమే.
కనుకనే ఈ [పయోగములలో నొకచో బహువచనోపప త్తి. లేనిచో జాతినిబట్టి ఏకవచనమె
పాప ప్రము. ““/బాహ్మణాః శు, గూషిత వ్యాః | = |బాహ్మణజాతి సేవింపదగినది. ఇచ్చటను
ఏకవచనము మాతమే [పౌప్తము. “యో౭యం పానీయం పిబతి స గౌః పదా న (స్పష్టవ్యః క
= నీరు |తాగుచున్న గోజాతీయ మేదియు కాలితో తాకబడరాదు. ““గౌరనుబంధ్యః'' =
గోజాతీయము ఆలంభనీయము అని ఇట్లు శబ్దముచే (ద్రవ్య సంస్పర్శమున్నను జాతిపదార్థ
పక్షమే పర్యవసించును. ఆపుడును నీకవచన బవహువచనాంత శబ్ద పయోగము లుపపన్న
ములు, వీ5్‌ఉ॥
వ్‌
A
అవతారిక ఇక |ద్రవ్యపదార్థ పక్ష మెపుడు సిద్ధించుననిన...
శో (దవ్యస్య సతి సంస్పర్మే దవ్యమాశ్రీయకే యదా ।
వాచ్యం తేనై వ శబ్దేన తదా (ద్రవ్యపదార్థతా i రీగ్‌గ్‌
శళ్దేనలేనైవ = ఆ జాతి బోధకళబ్దముచేతనే, ద్రవ్యస్య = [దవ్యమునకు, సంస్పర్శే సతి =
అభిధేయముగ సంబంధము కలిగినపుడు, యదా = ఎపుడు, (ద్రవ్యం వాచ్యం = (ద్రవ్యము,
ఆశ్రీయతే = కాగ్యార్థమై [పధానముగ నాాశయింపబడునో, తదా, (ద్రవ్యపదార్థతా =అపుడు,
(దవ్యపదార్థ పక్షము సిద్ధించును.
తాత్పర్య వివరణము--- జాతి బోధక శబ్దమే (ద్రవ్యమును గూడ బోధించినను,
అభిధేయనుగు ఆ (ద్రవ్యము కార్యవిశ్రేషమునందు (పధానముగ [గహింపబడి, జాతి దానికి
విశేషణముగ మాత్రమే ఉపయు క్రమయినపుడు ““దవ్యము పదార్ధము! ఆను పక్షము
ఏర్పడును. ఎట్లనగా - “బాహ్మణ మిమం భోజయి" అను వాక్యమును జూడుడు. “ఈ
ద్రాహ్మణున కన్నము పెట్టుడు” అనిన నట బాహ్మణ శబ్దము, ఈ |బాహ్మణున కనుట వలన
జాతిని బోధింపదు. వ్యక్తినే బోధించును. కనుక నిట |దవ్యపదార్థ పక్ష మ్మాశితము.
[పాధాన్యా,పాధాన్యములనుబట్టి పక్షములకు వ్యవస్థయని భావము.
సరూప సూత భాష్యమున నీ సందర్భమునందున్న (గంథము గమనీయము..
““కస్యచిత్తు కిం చిిత్పధానమ్‌” కించిధుణ భూతమ్‌. న హా ఆకృతి పదార్థకస్య ద్రవ్యం న
పదార్థః | [(దవ్య పదార్థ కస్య వా ఆకృతిర్న పదార్థః |! ఉభయోరుభయం పదార్థః | ఆకృతి
పదార్థకస్య ఆకృతిః (పధానభూతా | [దవ్యం గణభూతమ్‌ | [ద్రవ్యపదార్థకస్య ద్రవ్యం
పధానభూతమ్‌ । ఆకృతిర్గుణ భూతా ॥ * _ ఇవి యచటి పంక్తులు.
వాక్యపదీయము 860 వ
ఫోరం
[ 356
“పదములకు ఆకృతి “అర్థము - అను వానికి |దవ్యమిక లేనేలేదని యర్థము
కాదు. (దవ్యపదార్డి వాదికిని, ఆకృతి పదార్థము కానేకాదని తాత్పర్యము గాదు. ఉభయుల
కును నుభయమును పదార్థమె. అయిన నొకని కొక్కూటి (పధానమయిన, రెండవది ఆప
ధానము. ఆకృతివాది కొకృతి (ప్రధానమయిన [దవ్యమ[పధానము. [దవ్యవాదికి (దవ్యము
(ప్రధానమయిన, ఆకృతి గుణమగును. అంతియ... 1విక్‌5్‌॥
అవతారిక. వేదమున పూర్వకాండము కర్మలను జోధించును. విధి వాక్యము
లకు చోదనావాక్యములని వ్యవహారము, “చోచన, విధి' _ ఇవి పర్యారోపదములు, ఆ చోడ
నలు జాతిపరములు కొన్ని, వ్య క్రిపదములు కొన్ని. “*గౌరనుబంధ్యో౬జో గ్నీషోమీయః'”
అని యొక చోదన. అది జాతి పరము. గోజాతికి ఆలంభనమును చేయుట అసంభవి,
గోపదము జాతివాచక మయినను, తాత్పర్యదృష్టిలో [దవ్యమ అచటను శబ్దారమని వ్యాడి
మున్నగు మహర్షుల మతము.
శో! అప్పథక్‌ శబవాచ్యాపి భేదమా (తే (పవ రే ।
ne) లు య అలో
యదా సంజంధవజ్జాతిః సాప్మిదవ్యపదార్థతా 11 856
జాతీ = ఆకృతి, అప్పథక్‌ శబ్దవాచ్యా అపి = ఓకే శబ్బముచే జెప్పబడినను, యదా=ఎపుడు,
సంబంధవత్‌ = సమాసార్థమగు సంబంధ మువలె, భదమా,తే = తన ఆ్మశయమును వేరు
జేయుటలో మాతమె, [ప్రవర్తతే = వ ర్రించునో, తదాపి, సా = అపుడును, ఆస్థితీ, [దవ్య
పవార్థతా = [దవ్యము పదార్థముగా గలిగియుండుట అగును,
తాత్పర్య వివరణములు.. జాతియు, వ్య క్రియు, ఏకశట్లోపా త్రములే అయినను,
ఆలంభనము మున్నగు కార్యములు అనుభవించు యోగ్యత జాతికి సంభవింపదు. అపుడు
జాతిని ఆదరింపక వ్యక్తినే స్వీకరించువారు వ్యాడిమహర్షి మున్నగువారు. “చోదనాసు చ
తస్యారంభాత్‌ ' ' ఆని యీ సందర్భమున వ్యక్తికి పదార్భతను సాధించు వా ్రికము. చోద
నాసు = [ప్రవర్తక వాక్యములలో, తస్య = [దవ్యమునకు, ఆరంభాత్‌ = ఆరంభము చేయ
బడుట నలన _ అని యర్థము ఆరంభణమనగా |కయము లేదా బంధనము. ఈ [కియయు,
(పోక్షణ విశసనాది [కియలును [ద్రవ్యమునందే చేయబడుచున్నవి. కావున [ద్రవ్యమే శబ్ద
వాచ్యమని వారి తాత్పర్యము. ఇక జాతి కుపయోగమెమనిన, వ్యక్తి, జాత్యవచ్చిన్న మేగాని
గుణాద్యవచ్చిన్నము గాదని తెలుపుటయే,
రాజపురుషః అనునది షష్టీ సమాసము. తత్పురుష, అది ఊఉ త్తరపదార్థ |పధానము
రాజపురుషుల సంబంధమగు “స్వస్వామి భావసంబంధమును షష్ట్యర్థ మె. కావున నదియు
సమాసవాచ్యమే అయినను (పధానము గాదు. ఆ సంబంధము, ఆ పురుషుడు రాజు సంబం
ధియే గాని ఇతర సంబంధి గాదు అని తెలియచేయుటకే ఉపయు క్రము. ఆ విధముగనే యీ
వాదమున గోత్వాది జాతులును అవచ్చేదక మ్మాతములే. వ్యక్తులకే ప్రాధాన్యము అని
భావము. ॥ వర్‌ 61
సముద్దేశము ఏ6 1 పెదికా౦ండయి
358 ]
అవతారిక “వద్ధ జాతివాదము', “వద్ధ వ్య క్తివాదము' అనియు రెండు పక్ష
ములు గలవు. కేవల జాతియే శబ్దవాచ్యము అనునది మొదటివాది వాదము. శుద్ధ (ద్రవ్యము
వాచ మని [దవ్య పదార్థ పక్షము. ఆ పక్ష ద్వయ మీ కారికలో పసంగింపబడును.
యళ
9
“ఫ్ర
లో అత్యంతభిన్నయోరెవ జాతి దవ్యాభిధాయినోః
అవాచ్యస్యోపకారిత్వ ఆ శ్రితేతూభయార్ర తా il 957
అత్యంత భిన్న యోః ఏవ = మికి,..లి వేరు వేరే అయియున్న, జాతి దవ్యాభీధాయినోః =
తివాచక, వ్య క్రివాచక శబములలో, అవాచ్శస్య = శబ్దవాచ్యముగాని రెండవదాసికి, ఉష
ప
తే = సౌ రాచ్యమయిన దాని కుపకారము, ఆ,శితే తు = ఆశయింపబడిన యెడల, ఉఊఉభ
రతా = జాతి పదార్ల్గతయు, (దవ్య పదార్గతయు, సిధ్యతి = సిద్ధించినది,
థి థి థి
i @
తాత్పర్య వివరణములు_ కేవలము జాతిని మాతము చెప్పు శబ్దము వేరు ఆ
విధముగనే వ్య క్రిమాత వాచక శబ్దమును వేరే. ఆ భిన్న భిన్న శబ్దములందు, 'జాతీవాచకము,
జాతిని చెప్పినపుడు, వ్య క్తి, చెప్పబడకపోయినను, తన లింగవచనాదులను జాతికి కల్పించి
యుపకదించును.
అటులనే, వ్యక్తి వాచ్యమయినపుడు, జాతి, తాను చాచ్యముకాకున్నను, వ్యక్తులకు
విశేషణముగ నుపకరించును. కావున శుద్ధ జాతి, శుద్ద వ్యక్తి పక్షములు పాణినికి సమ్మతము
లుగా మహాభాష్యమున చివర నుపపాదింపబడిన వి. "విషయ భేదముచే లవ్యానుసారముగ జాతి
వ్యక్తి పక్షము ల్నాశయింపబడినవి. “జాత్యాఖ్యాయా మేకస్మిన్‌ బహువచన మన్యతరస్యామ్‌ "
(1-2-58) అను సూతము, (వీపి జాతి సంపన్నమను నర్థమున సంపన్నా ; వీహయః
అను |పయోగము ననుసరించి, రచింపబడినది. దీనివలన జాతిపక్ష మాతనికి సమ్మతమని
తేలును.
అది యొక్కటియే సమ్మతమయిన, సరూపములగు పదములకు సహవివక్షలో
ఏ వచనము జాతియొక్క- ఏకత్యమువలననే సిద్ధించునుగాన, ““సరూపాణా మేక శేష ఏకవిభక్తాగ
1-2-64) అను సూ|తమును రచింప బనిలేదు. కాగా పక్షద్యయమును నాతనికి సమ్మతమే
యనుట నిర్వివాదము. 18571
అవతారిక ఇటుల (ప్రసంగరీత్యా మతభేదమును (ప్రదర్శించి, (పకృతి విష
యము నీ కారికతో ముగించుచున్నాగు.
ల్లో॥ ఆకే త్వా(శ్రయ కృతం భేద మభ్యుపగచ్చళా |
పునశ్చాప్యేక శబ్దత్వం జాతిశ బ్రేఒనువర్డితమ్‌ tt 958
ఆగ్రయకృతం = జాతికి ఆశ్రయమగు వ్య క్రినిఎట్టిన, భేద: = సంఖ్యాభేదమును, ఆశితే =
వ్యక్తి విశేషము న్మాశయించిన జాతియందు. అభు_ప%చ్చుతా = అ అంగీకరించుచున్న భాష్య
కారునిచేత, ఏక శబ్దత్వం = అనెకార్థ బోధ యందుగూడ శబ బ్రాటియే యుండుట, జాతిళబే
వాఠక్వపదీయము 862 వృత్తి
[ 359
= జాతిపదార్థ వాదమునందు, పునః అపిచ = మరలగూడ, అనువర్ణితమ్‌ భవతి ఆ ఉప
పాదితమగుచున్న ది.
తాత్పర్య వివరణములు._.- జాతి, వ్యక్తుల నా|శయించియుండును. జాతియొక్క-_ట్‌
వ్యక్తు అనేకములు. శబ్దము జాతిని బోధించినపుడు, ఆ సన్నిహితమగు ఆ(శ్రయమునుబట్టి,
శబ్ద సంసారమున కావశ్యకమగు లింగవచనముల భేదము జాతి శబ్దమునకును గలుగునని
భాష్యకారు డంగీకరించియున్నాడు.
“లింగవచన సిద్ధిర్దుణ వివక్షానిత్యత్వాత్‌ '” - అని సరూప సూ తమున వార్తికము
గుణములనగా, స్రీపుం నపుంసక లింగములును ఏకత్వ ద్విత్వబహుత్వములును. వాని వివక్ష
నియతము గాదు కాబట్టి జాతికి లింగవచ నములు సిద్ధించునని చెప్పీ, [(దవ్యపదార్థ వాదికి
వచనములు, స్వాభావికములుగాక బహుషు బహువచనము - అను మున్నగు వచనములచేతనే
(పతిపాద్యములమిున, జాతివాదినై న నాకును నట్లే యగును, 'పచతి పచతః “పచంతి” అని,
[(కీయా [పధానములయినను తిజ న్రములకు వచనభేదము కారకములవలన గలిగినట్టు, ఆకృతి
[పధానమైనను దవ్యసంఖ్యనుబట్టి వచనభేద ముపపాద్యము అని చెప్పెను. కనుక ఏక శేష
విధాన మనావశ్యకమని ముగింపు. (ప్రధానముగ జాతి శబ్బముచే చెప్పబడును. అది యొక్క-
టియే. కనుక దానిని చెప్పు శబ్దమును నేకమే |పా ప్రమని భావము.
ఏకవచనాదులు కాస్త్ర్మపతిపాద్యములేగాని స్వాభావికములు గావు. “గోదౌి అని
ద్వివచ నాంత శబ్దము ఓక [గామమునకు వాచకము. “పంచాలాః' అని బహువచనాంత మొక
దేశమునకు వాచకముగనున్నది. వచనములు స్వాభావికములయిన నట్టుండదుగదా. [(దవ్య
పదార్థవాదికయినను వచన నియమ మావశ్యక మయినట్టు, ఆకృ్ళతివాదికిని ఆది అపరిహర
జ్రీయము. వృత్తి విచార ప్రసంగ సంగతమయిన లింగవచన సిద్ధి విచారమింతతో ముగిసినది,
18581
అవతారిక ఉపమాన సమాసవిచార మిక జేయబడును. ఉపమాన సమాస
మనగా, ““ఉపమానాని సామాన్యవచనైః” అను, (2-1-54) సూ్యతముచే విధింపబడిన
సమాసము. ఉపమానవాచకములగు సుబంతములు సాధారణ ధర్మ విశిష్టములను జెప్పు
సుబంతములతో సమసించునని యా సూ(తమున కర్ణము. అందుపమానమన నేమియో
తెలుపుటకు, ముందుగ, మానమననేమి ? అని తెలిసికొనుటకై , భాష్యమున, ““'మానం హి
నామ అనిర్‌ జాత జానార ముపాదియతే, అనిర్‌ జాతం జాస్యామీతి'' అని చెప్పబడినది. దాని
cy cy థి ణో ఖా
సీ కారిక విశదీకరించును.
ళో అనిర్‌ జ్ఞాతస్య నిర్‌ జ్ఞానం యేన తన్మానముచ్య తే ।
(పస్థాది కేన మేయాత్మా సాకల్యేనావధార్యతే ॥ 359
యేన = దేనిచేత, ఆనిర్‌ జ్ఞాతస్య = “ఇది ఇంతి అని స్పష్టముగ తెలియబడని వస్తువునకు,
నిర్‌జ్ఞానం భవతి = విశేష పరిజ్ఞానము కలుగునో, తత్‌, మానం, ఉచ్యతే = అది, మానము,
సము ద్రేళము 863 పదకొండము
360 ]
అని చెప్పబడుచున్నది, (పస్థాదికేన = మానికి” మున్నగు కొలపా;తచేత, మేయాత్మా =
కొలవవలసిన పదార్థ ప్రమాణము, సాకల్యేన, అవధార్యతే = సంపూర్ణముగ “ఇంతి అని
నిశ్సయింపబడును.
తాత్పర్య వివరణము. మానమనగా నిది యింత ఆని పరిచ్చేదించునది. అడ్డ,
తత్వ, కుంచము, మరకము మున్నగు కొలప్మాత. ఈ మాన శబ్దమునకు ఉత్‌, పరి, (ప.
అను నుపసర్గలను జేర్చి, ఉన్మానము, పరిమాణము - [ప్రమాణము - అనియు వ్యవహరింతురు.
వానికి అర్థభేదమును గలదు. ఉన్మానమనగా తూకము. తులము, పయి, వీసె - మున్నగు
నది. పరిమాణములు, కుంచము మున్నగునవి. మూర, జాన, గజము - మున్నగునవి [ప్రమాణ
ములు. ఈ విధముగ సాకల్యముగ పరిచ్చేదించునది మానమగును. 18591
అవతారిక... పెన జెప్పినవన్నియు పరిచ్చేద్య వస్తువును, నిక్కచ్చిగ ఇది
యింత, అని పరిచ్చేదించునవి. ఇక ఉపమానమననేమియో చెప్పుచున్నాను.
శో॥ అనిర్‌జాతం (పసిదేన యేనతద్గర్శ గమ్యతే ।
గం వో న్‌ ధి
సాకల్యేనా పరిజ్ఞానా దుపమానం త దుచ్యతే || 560
అనిర్‌ జ్ఞాతం = “ఇది ఇట్లు అని తెలియబడనిది, (పసిద్ధెన, యేన = ఆ విధముగ తెలియ
బడిన, దేనిచేత, తద్ధర్మ = ఆ, (పసిద్ధమైన దాని ధర్మము కలదిగా, గమ్యతే, తక్‌ =
తెలియబడుచున్నదో, ఆది, సాకల్యేన = సమ్మగముగ, అపరిజ్ఞి*నాత్‌ = తెలియచేయనందున,
తత్‌, ఉపమానం = 'ఉపమానము' = దగ్గరగ తెలియచేయును, ఇతి ఉచ్యలే = అని, చెప్ప
బడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు--- గవయము - అని అడవులలో నుండు ఒక మృగము.
అది ఆరణ్యులకే తెలియునది. అది ఎట్టుండును ? అని అడిగిన, గోవువలె నుండునని,
యందురు. నగరములందును, [గామములందును నుండు వారికి గోవు (పసిద్ధము. దాసి
సాద్భ శ్యమును బట్టి, దాని ధర్మములు కలదిగా గవయము నిరూపింపబడుచున్నది. కావున
గోవు గవయమునకు ఉపమానము. అనగా ఇంచుమించుగ పరిచ్చేదకము మాృాతమే. కుంచము
మానికవలె సమగ పరిచ్చేదకము గాదు. “ఉపి అనునది 'హీనము అను నర్భముసకును
ద్యోతకము. ఉపమానమనునది, ఉపమేయ వస్తువును, స్వసద్మశముగ మా|తమే బోధించును
గాని విశేషరూపముగ బోధింపదు. కనుక అది మానము గాదు.
కనుకనే, ఉఊపమానమను తార్కికుల [1పమాణము విషయమున, వివాదమును
గలదు. అట ఆ ప్తవాక్యమే [ప్రమాణము సాదృశ్ళకధనముపాయమ్మాతమె యని వారి
తాత్పర్యము. “ఉపమీయతే అనేన ఇతి ఉపమానమ్‌' అనుకరణ వ్యుత్ప త్తిచే సాదృశ్యజ్ఞాన
ముపమానము. ఆ జ్ఞానముచేత, సాశాత్తుగా ఉపమేయము పరిచ్చేదింపబడును. గోవు ఉప
మానమనుట పరంపరనుబట్టి, సాదృశ్యజ్ఞానమే గవయ పరిచ్చేదకము ఆ శబ్దమునకును దాని
యర్థమునకును గల సంబంధమును తెలిసికొన ఓయె, ఫలము అందురు. 18601
వాక్యపదీయము 864 వృత్తి
[ 361
అవతారిక ఇక నీ కారికలో సామాన్యవచనము లననేమియో చెప్పుదురు.
శో ద్వయోస్సమానో యో ధర్మ ఉపమానోపమేయయోః !
సమాస ఉపమానానాం శబ సదఖిధాయిఖిః ॥ 881
nn. |
a>
ఉపమానోపమేయయోః = ఉపమానము, ఉపమేయము అను, దషయోః = కెండింటికినె,
సమానః, యః, ధర్మః = సమాసమయిన, ఏఐ, ధర్మముకలదో, తద ఫిధాయిభిః శబ్దః =
దానిని చెప్పు శబ్బములతో, ఉపమానానాం సమాసః = ఉపమాన వాచకములకు సమాసము
వచ్చును.
తాత్భర్య వివరజణములు. సాదృశ్యము అను ధర్మమునుబట్టి రండు వస్తువుల
కుపమాశోపమేయ భావమును చెప్పుదురు. ఆ ధర్మమే సామాన్యము. రెండింటికిని సమాన
మయి యుండుట. ఆ సామాన్యమును ముందుగ బోధించి, తరువాత తద్విశిష్టమును బోధించు
నవి సామాన్య వచనములు. వానితో ఉపమానవాచకములకు సమాసము వచ్చునని సూతా
రము. ఉదాహరణములు-- ఘనశ్యామః - శ న్ర్రీశాకమా - అనునవి. మేఘమువలె నల్పనివాడు
వదత్తుడు. చురక త్రైవలె నల్దనై నది, దేవదత్త - అని యర్థము. ఈ సమాసమున కుపమాన
పూర్వపద కర్మధారయమని వ్యవహారము. 86 1॥
~
- అవతారిక... ఆర్యా : శ్యామత్వమను, గుణము, మేఘగతమయినది వేరు. దేవ
దత్తునియందుండునది వేరునుగదా : అది సామాన్య ధర్మ మెట్టగును ? అనిన__
శో ఆధారభేదాత్‌ భేదో యః శ్యామత్వే సో వివక్షితః |
గుణో ఒసావా,శితై కత్యో భిన్నాధారః (పతీయతే it 862
శ్యామత్వే = నలుపు అను, గుణమునందు, ఆధారభేదాత్‌ = ఆ[శయ భేదమువలన, యః భేదః
సః = ఉన్నయే భేదముగలదో ఆది, అవివక్షితః = వివక్షింపబడదు, అనగా లెక్క-_లోనికి
రాదు, అసౌ గుణః = ఈ, శ్యామత్యగుణము, భిన్నా ధారః = వేగు వేరు ఆ|శయములు కల
ద్రైనను, ఆ(శితైకత్వః = ఆ| శయింపబడిన, ఎకత్యము కలదై = ఏకముగా గృహీతమయి,
(పతీయతే = పతీయమానమగును.
తాత్పర్య వివరణములు-. సామాన్యవాచక శబ్దములతో సమాసము విధింపబడి
నది గదా ఆ శయభిదమువలన గుణమునకు భేదమును ' (గ్రహించిన ఉపమానోపమేయములకు
సాధారణమైన ధర్మమే సంభవింపదు. అందువలన, సామాన్యవచన శబ్దము సార్థకమగుటకు,
ఆ శయభేదమున్నను ధర్మమునకు ఏకత్వమే |గహింపవలెను. ఆధారములకు భేదమున్నను,
గుణమునకు, ఉభయాన్వయము గల రూపముండును. అందువలన అభేదము లేకున్నను?
ఆభిన్నమను జ్ఞానము సంభవము. 158621
సము దేశము 865 పదకాండము
364 ]
అవతారిక అభేదమే వివక్షితమును గాదు. ఇక నేమనిన-
ో॥ గుణయోర్నియతో భేదః గుణజాతే స్తథై కతా ।
ఏక త్వేఒత్యంత భేదే వా నోపమానస్య సంభవః 1 868
గుణయోః = ఉపమానోపమేయముల గుణములకు, ఛేదః, నియతః = అనేకత్యము, నియ
తము కాని, తథా = ఆ విధముగనే, గుణజాతేః = ఆ గుణములందలి జాతికి, ఎకతా, నియతా
= అభేదమును నిశ్చితము, ఏకత్వేవావానికి ఐక్యమే అనినగాని, అత్యంతభేదే వా=ఆంతయు
భేదమే యనిన గాని, ఉపమానస్య = ఉపమించుట యను వ్యాపారమునకు, సంభవః న భవతి
= సంభవము ఉండబోదు.
తాత్ఫ్ళర్శ్భం వివోరోణములు.._ “రెండు వస్తువులు తులములు అనిన, అవి వేరు
వేరు వస్తువులయి తీరును. ఉపమానోపమేయ భావమున కపుడే సంభవము. గోవువంటిది
గవయము' అందుముగాని, గోవు వంటిది గోవు' అనము. అట్టని, ఆ రెండు వస్తువులకును,
సమానధర్మ మేడియును లేకుండగ పూ ర్రిగ భేదమే యున్నను, పనికిరాదు. ఉభయ|త అన్య
యించు రూప మావళ్యకము. “మట్టిగడ్డ హిమవత్పర్వతము వంటిది” అని ఎవరును
అనరు. భేదాభేదములు రెండును నుండవలెను. శ్యామగుణములు వేరయినను వానియందుండు
శ్యామత్య జాతి ఏక మేగాన నది సామాన్యమగును, అని భావము. 180681
అవతారిత--- ఉపమానోపమేయముల కత్యంతము భేదమున్నపుడు హిమవంత
మునకును లోష్టమునకువలె జౌపమ్యమున చెప్పుట యుక్తము గాదు. అది సత్యమే. వానికి
సర్యధా అభేదమున్నపుడును నది సంభవింపదందురే ? అది ఏల? గుణసామ్యమును బుచ్చు
కొని సంభవింపవచ్చును గదా? అనిన...
ళో జొతిమాత వ్య పేశకియాముపమార్లో న కశ్చన ।
శ్యామత్వ మేకం గుణయోరుభయోరపిన ర్త తే i 364
జాతిమా[త వివశాయాం = ఆశ్రయముల భేదమును గిణింపక జాతిని మా్యతమే తీసికొనిన,
ఉపమార్థః=ఉపమించుట అనునది, కశ్చన, నకావీదియు, కుదురదు, ఉభయోరపి గుణయోః
= రెండు శ్యామ గుణములందును, శాకమత్యం = శ్యామత్వమను జాతి, ఏకం వర్తతే ==
ఒకటి, గుణజాతి యుండును.
తాత్సర్భం బివరోణయములు._ ఉపమానము, సాదృశ్యమును బురస్కరించుకొని
ఉపమేయమును పరిచ్చేదించును గదా. అపుడా మాటయే యుండదు. “శస్త్ర శ్యామా” అనుచో
శ న్రీయందలి నలుపునకును, దేవదత్త నలుపునకును, క్యామత్వము సామాన్యము” ఆని అంత
మాాతమే యర్థమగును. అంతియకాని, “శన్ర్రీవలె దేవదత్త నల్లగా నున్నది" అనెడు భావమే
కలుగదు. 1864
[55]
వాక్య పదీయము 866 వృత్తి
[ 365
అవతారిక... ఈ కారికయు నీ విషయమునే విపులముగ జెస్పుచున్నది.
శ్లో! యేనైవ హేతునా శ్యామా శస్త్రీ తత్ర ప్రవర్తతే ।
స హేతుర్దవదత్తాయా।ః (ప్రత్యయేన విశష్యతే ॥ 965
యేన, హేతునా, ఏవ = వీ, కారణముచేతనే, శ్రీ, శ్యామా, త్మత, [పవర్తతే = చురకత్తి,
నలుపుకలగి యగుటవలన నుపమేయమునందు వర్తించునో, సః హేతుః = ఆ హేతువు దేవ
దత్తాయాః = దేవద త్రయొక్క, [పత్యయేన, విశిష్యతే = (పతీతిచేత, విశేషింపబడుచున్న ది.
తాత్మ్రర్య వివర అమలు నలుపు - అను, గుణము చురక త్రియందు, సమవేత
మయి, అనగా సమవాయమను సంబంధమును గలిగి - ఉన్నది. అందువలన నది నల్లనిది
అని (గహించుచున్నాము. దేవదత్త ఆనునామె కూడ ఆ గుణముచేతనే నల్లనిదని భావించు
చున్నాము. ఆ గుణము తుల్యముగ రెండింటిని నంటియుండుట కారణము. అనగా నేమి తేలు
చున్నది? కత్తి నలుపు దేవదత్తయు నలుపు అనియే తేలుచున్నది. ఆ గుణమునుబట్టి వాసికి
సాదృశ్యము కలదని గోచరము కాదు. 8b
అవతారిక... అందువలన నేమి |గ హింపవలెననగా-
ళో ఆ(శయాత్‌ యో గుణే భేదో జా తేర్యా చ విశిష్టతా |
తాభ్యాముభా భ్యాం (దవ్యాత్మా సవ్యాపారః (పతీయతే Mm 366
గుణే = నలుపు మున్నగు గుణమునందు, ఆగశ్రయాతీ = దాని కాధారమగు వస్తువువలన,
యః, భేదః = ఏ, భేదము కలదో, జాతేఃయాఅవిశిష్టతా చాదానియందలి శ్యామత్య జాతికి,
అభేదమేది కలదో, తాభ్యాం ఉభాభ్యాం = ఆ భేదాభేదములు రెండింటిచేతను, [దవ్యాత్మా =
[దవ్యముయుక్క స్వభావము, సవ్యాపారః = ఉపమించుట అను వ్యాపారము కలదిగా, (పతీ
యతే = తెలియబడుచున్నది.
తాత్స్రర్యం వివరోణములు__ శన్రియందును, దేవద త్తయందుకు నుండు నలుపులు,
ఖిన్నములే. కాని వానియందు శ్యామత్వమను గుణవాతి ఒక్కూటియే. ఈ ఆధారభేద నిమి త్రక
మయిన, భేదమును, అన్వయిరూప హేతుకమైన ఏకత్వమును కారణములుగా, ఉపమించుట
అను దవ్యస్యభావము, పనిచేసి, ఉపమేయమును పరిచ్చేదించును అని భావము. 11066 ॥
అవతారిక... ఓయీ ! భేదమును ఆభేదమును పరస్పర విరుద్ధములు గదా. అవి
రెండును గలసి, ఉపమితి వ్యాపారమునందు (పవ_ర్తించుట యెట్లు కుదురును ? అనిన...
లో సోఒయ మేకత్వనానాత్వే న్యవహారః సమ్మాశితః । (
భేదా భేద విమర్శేన వ్యతికీర్ణేన వర్తతే ॥ 967
ఏకత్వనానాత్వే = అభేదమును, భేదమును, ఆశితఃకాఆ|శయించియున్న, సో౭ఒయం = ఆ,
సముద్దేశము 87 పదకొండము
అవతారిక ___ అయం ఘటః, (ఇది కడవ) అను క బ్రమువలన, ఇది కడవ. అను
జ్ఞానము కలుగుచున్నది. ఆ జ్ఞానములో ఘటము విషయమగుచున్నది.
శ్‌
ఆపే “మట జ్ఞాన మెతత్‌” అను శబ్దమువలన ఇవ
“ఘట జ్ఞానము” అను జ్ఞానము
కలుగుచున్నది. ఆ రెండవ జ్ఞానములో జ్ఞానము విషయము కాగలదు. రెంటికి భేదము
ఏమియు లేదు కదా : అను (పశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఘటజానమితి జానం ఘటజాన విలక్షణమ్‌ ।
గాం డో క మో
ఘట ఇత్యపి యత్‌ జ్ఞానం విషయోపనిపొతి తత్‌ ॥ 105
ఆల
కో ద. అను నో ద్య ౧౧ 0 దక అజ వారా అధ ఆలి
ఘట జ్ఞానమ్‌ ఇతి = ఘట జ్ఞానము ఇది ఆనెడి, జ్ఞానమ = జ్ఞానము, ఘటజ్ఞాన విలక్షణమ్‌
= ఘటము అనెడి జ్ఞానముకంటె విజాతీయమైన దే.
“ఘటఃి అను పదమువలన కలిగెడి ' ఘటము అను జ్ఞానము వేరు. “ఘబజ్ఞానమ్‌'
అను పదమువలన కలిగెడి “ఇది ఘట జ్ఞానము” అనునది విలక్షణమైనదే. రెండు ఏకరూప
ములు కావు.
ఇందుకు కారణము చెప్పుచున్నాడు.
ఘటః - ఇతి [- అపి = ఇది ఘటము అనెడి, యత్‌ 4 ఏ, జ్ఞానమ్‌ = జ్ఞానమో,
తత్‌ = ఆ జ్ఞానము, విషయోపనిపాతీ = ఘటము మున్నగు విషయమును అనుసరించి
యున్నది.
“ఇది ఘటము అను జ్ఞానము విషయమువలన కలుగుచున్నది. అనగా విషయ
ముచే జనియించుచున్న ది. “ఇది ఘట జ్ఞానము. అను జ్ఞానము విషయమువలన జనింపలేదు ,
“నెను ఇట్టి జ్ఞానము కలవాడను' అను రీతిని ఆ రెండవ జ్ఞానమున్నది
*కాబట్టి ఒక జ్ఞానము మరియొక జ్ఞానము ఎన్నడు [గహింపబడదు. 111051
అవతారిక... ఘటాదిక ము జ్ఞానములో విషయమగుచున్నది. [గాహకము జ్ఞానము.
(గాహ్యచు ఘటాదికము. జ్ఞానము [గా హ్యాకారముకం టె భిన్నము కాదు. ఇది ఘట జ్ఞానము
అను జ్ఞానమున ఘటము కూడ సంబంధించి యున్నది కదా: ఆందుచే “ఇది ఘట జ్ఞానము
అను జ్ఞానము కూడ విషయమువలన జనియించినడే అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పు
చున్నాడు.
ట్లో యతో విషయరూపేణ జ్ఞానరూపం న గృహ్యతే ।
అర్హరూపవివిక్తం చ స్వరూపం నావధార్యతే ॥ 106
* క్క లోకమునకు పాలారాజు మరియొక రీతిగా వ్యాఖ్య రచించెను. విశేషము నపే
శీ౦చువారు మూలము చూతురుగ:*క, (గంథ విస్దర భీతిచే నిచట చూపలేదు,
నముద్దేళము. 867 వదకొండము
368 |
ఈ సుపసిద్ధమయి యున్న, వ్యవహారః = సాదృశ్య వ్యవహారము, వ్యతికీర్ణేన నజ సల క్రీర్ణ
మయిన, భేదాభేద విమర్శేన = భేదమును, అభేదమును అనునది మూలముగ, వర్తతే =
బుద్ధి గోచరమయి యుండును
Pad
తాత్సార్గు వివరణములు-._ రెండు వస్తువులకు పూర్తిగ అభేదమే ఉండిన,
'సో2 యం” =అదియే యిది - అనుకొందుము. వానికి భేదమే పూర్తిగనుండిన, “అది కాదిది.
ఇది వేరు' - అని వ్యవహరింతురు. భేదాఖేదములు రెండును గలసినపుడే, 'తత్సదృళమిది'
అను బుద్ది కలుగును. అందు విరోధమేమున్నది ? ఈ తృతీయకాండమునందే జాతి సముద్దేశ
మున, |
“సకృత్పవృతా వేకత్వం, ఆవృత సదృశాత్మతామ్‌
భిన్నాత్మికానాం వ్య క్రీనాం భేదాపోహా[త్పపద్యతే 1”
అను 98 వ కారికలో, సామాన్యబుద్ధి, సమూహబుద్ధి, సదృశబుద్ధి, ఆను బుద్ధితయవిషయము
వివరింపబడినది, 1867n
అవతారిక. అన్వయ ముఖముగా నుపపాదించిన విషయమునే దార్థ్యమునక్రై వ్యతి
రేక ముఖమున గూడ నుపపాదించుచున్నారు..
శో శ్యామేత్యే వాభిదీయేత జాతిమాతే వివక్షితే ।
శస్త్యాదీనాముపాదానే తత్ర నాస్తి (పయోజనమ్‌ I 868
జాతీమా|లే = జాతి యొకటియే, వివక్షితే సతి = చెప్పదలంపబడిన, శ్యామా ఇత్యేవ =
“శ్యామా దేవదత్తా” = దేవదత్త నల్చగనున్నది అనియే, _ అభిధీయేత = చెప్పబడి యుండ
దగును, శ్రీ ఆదీనాం = ఉపమానములగు చురక త్తి మున గగువానిని, ఉపాదానే = [గహిం
చుటలో, తత = అచట, [పయో జనం = [పయో జనము, నాస్తి = ఉండదు. |
తాత్పర్య వివరజణములు_ దేవదత్త అను నీమె శ్యామత్వజాత్యనుగతమగు శ్యామ
గుణము కలది" అని మా|తమే వివక్షితమైన, ““ఇయం దేవదతా క్యామా' = ఈ దేవదత్త
నల్టగా నున్నది' - ఆని మ్మాతమే అనదగి యున్నది. నల్టనిది అని తెలియచేయుటకు, శ్యామ
గుణసంబంధమును తెలియజేయు శ్యామ పదము కలదు గదా. ఇక శస్తీ అను పద(పయోగ
మెందులకు ? ఆ నలుపు నందలి. అతిశయమును చెవ్పదలంపనపుడు శ స్త్రీ మున్నగు ఉప
మాన పదములను వాక్యమున చేర్చి “శనీ శ్యామా అనుట ని|పషృయోజనము. 1868
ఆవతారిక.. ఓయీ ! ఉపమానోపమేయ భావము, భేద ఘటితమును, అభేద
ఘటితమును ననిన, అతి |పసంగము కలుగును. ఆశ్రయములగు [దవ్యములన్నిటయందును
నుండు శ్యామ గుణ మొక్కటియే కానిమ్ము. కాని ఆశ యముల వేరుపాటును బట్టి అదియు
వేరు వేరు కావచ్చునుగదా ! ఇక శ్యామత్వమను గుణజాతి ఒకగ్థాాటియేగాన నభేదమును సంభ
వము. అపుడు దేవద త్తకు, శన్రియే యేల ఉపమానమనవలెను ? వేరొకటియు నా గుణము
వాక్యపదీయము 868. వృత్తి
[370
గలది కావచ్చును - అని శంకింపవచ్చును. కాని ఉపమావిషయములగు గుణములకు స్వలక్షణ
విశేషముండును. స్వలక్షణమనగా స్వనియతము, విలక్షణము కానిది.
శో॥ అశబ్రవాచ్యో యో భేదః శ్యామమాలే న వర్తతే।
శ్యామేష "కేషు చిద్వి ఎ్ర_తిర్యస్య సోజ(తవ్యపేక్యుతే i 369
అశబ్దవాచ్యః యః భేదః = అచటనున్న శబ్దముచే చెప్పబడని ఏ భేదము, శ్యామమాతే న
వర్తతే = సకల శ్యామములందును నుండదో, యస్యకేషచిత్‌ = కాని దేనికి ఏ కొన్ని,
శ్యామేషు వృత్తిః = శ్యామములందే ఉనికి యుండునో సః = అది, అత = ఈ ఉపమితి
[కియయందు, వ్య పేక్ష్యతే = వ్యాపారముగలదిగా నపేక్షింపబడుచున్నది.
తాత్సర్వం వివరోణములు_ క్యామ గుణమున కాయము. లనేక ములండును.
వానికి సూక్ష్మభేదములును నుండవచ్చును. కొని వానికి బాచకమగు పదనుచట [పయోగింప
బడి యుండదు. కాని వాచ్యమగు గుణవిశేషముండును. సకల శ్యామ గుణములందును నది
అనుస్యూతమై యుండక, కొన్నిచోట్ల మా!తమే యుండును, అది ఈ ఉపమానోపమేయముల
సంబంధమును దెలియచేయుట అను వ్యాపారము కలది.
“శనీ శ్యామా” అను నీ వృ త్తిపదమువలననే ఉపమానోప మేయముల శ్యామ
గుణము అనన్యము, ఇతర[త సంభవీంపనిది' ఆని [పతీతమగుచున్నడి. కాగా, శ్యామగుణము
ఆధారముల భేదమువలన భిన్నముగా దోచినను, ఒకానొక స్వాలక్షణ్యముచే, |పతినియ
తత్వముచేత, భేదరూపమునను అభేదరూపమునను జౌపమ్యమును ఉపమానోపమేయములకు
స్థాపించునని భావము. | 56911
అభతారిశ... ఉపమితి వ్యాపారమున, గుణజాతికయినను నంతకును సంబంధ
ముండదు అని నిరూపించుచున్నారు.
శోః శ్యామేష కేషచిత్‌ కించిత్‌ కించిత్‌ సర్వత్ర వర్రతే ।
సామాన్యం కళ్ళిదేకస్మిన్‌ శ్యామే భేదో వ్యవస్థితః ॥ 870
కెమచిత్‌ = కొన్ని జాతులందు, అనగా, శ్యామేమ = క్యామత్వ గుణజాతులందు, కించిత్‌
కించిత్‌ = కొంత కొంత, సామాన్యం = తక్కు_వచోట్లనుండు. సామాన్యము = జాతి, సర్వత
= సర్వ గుణములందును, వర్తతే = ఉండును, ఏకస్మిన్‌ = ఒకానొక, ళ్యామే = శ్యామ
గుణమునందు, కళ్ళ్చిత్‌ = ఒకానొక, భేదః = విశేషము, వ్యవస్థితః = స్థిరమై నిలుచును.
తాతృర్భో ఎవర ణజముల్లు___ సామాన్యమనగా జాతీ. ఆది రెండు విధములు
1. పరసామాన్యము, బి, అపరసామాన్యము. పరసామా న్యమునకు మహాసామాన్యమనియు
వ్యవహారము. ఇపుడు - (దవ్యములు తొమ్మిది, గుణములు ఇరువదినాలుగు, కర్మలు ఆయిదు.
అని వై శేషికుల పదార్థవిభాగము గభా | (దవ్యములందుండు జాతి (దవ్యత్వము గుణములం
సము్రేళము $69 “ పదకాండము
371]
దుండునది గుణత్వజాతి, కర్మలందుండునది కర్ముత్వజాతి. మూడింటి మొ త్రమునందుండునది
సత్తీ అను సామాన్యము. ఈ సత్త, మహాసామాన్యము లేదా పరసామాన్యము. తక్కినవి
ఆపరసామా న్యములు.
ఆ విధముగనే కొన్ని శ్యామ గుణములందుండు క్యామత్వము అపరసామాన్య
మగును. అదియే ఉపమితి [కియలో పనిచేయునది. అన్ని శ్యామములందును నుండు శ్యామత్వ
మను మహాసామాన్య ముపమకు నిమి త్తముగాదు. ఒకానొక పతినియత శ్యామ గుణమునందు
ఒక విశేషముండ వచ్చును. ఆదియే ఉపమకు సిమి త్తము. ఉపమానగ తమగు నుత్క-ర్షను
తెలియచేయునది ఆడీయే. ఉత్క్బృష్టగుణము గలదిగదా ఉపమానమగునది. =
చంద్రునితో కన్యావదనముకు బోల్చుదురు. చందుని యత్కర్షను తెలియజేయు
నది కాంతి విశేషము. అది ఉపమకు నిమిత్తము. ఎచ్చటనై నను, ఉపమానమున కతిశయ
మును గలుగజేయు విశేషమే ఉపమానాంగము. సామాన్యము కాదు - అని తాత్పర్యము. ఈ
విషయ ముక్తపూర్వము. 1॥ల/0॥
అవతారిక ____ గుణసామాన్యము తప్ప వేరొక జాతి కలదనుటకు (ప్రమాణ
మేమనిన_
శో తథా హి సతిసౌరభ్యే భేదోజాత్యుత్పలాదిషు |
గంధానాం సతిభేదేతు సాదృశ్యముపలభ్యతే 11 871
తథా హి జు అది యెట్టనిన జూడడు, జాత్యుత్పలాదిషు = జిజి, కలువ మున్నగువానియందు,
సౌరభ్యే సతి = సువాసన యున్న పుడు, గంధానాం = ఆ పరిమళములకు, భేదః = విశేషము
అవధార్యతే = నిశ్చయింపబడును, భేదే = వానికి భేదము, సతితు = ఉండినపుడు మట్టుకు,
సాదృశ్యం = సారూప్యము, ఉపలభ్యతే ఇడా పొందబడుచున్న ది.
తాత్ళర్శ్భం బీవరోజములు జాజిపూవులు, కలువపూవులు మున్నగు పూవులకు,
గంధములు కలవుగదా. ఆ గంధములందు గంధత్వము అను మహాసామాన్యముండును. ఆది
గాక, “చక్కని సువాసని అను సౌరభ్య గుణవిశేషమును ఉండును. ఆ గంధముల భేదము,
దానినిబట్టి నిర్ధారింపవచ్చును. క లువలుగాని, నిశారాణీగాని పరిమళించినపుడు, చీకటిలోనై నను,
ఆ సౌరభ్యమునుబట్టి, ఇది ఫలాని పూవు గంధమని చెప్పగలుగుచున్నాము. కాగా సౌరభ
మనునది అపరసామాన్యమనుట.
ఇట్లు వాని వాని సౌరభ్యమునుబట్టి ఆయా గంధ ములకు విశేషమున్నను, గొన్ని
టికి సాదృశ్యమును గలదు.
'నఖము' అని యొక గంధ్మదవ్యము. శ్రైలేయము = అనగా, రాతిపువ్వు. ఇట్టి
వాని గంధములకును అవాంతర భేదములు లేకపోలేదు. అయినను ఏదియో ఒక స్వభావమును
బట్టి వానికి “సాదృశ్యము వ్యవహరింపబడుచుండును. పద్మగంధి ముఖం, కింజల్కగంధి,
వాక్యపదీయము 870 వృత్తి
[372
మాలతీగంధి - ఇత్యాది వ్యవహారములందు, అపరసామాన్య కృతభేదమున్నను సదృళవ్యవ
హారము (పసిద్ధము. గంధ గుణమున కాంతరజాతి భేదమున్నట్లు, రూపమునకును న
సంభవమే. కావున శ్యామాది రూపములందును అపరసామాన్యముండుట న్యాయ కము ఆని
తాత్పర్యము 119'/1 1
అవతారిక... సరి. ఈ గుణములకు పతినియత త్వము = పత్యేకత దేనివలన
కలుగును ? అనిన__
శో గుణానామా(శ్రయాద్చేదః స్వతోవాప్యనుగమ్యతే ।
అనిర్లేళ్యాత్‌ విశేషాద్వా సంకరఠాద్వా గుణాంతరై; 1 372
గుణానామ్‌ = శ్యామాది గుణములకు, భేదః = భేవము, ఆ శయాతీ వా =వాని వాస్‌ ఆధార
మును బట్టిగాని, స్వతః ఆపి వా ఆ స్వరూపమును బట్టియేగాని, అనిర్దేశ్యాత్‌ విశేషాత్‌ వా =
“ఫలానా” అని చెప్పుటకు వీలులేని విశేషమువలనగాని, గుణాంతరై ౩ = మరికొన్ని బయట
గుణములతో, సంకరాత్‌ వా = సంకరము = కలిసి పోవుటవలనగాని, ఆనుగమ్యతే = ఆను
గతముగ [గహింపబడుచుండును.
తాత్చ్రర్యో వినరణములు కొన్ని కొన్ని గుణములకు, వాని కాశయములగు
[దవ్యమువలన విశేష మేర్పడును. కలువలు నలుపు వేరు. తమాల పుష్పముల నలుపు వేరు.
కాని స్వభావ సామ్యమువలన వాని కుపమానోపమేయ భావము (పవర్తించును. “_రోలంబ,
గరల, వ్యాల, తమాల, శ్యామలంనభః-_-'' అనగా, ఆకాశము = తుమ్మెద, విషము, (తాచు
పాము, చీకటి చెట్టు - దీనివలె నల్రగనున్నది ఆని యర్థము. ఆచట, తుమ్మెద మున్నగువాని
నలుపు ఆ శయభేదముచే వేరు వేరు గదా!
కొన్ని గుణములకు ఆశయ మొక జాతిదియే యయినను, స్వరూపముననే భేద
ముండును ధూసరత్వము = గోధుమరంగు, అట్టిది.
కొన్నిటికి భేదము కాల పరిణామమువలన కలుగునది. కల్లు, సారాయి మున్నగు
వాని రసగంధ వె వైచితి దాని కుదాహరణము.,
దవ్యాంతరముల గుణములు కలియుటవలన కొన్ని గుణములకు భేద మెర్పడును,
మామిడిపండ్ల కావులో ఆసవమునుంచిన, ఆ పండ్లవాసన ఆసవమునకు వచ్చును. మాలతీ
పువ్వులు; మందారపూవులు వేసిన, నూనెకును గంధ గుణభేదము కలుగును.
ఈ విధముగ గుణములు వేరు వేరయినను, ఒకానొక [(పత్యాస త్తిచే హానియం
దపరసామాన్యమనునది యుండవచ్చును. ఆ సాద్భ శ్యమును బురస్క_రించుకొని సామాన్య
వచనముతో నుపమానవచశమునకు సమాసము సిద్ధించునని భావము. అ 1872
అనతారిక... గుణముల సామ్యము మా|తమే ఉపమించుటకు హేతువు కాదు.
సముద్రేశము 871 పదకొండ ము
373 |
ఉపమానము, ఉపమేయమగు దానికంటె గుణోత్కంర్ష కలదిగ నుండదగును. అపుడే ఉప
మానోపమెయ భావము ఘటించును
ల్లో॥ ఉపమానం (ప్రసిద్దత్వాత్‌ సర్వత వ్యతిరిచ్యతే । |
ఉపమేయత్వ మాధిక్యే సామ్యే వా ననివర్తతే ॥ 378
ఉపమానం = ఉపమానము, |ప్రసిద్ధత్యాక్‌ = (పసిద్దివలన, సర్వత = అంతటను, వ్యతి
రీచ్యతే = అధికమై యుండును, ఉపమేయత్వం = ఉపమేయ భావమైతే, అధికే వా =
ఉత్క-ర్ష యున్నపుడును, సామ్మేసతి వా = సమత్వమే యన్న పుడుగాని, న నివర్తతే =
తొలగదు.
తాత్ఫర్ళం ఎవరణములు--- ఉపమానమనునది, ఉపమేయమగు దానికంటె నెపు
డును అధిక గుణముకలది అయియే యుండవలెను. వ్యతిరేకమనగా నిచట ఆధిక్యము
ఉపమేయము మట్టుకు, అధిక గుణమైనను, తుల్య గుణమైనను గావచ్చును. ఉప
మానమునకు ఆ, ఆధిక్ట్ణము స్వతః సిద్ధమయి ఉండవచ్చును, లేదా (పసిద్ధినిబట్టి కల్పింపబడ
వచ్చును. (పసిద్ధతయే ఆ గుణోత్కంర్ష. కనుకనే, శ్రీ ముఖము, న్యూనగుణమైనను, శృంగార
రస పరిపోషణమునకై చం|దబింబమున కుపమానముగా కవులు నిర్దెశించుచుందురు.
[పేయసి ముఖము కాముకుని దృష్టిలో ఉ త్కాష్టగుణము కలది,
““ ఈర్ష్యావశేన కలుషత్వ ముపా తస్య దూరాన్ముఖస్య తవసుందరి ! సామ్యమేత్యః
చేతః (పహర్షభరపూరిత. పూర్ణదేహః స్వాం గేష్వపి పసభమద్యనమాతిచం|దః'' - ఆను
వాక్యమును జూడుడు.
ఓ సుందరీ: నీ ముఖము, ఈర్ష్య చేత కలుషితమై యున్నపుడది కళంకము గల
తన కపమానమై యుండుటను గమనించి, చం్యదుడు, మనస్సునందలి |ప్రహర్షముచే దేహ
మంతయు నుప్పొంగి ఇపుడు తన అవయవములందు తాను ఇముడక బాధనొందుచున్నాడు
అన్ని యర్థము. ఇట వస్తుతః కామినీ ముఖమునకు ఉత్కష్టగుణత లేదు. కాముక దృష్టిలో
నది (పసిద్ధము.
కారికలో -.సర్వత ఆనుచున్నారు. అనగా వన్తుతః గుణోత్క-ర్ష కలదియే ఉప
మానము కానక్కరలేదు. న్యూనగుణము కూడ |ప్రసిద్ధిననుసరించి యుపమానము. కావచ్చునని
భావము. ఏ విధముగనై నను నధిక గుణముగా రూపింపబడవలెను. ఉపమేయమునం దా
నియమ మక్కారలెదు. . 1 8'8॥
అవతారిక... ఇక నిపు డుపమానమునకు వేరు విధముగ లక్షణమును చెప్ప
దలంచి, మాన లక్షణమును జెప్పిన భాష్యగంథమును |పకారాంతరముగ వ్యాఖ్యానించు
చున్నారు. =
వాక్యపదీయము 872 వృతీ
లో అనై స్తు మానం జాత్యాది భేద్యస్యార్థస్య వర్ణ తే ।
అనిర్‌ జ్ఞాతస్వరూపో హొ జ్లేయోర్డ నేన మీయతే ॥ 874
మానం, నామ = మానమనగా, భేద్యస్య = విశేషింపవలసియున్న, ఆర్థస్య = ద్రవ్యమునకు,
జాత్యాదికాజాత మున్నగునది యగును, ఇతి తు = అనియేమో, అన్వ్యైర్వర్హ్యతే = ఇతరులచే
రక్షింపబడుచున్నది, అనిర్‌ జ్ఞాత స్వరూపః = తెలియబ డని స్వరూపముగల, జ్ఞ జేయః, అర్థః =
తెలియవలసిన పదార్థము, తేన = మీయతే హి = దానిచేత, కొలవబడుచున్న ది గదా.
తాత్ఫర్యం వివళలణములు-_. మేయముకాఇదమిత్థమని నిరూపింపదగినది. మానము
= ఆ విధముగ నిరూపించునడి. ఈ మానమేయములనే, పరిచ్చేదకము, పరిచ్చేద్యము
అందురు. లేదా అవచ్చేదకము, ఆవచ్చేద్యము అందురు, భేదకము భేద్యము అనునవియు
నివ్వియే. విశేషణము విశేష్యము - అనుట.
[దవ్యము భేద్యము. దానికి, జాతిగుణ క్రియలు భేదకములు. ఏడియెని ఒక ఊపొ
ధితో గూడినగాని బుద్ధి నారోపింపదు. “ఇది ఇట్లు అని తెలియబడని దానిని తెలియబరచినవి
గాన జాతి, గుణ, (క్రియలు మానపదార్థములగునని వారి భావము. n874n
అవతారిక. ఇక నుపమానమన నేమియనగా జెప్పుచున్నారు.
శో! మితను స్వేన మానేన (పసిదో యో గుకా(శయః ।
౧౧ అజాత 0
ఆ శ్రయాంతరమానాయ స్వధర్మేణ (ప్రవర్తతే ॥ 875
శో రూపాంత రేణ సంస్పర్శో రూపాంతరవతాం సతామ్‌ |
_ ఛిన్నేన యస్య భేద్యానాముపమానం తదుచ్యతే ॥ 376
ఈ రెండు కారికలకును నన్వయము ఒక్కటిగనే జేసి వ్యాఖ్యానింపబడుచున్నది.
స్వేన = ఆత్మీయమైన, మానేన = జాతి మున్నగు మానముచేత, మితః = పరిచ్చేదింపబడి
నడ్లై, యః గుణాశయః = గుణముల కాధారమయిన యే [దవ్యము, ప్రసిద్ధః, సః = పసిద్ద
ముగ తెలియబడుచున్న దో, ఆది, ఆశ యాంతరమానాయ = ఇతరములగు నా్రయములను
పరిచ్చేదించుటకు, యదా స్వధర్మేణ [ప్రవర్తతే మా తనయందున్న గుణమును బట్టి పవ ర్తిం
చునో, తదా, యస్య = అపుడు, ఏ పరిచ్చేదకము యొక్క, భిన్నేన, రూపాంత రేణ =
వేరయిన ఆ రూపవిశేషముచే, రూపాంతరవతాం సతాం ఇ తాము రూపాంతరము గలవి
యగుచున్న, భేద్యానాం ము పరిచ్చేద్యములకు = విశేష్యములకు, సంస్పర్శః భవతి ౫ పరిచ్చే
దము కలుగునో, తత్‌, ఉపమానం ఉచ్యతే = ఆది ఉపమానమని చెప్పబడుచున్నది.
తాల్ఫ్ళర్భం బివరజములు _ ఇక ఉపమానమనగా దగ్గరగా మానము. సమ్మగ
పరిచ్చేదకము కాదనుట. |ద్రవ్యమునందు జాతిగుణ |క్రియలుండును. వానిచేత పరిచ్చిన్నము
కావుననే (ద్రవ్యము [పసిద్ధమయినది.
సము 'దైళము 873 పదకాండము
378 |
అనగా, ఉత్కృష్ట మయిన గుణముగలది, వేరొక అ పసిద్ధగుణము కల దానిని
తాలియచేయుటకు [ప్రవర్తించును. వాని రూపములు భిన్న భిన్నములు. కాని ఉభయానుగత
మగు (అన్వయి] ధర్మ మొకటి యుండును. అదియే సాదృశ్యము. అత్యంతము ధిన్నము
లయిన వానికి సంబంధముపపన్నము కాదుగాన, అన్వయి ధర్మమగు ఈః సాదృశ్యము
ముందుకువచ్చి వానిని పరిచ్చేదించును. సాదృశ్యమా, తమును బుచ్చుకొని పరిచ్చేదక మేగాన
ఉపమానమేగాస సమ[గమానము గానేరదు.
'శన్ర్రీ శ్యామా" అను నుపమాన సమాసములో, శ్రీ దేవద త్తలకు సామాన్య
ధర్మమగు శ్యామత్వము, వాని ఉపమానోపమానోపమేయ భావమునకు నిత్తము అని తాత
ర్యము 1875, 8761
అవతొరిర_ ఇక “ఈ నలుపు ఈ నలుపుతో సమానము” _ అనునపుడు ఉప
మానోపమేయభావ మెట్లనిన జెప్పుచున్నారు.
cc
ళో ధర్మః సమానః శ్యామాదిరుసమానోప మేయయోః |
ఆ్మశ్రీయమాణ (పాధాన్యోధర్మేణా న్యేనభిద్య తే || 877
ఉపమానోపమేయయో:ః = ఉపమానమునకును ఉపమేయమునకును, నమాకః, శ్యామాదిః,
ధర్మః = సమానధర్మమగు నలుపు మున్నగునది, ఆ[శీయమాణ [పాధాన్యః = ఆ్యశయింప
బడిన (పాధాన్యము కలది, (యదా, భవతి, తదా, సః)=అయినపుడు అది, అన్యేన ధర్మేణ
= వేరొక సాధారణ ధర్మముచే, భిద్యతే = విశేషింపబడును.
తాత్పర్య వివరణములు- ఉపమానోపమేయ భావమునకు _ వ్యవస్థాపక ఊగు
గ్యామగుణను, తా నుపకారకత్యమును విడచి, |ప్రధానముగ నుపమేయమే ఆయిన, అపుడది
[దవ్యమువంటిదే యగునుగాన దానికి వేరొక స్వగతధర్మముచే పరిచ్చేద్యత కలుగును =
ఇంకొక ధర్మము దానిని పరిచ్చేదింపవలసి యుండును. అపుడా ఇతరధర్మ ముపమానోప
మేయ భావమునకు మూలము. n8T Tu
అవతారిక... ఆ ధర్మమేది యగును ? అనిన...
శ్లో శస్రీకుమార్యోః సదృశః శ్యామ ఇత్యేవమా(్రికే !
వ్యపదేశ్యమనే నేతి నిమిత్తం గుణయో; స్థితమ్‌ il 877
శ న్రీకుమార్యోః “చరక త్రికిని, కుమారికిని”, శ్యామః సదృశః = నలుపు సమానము, ఇతి,
ఏవం = అని ఇట్లు, ఆశితే సతి = వ్యవహరింపబడినపుడు, గుణయోః స్థితం = అపుడా
గుణములందున్న, నిమి తం = సాధారణ కారణము, అనేన, ఇతి, వ్యప దెశ్యమ్‌ = “ఫలానా
దానిచేత అని నిరూపింపదగి యుండును.
తాత్పర్య వివరణములు.- ఆ శ్యామగుణముల సామాన్యధర్మము దీపికా పకాళ
(379
మగును. దీప్రినిబట్టి ఈ నలుపు ఈ నలుపుతో సమానము అని చెప్పదగును. వేరొక
ధర్మము ధర్మాంతరముల జొపమ్యమునకు మూలమనుట. కాని యిట్టుపపాదించిన, ఆనవస్థ
యేర్పడునని [బహ్మకాండమున 6శి వ కారికచే నిరూపింపబడినది. 1878॥1
అవతారిక... ఉపమానోప మేయభావము భేదాధీ నము, ఉపమానమును ఉపమేయ
మును భిన్న భిన్నములుగ వివక్షింపబడినపుడే అది శబ్ద పతిపాద్యమగును - అది యెట్టనిన
జూడుడు.
ళో యదా నిమిత్రై స్వద్వనో గచ్చ_న్టీత తదాత్మతామ్‌ 1
భేద్మాశయం తదాక్యానముపమానోపమేయయోః ॥ 878
నిమిత్రైః బు బొపమ్య నిమి త్తములయిన గుణములతో, తద్యంతః = ఆ నిమి త్తములుగల, ఉప
మానోపమేయములు, తదాత్మతాం కా అభేదమును = ఎకాత్మతను, గచ్చంతి, ఇవ = పొందు
చున్నవా + అగునట్లు, యదాభవ ని = అయినపుడు, తదా = అట్టి సందర్భమున, ఉపమా
నోపమేయయో 8 = ఉపమానమునకును ఉప మేయమునకును, ఆభ్యానం = వేరు వేరుగా వ్యవ
హారము, భేవాశ్రయం భవతి = వాని భేదమును పురస్కరించుకొనినదగును.
తాత్పర్య వివరణములు.___ నిమిత్తములనగా నొకదానితో వేరొకదానిని బోల్చు
టకు కారణములయిన నలుపు మున్నగు గుణములు, వానిసిబట్టి చూచిన నుపమానోపమేయ
ములు ఒకే వస్తువా యనునట్లు భాసించును. కాని వాని స్వరూపమునుబట్టి అవి వేరువేరే.
వానికి గల సంబంధమును చెప్పు విభ క్రి (పత్యయమేదియు నచట లేదు. అందుకొరకు, ఇవ
= వలె మున్నగు ద్యోతక ములు [పయోగింపబడుచుండును. కావున ఇవాది శబ్ద్బములచే పతి
హదింపబడుట వలన ఉపమానోప మేయభా వము 'శాబ్దము” అగును.
శస్త్ర ఇవ శ్యామా॥ గౌరివ గవయః॥ శైలాః ఇవ వలాహకాః॥ మున్నగునవి ఉదా
హరణములు. ఇటువంటి అభేద నిర్దేశము గల స్థలములందు, సామాన్య ధర్మమునకు తద్ది శిష్ట
ముతో గల సంబంధమును దెలుపు షష్ట్యాదివిభ క్తి లేనందున, వానికి. సమన్వయము పొసగు
టకు ఇవీ మున్నగునవి (పయోగింపబడును,
కాబట్టి అచట ఉపమపరిపూర్ణము అని ఆలంకారికులందురు. ఉపమానము, ఉప
మేయము, సాధారణ ధర్మవాచకము. ఉపమానోపమేయ భావద్యోతక ములగు ఇవాది పదముల
_(ప్రయోగమును నున్నందున, పూర్ణత యని తాత్పర్యము. 1879
అవతారిక ఉపమానోపమేయముల కుండు పోలికలనుబట్టి వానికి అభేదమునే
ఆరోపించిన, అపుడుపమానోప మేయభావము గర్భీకృతమై యుండును గాని వాచ్యము గాదు.
ఎట్టన--
శో॥ తత్త్వాసంగవివకొయాం యేషు భేదో నివర్తతే! ..
లుపోపమాని తాన్యాహుః తద్దర్మేణ సమా(శయాత్‌ ॥ 880
సముదేళము 875 పదకొండ ము
382]
యేషు = ఏ ఉపమానములందు, తత్మాసంగప్‌వక్షయాం = అభేదారోపమును వివక్షించినపుడు
బేదః నివ ర్రతే = = భేదము తొలగిపోవునో, తాని = ఆ ఉపమానములు, తద్దర్మేణ న.
సమాన ధర్మ. బుచేత్ర= =గర్ఫీక క్చత ధర్మముచేత, సమాశయాత్‌ పరి గహింపబడి యుండుట
వలన, లుప్రోపమాని, ఆహు। = “లుప్తోమలీ యుపమానములు అనిరి.
తాత్పర్య వివరణములు -- ఉపమానోపమేయముల కభేద మారోపింపబడినపుడిక
భేదము లేదు గాన, నుపమానోపమేయభావము గూడ తిరోహితమగును. ఎట్టనగా జూడుడు.
“గౌర్యాహీకః'' అందురు. వాహీకుడు ఎద్దు. “సింహో మాణవకఃి” ఈ ఈ పిల్పవాడు సింహము
అందురు. సింహముకాని వానిని సింహమనుట, ఎద్దుకాని వానిని ఎధ్దు అనుట, ఉపపన్నము
గాదు. దాని యుపప త్రికై, కార్యమునుబట్టి కారణ మూహింపబడునుగాన, వారియందు గోవు
చేయు పనులును, సింహము చేయ పనులును నుండుట చూచి, సమానధర్మము నంతర్భవింప
జేసి “సింహతుల్యుడు! 'గోతుల్యుడు' - ను నర్థమున, ఉపవాచకమగు ఇవ శబ్దము లేకుండ
గనే “ఎద్దు వాహీకుడు' “సింహము మ ఆవకుడ అనియే యనుచున్నారు. ౧5801.
అవతారిక. ఒక వస్తువును, “ఇది ఇట్టది' = ఇదం ఇత్తమ్‌ అని సమ[గముగా
పరిచ్చేదించనది మానమనబడును - అని చెప్పి, ““తత్సమీపే యత్‌ = న అత్యన్తాయ మిమీతే
తత్‌ ఉపమానమ్‌*" అని మహాభాష్యమున జెప్పబడినది “అనై ౪స్తుమానం జాత్యాది'” అను
కారికార్థమును జూడుడు. ఆ భాష్య తాత్చర్యమిందు విశదీకరింపబడుచున్న ది.
లో శస్ట్వైం (ప్రసిద్ధం శ్యామత్వం మానం సా తేన మీయతే ।
అన్యా శ్యామా "తు త(దూపొ 'తేనాత్యంతం న మీయతే | 381
శస్ర్యాంచాచురక త్రియందు, పసిద్ధం శ్యామత్వం = పరిచ్చేదకముగా, (పసిద్ధమయిన, నలుపు,
మానం, భవతి = మానమగును, సా, తేన, మీయతే = ఆ కత్తి, ఆ నలుపు గుణముచే,
సమ్మగముగ పరిచ్చేదింపబడుచున్నది, అన్యా, శ్యామా ఇతరమైన, ఆ నలుపురూపుగలయా మె
త దూపా, తు = ఆ కత్తిరూపమువంటి రూపముగలది మాతమే, తేన, అత్యంతం = ఆ
నలుపుచే, సమ|గముగ నది, న మీయతే = పరిచ్చేదింపబడుట లేదు.
తాత్భర్యూ పివరణములు__ కత్రియు నలుపే - దేవదత్త యను నామెయు నలుపే
దేవదత్త నలుపు పసిద్ధముగాదు. (పసిద్ధమగు కోన్ర్రీగత శ్యామత్వముచేత, “ఈ దేవద్నత్తయు
నల్రనిది' _ అని పరిచ్చేదింపబడుచున్నది. ఈ విధముగా క్యామత్వము క స్త్రికిని దేవద త్తకును
సామాన్యధర్మమే అయినను, హీనమగు మానమేకాని సమ్మగమానము గాదు. కావున నది
ఉపమానము” - అనీ భావము. 1881,
అనతారిక.._ ఈ కాగికయు, పూర్య కారికకు వివరణరూప మే-
శో శస్తీం న్వేనగుణేనాతోమిమానా మాశయాంతరమ్‌ |
అసమా_ప్తగుణం సిద్దేరపమానం (ప్రచక్షతే ॥ 982
వాక్యపదీయము 876 వృతి
[ 383
అతః = ఈ, సిద్ధః = పరిపూర్ణ గుణసిద్ధివలన, స్వేన, గుణేన = ఆత్మీయమగు గుణముచేత,
ఆశయాంతరం= ఆ గుణమున కా శయమగు వేరొక వ్యక్తిని, మిమానాం శ్రీం = కొలచు
చున్న = పరిచ్చేదించుచున్న క త్ర్తిని, అసమా ఫ్రగుణం = గుణ సమ గత లేని, ఉపమానం =
అసంపూర్ణ మానముగా, [పచక్షతే = చెప్పుచుందురు.
తాతృర్యము___. తాత్పర్యము స్పష్టముగాన వివరణ మేపేక్షితముగాదు. 18621
అవతారిక. రెండు విధములుగ ఉపమానోపమేయములను వ్యాఖ్యానించి,
సామాన్యవచనత్వము విచారింపబడుచున్న ది. సాధారణ ధర్మవాచక శబ్దము, ఆ ధర్మము
సాధారణమైనను, తాను దానిని ఉపమానగతముగగాని ఉపమేయగతముగగాని చెప్పగలదు.
యుగపత్‌ = ఒకే. పర్యాయమున ఉభయగతముగ చెప్పజాలదు గదా అపుడు దానికి
సామాన్యవచనత్వ మెట్టు ? అని శంక కలుగగా, సమాధానము చెప్పబడుచున్నది.
ల్లో! ఉప మేయేస్టితో ధర్మః శుతోన్య(తానుమీయ శే |
(కుతో ఒథవోపమానస్ట ఉసమేయేఒనుమీయతే ॥ 983
ఉపమేయే, సతః సన్‌ = ఉపమేయమువద్ద వినబడుచున్నదై , స్థితః ఢర్మః = ఉన్న సాధా
ణ ధర్మము, అన్యత్ర, అనుమీయతే = ఉపమానమువర్దను ఊహింపబడును, అథవా =
లేదా, ఉపమానస్థ, _ఏతః = ఉపమానమునందున్న డిగా వినబడినది, ఉపమేయే, అనుమీయతే
= ఉపమేయమునం దూపహింపబడును.
తాత్ళర్య వివరాణములు_ ఒకసారియే ఉపమానోపమేయోభయగతముగ సాధా
రణ ధర్మాభిధానము సంభవింపదు. “శ్రీ శ్యామా దెవదత్రా'* అని చెప్పినపుడు శ్యామత్వ
మమ ధర్మము ఉపమానగతముగా చెప్పబడిన, శ్రీ శబ్ద సమీపమునగదా శ్యామా శబ్దము
(శుతము. దానికి ఉపమేయయగు దేవద త్రయం దన్యయమనుమేయము.
ఉపమేయమున నది వినబడిన, ఉపమానమునందును దానికి సంబంధము అను
మానముచే కల్పనీయము. :. వ. . ©. 1888
అవతారిక. ఉపమేయ సమీపమున సాధారణ ధర్మవాచక [శవణమునకు నిద
ర్శనము.
శో ఆదీయకే (దాహ్మాణవత్‌ క్షత్రియా ఇతిద్భ శ్యతే ।
ఉపమేయస్య భిన్నత్వాత్‌ వచనం క(త్రియాశయమ్‌ ॥ 884
““అధీయతే (బాహ్మణవత్‌ క్ష(తియాః” = రాజులు (బ్రాహ్మణు లవలె నధ్యయనము చేయు
చున్నారు, ఇతి, దృశ్యతే = = అనివాక్య విన్యాసమగపడుచున్నది, ఉపమేయస్య, భిన్నత్వాత్‌
= ఉపమేయులగు రాజు లనేకులగుటవలన, వచనం," క్ష|తియా(శయమ్‌ జ బహువచనము
త్న[తియులను బట్టినది, ee
వాక్యపదియము 88 జాతి సముధేశము
[106
యతః = ఏల యనగా, కా వానరూపమ్‌ = “ఇది ఘట జానము' అను జ్ఞానము, విషయరూపేణ
= ఘటము మున్నగు విషయముల యొక్క. స్యరూపముచే అనగా వానికో మ్మిశితమై, న --
గృహ్యతే = (గహింపబడదు.
మె
పె చూపబడిన జ్ఞానము విషయ జనితము కాదు.
రూ
ప వివి క్రమ్‌ + చ= విషయము యొక్క రూపముతో వివి క్రమగు అనగా
దాని రూపములేని, స్వరూపమ్‌ =జ్ఞానము యొక్క స్వరూపము, న అవధార్యతే =
నిశ్స్పయింపబడ దు.
విషయము అనిది జ్ఞానముండనేరదు, కనుక ఘట జ్ఞానము, అని అనుచున్నారు.
స్తుతః ఆ జ్ఞానము విషయమువలన పుట్టునది కాదు. 11061
వై
ముద్దేశ మ 877 పదకొండము.
386 ]
తాత్తుర్భో బిభరణయములు-_ ఈ వాక్యమునందు, “క్షతియా?' అని బహువచనము
వినబడుచున్నది. “బాహ్మణవత్‌' అను ఉపమానపదమునందది సృష్టముగ లేదు. కాని ఉప
మేయులగు క్షతియులనేకులుగ బహువచనముచే చెప్పబడినాదు. అధీయతే = చదువుచున్నారు
అను [కియాపదమును బహువచనాంతము. అధ్యయనము సాధారణ ధర్మము. దానికి ఉప
మాన భూతులగు (బాహ్మణులతోడను సంబంధము (పతీతమగుచున్నది. ఉపమానగతముగ
వినబడిన ధర్మమునకు ఉపమేయమున సమన్వయము ఉపమానముయొక్క ఉపమేయోపకారి
త్యము వలననే తెలియుచున్నది. కావున దానికి వేరుగా నిదర్శనముసు జూపబనిలదు. ॥ 8841
అవతారిక. ఆ సాధారణ ధర్మముభయగతముగా వచింపబడకున్నను, దాని
సామాన్యవచ నత్వమునకు అనుపప త్తి లేదు.
శ్లోః సాధారణం (బ్రువన్‌ ధర్మం క్వచిదేవ వ్యవస్టితమ్‌ ।
సామాన్యవచనః శబ్ద ఇతి స్యూతే అపదిశ్యతే ॥ 885
(చిత్‌ ఏవ = ఉపమానోపమేయము లలో నొకదానియందే, వ్యవస్థితం = సంబద్ధమై యున్న,
సాధారణం ధర్మం = సామాన్య ధర్మమును, |బువన్‌ అపి = (బువన్‌ = చెప్పుచున్నరై నను,
కబ్దః, సామాన్యవచనః = ఆ శబ్దము, సామాన్య ధర్మవిశిష్ట వాచకము, ఇతి, స్మూతే, అప
దిశ్యతే = అని, 'ఉపమానాని' అను నూ[తమున జెప్పబడినది.
తాత్పర్య వివరణములు--- ఆ ధర్మము, ఉసమానగతముగను, ఉపమేయగతము
గను గూడ శబ్దతః చెప్పబడనక్క_రలేదు. ఎట్టు నిర్దేశింపబడి సను అది సామాన్య ధర్మమే.
తద్వాచకమును కు సామాన్యవచనమగును. శ్యామత్వము వా స్త్రవరూపముచే సాధారణమే. ఒకచోట
నున్నదిగ చెప్పబడినను రెండవస్థలమున నది అనుమూనముచే సాధారణమగుట కెట్టి (పతిబంధ
కమును లేదు. ' 180851
అవతారిక సామాన్యవచనమయిన శ్యామశబ్దము గుణగత శ్యామత్వజాతిని
చెప్పినపుడును సామాన్యవచనమే. [దవ్యగతమగు గుణమును జెప్పినపుడును సామాన్యవచ
నమే యగుననుచున్నారు.
శో నాభేదేన న భేదేన గుణో ద్విహ్టోఒభిధీయతే |
భిన్నయోర్దర్మయో రేకః (శూయతేఒన్యః (ప్రతీయతే ॥ 386
ద్విష్టః, గుణః = ఉపమానోపమేయములు రెంటియందుండు గుణము, అఖేదేన = &కగాటి
గాను, న అభిధీయతే = శబ్దముచే చెప్పబడదు, భేదేన చ = వేరు వేరయినదిగాను, న అథి
ధీయతే = చెప్పబడదు, భిన్నయోః, ధర్యయోః = వేరు వేరయిన రెండు ధర్మములలో,
ఏకః, |కూయలే = ఒకటి, శబ్దముచే చెప్పబడును, అన్యః _పతీయతే = ఇంకొకటి అనుమా
నింపబడును.
వాక్యపదీయము 878 వృతి
[| 387
“నలుపు అను, గుణము, ఉపమానోపమేయములు రెండింటియందును నున్నది.
కాని అది ఒకటియే అని శబ్దము చెప్పదు, అది వానిలో నేదియో యొకదానికే సంబంధించిన
శబ్దము అయి యుండునుగదా. పోనిమ్ము ఆభిన్నముగ చెప్పబడకున్నను' సహజమగు ఇతర
వ్యావృ త్తిరూపముచే చెప్పబడునుగదా అని; నట్టును గాదు. ఆపుడు సామాన్యవచనమది
యనుటయే పొసగదు. కాగా ఆది ఒకచో (శుతమయినను, ఇంకొక చోటను నన్వయించి
ఉభయగతమసబడును. ఇపుడే గదా ఆది సామాన్యవచనమగునది ? అని భావము. 18861
అవతారిక___. “మానం హి నామ అనిర్‌ జ్ఞాత జ్ఞాప నార్థముపాదీయతే తత్సమీపే
యత్‌ నాత్యంతాయమిమీతే తదుపమానమ్‌” _ అని మహాభాష్యము “(పస్థోవీహిః అందురు.
మానెడువడ్డు, అని యర్థము. అచట మానిక, మానము. పరిచ్చేద్యమగు L వీహియందు పరిచ్చే
దకమగు మానిక యొక,_రూపము నారోపీంచిచేయు వ్యవహారమది. “పస్టోఎస్య పరిమాణం
“ఈ ధ్యానము పరిమాణము మానికి _- అనియు వ్యవహారముండును, అది భేదవ్యవహారము.
వడ్లు వేరు, మానిక వేరు అని ఆ వ్యవహారము సూచించును.
ఇక ఉపమానమనునది, ఉపమేయమును, ఛేదాభేదములు రెంటిని మనమున నిడి
నియ పరిచ్చేదించును. కనుకనే దానిని 'న అత్యంతాయ మిమీతే' అనిరి. అనగా, సకలాంశ
ములచెతను పరిచ్చేదింపదు అనుట. ముఖము చం;దునితో తుల్యమను వ్యవహారమునను భేదా
భేదములు రెండును గోచరములు గదా! ఈ భాష్య[గంథము సీ కారిక వ్యాఖ్యానించుచున్నది.
ళో నాత్యంతాయ మిమీతేయత్‌ సామాన్యే సమవస్థిత మ్‌ ।
సాదృశ్యాదుపమేయార్ధః సమీపే పరికల్బ్యతే ॥ 387
సామాన్యే = సాధారణ ధర్మమునందు, సమవసితం సత్‌ = ఉంటున్న దగుచు, యత్‌, అత్యం
తాయ = ఏది, సకలాంశములచేతను, న మిమీతే = పరిచ్చేదింపదో ఇ విశేషింపదో, తత్‌
ఉపమానమ్‌ = అది, ఉపమానము అనబడును, ఉపమేయార్థః = ఉపమేయ పదార్థ పరిచ్చే
దకమయిన, సాదృశ్యం = సామ్యము, సమీపే, పరికల్ప్యతే = సమీపమునందే. కల్పింప
బడును,
తాత్పర్య వివరణములు--- సమీపే, మానం = ఉపమానమ్‌. సమీపమున ననగా
ఉపమేయమునకు సమీపముననుండునది. దేవద త్తకు శ్రి పరిచ్చేదకముగదా : అది దేనిని
బట్టి? శ్యామ గుణసాదృశ్యమునుబట్టి. దేవద త్తరూపము సంస్తానము. స్రీత్వమనుట. es
రూపముచేత గూడ శ్రి ఆమెను విశేషించుటలేదు. అందువలన సమీపమానమే గాని సమ్మగ
మానము కాడు. అనగా ఫోలిక సుమారుగా నుండునుగాని ఎల్ల విధములను గాదని భావము.
1887
అవతారిక _ ఆ మహాభాష్య (గంథ మునకు వ్యాఖ్యానాంతర మిందు జూపబడు
చున్నది,
నముద్దేశము 879 పదకాండము
389 ] .
ళో॥ మానం (ప్రతి సమీపం వా సా దృశ్యేన (పతీయతే |
౧
సరిచ్చేదాద్ది సాదృశ్యమిహ మానోపమానయోః ॥ 388
(స)
వా = అథవా = లేదా, మానం (పతి = కొలుచుట = పరిచ్చేదించుటను గూర్చి, సమీపం =
దగ్గర అయినది, సాదృశ్వేన, [పతీయతే = సాదృ శ్యముచేత, [పతీయమానమగును, ఇహ ఇ
పకృతమున, మాన ఉపమానయోః = మానమగు దానికిని, ఉపమానమగు దానికిని, పరిచ్చ
దాత్‌ = కొలచుట = స్వరూవవ మును నిర్ధారించుట అను ధర్మముపలన, సాదృశ్వం అ స్తిహీ=
సామ్యము కలదుగదా !
తాత్పర్య వివరణములు “తత్సమీ పే' అనుచోట తచ్చబ్దము (ప్రధానమగు ఉప
మెయమును బరామర్శించుననియు, ఉపమేయమునకు దగ్గర దగ్గరగా పరిచ్చేదక మేగాని సమ
[గముగ గాదుగాన ఉపమానమగుననియు నింతకు బూర్వ ముపపాదింపబడినది ఇక ని
కారికలో._. తతృదము, [పధానమగు మానమునే పరామర్శించునకుచున్నారు. మేయమునకు
మానము పరిచ్చేదకమయినందున అ|పధానమనినను, స్వరూప లక్షణములో నది [ప్రధానమే
యగును. కావున తచ్చబ్ద్బమును దానినే పరామర్శించును. మాన సామీప్య ముపమానమున
కెట్టిదనిన, సమాన ధర్మసంబంధమే అది. మానమును, అనగా (పస్థము మున్న గునదియు
వస్తువును పరిచ్చేదించును. ఉపమానమును. ఉపమేయమును పరిచ్చేదించునుగాన వానికి
సామ్యము కలదు. అందు, మానమత్యంత పరిచ్చేదకము. ఉపమానము సమీప పరిచ్చెదకము.
అదియే భేదము. పరిచ్చేదమనునది రెండింటికిని సమానమే, 18881
అవతారిక... ““ఉపమానాని సామాన్యవచనై ౪” (2-1-54) అను సూత్రముతో
మహాఖాష్యమున - “ఉపమానానీత్యుచ్యతే కాని పునరుపమానాని? కిం యదే వోపమానం
తదే వోపమేయమ్‌ ? ఆహోస్విదన్య దుపమానమన్యదుపమేయమ్‌ ? అను [గంథము కలదు.
అదియే, ఉపమానలక్షణ |పస్తావమునకు కారణము. ఉపమానములనుచున్నా రే అవి యేవి?
ఉపమానము ఉపమేయమా ? అవి రెండును వేరు వేరా? అను గంథ మునకు వ్యాఖ్యారూప '
మీ కారిక_
లో ఏకజాతి వ్య పేకెయాం త దేవేత్యవసీయతే |
భేదనై కవ వ్యపే్షొియామన్య దేవేతిగమ్యశే [1 389
ఏకజాతి వ్య సపేక్షాయాం = ఒకే గణజాతిని వివక్షేంచినపుడు, తదేవ ఇతి, అవసీయతే =
ఆదియే అని, నిద్ధారితమగును, భేదస్య ఏవ జ భేదమునకే,, వ్య పేకాయాం = వివక్ష చేసి
నపుడు, అన్యదేవ = = అది వేరే, ఇతి, గమ్యతే = అని గహింపబడును.
తాత్పర్య వివరణములు- అర్థ పతీతి నగనుసరించియే శబ్బ్దవ్యవహారము వర్తి
చును. ఉపమానోపమేయములందు సాధారణమైయు డు గుణజాతిని (గహించి, వ్యక్తి బేద
మును గమనింపనిచో, ఉపమానమే ఉపవే యమని వ్యవహరింపవలసి వచ్చును. ఆటులగాక
త్‌
వాక్యపదీయము 880 వృత్తి
[205
వ్య క్తికృతమయిన, వాని స్వీయ స్వరూపభేదము ననుసంధించిన, అవి భిన్న భిన్నములే అని
తోచును కావున ఉపమానము వేరు ఉపమేయము వేరు అనియే తేలును. ఉపమకు |పయోజక్ర
మయినది, వాని, ఆత్యంత భేదమా 7 అత్యంతాభేదమా ? అని శంకాభ్మిపాయము. n899u
అవతారిక. ఆర్యా ! ఉపమానోపమేయములు భిన్నములా? అను శంకకై
అవకాశము లేదే. ఉపమింపబడునడి ఉపమేయము. ఉపమించుటకు సాధనమైనది ఉపమానము,
మొదటిది కర్మసాధనము = కర్మ |పత్యయాంతము రెండవది కరణసాధనము. కరణకారకము
తృతీయాంతము. ఇటుల వానికి భేదము ,పకటముగ నగపడుచునే యున్నదిగదా ! ఇక
సంశయమునకు తావేది ? ఆను శంకను ఆంగీకరించుచు నీ కారిక, శంకకు తావులేదని వివ
రించుచున్న ది.
ో॥ కర్మత్వం కరణత్వం చ భేదేనై వాశితం యతః ।
అత్యనై కత్వవిషయా న్న స్వాత్తీన్యాత సంశయః ॥ 390
కర్మత్యం = ఉపమించుటలో కర్మ అగుట, కరణత్వం చ = కరణమగుటయు, భేదేన ఏవ
వేరు వేరగనే, యతః ఆితమ్‌ = ఏ కారణముచే ఆశితమో, తేన అత = ఆ కారణముచే,
నిచట, ఆత్యంతై కత్వ విషయాత్‌ == వాని ఐక్యము విషయమువల్ల, సంశయః నస్యాత్‌ =
సందేహము కలుగదు.
తాత్పర్య వివరణములు--- ఉపమేయ శబ్దము నందు “యత్‌” [పత్యయము, ఉప
మింపబడునది = ఉపమించుటయను క్రియయందు కర్మను జెప్పును, ఉపమానమనగా, ఊప
మీయతే అనేన = ఉపమానం అను విగహముచే కరణార్థమున ల్యు[ట్పత్యయాంతమయి,
ఉపమాకరణమగును. కావున వాని వా స్తవభేదము స్పష్టమే ఆయె. కాగా వకత్వ సంశయమే
కలుగదు.
కాని భిన్నములయిన వానికి గూడ సామాన్యధర్మమను నుపాధిని పుచ్చుకొని
ఏకత్వమును వ్యవహరించుటయు గలదు. ఆ జొపాధికమగు ఏకత్వము సంశయమునకు గారణ
మైన, కావచ్చును అని తాత్పర్యము. 1890
అవతారిక ._ వా స్తవముగ వేరు వేరయిన వానికి గూడ, ఉపాధుల మూలముగ
ఆభేదము క ల్చింపబడిన వ్యవహార ములు గిలవాయనిన
లో భేదేన తుల్యరూపక్వాత్‌ శాలీంసానితి దృశ్యతే ।
జాత్యభేధాత్‌ స ఏ వాయమితిభిన్నో ఒభిధీయ శే, ॥ 891
భేదే అపి = పదార్థములకు భేదమున్నప్పటికిని, తుల్య రూపత్వాత్‌ = రూపసామ్యముండుట
వలన, తాన్‌ శానీన్‌' ఇతి = ఆ వరి ధాన్యమునే, తినుచున్నాము అనుట, దృశ్యతే = లోక
మున నగపడుచున్నది, భిన్నః = వేరయినది గూడ వ్య కి, జాత్యభేదాత్‌ = దానియందుండు
నముద్దేశము 881 పదకొండము
392)
జాతి ఒకటియే యగుటవలన, “స ఏవ అయంి = 'అదియే ఇది, ఇతి అభిధీయతే = ఆని
చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు “తానేవ శాలీన్‌ భుంజ్మ హే యే మధురాయాం దృష్టాః
= మధురలో మనము చూచిన వరి ధాన్యమునే తినుచున్నాము' - అని యందురు. కాని, ఇవి
అవి కావు. తత్స రూపములు. ఆ జాతివెే. రూ పసామ్యముండుటవలన నభేదము నారోపించు
చున్నాము.
ఈ విధముగనే, సాదృ్భ శ్యముండుటవలననేగాక, జాతి ఒకటియే అఆగుటవలనను
వ్యక్తుల కభేదమును వ్యవహరించుచున్నారు. మాధరుడు, కౌండిన్యుడు, గార్ల్యుడు, గౌతముడు
అను నణుగురు వ్యక్తులు. వారియందుగల (బాహ్మణత్వ మొకటియే జాతి. అందువలన వారిని
[(దాహ్మణులు అనుచున్నాము. ఎచ్చట? ““చత్వారో [దాహ్మణా ఉదకుంబానాహరేయుః *”*
(నలుగురు [బాహ్మణులు నీటికుండను తీసికొనివత్తురు గాక) అను శౌతవాకమునందు.
అనగా వారికి జాతినిబట్టి ఐక్యము వ్యక్తులనుబట్టి భేదము. ఆ విధముగనే ఉపమానోపమేయ
వ్యక్తులు వేరయినను, ధర్మసామ్యమువలననో లేక ఏకజాతి సంబంధమువలననో, అభేదము
గోచరించుననుట. 18911
అవతారిరో ““భేదస్రైవ వివక్షయా మన్యదే వేతి కథ్యతే” అని వెనుక చెప్ప
బడిన, ఉపమానోపమేయముల భేద పక్షమునందును, సంశయము యుక్తమే యనుచున్నారు.
లో కథం హ్యవయవో౬న్యన్య స్యాదన్య ఇతి చోచ్యతే |
ఆత్యంత భేదే నానాతనం య(త తత్త్వం న విద్యతే [1 392
అన్యస్య = వేరొక దానికి, అన్యః = వేరొకటి, 'అవయవః కథంస్యాత్‌ ? = అవయవ మెట్ల
గును? ఇతిచ, ఉచ్యతే = అనియు, భాష్యమున (పశ్నింపబడుచున్నది, యతత త్యం == ఏ
భేదమున్నపుడు, అభేదము, నవిద్యతే, త|త్ర = ఇకనుండదో, ఆ, అత్యంత భేదే = సంపూర్ణ
మగు వేరుపాటున్న పుడు, నానాత్వం భవతి = అనేకత్వమే ఉండును.
తాత్పర్య వివరణములు-- “హలన్తాచ్చి (1-2-10) ఆని యొక పాణిని
సూతము. ఇక్కునకు అవయవమయిన హల్దుకంటె బరమగు *“ర్సుల్‌' (పత్యాహార వర్ణము
ఆదినిగల సన్నత్యయము కిత్తు' అగును అని దాని కర్థము. ఆ సూ[తమున మహాభాష్యము
నందు ఈ [గంథము గలదు. ““ఆయుకోయం నిర్దేశః, కథం హి ఇకోనామహల్‌ అంతః
స్యాత్‌ అన్యస్యాన్యః ౩” అని. వర్ణము లొకదానికొకటి అవయవములు కావుగదా. అట్టియెడ,
హల్లు ఇక్కునకు అంతావయవమగుట ఎట్టు? ఆని శంకాభిపాయము. అనగా, అత్యంత
భిన్నములకు, అభేద మే విధముగను గుదురదనిగదా శంకించువాని యభ్మిపాయము. (పకృత
విషయమున, ఉపమానోపమేయములకు, జాతినిబట్టిగాని, రూపసాదృశ్యమునుబట్టిగాని అఖే
దము నపపాదించినను, వాని కత్యంత భేదమే వా స్తవికము. కావున సంశయ ముపపన్నమే.
18921
[56]
వాక్యప డీయము 882 వృత్తి
[393
అవతారిక... అవయవములకును, అవయవికిని, అభేదము వివక్షవలన సంభ
విందిన సంభవింపవచ్చును. వర్ణముల కవయవావయవిభావము లేదుగదా. కావున వాని కభేద
వివక్షకు సంభవమే లేదనుచున్నారు.
ల్లో! అభిదస్య వివక్షమా మేకత్యం సంఘసంఘినోః ।
సంఘినోర్నత్వభేదో సి తథాన్యత్వముదాహృత మ్‌ || 898
సంఘసంఘినోః = అవయవికిని, అవయవములకును, అభేదస్య వివకాయాం = ఏకత్వమును
వివక్షించినపుడు, ఏకత్వం భవతి = ఐక్యము వ్యవహరింపబడును, సంఘినోః తు = అవ
యవములకు మట్టుకు, అభేదః న అస్తి = అభేదము లేదు, తథా చ = కాబట్టి, అన్యత్వం
ఉదాహృతమ్‌ = భేదము ఉదాహరింపబడినది.
తాత్పర్య వివరణములు.__- అవయవములకును ఆవయవికిని సంబంధము సమ
వాయము,. దానినిబట్టి వాని కభేదమును చెప్పద లంచుటయు గలదు. వనమనగా వృక్షముల
సంఘము. కాని, “వనము వృక్షములు ' “[బాహ్మణులు సంఘము అని వాని నొకటిగ వ్యవహ
రించుటయు లేకపోలేదు. ఇక వనవృక్షములకును, [బాహ్మణ సంఘములకును భేదమును
పాటించి, వృక్షముల వనము = చెట్టతోట, అవియు [వాహ్మణుల గుంపు అను వ్యవహార
మును గలదు. కావున వానికి భేదమును అభేదమును సంభవించును. ఇక ఆవయవములకు
ఒకదానితో నింకొకదానికి భేదమేగాని అభేదము లేదు. శింశపపలాశములు రెండు చెట్టు.
వనావయవములు. శింశపలాశములు = ఇరుగుడు చెట్టును, మోదుగ చెట్టును పరస్పరము
అభిన్నములుగ వ్యవహరింపబడవు. ఇక నుపమానోపమేయములకు కర్మకరణ [పత్యయము
లను బట్టి భేదమును, అభేదము నాశ్రయించి ఏకత్వ సంశయమును ఉపపన్నములు. 1898॥
అవతారిక... తరువాత, మహాభాష్యమున, “కించ బో” అని ఆరంభించి,
“'యదియదేవోపమానం తదేవోపమేయం కఇహోపమార్గో గౌరివ గౌః?' ఆధాహ్యన్యదుపమాన
మన్యదుపమేయం కణహోపమార్థో గౌరివాశ్వఇతి*' అని శంకింపబడినది. “__ వీమండీ !
ఉ ప్రమానమును నుపమేయమును 'నొకేవస్తువయిన నచట ఉపమించుటయను వ్యాపారమున
కర్ణమేమి ? 'గోవువంటిది గోవు అనుట ని ష్పయోజనము గదా: ఇక అవి అత్యంత ము
భిన్నములయియున్నను, 'గోవువంటిది అశ్వము అందురనుకొనుడు. అపుడును ఆ ఉపమా
నోపమేయభావమున కర్థము లేదు అని ఆ శంకకర్థము. ఆ |గంథమునకు వ్యాఖ్యాన మీ
కారికలు.
శ్లో! త త్రాభిన్నవ్యపేక్షెియాముపమార్హో న విద్యకే ।
. యోహి గౌరితి విజ్ఞాన హేతుః సో స్తిగవాంతరె ॥ 9894
శ్ఞో॥ వ్యావృత్తానాం విశేషాణాం వ్యాపారేతు వివక్షితే |
న కశ్చిదుపకారో సిబుదేః బుద్యంతరం (పతి ti 9899
అవ 0 ధి
నముద్దేశము 883 పదకొండము
396 ]
తత = అందు, అభిన్నవ్యపేశాయాం = ఉభయగతమయిన, _ ఏకధర్మమును తీసికొని
నపుడు, ఉపమార్థః న విద్యతే = 'ఉపమించుటి ఆను పని కర్థముండదు, యః హేతుః =
ఏ కారణము, “గౌళి ఇతి విజ్ఞానే = “గ “గోవు - అను క్ఞానములో నుండునో, స గవాంతరే
అ స్తి = అదియే హేతువు రెండవదానిని “గోవు అనుకొనుటలోను నుండును.
వ్యావృతానాం = ఆత్యంత మును వేరు వేరయిన, విశేషాణాం = వాని, భేదములకు,
వ్యాపారే = వ్యాపారమయిన ఊపమించుట అను [కియలో, వివక్షితే సతి తు = వివశీంప
బడినచో, బుద్దేః = ఓక వస్తువుయొక్క జ్ఞ జానమునకు, బుద్ద్యంతరం [పతి = వస్త్వ్యంతర జ్ఞ జాన
మును గూర్చి, కశ్చిత్‌ = ఏదియు, ఉపకారః = ఉపయోగము, న అస్తి = ఉండబోదు.
తాత్పర్య వివరణములు.-- ఒకదానికి గల (పసిద్ధమయిన ధర్మమును బుచ్చు
కొసి అపసిద్ధమయిన దానిని దెలియజేయుట, ఉపమించుట అను కియకు పయోజనము,
ఉపమానమునందును నుపమేయమునందును గూడ గల ఏకధర్మమునే దానికి హేతువుగా
స్వీకరించినచో, ఆ ఉపమితి |కియకు ఫలము కూన్యము. గోవువంటిది గోవు అనుటకేమి
పయోజనముండును ? తెలియనిదానిని తెలియజేయుట అందేదియు లేదుగదా ?
ఆ విధముగనే సర్వాత్మనా భిన్నములయిన గవాశ్వముల కుపమా నోపమెయ
భావవర్ణనమును నిష్పయోజనము. గోవుకును, ఆశ్యమునకును, ఉభయాన్యితమగు ధర్మము
ఏదియు లేదుగదా ? అని భావము. | 1894, 89561
అవతారిక... “ఏవం తర్శ్శి యత కించిత్‌ సామాన్యం కశ్చిచ్చ విశేషః
త([తోపమానోపమేయభావ?”' = “ఇటులై న, ఏ పదార్థములయందు సామాన్యధర్మ మేదియో
_ యొకటి ఉండి, కొంత వానికి భేదముగూడ నున్నపు “సుపమానోపమేయభావము సంభవించు
నని శంకను తొలగించు భాష్య వాక్యమును వ్యాఖ్యానించునదీ కారిక.
ళో కించిద్య [తాస్తే స్తి సామాన్యం యది భేదాశ్చ కేచన [1 396
యత = ఏ పదార్థద్యయమునందు, కించిత్‌ సామాన్యం = కొంత సమాన ధర్మము, అస్తి
యది = ఉండియున్నచో నున్ను, భేదాళ్చకేచన = భేదములుగూడ కొన్ని, సన్తి యది చకా
ఉండియున్నను, తత = = అట్టి స్థలమున, ఉపమానోపమేయభావః = ఉపమాన ఉపమెయ
సంబంధ ముండును,
తాత్పర్య వివరణములు-- “తత “ఉపమానోపమెయభావః' . అను పదముల
కధ్యాహారముచే సమన్వయము. భావము స్పష్టము. 1809 61
అవతారిక... అందువలన, రెండును గోవులే అయినను, వానికి సామాన్యమును
కొంత భేదమును బుచ్చుకొని ఉపమానోపమేయ భావము సంభవింపవచ్చును.
కో గోత్వం గోష్వ స్పిసామాన్యం భేదాశ్చశబలాదయః ॥ 396
వాక్యపదీయము 884 వృ తి తి
[ 397
గోత్వం = (గోవులు ఆ రెండింటియందును గూడ), గోషయత్‌ = 'గోవులన్నిటియందు
నుండునే సామాన్యముగ లదో, త్రత్‌ సామాన్యం అస్తి= ఆ సామాన్యమగు గోత్వము గలదు
శణలాదయః = శబల, బహుల, మున్నగునవయిన, భేదాళ్చస న్లి = గోభేదములును గలవు.
తాత్పర్య వివరణములు శబల గోవుదూడ శాబలేయము. బహుల గోవుదూడ
బాహులేయము. వాని కుపమానోపమేయ భావమును వివక్షించినపుడు 'శాబలేయము వంటిది
బాహులేయము' అనుట కలదు. గోత్వము సామాన్యజాతి. కా బలేయత్వ బాహులేయత్యములు
అవాంతర జాతులు, అవి భిన్నములు. అయినను, ఏకార్థ కారిత్వము = రెండును నొకే పనికి,
ఉపయోగించుట అను దానినిబట్టి ఉపమానోపమేయభావ ముపపన్నమని భావము. 18961
అవతారిక. లేదా, “సకల పదార్థములందును, సామాన్యమును, విశేషమునుగూడ
నుండును. కావున నుపమానత్యోప మేయత్వము ససంభవమనిన, అతి ప్రసంగము కలుగును.
మేరు పర్యతమువంటిది, ఆవగింజ - గోవువంటిది గోవు అనియు ననవలసివచ్చును = అనునా
శ్నేపము కారికార్థభాగమున కర్భము. దానికి (పతి సమాధాన మీ కారికలో నిబంధింపబడినది.
లో సామాన్యం శ్యామతాద్యేవ తద్దిసాధారణం ద్యయోః ।
తేదేవ సిద్యసిదిభ్యాం భేద ఇత్యపదిశ్యతే ॥ 897
ప ణు
సామాన్యం = సామాన్యమనగా, శ్యామతాది ఏవ = క్యామత్వము మున్నగు గుణమే, తత్‌,
ద్యయోః, సాధారణం హి = అది, రెంటికిని, సాధారణము గదా, తత్‌, ఏవ = అదియె,
సిద్ధి, అసిద్ధిభ్యామ్‌ = |పసిద్ధి, అపసిద్ధి అను వానినిబట్టి, _భేదః ఇతి, అపదిశ్యతే = 'విశే
షము” అని చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు-_ సామాన్యమనగా, మహాసామా న్యము అను గుణజాతి
కాదు. శ్యామత్వమను, గుణమే. అది ఉపమానమునకును, ఉపమేయమునకును సాధారణము
గదా. అది వ్యావర్యక మును నగుటవలన విశెషమనియు జెప్పబడును. ఈ [పకరణముననే,
మహాభాష్యమున పై [గంథ మీ యంశమును నిరూపించును.
న చావశ్యం స స ఏవసామాన్యవచనః యోబహూనాం సామాన్యమాహ
ద్యయోరపి యః సామాన్యమాహసో౭ పిసామాన్యవచనః 1’
ఇతి, అనగా, అనేకములం దనుగతమగునది సామాన్యమందురు. ఆనేకములనగా రెండును
గావచ్చును. ఆధికములును గావచ్చును. కాగా రెండు వస్తువులందుగల సామాన్యమును జెప్పు
నది గూడ సామాన్యవచనమే. నలుపు అనే గుణము, ఉపమానము, ఉపమేయము అను రెండు
వస్తువులందును నుండునది. ఇట నదియే వివక్షితము. అది - సాదృశ్యము. జాతి కాదు. ఇక
భేదము, |పసిద్ధిని అపసిద్ధినిబట్టి యుండును. ఆ సాదృశ్యము ఉపమానమందు |ప్రసిద్దమెనట్టు
జపమే నమన (పసిద్ధము గాదు.
కావున సజాతీయములకును సంస్థానము = అనగా అవయవముల సన్నివేశము
సముద్దేశము 885 పదకొండము
399 |} .
మున్నగువాని సాదృశ్యమునుబట్టి, ఉపమానోప మేయభావ ముండవచ్చును. కనుకనే శాబలేయ
బాహులేయముల కయ్యది వెనుక జూపబడినది. శోబలీ, ధవలా, కృష్ణా, కపిలా - మున్నగు
నవి, గోవులలో వాని వర్ణమును బురస్క్లరించిన భేదములు. బహులా, అనునదియు గోభేదమే
వాని మహాసామాన్యము గోత్వమే అయినను, అవాంతర జాతి భేదమునుబట్టి ఉపమానోప
మేయభావము సిద్ధము, 1897
అవతారిక -.. శ్యామతాదులకు, [పసిద్ద్య |పసిద్ధులనుబట్టి మా(తమే కాదు. కాని,
పూర్ణత్వము, అపూర్ణత - వీనినిబట్టి గూడ భేదము సంభవమను మతాంతరమును జెప్పబడు
చున్నది.
లో శ్యామత్వ మేవసామాన్య మన్వేషాముభయోఃస్థితమ్‌ ।
"_ సంపూర్ణత్వాత్‌ తదన్యత్వాత్‌ విశేషఇతికధ్యతే ॥ 398
అన్యేషాం = ఇతరుల మతమునందు, ఉభయోః = ఉసమానోపమయములందు, స్థితం
సామాన్యం = ఉన్న, సాధారణ ధర్మమగు, క్యామత్యమేవం = శ్యామత్యమే, సంపూర్ణత్వాత్‌
= ఒకచో సంపూర్ణమగుటవలనను, తదన్యత్వాత్‌ చ = వేరొకచో, అసం పూర్ణ మగుటను,
విశేష ఇతి కథ్యతే = విశేషము అని చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు...- నలుపు అను, గుణము శ న్రీయందును, దేవద త్రయం
దును గలదు. కాని శన్ర్రీ నలుపు వేరు, దేవద తది వేరు. సూక్ష్మతవలన ఆ భేదము తోచదు.
కావున నది సామాన్యమనిరి. ఆది ఉపమానమునందు నిండుగనుండును. ఉపమేయమునందు
మ్మాతము కొన్ని,యంశములలో కొజవడియుండును. ఈ భేదమువలన నది విశేషము అనియు
నందురు. ఈ విధముగి, భిన్నముగను, అభిన్నముగను గూడ నిర్థారితమైన సామాన్యమే
సాదృశ్యము. | 8981
అవతారిక. లేదా ఈ విధముగను జెప్పవచ్చును. ఉపమించుట అను పనిలో
భిన్న జాతికిని అభిన్న జాతికిని గూడ వ్యాపారముండును అని,
శ్లో ఆకృతౌె వాపీ సామాన్యే క్వచి'దేవ వ్యవస్థితాః 1
_శ్యామాదయోఒవసీయం తే విశేషా స్తఇహో శితాః it 399
వా = అధవా డా లేదా, ఆకృతొ, సామాన్వే ఆపి = జాతి, సామాన్యమే ఆయినను, క్వచిదేవ
వ్యవస్థితాః = ఏదియో యొక ఆ శ్రయమునందే, యేశ్యామాదయః = నియతములయిన, ఏ
శ్యామత్యాదులు, ఆవసీయ న్తై = జాతికి భేదకములుగా నిశ్చయింపబడుచున్న వో, తే, ఇహ =
అవి, ఇచ్చట, ఆ్మశితాః = ఉపమితి |క్రియలో నా శ్రయింపబడినవి.
తాత్పర్య వివరణములు._- జాతితోబాటుగా, కొన్ని సూక్ష్మములయిన విశేషములు
కొన్ని కొన్ని వ్యక్తులందుండును. అవి జాతిభేదమునకు హేతువులు. ఆ విశేషములతో గూడిన
వాఠ్యపదీయము 886 వృత్తి
[400
జాతి, వ్యక్తు లందు, సమవాయమను సంబంధముచే సంబందించియుండి, ఉపమానోపమేయ
భావమునకు గారణమగును.
శ స్రీయందును, దేవద త్తయందును, శ్యామ గుణములున్నవి. వానియందు గుణత్వ
జాతి ఉండును, దాని కా్రయములయినవానిలో కొన్నిటియందు దీ ప్రి = కాంతివిశేషము
మున్నగు ధర్మములుండుటచె, జ్ర శ్యామత అనురజ్య మాన మై ఆ|శయములకు భేదమును
కల్పించి, ఆవి సదృశ ములు అను జాన నమును మనకు గలిగించును.
రెండు గోవులందు గూడ నేదియో విశేషముండవచ్చును గదా :£ '*గౌరివ గౌళ =
గోవువంటిది గోవు - అనవచ్చునా యనిన, ఆ విశేషము, వాని జాతికి భేదకముగా స్పురింపదు.
కాగా నట్టి [పయోగముల కుపప త్తి యగిపడదు, శన్త్రీశ్యామా దేవదత్తా, శాబలేయ ఇవ బాహు
లేయః' - అను (పయోగములందు, ఆ గుణముల ఆశయములకు భేదముండుటవలన విశేషావ
ధారణమున కవకాశము గలదు, 1899
అవతారిక... ఈ విధముగ భాష్య గంథ మును వ్యాఖ్యానించి పిండితార్థ మును
జెప్పుచున్నారు.
లో! జాతేరభేదే భేదే వా సాద్భ శకం త్మతృచకత్షతే |
క శ్చితృదాచిద ర్థాత్మా తథాభూతోఒపదిశ్యతే ॥ 400
జాతేః, అభేదే = జాతికి, ఐక్యము చెప్పబడినపుడుగాని, భేదే వా = “భేదము అని చెప్పి
నపుడు గాని, (యత్‌ సామాన్యం ఉక్తం) = సామాన్య ధర్మమొకటి కలదని ఎడి చెప్పబడి
నదో తత్‌, సాదృశ్యం పచక్షతే = దానిని సాదృశ్యమందురు, కశ్చిత్‌ = ఒకానొక,
ఆర్థాత్మా = ఉపమేయము, కదాచిత్‌ = ఒకానొకప్పుడు, తథాభూతః = అట్టిదిగా = సదృశ
ముగా అపదిశ్యతే = (ఆసాదృశ్యమును బట్టి) చెప్పబడుచున్నది.
తాత్సర్య వివరణములు---- ఈ రెండు వస్తువులును సదృశములు ఆను జ్ఞానమెచట
గలుగునో అచటనే ఉపమానోపమేయభావ ముండును. [ప్రమయత్వము, జ్ఞైయత్యము =
మున్నగునవి సకల వస్తువులందును నుండు ధర్మములయినను నవి సాదృ్భశ్యములు కావు.
కావున, ఆ ధర్మములను బుచ్చుకొని ఇవి ఉపమానోపమేయములనుట చెల్లదు. ఈ కొరికి లో
“'జాతెరభేదే' అను నంళము, “ఆకృతౌవాపి సామాన్యే” _ అను కారికలో చెప్పబడిన యర్థ
మున కనువాదము. “'భేదేవా” _- అను నంశము “సామాన్యం శ్యామతాద్యేవి ఇత్యాది
కారికోక్తా ర్థానువాదము అని [|గహింపదగును. 14001
ఆవతారిక- “ఇవి సదృశములు” అను (ప్రత్యయమునకు విరుద్ధమయిన [ప్రత్యయ
మును, సదృశ |[పతకయ విషయ నిర్ధారణమున కై ఉదాహరించుచున్నారు.
A య శ్రార్డే (ప్రత్యయా ఖీదో నకదాచిద్వి కల్పతే ।
అవిద్యమాన భేదత్వాత్‌ స ఏకఇతిగమ్యతే I 401
ద్రవ్యనముదశ ము-_ డి
అవోతొరిత ఎల్లశ బ్రములకు జాతికాని |దవ్యముకాని వాచ్యమగునని జాతిసము
దేశమున రెండ వక్లోకముచే (జాతిర్వా, దవ్యమేవవా) చెప్పి, ఆసముద్దేశమున వాజప్యాయన
మహర్షి యొక్క మతమును నా|శయించి జాతియే ఎల్ల శ బ్రములకు వాచ్యమగుననెడి పక్షమును
నిరూపించెను.
క సముదిళశమున వ్యాడిమహర్గిమతము చొపున |దవ్యమె ఎల్ల శబములకు వాచ్య
ది శై ల యం టా బ్ర రా 0
శ్ర
మగుననెడి పక్షమును నిరూపించుచున్నా డు.
శ్లోః ఆత్మావస్తు స్వభావశ్చ శరీరం త _త్త్వమిత్యపి :
(దవ్యమిత్యస్య పర్యాయా, _సచ్చనిత్య మితిస్మ తమ్‌ ॥ 1
A. నిరూపింపదలచిన |దవ్యమును జోధించెడి పర్యాయశ బ్దము లను ముందుగా చూపుచున్నాడు.
దవ్యమ్‌ + ఇతి _ అస్య = దవ్యమనెడి పదార్థమునకు, ఆత్మా = ఆత్మ శబ్దము,
వస్తు = వస్తువు అనుశబ్దము. స్వభావః _చ = స్వభావము అనెడి శబ్దము, శరీరమ్‌ = శరీరము
అను శబ్రము, తత్త మ్‌ +-ఇతి =తత్త్యము అనుశబ్రము, అపి=ఇవియే, పర్యాయాః పర్యాయము
లుగా, (సన్ని) = ఉన్నవి, వైయాకరణులు బయర్థమును | దవ్యముగా భావించిరో, ఆయర్థ
మును బోధించెడివి ఆత్మమున్నగు 5 శబ్దముల కలవు. ఇవి తప్ప మరియేశబ్దము ఆ[దవ్య
మును బోధింపవాలదని భావము.
ఘటః, పటః మున్నగుశబ్దములు జాతిమున్నగు ఉపాధుల ద్వారా |[బహ్మరూప
మగు [ద్రవ్యమును దోధించును. ఆత్మమృున్నగు అయిదు శ బ్రములు ఉపాధుల నపేకింపకయే
[దవ్యబోధకములగును.
2కే వ్య క్రిని బోధించెడి పలుశబ్దములు పర్యాయ శబ్రములనబడును. ఉదా-ఇన్ట్రః,
మరుత్వాన్‌ , మఘవా, పాకశాసనః, శకః. ఆ శ బముల వ్యుత్సతిమా[తము వేరుగానుండును
ఎ
అప్రే ఆత్మాదిశబ్దములు |దవ్యబోధకములై పర్యాయములుగా గుర్చింపబడుచున్న వి.
ఒకే మతమును నా, శయించి పెశ బ్రములు పర్యాయములుగా ఇచట చూపబడ లేదు.
దార్శనికు లవిభిన్న ములగు దృక్సథముల నా|శయించి పె శబ్దములు చూపబడినవి.
1. ఆత్మా-ఆప్పో తీతి ఆత్మా (అంతట వ్యాపించి యుండునది, ఆన్స్‌ = వ్యాపొ
అనిధాతువు) అనువ్వ్యుత్స త్తిచె ఆత్మ శ బ్దము సత్యజ్ఞానానంద రూపమగు నిర్గుణ [బహ్మమును
బోధించునని అదై ఇత శాస్త్రజ్ఞులు విశ్వసింతురు, “అయమాత్మా బహ్మ” మున్నగు (శుతు
లిందుకు (ప్రమాణము.
సముధ్రేశము 887 పదకాండము
402 ]
యత అర్థే = ఏ వస్తువునందు, |ప్రత్యయాభేదః = |పతీతికి అభేదము, కదాచిదపి = ఎప్ప
డును, న వికల్పతే = మారదో, సః = అది - ఆ పదార్భము, అవిద్యమాన భేదత్వాత్‌ = భేద
మనునది లేనిదగుటవలన, ఏకః, ఇతి, గమ్యలే = “ఇది అభిన్నము' అని తెలియబడును.
తాత్పర్య వివరణములు--- ఒక వస్తువు మనకొక రీతిలో గోచరించును. ఆ గోచ
రించుటనే |పత్యయమందురు. |పతీతి _పత్యయపదము లేకార్థములు. ఏ ఆకారములో ఆ
[పతీతి కలుగుచున్నదో ఆ ఆకారముయొక్క అభేదము = ఏకత్వము, ఇక మారకూడదు.
మరల భేద |పత్యయముతో వికల్పితము గారాదు. అపుడా వస్తువు, దాని అవస్థలలో భేద
మున్నను, ఆ భేదము వ్యవహారములో భాసింపదు గాన, లేనిదానివంటిదే అగుటచేత, ఇది
ఏకమే. అభిన్నమే = ఒక్కటియే - అను |పతీతిలో విషయమగును. ఇది సదృశ |పత్యయము
నకు (పత్యనీకము. 14014
అవతారిరో.__ [ప్రత్యయము, (పతీతి, సంవిత్‌ , జ్ఞానము, [పతిభానము - వీని
కన్నిటికిని అర్థ మొక టియే. అభిన్న 'పత్యయమన నేమియో గత కారిక వివరించినది. “పత్యా
భిజ్ఞ' అను |పత్యయము నీ కారిక ఉదాహరించుచున్నది.
శో యోఒర్డ ఆశితనానొత్వః స ఏ వేత్యపది శ్యతే 1
వ్యాపారం జాతిభాగస్య తాపి _ప్రతిజొనతే ॥ 402
ఆశితనానాత్వః = ఆ|శయింపబడిన భేదముగల, యః అర్థ 8 = ఏ పదార్థము = వస్తువు,
సః ఏవ = ఇతి = 'అదియే' అని, అపదిశ్ళతే = వ్యవహరింపబడునో, త తాపి = ఆ వ్యవ
హారమునందు గూడ, జాతిభాగస్య = జాత్యంశమునకు, వ్యాపారం = వ్యాపారమును జ పని
గలిగియుండుటను, పతిజానత్తే = = చెప్పుచున్నారు.
తాత్సర్భు వినరోజములు.._ ఒక వస్తువునకు భేదము (పసిద్ధముగ నుండును.
అనగా ఆ వస్తువులు భిన్నములేగాని ఏకము గాదు. కాని అడి “సోయమ్‌” = అదియె యిది
అని అందురు. అట్టనుకొనుటలో పనిచేయునది, జాతి విశిష్ట వ్య క్రియొక్క- 'జాతి' అను భాగ
మగును. అనగా జాతి వ్యక్తితో ఏకాత్మతను బొందునుగాన అందు జాతి యొక భాగము
వ్యక్తి వేరొక అంశము ననుట. వ్యకి కితో నేకాత్మత నొంది జాతి (పత్యభిజ్ఞ అను ప్రత్యయ
మునకు [పయాోజకము. సదృశ [ప్రత్యయమున నది పనీ చేయదు.
కొన్నిచోట్ల వస్తువులకు సాదృశ్యముండుట వలన తత్త్రము అభేద మారోపీంప
బడును. అపుడును అదియే యిది అనుకొనుట (భాంతి. ఛేదింపబడిన తరువాత మరల పుట్టిన
కేశములను అవియే యివి అనుకొనుట వంటిదే. అది జాతియొక్క- వఏకత్యమువలన అపాదింప
బడినది అని తాత్పర్యము. 14021
అవతోౌరి క వస్తువున ందు భేదసంబంధముగాని ఆభేదముగాని, జ్ఞానమునకు
అనగా సంవిత్తునకు సంబంధించినదే. ఎట్టనగా-
వాక్యపదీయము 888 వృత్తి
శో॥ జాతిభాగాాశయా (ప్రఖ్యా తతాభిన్నా (ప్రవర్తతే |
వ్య క్తిభాగాశయా బుద్ది_స్త(త్ర భేదేన జాయతే 11 403
త|త్ర = అందు, జాతిభాగా[శయా = జాత్యంశము నిమి త్రముగా గలది యయిన, |(ప్రథఖాా =
బుద్ధి = సంవిత్తు, ఆభిన్నా ప్రవర్తతే = “అదియె' ఆని [పవ _ర్షించును జు కలుగును, వ్యక్తి
భాగ్యాశయా =వ్యక్త్ష్యంశ మూలకమయిన = వ్యక్తి అను అంశమువలన, _ బుద్ధిస్తు = బుద్ధి
అయితే, భేదేన జాయతే = “అది వేరు ఇది వేరు అని కలుగును.
తాత్సర్భ బివరోణయులు._ ఒకే జాతికి చెందిన పదార్థము = వస్తువు “గౌర
వాయమ్‌' ఇది గోవే అని పరామర్శింపబడును. ఎందువలన ? గోత్వము అను జోతి భాగము
కలదు గనుక. ఇది అభేద రూపమయిన సంవిత్తు. ఇక భేదముచే ఉపలక్షితమయిన సంవిత్తు
ఆ గోవు. ఈ గోవు అని కలుగుచుండినది వ్యక్తులు ఆశయముగా గలది. కాగా సంవిత్తుకే
అనగా బుద్ధికే భేదసంబంధమును, అభేదముతో సంబంధమును కలుగుచుండుననుట ॥408॥
అవతారక___. ఈ కారికలలో సదృశ [పత్యయమునకు లక్షణము చెప్పబడు
చున్నది.
శో ఆన్య(త్రవ_ర్హమానం సత్‌ భేదాభేద సమన్వితమ్‌ ।
నిమి తం పునరన్య(త్ర నానాత్వేనేవ గృహ్యతే ॥ 404
శ్లో॥ అధారేషు పదన్యాసం కృత్వోపెతి తదా(శ్రయమ్‌ ।
ససాదృశ్యస్య విషయ ఇత్యనై రపది శ్యశతే i 405
నిమిత్తం = సదృశ (పత్యయమునకు కారణమైన శ్యామత్వజాతి, అన్య్మత వర్తమానమ్‌ సత్‌
= వేరొక ఆ్రయమునందు, ముందు వర్తించి, పునః అన్య త = మరల, ఆశయాంతము
నందు, నానాత్వేన ఇవ = భేదముచే ననినట్టు = భిన్నమైనదా యనునట్లు, గృహ్యలే = పరి
(ఆత) గు లా
చ్చేదింపబడుచుండును.
“తత్‌” = ఆ సదృశ ప్రత్యయ నిమిత్తము, _ భేదాభేద సమన్వితం ఇ సామాన్య
విశేషరూపములు గలదై, ఆధారేష = తన ఆ|శయములందు = గుణములందనుట, పదన్యా
సంకృత్వా = కాలూని, ఆనగా సదృశములివి యని ఎరిగించి, తదా శయం = ఆ గుణమున
కాధారమైన |దవ్యమును, డఊపైతి = అపుడు పొందును, సః, సాదృశ్యస్య = ఆ గుణా[శ
యము, సాదృశ్యమునకు, విషయః ఇతి = విషయము, అని, అనై కః అపదిశ్యతే = ఇతరు
లచే వ్యవహరింపబడుచున్నది.
తాతర్యో వివర జయమలు_ “శస్త్రీళ్యామా” అనునది (పకృతోదాహరణము. అట,
దేవదేత్త ఆను నామె యొక చురకత్తితో సదృపరాలు అను |పత్యయము కలుగుచున్నది.
దానికి కారణము శ్యామత్వము అను, గుణగతజాతి. అయ్యది శస్త్ర గుణమైన నలుపునందు
నముద్రేశము 889 పదకొండమను
406 ]
ఉంటూ, దేవదత్తాగత గుణమునందును నుంటున్నది. కాబట్టి ఆశయముల భేదముచేత భిన్న
మైనదా యిది అనునట్టు తోచును. ఈ విధముగ భేదాభేదములు రెండిటితో గూడి, ఆ నిమి
త్రము, తన ఆగశ్రయములలున గుణములందు దృఢముగ కాలూని, ఆ నలుపులు రెండును
సదృశములు ఆను |పతీతిని కలిగించి, అపుడు వాని కా|శయములయిన [దవ్యములను
బొందును. ఆ గుణజాతియగు శ్యామత్వమునకును, గుణా్రయ [ద్రవ్యములకును సంబంధము,
సమవేత సమవాయము. అనగా, దేవద త్రయందు నలుపు ఆను గుణము సమవేతము = సమ
వాయమను సంబంధముచే సంబద్దము. ఆ నలుపునందు నలుపుతనము == శ్యామ_త్త్యమను గుణ
గత జాతియొక్క సమవాయమున్నది. ఇచట ఆ నలుపు, అను, గుణమునకు ఆశయమైన.
(దవ్యము అనగా శన్రియు దేవద త్తయు సదృశ (పలీతి విషయములు. సాదృశ్యము, జాతి
కాదు. జాతి అభిన్నము. ఏకము. ఇది భేదాభేదములు రెండును గలదియై ఉపమానోపమేయ
భావమునకు నిమి త్రమగుచున్న ది.
ఈ కారికలో “అనై 3 రపదిశ్యతే'' - అని యున్నది. వెనుక, ఆ(శ్రయమునందు
భేదాభేద |పతీతి. ఉపమానోపమేయభావ హేతువని చెప్పబడినది. ఇచ్చట నిమిత్తము భేదాభేద
సమ స్వెతమైనపుడు, [దవ్యమునందు సామాన్య విశేషావభాసము కలుగుననియు, అట్టి నిమి
త్రము, ఉపమితి |పతీతి హేతువనియు చెప్పబడినది. 1404, 4051
అవతారిక. తరువాతి భాష్య [గంథము - “కామం తర్శ్శి ఏతేనై వహేతునా
యస్య గవయోనిర్‌ జ్ఞాతః, గౌరనిర్‌ జ్ఞాత, తత్క- ర్రవ్యం స్యాత్‌, 'గవయ ఇవ గౌళ ఇతి
బాఢం కర్తవ్యమ్‌”” అని.
ఏమయా : నిర్‌ జ్ఞాతమయినది ఉపమానమును, నిర్‌ జ్ఞాతము కానిది=అ్మ పసిద్దము
ఉప మేయమును, ఆనిన గవయము (పసిద్ధమయి, గోవు (పసిద్ధ్దముగాని వానికి, “గవయము
వంటిది గోవు అనియు, ఉపమానోపమేయ విన్యాసము చేయవలసియుండునే ? అని శంకించి
“ఓ: అవశ్యము చేయవచ్చును. అజ్ఞాతజ్ఞాపనమెకదా క ర్రవ్యముి - అని చెప్పి, ఉపమానోప
మేయముల అవ్యవస్థ అంగీకరింపబడినది. ఆ విషయము సనిదర్శనముగ వ్యుత్పాదింపబడు
చున్న దీ కారికలో._.
శ్లో పరాపేకే యథాభావే కారణాభ్యా (ప్రవర్తతే |
తథాన్యాధిగమా వేశముసమానం (ప్రచక్షతే ॥ 406
కారణాఖ్యా = “ఇది దీనికి కారణము” = అని కారణమనుమాట, యథా==ఏ (ప్రకారముగా,
పరాపేకే = ఇతరాపేక్ష గల, భావే = పదార్థమునందు, [వవర్తతే = (పవ ర్తించుచు, లోక
మున నున్నదో, తథా = ఆ |పకారముగ, ఉపమానం = ఉపమానమును, అన్యాధిగమా పెక్షం
= ఇంకొక భావముయొక్క_ అపేక్షకల దానినిగా, [ప్రచక్షతే = చెప్పుదురు.
తాత్ఫ్రర్భం బీవరోణయములు ఒకానొకదానిని కారణమనుట కార్యమునుబట్టై
వాక్యపదీయము 890 వృత్తి
[407
యుండును. కార్యతా నిరూపితము కారణత అందురు అయినను కార్యకారణములకు సంకరము
లేదు. కార్యము, ఆ కారణమునకు కార్యమే. దాసికింకకారణము గాదు. ఆ విధముగనే. ఉప
మేయతా నిరూపిత ముపమానత్యము. ఉపమానముగా (ప్రసిద్ధ ముపమానమే. అది ఉప
మేయము గాదు. !పసిద్దికిని ఆ పసిద్దికిని సంకరము లేదు. - [ప్రసిద్ధము పసిద్దమ. అపసిద్ధ
యగ ఆ ధ్‌ ధ ధ ధ్‌
మపసిద్ధమే. కనుక నుపమానోపమెయభావ విపర్యాస [ప్రసంగము లేదు. ఉపమానముపమే
యా పేక్షమయినను నది (పసిద్ధిని పురస్కరించుకొని ఉపమానమే. 114061
అవతారిక వేరొక నిదర్శనము గూడ ఇందు, జూపబడుచున్నది.
ళో గురుశిష్య, పిఠాప్పుత, [కియాకాలాదయో యథా |
వ్యవహారా స్తథౌపమ్య మహ్య పేక్షొనిబంధనమ్‌ 11 407
గురుశిష్య = గురువు, శిమ్యడు, పితావ్యుత = తండి, కొడుకు, |క్రియాకాల = |క్రియ, కాలము
ఆదయః = మొదలగు, వ్యవహారాః యథా = వ్యవహారము నెట్లో, తథా, కౌపమ్యమపి = ఆ
విధముగనే, జొపమ్యము గూడ, అసపేషి నిబంధనమ్‌ = అన్యా పేక్ష నిమి త్తముగా గలది.
తాత్సర్భో బివోరోణయు లు లోకవ్యవహారమునందు ఒకనిని గురువు అనిన
నాతడెవరికి గురువు? తన శిష్యులకుగదా. అనగా గురువను వ్యవహారము శిష్యుని దృష్టిచేత
గదా. అది శిష్యా పేఇ్షా నిమిత్తకము. అందును స్వశిష్యాపేక్షమే. ఇంకొక గురువునుబట్టి కాదు.
ఆ విధముగనే శిష్యుడు, తన శిష్యునకు శిష్యుడు గాదు పిత, ప్వుతునకు. ఇంకొకని పితకు
గాదు. పుతుడు - తన తండికి, తన పుతతునకు గాదు. [కియ, దేనికి? తన కారకమునకు.
అనగా తన్ను నిర్వర్తించు సాధనమునకు. [కియాంతరమునకు గాదు. [క్రియ అనునది సాధ్య.
అనగా సాధింపవలసినది. సాధించునది కారకము = సాధనము. ఒకానొకటి సాధనమగుట,
తనచేత సాధింపబడు దాని దృష్టిలో గదా. ఇది వాని స్వభావము - [కియా సముద్దేశములో
“తత యం (పతి సాధ్యత్వమసిద్ధా తం |పతి|క్రియా । సిద్ధా తు యస్మిన్‌ సాధ్యత్వం న
తమెవ పునః| పతి” _ అని [కియాస్వరూపము శోధింపబడినది.
ఇక కొలమనగా _ (పసిద్ధమగు నొక పరిమాణము గల క్రియ. అది వేరొక
[క్రియకు పరిచ్చేదకము. ఇట్లు పెన జెప్పినవన్నియు ఆ పేశీకములగు వ్యవహారములు. మొద
లగునవి అనుటవలన, విశేష్యవిశేషణ భావవ్యవహారమును ఆపేజికమేె.
(ప్రకృతమేమి ? అన, జొపమ్యుమును అట్టిదే. కాని వాని పసిద్ధిని అపేక్షించి ==
పట్టి ఉండుననుట. గవయము వనేచరున కుపమానము. నాగరకుని దృష్టిలో ఉపమేయము.
కావున సంకరములేదని భావము. n40Ti
అవతారిక... “*ఉపమానాని సామాన్యవచనై ౪” (21.54) అను |పకృత
సూ|తార్థ విచార (ప్రస్తావమున, తరువాతి [గంథము.
సముద్రేశము 891 పదకొండము
408]
“కింపునరిహోదాహరణమ్‌'' = ఈ సూ తమున కుదాహరణమేమి ? “శ్రీ
శ్యామా” = శన్రీ శ్యామా అనునది. “ర శ్యామా శబ్దము దేనిని బోధించును ? = “కంపు
నరయం శ్యామా శబ్దోవర్తతే ? “శస్త్యామిత్యా హి” = శ న్ర్రీని బోధించును. “కేనేదానీం దేవ
దత్తా అభిధీయతే ?” = దేవదత్తను బోధించునది యేది? “సమాసేని = సమాసము మొత్త
ముచే నది బోధింపబడును అని యున్నది. ఆ (గంధార్థానువాద రూప మీ కారిక,
శో శ్యామత్యముపమానే చేద్వ తౌ వృత్తం (పయుజ్యతే |
ఉపమేయం సమా సేన బాహ్యాం త|తాభిధీయతే [| 408
వృతౌ = “శ న్రీశ్యామాి - అను సమాస వృ త్తియందు, శ్యామత్యం = శ్యామా శబ్దార మయిన
నలుపు గుణము, ఉపమానే = ఉపమానమయిన, చురక తియందు, వృత్తం [ప్రయుజ్యతే
చేత్‌ = బోధక మైనదిగా, [పయోగింపబడినచో, తత బాహ్యం = అపుడా సమాసమున,
బహిర్బూత, ఉపమేయం = ఉపమేయ ఆయిన దేవదత్త అను నామె, సమా సేన అభిదీయతే
= మొత్తము సమాసముచే చెప్పబడును,
తాత్ఫర్భం వినరోణమి ల తాత్పర్యము స్పష్టము. కారికలో చేత్‌ అనుటవలన
పక్షాంతరమును గలదని సూచింవబడుచున్నది. వర్తి పదములు = అనగా సమాసమందున్న,
“శస్త్ర, శ్యామా” అను రెండు పదములును, ఉపమానమునే బోధించిన, ఇక ఉపమేయయగు
దేవదత్త, మొత్తము సమాసమున కర్థము కావలెనని తేలినది. ఆపుడీ సమాసము, అన్యపదార్థ
[పధాన సమాసము అనవలసి యుండును. దేవదత్త అన్యపదార్థము గదా! కొని, తత్పురుష
అన్యపదార్థ [పధానమగునా ? అది ఉత్తరపదార్థ [ప్రధానము కావలెనుగదా ? అని |పక్నింప
వచ్చును. సమాధానమేమన-_ “నక్ష” (2-9-6) అను సూ తములో, నజ్బామాసము, పూర్వ
పదార్థ [పధానమా ? ఉత్తరపదార్థ [ప్రధానమా ? అన్యపదార్థ [ప్రధానమా ? అని పక్ష్మత
యము విచారింపబడినది. కావున, ఆ నియమము లేదనుట. ఈ సమాసమున సీ పదము
యొక్క_ అర్థము [పధానమనుమాట, లోకపసిద్ధినిబట్టి చెప్పినదేగాని, నైయత్య సూచకము
గాదు. కాగా శ్యామా శబ్దము శ్ర శబ్దమునకు సమానాధికరణముగా _పయోగింపబడినను
ఉపమేయ [పతీతి కలుగుచున్నందున నిది అన్యపదార్థ (పధాన సమాసము అని స్పష్టమయినది.
ఇక నిట రెండు శంకలు కలుగును = “శ్ర శ్యామా” అను తత్పురుష సమాసము
వలన అన్యపదార్థ (పతీతి కలుగుచున్న ట్లు, “పీతాంబర?” - మున్నగు బహు[ఏహి సమాసము
లందును గలుగవచ్చును గదా? ఆ సూ[తమున, అనగా = “అనేక మన్యపదార్థ”' అను
సూ త్రమునందు, '“అన్యపదార్థే' అను పదమెందులకు ? అని యొక శంక,
బహువ్రీహి సమాసం సంజ్ఞచే తత్పురుషకు అనగా నీ సమానాధికరణ సమాసము
నకు బాధ [పా ప్తింపదా ? అని రెండవది.
మొదటి శంకకు సమాధానము- |ప్రయోగానురోధముగ సర్వ(పత్యాఖ్యానము
వాక్యపదీయము 892 వృత్తి
[409
యుక్తము గాదు. అన్యపదార్థము బహిరంగమును స్వపదార్థ మంతరంగమునుగదా. కనుక,
సంపదడార (పాధాన్యమున బహు వీహాని వాదించుటకు '“అన్యపదారే” అనునది ఆవశ్యకము.
థి థ
లె
ఇక రెండవ శంకకు సమాధానము- బహు వీపి సమాసము, “శేషోబహ్మువీహిః
(2-2-28) ఆని శేషాధికారమున విధింపబడినది. సమానాధికరణ సమానమయిన ఊపమాన
సమాసము శేషము గాదు. కావున దానిచే దీనికి బాధ [పాప్రింపదు. ఐహు[వీహి అయిన,
గుణవచనమగు శ్యామా శబ్దము విశేషణమగుటవలన పూర్వనిపాతము (పాప్తమై అది “శ్యామా
శేస్ర్రీ' = అని కావలసివచ్చును. స్వరములో భేదము మాత్రము లేదు లెండు. ఉపమాన పూర్వ
పద సమాసమయినను, బహు[వీహి అయినను, పూర్వపద (పకృతి స్వరమే [పవ ర్తించును
గదా,
బహుఏపా సమానమైనచో జౌపమ్య (పతీతి కలుగదుగాన నది గాదని యనుట
పొసగదు. షష్ట్యర్థమగు సంబంధ సామాన్యమునందు బహు[వీపి యగును. సామాన్యమేమో
విశేష నిష్టమే ఆయె. ఆ విశేషము, ఉపమానోపమేయ భావమే యగును. వేరొకటి కుదురదు
గదా ! కనుక, శేషవచనమువలన నిది బహువీహికి విషయము కాదు.
ఆ సూత్రమున శేషపదము చివరకు |పత్యాఖ్యాతమయినదనినను, వచన సామ
ర్ధ్యము వలన నిది తత్పురుషమే యగును.
'“పాక్కడారాదేకాసంజ్ఞా'' “* పాక్క-డారాత్పరంకార్యమ్‌”
అని రెండు విధములుగ “ఆ కడారాదేకాసంజ్ఞా” (1-4-1) అను స్యూత్రమున భాష్యము
నందు పఠింపబడినది. ఏ పాఠమునందైైనను విశేషవిధియగు ““ఉపమానాని సామాన్యవచనై *”'
అను నిది బహువీహికి బాధకమే యగునని నిర్ణయింపబడినది.
కారికలో “వృతౌ' అని యున్నది. శ్యామా శబ్దము వృత్తిలో ఒక పర్యాయము
ఉచ్చరింపబడినందున, దేవదత్త సమాసవాచ్యమె కావలెను. వాక్యమునందై న, “యథాశ స్రీ
శ్యామా తథా దేవదత్తా” అని యర్థమగుటబచే, శ్యామా శబ్దమునకు ఉపమానోప మేయములు
రెండింటితోడను సంబంధము సిద్ధింపవచ్చును అని భావము. 114051
అవతారిక ““యద్యేవం శన్రీశ్యామో దేవదత్తః' “ఇతి న సిద్ధ్యతి అని
భాష్యము. శ్యామా శబ్ద ముపమానమును బోధించునపుడు గుణవాచకములకు ఆ్యశయమును
బట్టి లింగవచనములు వర్తించునుగాన, స్రీ లింగమగు శ్యామా శబ్దముతోడనే సమాసమగును.
ఉపమేయమగు వ్య క్రి పురుషుడు అయినను, శన్రీశ్యామా దేవదత్తః అనియే యగునుగాని
'శన్రీశ్యామః అని పుంలింగరూపము సిద్ధింపక పోవునని అక్నేపాశయము ఆ |గంథమునకు
వివరణరూప మీ కారిక,
శో టాబ న ఏవ చై(త్రాదౌ శ్యామశబ్ద _స్తథా భవేర్‌ |
అలలే
స్నూతే చ (ప్రథ మాభావాన్న శ్యామాద్యుపసర్గనమ్‌ ॥ 400
నము దేశము 893 పదకొండము
410)
తదా = ఉపమేయము నమాసవాచ్యమయిన పక్షమున, చై[తాదౌ = చై [తుడు మున్నగు
పురుషులందును, టాబ్నన్త ఏవ = టాప్‌” (పత్యయాంతమగునదియే, శ్యామాళబ్దః భవేత్‌ ==
“శ స్రీ శ్యామా! (చై (తః) అని యగును, సూతే = “ఉపమానాని అను సూ[తమునందు,
(ప్రథమాభావాత్‌ చ = “సామాన్యవచనాని' అని పథమానిర్దేశము లేనందున, శ్యామాది =
శ్యామాది శబ్ఞారము, ఉపసర్జనం = ఉపసర్జనము, న భవతికాకాదు. (కాగా “గోస్రియోః”
అని హస్యము రాదు).
తాత్పర్య వివరణములు-___ శ్యామా శబ్దము ఉపమేయమును బోరింపదనిరి. అపుడు
శ న్ర్రీవలె చై తుడు నల్చనివాడు అని చెప్పద లచినను, “శ స్రీశ్యామా దై!తః' - అనియే కావలసి
యుండును. సమాస వీధాయక శాస్త్ర్రమునందు, [ప్రథమా విభ క్షంతపదముచే నిర్దేశింపబడినది
ఉపసర్హనమను సంజ్ఞక లది యగును. అనియును, ఉప సర్జనమైన స్రీ పత్యయాంతమునకు
[హస్వము వచ్చును” _ అనియు శాస్త్రములు కలవు. కాని సామాన్యవచన మిట సూతమునందు
తృతీయా నిర్దిష్టముగాని (ప్రథమా నిర్దిష్టము గాదాయి. అందువలన (హనస్వ[పాప్తి లేదని
తాత్పర్యము. 1409 ॥
అవతారిక. తదనన్తర భాష్య[గంథమున - ““ఉపసర్జన [హస్వత్వమ[త
భవిష్యతి” _ అని ఆవ్షేప సమాధానము చెప్పబడినది. సూ|తమునందు సామాన్యవచన
శబ్దము (ప్రథమా నిర్దిష్టము కాకున్నను, ““ఏకవిభ క్రిచా పూర్వనిపాతే”” (1- 2.44) ఆను
సూ[తముబే ఉపసర్షన స సంజ్ఞ శ్యామా శబ్దమునకు సిద్ధింపవచ్చును. ఎట్టన, వి; (గహవాక్యము
నందు నియతముగ నాకే విభ క్రి కలదియు నుపసర్జన సంజ్ఞ కలదియగునని ఆ సూతమున
కర్ణము. శ్యామా శబ్దము, విగహవాక్యములో నెపుడును [పథమాంతమేగదా. లేదా ఊప
రన సంజ్ఞ అన్వర్థ సంజ్ఞ. ఆనగా లోకవిదితమయిన సంజ్ఞ, లోకములో అ|పధానమైనదాని
పసర్జనమందురు. ఉపమేయము (ప్రధానము. అది సమాసార్గము. వర్తిపదార్థ ముప
ర్టనము = ఆప్రధానము. ఊపసర్జన పద మన్వర్థమను నాశయముచేతనే, పైన భాష్యము
నందు “'యదితర్హి ఉపసర్ణనాన్యపి ఏవం జాతీయకానిభవ న్తి”, “తి త్రిరకల్మాష్‌' “కుంభ
కపాలలోహిసీ' _ అను శబ్దములందు ఈ అను స్రీ పత్యయము రాకుండును. అది అనుప
సర్జన [పాతిపదికమైననే [పవ ర్తించును. “అనుపసర్జన లక్షణః ఈకారః న పాష్నోతి''
అని ఆకేపింపబడినది. ఆ (గంథ వ్యాఖ్యానరూపమగునదియే ఈ కారిక,
ర ర
రి
శో॥ అథవై కవిభ క్రిత్వాత్‌ గుణత్వాద్వోపసర్జనమ్‌ ।
నై వతి_త్తిరి కల్మాష్యామిష్షః స్రీ ప్రత్యయోఖవేత్‌ ॥ 410
ఆధ చ= ఇక, ఏక విభ క్రిత్వాత్‌ = విగహమున, నియతవిభ కి అగుటవలనగాని, గుణ
త్వాత్‌ వా = అ పధానత్వము వలనగాని, ఉపసర్గనం భవతి = సమాస ఘటక పద ముప
సర్జనమగుననిన, (తథాపి) = అప్పటికిని, తిత్తిరి కల్మాష్యామ్‌ = “తి తిరి కల్మాషీ' - అను
రూపమునందు, ఇష్టః స్రీ పత్యయః = సమ్మతమైన త్రీ [పత్యయము, న భవేత్‌ = సిద్ధింపక
పోవును.
వాక్యపదీయము 894 వృతి
[ 410
తాల్ఫర్మోం బినరణయు లు “శ్రే శ్యామా” - అను సీ సమాసమున, బాహ్య
పదార్థమయిన దేవదత్త అను నామె ప్రధానము. శన్ర్రీ ఇవ శ్యామా అను విగహవాక్య్ణ
ములో “శ్యామా” అను పదము నియతముగ పథమాంతమే. అది మారబోదు. మొత్తము
సమాసవదమున కనేక విభ కర్ణ న్రముగ మార్పు కలుగవచ్చును. గాన నది నియత విభ క్రి
కము కాదు. ఇట్ట హస్వ మచట సిద్ధించినను, 'తిత్తిరి కల్మాషీ' అను స్థలమున, ఏదియో
త్రీ (ప్రత్యయము = అనగా టాప్పు లభించినను, కావలసిన ఈ అనునది లభింపదు.
తిత్తిరి కల్మాషి అనగా తీతువు పిట్టవలె నానావర్జములు గల న్ర్రీ వ్యక్తి. “కుంభ
కపాలలోహిసీ' అనగా కుండ పెంకువలె నెజ్జగనుండు స్రీ వ్యక్తి. అందు తిత్తిరి శబ్దము
పుంలింగము. కుంభకపాల శబ్దము నపుంసకము. సమాస (పవృత్తికి పూర్వము కల్యాష
లోహిత శబ్దములు స్రీ [పత్యయాంతములు కావు. సమాసము వచ్చిన తరువాత ఉపసర్జ్దన
ములు. ఇట |పవర్తింపవలసిన స్రీ (పత్యయములను విధించు శాస్త్రములలో “అనుపసర్థ
నాత్‌' అనునది అధికార పా ప్రమయి యున్నది. ఉక్తరీతిగ నవి ఉపసర్జనము లగుటచేత,
'తీ తిరి కల్మాష అనుచోట, “అన్మతోజీష్‌' (4-1-40) అని జ్మీషృత్యయముగాని, కుంభ
కపాలలోపానీ అనుచోట “వర్ణాదనుదాక్తాత్తోపధాత్తోనః' _ అని (4-1-81) జీప్పుగాని ఇష్ట
మయినవి (పా పింపవు అని భావము.
'“ఏకవిభ క్తి చా పూర్యనిపాతే” (1-2-44) ఆను సూతముచేతను |ప్రథమా
నిరి రిష్టం సమాన ఉపసర్జనం” (1-2- ఒకరి) అను సూ తముచేతను విధింపబడిన ఉపసర్జ్హన
సంజ్ఞ కృత్రీమము. లోక ప పసిద్ధమయిన అ|పధానమను నర్థము అకృత్రిమము. శాస్ర్రమునందు
లతక్యునురో ధముగ కృషతిమమును అకృతిమమును గూడ (గహింపవచ్చును, ““ఉభ్రయగతి
రిహ భవతి” _ అని చెప్పబడియున్నది.
లౌకికార్థమును ఆశయించిన, శాస్త్ర మా సంజ్ఞను విధించుట వ్యర్థముగాదా ? అని
తోచవచ్చును. |పథానమైన దానికి గూడ పూర్వనిపాతము - పురుష వ్యా|ఘః అర్థపిప్పలీ' =
ఇత్యాదులం దావశ్యకమగుట చేత నది సిద్ధించుట క్రై [ప్రథమా నిర్దిష్ట మిత్యాది శాస్త్రయ సంజ్ఞా
విధానమును ఆవశ్యకమే.
“రాజ్ఞః గోః శీరమ్‌”” = అను వాక్యమును చూడుడు = 'రాజుగారియొక్క- ఆవు
యొక్క పాలు” రాజ్ఞః అనునదియు, గోః అనునదియు గూడ నుపసర్జనములే, అయినను
లౌకికమయిన ఉపసర్ణనత్యము నాశ్రయించి రాజ పదమునకే పూర్వనిపాతము. ఈ విధ
ముగ ఉపసర్జనత్వము, శాన్రీయమును లౌకికిమును గూడ (గ్రహించి తత్తత్క్యార్యనిర్వాహము
శాస్త్ర సిద్ధము. కావున నీ రీతిగా శన్రీ శ్యామో దేవద త్తః అనుచోట (హస్వము సిద్ధించినను,
దోషా నరము లుండుటవలన లౌకికోపసర్గనత్వము |గాహ్యము కాదను నభ్మిపాయముతో,
““'యదిపునరేవం జాతీయకాన్యపు్యుపసర్దనాని భవన్తి” ఆని ఆరుచి సూచింపబడినది. కాగా
““టాబ న్తఏవ చై|తాదౌ శ్యామాళబ్ద స్పదాభవేత్‌ ” _ అను నాప త్తి నిలిచినది. 1410
సముదేశము 895 పదకౌండము
412 |
అవోతారిక్‌_ ఉపసర్జత్వము నొప్పుకొని, స్రీ ప్రత్యయ విషయమున దోషము
కలుగుననిరి. దానికి సమాధానమును శంకించి, దోషాంతరము [పస క్తమగునుగాన నడి కుదుర
దని నిరాకరించుచున్నారు.
ో॥ సతి శిష్టబలీయస్త్యాత్‌ బాహ్యే జీషి చ సత్యపి |
ఉపమానస్వరో న స్యాత్‌ తస్మాత్‌ స్త్ర్య నః సమస్యలే ॥ 411
చ = అపిచ = మజియు, బాహ్యేజీషి = బయటదై న, జీవప్ర్రత్యయము, నత్యపి = సిద్ధించి
నప్పటికిని, సతి శిష్టబలీయ స్వాత్‌ = ఒక కార్యముండగా విధింపబడిన రెండవ కార్యము
బలవ త్రరమగుటవలన, ఊపమానస్యరః = ఉపమాన పూర్వపద (పకృతి స్వరము, న స్యాత్‌
డాసిద్ధింపక పోవును, తస్మాత్‌ అందువలన, స్తు నః సమస్యతే= శ్రీ [పత్యయాంత కల్మాషీ
బ్దమే సమసించును.
ల
తాత్పర్య వివరణములు--- “వర్జాదనుదా త్తాత్‌ *, 'అన్యతోజీష్‌' అను సూ[తములం
దనువ రించిన, 'అనుపసర్హనాత్‌ ' అనునది తదంతమునకు విశేషణముగాని సూ తగృహతము
నకు గాదు. అపుడు కల్మాషలో హిత శబ్దము లుపసర్జనములయినను, తదంతము లుపసర్జన
“ములు కావు గాన, సమాసానంతరము జీషాదులు సిద్దించుట సంభవమే. తి త్రిరికల్మాషి అను
సమాసమున , జ్మీషృత్యయ స్వరమైన అంతోదా త్తము “సతిశిష్టము' గాన [పబలమై ఉపమాన
పూర్వపద స్వరమును బాధించును.
ఒక స్వరము ముందు (పవర్హించి, ఆది యుండగా తరువాత విధింపబడిన వేరొక
స్వరము సతిశిష్ట స్వరమనబడును. అది బలీయము, కావున నట ఉపనూన స్వర మిష్టమైనది
అయినను సిద్ధింపకుండును. ఈ విధముగ స్వరదోషము కలదుగాన, సమాసముచేయుటకు
ముందే స్రీ [పత్యయమును [పవర్తింపజేసి, తదంతమగు 'కల్మాషీ! అను సామాన్యవచన
ముతో ఉపమానమునకు సమాసమును జేసిన, అపుడు ఉపమానస్వర మె సతిశిష్టమగును.
ఆదియే బలవ తరముగాన [పవ ర్తించును.
సామాన్యవచనములగు “శ్యామా” మున్నగునవి, ఉపమేయములందు వర్తింపక
ఉపమానమును బోధించునవై న పుం నపుంసకములయిన తి త్తీరి, కుంభకపాల శబ్దములతో
సమానాధికరణములగును. స్త్రీ పత్యయమును సిద్ధించును అని భావము. 14] 1॥
అవతారిక... మరియును--
శ్లో! గుణేన చో పమాననే సాపేక్షత్యం న (ప్రకల్చశే ।
(పధానస్య తదాన “స్యాత్‌వ్యా (ఘాదొ లింగదర్శనమ్‌ ॥ 412
గుణే, వ్యాాఘాదౌ ఉపమాన సే = శౌర్యము మున్నగు గుణము ఉపమానములయిన వ్యా(ఘాదు
లందున్నయెడల, (పరానస్య = (పధానుడగు పురుషునకు, సా పెక్షత్వం = సామాన్య ధర్మ
వాక్యపదీయము 896 వృత్తి
[413
వాచకాపేక్స్య న |పకల్పతే = సిద్ధింపదు, తదా = అపుడు, లింగదర్శనం = సామాన్యా
[ప్రయోగే అనునది జ్ఞాపకమగుట, న స్యాత్‌ = సంభవింపక పోవును.
తాత్పర్య వివరణములు-_ ““ఉసమితం వ్యాఘాదిభిః సామాన్యా (పయో గే”
(2-1-56) అను సూ తముచేత, ఉపమేయములకు, “వ్యా[ఘి మున్నగు కొన్ని ఉపమాన
వాచకములతో సమానాధికరణ తత్పురుషము విధింపబడినది. “పురుషవ్యా[ఘఃి' _ మున్నగు
నవి ఉదాహరణములు. పురుషుడు శూరత్వములో పులివంటివాడు అని యర్థము, సామాన్య
ధర్మము శూరత్వము.
కాని, “పురుషోవ్యాఘ ఇవహరః అని వ్మిగహమును చెప్పి, సామాన్య ధర్మ
వాచకమగు శూర శబ్దమును [ప్రయోగించిన, “పురుషవ్యా[ఘః శూరః” ఆని సమాసపదము
సమ్మతము గాదు. అందులకై సామాన్యాపయోగే అను పదము సూూతమున (గహింపబడినది.
ఇపుడొక విమర్శ క ర్తవ్యము..
సామాన్య ధర్మవాచకమును బియోగిం చినపుడు, పురుషపదము తద పేక్షమగును
గదా? సాపేక్షమయినది అసమర్థమువంటిదని చెప్పిరిగదా ! ఆసమర్థమునకు సమాసము
రానేరాదయ్యె. ఇక సామాన్యాపయోగే ఆను పదమెందులకు ? ఆని
ఈ విధముగా పర్యాలోచించిన, అదివ్యర్థ మే. ఇట్లు వ్యర్థమయినది, ఒక అపూర్వా
ర్థమును జ్ఞాపనముచెసి సార్థకము కావలెను. లింగమనగా జ్ఞాపకము. ఆ అపూర్వార్థము అను
జ్ఞాప్యాంశమిచట నేమి? అనిన - “సధానమైనది సాపేక్షమైనను, సమాసము రావచ్చును"
అనునది. :
కాగా సామాన్యా[పయోగే అనున నదిపుడు సఫలము. ఈ సామాన్యగుణము, ఉప
మానగతమా ? ఉపమేయగతమా ? ఉపమానగతమైన |ప్రధానమునకు సాపేక్షత్వము లేదు.
'సామాన్యా(ప్రయోగే” అనునదపుడు వ్యర్థము, కాదు. కాగా లింగము కానేరదు. ఆది ఉపమేయ
గతమయిన, [పధాన ముపమేయముగాన అపుడు జ్ఞాపకత్వము సుస్థమగునని భావము. 14124
అవతారిక అందువలన “శస్త్రీశ్యామో దేవద త్తః' అను స్థలమున, అపధానత్వ
రూపమగు ఉపసర్థనత్యమును ఆ|శయించి, [హస్యమును సమర్థించుట ఉపపన్నము గాదు.
కనుక ఆ పక్షము హేయము అని ఉపసంహార మీ కారికలో నిబంధింపబడినది.
ళో తస్మాత్‌ సతి గుణ'త్వే౬పి (పాధాన్యం విగ్రహాంతరే ।
నె వం జాతీయకం కానే సంభవత్యుపసర్తనమ్‌ [| 4183
యా 0 య
తస్మాత్‌ = అందువలన, _గుణత్వే సత్యపి జు (శ్యామ గుణమునకు) ఆ|పాధాన్యమున్నను,
ఎ*వి[గహాంతరే = వేరొక విధమయిన వి గహవాక్యమునందు, పాధాన్యం అస్తి = _పధానత్వ
ముండవచ్చును, ఏవం జాతీయకం = ఈ [పకారమైన, ఉపసర్థనం = ఆ[పాధాన్యము, శా స్టే
న సంభవతి = శాస్త్రమునందు సంభవింపదు,
సముద్రేశము 5 పదకొండము
3]
లి. జాతి, ద్రవ్యము రెండు కూడా శబ్దమునకు వాచ్యములుకాగలవని పాణిని
దర్శనము ఆంగీకరించుచున్నది. ఆరెంటిలో విశేషణవిశెష్యభావయు అనియత ముగానుండును.
B. అట్టి |దవ్యశాతియు నితో _ ఏవ = నిత్యములనియే, ఉపవర్ణితౌ = వర్ణింపబడి
నవి, అనగా కాత్యాయన పతంజలులచే నిర్ణయింపబడినవి.
జాతి నిత్యమని ఎల్ల శాస్త్రములు అంగీకరించియున్న వి. బహ యెద
పక్షమున అది నిత్యమని ఉపనిషత్తులు పబోధించుచునేయున్న వి. వ్యకి [దవ :
వ్యక్తులకు [ప్రవాహనిత్యతనుబట్టి నిత్యత్వములభించును. తయంశమయు పస్పశాహ్నిక: బు
కాత్యాయనపతంజలులు విపులముగా చూపియున్నారు.
ఎ కే వొంక యులు సర్వశబ్లానామ్‌ = ఎల్పశ బ్రములకు ఆని చెప్పుటలో ఒక
విశేషము కలదు. ఘట, పట, శుక, పచశి, డిజ్ఞ మున్నగు [పకృతిగానున్న శబ్దములు
జాతిబోధకములే, వానికంటె (పవర్తించెడి విభక్తి పత్యయరూపములగు శబ్దములు కూడ
కరణత్య, ఏకత్వ, త్వ, కర్మత్వ, మున్నగు జాతులనేబో ధించును. ఉపసర్ల ములు కూడ
క్రియాత్యజాతినే పకాశింపజేయును. nd
అవతారిక_అపోద్దార పద్ధతిలో జాతిగాని |దవ్యముగాని వదార్థముకాగ ల దని
మత భేదము నా|(శయించి చూపబడినది. పదమును పరీక్షించుటకై ఈ కాండ మారంభింప
బడినది. పదమును పరీక్షించుట అర్థముద్వారా జరుగును కాబట్టి అర్థ పరీక్ష అవసరమా
యెను. అదియు వాక్యార్థమును తెలిసికొనుటకుపయోగపడుచున్నది.
పైచూపబడిన రెండు మతములలోను జాతి శ క్రివాదమును |పస్తుతము విచారించు
చున్నాడు ఈవాదమున శబ్దములు శాతినేబోధించును. అచట క్రియ సాధనముతో నన్వ
యింపవలెను. సాధనము జాతికానేరదు. జాతికిఆశయమగు వ్యక్తి సాధనముకాగలదు. కాని
అచట ఒక దోషము |పసక్కమగుచున్నది. శబముచె లభించినజాతిఆ శ యముద్యారా వాక్యార్థ
ఘటకమగును. అది శోబ్దముచే లభించినదే కనుక వాక్యార్థము పరిపూర్ణమగుటవలన (పతినిధికి
భంగముకలుగుచున్నది. కబ్దముచే బోధింపబడినది సంభవింపనపుడు దానికి బచులుగా
దానితోసమానమగు అర్థమును [గ్రహించుట ,పతినిధి యనబడును. ఉదా॥ దర్భైఖపస్త
రితవ్యమ్‌, (అగ్నికి నాలుగు _సక్కల దర్భలుంచవలెను) అని శుతిచెప్పినది. దర్భములు
సంభవింపక పోయిన, వానికిబదులుగా శరములు అనగా రెల్లు ఉపయోగింతురు. అనంభనము
కలిగినపుడే |పతినిధిని అపేక్షింపవలెను. జాతి వాచ్యమగువో దానికి ఆశయము ఆక్షిప్త
మగుటచే అదట వాక్యార్థము సంభవింపగలదు. అసంభవము లేదు. అట్టి తరి |ప్రతినిధికే
భంగ మువాటిల్లుచున్న ది అను పూర్వపక్షమునకు సమాధానముచెప్పుచున్నా డు.
లో కెషాజ్బీత్సాహచర్యేణ జాతిః శక్ష్యపలక్షణమ్‌।
ఖదిరాదిష్వశ క్షేషు శక్కః (ప్రతినిధియతే।। 3
కేషాజ్బ్చూత్‌ = కొందరియొక్క_ మతమున అనగా శబ్దములకు జాతియే వాచ్యమనెడి వాళ
మత మున, జాతిః = శబ్బములచే బోధింపబడిన జాతి, సాహచర్యేణ = సాహచర్యముచే,
వాక్యప దీయము 90 ద్రవ్య
[1
2, వస్తు- వసతీతివస్తు (తనయుక్క అసాధారణమగు రూపముతోనుండునది)
అనువ్యుత్స క్తీని బట్టి |దవ్యము స్వలక్షణమని బుధ్ధమతానుయాయులు నవ మ్ముచున్నారు.
“సర్వం స్వలత్ష ఐమ్‌” (ఏ వస్తువైనను తనతో తానే సమానముగానుండును. తనతోసమాన
మగు ఇతర వస్తువు లదు) అని వారు భావింతురు. అట్టివస్తు వే వ్యవహార మునకు సాధ నము.
వ్‌. స్వభావః - స్వస్యభావః (తనయొక్క భావము) స్వశ బ్రమునకు తాను అని
యర్థను. తాను అనగా సత్తయే. పూర్వాపరభావములేకయున్నది సత్త. అదియే తన [పక్క
నున్న ఉపాధుల ఖేవముచే భిన్నరూపమును దాల్చి దవ్యమనబడుచున్నదని సతా౭_దై డై ఏత
వాదుల యాశయము.
4. శరీరమ్‌ శీర్యతే ఇతి శరీరమ్‌ (నశించునది) అను అభి పాయముతో మనకు
కానవచ్చెడి నశించు స్వభావము కల దేహము శరీరము. అందు చేతనుడగు పురుషుడుక లడు.
అతడు శరిరి అని వ్యవహరింపబడుచున్నాడు. పురుషుడు తప్ప మిగతా భాగమంతయు
జడ మే. అదియే శరీరము. కాగా జడమగు శరీరమునకు చేతను డగు శరీరికి భేదము తెలియ
బడనందున శరీరమే [దవ్యము, అదియే [ప్రధానమని సామాన్య (పజలు తలంచుచున్నారు.
అదియే (ద్రవ్యము, ఆత్మ అని వారి తలంపు.
5. తత్త్యమ్‌- తేషాంభావః తత్త్యమ్‌ (వాని యొక్క అనగా భూమి, నీరు,
తేజము, వాయువు అనెడి నాల్గుభూతవ ముల సమష్టి) అనువ్వ్యుత్పత్తిని స్వీకరించి శరీరము
ఇం|దియములు విషయములు వీసియొక్క (పోగు |1దవ్యమని చార్వాకులు నమ్మియున్నారు.
వీరిమతమున ఆకాశమనే ఐదవభూతములేదు.
పయిదీతిని దార్శ్మనికుల దృక్పథ ములు విభిన్న ములై నను వస్తుతః అన్ని శబ్దములు
నిర్గుణాద్వితియ బహ్మమునే బో ధించునని [గంథక ర్రయొక ,_ ఆశయ
B. తత్‌ = అది అనగా |దవ్యము, నిత్యం + చ జు నిత్యమే, ఇతి = అని, స్మతమ్‌ =
రింపబడినది, అనగా చెప్పబడినది. ఆ [దవ్యమునిత్యమే, అనిత్యముకాదని పెద్దలు చెప్పు
న్నారని భావము.
స్కరి
చు
క. సి వ్రైశబ్దార సంబనే 99 (శబ్దములు, వానిచే బోధింపబడెడి యర్గములు, ఆశ బ్బార్ధము
అకు గల సంబందవ ములు నిత్యములే) అని కాత్యాయనుడు సిద్ధాంతము చేసెను, ఇచట సిద్ధ
శబమునకు నిత్వమనియర్లము. ఎల్ల శభములు [దవ వఃమునే బోధించును. ఆ|దవ్యము నిరుణ
ది ల థి లు ది ఐ ౧
(బహ్మ రూపము. కాబట్టి [దవ్యము నిత్యమనుట లెస్సయే ఈ; యర్థమును మహాభాష్యకారుడు
వూక పరచెను, శబ్దమునకు నిత్యత్వము మొదటి కాండమున చూపబడినది. 11111
ఈ యంశము నిట గుర్తింపవలెను : [దవ్యము రెండువిధములుగా నున్నది (1)
పారమార్థికము, (2) వ్యావహారిక ము . మొదటిది నిర్గుణ [బహ్మరూపము, అట్టి [బహ్మభావమే
మోక్షము. రెండవది వ్యాకరణ శాస్త్రమున విధింపబడిన కొన్ని కార్యములు [పవరి ంచుటకు
ఉపయోగ పడుచున్న ది.
సముద్రేశము 897 పదకొండము
414 |
తౌత్సర్భం విపోరణములు_ శ్యామ గుణము ఉపమానగతము అయిన అది ఉప
మేయమునకు విశేషణమగును. కావున అ్యపధానము. కాన్కి “స్త్రీ ఇవ దేవదత్తా శ్యామా”
అని ఇట్టు, ఆ శ్యామ గుణము నుపమేయమునందున్న దానినిగా చెప్పినపుడది |ప్రధానమే
అగును.
ఉపమానవృత్తి శ్యామ గుణమను పక్షమునందై నను, |ప్ర/కియా వాక్యములో
' అృపధానముగ దోచినను, సమాస ముపమేయమును బోధించుట చేత వస్తుతః అది [ప్రధానమే
శాస్త్రము లోకసిద్ద మైన అర్థమునే అనువదించును. కాబట్టి వాస్తవ రూపములో (ప్రధానమే
అయిన ఉపసర్దనత్వము కాస్త్రమునందును ఉపపన్నము గాదు. కనుకనే మహాభాష్యమునందు
“ఈ జాతి ఉప పసర్జనములు గూడ సంభవించిన” - అని చెప్పి ఈ పక్షమందు అరుచి [పద
ర్మింపబడినది. 14181
అవతారిక. ఈ విధముగ గుణవచనము ఉపమానమును బోధించుటలో అనుప
ప త్రి నిర్ధారణమునుచేసి - “ఏవం తర్చి శస్త్యామేవ శస్త్రీ శట్రోవర్తలే । దేవదత్తాయాం శ్యామా
శబ్దః" అని స్థిరీకృతము = శస్తి శబ్దమునకు చురక త్తి అర్థము. శ్యామా శబ్దమునకు, దేవ
దత్త అర్థము. కనుక, వెనుక చెప్పిన దోషము లేవియు నుండబోవు అని భావము. శ్యామా
కబ్బమున_ కిట్టు ఉపమేయ వృ త్రిత్వము స్థ సిరపరచియు, తదుపరి వేరొక అనుపప శ్రి ఉద్భా
వింపబడినది. ఎట్టనగా- '
““ఏవమపి గుణో2నిర్దిషో భవతి |
బహవశ్ళ్చ శస్త్రం గుణాః |
సూక్ష్మా మృదుతరీ”' ఇతి
“అయినను గుణము నిర్దేశింప సడ లేదుగదా. శస్త్రీ గతమగు గుణమును శ్యామా శబ్దము
తెలియచేయదాయె. అపుడు, అనియతమగు గుణారతరమును దేనినో పుచ్చుకొని సాదృశ్య
మును జెప్పవలసి యుండును. క త్తియందు చాల గుణములుండును. తీక్టత ఉండును. సూక్ష్మత
పృధుత్వము - ఇబ్రెన్నియని గుణము లుండవచ్చును గదా. శ్యామా శబ్ద ముపమేయమగు దేవ
దత్తను చెప్పునుగాన స్త్రీ లింగము సిద్ధించినది. తత్పురుష సమాసమున నుండదగిన, ఉత్తర
పడార్థ పాధాన్యమును నిర్వహింపబడినదగును. కాని 3 పె దోషము, అనగా ఉపమానగతమగు
గుణము నియత మైన ఉపమానోపమేయ భావహేతువు 'నిర్దిష్టము కాలేదనునది పరిహరింపబడ
లెదు అని భాష్యాశయము.
తదుపరి, ““అనిర్దిశ్యమానస్వాపి గుణస్య భవతిలో కే సం|పత్యయః'' అను పరి
హార భాష్య మీ కారికచే వివరింపబడుచున్నది.
శ్లో! ఉపయేయాత్మ నిశ్యామోవర్తమానోఒభిధీయతే |
ఉపమానేష్వనిర్షిష ః సామర్ల్యాత్‌ సం(పతీయతే 11 414
| దట G
ఉపమేయాత్మని = ఉపమెయ పదార్థమునందు, వర్త్రమానః శ్యామః = ఉంటున్న నలుపు అను
[57]
వాఠ్యపదీయము 898 వృతి
[415
ధర్మము, అభిధీయతే = శబ్దముచే స్పష్టముగ వచింపబడును, _ఉపమానేషు = ఉపమాన
పదములందు, అనిర్దిష్టః = నిర్దేశింపబడనిది = శాబ్బము కానిది, సామర్థ్యాత్‌ సం|ప్రతీయతే =
సామర్థ్య గమ్యమగును,
తాత్పర్య వివరణములు శ్యానూది శబ్దములు, దేవదత్తాదులందున్న సాధారణ
ధర్మమును, శబ్ధ శ క్రిచె బోధించును. ఆ అభిధావ్యాపారమునకు ఒక్క పర్యాయమే [పవృత్తి.
అంతతో నది ఉపక్షీణమగును, కాని, ఉపమానమునందు ఈ శ్యామత్వముగాక వేరొక ధర్మ
మును అచట శబ్ద సన్నివేశమేదియు దెలియజేయలేదు. అందువలన సన్నిహితము, ఆకాంక్నీ
తము, _శుతమునగు అగునది శ్యామగుణమే కావున తత్సంబంధమే న్యాయ్యమగునని భావము.
11త1 ఢీ॥
_ అవతారిక... “నిర్ధేశింపబడని గుణమైనను లోకమునందు. (పతీయమానమగు
చుండును _ అని చెప్పి దృష్టాంతముగా సీయబడి నది,
“తద్యధా చంద్రముఖీ దేవద త్తేతి |
బహవశ్చ చం|దేగుణాః ]
యాచాసొ [పియదర్శనతా సాగమ్యతే”
అను [గంథము. దాని నీ కారిక వ్యాఖ్యానించుచున్నది
శో [దవ్యమా (క్రేఒపి నిర్లిషే చంద్రవశ్త ఒనుగమ్యుతే 1
గం ఉట కా
విశిష్టఏవ చం ద్రస్థో గుణోనోపప్తవాదయః 11 415
చం|దవక్రే = “'చం|ద్రముఖీ' అను పదమునందు, [దవ్యమా తీ = ఉపమానమగు [దవ్యము
మాత్రమే, నిర్చిష్టే అపి = నిర్ధేశంపబడి యున్నను, చం|దస్థ = చం్యదునియందుండు, విశిష్టః
గుణః ఏవ = (పసిద్ధమయిన, ధర్మమే, అనుగమ్యతే = సాధారణ ధర్మముగా [హింప
బడును, ఊపప్రవాదయః == కళంకము మున్నగునవి, న ఆనుగమ్యంతే = [గహింపబడవు.
తాత్పర్య వివరణములు-- “చం[దునివంటి ముఖముగలది ఈమె' అందురు.
చం[దుడు ముఖమున కుపమానము. సాధారణ ధర్మవాచకము లేదు. అయినను (పసిద్ధినిబట్టి
ఉఊపమానోపమేయభావ హేతువుగా, ఆహ్హాదకత్వము మున్నగు సాధారణ ధర్మమునే _గహిం
తురు. ఇతర ధర్మములు పెక్కులున్నను ఆవి (గహింపబడవు. ఉపప్రవమనగా కళంకముఃా
చం|దునిలోని మచ్చ అని కొందరందురు. మున్నగునవి యనగా వృద్ధిక్షయములు.
మరికొందరు, ఉపప్టవమనగా వృద్ధిక్షయములు. సతతగతి శీలమును. ఆదిపదము
నకు శశలాంఛనము మున్నగునవి అర్థములు అనిరి.
ఎప్పుడు సాధారణధర్మము అసలు నిర్దిష్టమకాకున్నను (పసిద్ధివలన నుభయత
ఆన్వయించినదో, అపుడు ఒకచో [శుతమైనది రెండవచోట == ఉపమేయమునందు |ప్రతీత
మగుననుటకు అభ్యంతర మెమి 2 అని భావము, 1141511
నముద్దేశము gy9 . పదకొండము
416 |]
అవతారిక... సాధారణ ధర్మవాచకము, ఉపమేయ సమీపమున నుచ్చరింపబడి
నను సామర్థ్యమువలన నుపమానమునందును వర్తించునను పక్షము విచారించి నిర్ణయింపబడి
నది, కాని ఇది అంతయు కల్పితమగు (ప క్రియావాక్యమునందే. పరమార్థ దృష్టిలో శస్త్రీ
శ్యామా అను పదము అఖండము. విశిష్టమే విశిష్టోపమేయార్థమును జెప్పను.
శ్లో భేదవాసనయైతచ్చ సమా నేప్యుపవర్ష్యతే |
విశిష్ణగుణభిన్నే ఒ పదమన్యత్‌ (ప్రయుజ్యతే i 416
ఏతచ్చ = సామాన్యవచ నమున కీ ఉభయవృ త్తిత్వము, భేదవాసనయా = (ప కియావాక్యోము
నందలి భేదవాసనవలన, సమాసే అపి = సమాసపదమునందు గూడ, ఉపవర్ణ్యలే = వర్ణింప
బడుచున్నది, అన్యత్‌ పదం = వ్మిగహగత ముకంటె వేరగు అఖండపదము, విశిస్టగుణభిన్నే
= ఉపమానమను ఆశయభేదముచే భిన్నమైన గుణముగల, అర్థే, [పయుజ్యతే = ఉపమే
యమునందు, |పయోగింపబడుచున్న ది.
తాత్పర్య వివరణములు=- సామాన్యవచ నము, ఉపమానమునకు సంబంధించిన
దయినపుడు “శస్త్రీ ఇవ శ్యామా దేవదత్తా” అని విగహవాక్యము. అది ఉపమేయవృ త్తి
అయిన, శస్త్రీ ఇన్‌ దేవదతా శ్యామా" అని వాక్యముండును. ఈ విధముగ భిన్న భిన్న
(ప్మకియా వాక్యములందు, “శ్యామా” అనునది, ఉభయ సంబంధిగా అనుభవ విషయమగుట
వలన, ఆ వాసననుబట్టి, వృ త్తిపదము గూడ వాక్య సమానార్థకముగా నుండదగునని తలంచి,
దాని కుభయసంబంధమును జెప్పుదురు.
కాని సమాసపదము నిరంశము. [ప్రక్రియా వాక్యము, సమాసపదముల అన్వాఖ్యా
నమునకై కల్పించిన కల్పన. ఆ కల్పన ఆతి|పసంగ ము నాపాదింపరాదు. సామాన్య వచన
మున కుపమేయ సంబంధమున్ననే, స్త్రీ శ్యామః' అను పుంలింగ సమాసమున కుపపత్తి.
“తి త్తిరి కల్మాషీ' అనుచో స్రీపత్యయ సిద్ధియ నపుడే.
కాని ఈ పతమునందును చోద్యము = శంక లేకపోలేదు.
“వీవమపి సమానాధికరణేనేతి వర్తతే ।
వ్యధికరణానాం సమాసో న ప్రాప్నోతి ।
కీం పీ వచనాన్న భవతి”
అని అచట భాష్యము. శస్ర్రి పద ముపమానమును, శ్యామాపద ముపమేయమును బోధించి
నపుడు, వానికి సామానాధికరణ్య మెట్టు? ఏకార్థ బోధకత్వముగదా సామానాధికరణ్యము ?
ఈ సూత్రము సమానారిక రణారికారములోనిది గదా ?
దానికి పరిహారముగా, - ““ఏమి? వచన సామర్థకమువలన సమాసము సిద్ధింపదా?
అనిరి. పకరణము నమానాధికరణ [ప్రకరజమైనను, వచనము అనగా “ఉపమానాని'' అను
సూత్రము [పబలముగాన దానిని బాధించునని తాత్పర్యము. వచనము (శతి. (వతి, లింగ,
వాక్యపదీయ ము 900 వృశత్తి
[ 417
వాక్య[పకరణ, స్థ సాన సమాఖ్యలను [ప్రమాణములటో పూర్వ పూర్వ || |పమాణముకి ౦చె నుత్త
రోత్తరము దుర్భలము. 1416॥
అవతారిక_.. “కిం హి వచనాన్న భవతి” అను భాష్యమునకు, వచనము అకృ
తార్థము కాన |పకరణమును బాధించునని భావమనిరి. కాని సామాన్యవచన ముపమానపర
మెన పుడు, సూతము (పవ ర్హించునే, |పకరణ బాధయు నుండదుగదా అనిన, అఖండ
పదము విశిష్టారబోధకము. అన్యాఖాానముకొరకై వాక్యకల్పన చేసినను, శాస్త్ర ప|కియకు
భంజక ముగ, అపోద్ధారమును చేయరాదు. మరియును, సామాన్యవచన ముపమానమునకు
సంబంధించినను, శస్త్రీ శ్యామా పదములు రెండును, ఉపమేయ విశేషణములగుట చే అ[|పధాన
ములు, సా పేక్షములును అగును. అపుడు సామర్థ్యము లేకుండుట వలన సమాసము రాకపోవును -
ఉపమేయ వృ తీ అయినచో, శస్త్రీ శ్యామా పదార్థములకు ఉపమానోపమేయ
సంబంధముండునుగాన అసామర్థ్యముండదు. అపుడు వ్యధికరణములయినను, ఆ పదములకు
వచనము = అనగా సమాసవిధాయకము వృత్తిని విధించును.
ఈ విధముగ గమకత్వమువలన సమాసము సి సిద్ధించినను, 'మృగీవచపలా = మృగ
చపలా” - అను స్థలమున సమానాధికరణ ము త్రరపదమయినపుడు రాదగిన పుంవద్భావము
సిద్ధింపక పోవును అని దోష మాశంకింపబడినది.
'“'యద్యపితావద్వచనాత్‌ సమాసః స్యాత్‌ ।
ఇహతుఖలు మృగీవచపలామృగచపలా ।
సమానాధికరణ లక్షణః పుంవద్భావః న (పాప్పోతి''
అని. ఇది తద్వివరణమైన కారిక.
ల్లో యదిఖిన్నాధికరణో వచనాదనుగమ్యతే |
మృగీవచపలేత్య(త్ర పుంవద్భావో న సిద్ధ్యతి ॥ 417
భిన్నా ధిక రణః = వ్యధికరణమైన సమాసముగూడ, వచనాత్‌ క సమాసవిధాయక వచన
బలమువలన, అనుగమ్యతే యది = అంగీకరింపబడుననిన, 'మృగీవచపలా” = 'మృగీఇవ
చపలా” అను విగహముగల, _ఇత్యత = 'మృగచపలా' అను సమాసమునందు, పుంవ
ద్భావః = సమానాధికరణము పరమైనపుడు రాదగిన, న సిద్ధ్యతి = పుంవద్భావము సిద్ధింపదు
తాత్పర్య వివరణములు తాత్పర్యము స్పష్టముగాన వివరణ మపేక్షితము
గాదు. 141 ౧1
ఆఅవతాదిక___. పూర్వో త్తరపదములు సమావాధికరణములయినపుడు , పూర్వపద
మగు స్ర్రీవాచకమునకు పుంవద్భావము వచ్చును. ఉదాహరణము - మహతీచ సానవమీచ =
మహానవమీ. మృగచపలా ఆనుచోట నది సిద్ధింపదు. ఏలయన, మృగీశబ్ద ముపమానముశను,
నము దేశము 901 పదకొండము
419 ]
చపలాళబ్ద ముపమేయమును బోధించిన, ఆ పదములు సమానాదికరణము లెట్టగును ? అని
శంక - ఈ శంకకు పరిహారమిట మహాభాష్యమున జెప్పలేదుగాని, |పదేశాంతరమున గలదు.
అయ్య ది ఒక పక్షమున చెల్టునది. ఎట్టనగా-
శో ఆశీ పూర్వపదత్వాత్తు పుంవద్భావో భవిష్యతి |
యడై వ మృగదుగ్గాదౌ న చేత్‌ స్ర్యర్లో వివక్యతే ॥ 418
అస్తీ పూర్వపదత్యాత్‌ త్రు= స్రీ లింగముకానిది పూర్వపదమగుటవలన, మృగదుగ్గాదౌ యధా
ఏవ = “మృగదుగ్గం' మున్నగు సమాసములం దెటులనో, తథా స్త్యర్థః = అటుల, స్త్రీరూప
మగు అర్థము, న వివక్ష్యతే చేత్‌ == పత్యేక ముగ వివక్షింపబడనిచో , పుంవద్భావః = పుంవ
ద్భావము = పుంవాచక మాదేశమగుట, భవిష్యతి = సిద్ధింపగలదు.
తాత్పర్య వివరణములు---- “మృగత్షీరమును దెమ్ము'' అందురు. అపుడు ఇంకొక
జాతిక్షీ రము తేవలదు అని తాత్పర్యము. అది జాత్యంతర నివృ త్తిపరమైన చోదన. మృగ
శీరమనిన మృగిక్షీరమే. క్షీ రములుండునది మృగికేగదా. మృగ్యాః క్షీరం = మృగశ్షీరం =
అని వి|గహముచెప్పి, పూర్ణపదమునకు పుంవద్భావమును, ““కుక్కుట్యాదీనామండాదిషు”
అని వార్తికకారుడు విధించియున్నాడు. కాని పూర్వపదమచట స్త్రీవాచకము కానేకాదు కనుక
పుంవద్భావముతో బనిలేదని - “నవా అస్రీపూర్వపద వివక్షేతత్వాత్‌” _ అని, విధాయక
వా ర్రికము ఖండింపబడినది.
“మృగచపలా” అను స్థలమున, మృగజాతి చాపలమే వివక్షితము. మృగ ఇవ
చపలా అనియే వ్మిగహము. స్త్రీత్వము వివక్షితము కాదు అని భావము.
అట్టు కాదు స్త్రీ చాపలమును స్రీ చాపలముతోనే పోల్చవలెను అని విశేషాభి|ప్రాయ
మైన, పుంవద్భావ మావశ్యకమే యగును. కావున నిది పాక్షిక సమాధానము. 114] 01
అవతారిక అనంతరము, “ఏవం తర్హి తస్యామేవోభయం వర్తతే” = అటు
లైన, ఆ దేవద త్తయందే స్త్రీ పదమును, శ్యామా పదమును గూడ వర్తించును - అని నిర్షోష
పక్షముపపాదితము.
లో శ స్త్రీవ శస్త్రీశ్యా మేతి దేవద _త్తేవ కథ్యతే |
తస్యా మేవోభయం తస్మాదుచ్యుతే శాస్త్రవిగహే i 419
శస్త్ర ఇవశస్త్రీ ఇతి =చురక త్తివంటిదిగాన శ న్రీఆనియు, శ్యామా ఇతికానల్బగానున్నదిగానళ్యామ
అనియు, దేవదత్తా ఏవ = “దేవద త్తి అను నామెయే, కథ్యతే=చెప్పబడుచున్నది, తస్మాత్‌,
కాస్త్రవ్మిగ హేవాఅందువలన, శాస్త్రీ యవాక్యమునందు, తస్యామేవ=ఆమెయందే, ఉభయం
ఇతి ఉచ్యతే = ఉపమాన, గుణవచన పదములు రెండును వర్తించునని చెప్పబడుచున్నది. =
తాత్పర్య వివరణములు._-- సామాన్య ధర్మవాచకమైన శ్యామాది శబ్దము ఉప
వాక్యసదీయము 902 వృ త్రీ
[420
మానమును బోధించినపుడు, ఉపమేయ బోధకము సమాసపదము మొత్తము. ఇయ్యది
సమాసపదమునకు సంబంధించినంతవరకు. ఇక వ్మిగహవాక్యమునందు వ ర్తిపదములే =
అనగా సమాస ఘటకపదముతే ఉపమేయమును చెప్పునవి కావలెను. దేవద త్తకును శళస్తికిని
సాదృశ్యమునుబట్టి అభేదము ఆరోపింపబడునుగాన నది దేవద_త్తను బోధించును. శ్యామా
పదమును ఉపమేయమునే బోధించునుగదా. కావున, సామానాధికరణ్యము కుదురును. పుంవ
ద్భావమును సిద్ధించును. (పకరణమునకును బాధలేదు. శస్త్రీ శబ్దము “దేవదత్త'ను బోధించుట
ఉపమాన సంబంధమును తన కడుపులోనుంచుకొనియే.
శబ్దము, పరార్థమున |పయోగింపబడుదున్నదనిన, ఇవార్థమున కంతర్భావము
తప్పదు. 'సింహోమాణవకః' 'పిల్వవాడు సింహమండి' - అనిన సింహమువంటివాడని
యర్థము. ఇదంతయు (పక్రియావాక్య విషయము. వాక్యావస్థలో సామానాధికరణ్యమును
సమర్థించుటకు చెప్పబడినది.
ఇక లోక పత్యయమగు సమాసపదమునం దంశములు లేవుగాన నీ యుపన్యాస
మనావళ్యకము. పదములందు వర్ణ్గములను విభజించుట. అసత్యమైనట్టు వాక్యమునందు అనగా
నిచ్చట సమాసపదమునందు, అవయవవిభాగము లేనేలేదు. శస్త్రీ శబ్బ్దముగాని దాని యర్థము
గాని ఉండినగదా ఆరోపితార్థమని చెప్పుట కవకాశము ? అని భావము. 141908
అవతారిక ఈ పక్షమే భాష్యమున సిద్ధాంతపక్షముగా స్థాపింపబడినది.
“ ఏతచ్చాతయు కం య త్తస్యామే వోభయంవ ర్రేత
ఇతరధాబహ్య పక్షం స్వాత్‌”
అని అచట భాష్యము, ఆ విషయ మీ కారికలో వ్యాఖా్యానింప బడు చున్న ది.
ట్లో పుంవద్భావస్య సిద్ద్యర్గం పకే ప్రీ ప్రత్యయస్య చ |
బహ్వసేక్య మత స్తస్యాముభయ (ప్రతిపాదనమ్‌ ॥ 420
పుంవద్భా వస్యడా పుంవదతిదేశమునకును, పే సీ స్త|పత యస్య చ= =వికెల్పముగ స్త్రీ గు (ప్రత్యయ
మగు జీషునకును, సిద్ధ్యర్థమ్‌ = సిద్ధికొర క్రై, బహు, అపేక్యమ్‌ = అధిక మనేకము, కావలసి
యుండును, అతః, తస్యాం = అందువలన, ఆ ఉపమేయమునందు, ఉభయ (పతిపాదనమ్‌=
ఉపమానవచన ఉపమేయవచనముల కుపపాదనము కర్తవ్యము.
తాత్పర్య వివరణములు.- శ్యామా శబ్దమున కుపమేయ మర్గమను పక్షమునందు,
శస్త్రీ శబ్దముతో సామానాధికరణ్యము సిద్ధింపదు. కొగా సమాసము రాదు. వచన బలమువలన
నర్‌ సిద్ధీంచినను, మృగచపలా అను స్థలమున పుంవద్భావసిద్ధికొరకు, అస్త్రీ పూర్వపద వివక్షా
నియమము, వెనుక చెప్పినది కావలసి వచ్చును. మృగక్షీరా మున్నగు (పేయోగములందువలె,
మృగచపలా అనుచో గూడ సామాన్య వివక్షయేగాని, మృగస్త్రీ వివక్ష లేదనియు జెప్పవలసి
యుండును, ఇదంతయు అ పేక్ష్యము కావలసివచ్చును దానివలన నర్ధమును [గ్రహించుట
సులభము గాదు,
నముధ్రేశము 903 పదకొండము
421] .
కార్జిమా శబ్దము గూడ ఉపమానమగు శన్రినే చెప్పుననిన “స్త్రీ శ్యామో దేవ
దత్తః' అనుచోట, “గో న్రీయోరువసర్ణనస్య'' - అని |హస్యుము సిద్ధించునుగాని, తి త్రిరి
కల్మాషి' - అనుచో బే షృత్యయము లభింపదు. అందుకె. యా “కల్మాష శబ్దముగాదిట వర్ణ
వాచకము. తి తిరి కల్యాష” ఆను సముదాయము తిద్యాచక ము, అని చెప్పవలసి యుండును.
లేదా = “అ[పధానత్యమను 'లౌకికోపసర్జనము గ హింపబడదు గాన కల్మాష
శబ్దము |పధానమే. తదంత విధిచేత జీష సిద్ధించును = అని చెప్పవలెను. అపుడు స్వరవిషయ
మున దోషము,
ఈ విధముగ నీ రెండు పక్షములందును బహ్వర్థా జిక కలదు. కావున ళస్త్రీ శబ్ద
మును శ్యామా శబ్దమును గూడ ఉపమేయ అగు దేవద శ్రే చెప్పుననుట యు క్రము. గా.
పైన పతిపాదించిన విషయములనన్ని టిని పరికీలింపగా, “శసీ స్త్ర శ్యామా! = అను నుపమాన
సమాసమువలన కలుగు శాబ్ద జ్ఞాన మిట్టుండును.
ఎట్టు ? = 'ఉపమెయమును పరిచ్చిదించు, శాకామయగు శ స్రీయు, పరిచ్చేదింపబడు
శ్ర్యామయగు గ్రేవద త్తయు, అభిన్నములు” - - శాబ్బజ్ఞానమనిన ను శాబ్బబోధ యనినను నొక్క-టియే,
శస్త్రీ సాదృశ్యమువలన దేవద త్తకు తదభేదమని భావము. 14201
అనతారిక తదుపరి భాష్యగంథము - '“యదితావదేవం విగహః కరిష్యతే,
“శస్త్రీ వ శ్యామా దేవద త్తేతి”, శస్ర్యాం శ్యామేత్యేతద పే క్షకం స్యాత్‌ అధా ప్యేవం విగ్రహః
కరిష్యతే, “యధా ళస్త్రీ శ్యామా తద్యదియం దేవదత్తేతి, ఏవమపీ దేవదత్తాయాం శ్యామా
ఇత్యేతద పేక్ష్యం స్యాత్‌ *” - అని యున్నది.
“శస్త్రీ ఇవ శ్యామా దేవదత్తా” అని వ్మిగహవాక్యమును వర్ణించిన, దేవదత్త
నల్రనిదని యర్ధ మైనను, శ్ర నలుపని సిద్ధింపలేదు. కనుక శ్యామా అను పదమును అచ్చట
కూడ అపేక్షింపవలసి యుండును, 'యథా శస్త్ర శ్యామా తథా దేవదత్తా' - అని వ్మిగహించిన,
దేవదత్త నల్హనిదని తెలుపుటకు శ్యామాపదము నచ్చట అ పేశ్మింపవలసియుండును - ఆని ఈ
విధముగ బహ్యపేక్ష వర్ణింపబడినది. సమాసమునకు పూర్వ ముపమేయమును బోధించు
కల్మాష శబ్దమునకు, ఇష్ట స్రీపత్యయము సిద్ధింపవచ్చును. ఉపమేయలింగమును సిద్ధించును,
కావున బహ్యపేక్ష యీ విధముగ వ్యాథ్యానింపబడిన దీ కారికలో.
లో శ్యామాశస్త్రీ యథా శ్యామా శస్తి క ల్పేతిచోచ్యతే ।
త త్రోపమానేతరయోః శ్యా మేత్యేతద సేక్యతే it 421
శ్యామా ళస్త్రీ యథా = చురక త్తివలె నలనై నది = శస్రీవ శ్యామా, శ్యామా శస్త్రీకల్పా =
నల్బని చురక త్రివంటిది = శ్యామా శస్తీవ, ఇతి చ ఉచ్యతే = అనియు విగహము చెప్పబడు
చున్నది. తత్ర = అందు = ఆ విగహ వాక్యములలో, ఉఊపమానేతరయోః = ఉపమానము
నందును, ఉప మేయమునందును, శ్యామా ఇతి ఏతత్‌ ఆఅ పేశ్యుతే = “నల్టని” అను నీ సామాన్య
ధర్మసంబంధము కోరబడును.
వాక్యపదీయము 904 వృత్తి
[422
తాత్సర్య వివరణములు- "చురక త్తివలె నల్లనిది దేవదత్తి అని విగహము
చెప్పినపుడు, శ్యామా శబ్దము దేవదత్తనే చెప్పును. శస్త్రీ శబ్దము కత్తిని మృాతమే చెప్పును.
వాని కొౌపమ్యనిమి త్రము నలుపేగాని వేరొకరంగు కాదు అని తెలుపుటకు శ్యామాపద సంబం
ధా పేక తప్పదు. ఆ పద మొకచోట [(శుతవైన రెండవచోట ననుమానింపబడవలెను. అట్టు
కానిచో ఉపమానోపమెయభావమే కుదురదు. శస్త్రీ శబము శ స్ర్రీని బోధించినట్లు శ్యామా శబ్ద
మును శన్రినే చెప్పిన, దేవదత్తకు శ్యామ గుణ ఐసంబంధ మేక్షితమగును. ఇదియే బహ్వూ ప్రేక్ష
యని కొందరి మతము. 44వ 11/1
అవతారిక... ఏమండీ : 'బహ్వ పేక్ష్యుం స్యాత్‌ ' అని తరచుగా ననుచున్నారి.
బహ్వ్య పేక యేమున్నది ? లోక్యపసి ద్దమగు నరమున కనుగుణముగ వి|గ హవాక్యమును
కల్పించవలెను. కావున, ఉపమా నమునం దును నుపమేయమునందును గూడ శ్యామాపద
సంబంధ మావళ్యకము. వాక్యమున నక్త పయోగింపబడుచున్నది. లేదా [ప్రయోగింపవలిను,
ఇక సమాసవృత్తిలో, రెండవ శ్యామా శబ్ద మంతర్భ్ఫూతమయి యుండునుగాన దానికి
[పయోగమక్కరలెదు. కాబట్టి బహ్వ పేక్ష ఏమిగలదు ? అనిన చెప్పుచున్నారు.
(Ww
౨6
ళో అథశ్యామేవ శస్త్రీయం శ్యామేత్యేవం (పయుజ్యతే |
శ స్రీయధేయం శ్యామేతి తావదేవ (ప్రతీయతే ॥ 422
అధ = ఇక, క్యామాశస్త్రీ ఇవ ఇయం శ్యామా = నల్టని చురక త్తివలె ఈ దేవద త్త నళ్లనిది,
ఇతి ఏవం (పయుజ్యతె యది = అని ఇట్ట [పయోగించినను, 'శస్త్రీ ఇవ ఇయం శ్యామా” =
క త్తివలె సీమె నల్లనిది, ఇతి | పయోగే యావత్‌ =అను [పయోగమునం దెంతయర్థ మో, తావత్‌
ఏవ = అంత యర్థమే. (పతీయతే = (పతీయమా నమగుచున్న ది.
తాత్పర్య వివరణములు._ “నల్రని కత్తివలె ఈ దేవదత్త నల్రనిది' - అని ఇట్లు,
ఉ పమేయముతోడను ఉపమానముతోడను గూడ “నల్టని' అను పదములు |ప్రయోగించినపు
డును, “క త్తివలె సీమె నల్టనిది - అని ఒక పర్యాయమె శ్యామ శబ్దమును [వయోగించినపుడు
ఎంత యర్థము తోచునో అంతయే యర్థమగును. 1422
అనతార్‌ క ఎందు వల్ణననగా.
శో ఉపలక్షణమ్మాత్రార్జా గుణస్యాస్య యది (శుతిః 1
పృథక్‌ ద్వయోః (శుతో౬్యేష నేష్టస్యార్థస్య వాచక 8 ॥ 429
అస్య, గుణస్య (శుతిః = ఈ గుణవాచక శబ్ద [శవణము, ఉపలక్షణమా(తార్థా యది భవతి=ా
ఉపలక్షించుటకొరకు మా్యతమే అయిన, తదా = అపుడు, ఏషః పృథక్‌ = ఈ గుణశబ్దము,
వేరుగా, ద్యయోః శుత8 అపి = ఉపమానోపమెయములందు వినబడినను, ఇష్టస్య ఆర్థస్య=ా
కావలసిన, అఆర్థమునకు, వాచకః న భవతి = వోధకము, కాదు.
నముద్దైళము 905 పదకొండము
424 ]
తాత్సర్య నివరణములు- గుణవాచక శబ్దమును [ప్రయోగించుట ఎందులకు 4
అది వస్తువును విశేషించుటకా ? లేక ఉపలక్న్షించుటకు మ్మాతమెనా ? ఉపలక్షణ మా తార
మైన, దాని నుభయ్మత [పయోగించినను, అభీష్టమయిన జొపమ్య |ప్రతిపాదనము జరుగదు.
ఏలయన- శ్యామగుణోపలక్షితమైన చురకత్తి, గుణాంతరముచే ఉపలక్షింపబడిన దేవద త్తను
గూడ పరిచ్చేదింపవచ్చును అని యర్థమగును. అపుడు రెండుసార్లు |పయోగించినను జొప
మ్యము సాద్భశ్యమువలననని యవగతము కాదు. 14291
అవతారిక__ సామాన్య ధర్మవాచకమును [పయోగించుట, ఉపమేయముయొక ,_
రూపవిశేషమును, “ఇదమిద్ధమ ని బోధించుట కేగాని ఉపలక్షించుటకు మ్మాతము గాదు అనిన,
అపుడు...
శో॥ ఉసమేయం తు యద్వాచ్యం తస్యచేత్‌ (ప్రతిపాదనే |
సవ్యాపారాగుణా స్తత్ర సర్వస్యోోక్రిః సుకృత్‌ (కుత ॥ 424
ఉపమేయం = పోల్పవలసినది = పరిచ్చేద్యము అగు, యత్‌ వాచ్యం=ఏ అభిధయము
కలదో, తస్య (పతిపాదనేతువదాని, స్వరూపజ్ఞాపనమునందై తే, గుణాః సవ్యాపారాః చేత్‌ =
శ్యామ మున్నగు గుణవాచకములు పనిచేసినచో, త[త, సక్సత్‌ , శుతౌ = అచట, గుణమున
కొత పర్యాయమె | శవణమున్నను, సర్వస్య, ఉక్తః భవతి = అంతకును, ఉపమానమునకును
గుణ (పతిపాదనము సిద్ధించును.
తాత్పర్య వివరణములు--- ఉపమానోపమేయములకు సాదృశ్యమునుబట్టి సంబంధ
మును నియమించుటకు గదా గుణవాచకమును [గహించుట. అది వానిలో దేని సమీపమున
నుచ్చరింపబడినను, సామర్ధ్యమువలన, సర్వత ఆ గుణసంబంధమును బోధించవలెను,
కనుక బహ్వ పేక్ష. కాబట్టి, ఉపమానపదమును, గుణవచనమును, ఉపమేయమునే బోధించు
నను పక్షము భాష్యమున సిద్ధాంతితము. 142 41
ఆవతారిక_ [పక్సత సందర్భమున మహాభాష్యమునందు, ఆక్నేప సమాధాన
కారికములు రెండు గలవు. అందు--
““ఉపమానసమాసే గుణవచనస్య విశేషభాక్త్వాత్‌, = సామాన్యవచనా |పసిద్ధిః''
అనునది ఆక్నేప వార్తికము.
“ఉపమానాని సామాన్యవచనైః”” అను సూత్రముచే విధింపబడిన సమాస ముప
మాన సమాసము. శస్త్రీశ్యామా మున్నగునది. ఇందు గుణవచనము శ్యామా శబ్దము. అది
శస్త్రీ శబ్దముతో సంబంధించియున్నదిగాన విశేషవచనమగునుగాని సామాన్యవచన మెట్టగును?
అని ఆక్షేపము. శస్తీగతమగు శ్యామత్వమును బోధించునది, ఆ్యశయాంతరగత గుణమును
బోధింపజాలదు. కాగా సామాన్యవచనము కాదని భావము. ఈ విషయమును |పతిపాదించునది
ఈ కారిక,
వాక్యవదీయము 906 వృత్తి
[ 425
శో (పకారాధారభేదే న విశేషే సనువస్తిత 8 | .
శజ్ఞాంతరాభిసంబం ధే సామాన్యవచనః కథమ్‌ ॥ 425
పకారాధార భేదేన = |ప్రకారమును, ఆధారమును వేరగుటచేత, విశేషే, సమవస్థితః = విశే
షమునందు, సంబద్దమై యుండునది, శబ్దాంతరాఖి సంబంధే = వేరొక శబ్దముతో సంబం
ధము కలిగినపుడు, సామాన్యవచనః = సామాన్యమును చెప్పునది, కథం భవతిచాఎట్లగును ?
తాత్పర్య వివరణములు...-- (శుక్తాది) గుణవచనములకు సామాన్యవచనత్వము,
వెనుక, 885 వ కారికలో, “సాధారణం[ధువం ధర్మమ్‌” ఇత్యాదిగా [పతిపాదింపబడినది.
కాని ఇచట నది ఏకగతముగా జెప్పబడుట చే నది సాధారణ మెట్టగునను నాశేపము సమంజ
సమే. గుణమున కాశయమును నిష్కర్షించి చెప్పిన, ఆ ఆధారముచేత నవచ్చిన్నములై.
సామాన్యవచనములగును. ఆపుతున్న ఈ గుణము |పధానముగా అభిహితమయిన నిక నది
ఉపమితి |క్రియలో పనిచేయదు. ఆ విషయము వెనుక, 8/77 వ “ధర్మః సమానః శ్యామాదిః"'
అను కారికలో చెప్పబడినది.
గుణము సాధారణమగుటచేత ఉపమానోపమేయములకు తత్త్వమె = ఏకత్వమె
అరోపింపబడినపుడు సామాన్యవచనమునకు |పయోగమే ఉండదు. ఆభేదోపచారమువలననో,
మతు[ప్పృత్యయ లోపమువలననో [ద్రవ్యసమానాధికరణముగ గుణవచనము (పయోగింపబడిన
అపుడు సమాణాధికరణ సమాసమునకు విషయము.
సామాన్యమనగా సాధారణ ధర్మము, దానిని ముందుచెప్పి, తరువాత నా ధర్మము
కల దానిని చెప్పునది సామాన్యవచనమగును. అందు నియతమగు ఆధార సంబంధముండిన
ఆధారభేద విశిష్టము గుణము. లేదా తనయందున్న ధర్మాంతర భేదమువలనను నగును. ఈ
విషయము “గుణానామాశయాద్భేదఃి” అను శి72 వ కారికలో |పతిషాదితము. ఆ గుణ
వచనము ఉపమాన సంబద్ధమో ఉపమేయ సంబద్ధమో అయినపుడు విశేషవచనమె యగును
గదా.
ఒకదానితో సంబంధించియున్నను, సామర్థ్యమువలన సంబంధము రెండవదాని
తోడను గలుగునని చెప్పియున్నారనుకొనుడు. కాని గుణవచనమనుటచే, ఆ వచన శబ్దము
వలన, ఆ సంబంధ మభిధావ్యాపార గమ్యమే కావలెను. సామర్థ్య గమ్యమైన జాలదు అని
భావము. కాగా సమాసము పా ప్రింపదని తేలినది.
ఒక శంక కలుగవచ్చును - “సమాస|పవృ తికి తరువాత విశేషబోధక మైనను,
ముందు పదసంస్కాా-రము నది (పతిబఐంధింపదుగదా'' అని అట్టనదగదు. ఏలయనగా
నిరంశమగు సమాసపదమును మనము ఆన్వాఖ్యానమున త్రై విభజించుచున్నాము.
అపుడు వాని యర్థమునుబట్టిగదా పూర్వో త్తరపదములను గల్పింపవలెను ? ఆపుడు, విశిష్టార
వచనమైన శ్యామా శోబ్బమునే మనము విభజింపవలెను. ఇపుడది సామాన్యవచనమె గాదు.
విశేషవచనమే కాబట్టి ఆషేపము యు క్రమే అని తాత్పర్యము. 14251
నముర్దేశము 91 పదకాండము
2 ]
ఈ రెండింటిలో పారమార్థిక దవ్యము, ఈ సముద్దేశమున 18 కోకములబే
నిరూపింపబడుచున్న ది. వ్యావహారిక (దవ్యము ఈ కాండముననే 4వ సముజ్దేకమున నిరూ
పింప బడుచున్నది. ఈ రెంటికి దవ్యసముద్దేశ (భూయో |దవ్యసముద్దెశ) మనియే భర్తృ
హరి నామకరణము చెసియున్నాడు.
అవతారిక దార్భనికుల విభిన్న ములగు దృక్పృథముల ఊతగాగై కొని [ద వ్యపదా
ర్ధృమును పలు విధములుగా నిర్దశించి, ఇపుడు కెవలము తన సిద్ధాంతము నాశ్రయించి _దవ్య
పదార్థమును నిరూపించుచున్నాడు.
లో సత్యంవస్తు తదాకారె రసత్ర్వై రవధార్యతే ।
అసత్య్యోపాధిభిః శబ్దః సత్యమేవాభిధీయతే ॥ 2
6%
A. సత్యమ్‌ = సత్యమగు, వస్తు = ర
ఆకారమువంటి ఆకారముక ల, అసత్ర్యె ౩ = అసత్యములగు వ
యింపబడు చున్నది.
త్యమగు పదార్థము యొక.
వస్తువు, తదాకారె 8 =
ముల వులచే, అవధార్యతే = నిశ్చ
JA
నిర్ణుణ్యబహ్మమె సత్యము, అది జ్ఞానరూపము, ఆనందరూపకు. దానిని నిజ
రూపమున తెలిసికొనుట సాధ్యముకాదు. అట్టి సత్యమగు వస్తువు మాయావశమున సగుణముగా
భాసించును. ఈ రండవ రూపము అసత్యమే, కాని సాధకుడు ముందుగా అసత్యమగు సగుణ
మునే ఉపాసింపవలెను. అట్టు ఉపాసింపగా అవిద్య కీణింపగా సాధకుడు నిర్గుణ [బ్రహ్మ
భావమును బొందును. కాగా 'అసత్యములగు కల్పితరూపములు ముందుగా భాసించును. వానిని
ఊతగా గై కొని విచారణ చేయగా సత్యవస్తువు గోచరించును. అట్టి సత్యవస్తువే ఇదట
[దవ్యముగా గంథకర చే గురి ంపబడినది. ఈ యాశయము *మహాభా ష్యకారుడు స్పష్టపరచి
యున్నాడు.
B. పై యాశయమునే వ్య క్త్రపరచుచున్నాడు.
అసత్యోపాధిభిః = అసత్యములగు ఉపాధులతోగూడిన అర్థమును బోధించెడి,
ళబ్టెక = శబములదే, సత్యమ్‌ + ఏవ కా సత్యమగుపదార్థ మె, ఆభిదీయతే = చెప్పబడుచున్నది.
వాతి, గుణము, క్రియ మున్న గు ఉపాధులను విడనాడి శబ్దములచే శుద్ధమగు అర్థము బోధింప
బడునని భావము.
ఎల్ల శబ్దములకు పరమార్థ సత్యమగు శుద్ధ దవ్యమును బోధింగుటయందే ముఖ్య
తాత్పర్యము. దానికి ఉపాయములుగా జాతి మున్నగునవి స్వికరింపబడుచున్నవి. చివరకు
వానిని పారదోలి శుద్ద [చవ్యమునే బోధించును.
* నిదే శచార సరబనే” అను వా రిళమును వాంభాంనించుచు “దవ్వం హి నిత్యమ్‌,
ధి ౧ అ య ఆడి ఫ్రీ an రి వీ
ఆకృతి రనిళ్యా* అని భాష్య కారుడు పలికెను. *“అసత్యోపాధ్యవళ్ళిన్నం |బవ్మాత త్త మిహ
దవ్య శబ్దవాచ్య మ్‌” అని కె యటుడు వ్యాఖ్యానించెను. దీని భావము పై భాగమున నున్న దే.
సముద్రేశము 907
426, 427 |]
అవతారిక “న వాశ్యామత్వస్యోభయ[తభావాత్‌ , తద్వాచకతాచ శజనం
a} స! a స్త
శ్లో! సాదృశ్యమా(త్రం సామాన్యం ద్విషం కై శ్చిత్‌ (ప్రతీయతే |
గుణో భేదేప్యభదేన ద్విన్ఫ త్తిర్వా వివక్షీత। ॥ 426
శ వ్యాపారో జాతిభాగస్య (దవ్యయోర్వాభిధిత్సితః |
రూపాత్సామాన్యవాచిత్వం (పాగ్యా వృ_త్తేరుదాహ్నతమ్‌ [1 427
ద్విష్టమ్‌ = ఉపమానోపమేయ ద్వితయమునందున్న, సాద్భళ్యమా।త్రం = సాద్భశ్యమే
సామాన్యం = సామాన్యముగా, _ క్రైశ్చిత్‌ |ప్రతీయతే = కొందరిచే | గహింపబడుచున్న వ'
గుణః వా = లేదా, శ్యామత్యము మున్నగు గుణమే, భేడే సత్మపి = (ప్రకార భేచమున్నను,
అభేదేన = అభిన్నముగ = ఒక్కటిగా, _ ద్భివృ త్రిః వివక్షితం = వాని
చెప్పదలంపబడినది.
[దవ్యయోః = ఉపమానోపమేయములందు, జాతిభాగస్య = “ఏఐత్వ జాతి" -
ఆను ఆంశమునకు, వ్యాపారః = సాదృశ్యమును తెలియచేయుట అను పని, ఆధిదిత్సితః =
బోధించుటకు దలంపబడినది, రూపాత్‌ జ రూప సాదృశ్య మువలన, సామాన్యవాచిత్వం =
సామాన్య వచనమగుట కలుగును, అథవా, వృత్తేః = లేదా, సమాసవృ త్తికి, |పాక్‌ తక్‌ =
పూర్వమున్న, ఆ సామాన్యవచనత్యము, ఉదాహృతమ్‌ = ఉదాహరింపబడినది.
తాత్సర్య వివరాణములు- సూ[తమునందున్న సామాన్య శ బ్రమున కర్థము
సౌదృశ్యమే అని వివక్షితము. ఆ సాదృశ్యము భేద ఘటితము. అనగా వేరు పదార్థములకు
అధిక ధర్మములు సమానములయినపుడుండునది. అది ఉఊభయ నిష్టము = ఉపమా నోపమేయ
ములు రెండింటియందు నుండుట దానికి స్వభావము. అందువలన, ఒక్క ఉపమానగతము
గనేగాని, ఉపమేయమ్మాత గతముగాగాని అది చెప్పబడినను, అభిదయనకు వ్యాపారమే దాసి
కుభయనిష్టతను జెప్పును
సామాన్యవచనమనగా, బహుపదార్థ ములందు గల ధర్మమును చెప్పునది మ్మ్నాతమే
కాదు. రెండు వసువులందు గల సాదృశ్యమును దెలియచేయునదియు సామాన్య వచనమే.
ట్‌ చావశళ్యం స ఏవసామాన్యవచనో యోబహూనాం సామాన్యమాహ | దృయోరపి యః
సామాన్యమాహ సోపి సొమాన్యవచనః ౫ = అని మహాభాష్యము.
అవతారికలో నిచ్చిన వార్హికము తాత్సర మును వ్యాఖ్యానించునది రెండ వకారిక,
ఉపమానోపమేయముల గుణజాతి యనగా, వాని గుణములగు క్యామాదులందుండు
శ్యామత్వము మున్నగు వ్యాపక జాతి. అది వ్యాపారించుట అనగా, ఆ గుణముల అభేద
పతీతికి కారణమై, జొపమ్య సంబంధమును దెలియచేయుటి, ఆకృత్యమును తెలియజేయునదియే
సామాన్యవచనముగా నిట వివక్షితము. పరిశీలింపగా, గుణజాతి సకల్యాశ్రయ గతమైనదై,
వాత్యప దీయము 00 వృతి
[ 426, 427
ఆ|శయభేద ముచే భిన్నమగుటవలన, ఉపమితి క్రియ కుపయోగింపబడదు' అని వెనుక
చెప్పబడిన ది. |
కాని అడి తన ఆధారముల సూక్ష్మువిశేషముల |పతిఫలనముచేత, అవాంతర
వ్యాప్యజాతి రూపమై ఉపమితి |కియ కుపకరించును. '“రూపాత్‌ , సామాన్యవా చిత్వమ్‌ ” అని
కారికలో నున్నది. అనగా ఉపమానోపమేయము లందలి గుణములకు రూపములో సాదృశ్య
ముండుటవలన వాని నొక ,_టిగా దీసికొని జొపమ్య [(పత్యాయనమును చేయుటచేత శ్యామాది
శబ్దము సామాన్యవచనమగుట. గుణమును జెప్పు శబ్దము, అభేదారోపమువలన |దవ్యబో ధక
మును అగును. అందువలననే కారికలో ““దవ్యయోళ'' అనుట.
““ఇక పాక్‌ వృత్తేః”” _ అను కారికా భాగ వివరణము = అన్ని శబ్బములును,
వేరొక శబ్దముతో సంబంధించి నపుడు విశేషవచనములే. అందువలన “సామాన్యవచనై ౪” అను
పదమునకు, ఆధిసంబంధమునకు బూర్యము సామాన్యవచన మర్థమని భాష్యము. అభిసంబంధ
మనగా సమాసము. అభిముఖములై , అనగా పరస్పర మి[శితములయి పదార్థము లిందు
సంబద్ధములై యుండునుగాన నిది అభిసంబంధము. ఇక నందు పదార్ధ విభాగముండదుగదా.
సమాసమునకు ముందు వి[గహవాక్యమునగల సామాన్య బోధకతనుబట్టి సామాన్యవచన
మనుట. వృత్తి, సంసృష్టారము. వాక్యము, అసంసృష్టైరము. ఇట్టు విభిన్నములయినను రూప
సామాన్యమువలన వాక్యధర్మములచేత, వృ త్తిపదము అన్వాఖ్యానము చేయబడుచున్నది.
శ్యామాది పదములు సమాసమునం దుపమేయ సంబజ్టములు. కాని వాక్యమునం
దట్టి అవరోధము లేదు. కనుక సామాన్యవచనములు. లేదా, భూతపూర్వగతిచే సామాన్య
వచనములు, సామాన్యమును ఇపుడు కాకున్న, పూర్వము చెప్పియున్నదియు సామాన్యవచన
మనుట. శస్త్ర శబ్దమును ఆంతియే. అది వృత్తిలో, ఉిపమేయటోధకము. భూత పూర్వగతిచేత
నుపమానివాచి. ఈ విధముగ సామా న్యవచనత్యము ఉపపన్న ము. 1426, ఉం |
అవతారిక ““'ఉపమితం వ్యాఘాదిభిః సామాన్య (పయోగే” (2-1-56) -
అను సూ తము, ఉపమేయవాచకమునకు ఉపమానవాచకములగు “వ్యా”, 'సింహి ,
“సోమ” _ మున్నగువానితో సమాసము _పవర్తించుననియు, సాధారణ ధర్మవాచక శబ్వమున
కా వాక్యమునందు [పయోగమున్నయెడల (పవ ర్తింపదనియు విధించుచున్నది. ఉదాహరణ
ములు, పురుషవ్యాఘః, “పురుష సింహః' “నృసోమః' = మున్నగునవి. “పురుషః వ్యాఘ
ఇవకూరః '* అను వాక్యమునందు పురుషవ్యాఘ శబ్బములకు సమాసము కలుగదు. సామాన్య
ధర్మమగు శౌర్యమును జెప్పు శూరపదమందు |[పయు క్రముగదా.
ఈ సూత్రము సమానాధిక ర ణాధికారమునందు విధింపబడినది. సమసించు ఫూర్వో
త్రర పదములు ఏకాధికరణములు కావతెను. అందొకటి ఉపమానవాచకమును వేరొకటి ఉప
మేయ బోధక మును అయినపుడు వ్యధికరణములగును గాన సమాసమునకు, పురుషో వ్యాఘ
ఇవ శూరః అనుచో పా ప్తియే లేదే అని పశ్న. ఆదైన పురుషవ్యా (ఘః అను నుదోహరణ
నము ద్దేశము 909 పదకాండము
430 |
మున నెట్లు సమాసము [పవ ర్తించినది ? అనియు పతి [ప్రశ్న కలుగును. ఈ విషయమును
యథాభాష్యుముగ విచారించిన కారికలు అయిదు. అందు మొదటిది.
శో॥ వ్యా_ఘళట్టోయథాళౌర్యాత్‌ పురుషార్దేఒవతిష్టతే |
తదాధికరణాభేదాత్‌ సమాసస్యా సి సంభవః ॥ 428
వ్యా(ఘశబ్దః=ావ్యా(ఘ అను శబ్దము, శౌర్యాత్‌ = హరత్వమను సాధారణ ధర్మమును తసలో
నుంచుకొని, పురుషార్ధే = అభేదారోపమువలన ఉపమేయమునందు, యదా = ఎపుడు, అవ
తిష్టతే = ఉండునో, తదా = అపుడు, అధికరణాఖేదాత్‌ = అభిదేయఖేదము లేనందున,
సమాసస్య = సమానాధికరణాధికార విహిత సమాసమునకు, సంభవః అ స్తి = సంభవ
ముండును.
తాత్స్రర్యోం ఎనరోణములు- వ్యాాఘమునకును పురుషునకు సమానమగు ధర్మము
శూరత్వ్యము. దానిని బుచ్చుకొని ఆ ఉపమానోపమేయముల కభేదము. కావున సామానాధి
కరణ్యమునకు లోపము లేదు. సమాసము పవ ర్తించును. 1428
అవతారిక. సమాన ధర్మవాచకమును వాక్యమున ప్రయోగించిన యెడల.
శో॥ శూరశద్నిపయోగే తు వ్యాఘళట్లో మృగే సితః ।
ఉం ఏ టు థు
భిన్నేఒధికరణే వృ తే స్తత నైవాస్త్‌ సంభవః ॥ 429
శూర శబ్ద [పయోగెతు = 'శూరకీ అను శల్ల మా వాక్యమున [పయోగించిన, వ్యా్యఘ శబ్దః
= అపుడు “వ్యాఘః' - అను శబ్దము, మృగే = “మృగ జాతీయము” అను స్వార్థమునందే,
స్థితః భవతి ఇ వర్తించునదగును, పురుషుని బోధింపదు, భిన్నే అధికరణే = ఉఊపమేయము
కంచె భిన్నమయిన దానియందు, వృ తేః = వర్తించుటవలన, త్మత = అచ్చట, సంభవః =
సమాసము కలుగుట కవకాశము, న, ఏవ, అస్తి= ఉండనే ఉండదు.
తాత్సృర్భు వివరణములు--- ఉపమేయమునందలి సామాన్యధర్మమగు శౌర్యమును
స్వశబ్దమే అనగా 'శూరః' అను శబ్దమే చెప్పుచున్నది. ఇక వ్యా_ఘ శబ్దము “పులి అను
మృగజాతీయార్థమునే బోధించును ఉపమేయమును బోధింవదు. ఆ వాక్యమునందలి “ఇవి
అనునది పురుషునకును వ్యా[ఘమునకు గల ఉపమానోపమేయత్వమను భేద సంబంధమునే
ద్యోతన చేయునుగాని యభేదమును చెప్పదు. కాగా సామానాధికరణ్యమే వానికి లేదాయె.
సమానాధికరణ [పకరణమునందు విహితమయిన సమాసమునకు (పాాప్రియ లేదు. ఇట్టుం
డగా నిక 'సామాన్యాపయోగే' - అను [పతి షేధ మెందులకు ? ఆని భావము. 1429
అవతారిక ఈ కారిక | పతిషేదావశ్యకతను సమర్థించుచున్నది.
భోః సామానాధికరణ్యేఒపి గుణ భేదస్య సంభవాత్‌ |
(ప్రయో గళ్ళూర శబ్రస్య సమా నేఒప్యనుషజ్యతే ॥ 480
న.
వాక్యసదీయము 910 వృత్తి
[431
సామానాధికరణ్యే సత్యపి = సామాన్యధర్మము నంతర్భవింపచేసికొని వ్యాాఘ శబ్దము పురు
షుని చెప్పినపుడును, గుణభేదస్య = గుణమునకు భేదము, సంభవాత్‌ = సంభవింపవచ్చును
గాన, శూరళబ్దస్య = “భారః' అను శబ్దమునకు, 1పయోగః = [పయోగము, సమాసే అపి
= సమాసమునందు గూడ, అనుషజ్యతే = పస క్తమగుచున్నది.
తాత్సృర్యం బివరోణములు.._ ఆ సమాన ధర్మము శూరత్వమె ఆని నియతముగ
నిరూపించుటకు శూర శబ్ద [ప్రయోగ మావశ్యక మే యగును. ఉపమానోపమేయములకు సామా
నాధికరణ్యము నుపపాొదించుటకు అభేదాధ్యారోపము కావలెను. దానికి హేతువు సమానధర్మ
మగు నొక నియతగుణముండవలసి యున్నది. అంతర్భూతమగు గుణము శూరత్వమేయని
చెప్పుటకు వీలులేదు. అది పాం[సత్వము కావచ్చును, లేదా బలవ త్త్వము కానగును. ఇట్లు
వ్యాాఘమునందు గుణభేదము సంభవముగాన నియమమునకై శూర శబ్దమును (బయోగింతురు.
అపుడును పా ప్రమగుచున్న సమాసమును వాదించుటకు పతిషేధ మావశ క మనుట. 14801
అవతారిక... ఓయీ: సింహళ “వ్యాఘః' మున్నగు శబ్దములు పూజను
దెలియజేయునవి క్యా: “కాకః” _ మున్నగునవి గర్హ్హను దెలుపునవియని యందురు గదా !
“పురుషవ్యా[ఘఃి అనినను, “పురుషసింహఃి' _ అనినను నట పూజాద్యోతకమగు గుణము
శొర్యమే అగును. వేరొకటి కానేకాదు. ఆట్టి యెడల అనియతగుణమునకు (పసంగమే లేదే -
అనిన.
లో పూజోపాధిశ్చ యో దృష్టః కుత్సనోపాధయ శ్చ యే॥
తేషాం భిన్ననిమి_త్రత్వాన్నియమార్ధా పునః (శ్రుతిః | 481
యః కవి, పురుష, వ్యాఘ మొదలగు, పూజోపాధీః = పూజకు ద్యోతకమయిన శబ్దము,
దృష్టః = వాక్యమున జూడబడునో అదియు, యేచ = ఏవియు, కుత్సనోపాధయః చ=
నిందకు స్పోరకములయిన శబ్దములు, దృష్టాః = చూపబడుచున్న వియో, తేషాం = అవి,
భిన్ననిమి తత్యాత్‌ = వేరు వేరు కారణముగలవియగునుగాన, పునః (తి = హర మున్నగు
శబ్దముల ప్రయోగము, నియమార్థా భవతి = నియమమునకై. ఆవశ్యకమగును.
తాత్హ్రర్భో వివరణములు.__. పూజను పతిపాదించునవిగా ఏ గుణములు ఉపమాన
మున నంతర్భ్ఫూతములయి యుండునందురో ఆ గుణములు, [పకరణభేదముచే భిన్న భిన్నము
అయి యుండునుగాన నియతముగ [గహింపబడవు. అందువలన గుణవాచక మునకు [ప్రయో
గము తప్పదు. ఎట్టనిన జూడుడు. “అభిమనాయతే' “సుమనాయతే' “దుర్మనాయతే' - అని
క్యజ్‌ _పత్యయాంత ధాతురూపములు కలవుగదా. ఆట, “మనాయి-అనునది క్యజంతధాతువు
“సు, దుర్‌, అభి _ అనునవి ఉపసర్గ సమానాకారములయిన పూర్యపదములు. వాని యర్థ
ముల నంతర్భవింపజేసి కొనియే (ప్రత్యయము |పవర్తించినది. ఆయినను విశేషాభి వ్య క్రికొరకు
వాని |పయోగ మనివార్యము.
నముద్దేశము 911 పదకొండము
432)
పురుషకాకఃీ - అను సమాసము నిందా [ప్రతిపాదనవరము. నిందకు కారణములు,
వానికిగల అశుచిభక్షణము, స్థిరముగ న్‌ వాకచోట నుండకుండుట మున్నగునవి యనేకము
లుండును. కావున నియతగుణ [పతిపాదనమునకు సామాన్య ధర్మవాచకమునకు [పయోగము
తప్పనిది. కనుక నిషేధ మావశ్యకము. కాని అపు డుపమేయము సొపేక్షమగును గాన
సమాసము పా ప్తింపదే, నిషేధ మెందులకు ? అనిన నది యపుడు జ్ఞాపకార్థము. 14811
అవతారిక... వై యధిక రణ్యమువలన == సమానాధికరణత్యము లేనందున
సామాన్య ధర్మవాచక |ప్రయోగమునందు సమాసప్రాప్తి లేదనినను, సాపేక్షత్యమువలన
నది పా ప్తింపదనినను, “సామాన్యాపయోగే” అనునది వ్యర్థమయి జ్ఞాపకమగుననుచున్నారు.
లో ఆసంభవేఒపి వా వృత్తే? స్యాదేతల్లి ౦౫ దర్శనమ్‌ ।
అచ్చేరితి యథాలింగమభా వేపి భృశాదిమ ॥ 432
వృ తేః = సమాసవ త్తికి, అసంభవే౬పివా = సంభవములేకున్నను, ఏతత్‌ = ఈ “సామాన్య
[పయోగే'* అనునది, లింగదర్శనమ్‌ = == జ్ఞాపక (పదర్శనము, స్యాత్‌ = అగును, యథా =
ఎట్టు, అభావే౭పి = చ్విపత్యయాంతమున క్య|జృత్యయ।పా ఫ్రీ ఫి లేకున్నను, భృళాదిషు =
భృశ - మున్నగువాని విషయమున, అచ్చ్వేరితి = = సూ[తమునందలి “అద్యేఃి - అను పదము,
లింగమ్‌ భవతి = అభూత తద్భావమునకు జ్ఞాపకమగునో అట్లు.
తాత్తర్య బివోరోజములు అన్యా పేక్షగలది అసమర్థము, ఆంతీయ కాదు వ్యథి
కరణమయినదియు నసమర్థమే. అట్టి అసామర్థ్యమున్న పుడు సమాసము [పవదర్తింపదు. అయి
నను సామానాధికరణ్యము 'సూహించి, సమాస వారణమునతై చేయబడిన సామాన్యా[పయోగే
అనునది వ్వర్థము. కనుక నది జ్ఞాపకము.
ఏ విషయమునకు జ్ఞాపకమనిన-- “పధానము సాపేక్షమయినను, అసమర్జము
కాదు" . ఆను విషయమున కది “జ్ఞాపకము. [పధానమయినది స్యతం|తమయినడి గనుక దానికి
అనేక విశేషణముల యపేక్ష ఉండవచ్చును. అ|పధానమట్లు కాదు. ఆదియొక దానితో
సంబద్ధమయినపుడిక వేరొకదానితో సంబంధింపదు. అట్లు సంబంధించినది ఆ|పధానమే కాదు
పధానమయినది తన కుపకారకములగు నెన్నింటితోనయినను నొక్క_సారిగ సంబంధింప
వచ్చును. అయ్యది దాని [పాధాన్యమునకు పోషకమే యగును. కావున న్యాయసిద్ధమగు
నర్థమునకే ఇది జ్ఞాపకమని యర్థము. ఈ విధమగు జ్ఞాపకమునకు నిదర్శనము గలదు.
““భృశాదిభ్యో భువ్య చ్వేర్లోపశ్చహలః” (8-1-12) ఆను సూూతమొకటి గలదు. అది భృశ
మున్నగు శబ్బములకం టె పరముగా, “భవతి' అను నర్భమున క్యజృత్యయమును విధించు
చున్నది. 'భృశాయతే' అని యుదాహరణము. భృశాదులు చ్విపత్యయాంతములయినపు డది
రాకుండుటకు 'అచ్వేః' - అను నిషేధ మందు గలదు. చ్వి[పత్యయాంత మయిన, 'భవతి' అను
నర్థ ముక్తమ యగును గాన నిక [పత్యయ।పా ప్తీయే లేదుగదా. కాని సంభావ ననుజట్టి ఆ
నిషేధము చేయబడినది. అది చ్వి పత్యయార్థమయిన, అభూతత ద్భావముననే క్యజ్‌ వచ్చునని
జ్ఞాపకము చేయును. అనగా “ఆభృశఃి భృశః భవతి.
వాఠ్యపదీయము 912 వృత్తి
[433
“వేనతుల్యం (కియాబచేద్యతిఖి” అను సూతమున విచారము
అవతారిక _ ఉపమాన |పసంగవశమున [పస క్రమగు విచారాంతరము చేయబడును.
లో వత్యన్తావయవే వాక్యే యదౌపమ్యం (పతీయతే ।
త(త్పత్యయవిధౌ స్యూశే నిర్దశో ఒయం విచార్యతే il 493
వత్య న్తావయవే = వతి | పత్యయాంత శబ్ద మవయవముగాగల, వాక్యే = ““బాహ్మణవధధీతే'
మున్నగు వాక్యమునందు, యత్‌ = ఏ, జొపమ్యం = ఉపమానోపమెయభావ సంబంధము,
పతీయతే = అవగతమగుచున్నదో, త|త్పత్యయవిధౌ = ఆ జౌప్యమునకు |పతిపాదక మగు
[పత్యయమును విధించిన, సూతే = “తేన తుల్యం ఇత్యాది (5-1-145) సూ|తమునగల,
అయం = “తేనతుల్యం |క్రియాచేత్‌'' _ అనునీ, నిర్దేశః = వాక్యవిన్యాసము, విచార్యతే =
పరీ క్షింపబడుచున్న ది,
తాత్సృర్భ విచరణముల.__. “|బాహ్మణునివలె నధ్యయనము చేయుచున్నాడు'
“క్షత్రి యనివలె యుద్ధమును చేయుచున్నాడు". “వై శ్యునివలె సంపాదన చేయుచున్నాడు” =
“బాహ్మణవత్‌ అధీతే” “క్ష|తియవత్‌ యుధ్యతే” “వై శ్యవత్‌ ఆర్హయతి” _ ఈ వాక్యము
లందు వత్యంతపదములు అవయవములు. ఇందు, ఉపమానోపమేయ భావము గోచరమగు
చున్నవి. వాహ్మణునివలె క్షత్రియ డధ్యయనము చేయుచున్నా డనిన. అధ్యయనమట
సమాన ధర్మము. అది ఉపమేయవాచక మునకు సన్నిహితముగ, వినబడుచున్నది. కాని
యది ఆర్థతః ఉపమానగతమును నగును. జౌపమ్యమునకు |పతిపాదకమగునది తత్‌ ఆను
“వతి' (పత్యయము. దానిని విధించిన సూ తము “తేనతుల్యం [క్రియాచేద్వతిః* (5-1-115)
ఆను సూత్రము. సూత్రమునందలి “(క్రియా ఆనుసది, |పకృత్యర్ణమునకు విశేషణముగా
నిద్దేశింపబడినదా +? (పత్యయార్థమా ? అని విచారము. అందేది న్యాయ్యము ? ఎట్టయిన
లక్ష్యవ్యవస్థలో భేదము లేకుండును ? ఆను విషయమును నిర్ణయింపవలెనుగాన నీ విచారము
(పసక్తము. అచట భాష్య మిట్టున్నది. ““ఇదమయు కం వర్తతే | కిమ్ముతాయుక్షమ్‌ ? యత్‌
తృతీయాసమర్థం [కియా చేత్సా భవపీత్యుచ్యతే కథం చ తృతీయా సమర్థం నామ [క్రియా
స్యాత్‌” _ అని. “కియా అనునది తృతీయా సమర్థమునకు విశేషణమని యంగీకరించి
చేసిన యా శేపమిది. భాష్యకారుని యాశయమేమి ? అని విచారము. 1488
అవతారిక. ఆకేప తాత్పర్య మీ కారికలో వివరింపబడుచున్నది.
శ్లో కయేత్యుపాధిః ప్రాథమ్యాత్‌ (ప్రకృత్యర్థస్య యద్యపి ।
న (పాతిపదికం తత్ర (క్రియావాచ్యుపపద్యతే || 494
క్రియాఇత్యుపాధిః = సూత్రమునందలి “క్రియ అను విశేషణము, యద్యపి = ఆలో
. చింపగా,. [పాథమ్యాత్‌ = మొదట నుండుటవలన, (పకృత్యర్థస్య = వతి (ప్రత్యయ (పకృతి
యగు “బాహ్మణ'” ముస్నగుదానికి, భవతి = సంబందించదగియుస్నది, పరంతు = కాని,
నముదేశము 913 పదకౌండము
435 ] |
తత = అచ్చట, [పాతిపదికం = |ప్రాతిపదికము, |క్రియావాచి = |కియను జెప్పుసదియగుట,
స ఉపపద్యతే = ఉపపస్నముగాదు.
తాత్బర్భ బివరోణములు. 'తృతీయా సమర్థము [క్రియ అయినచో' అనుచున్నారు.
కాని ఇది అయుక్తము. అది [క్రియ ఎట్టగును ? అనిగదా యా షేపము. 'సమర్థః పద విధిః
(2-1-1) అను సూత |పకారము పదసంబంధి విధులన్నియు సమర్భాశ్రితములై యుండ
వలె, వతి పత్భయ విధియు నట్టిది, సామర్థ్యమనగా _పకృత్యర్థమునకు (ప్రత్యయార్థ వ్య పేక.
(ప్రకృత్యర్థ ముపమానము. |[పత్యయార్థ ముపమేయము. “తేన అనుటచే (పకృతివాచకము
కంటె బరముగానున్న తృతీయ సమర్థ విభ క్తి. తృతీయా స మర్థమనగా “(ాహ్మశ్లేని
మున్నగునది. “తేని అనునది సూతమున ముందుగా నుండుటవలనను, [క్రమమును దప్పింప
పనిలేదు గావునను, దానికే [కియా అనునది విశేషణమగునని, స్థాన |పమాణమువలన నిర్లేయ
మగుచున్న ది. అపుడు, తృతీయా సమర్థము క్రియ యయినచో నని చెప్పబడకున్నను నడి
న్యాయ పా ప్రమగుటచే చెప్పినల్లై. అందువలన, “ఉచ్యతే! అసి భాష్యములో చెప్పబడినది.
తృతీయావిభ క్రి, |ద్రవ్యవాచియగు (పాతిపదికముకంటె విధింపబడును. ఆది
కియావాచి గాదు. సాధింపబడునది [కియ. అయ్యిది తిజంతపద గోచరమగునది. కావున
అసంభవమువలన తృతీయా సమర్థమునకు “క్రియా” అనునది సంబంధింపదని తాత్పర్యము.
తృతీయాంతమగు సమర్థ విభ క్రకంతము తృతీయా సమర్థ ము.
(పకృతమైస యర్థమును బోధించుటకు తగిస తృతీయావిభ క్రి ఆంతమందు
గలిగిన పదము తృతీయాసమర్థము వి గహవాక ముస “(బాహ్మణేనతుల్యమ్‌' అని యుస్నది.
ఇందు “బాహ్మణేన' అనుసది తృతీయా సమర్థము. 1148 41
అవతారిక. పోనిండు. విశేషణముగా జెప్పబడుట వ్యర్ధము కాకుండుటకు
తద్భలమువలన, తృతీయాసమర్గము |క్రియావాచియగునందుమా యనిన.
శో॥ సత్త్వవృ_త్తస్య శీషే వా తృతీయా సాధనేఒపివా।
తిజా మ స త్వ్వవాచిత్వాదుభయం తన్నవిద్యతే I 435
స త్త్వవృత్తస్య = ద్రవ్యమునందు వ ర్తించిన [పాతిపదికమునకు, శేషేవా = శేషసంబంధము
నందుగాని, సాధనేఒపీవా= |కియాకారక సంబంధమునందుగాని, తృతీయాభవతి = తృతీయా
విభ క్రి ప్రత్యయము వచ్చును, తిజామ్‌ = తిజంతములు, అస త్త్యవాచిత్యాత్‌ = ద్రవ్యమును
బోధించునవి కావుగాన, ఉభయం తత్‌ = శేషసంబద్ధ నిమిత్త విభ _క్తిగాని సాధన విభ కిగాని,
న విద్యతే = ఉండదు.
తాత్సర్భం వివర ణమలు సత్త్యమనగా [దవ్యము, “సేద న్రి అస్మిశ్‌ జాతిగుణ
[కియా :" అని వ్యుత్పత్తి. జాతికిని, గుణములకును, |క్రియలకును ఆశయమయినరి అని
యర్థము. అస్త్రము, విభ క్యర్థమునకు జేయు నుపకారమునుబట్టి దానికి వాచకమగు విభ క్రి
[58]
వాక్యపదీయము 914 వృత్తీ
[ 436
నా్రయించును. ఉపకారమనగా నది [(కియాకారక సంబంధమును. తన్మూలకమగు శేష
సంబంధమును గూడ నగును, ఎట్టనగా = అధ్యయనేన వసతి = చదువు కారణముగా నుంటు
న్నాడు. 'దధ్నా జడః' = పెరుగుతాగుట మూలముగ మందుడు. “తపసా కృశః=తపస్సు
చేత కృశించియున్నాడు. “ధనేన కులమ్‌” = ధన నిమిత్తముగా నేర్పడిన కులము. ఈ
స్థలములందు హేతు హేతుమద్భావము శేష సంబంధము. “దా|త్రేణ లునాతి*” = కొడవలితో
గోయుచున్నాడు. 'పరవనా ఛిన శ్రీ = గొడ్డలితో నజకుచున్నాడు - మున్నగుచోట్ట |క్రియా
కారక సంబంధమే తృతీయార్థము. ఈ రెండు సంబంధములును [కియావాచకములగు తిజంత
ములకు సంభవింపవు. [కియకు సాధ్యమగుట స్వభావము. [దవ్యమునకు సిద్ధత స్వభావము.
కాగా [కియావాచులు తృతీయా సమర్థములు కావు,
అయిన నొక (ప్రశ్న గలదు. అస త్యవాచకమునకు కరణార్థమున తృతీయ
““కరణేచస్తో కాల్పకృ[చ్చకతిపయస్యాస శ్వవచనస్య'” (2-8-88) అను సూత్రమే,
'స్తోకేనము క్రి మున్నగుచోట విధింపబడినదిగదా. కాగా ద్రవ్యభిన్నమయినదియ కరణము
కావచ్చునే యనిన నట నది అల్పత్వరూప ధర్మమా[తవచనము. ధర్మము [దవ్యమువంటిదే.
[క్రియ సాధ్యముగాని సిద్ధముగాదు. 4లి5్‌ ॥
అవతారిశ__.. “పాక, 'యాగఃి - మున్నగు భావఘజుంతములగు |క్రియావాచక
ములు తృతీయా సమర్థములు కానగుననిన--
శ్లో॥ పాకాదయ సృృతీయానాః స_త్వధర్మ సమన్వయాత్‌ ।
న డ్రయేత్యపది శ్య_న్తే కృత్వోఒర్ధ (పత్యయే యథా ॥ 486
తృతీయాన్తాః = తృతీయావిభ క్ర్యంతములగు, పాకాదయః ='పాక” మున్నగునవి, స.త్త్యధర్మ
సమన్వయాత్‌ = [ద్రవ్య ధర్మమగు సిద్ధత్యము కలవగుటవలన, క్రియా ఇతి = [కియా
వచనములని, కృత్యో౭ర్థ (పత్యయే యథా = “కృత్వసుచ్‌” మున్నగు (పత్యయముల విష
యమునందువలె, న అపదిశ్య నే = వ్యవహరింపబడవు.
తాత్భర్భం బివరణములు_ సిద్ధావస్థలోనున్న ధాత్వర్థమును జెప్పునవి 'ఘణజ్‌”
మున్నగునవి, [కియవాస్తాధ్యావస్థలో నుండు ధాత్వర్థము. కనుక ఘజుంతాదులు |క్రియాభిధాయు
లని వ్యవహరింపబడవు. కనుకనే వానికి లింగ సంఖ్య లున్న వి. కృదంతములచే అభిహితమయిన
భావము ద్రవ్యమువలె భాసించునందురు = '“కృదభిహితో భావో (దవ్యవత్‌ (పకాళతే”
సిద్ధతగూడ |కియాధర్మమే అందువలన “ దవ్యమువలె” ననుట. అది సాధ్యముగాదు గనుక
క్రియ కాకున్నను, భూతపూర్వ [కియా సంబంధమువలన “తద్ధర్మమిను వ్యవహారము
మా [తమే. అందువలననే ఘజాద్యంతములగు పాకః మున్నగు శబ్ద్బములతో నన్వయించు
కృత్వ సుజాద్యంత శబ్దములకు [ప్రయోగములుండవు, “పంచకృత్య్వః పచతి' అనునట్టు “పంచ
కృత్వః పాకి అను (ప్రయోగ ముపపన్న ము గాదు. “ సంథ్యాయాః [కియాభ్యావృత్తి గణనే
కృత్వసుచ్‌ '' (క-4-17) అని సూత్రము. కియకు అభ్యావృత్తియనగా మరల మరల
సముచ్దేశము 913 పదకొండము
438]
పవృ త్తి తి. అది సాధ్యమగు [క్రియకే సంభవించును. ఘక్షాది (పత్యయాంతములతో నన్వ
యింను కృత్వసుజాది [ప్రత్యయాంత శబ్దముల [ప్రయోగములు లేనందున. *పాకః” -నున్నగు
నవి కియావచ నములు కావని నిక్చితమయినర్థే. అంతటను వానికి |క్రియావాచితా వ్యవహారము
లేకుండుట న్యాయ్మపా ప్తము. 14861
అవతారిక. “తుమున్‌' అను ప్రత్యయము స్వార్థమునందు విధింపబడినది.
స్వార్థమనగా ధాత్యర్థము = క్రియ, తుమున్నంతము కృదంతముగాన పాతిపదిక ము, కియా
వాచి. కనుకనే “'పంచకృత్వః గన్తుమ్‌' అని తద్యోగమున 'కృత్వసుచ్‌' ప్రత్యయ మగపడు
చున్నది. ఆ విధముగనే 'ద్యిః భుక్త్వా" = రెండు పర్యాయములు భుజించి - మున్నగు [పయో
గములందును కృత్యోర్థ (ప్రత్యయ మగుపడుటవలన కార (పత్యయాదులును సాధ్య (కియా
వచనములు గలవుగదా యనిన.
లో॥ యేచావ్యయ కృతః కేచిక్‌ (క్రియాధర్మ సమన్వితాః |
కేషామస _త్వ్వవాచిత్వం తిజనై న్సెర్న విశిష్యతే il 437
యే చ= ఏయవి, కేచిత్‌ = కొన్ని, అవ్యయకృతః = అవ్యయసంజ్ఞా [(పయోజక కృదంత
ములు, |కియాధర్మ సమన్వితాః = |క్రియాధర్మమగు సాధ్యత్వముతో గూడినవి, సన్తి
కలవో, తేషాం = వానికి, అస తవాచిత్యం = [దవ్యార్థవాచులు కాకుండుట, తిజనైైః =
లిజంత శబ్దములతో, న విశిష్యతే = బేదంపదు, (అనగా తత్తుల్యమే యనుట).
తాత్ఫ్రర్భోం వివరణయులు = తుమున్నంతములు, క్రాాంతములును అవ్యయములు.
కావున వాని నవ్యయకృత్తులందురు. అవి సాధ్యస్వభావ [కియాధర్మములు కి లవి. ఆభఖ్యాత
తుల్య ములే. తిజంత పదములకు తృతీయా (ప్రత్యయములు లేనట్టు వానికిని నవి యుండవు.
కావున నవి తృతీయా సమర్థములు కావు. ప్రాతిపదికార్థమున [పధమా విభక్తి (పత్యయములు
వానికిని రావచ్చును, 18TH
అవతారిక... పోనిండు. కృత్య ప్రత్యయ వాచ్యమగు [క్రియ [కియాంతరమునకు
సాధనమగును. కావున 'శయితవ్య మున్నగునవి, తృతీయాంతములు సంభవించ వచ్చునుగ దా
యనిన
శో కృత్వసుజ్విషయా యాపి శయితవ్యాదిషు కియా !
ఉపమానోపమేయత్వం త[తాత్య న్వమసంభవి || 438
యా అపి = ఏ యదియు, కృత్య సుజ్విషయః = కృత్య సుజంతము లన్వయించు, శయిత
వ్యాదిషు = 'శయితవ్యి' మున్నగువాని యందలి, [కియా = [క్రియ గలదో, త|త = అందు,
ఉపమానోప మేయత్వం = ఉపమానోపమేయ భావము, అత్యంతం = ఎంతమాతమును,
అసంభవి = సంభవీంపనిది.
వాక్యపడీయము 916 ' వృత్తి
[439
- తాత్ఫ్రర్య్మోం విదరోణయులు. ““పంచకృత్యః శయితవ్యమ్‌' * = అయిదుసార్లు శయ
నింపదగి యుండుట - అని యనుట గలదు. అందువలన శయిత వ్యాదులందు [క్రియ సాధ్య
స్వభావను. కాని ఆ విషయమున నుపమానోపమేయ భావమునకు సంభవము లేదు. ““శయి
తవ్యేన తుల్యః దేవద త్తః”” = ని|దింపదగుటతో దేవదత్తుడు సమానుడు - అని యిట్టు వ్యవ
హారములు లేవుగదా. కాబట్టి శయితవ్యవంటి (కియావాచి తృతీయాంతములు వతి|పత్యయము
నకు [పకృతులనుట సమ్మతము గాదు.
ఇచట ధాతువే సాధ్యావస్థలోని [క్రియను దెలియజేయునది గదా. తదతిరిక్షమగు
(ప్రత్యయవాచ్య [కియ యింక నేది గిలదు? ““తయోరేవ కృత్య క్రఖలర్థాః' ' (8-4-70)
అను సూ[తముచే భావక ర్మార్థములందే కృత్య (పత్యయములు విహితములు గదా. కావున
నిట భావమనగా ధాతువాచ్యమగు భావనయే. అదియే |కియ యనియు వ్యవహరింపబడును
గదా యని శంక కలుగును - దానికి ట్టు సమాధానము.
కృదంత స్థలములందు, ధాతువు, వర్తమానమయిన భావ్యత్వముగల [క్రియను
బోధింపదు. అనగా ప్రస్తుతము జరుగుచున్న దానిగా జెప్పదు. వేరొక యవస్థలో జరిగిన
దానినే చెప్పును. ఆ (క్రియ, తత్సాధసమైన కారక మునకు అవచ్చేదకము. కారకము ప్రత్య
యార్థము. తత్సంబంధ మువలన కియకు భావ్యత వ్యజ్యమానము - “పచతి దేవద తః =
“దేవదత్తుడు వంట చేయుచున్నాడు ; అందుము ఇట లకారార్థము కర్త వాని సంబంధమువలన
ధాత్యర్థమగు వర్తమాన పచి|క్రియ భావ్యము. ఆశే “పాచకః' అను కృదంత స్థలములందును
గమనీయము. “ఆస్యతే దేవద తేని = దేవదత్తుడు ఉండుట. ఇట లకారార్థము భావన, తత్సం
బంధము వలన ధాత్వర్థ మునకును భావ్యత. కాగా, [పకృతి వాచ్యమగు భావము వేరు. లకార
వాచ్యము వేరు, కృత్య (పత్యయాంతములందును, క్యా[పత్యయాంతములందును, పళ
యార్థమగు భావము వేరు. అడి బాహ్యము. 44881
అవతారిక... ఉపమానోపమేయ భావము, '“శయితవ్య' మున్నగు కృత్య _పత్య
యాంత వాచ్య క్రియతో నత్యంతమసంభావితమంటిరే ? ఎందువలన
శ్లో న కేవలౌ (దవ్యగుణౌ తద్వాన్వాప్యుపమీయతకే ।
శయితవ్యాదిభిన్నే షు నోపమార్జోఒస్తికళ్చన ॥ £39
శయితవ్యాదిభిః = 'శయితవ్యి మున్నగు పదములకు వాచ్యములగు [కియలతో, కేవలౌ[ద
వ్యగుణా = కేవల (ద్రవ్యముగాని కేవల గుణముగాని, తద్వాన్‌ వా అపి = లేదా (ద్రవ్యవత్తు
గాని గుణవత్తుగాని, న ఉపమీయతే ఇ పోల్పబడదు, తేష = వానిలో, ఉపమార్థః =సాదృశ్య
నిమిత్తమైన అన్వయి ధర్మము, కశ్చ న = ఏదియు, న ఆస్తీ = లేదు.
తొతల్ఫేర్య బివరణములు.._ “శయితవ్యమ్‌ి - అనగా శయన క్రియ. తత్తుల్యుడు
దేవదత్తుడు అని వివకించి, ““శయతవ్యేన తుల్యో దేవద త్తః” అని ఎవరును |ప్రయోగింపరు.
వాక్యస దీయము 92 ద్రవ్య
[3
ఉపాధులు లేనిచో శబము శుద్ధ (దవ్యమున కు బోధింపజాలదు. ఈ యభ్మిపాయము
సంబంధసముద్ద్షశమున 52, రల, 54 కోకములలో స్పష్టము కాగలదు, ఉపాధులు శబ్బవాచ్య
ములు కావు, బోధవిషయములు కూడ కొవు. 1వ॥
అవతారిక. జాతి, గుణము మున్నగు ఉపాధుల యందు శబ్దమునకు తాత్స
ర్యములనియెడల ఆవి ఉపాధులేకానోపవు. శబ్దమునకు వాచ్యములుకానివి ఉపాధులు కానే
గవుకదా ! అను (ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో॥ అ(ధువేణ నిమి _త్తేన దేవద త్రగృహం యథా |
గృహీతం గృహ శబ్దేన కుద్దమేవాభి ధీయతే ॥ 9
యథా = ఏరితిగా, దెవదత్తగ్భహమ్‌ = దేవదత్తునియిల్లు, అ్యధువేణ = ఆస్థిరమగు, నిమి
త్తేన = నిమిత్తముచె, అనగా కాకము మున్నగు పదార్థముచే, గృహీతమ్‌ = తెలియబడినది
అయినను, గృహళబ్దేన = గృహ అను శబ్దముచే, శుద్ధమ్‌ 4- ఏవ = శుద్ధ మైనదే, అనగా
కాకముయొక్క సంబంధము లేక కేవల గృహమే, అభిధీయతే = చెప్పబడుచున్న దో,
(తథా) = అల్లు శోబ్బముచే సత్యమగు పదార్థమే చెప్పబడునని 1 వ క్లోకార్థముతో నన్వయము
చూపవ
ఒక మనుష్యుడు [గామాంతరము వెడలి అచట 'దేవదత్తుని గృహమేది 2', అని
అడుగగా “అదిగో కాకి యున్నది దేవదత్తుని యిల్టు' అని గుర్తు చెప్పుదురు. అచట కాకము
ఉపాధి, అనగా దేవదత్తుని గృహమును తెలుసుకొన పుటలో సహకరించినది. ఇతరుల గృహ
ముల నుండి దేవదత్తుని ఇంటిని వేరుగా చూపు నిర్ణయమున కారణమైనది. ఇంతియేకాని గృహ
శబ్రయమునకు కాకము వ చ్యార్భ్థము కాదు. కాకము యొక) స లేకుండగనే గృహ శబ్దము
రా పః
పద్ధమగు - అనగా కాక నంబంధములెేని _ ఇంటినే బోధించు
(పక్పతప మున గూడ చాతీ, గుణము, [కియ, సంఖ్య మున్నగు ఉపాధులు ఘట
శబ్దమునకు వాచ్యాద్ధవ ములు కానేరవు, ఘటత్వజాతి నలుపు మున్నగు గుణములు, చలనము
మున్నగు క్రియ, ఏకత ఏ మున్నగు సంఖ్య, ఇవియన్నియు కాకమువలె ఇతరవస్తువుల
తమ
లి
కంటె ఘటమును వేరుచేసి ఆ ఆ వ్యక్తి కినే బోధ విషయముగా చేయగలవు.
క్‌
'తెలని పంచ
రా
దృష్టాంతములు చాల కలవు “దేవదత్తుడు ఎవడు'? అను (పశ్నకు,
కట్టుకొన్న వాడు దేవద త్తుడు! అని గుర్తు చెప్పు ను. ఇచట వస్త్రము ఉపాధి. ॥లి॥
ox te
తి
అభతారిక__ “కాకవద్దేవద త్త గృహమ్‌' _ (కాకముకలది దేవదత్తుని యిల్లు
అనునది [పకృతమునకు దృష్టాంతము కానేరదు. ఏలయన- కాకము గృహముకంటె మిక్కిలి
విజాతీయమగు వస్తువు. గృహముపై కాకము నిలిచియున్నను ఆ రెంటికి భేదము స్పష్టముగా
భాసించును. వానిని వేరుచేయట నుకరము. కాబట్టి కాకము గృహశబ్దమునకు వాచ్యార్థము
కానేరదు. *ఘ ఘటత్యజాతి' గుణము మున్నగునవి : కాకమువంటివి కావు. వానిని [(దవ్యముక౦ టె
నముద్దేశము 917 పదకాండము
441]
[దవ్యమునకును కియకును నుపమానోప మేయ భావము అసంభవి. ఆటులనే “శయితవ్యేన
తుల్యం స్ట్రాల్యమ్‌' అని గుణమును [కియతో పోల్పము. [దవ్యమున కా! శయమగునదియు
[క్రియతో బోల్చ్పబడదు. '“శయితవ్య తుల్యము దేవదత్తుని స్వత్వము” - అను వ్యవహారమున
లేదు. 'శయితవ్య తుల్యుడు స్థూలుడు' = అని గుణికిని క్రియకును నొపమ్యము ఎచ్చటను
లేదు. సాదృశ్య హతువగు ధర్మము లేకుండుటయే కారణను. [పసిద్ధమయిన గుణమో
కియయో ఉపమానోపమేయ భావమునకు నిమిత్తము, చందునకును ముఖమునకునువలె
నేదేని యుండవలెను గదా. పె వ్యవహారములలో నట్టి |పసిద్ధి లేదు. 1 4లి9॥
అవతారిక. [కియకును [దవ్యగుణములకును సమానధర్మము లేకపోలేదు. కాని
అది వాక్యముసందు |ప్రయోగింపబడదు. అందువలన నుపమానోపమేయభ్ధావ ప్రతీతి కలుగ
లేదు, అని యందురేని అది యుక్తము గాదు. జౌపమ్యమున కుపపత్తియే లేదుగదా.
శో ఉసమానోపమేయత్వే (ద్రవ్యెచాను క్త ధర్మిణి |
నిమిత్తక్వేన గమ్య న్తే రూఢయోగాః |క్రియాగుణాః ॥ 440
అనుక్త ధర్మిణి = అభిహితము కాని సదృశ ధర్మముగల, [దవ్యే చ = (దవ్యమునందును,
ఉపమానోపమేయత్వే = ఉపమానోపమేయ భావమునందు, రూఢయోగాః = నిరూఢ మయిన
సంబంధము గల, [కియాగుణాః = |క్రియలును గుణ్యములును, నిమి త్ర తేన = ఉపమానోప
మేయ భావమునకు నిమి త్రముగా, గమ్య న్తే = ప్రతీయమానము లగును.
తాత్తృర్భో వివర్‌ణములు. సాదృశ్య పయోజకమగు ధర్మము, వాక్యమున
చెప్పబడకపోయినను, పసిద్ధివలన, పదార్థమునం దేకదేశములా ఇవి వి యనునట్టు అవినా
భూతములయి [కియానిమి త్తకములును నణనిమి త్రకములునునగు సంబంధము లుపమానోప
మెయములకు (పతీతములగును. ముఖము చందుని వోలియన్నదని: నిన, కాంతీమంత మని
చెప్పనక్కఅలేదు. ఆ ఉపమానోపమేయభావము (ప్రసిద్ధము. “శయితవ్యముతో తుల్య
అనిన నశ్రుదియు పతీయమానమగుట లేదు. ఎందువలన? ఆ జొపమ మ్యమ నుపపన్నము
గనుక, అనుట, 1440n
అవతారిక పోనిండు. (క్రియతో |క్రియావత్తు పోల్పబడనగునే యనిన.
హోతవ్య సదృశో హోతేత్యతా స్యర్జోన విద్యతే |
విరోధాత్‌ [కియయాతస్మాత్‌ (క్రియావాన్నో పమీయతే ॥ 441
హోతవ్య సదృశ: హోతా = హోమ [కియాతుల్యుడు పోత, ఇత్య తాపి = అనుచో గూడ,
అర్థః = ఉపమా ప్రయోజనము, న విద్యతే = లేదు, కుతః? = ఎందువలన ననగా, విరో
ధాత్‌ = విరోధముండుట వలన, తస్మాత్‌ = ఆ హేతువులన, [కియయా = క్రియతో,
కియావాన్‌ = ఆ |క్రిరప కాయ భూతమగునది, న ఉపమీయతే = పోల్పబడదు.
వాక్యపదీయము 918 వృ ర్తి
[ 442
తాత్త్రర్య వినరొణమ లు “శయిత వ్యేన తుల్యః శాయకః = పండుకొనుటతో
దుల్యుడు పండుకొనువాడు.
“హోత్రవ్యేన తుల్యః హోతా” = హోమసమానుడు హోత _ అని యిట్లు కృత్య
(ప్రత్యయాంత క్రియావాచకముతో [కియాశయుని బోల్చుట యుక్తము గాదు. [క్రియకు
స్వభావము సాధసీయత = చేయదగిన పనియై యుండుట. [కియావంతము సిద్ధ స్వభావము.
కట్టు పరస్పర విరుర్ధములగుటవలన వానికి సమాన ధర్మయోగము సంభవింపదు. అత్యంత
భిన్నములగు [క్రియా [ద్రవ్యములకు బాపమ్యము నుపపాదించుట (పయో జన విరహితము.॥44 1
అవతారిక అట్టయిన రెండు [కియల కుపమానోపమేయభావ ముండునాయనిన--
లో కియా సమా నజాతీయా తద్భావాన్నోవమీయతే ।
జాతి ఛే దేఒపి పాకేనభిన్నాః పాకాదయః క్రియాః ॥ 442
సమాన జాతీయా [కియా = సమానమగు జాతికి చెందిన |కియ, తద్భావాత్‌ = తత్త్యము
వలన = ఐక్యమువలన ననుట, న ఉపమీయతే = ఒకదానితో నొకటి ఉపమింపబడదు,
జాతిభేదే సత పి = జాతిఖేద మున్నపుడును, భిన్నాః = భిన్న భిన్నములగు, పాకాదయః
= పాక క్రియ మున్నగు, |కియాః = (క్రియలు, పాకేన ఇ పాక క్రియతో నొక పాక క్రియగా,
న ఉపమీయన్తే = ఉపమింపబడవు.
తొాత్సృర్భ వివరణములు__. ఒ కేజాతికిచెందిన [కియ లయినచో నందొకటి వేరొక
దాని కుపమానము గాదు. అపుడు వానికి ఐక్యమే ఆయె. జౌపమ్యమునకు భేదమును నభేద
మును నావశ్యకములు. “శయితమవ్యేన తుల్యం శయితవ్యమ్‌” = పండుకొనదగుటతో
తుల్యము పండుకొనదగుట - అధ్యేతవ్యేన తుల్య మధ్యేతవ్యమ్‌"” = అధ్యయన క్రియతో
సమానమైనది అధ్యయన [క్రియ - అని యిట్రాపమ్యము నుపపాదించుట కేమి యర్థము ?
అత్యంతాభేద మున్నపుడు, “గోవువంటిది గోవు అని యనరుగదా ః భాష్యకారుడు = 'యది
యదెవోపమానం తదేవోపమేయం క ఇహ ఉపమార్థో గౌరివ గారితి - అని చెప్పినది ఈ
అభి పాయముతోడనే, భిన్నములై న పదార్థములయినను నేకజాతీయములగుట వలన, జాతిభేద
నిమి త్రకమయిన ఉపమానోపమేయభావము వానికి ఘటింపదని భావము:
ఆ విధముగనే అత్యంత భేదముగల పదార్థములకును నయ్యది నిష్పయోజనము.
“వ క్తవ్యేన తుల్యం పఠితవ్యమ్‌” = చెప్పబడుట, చదువబడుట తుల్యములు - అని వ్యవహ
రింపరు. సమానధర్మమున కట సంభవముండదు. “'అథాన్య్మదుపమాన మన్యదుపమేయం క్ర
ఇవోపమార్డో గౌరివాశ్య ఇతి'' _ అని భాష్యము. ఉపమా నోపమేయము లత్యంతభిన్న ములయిన
గోవువంటి దశ్వమనుటలో నర్థ మేమి ? “'“ఉపమానోపమేయత్వం త తాత్యంత మసంభవి” * _
అని 4865 వ కారికలో చెప్పబడినది.
ఇక క్రియతో (దవ్యగుణాదులకు, వానియందుగల సత్త్వము. జ్ఞయత్వ్యము,
నముద్దేశము 919 పదకొండము
444]
మున్నగు ధర్మములను బుచ్చుకొని సాదృశ్యముండునుగాన జౌపమ్యము సంభవింప వచ్చును
గదా యనవచ్చును. కాని ఆ ధర్మములు సర్వార్థ సాధారణములు. కావున నవి యుపమా
నిమిత్తములు కాజాలవు. స త్త్యమనగా వస్తుత్వము. జ్ఞేయత్వమనగా జ్ఞానములో విషయమగుట
సకల వస్తువులందును నా ధర్మము లుండును. అవి సాదృశకమును వచించుటకు పయోజశక
ములు కావు” = అని పూర్వపక్ష భాష్య తాత్పర్యము. 1442
అవతారిక. “'శయితవ్యమ్‌' మున్నగు పదములందలి సజాతీయ (క్రియలకు
ఎట్లో భేదమును గల్పించి. ఉపమానోపమేయభావము నుపపాదించుటయు గిలదు. ఎట్టన -
శ్లో ఆధార భేదాద్భిన్నానా ముపమానస్య సంభవః ।
అ ధ్యేత వ్యేన విప్రాణాం తుల్య మధ్యయనం విశామ్‌ ॥ 448
ఆధారభేదాత్‌ = ఆ(శయమగు [దవ్యముయొక్క_ భేదమువలన. భిన్నాయాం = భేదముగలది
యగు సజాతీయ [కయ విషయమున, ఉపమానస్య = ఉపమానోపమేయ భావమునకు,
సంభవః భవతి = సంభవము కలుగును - (ఎట్టనగా), _విప్రాణామ్‌ = [బాహ్మణుల, అధ్యే
త వ్యేన = అధ్యయనముతో, విశామ్‌ = వై న్యల, అధ్యయనం = అధ్యయనము, తుల్యమ్‌ =
సమానము (అని చెప్పవచ్చును.
తౌల్ళర్భం వివర ణములు.__- |కియలు సమాన జాతీయములయినను, వాని కాాశయ
ములు వేరు వేరయినపుడు వానినిబట్టి భేదమును, జాతి అనుగతమై యుండుటచే సామ్యమును
నుండును. కావున భేదాభేదములున్నప్పుడు సంభవించు ఉపమానోప మేయభావ ముపపాద్యము
ఎట్టనగా = “బాహ్మణానామధ్యేత వ్యేన సదృశమిదం క్ష|త్రియాదీనా మధ్యయనమ్‌ =
'బాహ్మణుల యథఢ్యయనముతో నీ క్ష[తియాదుల యధ్యయనము తుల్యము' “రాజ్ఞః శయిత
వ్యేన తుల్యం దేవదేత్తస్య శయితవ్యమ్‌' “రాజుగారి శయనముతో దేవదత్తుని శయన క్రియ
సమానము' - ఇత్యాది ప్రయోగములు దృష్టములు. ఆధ్యయన శయన |క్రియలకు, |బాహ్మ
ణులు, క్ష/తియులు అను న్నాశయములవలనను, రాజు, దేవదత్తుడును అను ఆ|శయముల
భేదమువలన భేద ముపపాదితము. కావున నుపమానోప మేయభావము సంగతము. ॥ీశీలి॥
అధభతారిక... ఓయీ ! భేద (పతిప త్రికొరకు, క్రియావాచక శబ్దము, ఆశయము
నపేక్షించుచున్నదని తేరినదిగదా ౩ అపుడది సాపేక్షమగుటచే అసమర్శమగును. అస మర్థ్ధమైన
తద్ధితవృ త్తి పా ప్తింపదేయనిన--
లో అర్ధాత్‌ (పకరణాద్వాపి యా పేక్యం (పతీయతే |
సామర్థ్యాదన పేక్షస్య తస్య వృత్తిః (ప్రసజ్యతే (1 44 4
యత్ర = ఏ విషయమునందు, ఆర్థాత్‌ = సామర్థ్యము వలన గాని, |పకరణాద్యా అపి =
[పకరణమువలన నయినగాని, ఆఅ అ పేక్యమ్‌ = అ పేక్షింపవలసినది. పతీయతే = (ప్రతీతి
వాక్యపడీయము 920 వృ శి
[444
గోచరమగునో, త్మత = ఆ విషయమునందు, అనపేక్షస్య = సాపేక్షముగాని, సామర్థ్యాత్‌ =
దానికి, వృంత్తిః == ఏకార్థీభావమను సామర్థ్యమువలన గలుగు తద్దిత వృత్తి, |పసజ్యతే =
(పస క్రమేయగును.
తాత్పర్య వివరణములు._. “ఆధ్యేతవ్యేన సదృళమధ్యేతవ్యమ్‌”* అనియే చెప్పి
నను, ఆ అధ్యయనమున కాాశయభూతులగు (బాహ్మణ క్ష్యతియాదులకు సామర్థ్యమువలన
ప్రతీతి కలుగును. లేదా పక రణమువలన నది సిద్ధింపవచ్చును. అపుడు సాపెక్షత వేరుగాన
తద్ధితవృ త్రియగు వతి పత్యయాంత [ప్రయోగము సంభవించును.
మరియు - “|బాహ్మణానాం' అనియు, “క్షర్తియాణాం” - అనియు వ్య స్తపదము
లుగా గాక “ బాహ్మణాధ్యేతవ్యె న తుల్యం క్షత్రియాధ్యతవ్యమ్‌' = ““రాజశయితవ్య సదృ్భ
శమ్‌, దేవదత్త శయితవ్యమ్‌” అని సమాసముచేసి |పయోగించిన, ఏకార్థభావమువలన నిక
సాఫేక్షత యుండదు. ఆ విధముగనే - ““స్థాతవ్యెన తుల్యం గమనం, “మందత్వాక్‌ ” =
మందముగ నుండుటవలన నీ నడక నిలుకడతో తుల్గముగ నున్నది. “నృత్తేన తుల్యం
గమనం బహువికారత్వాత్‌ '* = చాల వికారములు గలదై యుండుటవలన నడక నాట్యమువలె
నున్నది - అను వ్యవహారములలో, భిన్న జాతీయములగు న్ధాన గమన [కియలకును, నృత్త
గమన [కియలకును నుపమానోపమేయభావ మగపడుచున్నది.
కృ[త్పత్యయములచే అఖభిహితమయిన భావము దవ్యమువలె. భాసించునని చెప్ప
బడినది. అంతియకాదు. అది [కియవలెగూడ భాసించును. ''తుమున్మ్‌ణ్వులౌ [కియాయాం
క్రియార్డాయామ్‌'' (లి-8-10) అని సూత్రము, ఒక (క్రియ కింకొక |కియ [పయోజనమయి,
తద్యాచక (క్రియాపదము సమీపమున నుచ్చరింపబడినపుడు తుమున్‌, ణ్యుల్‌ అను (ప్రత్య
యములు భవిష్యదర్థమున, ధాతువునకు బరముగానగునని ంపర్థము. కృష్ణం దమం యాతి.
“కృష్ణం దర్శకోయాతి' = అని యుదాహరణములు. 'భోకుం పాకకః' = భుజించుటకు పాకము
అనియు, 'భోక్తుం పచతి _ అని తిజంత ముపపదముగ నున్నప్పుడువలె, తుమున్‌ [ప్రత్యయ
[ప్రయోగము కలదు. అట్టే “బోద్ధుం పొఠః', 'కారకస్య గతిః అనియు |[పయోగములు
దృష్టములు. ఇట పాఠః 'పాఠః గతిః - అను కృద్వ్య త్తులచే అభిహితమయిన భావము [క్రియ
వలె భాసించిననే, వానికి ఉపప త్తి,
ఇట [(కియకు వాచకములు, ధాతు భాగమును, [ప్రత్యయభాగమును గూడ నగు
చున్నవి గదా. కాగా ధాతువాచ్య [క్రియ నాశ్రయించియే తుమునాదులు [పవ ర్తించుననరాదా
యనిన నట్టన గాదు. |క్రియార్థమయిన |కియ అనగా భోజనార్థమయిన పాక [కియ గదా.
ఆ పాకము, సిద్ధమయినదే భోజనార్థమగును కావున (పత్యయవాచ్య క్రీయయే తుమునాదు
లన్వయించుటకు యోగ్యము.
అటులైన, “భోక్తుం పాఠః” అనునట్లు, “పంచకృత్వః పాఠః" _- అయిదు
పర్యాయములుగా పాకము = అని యిట్టు ఏల [పయోగింపరాదు ? అనిన - [కియయొక్క_
సముదేశము 921 పదకొండము
445 ]"
అభ్యావృత్తి గణనమున “కృత్వ సుబ్‌' ప్రత్యయము విధింపబడినడిగదా. అఖ్యావృ త్తి యనగా
మరల మరల (ప్రవృత్తి. అయ్యది క ర్హవ్వమాపమగు (క్రియవగాని సిద్ధమయిన దానికి సంభ
వింపదు. అందు తిజన్తశబ్దము |[పయోగింపబడిన, [క్రియ క ర్తవ్యరూపమని దెలియునుగాన నా
(ప్రత్యయము సంభవించినను నవిలేనిచో రాదు. ““పంచకృత్వః పాకోభవతి" అనుడు. అది
న్యాయ్యమగు [పయోగమగును. భవతి అను తిజంతమచట సాధ్యస్వభావమగు [క్రియను
బోధించునుగాన దానికి అభ్యావృ త్తి ససంభవము.
సరి. “ఓదనస్య పాకః* అనుచో సమన్యయమెట్టు? |ప్రత్యయార్థమగు సిద్ధతకు
సాధనమగు ఓదనముతో సంబంధ ముపపన్నము గాదుగదా ? సాధ్యస్వభావమ గు [క్రియ
ఆయిననే దానికి కారక సంబంధము కలుగును. అనిన _ సత్యమే యనుకొనుడు. కాని [ప్రత్య
యార్థ మునకు అచట అ|పధానమయిన ధాత్వర్థము ద్యారా కారకసంబంధ ముపపాద్యము.
అభ్యావృ శ్రి త్రితో సంబంధమును గూడ నా విధము” నేల యుపహాదింప రాదందురేమో ?
వినుడు. (పధానమయి దానికి ఇతరార్థములతో సంబంధము, స్వస్వభావమునకు విరుద్ధమయిన
ధర్మము ద్వారమున: గలుగదు. ఘళఖర్థమగు (క్రియయొక్కం సిద్ధత క ఆభ్యావ్య త్రీ విరుద్ధమయి
నది. సిద్ధమయిన, మరల మరల ప్రవృత్తి యెట్లు కలుగును ? సాధనములతో = కారకము
లతో సంబంధము అ|పధాన ద్వారమున, విరోధము లేనందున గలుగవచ్చును అని తాత్వ
ర్యము. కీట శ॥
అవతారిక__. ఈ విధముగ ఘజ్‌ మున్నగు కృదంతముల సంబంధ మున్నపు
డును |కియాశయములగు తుము[న్పత్యయాది కార్యములు అగపడుచుండుటవలన తద్వాచ్య
[కియ తృతీయాంత పదవాచ్యము ఉపమానముగా సంభవించును. “తల పాకవత్‌ మృత
పాకః = నూనె వంట వంటిది నేతివంట - అను సీ మున్నగు (పయోగములును వతి ప్రత్య
యాంతములు గలవు. తైల పాక ఘృతపాక పదములు సమస్త పదములుగాన సాపేక్షత్యము
లేదు. సామర్థ్యము నిర్భాధము. కృదభిహితమగు భావమునకు [ద్రవ వ్యవాచక మునకువలె లింగ
సంఖ్యా సంబంధమును నుప పపన్నమే యనుచున్నారు.
శో తె లపాకేన తుల్యే చ ఘృతపాకే నివకీకే |
క్రియావదపి కౌర్యాణాం దర్శనా(త్రత్యయో భవేత్‌ | 445
తై లపాశకేన = నూనెవంటతో, తుల్యే = సమానమైనదిగా, ఘృత పాకే = నేతివంట, వివక్షితే
చ = వివక్షితమైనపుడును, |క్రియావత్‌ = [దవ్యమువలెనే గాక |క్రియవలె గూడ ఘజుంతమున,
కార్యాణాం = తుమున్‌ మున్నగు కార్యములు, దర్శనాదపి = అగపడుటవలనను, [ప్రత్యయః
వతి ప్రత్యయము, భవేత్‌ = వచ్చును.
తాత్పర్య వివరణములు--- తాత్పర్యము సుగమము. 1445
అవతారిక. ఘణాదధ్యంతభావ [పత్యయాంతము లుపపదములై యున్న పుడు
వాక్యప దీయము 922 వృత్తి
[ 446
తుమున్‌, ణ్యుల్‌ , మున్నగు కార్యములు [కియాయోగమునందు వలె [పవ ర్రించునను విషయము
నకు వా ర్తికమతమును సంవాదకము.
లో॥ ఆతిజ్‌ గహణ మేవం తు సమాసస్య నివర్తకమ్‌ 1.
గమనం కారక సేతి ణ్వుల్యన్యస్మిన్న సం భవేత్‌ ॥ 440
ఏవమ్‌ = ఈ |పకారము, “కారకస్య గమనమ్‌' = 'కారకస్య' “గమనమ్‌', ఇతి = అను పద
ములకు, సమాసస్య = ఉపపద సమాసమునకు, నివర్తకం = పతి షేధకము, 'అతిజ్‌
[గ్రహణం భవతి = “ఉపపదమతిజ్‌” (2-2-19) అను సూూతమునందలి అతిజ్‌ అనునది
యగు, తత్‌ = అది, అన్యస్మిన్‌ , ణ్వులి = వేరొక ణఖ్వు[ల్పత్యయమైన, న సంభ వేత్‌ =
సంభవింపదు.
తాత్భర్య వినరణము._- “ఉపపదమతిజ్‌' (2-2-19) అను సూత్రము ఉపపద
మునకు సమాసమును విధించునది. ఉపపదమనగా [పత్యయవిధాయక సూతములందు సప్త
మ్యంత పదముచే చెప్పబడినది. ““కుంభకారఃి' అను సమాస ముదాహరణము. 'కర్మణ్యణ్‌
అను సూ తము ఆ|ణ్బ్సత్యయ విధాయకము. అందు స ప్రద్యుంతపదము “కర్మణి' అనునది ఆ
కర్మను బోధించుపదము కుంభపదము. దానికి “కారి అను కృదంతముతో సమాసము,
'ఆతిజ్‌* అనునది సమాస నిషేధకము. తిజన్త ముపపద సమాస ఘటకము కారాదని తాత్స
ర్యము. 'కారకః |వజతి' = అను వాక్యమున కారకః అను పదము ణ్వు[ల్పత్యయాంతము.
“తుమున్‌ ణ్యులౌ [కియాయాం (క్రియార్థాయామ్‌ '' (8-8-10) అను సూతము తద్విధాయ
కము. కరణ మొక [కియ. గమన మొక [కియ. చేయబోవువాడై వెళ్ళుచున్నాడని యర్థము.
గమనమునకు |పయోజనము కరణము. [కియార్ధక క్రియ అనగా కరణార్థక గతి కియ.
తద్వాచకమగు “వ్రజతి” అనునది ఉపపదమై యుండుటచే కారకః అనుచో భవిష్యదర్థమున
ణ్వు(ల్పత్యయము. ఇట తిజంతమునకు సమాస పస క్రియే లేదు. సమాస విధాయకమునందు
“సుప్‌ సుపా” - అని అధికార్మపాప్తము. అందువలన 'ఆతిజ్‌” _ అనునది వ్యర్థమని శంకించి
వార్తిక కారుడు - ““ఉపపదమతిజితి తదర్థ పతిషేధః” _ అని సమాధానము వార్తికమును
బోధించెను. తదర్థ (పతిషేధమన తిజర్ధ సుబన్తముతో సమాస నిషేధమునకనుట. 'అతిజ్‌.
అనునది అర్థ (ప్రధాన నిర్దేశము. కి మార్థమునకు సమాసము రాదనుట. “ఉపపదమ [కియా”-
అని వివక్షేతార్థ |పతిపాదకమగు సూ|త్రన్యాస ముచితమను తాత్పర్యముతో “(కియా పతి
'షేధోవా” - అని వా ర్రికాంతర పాఠమును గలదు.
[కియా (పధానమగు సుబన్త ముపపదమగునపుడు దానికి [పాప్తించు సమాసము
నకు పతిషేధమనుట “కారకస్య గతిః *“కారకస్య గమనమ్‌” “కారకస్య [వజ్యా' - ఇత్యాది
స్థలములందు [కియా (పధాన సుబన్తములప నుపపదములు, “గతిః గమనమ్‌ (వజ్యా'
మున్నగునవి. గతిః మున్నగునవి యుపపదములమయినపుడు, ణ్వుుల్పత్యయ తుమున్‌ ప్రత్య
యాదులు (పవర్తింపనియెడల సమాస |పతిషేధమునకు | పయోజనమేమగును ?
సముద్రేశము 923 వదకొండము
447 ]
పోనిండు. ణ్యుల్‌ తృచౌ అను సూ త్రముచే ణు ల్పత్యయము విధింపబ డినపుడా
ణ్వులంతముతో |క్రియావచనమునకు సమాస ప్రతిషేధమున కది సార్థకమందురా ? కాదు.
అపుడుపపదము లేదుగదా. కనుక “'కారకస్య గతిః" - ఇత్యాదులందు 'గతిః' మున్నగునవి
యుపపదములు సుబంతములు నగుటచేత |ప్రాప్తించు నుపపద సమాస పతిషేధమునకే
అతిజ్చదము. ఆ పతిషేధము ఘజ్‌ మున్నగు |ప్రత్యయములంతమున గల ఊపపదము
లందును, [కియా కార్యములగు “తుమున్‌', “ణ్యుల్‌'- మున్నగునవి వచ్చునని జ్ఞాపన చేయు
నని [గహింపదగియున్నది.
అతిజ్బదము, సిద్ధస్వభావమగు నర్థమునకు [కియాత్వమును జ్ఞాపన చేయునని
యనరాదు, వస్తు స్వభావ విపర్యాసమును ఏవియు జ్ఞాపన చేయజాలవు, 14461
ఆనోతొరిక ““తేనతుల్యం [కియాచేద్వతిః ” - అను సూ[తమున “ కియాచేత్‌'
అనునది వతి పత్యయ [ప్రకృతికి విశేషణము కావచ్చునని నిర్ణయింపబడినది. “సమర్థ తృతీ
యాంతమగు' | బాహ్మణేన మున్న గునది [క్రియ యెట్టగును ? అని శంకించి, [కియావాచకము
లగు తృతీ_యూంతములు “శయిత వ్యేన' “పాకేని మున్నగునవి సంభవించును 'శయితవ్యవత్‌ '
“పాకవత్‌” మున్నగు “వత్యంతములు' ససంభవములని ఇంతవర కుపపాదింపబడినది, ఇట్టుప
పత్తి యున్నను 'కథం చ తృతీయాసమర్థం నామక్రియాస్యాత్‌ ' - అను నాశ్నేపమునకు,
““సర్వవతే గుణశద్దాః సముదాయేషువర్తన్తే । సముదాయేషు వృత్తాః శబ్దాః అవయవేష్వపి
వర్త నె'” = బాహ్మణ, కృత్తియ, వైశ్య 'శ్నూద' - అను నీ శబ్బములన్నియు సముదాయ
బోధకములు. సముదాయమనగా గుణముల సమూహము. “చాందాయణాది తపస్సును, వేద
వేదాంగాది పరిజ్ఞానమును, బాహ్మణుడుగా జన్మించుటయును |బాహ్మణుడను వ్యవహారము
నకు గారణములు. తపస్సును, పాండిత్యమును లేనివాడు జాతి [బాహ్మణుడే యగును. పరి
పూర్ణ |బాహ్మణుడు గాడు. అటులనే గౌరవర్ణము కలిగి యుండుట, ఆచార శౌచము, కపిల
వర్ణ కేశ తము మున్నగునవియ [బాహ్మణత్వ వ్యంజకములుగా పురాకల్పమున నుండెడివి.
ఈ విధముగా గుణ సముదాయమును జెప్పు శబ్దము లొకప్పుడు అవయవమా[తమును
బోధించుటయు కలదు. తూర్పు పంచాలము, ఉత్తర పంచాలము అందురు. అట సముదాయ
బోధకమయిన పంచాల శబ్దము పూర్వోత్తర శబ్దముల (ప్రయోగమువలన నవయవ మాత్ర
బోధకమగుచున్న ది. తై లమున గొంత భాగమే భు క మైనను “తైలం భు కం “ఘృతం
భుక్తం” మున్నగు వ్యవహారములును గలవు. కావున [బ్రాహ్మణ వదధీతే' అను స్థలమునను
(బాహ్మణ శబ్ద ముపమేయగత [కియ = అధ్యయనము మ్మాతమును జెప్పును. కావున నుప
పత్రి లేదు' _ అని యిట్లు మార్గాంతరము నాశ్రయించి సమాధానము మహాభాష్యమున జెప్ప
వలసి వచ్చినది ? _ అని యాశంకించి చెప్పుచున్నారు.
శో సర్వస్య పరిహారార్థం సముదాయత్వ మాశితమ్‌ |
ళుద్దాయా ః సంభవాన్న స్యాత్‌ కియాయా (ద్రాహ్మణాదిషు ॥ 447
వాక్యపదీయము 924 వృత్తి
[448
సముదాయత్యండాగుణసముదాయమగుట, సర్వస్య పరిహారార్థం చాసర్వసాధారణ పరిహారము
కొరకు, ఆశితమ్‌ = ఆశయింపబడినది, అన్యధా = అట్టు కానిచో, శుద్ధాయాః = కేవలమగు
కియాయా? = (క్రియకు, సంభవాత్‌ = సంభవము కలదుగాన, వబాహ్మణాదిమకాబాహ్మణ
వత్‌ ఇత్యాదులందు, న స్యాత్‌ = వతి పత్యయము రాకపోవును.
తాత్ఫ్‌ర్యో వినరణయములు_- 'హోతమ్యేన తుల్యం” - ఇత్యాది వ్య వహారములందు
[కియావాచియగు తృతీయా సమర్గము సంభవించుననుకొనుడు. అయినను “సర్వఏతే శబా
గుణసముదాయే వర్త నే - అని సముదాయ రూపత్యము నా శయించుట, సర్వసాధారణమగు
పరిహారమొక్కటియే చెప్పదగునని. కానిచో, శయితవ్యాది పదబోధ్యమగు సముదాయ
రూపముగాని శుద్ధ్యక్రియ, (ప్రత్యయ పవృశ్తిగా సంభవించుచున్నది గాన [_బాహ్మణాది శల
విషయమున వతి_ప్రత్యయము రాకుండెడిది. (కూహ్మణ శబ్దము లక్షణా వృ త్రిచేత [క్రియావాచి
యగు ననవలెను. “హోతవ్య' 'పాక' మున్నగునవి ముఖ్యవృ క్తిచేతనే (క్రియావాచులు గదా.
ముఖ్యము సంభవించినపుడు గౌణము నేల పరిగహింపవలెను? అను |పశ్న కలుగును.
ఇపుడుమట్టుకు సర్యపరిహారమెట్లు ? సముదాయ ఏకదేశములను గల్పించి |క్రియావచనములు
[బాహ్మణాది శబ్దములగుననిన నయ్యది గౌణ పరి గహ మయగును గదా యనిన, వ్యాప్తి
న్యాయమువలన గౌణ ముఖ్యోభయ (గహణమని తాత్పర్యము. గౌణ ముఖ్య న్యాయమున కిది
తావుగాదు. సాదృశ్య సంబంధముచే గుణారోపమువలన గౌణములయిన వానికి [గ్రహణము
లేదనియే ఆ న్యాయము బోధించును,
లేదా [క్రియకు తృతీయాసమర్గత సంభవింపనే సంభవింపదను నాశయముతో
సముదాయ రూపత నాశ్రయించి సమాధానము భాష్యమున చెప్పబడినదనియు ననవచ్చును.
కొని యిది కారికా సమ్మతమగు వ్యాఖ్యగా దోపదుగాని యు త్రర కారికలో నా విషయము
స్సురించును, nh$ Ti
అవతారిక. ఆది యెట్టన--
ట్లో ఉసమాననివక్షొయాం స్వధర్మశ్చ నివర్తతే |
కియాయా, న శుతాద్యస్మాదుపమానం సమాప్యతే i 448
కియాయాః = హోతవ్య, పాక మున్నగు పదముల క్రియకు, ఉపమాన వివకాయామ్‌ =
ఉపమా నత్వమును వివశించినపుడు, స్వధర్మశ్చ = వాని స్వధర్మమగు అ దవ్య స్వభావము
గూడ, నివర్తతే = మరలిపోవును, యస్మాత్‌ = ఎందువలననగా, [శుతాత్‌ = వినబడిన కా
శబ్దోపాత్తమయిన యుపమాన మాతమున, ఉపమానం = ఉపమానత్వము, న సమాప్యతే =
పరిపూర్ణము గాదు.
తాత్మ్రర్య వివోళోణములు కృత్తులచే అఖవిహితములయిన [క్రియలు [దవ్యముల
వంటివే, [క్రియకు స్వభావము సాధ్యమగుట = [దవ్యము కాకుండుట. ఒకానొకటి యుపమాన
సముద్దేశము 925 పదకొండము
449 |
ముగ వచింపబడిన నంతతో దాని కయ్యది పరిపూర్ణము గదు. ఉపమానోపమెయము
లందుభయ్మ త అన్వయించు ధర్మము గూడ నుండవలెను. 1; ఉ4ర1
అవతారిక... కానిండు. అయిననేమి ? అన్వయిధర్మ మపేక్షితమయి
మున నుపమానముయొక్క- స్వభావము పోవునా ? అనిన.
రగ
మా;త
(an
A తృతీయోప్యా[శితో భేదో ధర్మః సాధారణ్‌ో ద్యయోః (
వ్యాపారవాన్‌ న కృత్స్ననస్య సామ్యం కృత్సే్నే న విద్యతే J 449
తృతీయః అపి = మూడవ దొకటి కూడ, _ఆ[శ్రితః = ఉ పమానోపమేయములడే న పేశీంప
బడిన, భేదః = విశేష రూపమయిన, ద్యయోః = ఆ రెండింటికిని, సాధారణః = సమానమగు
ధర్మః = ధర్మము, వ్యాపారవాన్‌ = పనిచేయునది (అపేకితము), కృత్న్నస్య = సక లమున
కును, కృత్సేన = సకలముతో, సామ్యం = సామ్యము, న విద్యతే = ఉండదు.
తాత్ఫ్రర్యో వివరణములు._.. ఉపమానోపమేయములకు, పరస్పర వ్యావృ త్రమయిన
సాధారణ ధర్మ మొకటి. అవి ఉపమానోపమేయములని తెలియచేయునది, ఉదాసీనమయినది
గాక సవ్యాపారమయినది, కావలసియున్నది. అది [కియ ఉపమానమయినపుడు, దాని సాధ్య
స్వభావమును టోగొట్టును. ఉపమానముప మేయమునకు పరిచ్చేదకము. అది [దవ్యమయిన
తద్దత ధర్మమువలన, నుప మేయమును పరిచ్చేదించుటకు సిద్ధత గలిగి యుండును. (క్రియ,
స్వస్వభావమగు సాధ్యతారూపముననున్న, ఉపమెయ పరిచ్చేదకము గాజాలదు. తాను
నిషృన్నము గానపుడు ఇతరమున కుపకారమెట్టగును ? తైల పాకము మున్నగునది దవ్య
మగును. “ఇదమ్‌, తత్‌ = ఇది, అది అసి సర్వనామ శబ్దములచే బరామర్శింపబడునది
(దవ్యము గదా. హోతవ్యాది |క్రియోపమానములు గూడ “సౌస్టవముి అను సమాన
ధర్మము గలవియయినను, దవ్యములే. కావున తృతీయాంతములయినను క్రియావాచులు గావు
ఏ పదార్థమయినను నది |ద్రవ్యమా? గుణమా 2 కియయా? అని నిర్ణయించుటకు, పకృిత
శబ్దము దాని నెట్టుగా జెప్పుచున్నది ? అని చూడవలెను. “ధ్వని” అను పదార్థము, “ధ్వనతి
ఘంటా = ఘంట [మోగుచున్నది - అని చెప్పినపుడు, తిజ_న్హ శబ్దవాచ్యమగుటచే సాధ్య
స్వభావమగు క్రియ. ఆ ధ్వని ఘంటయొక్క- ధ్వని. దానికి వేరొకటి కారణము గాదు అని
తెలియజేయుటకు . “*ఘంటాయాః ధ్వనిః”* అని వచించిన నది యపుడు నిష్పన్నరూపమగు
గుణము అదియే “ధ్వనిత్వమ్‌' = అని భావపత్యయాంత వాచ్యమయినపుడు [దవ్యభావము
నొందిన (పాతికార్థము. ఆ విధముగనే ““ధ్వనతి శబ్దః = శబ్దము ధ్వనించుచున్నది = అని
యనిన నపుడు ధ్యనియే కర్త. అది వ్యక్తవర్థ మగునది. సిద్ధరూపము. “ధ్యనతి' = అను
శబ్దమునకు అవ్య క్ర్తమగు సాధ్యావస్థ శబ్ద మర్థము.
అందువలన [కియాపద ములయినను హోతవ్యాదులు ఆయిన వానివలన సాధ్యస్వ
భావమగు [కియ |పకీయమానముగాదు. అది దవ్యమేగాన సుబంతము |కియావాచి యుండదు.
ఆఖ్యాతములే అట్టివి. నామములు ఆఖ్యాతములు అను భేదమునకు మూలము సిద్ధసాధ్యార్థ
భేదమే గదా! .
వాక్యపదీయము "926 వృత్తీ
[ 450
సకల పదార్థములకు సర్వధర్మ సామ్యముండిన, భేదమే లేదు గాన నుపమానోప
మేయభావ పయోజక మగు సాదృశ్యమునకు సంభవమే కలుగదు కావున సమానధర్మ
మావశ్యకము. 'దానికంచె భిన్నమై దాని ధర్మములు కొన్ని సమానమయినవి గల్లి యుండుట
చూచియే, దాని పోలిక దీనికి అందురు. 14491
అవతారిక సిద్ధరూపమగు దవ్యము సాధారణ ధర్మమును ఉపమానత్వ సిద్ధి
కొర కపేక్షించిన నపేక్షించుగాక. సాధ్యస్వభావ యగు |క్రియ గూడ నుపమానమయిన పుడు
సాధారణ ధర్మవ్యాపార మెందులకు ? అనిన.
శో దవే వొఒపి [కీయాయాం వా నిమిత్తా తత్‌ (పకల్పతే |
(క్రియాణాం విద్యమానళ్వాత్‌ వృత్తి ర్న స్యాత్‌ గవాదిషు ॥ 4010
తత్‌ = ఆ సామ్యము, [దవ్యేవా = [దవ్య ముపమాన యిపుడుగాని, [కియాయాం వాపి =
[కియ ఉపమానమయినపుడుగాని, నిమిత్రాత్‌ == సామ్య నిమి త్రమయిన సాధారణ ధర్మము
వలననే, ,ప్రకల్పతే = సిద్ధించుచున్నది, [కియాణాం = శుద్ధములగు |క్రియలు, విద్యమాన
త్వాత్‌ = ఉండుటవలన, గవాదిషు = *గో” శబ్దము “బాహ్మణ' శబ్దము మున్నగువాని విషయ
మున, వృత్తిః = తద్ధితవృ త్రియగు వతి (ప్రత్యయము, న స్యాత్‌ = రాకపోవును.
తాత్సర్య బీవరణములు..._ ఉపమానమన నుపమేయమునకు పరిచ్చేదకము గదా.
[దవ్య ముపమానమయిన నది యుపమేయమును పరిచ్చేదించుటకు సాధారణ ధర్మము నె
శీంచక తీరదు. [కియ ఉపమానమయినను నంతియ. అపుడది (ద్రవ్యతుల్యమె యగును.
కియాత్యమిక దానికి గలుగదు.
సాధనములు పనిచేయు ఆవస్థను దెలియజేయునదియు [ప్రధానముగ [గహింపబడి
నదియు [క్రియ యగును. ఆ [క్రియ వేరొక ధర్మమున క్మాశయమై దానికిక సాధనముల
వ్యాపారముతో బని లేనపుడు |దవ్యమే అగును. అపుడది [కియ గాదు. నిమి త్రముల యపేక్ష
లేకయే ఉపమానమయినపుడు, శుద్ధ ములయిన క్రియల కుపమానత్యము, పాకాది పదవాచ్యము
లకు సంభవించును గాన, గౌణ [కియాబో ధక ములగు “దాహ్మణి “గో మున్నగువానికి వతి
[ప్రత్యయ మెందులకు వచ్చును ? బాహ్మణ శబ్దము లక్షణచే _ద్రాహ్మణాధ్యయన [కియా
వాచకము గదా? కాగా, *గోవత్‌ “దాహ్మణవత్‌' మున్నగు [ప్రయోగములు లేకుండును.
14501
అవతారిక. ఇక శుద్ధములగు [కియ లుపమానములుగా సంభవింపనపుడు
గొణాశ్రయణము సంభవమగును.
ట్లో అధావాత్‌ కేవలాయొస్తు తద్వానర్హః (ప్రతీయతే |
(ప్రధానాసంభవే యుక్తా లక్షణార్హా [క్రియా (శ్రుతిః ॥ 451
సముద్దేశము 93 పదకొండము
5]
ఈ యభి పాయముచే సరియగు మరియొక దృష్టాంతమును జూపుచున్నాడు.
అగ en ఉం
శో సువర్జాది యథాభిన్నం నై $రాకౌర్ట రవాయిఖిః |
రుచకాద్యభిధానానాం శుద్దమేవై తి వొచ్యతామ్‌ ॥ 4
(on a
Dg = = తనకు అనగా బంగారమునకు సంబంధించిన ట్టయు, అపాయిభిః = విభాగము కలిగిన
అనగా నియతముగా ఉండనట్టి, _ ఆకారైః == ఆకా రములతో, భిన్నమ్‌ = వేరుగా ఉన్న,
సువర్ణమ్‌ = బంగారము మున్నగు శుద్ధమ్‌ + ఏవ = శుద్ధమగు వస్తువే, రుచకాద్యభిధానా
నామ్‌ _ 'రుచకి మున్నగు శొబ్బము లక న్స్‌ (అనగా చర , కటక, కం కణ, కుండ లాది
శబ్దము లకు) వాచ్యతామ్‌ = = వాచర్జిశ్యము? గు యథా = వి రీతిగా, ఏత్రి = పొందుచున్న దో,
(తథా )=ా అ్రై శోబ్బ్దములచే కుద్దమగు [దవ్యమే చెప్పబునో రెండవ శ్లోకముతో నన్వయము
చేయవలను, రుచక మనగా ఒకానొక కంఠాభరణ విశేషవ
బంగారముతో కంకణము, కడియము, కుండలము, రుచకము మున్నగు నగలు
చేయుదురు. వాని ఆకారములతో బంగారము వేరుగా నున్నదె. కాని కంకణాది శబ్దము
మా[తము ఆకార విశేషముతో సంబంధములేక కేవలమగు బంగారమునే బోధించును. ఆకార
ములు మార్పు చెందుటచే అనిత: ములే. అవి వేరుగాబేసి చూపుటకు సాధ్యపడవు. అవి
కాశమువంటివి కావు. ఐనను వానితో సంబంధ ములేక కంకణాది శబ్దములు శుద్ధమగు బంగా
రమునే బోధించును.
[ప్రకృత మున గూడ (పకృతి సంబందమున ద్రవ్యము నానా రూపములతో
భాసించుచున్నను శుద్ద [బహ్మత త్త్వమె శబ్బములచే బోధింపబడును.
బిశేభొౌంకము ఇచట శబ్దములు కేవలము ఉపాధులనే బోధీంచుననెడి ఆశయము
నిరాకరింపబడుచున్నది. ఉపాధులు ఆ[పధానములుగా, [దవ్యము (పధానముగానుండి అవి
శబ్దవాచ్యమనుటలో విిపతిపత్తి లేదు. 1411
అనతారిర్‌ [బ్రహ్మము వ్యాపకము, అదియే [(దవ్యరూపము. అట్టి [ద్రవ్యము
శభ్బార్థమని యంగీకరించిన ఎల్ల శబ్దములు ఐర్టి యర్థ ములను బోధింపవలెను. కాని యట్లు
అనుభవము లేదు. ఘట శబ్దము కడవనే బోధించును. “వన్రమును టోధింపదు. ఎల్ల శబ్దము
లకు [బహ్మరూపమగు దవ్యమే వాచ్యమగుచో. అది సర్యసాధార ణము కాన పె దోషము
పస క్తమగుచున్నది అను |పళ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆకార శ్చ వ్యనచ్చేదాత్‌ సార్వార్ధ్య నమవరుధ్య తే |
యథైవ చతరాదీనాం సామర్థ్యం నాడికాదిఖీః 11 గ్‌
సము ధ్రైశము 927 పదకొండము -
4521
మట్టుకు, తద్యాన్‌ = ఆ |క్రియాశ్రయమగు, ఆర్థః = పదార్థము, [పతీయతే = ఉపమానముగా
పతీతమగును, పధానాసంభవే z= ముఖ్యము సంభ వింపనసుడు, లక్షణార్హా = లాక్షణిక మగు
నర్ధ మున గల, [కియా శుతిః = |కియావాచక శబ్ద శ్రుతి, యుక్తా, భవతి = యు క్తమగును,
తాత్పర్య వివరణములు-_-- “తేనతుల్యమ్‌” అను సూతమునందు మొదట తేన
అను పదము పఠింపబడినది. అది (పకృత్యర్థ టోధకము. “క్రియా అను పదము, |క్రమ
మును దప్పించుటలో [ప్రయోజనము లేదుగాన దానికే విశేషణమగును. [కియాతొల్యమునందు
“వతి” (ప్రత్యయమగునని యపుడర్థము. పెని జెప్పిన రీతిగ శుద్ధమగు కియ కుపమానత్వము
సంభవింపదుగాన ముత్యార్థ మును వదలి గొణార్థమును (గహింపవలసి యుండును. |క్రియ
తన ఆ శయమును వీడి యుండదు గావున, |బాహ్మణవత్‌ అనుచోట (బాహ్మణ పదమునకు
బాహ్మణాధ యన కియ యర్ధమని లక్షణాసిద్ధము. కాగా తృతీయా సమర్థము [కియావిష్ట
[దవ్యము సంభవించును. అరే శయితవ్యాదులును లాక్షణికములు అని భావము. శుద్ధమనగా
ముఖ్యము. గౌణము కానిది. 1451
అవతారిక అధ్యత వ్యాది పదవాచ్యములగు |కియలును నుపమానములయిన
వానికి (బాహ్మణాది శబ్బములతో సర్వధా సామ్యమే సిద్ధించును,
ల్లో [కియాంత రేషు సాసేకొ; (కియా శట్దాః (క్రియా న్లరే ।
'ఉసకారాయ గృహ్య_నే యథైవ (బ్రాహ్మకాదయః ॥ 452
[కియా న్తరే = వేరొక |క్రియయందు, ఉపకారాయ = ఉపకరించుటకు = పరిచ్చేదించుటకనుట
క్రియాశద్దాః = “_బాహ్మణాధ్యేతవ్య' మున్నగు [కియాశబ్దములు, బాహ్మణాదయః =
“(ద్రాహ్మణవత్‌” ఇత్యాదులందు |జాహ్మణ మున్నగునవి, యథైవ = ఏ పకారముగనున్న వో,
తథా = ఆ పకారము, కియా న్లరేష = జాొపమ్య హేతువులగు సౌష్టవము మున్నగువాని
యందు, సాపేకాః = ఆకాంక్షను గలవిగ, గృహ్యనే = |గహింపబడుచున్న వి.
తాత్పర్య వివరణములు--- క్షత్రియాధ్యయనమున కుపమానము జప్పీ యుపక
రించుటకు ఉపమానవాచకములగు “(భాహ్మణాధ్యేతవ్య మున్నగునవి అధ్యయన [కియకంటె
వేరగు సౌష్టవాది [కియా సా పేక్షములయి [పయోగింపబడుచున్న వి. “(బాహ్మణవత్‌ అధీతే
క్షతియః' - అని చెప్పినపుడు, [బాహ్మణ క్షతియుల సాదృశ్యమునకు హేతువయిన అధ్య
యన [కియనుబట్టి [బాహ్మణ శబ్దము క్షత్రియ పరిచ్చేదకమయినట్టు, “బాహ్మణాధ్యేతవ్యవత్‌
క్షతియాధ్యయనమ్‌' _ అని చెప్పినపుడు అధ్యయనముల సాదృశ్యమునకు హేతువు వాని
సౌష్టవము. కాగా [దవ్యవాచకము లుపమానములయిన ట్రై కియావాచకములును నుపమానము
లయి వతి |పత్యయమును బొందును - అని భావము, 14521
అవతారిక. కాని యొక (ప్రశ్న కలదు. [కియగూడ నుపమానమయినపుడు
ధర్మాంతరము కావలసి వచ్చినయెడల, ఆనవస్థ గాడా? ఆ ధర్మముల కుపమానోపమేయ
వాత్యపదీయము 928 వృతి
[453
భావము బోధ్యమయినపుడు వేరొక ధర్మము, వాని కింకొక ధర్మము అపేక్షీతము కావలదా
యని యాశంకించి, దానికి నిదర్శనమును జూపి, ఆ ఆనవన్థ తప్పదు యనుచున్నారు.
A యశథా(ప్రకర్షస్సర్వ (త్ర నిమితాంతరహేతుక ః |
(ద్రవ్యవత్‌ గుణశబ్లేఒపి స నిమి త్తమపేక్షతే ॥ 453
యథా = ఏ [పకారము, |పకర్షః = అతిశయము, నిమిత్తాంత రహేతుకః = వేరొక కారణము
వలన గలిగినడిగా, సర్వత భవతి = అంతట నుండునో, తథా = ఆ (ప్రకారము, సః = ఆ
(పకర్షము, [దవ్యవత్‌ = | దవ్యవాచకమునందు వలెనే, గుణశబ్దే౭. పి=గుణవాచ కమునందును,
నిమి త్రమ్‌ = వేరొక నిమిత్తమును, అపేక్షతే = అపేక్షించును,
తాత్పర్య వివరణములు-- “న వై దవ్యస్య న్వతః (పకర్షాపకర్షా సః -
అందురు పెద్దలు. _వవ్యమునకు అతిశయముగాని అపకర్షముగాని స్వాభావికముగా నుండదు.
అవి దానికి ఆ |దవ్య సంసర్గము గల ధర్మాాతరము మూలమున గలుగును. “కృక్తతరః
పటః' = “ఈ వస్త్రము ఎక్కువ తెల్రగానున్నది అనిన, ఇంకొక దానికందె ఈ వస్ర్రమున
కతిశయము, ఆ వస్త్రమున సమవేతమగు వక్ష గుణమువలన వచ్చినది. ఆ విధముగనే “వక్త
తరమస్య రూపమ్‌' =దీని తెలుపు దాని తెలుపుకంచె నతిశయితము = అనినపుడు శుక్ట
గుణమున కచ్చట అతిశయము వివక్షితము. [దవ్యమునకు గాదు. కాని యా శుక్టగుణమపుడు
“దవ్యాయమాణము' అనగా [దవ్యమువంటిదే యగుచున్నది. అది గుణవాచక కబ్దముచే
జెప్పబడుచు, భాస్వరత్వము మున్నగు స్వగతమగు వేరొక ధర్మమును ప్రకర్ష హేతువు నపె
శించుచున్న ది. 14581
అవతారిక వేరొక నిదర్శనమును గూడ దీనికి జూపుచున్నారు.
శో॥ యో య ఉచ్చార్యతే శబః స స్వరూపనిబన్లనః |
ae ౮ మ్‌
యథా తథోపమానేషు వ్యపేజి న నివర్తతే ॥ 494
యః యః = ఏయే, శబ్దః = శబ్దము, ఉచ్చార్యతే = ఉచ్చారణ విషయమగునో, సః సః =
ఆయా శబ్దమెల్డ్ల, స్వరూపనిబన్ధ్థనః = తన రూపమే నిమి త్తముగ గలదియై, యథా భవతి ==
వర్రించుచున్నది యెట్లో, తథా = ఆ |పకారముగనే, ఉపమానేష = ఉపమానముల విషయ
మునను, వ్యపేశా = నిమి త్రమగు సాధారణ ధ ర్మముయొక అపే్ష, న నివర్తతే =
తొలగదు.
తాత్పర్య వివరణములు. అగ్నిమనోదా త్తమ ధీష్వ'"” - అని వేదమున నున్నది"
అగ్నిని అంతోదా త్రముగ నుచ్చరించుట యసంభవము. ఆగ్ని యన నిప్పు. దాని కుబ్చారణ
కియ కుదురదు. “ఆఅగ్నేర్ణక్‌” = అని పాణిని సూూతము. అచ్చట గూడ నిప్పుగడ్డకు
పరముగా 'ఢక్‌' అను [పత్యయమును విధించుట వీలుగాదు. కావున ఇచ్చట “ఆగ్ని” అను
మాటయే ఆర్థముగాని వస్తువుగాదు అని చెప్పబడినది. శబ్దము, తాలువు మొదలయిన అవయవ
సముద్రేశము 929 పదకొండము
455 |
ముల యందు సమకూర్చబడి యొక [క్రమములో నుచ్చ రింపబడి యర్థమునకు వాచవ మగు
చున్నది. అయ్యది నిరుపాధికమయిన, వాచకము గానేరదు. కావున నది స్వరూపమునే విశేష
ణముగ నాశయించును. ఆ విధముగ స్వరూప రూపితమగు నభిధేయమును బోధించును.
అపుడు [పయోగస్థమగు వాచ్యమే దాని స్వరూపము. ఈ విషయము (బహ్మకాండమున
నిరూపితము. ఆ [పయోగస్థమగు వాచ్యమైన శబ్దము గూడ" నుచ్చారణ సాధ నావయవము
లచే నుచ్చరింపబడినపుడు, దానికిని, ఉపసంహృత |క్రమమయి |ప్రయోగస్థమగు నింకొక
వాచ్యము నిమి త్రముగ కల్పింపబడును, కావున నెల్చ శబ్దముల విషయమునను, నిమి త్తము,
నిమి త్రవత్తు, అభిధేయము = వాచ్యము - అను నీ మూడును నుండక తీరదు,
“అగ్ని” = మున్నగు శభ్రములకు [పవృ త్తి నిమి తమయిన స్వరూపము, ఉచ్చారణ
విషయమయినపుడు, వేరొక |పవృత్తి నిమిత్త మావశ్యకమగును. నిమిత్త విరహితమయినది
వాచకము కాదనుట సార్య|తిక మను విషయము కారికయందు, “యోయళి _ అను వీప్పచె
సూచితము.
ఈ విధముగ, (ప్రకర్షము బోధ నీయమమునపుడు, ధర్మాంతర మును సంభవించి
నంత దనుక నిమి త్తముగ గల్పించినట్టును, స్వరూప మభిధేయమై తాను మరల నభిధాయక
మయిన పుడు స్వరూసాంతరము నిమి త్రమ యినట్టును, జిొపమ్య విషయమున గూడ నిమి త్ర
కల్పన మవర్ణసీయముగాన, ఉపమానము - డఉపమేయము - వాని సాధారణ ధర్మము - అను
సీ మూడును అపరిహార్యములు.
“బాహ్మణవత్‌ క్షత్రియోధీతే' అనుచో అధ్యయనము సాధారణ ధర్మము ఆ
అధ్యయన ముపమానమయిన, ““బాహ్మణాధ్యయన తుల్యం క్షతియాధ్యయనమ్‌” అను
వచో విన్యాసమున, సౌష్టవము సాధారణ ధర్మము. ఆ సౌష్టవ ముపమానముగ వివక్షితమయిన
నపుడు తద్గతమగు పరినిష్ప త్తి = పరిపూర్తి సాధారణ ధర్మమగును. చివరకు శబ్ద వ్యాపార
మెళ్చట నిలుచునో అచ్చట కల్పన పర్యవసితమగును. కావున నీ యనవస్థ మూలక్షయకారిణి
కాదుగాన దోషము గాదని తాత్పర్యము, 145411.
అవతారిక... శుద్ధమగు |కియ “లేని - అనుచో జెప్పబడిన తృతీయా విభ క్ష్యర్థా
నయ యోగ్యమగునది =తృతీయా సమర్థము సంభవింపదను, భాష్య గంధమును సమర్థించి,
అచటనే యున్న - ““ఇదమయు క్రం వర్తతే, కిమతాయు క్రమ్‌” - అను [గ్రంథము నుపపా
దించుచున్నారు.
శ్లో! (కియావృ శే స్పృతీయో న్తన్యేవం చా సంభవే సతి ।
య జి టి ణి |
(ప్రసిద్ధన్యాయకరణో భా ష్యేయుజిరుదాహృతః ॥ 455
ఏవంచ = మరియు నీ |పకారము, [కియావృత్తేః = క్రియను బోధించు, తృతీయా స్తస్య =
తృతీయా విభ క్ర్యంతమునకు, అసంభవే సతి = సంభవము లేకపోగా, అందువలననే, భా మ్మే
[59]
వాక్యపదీయము 930 వృత్తి
[456
= మహాభాష్యమున, (ప్రసిద్ధి న్యాయకరణః == (పసిద్ధమగు “న్యాయేని అనునది కరణముగా
గల, యుజిః = యుజిర్‌ యోగే అను ధాతువు, ఉదాహృతః = |పయోగింపబడినది.
తాత్పర్య వివరణములు.... “ఇదమయు క్రం వర్తతే- అని భాష్యము. ఈ
వాక్యార్థము యుక్తము కానిదిగా నున్నది అని యర్థము యుక్తమనగా కూడియున్నది,
దేనితో గూడినది ? అని |పళ్న కలిగినపుడు, యోగమునకు కరణమయినది చెప్పబడ వలెను.
అది చెప్పబడలేదు. ఎందువలన ? అనగా నది |ప్రసిద్ధముగాబట్టి. 'న్యాయముతో గూడినది
అనుట. న్యాయయుతము కానిది అయు క్రము. [కియా స్వరూప సామర్థ్యమునుబట్టి యవగత
మగు కారకము స్వశబ్ధ్దముచే (గహింపబడ నక్కరలేదు. ఎట్టన - “ఈత డర్హుడయినవాడు
అందురు. దేనికి? అనిన సత్కారమునకు అని వేరుగ జెప్పనక్క_రలేదు. “వర్షి ంచుచున్నది'
అందురు, ఏది? దేనిని? అను (ప్రశ్నలకు సమాధానము “మేఘము, “జలమును అని
సామర్థ్య గమ్యము దానిని పృథక్కుగా వచింప నక్క_రలేదు. కనుక “న్యాయముతో” అను
కరణ వాచకము (పసిద్ధమగుటచే నిర్ధశింపబడలేదు. 455 ॥
అవతారిక కొందరు, ఇచట “న్యాయముతో', అను, కరణము ధాత్వర్థమున
నంతర్భ్ఫూతము గాన వచింపబడలేదు అందురు. కాని యది సమంజసమైన సమాధానము గాదు
ఏలయన__
శో॥ అంతర్బూతే తు కరణే (పయోగో న పునర్భవేత్‌ ।
న్యాయేనాయు క్త మిత్యత జీవతౌ (ప్రాణకర్మవత్‌' ॥ 156
కరణే = 'న్యాయేనీ అను, కరణము, అంతర్భూతేతు = యుజదాత్యర్థమున నంతర్భ్ఫూతమని
నచో, అృత = ప్రకృత విషయమున, జీవితౌ = జీవధాతువునందు ఆంతర్భూతమైన, [పాణ
కర్మవత్‌ = “పాణాన్‌' - అను కర్మకువలె, ““న్యాయేన అయు క్తమ్‌”” ఇతి = “న్యాయముతో
గూడినది కాదు” అని, పునః = మరల “న్యాయముతో' అని కరణవాచక మునకు, [పయోగః
= (పయాగము, నభవేత్‌ = ఉండకపోయెడిది.
తాత్పర్య వివరణములు-. “జీవతి” = అను పదమునకు [పాణములను ధరించి
యున్నాడు అని యర్థము. ' పాణములను” అను కర్మ “జీవపాణధారణి అని ధాత్వర్థము
ననే జేరియున్నది. కావున *“పాణాన్‌ జీవతి" _ అని పయోగింపరు. “అస్తి” = అనిన తనను
ఖరించియున్నాడు అని యర్థము ఆస = భువి. భవనమనగా ఆత్మధారణము. ఆత్మయను
కర్మ ధాత్వర్థముననే ఆంతర్ఫూతము. కనుకనే “ఆత్మానమస్తే' అని పయోగింపరు. ఆ
విధముగ నిట కరణరూపకారకము ధాత్యర్థ సంగృహీతమనిన నిక దానికి వేరుగ ప్రయోగమే
లేకపోవును. కాని పయోగ మగపడుచున్నది. *న్యాయేన ఆయు కమ్‌ అనియు, ఉపపత్తా
ఆయు క్రమి' అనియును వ్యవహరింతురు. కనుక కరణ వాచకము [పయోగింపబడకుండుటకు
(పసిద్ధియే కారణము గాని ధాత్వర్థాంతర్భావము గాదు. 114561
458 |
అవతారిక “అయు క్షం” - అను శబ్దము నన్వాథ్యానము చేయటకు, అందు
(పక్సెతి కర్ణము యుజికియ యనియు దానికి, కరణము “న్యాయము” అనియు నిట్టు చెప్పుట
అన్వాఖ్యాన సమయ పరిపాలనమునకు మాత మే. పరమార్థమును విచారించిన నీ పచమందవ
యవ విభాగమే లేడు. కావున యుజ్మికియయు లేదు. తత్కరణమును లేదు. చూడుడు
fn శాస్తా భ్యాసాయ భేదోఒయమయు క్రమితి వర్ణ తే |
అళో భనమసంబద్ద్ధమితి రూఢిర్వ్యవస్థితా i శీర
“అయు క్తమ్‌* ఇతి ='అయు కమ్‌ - అను పదమునందు, కాస్తాభ్యాసాయ జ=వ్యుత్పత్తి సమయ
పాలనమునకు, ఆయం జ ఈ, భేదః = (క్రియ, కరణము _ అను భేదము, వర్ణ్యతే = వర్ణింప
బడుచున్నది (కాని), అశోభనమ్‌ = “శోభనమైనది గాదు”, అసంబద్ధమ్‌ = “సంబద్ధముగా
లేనిది", ఇతి = అని ఇట్లు, రూఢి = రూఢ్యర్ణమే, వ్యవస్థితా = వ్యవస్థితమై యున్నది.
తాళ్ళర్యం వినరోణములు శబ్దముల నన్వాఖ్యానము చేసినపుడు, అర్థానుగుణ
ముగ నందు |క్రియాకారకములను గల్పించుట వ్యుత్పత్తి పరిపాటి, అందులకై యుజికియ
ఆ శబ్ద్బమునందుటచే దానికి కరణమేమి? అను విచారము. (పసిద్ధముగాన “న్యాయము”
తరణము గావచ్చును, కాగా న్యాయముతో సంబద్ధముగాలేనిడి అని యర్థము అని భాష్యక ర్ర
తాత్పర్యముగా వర్థించిరి. కాని లౌకికులందు అవయవభేదమును గమనింపక అయు కమనగా
“అశోభనము” - “అసంబద్ధము' - “అన్యాయ్యము' - “అశ్చిష్టము” - అను రూఢ్యర్థమునే గహిం
తురు. ఆందువలననే భాష్యకారుడు, “ఇదం స్యాయేనా యు క్రమ్‌' - అని వచింపలేదు. అందు
యుజికియ యేదియు లేదనియే యాతని తాత్పర్యముగానోపును.
అవతారిక... వత్మిపత్యయ విధాయక సూూతమున “కియా” అనునది = (పకృ
త్యర్థమునకు విశేషణమయిన, [కియావాచులగు తృతీయాంతములు ఆ (పత్యయమునకు పకృ
తులు కావలెను. అట్టివి లేనేలేవు కనుక నా పక్షము [గాహ్యము గాదని నిరూపించి, ఆ పక్షము
నకు ఆసలు సంభవమే లేదని ఈ కారికలో జెప్పుచున్నారు.
శో వివిభ కీ ః (పకృత్యర్గం (పత్యుపాధిః కథంభవేత్‌ ।
విభ క్రిపరిణామే చ (ప్రకల్ప్యం విషయా _న్లరమ్‌ | 458
వివిభ క్తిః = విరుద్ధ విభ క్యంతమగు (క్రియా అనునది, |పకృత్యర్థం [పతీ = “తేని అను
తృతీయా సమర్థ (పకృ త్యర్థమునకు, ఉపాధి; = సమానాధికరణ విశేషణము, కథం భవేత్‌ =
ఎట్టగును? విభక్తి పరిణామే చ= క్రియా ఆనునది తృతీయాంతముగా మార్చబడుననిన, విష
యాంతరంకా పథమాంతమునకు చరితార్థత గల వేరొక స్థలము, (పకల్ప్యమ్‌ాకల్సింపవలసి
యుండును.
కాత్శ్రర్భు బీవీరజములు.._ “తేన” అనునది తృతీయాంతము. [కియా అనునది
పథమాంతము. అది తేన అను దానికి విశేషణము = అనగా ఉపాధి ఎట్టగును ? ఉపాధి
వాఠ్యపదీయము 932 వృ తీ
[ 459, 460
యనగా, సమానాధికరణ విశేషణము. “అర్ధవిశేష ఊపాధిః తద న్తవాచ్యస్పమాన శజ్లోయః”'
అని “1 పత్వయఃి' (8-1-1) అను సూత భాష్యమునందుకై యట [గంధమున నుపాధి
లక్షణము చెప్పబడియున్నది. “దృతిహరిః పక; అను స్థలమున, ప హరతేర్చృతి నాధయోః
పశా” _ అసూ[తముచే *ఇన్‌' అను (ప్రత్యయము విధింపబడినది. అట *“పశా' అనునది
“ఉపాధి”, “దాణ్జా క్రీడా” “= దీనిలో దణిము పహరణము గాన సీ కీడ దాణ్ఞ యనబడును.
“సాస్య దేవతా” (4-2- 24) "ఆమె దీనికి దేవత' అను నర్ధ్థమున అణాదులు వచ్చును అని
యక ము “పాజాపత్యః” ఉదాహరణము. |పజాపతి దేవతగా గల |క్రతువు' అని యర్థము.
పె సూతములలో పశు, (కీడా, దేవతాది శబ్దము లుపాధులు = ఇక విశేషణములనునవి అవ
చ్చేదక ములు మాతమే. అవి వ్యధికరణములయినను గావచ్చును. ''గార్లికయా శ్ఞాఘతే” యు
అను (పయోగమును జూతము - గార్గిక అనగా గర్గగో(తా పత్యమగుట. తన్మూలమున
పొగడుకొనుచున్నాడు అని యర్థము. “గో తచరణాత్‌ కాయాత్యాకార తద వేతేషు”
(5-1-184) అను సూత్రముచే భావకర్మార్థములందు “వుజ్‌ * అను పత్యయము విపాతము.
అందు శ్ఞాఘా పదము విశేషణము. సూ|త్రార్థమునకు సిద్ధాంత కౌముది చూడనగును,
పోనిమ్ము. సమన్వయము కుదురదుగాన, “[కియయా” అని విభ క్తి విపరిణామమును
గల్పింతుము అనిన, నీ సూత్రమునందలి |ప్రథమాంతమున 'కెచ్చట చారితార్థ్యము ? అది
లేనపుడు విపరిణామమెట్లు ? లేనిచో |పథమాంతపదము వ్యర్ధమే కావలెనుగదా ? పరిణామ
మనగా నూహవంటిది. (పకృతియాగమునందొక విభ క్యంతముగా [శుతమైన దానికి వికృతి
యాగములందు విభ క్యంతర విపరిణామమే గదా ఊహ. 1450811.
అవతారిక. పె విషయ మీ కింది రెండు కారికలందును నుపపాదింపబడినది,
ట్లో విభ క నరయోగో పొ యస్యతద్విషయా న్తరే |
విభక్ష్య న్దర సంబన్లః సామర్థ్యాదనుమీయతశే 11 459
శో సారూప్యాత్తు త దేవేదమితి త్యతోపచర్యతే |
శబ్దాన్సరే విభక్త్యా తు యుక్తం శాస్త్రే తద్మకుతమ్‌ ॥ 460
తధా హి = అది యెట్టనగా, యస్య = ఏ శబ్దమునకు, _ విభ క్త్యన్తర యోగః = ఒకానొక
విభ_క్తి సంబంధము, విషయా న్తరే = వేరొక విషయమునందు, (చరితార్థః) = కృతార్థమగునో
తస్య = దానికి, సామర్థ్యాత్‌ = సమన్వయానుపప త్తి వలన, విభ క్యన్తర సంబంధః =
వేరొక విభక్తి యోగము, అనుమీయతే = కల్పింపబడెను, _సారూప్మాత్‌ తు = సారూప్య
ముండుటవలన నైతే, తదేవ ఇదమితి = అదియే యిది అని, తృత=ఆ మార్చబడిన శబ్దము
విషయమున, ఉపచర్యతే = అభేద వ్యవహారము చేయబడుచున్నది, శాస్త్రే = సూతమునందు
అ|శుతమ్‌ తు = వినబడని పదమైనదిమట్టుకు, శబ్దాన్లరే = వేరొక శబ్దమునందు, విభక్త్యా =
వేరొక విభక్తితో, యు క్రమ్‌ జ కూడుకొనినది, భవతి = అగుచున్నది.
సముద్దేశము 933 వదకాండము
461]
తాత్పర్య వివరణములు._- సూూతమునందు ఓక విభ క్రితో నుచ్చరింపబడిన
శబ్దము, ఆ విభక్త్యర్థ సంబంధము గల యుక వాక్యార్థ మునం దుపకారకము కావలెను, లేనిచో
ఆ విభ క్తితో నా పదము నుచ్చరించుట నిరర్ధకమే యగును. “భూవాదయో ధాతవళి'
(1-8-1) అను సూత్రమున, ధాతవః అను పదము (ప్రథమా విభ క్యంతముగ నుచ్చరింపబడి
యున్నది. [క్రియావాచకములగు భ్యాది గణపఠితములు ధాతుసంజ్ఞ కలవి యగును _ అను
వాక్యార్థమున నది ఉపయోగముగలదియై కృతార్థమైనది. దానికే *““అనుదా త్తజిత ఆత్మనే
పదమ్‌” (2-8-12) అను సూతమునందు స్యరితత్వమువలన ననువర్తించి ఆ 'ధాతవః'
అను పదము పంచమ్యంతముగ మార్చునందును. _పథమాంత ధాతు పదమున కట సమన్వ
యము కుదురదుగదా. ఆ సూత్ర మాత్మనే పద (ప్రత్యయ విధాయకము. అందు (పకృతి
ధాతువు. ధాతువుకంటె బరముగానను నర్థముకల (ప్రత్యయమందు గావలెను. సామర్థ్యమువలన
విభ క్షకంతర సంబంధానుమానమన నిదియే.
ఇక శబ్రార సంబంధములు నిత్యములని వైయాకరణుల సిద్ధాంతము, కనుక
సూత గృహేతమయిన శబ్దమునకుగాని దాని యర్థమునకుగాని మార్చు యుక్తము గాదు.
కనుక శబ్దాంతరమే యోగ్యమయిన విభ క్తితో గూడినది సూ తమున నుచ్చారితము కాకున్నను
నుుత్చేక్షింపబడవలసి యుండును. ఆ శబ్దము వేరు. ఇది వేరు. సారూప్యమువలన, అనగా
విభ క్తి వేరయినను పకృత్యంశము తుల్యముగ నుండుటచేత నదియే యిది యనుకొనుట,
శీరము దధిగ మారినదను వ్యవహారమునందును క్షీర ధర్మములు గొన్ని దధియం దగపడు
టయే నిమి త్రము. (పత్యభిజ్ఞానమునకును నదియే కారణము. కావున “|క్రియాచేత్‌' అను | పథ
మాంతమునకు (పకృత్యర్థ విశేషణత్యము అను పక్షము సంభవరహితము. ॥459, ఉ60॥
అవతారిక కాగా సూ(తమునందు “తేని అను పదమువలన తృతీయాంతము,
వతి పత్యయమునకు [పకృతియని తెలియుచున్నదిగాన దానినిబట్టి క్రియా అనునది “కియయాి
అనియే నిర్దేశింపబడి యుండవలెను, [కియా అను పదమునందలి పథమను బుచ్చుకొని
తేన అను |పధానమునకు విపరిణామము కలుగదు. అను విషయ మీ కారికయందు జెప్ప
బడినది.
శ్లో! (ప్రకృతిశ్చేత్‌ తృతీయాన్నా తేనేత్యస్య్మాత్‌ (పతీయతే |
(క్రియేతి (ప్రథమానా సా కథం భవితునుర్శతి 1 461
తేన ఇత్యస్మాత్‌ = సూూతమునందలి తేన ఆను పదమువలన, |ప్రకృతిః = వతి ప్రత్యయము
నకు (పకృతి, తృతీయాన్లా = తృతీయా విభ క్తి ప్రత్యయాంతముగా, |ప్రతీయతే చేత్‌ =
పతీయమానమగుచున్నదనిన, సా=ఆ (పకృతి, [కియా ఇతి = “క్రియా అని, (పథ
మాంతా = [ప్రథమా విభ క్త్యంతము, భవితుమ్‌=అగుటకు, కథం అర్హతి =ఎట్టు అర్హమగును?
తాత్సర్య వివరణములు---- విభ _్తి విపరిణామము సంభవింపనపుడు వివిభ క్తికము
లకు సంబంధము పొసగదు. ఈ విషయ. ముపపాదిత. పూర్వము. వివిభ క్రికములనగా, విరు
ద్ధములై న విభక్కులుగల పదములు. 14611
వాక్యపదీయము 934 వృతి
[462
అవతారిక ఒకప్పుడు విభ క్తి విపరిణామమును జేసినను “తేన' అను దానితో
“కియోయా” - అను పదమున కన్యయము సంభవింపదు.
శ్లో॥ (కియయేతి తృతీయా చ (పయోగే కస్య కల్ప్యతామ్‌ ।
తేనేత్యస్య హి సంబంధః సూత్ర సేన న విద్యతే J 462
కస్య = ఏ పదముయొక్క, |పయోగే చ = విశేష్య |పయోగమున, |క్రియయా ఇతి =
“కియయాి అని, తృతీయా = తృతీయాంత విశేషణము, కల్ప్యతామ్‌ = కల్పింపబడ వలెను?
సూత సేన = సూ తమునందున్న “కియా” అను దానితో. తేన ఇత్యస్య = 'తేన' అను
దానికి, సంబంధః = సంబంధము, న హి విద్యతే ? = లేదుగదా ?
తాత్పర్య వివరణములు._ “తేని అనునది పుంలింగము. “(కియయాి అనునది
స్రీలింగమాయె. ఇక తుల్యమ్‌ అను దాని కుపాధియనిన నపుడు (పకృతి విశేషణము గాదు,
46వ ॥
అవతారిక... సూ[తమున [కియా అను పదమునకు సంబంధము నీ విధముగా
నాశ్నేపించి సమర్థించుచున్నారు.
శో సోపస్కా రేషు స్నూతేషు వాక్యే శేషః సమర్థ్యతే |
తేన య_్తత్‌ తృతీయా _న్తం కియా చేత్‌ నేతి గమ్యతే ॥ 463
సోపస్కా-రేష = అధ్యాహారములతో గూడిన, సూ|తేషక=సూ|తములందు, వాక్యే= వాక్యము
నందు, శేషః = మిగిలియున్నది ఇ ఆవశ్యకమగునది, సమర్థ్యతేః = సమర్థింపబడును =
కల్పింపబడును, తేన = అందువలన, యత్‌ తత్‌ తృతీయాంతమ్‌ = ““తృతీయాంతమది
యేది గలదో, సా [కియా చేత్‌ = అది కియ యగుచో, ఇతి గమ్యతే = అని గమ్యమగును =
తాత్పర్య వివరణములు.. సూ తములందు వాక్యములు సామాన్యముగి అధ్యా
హార సాపేక్షములయి యుండును. లక్షకముల కనుగుణముగ లక్షణములు రచింపబడును.
కావున ఆయా లక్ష్యముల భేదము ననుసరించి [కియా పదముల నధ్యాహరించుకొనవలసి
యుండును.
పకృత సూ|తమున “చేత్‌” అను శబ్దము గలదు. దానివలన పదముల సంబంధ
మున భేద మవగతమగుచున్నది. కాగా, తృతీయా సమర్థమగునది [కియ యగుచో, దానితో
సమానమయినది అను నర్థమున వతి ప్రత్యయమగునని సూత్రార్థ ముపపన్నము. సూత్రము
నందే విభక్తి విపరిణామము చేయవలెనను నిర్భంధములేదు. వ్యాఖ్యానరూపమగు తత్సమన్వయ
వాకకమునందును విభ క్తి విపరిణామమును జేయవచ్చును. "తేని అను తృతీయా నిర్దేశము
వలన (పకృతి తృతీయాంతము గావలెనని తెలియుచున్నది.
ఆ ప్రకృతికి ఉపాధితో సంబంధమును గలదని 'చేత్‌* అనునది తెలియచేయును,
నముద్దేశము 935 పదకొండము
465 |
కావున ఉపాధివాచకము |పథమాంతము గాన ఉపాధేయమగు “తేని అనునదియు సమన్యయ
వాక్యమునందు (పథ మాంతముగా పరిణతమగును. “ఇకోగుణవృద్ధీ” (1-1-8) అను సూత
మును జూడుడు. “ఎక్కడి, “గుణము వచ్చును అని గుణమును, “వృద్ధి వచ్చును అని
వృద్ధియు విధింపబడునో అచ్చట “ఇకః' అను షష్ట్యంతపద ముపస్థితమగును ఆని సమన్వయ
వాక్యమున నధ్యాహారముచే వాక్యార్థము సమర్ధితము. |పకృత సూూతమున నళ్లే క శవము.
1468
అవతారిక. ఉపాధి అన నేనియో చెప్పబడినది. (ప్రకృత సూ త్రమున “కియా”
అనునది ఉపాధియనియు దానికి ఉపాధిమత్తగు “తేని అను దానితో, వాక్యాధ్యాహారముచే
సమన్వయమనియు నిరూపింపబడినది. ఆ ఉపాధి వాక్యమునందు [పయు క్రమయినను
గావచ్చును. లేదా పతీయమానమును గావచ్చునని (పతిపాదింపబడుచున్నది.
లో ఉపాదేః కస్యచిద్వా'క్యే (పయోగ ఉపలభ్య తే 1
(పతీయమాన ధర్మాన్యో న కదాచిత్రయుజ్యతే [1 484
కస్యచిత్‌ ఉపాదేః=ఒకానొక విశేషణమునకు, వాక్యేడావి గహ వాక్యమునందు, పయోగః
= (ప్రయోగము, ఉపలభ్యతే = కనబడుచుండును అన్యః = వేరొక ఉపాధి, [ప్రతీయమాన
ధర్మా = పతీయమానమగు ధర్మము గలదియె, కదాచిత్‌ = ఎప్పుడును, న (పయుజ్యతే =
పయోగింపబడదు.
తాత్పర్య వివరణములు- ఉపాధి రెండు విధములు. [పయుజ్యమా నమును
(పతీయమానమును. “తదస్యామ్‌ ప్రహరణమితి [క్రీడాయాంణః ” (4-2-57) అని యొక
సూత్రము. ఈ [క్రీడలో దండము [పహరణముగాని నిది “దాజ్ఞ యనబడును. ఇందు ముష్టి
పహరణముగాన నీ |కీడ “మౌష్ట' యగును. “దాండా' “మౌష్టా' అను స్రీలింగ రూపములు
పైని జెప్పబడిన యర్థమునందు లోకమున [ప్రయోగములలో గలవు. వాని సాధుత్వ బోధన
మున కీ సూ|తము రచింపబడినది. ఇందు “తత్‌” అనునది పయోగములందున్న దండ,
ముష్టి, హస్త మున్నగువాని కనుకరణము. [పయోగవాక్యమున 'దండః' అను దానికి “పహ
రణం అనునది సమానాధికరణ వి శేషణముగా నుపా త్తము. ఇది [పయుజ్యమానమగు నుపాధి,
[పయోగమునందు వినబడని యుపాధికి సూ(తములందును కర ణమును ఉండ బోదు. [పకృత
సూతమున [కియ యను నుపాధి యట్టిది. “(బాహ్మణేన తుల్యమధీతే క్ష|తియః' ఆనుచో
నధ్యయనమను [క్రియ సాక్షాత్తు, [బాహ్మణగతముగా జెప్పబడలేదు. అది సామర్థ్యమువలన
గమ్యము మృాతమే. ఆ [కియకు స్యూతమున |ప్రథమాంతముగా నిర్దేశము చేయబడినను
సమన్వయ ముపపన్నముగాన దోషము లేదు. 1464
అవతారిక... అందు |పతీయమానమగు నుపాధి కుదాహరణము.
లో నీల ముత్సలమిత్య(త న విశేష్యే న బేదకే।
కశ్చి త్తద్దర్మవచనో వాక్యే శబ్దః (పయుజ్యతే |1 465
వాక్యపదీయము 936 వృత్తి
[ 466
స్‌ ముత్వల మిత్య[త వా కే = “సీలం చ తదుత్సలంచ' అను వాక్యమునందు, విశేష్యే =
విశేష ష్యష మునందుగాని, భేదకే = విశేషణమునందుగాని, తద్ధర్మ వ వచనః = విశేషణ విశేష్య
భావమును జెప్పు పదము, కశళిాత్‌ శబః = ఏ శబమను, న పయుజ్యూతే = పయోగింప
ల ౧ Ya a
బడుట లేదు.
యు
కరణ్యమవ౭ననే మము. కావున దానిని పేప్పునట్టి శబమేడియును, “నిలమనునది విశేష
ణము, ఉత్వలవనునది విశష్యము'* _- అని ఈ రీతిగా [పయోగింపబడదు. స్తూతమునందే
విశేషణము, విశష్యమ. ఆను పదమలు, *““విశేషణం విశేషే అర్థ ల బహులమ్‌'* అని [పయుక్త
ములు. | పతీయమానమగు నుపాధి గల వాక్యమున కిది నిదర్శనము. 114651
అవతారిక... అందువలన.
శ్లో॥ అత్యంతానుగమా తత్ర న సూశశ్రే న చ విగహే
విభ క్రిపరిణామేన కించిద స్తి _పయోజనమ్‌ ॥ 466
అత్యన్హానుగమాత్‌ = విశేషణ వి శేష్యభావ ము అత్యంతము ననుగతమై, తత == అచ్చట
నుండుటవలన, విభక్తి పరిణామేన = విభ కిని మార్చుటతో, సూతే = నూత్రమునందు,
కించిత్‌ (పయోజనండా ఎమి యు (పయోజనము, నా_స్టి = లేదు, విగ హే చ నాస్తికెవి గహ
వాక్యమునను |పయోజనము లేదు,
తాత్స్రర్భ వివర జములు-_.- “పసీలంచ తత్‌ ఉత్పలంచ'* అను వాక్యమునందు
“ఉత్పలం విశేష్యమ్‌' అనిగాని, సూతమునందు 'విశేష్యేణి అను తృతీయాంతమును
“విశేష్యం” అని పథమాంతముగ గాని మార్చ బనిలేదు. సామానాధికరణ్యము వలన ఆ
సంబంధము తెలియుచున్నది గదా । వాక్యమున “విశేష్యం'” ఆను పదము [పయోగింపబడిన
యొడల దాని కనుకరణమైన, సూ తస్థమగు 'విశేమ్యేణ” అనునది గూడ పథమాంతముగ
మార్చబడి యుండెడిది. కనుక నిటువంటి స్థలములందు విభక్తి విపరిణామమునకు [పస క్తియే
లేదు అని భావము. 1466n
అవతారిక. దీని నుదాహరణముగా దీసికొని (ప్రకృత సూతమునను విభ క్తి
విపరిణామ మక్కరలేదనుచున్నారు.
శో తృతీయా నం క్రయేశ్యేతత్‌ విగహే న (పయుజ్యతే |
యథా దండః (ప్రహరణం |క్రీడాయామితి దృశ్యతే ॥ 467
“దాండా = అను తద్ధితాంతమునకు విగహ వాక్యమున ““దండః |పహరణం అస్యాం
శ్రీడయాం” = అని యథా = ఏ |పకారము, దృశ్యతే = కనబడుచున్నదో,. తథా = ఆ విధ
ముగా, తృతీయాంతం = తృతీయాంతమగు, “కియా” ఇత్యేతాత్‌ = (కియయా' - అనునది,
వాక్యోపదీయము 94 ద్రవ్య
[6
ఆకార? = ఆకారములచే, వ్యవచ్చేడాత్‌ = నియమింపబడి యున్నందున, సార్వార్థ్యమ్‌ చ
= సర్వార్థ బోధకత్వము మాతను అనగా ఎల్హ యర్థములను బోధించుట, అవరుధ్యతే =
నివారింపబడుచున్న ది.
ఎల్ల శబ్దములు [దవ్యబోధకములే. కాని అవిద్యావశమున ఆ [దవ్యము రూప
విశేషముతో కలసియున్నదే బోధ విషయమగును. ఘటాకారమును ఊతగా గై కొనియున్న
బ్రహ్మము ఘట శబ్దముచె జోధింపబడును. అర్హ పటాకారమును ఊతగా గైకొనియున్న
[బ్రహ్మమును పటళబ్దము బోధించును. ఈ కారణమువలన ఆయా ఆకారములచే [ద్రవ్యము
నియమిత మగునట్టుండుట వలన ఎల్ల శబ్దములు ఎలి యర్థ ములను బోధింపవు.
పె యర్గమున దృష్టాంత మును జూపుచున్నా డు. చక్షురాదినామ్‌ = కన్ను
మున్నగువానియొక్క, _సామర్ధ్యమ్‌ = శక్తి అనగా విషయమును |గహించుట అనే శక్తి,
నాడికాదిభిః = గొట్టము మున్న గువానిబే, యథా + ఏవ = ఏ రీతిగా, అవరుధ్యతే = నిరోధింప
బడుచున్న దో, నాడిక అనగా గొట్టము. నేత్రము తనతో సంబంధించియున్న ఘటము మున్నగు
విషయములన్ని టిని గహింపగలదు. కాని మనము వెదురు గొట్టుముతో, ఇనుప గొట్టముతో,
మరియొక గొట్టముతో చూచిన ఆ కన్ను పరిమితమగు వస్తువునే ,గహించును. దగ్గరగానున్న
ఎల వస్తువులను |గహింపలేదు. గొట్టము ఇంద్రియము యొక్క శక్తిని నియమితమగునట్టు
చేయుచున్నది.
ఇ ర్ల ఏకా[గత, రూపముయొక్క్ల సౌందర్యము కూడ ఇం[దియశ క్తిని సార్వ
[తికముకాకుండ చేయును.
ఇష్ట అన్నిటిని (గహించెడి శ క్తి కలిగిన మనస్సు అవధానదశలో ఇతర పదార్థము
లను |గహింపజాలదు, 15
అబవోతారిక_ కడవమున్నగు ఎల్పశబ్దములు [దవ్యబోధ కములనియు, ఆ [దవ్యము
సార్వతికమనియు ఇంతవరకు చెప్పబడినది. కాని అవయవముల కూర్పు అను అర్థము కల
సంస్థానము, సన్నివేశము మున్నగు శబ్దములు ధర్మమును బోధించును. అవి మైచూపబడిన
(ద్రవ్యమును బోధింపవు. కాబట్టి _ద్రవ్యపదార్థము సార్య|తిక మనుటయెట్టు పొసగును ౩ అను
ప్రశ్నకు సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
లో తేష్పాకారేషు యళ్ళబ్ల _స్రథా భూతేషు వర్తతే 1
త త్త్వాత్మకత్వా తేనాపి నిత్య మేవాభిదియతే || 6
తథాభూ తేషు = అట్టి, అనగా ఉపాధి మా|తమే స్వభావముగా గల, తేష = ఆ, ఆకారేష =
ఆకారములయందు అనగా అవయవములకూర్పుల యందు, యః = వీ, శబ్దః == సంస్థానము,
సన్ని వేశము మున్న గుశబ్దము, వర్తతే = ఉన్నదో. అనగా వానిని బోధించుచున్న దో, తేన __
అపి = ఆ శోబ్దముచేగూడ, తత్రాాత్మకత్వాత్‌ = దవ్యమె స్వరూపముగా గలదియగుటవలన,
నముద్దేశము 937 పదకొండము
468 ]
వ్మిగహే = “బాహ్మణవత్‌ ' అను దాని విగహముసందు, న [పయుజ్యతే = [పయోగింప
బడలేదు,
తాత్పర్య వివరణములు_- ఆ, [క్రీడలో దండము |పహరించుట = కొట్టుటయను
(కియకు సాధకతమము, అది అందు కరణమని, దండః అస్యాం అని మా[తమే వి[గహ
వాక్యమయినచో, తెలియబోదు. కనుక “(పహరణమ్‌' అనునదియు |పయోగింపబడుచున్న ది.
ఆది ఉపాధి. దానికి, “(పహరణ [క్రియకు సాధకమయినది' అని చెప్పు స్వళ బ్బమగు “పహ
రణం” అను పదము నుపయోగించి తెలియజేయుట ఆవశ్యకమయినది
“'బాహ్మజణేన తుల్యం క్షతియః అధీతే” అను విగ్రహ వాక్యమునందు, “అధ్య
యన |క్రియచేత' అని తెలుపుటకు “కియయా అను పదము నుపయోగించుట లేదు. ఉప
మేయమగు “'క్ష[తియః' అను పదమునకు సమీపమున నుచ్చరింపబడిన అదీతే అను దానికి
సామర్థ్య మువలన నుపమానమునందును సమన్వయము సిద్ధించును. అట్టు గాకున్న నుపమా
నోపమేయ భావమే [పతీతము గాదుగదా & కాగా వాక్యమున “కియయా' అను దానికి
(ప్రయోగము లేనపుడిక సూతమున విభ క్తి పరిణామ మెందులకు ? అని తాత్పర్యము.॥ 467
అవతారిక. అంతర్భూతమగు ధర్మముగల _ ఉపాధికి నీలోత్పలమనునది
యుదాహరణమనిరి. కాని ఆట “నీలం విశేషణం ఉత్స లం విశేష్యమ్‌'' అనియు వ్మిగహ
వాక కి [ప్రయోగము గలదేయనిన, నిర్వివాదోదాహరణమును జప్పుచున్నారు.
శ్లో! ఘవిధౌాఘశ్చ సంజ్ఞాయామితి సూత్ర ఉదాహృతమ్‌ |
ఉపాదానం (ప్రయోగేషు తస్యాత్యంతం న విద్యతే i 468
ఘవిధౌ = ““పుంసి సంజ్ఞాయాః” అను ఘప్రత్యయవిధిలో, ఘళ్చ సంజ్ఞాయామ్‌ = సంజ్ఞ
యందు ఘ |పత్యయమగును, ఇతి = ఆని, సూతే =ఆ సూత్రమునందు (8-8-118),
ఉదాహృతమ్‌ = చెప్పబడియున్నది, తస్య == ఆ “సంజ్ఞాయామ్‌ అను ఉపాధికి, (పయోగేష
= విగ్రహ వాక్యములందు, ఉపాదానం = [ప్రయోగము = ఉచ్చారణమనుట, అత్యంతమ్‌ =
ఎంతమా[తమును, న విద్యతే = లేదు.
తాత్ఫర్భం వివరణములు._. “పుంసి సంజ్ఞాయాం ఘః |పాయెణ” అని సూ తము
(8-8-118). ఇది “ఘి అను [ప్రత్యయమును సంజ్ఞ ఆయినపుడు విధించుచున్నది. తదంత
ములు పుంలింగములయి యుండును. “దంతచ్చదః' “ఆక రః” మున్నగు సంజ్ఞావాచక ము
లుదాహరణములు. *దనాః ఛాద్య న్తే అనేని = “ఆకుర్వన్తి అస్మిన్నిత్యాకరః' అని వి|గహ
వాక్యములు. అట ఊపాధియగు సంజ్ఞాపద మునకు విగహములందు [ప్రయోగము లేదు. ఎందు
వలన? (పకృతి |పత్యయ సముదాయము సంజ్ఞ యగుటచే సంజ్ఞారూపమగు నుపాధి
ఆందంతర్ష తమయియే యున్నది. ఆ విఢముగనే [ప్రకృత సూ తమునందును [కియ అను
నుపాధి అంతర్బూత మగుటచే “క్రియయా తుల్యం” అని చెప్పలేదు, 1468)
వాక్యపడీయము 938 వృత్తి
[469
అవతారిక ఇక, సూతమునందు “తేన. అని నిర్దేశింపబడిన తృతీయా
సమర్థము పధానము గాన, దాని ననుసరించి “కియా” అమనది గూడ తృతీయాంతము
గావలె నందురేమో ?
శై మెరప్రయుక్తైః సంస్కారః (ప్రధానేషు (ప్రతీయతే ।
తే భేదేపి విభ క్రీనాం నిర్లిళ్య్య_న్త్న ఉపాధయః ॥ 469
ఆప్రయుక్తెః = విగహ వాక్యమునందు |ప్రయోగింపబడని, యైః = ఏ ఉపాధులచేతను,
(పధానేషు = పధానములగు వాని విషయమున, సంస్కారఃడాఅతిశయమును గలుగచేయుట,
(పతీయతే = కనబడుచుండునో, తే ఉపాధయః = ఆ విశేషణములు, విభ క్రీనామ్‌= వాని
విభక్తులకు, భేదే సత్యపి = భేదమున్నను. నిర్దిళ్య న్లే = వ్యవచ్చేదక ములగుచునే యుండును.
తాత్మర్భా వీవరణిములు__. |కియ యను నుపాధి విగహవాక్యమున |పయోగము
లేకున్న ను పధానమును సంస్క-_రించుచునే యున్నది. సంస్కారమనగా దానిని విశేషించుట.
అయ్యది [పథమాంతముగా నున్నను, తృతీయాంతముతో దానికి సంబంధము కలుగును,
[కియా గ్రహణమున కదియే (ప్రయోజనము గదా “|క్రియయా” అని మార్చినపుడై న సామానాధి
కరణ్యము సిద్ధింపదాయె. ఏలయన వవి భిన్నలింగములు గదా. కావున నా యుపాొధి యెట్లు
సిర్దశింపబడినను, అృపధానములు _1పధొనమును సంస్క-రించుట కే యేర్పడివవి గాన తత్కత
వ్యవచ్చేదము సిద్ధించును. ॥469॥
అవతారిక __ ఇంతవరకు, (పకృత్యర్థ విశేషణ పక్షమున, [కియావచనవంనకు
తృతీయాంతత్వము సంభవింపదని నిరూపింపబడినది. ఇక, “సర్వ ఏతే థబ్దాః గుణ సముదా
యేషు వర్త నే” _ అను భాష్య గంథము వివరింపబడును.
శో సము దాయేషు వర్త న్తే భావానాం సహచారిణామ్‌ ।
శబ్లాస్త త్త్వ వివకె యాం సముచ్చయ వికల్పయోః ॥ 470
శబ్దాః = 'బాహ్మణ” మున్నగు శబ్దములు, సహచారిణామ్‌ = తమతో గలసియుండు, భావా
నామ్‌ = ధర్మముల యొక్క, సముదాయేషు = సమూహములందు, వర్తన్తే = వర్తించును,
తత్‌ తు = ఆవర్తించుటయును, సముచ్చయ వికల్పయోః =సముచ్చయ వికల్పముల యొక
ఆవివశాయాం భవతి = వివక్ష చేయనపుడే సంభవించును.
తాత్పర్య వివరణములు. తెల్టగానుండుట, పరిశుద్ద మగు నాచారము, తలవెం|డు
కలు పసుపురంగుగ నుండుట - మున్నగునవి [(బాహ్మణ జాతీయుల నియత ధర్మములు. వాని
సముదాయము నా శబ్దములు బోధించును. ఆ ధర్మములకు ఒకప్పుడు నియత సహచారము
లేకున్నను [బాహ్మణత్వ జాతి సహచారము తప్పదు. అదియును, “ఇదియా ? అదియా [=
అను వికల్పముగాని, ఇదియును నదియును నను సముచ్చయముగాని లేనపుడే, సంభవించును
114'/0॥
నము దేశము 939 పదకాండము
471]
అవతారిక. గుణ సముదాయమును బోధించు శబ్ర్లములలో, ఆ గుణములకు
వికల్పము గలిగిన నది సముదాయార్థమునకు విరుద్ధముగాన, నా వికల్పము లేకుండ నిమ్ము:
సముచ్చయమనగా నొక్కసారిగనే యనేకార్థములను బోధించుటగదా. అది సముదాయ మునకు
విరుద్దముగాదే యనిన-
ళో సముచ్చయస్తు క్రియతే యేషు (ప్రత్యర్థవృ త్తి తిషు |
భేదాధిష్టానయా యోగే షాం భవతి సంఖ్యయా il A
(పత్యర్థ వృత్తిషు = [పత్యేకముగ సముదాయావయవ టోధకములగు, యేషుతు=వఏ శబ్దము
లందు, సముచ్చయః = అవయవ సముచ్చయ బోధనము, | కియతే = చేయబడునో, తేషాం
= ఆ శబ్దములకు, _ భేదాధిష్టానయా == అవయవభేదము ఆ శయముగా గల, సంఖ్యయా =
సంక్యావాచక వచనముతో, యోగః భవతి = సంబంధము కలుగును.
తాత్పర్య నివరణములు- సముదాయ బోధక శబ్దములు అవయవములను గూడ
టోధించినపుడు సముదాయము సముచ్చయరూపముగ వాచ్యమగును, అవయవములన్నియు
సమానమగు కక్ష్య గలవి, కాని అనేకత్వము, [పకటము. ఆవి యన్నియు (పధానములే.
కనుక వాని బహుత్వమును పురస్కరించుకొని బహువచనము [పవ ర్హించును, ఎట్టనగా -
“వనము” “వృక్షములు” అను పదములను జూడుడు. వనమనగా వృక్షముల సముదాయము.
. కాని అవయవములను [(పధానముగ బోధింపదలంచిన, “వృక్షాః అని బహువచనమే పయో
గింపబడుచున్న ది. సముదాయమును బోధింపదలంచిన “వనము అని సముదాయ గతై కత్య
బోధకమగు నేకవచనమే [దయుక్రము. ఆ విధముగనే _పకృతమునను, |బాహ్మణ శబ్దము
సముదాయార్థకమయినపుడు, (పత్యర్థ వృత్తి కానేరదుగాన, అనగా పృథగ వయవములను
బోధింపదు గాన సముచ్చయ మట సంభ వింపదు. కావున సముచ్చయము సముదాయ విరోధియే
యగును. 14/11
అవతారిక. ఓయీ ! మాతా కలాపము = అనగా అవయవముల సమూహము,
సమాన కక్ష్యముగ నభిహితము కానపుడు, జాతి విశిష్ట ద్రవ్యము శబ్దములచే బోధింపబడు
నను పక్షమునకును దీనికిని భేదమేమి ? ఆనిన--
శ్లో! సరె ర్విశిషా నెర రెరన్య నే సహచారిఖిః |
MM యి ఐ= థజ జాతి
బుదయ (ప్రతిప త్తమాణాం శబ్పారాంసానతో విదుః ॥ 472
© అవత 0౧థ —~2
సహచారిభిః తైః = కూడనుండు ఆ, సర్వైః అర్థిః = సక లార్భముల తోడను, విశిష్టాః =
కూడిన, బుద్దయః = బుద్దులు = జ్ఞానములు, పతిపత్తిమాణాం = (శ్రోతలకు, జన్య న్లే.=
© ధి షా ళో
కలిగింపబడును, ఆత; = అందువలన, తాన్‌ = వానిని, శబ్దార్థాన్‌ = శబ్దముల కర్థములనుగా
విదుఃజాతెలిసి కొనుచుందుర్చు.
వాక్యసదీయము 940 వృత్తి
[43
తాళ్ళర్భం వివరజములు-__. జాతియో, గుణమో |క్రియయో ద్రవ్యముతో గలసియే
యుండును. వానిచే రూపితములయి జాత్యాది విశిష్టమగు నర్థము [గహింపచెయు బుద్ధులు .
కోతల కా శబ్దముల పయోగములందు గలిగింపబడుచుండును. బుద్ధ్య నుసారముగ సిరూపిత
మయిన యర్థమునే శబ్దములు బోధించును. కనుక గుణసముదాయమే పతీతి గోచరమగు
శబ్దారము. ద్రవ్యము అర్థ కియాకారి. అనగా పనికి ఉపయోగపడునది. కనుక జాతిగుణ
క్రియాది ధర్మములతో సంసృష్టమయియే శక్తికి విషయమగును = బోధ్యమగుననుట.
అదియు నొక్కటియే గనుక ఏకవచనమే. ఇక [దవ్యాభిధాన పక్షముననో, దవ్య మొక్క
టియే జాత్యావిష్టమయి వాచ్యమగును. గుణమును |క్రియయును సామర్థ్యమువలన నవగతము
లగును. [కియా గుణములు లేని దవ్య ముండదుగదా ? కావున ఆ పక్షమున [కియా గుణము
లకు అభిధానము లేదు. ఈ పక్షమున నన్నియు వాచ్యములే = అభిధాన విషయములే.॥1472॥
అవతారిక... పెన నుపపాదింపబడిన విషయమునే యీ కారిక వివరించుచున్నది.
ళో సంసృష్టాః (ప్రత్యయేష్వర్దాః సర్యఏవోసకారిణః |
తేషాం (పత్యయరూపేణ సర్వేషాం శబ్బవాచ్యతా [| 478
సర్వే ఏవ ఆర్థాః = సమస్త పదార్థములును, (పత్యయేషు = బుగ్గులయందు, సంసృష్టాః =
సంసర్గము గలవియె, ఉపకారిణః = = చోద్యములు, భవ ని = అగుచున్నపి, లేషాం = వానికి,
సర్వేషాం = = అన్నింటికిని, |పత్యయ రూపేణ == బుద్ధిరూపముననే, శబవాచ్యతా = శబ్ధ
వాచ్యత గూడ, భవతి = కలుగుచున్నది.
తాత్భర్య వివరణములు.__ వక్త శబ్దముల నుచ్చరింబిన వెంటనే. [శోతల బుద్ధుల
యందు పదార్థాకారముపారూఢమగును. ఆ ఆకారమును ముందు బోధించి, తరువాత దానితో
భాహ్య వస్తువున కభేదమును |గహించిన వెనుక శబ్దములు దానిని బోధించును. మాతా
కలాపరూపమగు సక లార్థములును, బుద్ధియందు ఏర్పడిన ఆకారము ననుసరించియ వాచ్యము
లగుచుండును. బుద్ధి గోచరములగు జాతిగుణ కియా [దవ్యములను నర్ధములు, సంసర్గమును
పత్యయములందే = బుద్దులయందే పొందునుగాన తద్వాచక శబ్దములను సముదాయాలిధాయి
శబ్దము లందురు, బాహ్య పదార్థములు అంశరహితములు, బుద్ధి పరికల్పిత పదార్థములందే
భాగ విభాగము నిశ్చితమగును. "అందును బాహ్య పదార్ధములవలె [పధానా [ప్రధాన భావమును
బట్టియే బుద్ధియందును వానికి భాసము కలుగును గాన జాతిగుణ [కియలతో సంసృష్టమగు
(దవ్యమే [పధానముగ వాచ్యమగును. అందువలననే ఆ శబ్దము లేకార్థ ములని యందురు.!! 4/8
అవతారిక గబ్బములు, గుణసముదాయ వాచకములని యనవలసిన పని యేమి
గలదు ? అవి [(దవ్యమాత వాచకములే యనరాదాయనిన-_
శో కేవలానాం తు భావానాం న రూసమవధార్య తే 1
అనిరూపిత రూపేషు తేషు కల్లో న వర్తతే [1 శీ శ
సముదేళము | 941 పదకొండము
476]
'శేవల్తానాం = ఉపాధి సంసర్గము = విశేషణ సంబంధములేని, భావానాం తు = [(ద్రవ్యములకు
మాతము,- రూపం = స్వరూపము, న అవధార్యతే = నిరూపింపబడదు, అనిరూపిత రూ పేషు
= రూప నిరూపణము లేని, తేషు = ఆ [ద్రవ్యముల యందు, శబ్దః = శబ్దము, న వర్తతే =
బోధకముగా నుండదు.
తాత్సృర్వో బివీరోజయములు- ఏదియేని యొక ధర్మముతో గూడి నిరూపిత స్వరూ
పము లయిన పదార్థములే శబ్బబో ధ్యములగును. ఉపాధిరహితమగు [దవ్యమ్మాతము నిరూపణ.
గోచరము గాదు. “ఇది ఈ ,పకారమయినది అని తెలిసికొనుటయే గదా నిరూపణము.
కావున నిరవచ్చిన్నమగు (ద్రవము భాసింపనే భాసింపదు. జాతియో, గుణమో, (కియయో
అవచ్చేదకములుగా నుండియే తీరవతెను, కావున విశేషణ విశిష్టమే, గుణసముదాయ వాచక త్వ
సిద్ధాంతమున, శ బ్దవాచ్యము. సముదాయ వృత్తులు పంచాలాది శబ్దములు “పూర్వ పంచాలము”
అనినపుడు ఆ పూర్వ = తూర్పు అను విశేషణము వలన, అవయవబోధకమగుచున్నది.! ఓ 4
అవతారిక. అట్టయిన సముదాయమును బోధించు శబ్దము, సముదాయ రూప
మగు నర్థమును వదిలి పెట్టి, అవయవమును బోధించునట్టగునుగదా = అపుడు శబ్దార సంబం
ధమునకు అనిత్యత్వము వాటిల్లదా +, అనిన--
శో పూర్వ శబ్ద (పయోగాచ్చ సమూహాన్ననివ_ర్హతే
వర్తతే అవయవేనాపి, నోపాత్తం త్యజతి క్వచిత్‌ ॥ 475
పూర్వళబ్ద (ప్రయోగాత్‌ = “పూర్వే” - అను కబ్బ్దముండుటవలన, సమూహాత్‌ = సముదాయము
నుండి, న నివ ర్తతే = పంచాల శబ్దము మరలదు, అవయవ ఆపీచ = అవయవ రూపమగు
నర్భమున గూడ, న వర్తతే = అపూర్యముగ -వ ర్హింపదు, ఊపాత్తం = గృహీతమయిన నిరూ
డార్భమును, క్వచిత్‌ = ఎచ్చటను, న త్యజతి = విడిచిపెట్టదు.
తాత్పర్య వివరణములు--- “పూర్వే పంచాలాఃి = తూర్పు పంచాలము, అనుచోట
పంచాల శబ్దము మొత్తము పంచాల దేశమునంతను జెప్పునది. అందు 'తూర్పు' అను నవయవ
వాచకమున్నను, నది సముదాయార్థము నుండి తొలగదు. ఎందువలన ననగా, శబ్దార్థ
సంబంధము నిత్యము గదా. అపూర్వముగ నిచట నది అవయవ వాచకమును గాదు. నిరూఢ
మగు నర్థమును వదలిపెట్టుట, అపూర్వార్థమును పరి[గహించుటయు నెచ్చటను శబ్దముల
విషయమున సమ్మతము గాదు. 14/51
అవతారిక. అటయిన సమన్వయము కుదురదే ? అవయవ వాచకమగు పూర్వ
య
శబ్దమునకు సముదాయ వాచకమగు పంచాల కబ్దముతో సమన్వయము పొసగుటకు సముదాయ
బోధకము గూడ నవయవమును బోధించుననరాదా యనిన-
లో సముదాయా థిధాయా చ యది భేదం విశేషయేత్‌ |
తశ్రాతుల్య విభ క్రిత్వం పూర్వకాయాది వద్భవేత్‌ | 478
హఠ్యపదీయము 942 | వృ తీ
[477
సముదాయాభిధాయీ చ = సముదాయవాచక శబ్దము గూడ, భేదం = అవయవమును, విశేష
యేద్యది = వ్యచ్చేదించిన యెడల = వేరు పరచినచో, తత జ అచట = పూర్వే పంచాలా;
అనుచోట, పూ ర్వకాయాది వత్‌ = 'పూర్ణకాయః' ఆనుచోట వలె, అతుల్య విభ క్తిత్వమ్‌ =
విషమ విభక్తిని గలిగియుండుట, భవేత్‌ = [పా _ప్తించును.
తాత్పర్య వివరణములు--- పంచాల దేశమంతయు నొక్కటియే. దానినే పంచా
లము శబ్దము చెప్పును, అది అఖండము. సఖండ మైనచో అఖండమును జెప్పుటకు పూర్వశబ్ద
ప్రయోగ మావశ్యకమయ్యెడిది. కాని అట్టు వ్యవచ్చేద్యము లేకయున్నను |పయోగింపబడిన
పూర్వశ బ్బము పంచాల దేశమున నవయవ భేదమును గల్పించినచో నపుడు పంచాల దేశము
యొక్క- తూర్పుభాగ మిదియని యఠర్ధ్థమగును. “పూర్ణః కాయస్యి = శరీరము యొక్క...
పూర్ణ భాగము - అనునట్టు, “పూర్వః పంచాలానామ్‌' అని పథమాంత షష్ట్యంత పదములుగ
పయోగించవలసి వచ్చును. సామానాధికరణ్యము కుదురదు. సామానాధికరణ్యమునకు
భంగము లేకుండగ నవయవార్థ బోధ నము యుక్తము గాదు. సంబంధము నిత్యమాయె - అసి
తాత్పర్యము. 14/61
అవతారిక.._-ఇక, ఈ పంచాల శబ్దము అవయవబటోధకమును నగునను విషయము
సమర్గింపబడుచున్నది.
వ్వ
శో॥ సమూహే చ (ప్రదేశే చ పంచాలా ఇతి దృశ్యతే |
తథా విశేషణం సర్వఇ త్యేత దుపపద్యతే 11 477
పంచాలాః ఇతి = 'పంచాలాః' అను పదము, సమూహేచ, |పదేశేచ = సముదాయము
నందును, ఆవయవమునందును, దృశ్యతే = (పయోగములం దగపడుచున్న ది, తథా = కను
కనే, “సర్వే ఇత్యేతత్‌ = “సర్వే అను నీ- విశేషణం = విశేషణము, ఉపపద్యతే = ఉప
పన్న మగుచున్న ది.
తాత్పర్య వివరణములు._... పంచాల శబ్దము ముఖ్యవృ త్రియగు శక్తి చేతనే సము
దాయమును అవయవమును అనగా ఆ దేశమున గొంతభాగమును గూడ బోధించును. “పంచాల
దేశీయులకు నివాసమయిన జనపదమిను వ్యుత్ప త్త్యర్థమును బట్టియు అర్థ ద్వయమునకును
ఉపపత్తి కలదు. జనపదమంతయు నివాసమయినట్టు తదేకదేశమును నివాసస్థాన మగును
గదా & ఇయ్యది వనశబ్దమువంటి అవయవివాచి, వనమున |బవేశింపుమనిన వృక్షసమూహ
మున |బవేశించుట ఏకదేశమున (ప్రవేశించుటయే. నివాసాధికరణత్వమను నిమిత్తమును బట్టి
యో శబ్దము (పవ ర్రించుచున్నది. ఆ నిమి త్రము సముదాయావయవములకు తుల్యము. “పంచాల
దేశమునందు |పవేశించినాడు' “ఆ దేశమును జూడుడు' - ఈ మున్నగు వ్యవహారములందు
ఏక దేశ ద్వారముననే గదా ఆయా పనులు జరుగునది.
వ్యుత్స త్రివాదమును విడిచి స్వాభావిక వాదమును బట్టినను = అనగా పంచాలి
శబ్దము రూఢి శ క్రిచేత నర్థబోధకమేగాని అవయవశళ క్రిచే గాదన్నను, అనేకార్థక శబ్ద్రములవలె
సముద్రేశము 943 పదకొండ ము
478 ]
నిదియు సముదాయిక దేశములను బోధించుననుట యొప్పును. కనుకనే, “పంచాల దేశము
లబ్ధము' - “పంచాలము కొట్టబడినది' - ఇత్యాది వ్యవహారములలో, దేశమంతయు లబ్ధమా ?
ఏక దేశము మా;తమా? యను సందేహమును వారించుటకు “సర్వే పంచాలా లబ్ధాః ' _ అని
.సర్వశబ్దము విశేషణముగా నుపయోగింపబడుచున్నది. దానివలనను సి శబ్ద ముభయవాచక
మని సిద్ధము. కావున నిట్టు సముదాయ శబ్దములు (పసిద్ధములయినవి ముఖ్యవృ త్రిచేత నే
ఉభయ బోధకములుగ నగపడుచున్నవి 114/॥
అవతారిక ఇందు భాష్యకారుని సంవాదమును గలదనుచున్నారు. .
శో తథార్థపిప్పలీత్య్యత జాత్యంతరనివృ త్తయే 1
అర్థం చ పిస్పలీచేతిఖం డే శబ్దః పయుజ్యతే [| 478
తథావాఆ [పకారముగనే (అందువలననే), అర్థపిప్పలీ ఇత్యత = 'అర్థపిప్పలీ. అను సమాస
మున, _జాత్యంతర నివృత్తయే = ఈ సగము వేరొక జాతిదిగాదని చెప్పుటకు, ఆర్థం చ
పిప్పలీ చ ఇతి = “ఆర్థం చ తత్‌ పిప్పలి చి - అని, ఖండే = అర్థ ఖండ భాగమునందు,
శబ్దః = పిప్పలీ శబ్దము విశేష్యముగా, (పయుజ్యతే జూ [పయోగింపబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు ఏకదేశి సమాసమని తత్పురుష సమాసభేదము ఒకటి
కలదు. “అర్థపిప్పలీ' “పూర్వకాయః " మున్నగునవి యుదాహరణములు. “ఆర్థం పిప్పల్యాః'
“పూర్వం కాయస్య” అని వ్మిగహవాక్యము. ఈ సగము ముక్క, పిప్పలి క థ్రిది. వేరు దానిది
గాదు అని జాత్యంతర నివృ త్తికై పిప్పలీ శబ్ద (ప్రయోగము. ఇందు “అర్ధం” అనునది
పధానము, అది నపుంసకము. సమాసలింగము శ్రీలింగము గానున్నది. అందుకొరకు
““పదవల్లింగ ద్వంద్వ తత్సురుషయోః'” ఆని పరపద లింగము సమాసమున కతిదేశింపబడినది.
ఈ ఏకదేశి సమాసమును భాష్యకారుడు (పత్యాఖా్యనము చేసినాడు. “ఆర్థం చ
తత్‌ పిప్పలీ చి అను వ్మిగహము గల సమానాధికరణ సమాసమే కావచ్చునని తాత్పర్యము.
తత్పురుష ఉత్తరపదార్థ (పధానముగాన పిప్పలీ శబ్ద స్రీలింగము సమాసమునకు సిద్ధించును.
పరపద లింగాతిదేశ మక్కరలేదని యభిప్రాయము. ఒకదాని యందలి భాగము ఏకదేశము.
ఆ యర్థముగ పదముతో గూడినది ఏకదేశి సమాసము. ఏకదేశి సమాసమునందు, అర్థము
పిప్పలిచే విశేషింపబడుచున్నది. సమానాధికరణ సమాసమునందు జాత్యంత రము గాదని
తెలియజేయుటకే, “ఆర్థం' అను దానికి పిప్పలి విశేష్యమగుచున్నది. కాగా రెండు సమాసముల
కును ఫలాంశమున నఖేదమే కలదు గాన నేకదేశి సమాసము (పత్యాఖ్యాతము. జాతి
(పవృత్తి నిమిత్తకమయిన పిప్పలీ శబ్దము వ్యక్తియందు, దాని పచయాపచయములతో
నిమి త్రము లేకయే వర్తించును. అట్లు కానిచో “ఆర్థం చ పిప్పలీ చ ఆను సామానాధికర
ణ్యము కుదురదుగదా యని భావము. A478
పాఠక్యపదీయము 944 పృ శ్రీ
[479
అవతారిక... ఈ ఖండము వేజొకటి గాదు పిప్పలియే యని తెలియచేయుటకు
అవయవమునందు గూడ సముణాయవాచి శబ్దము (పయోగింపబడినళ్తే పంచాల శబ్దమును
' బయోగింపబడునని చెప్పుచున్నారు.
శో॥ పంచాలానాం (ప్రదేశోఒపిభిన్నో జనపదాంతరాత్‌ |
త త్రాన్యస్య నివృ్త్యర్తే శబ్దే భేదో న గమ్యతే ॥ 119
పంచాలానాం = పంచాలమను జనపదము యొక్క, (పదేశోపి = ఏక దేశమగు [గొమము
గూడ, జనపదాంతరాత్‌ = “మగధి మున్నగు నితర జనపదముకంటె, భిన్నః = వేరయి
నదే, తత = అందు, అన్యస్య = వేరొక దేశమును, నివృ త్త్యగ్థ శోబ్దే = నివ ర్తింపడేయుటకు
(పయు క్రమైన శబ్బమునందు కాదనుటకు, భేదః న గమ్యతే = భేదము తెలియబడదు.
తాత్పర్య వివరణములు--- జనపదమనగా కొన్ని [గామముల గుంపు. దాని ఏక
దేశములు, ఆ జనపదమునందలి (గామములు. పంచాల జనపదమంతయు మగధ జనపదము
కంటె వేరయినడి యయినబ్లే, దాని యేకదేశమగు (గ్రామమును, భిన్నమే. ఆ భేదమును
సూచించుటకే “పూర్వే పంచాలాః' అను వాక్యమున పంచాల శబ్దము [ప్రయోగింపబడుచున్నది
అట్టియెడ, సముదాయావయవ భేదము అదరింపబడదు. పంచాల శబ్దము, ముఖ్యవృ త్తిచేతనెే
తదంతర్గత [గామమును బోధించును. కాగా అవయవముతో సముదాయవాచకమునకు సామా
నాధికరణ్య ముపపన్నమగును. రెండును తుల్య విభక్తులే కావచ్చును. జాత్యంతర నివృత్తి
వివకితమయినపుడు సముదాయావయవ వాచకములు తుల్యములే యగును. 4/91
అవతారిక ““సముదాయేషు హి వృత్తాః శద్ధాః అవయవేష్వపి వర్తన -
అని మహాభాష్యమున చెప్పబడిన దాని శేమి యర్థము ? సముదాయమునకును అవయవముల
కును అభిధేయత్యము తుల్యమేగదా యనిన_
శో (పసిద్దాస్తు విశేషేణ సముదాయ వ్యవస్థితాః 1
(పదేశే దర్శనం తేషామర్థ (పకరణాదిభిః ॥ 480
విశేషేణ తు = అధికముగనై న, సముదాయే = సమూహమునందే, (పసిద్ధావాపసిద్ధములుగా,
వ్యవస్థితాః = (పంచా లాదులు) వ్యవస్థ చేయబడియున్నవి, తేషాం = వానికి, అర్థ పకర
ణాదిభిః = సామర్థ్యము [ప్రకరణము మున్నగువానిచే, |ప్రజేశే దర్శనం భవతి = అవయవము
నందు |పవృత్తి కలుగును. (అందలి ఒక భాగమును గూడ దెలియజేయు చుండును).
తాత్పర్య వివరణములు_ “పంచాలి మున్నగు శబ్దములు మొత్తము జనపద ము
నందే (పసిద్ధ తరములు. అచటనే ముఖ్యవృ త్రములు. (పక రణమునుబట్టియో, లేక సామర్థ్యము
వలననో, అవయవములను గూడ బోధించును. అందువలన భాష్యమున నవి సముదాయమున
వృ త్తములని చెప్పబడినవి. “అవయవేష్యపి వర్తంతే” _ అనుట |పకరణాది మూలకము.
నముదేశము 945 పదకొండము
483]
అవతారిక. 'బాహ్మణ” మున్నగు శబ్దములును సముదాయమున ముఖ్య
వృత్తములయి [పకరణాదివశమున నవయవ మా|తబోధకి' ములగును.
శో యదుపవ్యంజనం జాతేః సహచారి చ కర్మసు |
త(త్రవారూఢ సంబంధం య్మత్సాయేణోపలకీతమ్‌ i 481
శ్రో॥ సముదాయః (ప్రదేశోవేత్యేతం తస్మిన్న నా(్రితే ।
అర్హాత్మన్యవి శేషణన_ర్తం తే (బాహ్మణాదయః ॥ 482
యత్‌ = ఏయది, జాతేః = జాతికి, ఉపవ్య ౦జనం = అభివ్యంజకమగునదియు, కర్మసు =
కెర్మలయందు, సహకారిచ = విడువక యుండునదియునో, యత్‌ = ఏయది, జాతొ =
జాతియందు, రూఢ సంబంధం = నిరూఢమగు సంబంధము కలదిగా, (పాయేణ = తరచు,
ఉపలక్షితం వా = ఊహింపబడుచున్నదో, సముదాయః = సమూహముగాని, [పదేళో వొ =
ఏకదేశముగాని, ఇత్యేవం కా అను నీ విధముగా, అనా|శితే = వివక్షింపబడని, తస్మిన్‌ = ఆ,
అర్థాత్మని = పదార్థమునందు, (బాహ్మణాదయః = “బాహ్మణ” మున్నగు శబ్దములు, అవి 'శే
షేణ= భేదము లేకుండగ, వర్తన్తే = (పవ ర్రించుచుండును.
_తాత్సర్వ వివరణములు.__. (భాహ్మణత్వాది జాతిని అభివ్యంజింపజేయునదియు,
ఉపనయనము, మున్నగు సంస్కారములు గలదియునగునే వ్యక్తి విశేషము గలదో దాని
నాగశ్రయించియు, యజనము యా జనము = అనగా యజ్ఞములను జేయుట చేయించుట మున్నగు
[కియలందు నియతముగ నుండు శౌచము, శ్రద్ధ ఇ ఆ_స్థిక్య బుద్ధి, విద్వత్త్వము మొదలగు
వానిని బట్టియు, ఆ జాతికి ఆవ్యభిచరిత ముగ నుండు మృదువగు మనస్సు, సత్యవాదిత్వము,
వైరానుబంధము లేకుండుట మొదలగుచు తరచుగ ననుమిత ములగు వానిని బట్టియు [భాహ్మ
కాది శబ్దములు [పవర్తించును. కావున వానిని సముదాయాభిధాయు అందురు.
కాని జాత్యంతర నివృత్తికొరకు, సముదాయావయవ విభాగమును గమనింపక,
తదేక దేశమందును నవి వర్తించుచున్నవి అర్థ (పకరణాదుల వలన నట్టు (పవ ర్తించుటచే
నపుడు వానికి అముఖ్యత్యము వ్యవహరింపబడుచున్నది. 1481, 482u1
అవతారిక... అపుడు, సముదాయమున కర్ణము వేరును అవయవార్థ ము వేరును
నగునుగదా: సముదాయ వృత్తములే అవయవములందును వర్తించుచున్నవనుట యెట్టు. అనిన.
శ్లో॥ యశ్చతుల్య (శుతిర్భృష్టః సముదాయే వ్యవస్థితః ।
తేనోసచరితై కత్వం (పదే శేవ్యుపలభ్యతే 11 483
తుల్య |శ్రుతిః8 = సమాన వినికిడి గలదిగా (సరూపముగా), దృష్టః = దృష్టమయినదై. = కన
బడినదై , యశ్చ శబ్దః డా ఏ శబ్దము, సముదాయే = సముదాయమునందు = తద్వోధకముగా,
వ్యవస్థితః = స్థిరపరపబడి యున్నదో, తేన = అట్టి ఆ శబ్దముతో, ఉపచరితైకత్వం = ఆరో
160]
వాఠ్యపదీయము 946 వృత్తీ
[ 404
పింపబడిన అభేదము, పదేశే ఆపి = అవయవవాచక శబ్దమందు గూడ, ఉపలభ్యతే =ాకన
బడు చున్నది.
తాత్భర్భం వివ రణములు___ సముదాయ వాచకమయినను, అవయవ వాచకమయి
నను, ఆ శబ్దమునకు రూపము తుల్యముగ నుండుటవలన సముదాయబోధకముగ నిశ్చితమయి
నదే అవయవ బోఢక మును నందురుగాని, అవి భిన్న భిన్న శబ్దములే., ఆ శబ్దమే సముదాయ
రూపార్థము నుండి తొలగి అవయవ రూపార్గ మును టోధించుచున్నదని తాత్పర్యము గాదు.
శబ్దార్థ సంబంధము నిత్యము గదా. 14881
అవతారిక “తేనతుల్యం |క్రియాచేద్యతిః'” (5-1-116) సూ తమునందు
మవిభాష్యమున - “ఈ సూత వాక్యార్థ మయు క్రముగ నున్నది తృతీయా సమర్థమయినది
శయ యయినచో వతి |పత్యయము వచ్చుననుచున్నారు. తృతీయా సమర్గము (క్రియ
ఎట్టగును ?*' అని యాశ్నేపించి, ““బాహ్మణః క్షతియః వైశ్యః శూదః”-అను నీ
శబ్దము లన్నియు గుణసముదాయమును జెప్పు శబ్దములు. తపస్సు, వేద వేదాంగాధ్యయనము
జన్మ - ఇవి [బాహ్యణు డనిపించుకొనుటకు నిమిత్తములు. గొౌరత్వము, శౌచము పింగళ
వర్ణము, కపిలరంగు తల వెండుకలు = అను నివియు [బాహ్మణ కబ్దార మున నంతర్భూత
ములు. సముదాయమును బోధించు శబ్దములు అవయవములను గూడ బోధించును. ఎట్లనగా
“పూర్వ పంచాలము “ఉతర పంచాలము అందురు. తైలము భుజింపబడినది ఘృతము
[తాగబడినది అందురు. అర్రే “కక్డ, సీలః, కృష్ణః - అను శబ్దములును నట్టివే, అచ ఈ
(వాహ్మణ శబ్దము గూడ సముదాయబోధకమై అవయవములను గూడ బోధించును” - అని
సమాధానము చెప్పబడినది.
ఆందు 'పూర్వే పంచాలాః' అను నిదర్శన మింతవరకును వ్యాఖ్యానింపబడినది.
ఇక “త్తైలం భుక్తం' “ఘృతం భు క్షమ్‌' - అను నుదాహరణ |గంథము వాథ్యానింపబడును.
శో సంస్కారాదుపఘాతాద్వావృతొఒ క్త పరిమాణకే ।
తై లాదొ జాతిశబ్బో౭. త్ర సామర్థ్యాదవసీయతే 11 484
సంస్కా-రాత్‌ = జొషధ సంస్కారము వలన గాని, ఉపఘాతాత్‌ వా=కుక్యాలు, కాకులు
ఎంగిలి పరచినందున గాని, అక్ర పరిమాణకే = పరిచ్చిన్నమగు = ఇంతయును, కొలతగల,
తై లాదౌ వృత్తః = నూనె, నెయ్యి మున్నగువానియందు వ ర్తించినదిగా, జాతి శబ్దః = జాతి
(పవృ త్రి నిమిత్తకమగు నీ శబ్రము, అత = “తైలం భుక్తమ్‌' అను నుదాహరణమున,
సామర్థ్యాత్‌ = |(పకరణ బలమువలన, అవసీయతే = నిర్ణయింపబడుచున్నది.
తాత్సార్భొ ఎివరణములు__ తైల ఘృత శబ్దములు అవయవావయవి సాధారణ
జాతి శబ్దములు. అవి సముదాయవృ త్తములై అవయవబోధకములు గావు గదా. ఆవి యుదా
హరణము లెట్టగును ? “స్ఫోటసిద్ధి యను (గ్రంథమునందు “నేక్షితా జాతి శద్దానాం సముదా
యానుపాలితా । జాతి మాచక్షతే తే హి వ్య క్తిర్ణాతి సమ్మాశయా”* అని చెప్పబడినది. జాతి
సముర్దేశము 95 పదకొండ ము
7]
నిత్యమ్‌ [- ఏవ = నిత్యమగు [దవ్యమే, అభిధీయతే= చెప్పబడుచున్నది. సంస్థాన, సన్ని వెళాది
శబ్దములు గూడ దవ్యమునే బోధించునని భావము.
ఉపాధులు కల్పితములుకాన అనిత్యములే. వాని నిజరూపము [దవ్యమే. [దవ్యము
మాతము ఉపాధి రూపముకాదు. ఉపాధులు మూలభూతమగు [(దవ్యమునందు అయమును
పొందగా (ఉపాధులు) వేరుగా లేనేలేవు. ఉపాధులు నిష్కర్షచేయగా [బహ్మ స త్తను బట్టియే
స|దూపమున రాంలలున్నా
కాబట్టి యెల్ల శబ్దములు దవ్యబోధకములనుటయే లెస్స. 1161
అవతారిక ఆకారములనిత్యములనియు, [దవ్వ్యము నితకమనియు, శా స్ర్రజ్ఞుల
నిర్ణయము. ధర్మములు కాడ మరియొక యవస్థయందు ధర్మిరూపము ములేయని యంగికరించిన
ధర్మములు కూడ నిత్యములేయగుటచె పైనిక్ణయము నకు భంగము వాటిల్డును అను ప్రశ్నకు
సమాధానము చెప్పుచున్నాడు.
శో; నత తాక్షిత త యో ర్ఫేద ఇతి వృదేభ్య ఆగమః ।
యా వా. ౨వ ల్‌
అత _త్వ్వమితిమన్య_నే త_త్త్య మేవాఒవిచారితమ్‌ 1 7
తత తం త త తఇయోః = త త త్రంమునకును, అత త్తృముకును అనగా సత్యపదార్థమునకు అసత్య
పదార్థమునకును, భేదః = జీదము, న= లేదు, ఇతి = అని, వు ఎదేభ్యః = పెద్దలవలన, ఆగ మః
= పరంపరగా వచ్చెడివినికిడి.
అవిచారితమ్‌ = వారివారి జ్ఞానమునుబట్టి (ప్రకాశించుచున్న, తత్త సమ్‌ -౬ ఏవ =
సత్యపడార్థమునే, అతత్త మ్‌ | ఇతి = అసత్య పదార్థమని, మవ్యనే = తత్స ్యవేత్సలు
తలంచుచున్నారు.
సత్యము, అసత్యము అనెడి రెండు పదార్థములు వేరుగా లేవు. పారమార్థిక తత్త
మొక్క_టియే, అదియే పర్మబహ్మము. అనాది సిద్ధమగు అవిద్యనుబట్టి ఆ సత్య పదార్థమే
అసత్యమగు నానారూపములుగా భాసించుచున్నది. అంతియేకాని సత్యపదార్థము కంటె
వేరుగా అసత్య పదార్థము నిలుచునదికాదు. అవిద్య యున్నంతవరకు భేదము భాసించును.
అవిద్య తొలగగా సత్యపదార్థ మొక్కటియ యుండును.
సత్యపదార్థమే అవిద్యాదశలో అసత్యరూపమున కన్పించును. ఇది అదై వత శాస్త్ర
జ్ఞుల విశ్వాసము. కాబట్టి ఉపాధులు వేరుగా సత్యరూపములై యుండునవికావు. ఈ యభి
(పాయముతోడనే మొదటి కాండమున, “సత్యా వివద్ధిస్త తోకా” (క్లోకము-9) అని పరమ
సిద్ధాంతము నిరూపింపబడినది. |పతివస్తువు అవిద్యామూలమున రూపాంతరమున భాసించు
బహ్మమే. MA
సము దేశము 947 పదకొండము
48]
(సవృ త్తి నిమిత్తక శబ్దములు జాతినే బోధించును. జాత్యాశయమగుటచే వ్య క్రియందు గార్య
ములు (పవ ర్తించును. అయ్యవి సముదాయవా చకములగుట ఎచ్చటను జూడబడదు - అని
యర్థము.
పె ఆక్నేపమునకు [పతి సమాధాన మీ కారికయం దభిహితము “తైలం భుక్తమ్‌'
అను నుదాహరణమున తైల మనగా, ఒకానొక రోగమును శాంతింపజేయుటకు, జౌషధముచే
సంస్క రింపబడినది. ఘృత మనునదియు నట్టిదియే వివక్షితము. అయ్యది, పదహారు పలములు
లేదా ముప్పదిరెండు పలములు = అని ఇట్టు పరిచ్చేదింపబడినది [గావ్యూము. అదియే అక్ర
పరిమాణమనుట. ఆక్త అనగా “పరిచ్చిన్నమగు' = అని యర్థము. లేదా శ్వకాకాదులచే నుచ్చి
ష్టము గావింపబడి పరిత్యాజ్యమగునదియైనను గొంత పరిమాణము కలది అయి యుండును.
అందు | పతిదినమును గొంత భాగమును మా|తమే భు క్షమయినను తైలము భుక్త
మనుచున్నారు. కుక్క నూనెను గొంత మా|త్రమునే [కాగివేసినను నట్టందురు. అవయవమున్య
దిట్టు సముదాయారోపముచే వ్యవహారమున కిది యదాహరణము, 1484
అవతారిక. ఇది భాష్యకారుని ఆశయమని యెట్లు తెలియున నిన
ల్లో న జాతిగుణళద్దేషు మూ ర్తిభేదో ౬వివక్షితః |
తే జాతిగుణ సంబఃధ భదమా(త్ర నిబింధనాళి ॥ 485
జాతిగుణ శబ్దెషు = జాతిగుణములు (పవృ త్రి నిమిత్తములుగాగ ల శబ్దములందు, మూ ర్రీభేదః
= దవ్యపరిమాణ భేదము, న వివకేతః = వివక్షింపబడదు, తే ఇ ఆ జాతిగుణ నిమి త్తక
శబములు, జాతిగుణ సంబంధ భేదమ్మాత నిబంధనాః = జాతి సంబంధమును, గుణ సంబంధ
మును అను విశేష మొక్క-టియే నిమి త్రముగా గలవి.
తాత్పర్య వివరణములు--- ఈ వ్యక్తి ఆ జాతిగాని గుణముగాని క లదియా? కాదా?
యని మా[తమే ఆ శబ్దములు గమనించునుగాని, వ్య క్రియొక్క మూ రర్షిభేదమును = పరిమాణ
భేదమును జూడకయే ఆ వ్యక్తి నా శబ్దములు బోధించును. పరిమాణ శబ్దములగు కుంచము,
మానిక మున్నగునవి యట్రు గాదు. అవి అందు గొంతభాగము తగ్గినయెడల _పవర్హింపవు.
కాగా సంస్కారము ఉపఘాతము గల [దవ్యమును యథాాకమముగ బోధించు తైల షృత
శబ్దము లిట భాష్యకారునకు వివక్షితము అని [గహింపవలసి యున్నది. 148511
అవతౌలిక_ ఇక వక్షః, సీలః, కృష్ణః - ఆను నుదాహరణములు వివరింప
బడును.
ళో కృష్టాది వ్యపదేశళ్చ సర్వావయవ వృత్తిఖిః |
గుణై నే ప్యేకదేశస్థాః పటాదీనాం విశేషకాః ॥ 486
సర్యావయవవృ త్తిభిః = సకలావయవములందు నుండు, గుణైః = నలుపు, ఎరుపు, మున్నగు
= యతో బోలు... ఇ టో. _
వాక్యపదీయము 948 వృత్తి
[487
గుణములచే, కృష్టాదివ్యప దేశః = నల్లనిది, మొదలగు వ్యవహారము, భవతి = కలుగును,
తే= అవి, ఏకదేళస్థాః అపి = కొన్ని ఆవయవములందున్నను, పటాదీనాం = పటము
మున్నగు విశేష్యములకు, విఖేషకాః భవ న్పి = విశేషణములగును.
తౌల్ఫ్‌ర్యంము బినరోణములు_ గుణ పవృ త్తి నిమి త్తక శబ్రములు అవయవావ
యవి విభాగము లేకయే వర్తించునని యుపపాదింపబడినది. కాని లోకమున సమస్తావయవము
లను వ్యాపించి గుణ మున్ననే అట్టి వ్యవహార మగపడును. నల్రనిబట్ట, తెల్లనిబట్ట - అని, బట్ట
యంతయు నలుపుగాని తెలుపుగాని అయిననే అందురు. కాబట్టి ముఖ్యవృ త్తిచేత నవి సము
దాయ శబ్దములే. ఇక నొక వస్త్రమున గొన్ని దారములు మాత్రమే నల్దనివయి మిగిలినంతయు
తెల్సనిదయినపుడు గూడ, సముదాయారోపము వలన కృష్ణాది వ్యవహారములగపడుచున్నవి.
వస్ర్రముస నొక భాగము =కొద్ది భాగము మాతమే మలిన హస్తములతో తాకబడి నల్రబడి
నపుడు కోపముతో, అట్టా మలినపరచిన వానిని, తెల్లని బట్టను నలుపు చేసివేసితి వేమయా :
అని యనుట కలదు. n4861
అవతారిక ఇట [పకారాంతర మును గలదు.
శో॥ పటావయవవృత్రాస్తు యదా త్యత్ర పటాదయః ।
తదా తై లాదివ_త్తేషాం జాతి శబ్దత్వ ముచ్యతే ॥ 487
త|త = “వక్షః పటః' = అనుచోట, యదాతు = ఎపుడైతే, పటాదయః = “పటి - మున్నగు
నవి, పటావయవవృతాః=ాపటావయమును బోధించునవి, భవన్తి = అగునో, తదా=అపుడు,
తేషాం = వానికి, తై లాదివత్‌ = 'తైలి _ మున్నగు ళబ్దములకువలె, జాతి శబ్దత్వమ్‌ = జాతి
శబ్దములగుటయే, ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు. '*పటః కృష్ణః” = వస్త్రము నల్లనిది, అని వ్యవహా
రము కలదు. అచట ఏకదేశమే నల్లనిది. ఆయినను నట్టి వ్యవహారమును రెండు విధములుగ
నుపపాదింపవచ్చును. సమసావయవ కృష్ణత్యమున కచట అవయవమునం దధ్యారోపమువలన
నా వ్యవహారమని ఇదివర కుపపాదింపబడినది.
ఇక పట శబ్దమునకు పటైకదేశ మర్గమనినపుడు, సమీపముననున్న కృష్ణ శబ్దము
ముఖ్యార్థక మేయగును. సముదాయవాచకమగు పటశ బ్బ మిపు డవయవవాచక మగుచున్నది
గాన _పకృతమున నుదాహరణమగును. తైల ఘృత శబ్రములవలె పట శబ్దము గూడ చాతి
(పవృత్తి నిమిత్తకమే. అవి సంస్కారమువలననో ఉపఘాతమువలననో అతిశయ విశేషము
గల పరిచ్చిన్న పరిమాణ (_దవ్యమును బోధించినట్టు, సమస్తావయవ సమాహారరూపమగు
మొత్తము పటమును బోధించుచు “ఇదియును పటమే [దవ్యాంతరము గాదు" అని చెప్పుటకు
అవయవమును గూడ బోధించును. ఈ విధముగనే “ఘృతం భు క్తమ్‌” _ అను వాక్యమున
ఘృత శబ్దము ముఖ్యార్థకము. భుక్త శబ్దము మట్టుకు, సముదాయమునందు అవయవరూపము
నము ద్దేశము 949 పదకొండము
488 ]
నారోపించుటచే (పవృ త్రము. భుక్త శబ్దము కియా శ బ్బమయినను జాతి శబ్బములవలెనును,
గుణ శబ్దములవలెనును పరిమితమగు భుజి |క్రియను బోధించు అక్త పరిమాణ శబ్దము
కానోపును.
జాషధ సంస్కృతమయిన తైలము భుక్తమా కాదా యను సంశయము గలిగి
నపుడు, భు క్రమేయని తెలియజేయుటకు “తైలము భుక్తము” అనినపుడు సముదాయమునకును
అవయవమునకును భేదము వివక్షితము గాదు గాన, సముదాయ శబ్దమగు భుక్ర శబ్ద మవయవ
మును బోధించుట యుక్త మే.
వతావతా పర్యవసితమయిన పరమార్థము ఇది - పటము (ప్రధానముగా భావింప
బడిన, కుక శబ్ద మవయవబో ధకము. శుక్టావయవము |పధానముగా దలంపబడిన, పట శబ్ద
మపు డవయవ బోధకము. “ఇది పంచాలమే దేశాంతరము గాదు” అని బోధింపదలంచి,
“పూర్వ పంచాలము” - అనిన నపుడు పంచాల శబ్దము ముఖ్యవృత్తి చేతనే అవయవమును
జెప్పును. అర్థ పిప్పలి అనుచోట పీప్పలీ శబ్దమును, తైలం భు క్రమనుచోట తైల శబ్దమును,
అన్య నిపషేధముకొరకు [ప్రయు_క్తములుగాన, ఏకదేశమును గూడ ముఖ్యవృ త్తి చేతనే
బోధించును. ఘృత శబ్దమును సీ విధముగనే అన్యవ్యావృ త్రిపర మై [పయు క్రమయిన పుడు,
అవయవమును గూడ ముఖ్యవృ ర్తి చేతనే బోధించును. 148/॥
_ అవతారిక కాగా ని విషయము నిట్టు ముగింపవచ్చును.
శో॥ నివృ_త్త్యర్జా శ్రుతిర్యేషాం భేద_న్తేస్వన పేక్షితః |
(ప్రదేశే సముదాయే వా గుణోఒన్యేషాం నివర్తకః ॥ 488
యేషాం |శుతి8 కా ఏ శబ్దముల [పయోగము, నివృత్త్యర్థా = ఇతరములను నివ ర్రించుటకు
దలంపబడునో, తేషు == ఆ శబ్దములందు, భేద! = అవయవమా అవయవియాయను భేదము,
అన పేకశితః = గమనింప నక్కరలేనిది, (ప్రదేశే = అవయవమునందు = ఏకదేశమునగాని,
సముదాయేవా = మొ త్తమునందుగాని, వర్తమానః గుణః = బోదకముగా నుండు గుణవాచక
శబ్దము, అన్యేషాం = ఇతరములకు, నివర్తకః భవతి = తొలగించునది కాగలదు,
తాత్పర్య వివరణములు--- అవయవ మా[తబోధకము కానిండు, సముదాయ
వాచకము గానిండు, అన్యనివృ త్రికొరకు (ప్రయోగింపబడిన గుణ శబ్దము, 'కృష్ణ' “కక్ష” -
మున్నగునది, ఆభేదమును బాటింపకయే అన్యవ్య వచ్చేదమును జేయును. అట శబ్ద పవృ త్రి
ముఖ్యమేయని తాత్పర్యము. 48081
అవతారిక. “వీవమయం సముదాయే (బాహ్మణశబ్దః 'పవృతో౭వయవే౭పి
వర్తతే” = అని దార్షాంతిక భాష్యము. ఇది దృష్టాంతోపపాదనమునకు తరువాతి గంధము.
క్ష ల న
దానిని వ్యాఖ్యానించుచున్నారు.
వాక్యపదీయము 950 వృ క్రి
[490
ో॥ (బాహ్మణాధ్యయనే త్మృతవర్తకే బ్రాహ్మణ (శుతిః |
సాదృశ్యం త|త్రదృష్టం హి క్షత్రియాధ్యయనాదిభిః॥ 488
తత్ర “బ్రాహ్మణ వదధీలే క్షత్రియః” = అను వాక్యమునందు, |బాహ్మణ (శుతిః=బాహ్మణ
పదము, [బాహ్మణాధ్యయనే.= | బావ్మణుని అధ్యయన [కియయందు, వర్తలే=ఉండునుడా
దానిని బోధించుననుట, క్షత్రియాధ్యయనాదిభిః = క్ష[తియుని యధ్యయనము మున్నగు
వానితో, సాదృశ్యమ్‌ = జొపమ్యము, త|త = ఆ | వొహ్మణుని అధ్యయన [కియయందు:
దృష్టం హి = కనబడుచున్నది గదా.
తాత్పర్య వివరణములు._ కొందరిట్టు _చెప్పుదురు- “బ్రాహ్మణవదధిలే
క్ష[తియః” అను వాక్యమునం దుపమేయవాచకమగు క్ష|తియ శబ్దమునకు సమీపమున,
“అధీ లే” అని అధ్యయనవాచక శబ్దము వినబడుచున్నది. అందువలన |బాహ్మణ క్షత్రియుల
సామ్యము అధ్యయన మూలకమని తెలియుచున్నది. |బాహ్మణ శబ్దము, తపస్సు, పాండి
త్యము, వేదాద్యయనము మున్నగు గుణముల సముదాయమును బోధించునది. ఆందధ్యయన
మను నవయవమును మాతమే లక్షణచే నిట తెలియచేయుచున్నది. కనుక, అధ్యయన
క్రియావాచియగు తృతీయాసమర్థ విభ క్ష్యంతమునకు బరముగ వతి |పత్యయమగునని
యర్థము” - ఇది కొందరి మతము. 14891
అవతారిక... ఈ మత ముపపత్తి గలది గాదు-.
ట్లో ॥ (బాహ్మణాధ్యయనే వృ _త్తిర్యదిస్వాద్‌ (బాహ్మణ (శుతేః |
వ_వ్యం కేన ధర్మేణ తుల్యత్వం కియయోరితి ॥ 490
(బాహ్మణ |శ్రుతేః=ాబాహ్మణ పదమునకు, |బాహ్మణాధ్యయనే=బాహ్మణుని అధ్యయనము
అను నర్థమున, వృత్తిః = వర్తించట = బోధనమనుట, యదిస్యాత్‌ = కలిగినయెడల,
[కియయోః=ఆ రెండు ఆధ్యయన |క్రియలకును, కేన 'ధర్మేణణాఏ ధర్మముచేత, తుల్యత్వం
ఇతి = సామ్యమని, వక్తవ్యమ్‌ = చెప్పవలసి యుండును. +
తాత్పర్య వివరణములు. [బాహ్మణ శబ్దమునకు అధ్యయనమే అర్ధమయిన ఆ
అధ్యయన [క్రియల కుపమానోపమేయభావమని యవగతమగును గాని ఆధ్యేతలగు (బ్రాహ్మణ
కతియులకని సిద్ధింపదు. కాని జొపమ్యమునకు నిమి త్తమయిన ధర్మము సౌష్టవము =
సుష్టుత్వమని చెప్పవలసియుండును. ఆ సుష్టుత్వమునకు స్థానమయిన అధ్యయన మిపుడు
సర్వనామ పరామర్శయోగ్యమయిన దవ్యమువంటిదే అయి యిక దానికి [క్రియా త్యముండదు.
కాగా (కియావాచి తృతీయా సమర్థమనుట పొసగదు. కావున నిది యుపపన్న ము గాదు.1490
అవతారిక... కావున నిట్లు చెప్పుట యు కము.
శ్‌ అధ్యేతరి యదా నృ త్తిరుచ్య తీ (బాహ్మణ(శతేః |
నిమి తత్వం తదో పైతి (కియైవా థ్యేతరి స్టితా 1. 491
నముదేశము 951 పదకొండము
493 ]
[బాహ్మణ (శ్రుతః బాహ్మణ శబ్దమునకు, అధ్యేతిరి= అధ్యయన (కియావిశిష్టుడగు [వాహ్మ
ణునియందు, వృత్తిః = శ_క్తి, యదా ఉచ్యతే = చెప్పబడిన యెడల, తదా = అపుడు, అధ్యే
తరి = అధ్యేతయగు నాతనియందు, స్థితా = ఉన్న, [కియైవ = ఆ అధ్యయన |కియయే,
నిమి త్తత్వం = జొపమ్యమునకు నిమిత్త భావమును, ఉపైెతి = పొందును.
తాత్పర్య వివరణములు శుద్ధ [కియావాచియగు తృతీయము వతిపత్యయము
నకు (పకృతిగా సంభవింపదు. కనుక [కియావిశిష్ట [ద్రవ్యవాచకము [గహింపబడును,
(బాహ్మణ శబ్దము గుణసముదాయవాచకమని చెప్పబడినది. ఆ గుణములలో నొకటియగు
అధ్యయన |క్రియావ్యాపారమును [ప్రధానముగా గలిగిన తృతీయాంత [బాహ్మణ శబ్దమునకు
బరముగా వతి పత్యయము విధింపబడును. శబ [పతిపాదితమగు అధ్యయనమే [బాహ్మణ
[క్ష్యతియుల ఉపమానోపమేయభావమునకు నిమిత్త మపుడగును. సౌస్టవాది ధర్మాంతరము
లతో బనిలేదు. 1491॥
అవతారిక... కొందరిట్టందుర ని చెప్పబడిన ఆ కొందరి మతమునందు వేరొక
దోషమును గలదు. ఎట్టనిన--
శో॥ సింహళబేన సంబం దే శార్యమా(త్రాభిధాయినా | న
౧ ద
వై(క్రాత్‌ షష్టీ (పసజ్యేత యోగే శార్యాదిభిర్యథా ॥ 492
శౌర్యమా [తాభిధాయినా = హారత్యమను, గుణమును చెప్పు, సింహశబ్దే న = సింహ శబ్దముతో
సంబంధే సతి = సంబంధము కలిగినపుడు, శౌర్యాదిభిః = శార్యపదము మున్నగు వానితో,
యోగే యదా = సంబంధ మున్నపుడు వలె, వై(తాత్‌ = చెత శబ్బ్దముకంచె బరముగా,
షష్టీ = షష్టీ విభక్తి, (పసజ్యేత = రావలసి యుండును,
తాత్పర్య వివరణములు ' వాహ్మణవత్‌* అను స్థలమున (బాహ్మణ పదము
నకు వాని యధ్యయనము మాత్రమే యర్గమయిన యెడల, ఆ విధముగనే, ““వైతస్య
సింహః*' ఆను వాక్యమున సింహ శబ్దమునకు శూరత్వము మాత మర్థ ముచెప్పి “చై తుని
శౌర్యము” అనుచోట చై తుని అనుషష్టికివలె నిచటను షష్టికి సాధుత్యమును [గహింపవలసి
వచ్చును.
ఇక మా మతముననో = సింహ శబ్దము శౌర్యముగ లదిియను నర్థమునందు
వర్తించును గాన శై. [తః సింహఃి అని సామానాధికరణ్య ముపపన్న మగును. 1492
అవతారిక. వకియుల మతమున అనగా “ఇతి ఏకే” అని చెప్పబడిన కొందరు
అను వారి మతమున దోషాంతరమును గలదు.
శో (వాహ్మణాయేవ దాతవ్యం వై శ్యాయేత్యేవమాదిషు ।
సం్యప్రదానాదియోగళ్చ [కియామ్మాతే న కల్పతే ॥ 493
వాక్యపదీయము 952 వృత్తి
[ 494
ద్రాహ్మణాయ ఇవ వైశ్యాయ దాతవ్యమ్‌ = |బాహ్మణు నుద్దేశించినట్టు వైశ్యు నుద్దేశించి
దానము చేయవలెను, ఇత్యాదిషు = ఈ మున్నగు వాక్యములలో, [కియా మా|కే = “కేవల
| కియయందు, సం|పదానాది యోగశ్చ = ఉద్దేశ్యత్యము మున్నగు దాని సంబంధమును,
కల్పతే = ఘటింపదు.
తాత్పర్య వివరణములు.__- వతి ప్రత్యయ విషయమున [బాహ్మణ శబ్దమునకు
అధ్యయన |కియ మా[తమే అర్థమయిన, “(బాహ్మణవత్‌ వై శ్యాయదాతవ్యమ్‌' అను వాక్య
మున సంపదాన సంబంధము [కియా మా|తమునకు సంబంధింపక పోవును. |బాహ్మణుని
యధ్యయనమున కిచ్చుట ససంభవము గాదుగదా. అటులనే 'దాహ్మణవత్‌ వై శ్యాదధ్యే
తవ్యమ్‌' అను స్థలమున, ఆధ్యయనమున కపాదానత్వమును, “|బాహ్మణవత్‌ వైశ్యే వర్తిత
వ్యమ' - అనుచో అధ్యయు నమునకు అధికర ణత్యమును సంభవరహితములు. మా మతమున
నైన, అధ్యయన (కియావిశిష్టు డర్భముగాన నా (పయోగములన్ని యు నుపపన్నములగును.
14981
అవతారిక... మరియను ఆ ‘కొందరు అను వారి మతము భాష్యవిరుద్ధము.
శో (కియామా త్రాభిధాయిత్యాదవ్యయేషు వతేర్నచ ।
పాఠ; కదాచిత్క_ ర్రవ్య స్తుల్యౌ పక్షివుభౌ యతః ॥ 494
వతేః = వతి (ప్రత్యయము, కియామా।|తా భిధాయిత్యాత్‌ = [కియను మా్యతమే జెప్పునది
యగుటవలన, అవ్య యేషు = అవ్యయములలో, పాఠః ==దానికి పాఠము, కదాచిత్‌ = ఎపు
డును, న కర్తవ్యః = చేయనక్కర లేనిది, యతః = ఎందువలననగా, ఉభౌ పక్షౌ = రెండు
పక్షములును, తుల్య భవతః = సమానములే గాబట్టి.
తాత్పర్య వివరణములు-_- తేనతుల్యమను సూ|తమున “[కియా” అనునది [పకృ
త్యర్థ విశేషణమని యొక పక్షము. (పత్యయార్థమునకు విశేషణమని వేరొక పక్షము. అందు
(పత్యయార్థ విశేషణమను పక్షమున నిటు లాఘవము కలదని ఖాష్యకారుడు చెప్పెను. “అపి
చావ్యయేమవతేః పొఠోనక ర్తవ్యో భవతి । [క్రియాయామయం భవన్‌లింగ సంఖ్యాభ్యాం న
యోక్ష్యతే అని. అవ్యయములలో వతి |ప్రత్యయమును బఠింపనక్కరలేదు. ఇది [కియను
టోధించినపుడు లింగ సంథా్యాయోగము కలది గాదుగదా' అని యర్థము.
దకృత్యర్థమునకు కయ విశషణమను పక్షముననై నను ఉపమాన శబ్దములు
కియను మా|తమే బోధించునవయిన క్రియకు తుల్యమైనది కియయే యగునుగాన నదియే
వతి (పత్యయార్థమగును. అది సత్యరూపము కాదుగాన వతి [పత్యయాంత మునకు, లింగ
సంఖ్య లుండనే యుండవు. అపుడు, స్వరాదులలో స_త్యవచనముల నడుమ అవ్యయ
సంజ్ఞకె వతి ప్రత్యయమును బఠించుట ఈ (పకృత్యర్థ విశేషణ పక్షమునను నక్క_రలేదు.
అట్టియెడ, (పత్యయార్థ విశేషణ పక్షమున కొక యుత్కర్షను గల్సించుచు, ఆ పక్షముననే
అవ్యయములలో వతి (ప్రత్యయమున పొఠ మనావశ్యకమగునను లాఘవమును భాష్యక ర్త ర
విశేషించి చెప్పవలెను 7
నము'దేశము 953 పదకొండము
496 |
[బాహ్మణాది శబ్దములు [క్రియను మా[తమే చెప్పిన, కియయే పత్యయార్థ
ముభయపక్షములందును నగును. రెండు పక్షములును దుల్యములే.
ఇక మా పక్షమున [కియావిశిష్టుడు (బాహ్మణ శబ్దార్థము గాన నుపమేయము
గూడ క్రియావిశిష్టమే యగుట న్యాయ్యము. (కియావిశిష్ట [దవ్యము సత్త్వము. లింగ సంఖ్యా
యోగ్యము. కావున తద్వారణమునత్రై అవ్యయములందు పాఠము క_ర్రవ్యమగును. (పత్య
యార్థమునకు (క్రియ విశేషణమయిన నవ్యయములందు వతికి పాఠ మక్కరలేదని భాష?
తాత్పర్యము, H494&n
అవతారిక. కాబట్టి ఆ కొందరి మతము నిర్జోషముగాదని నిరూపించి స్వమతము
ఏ కారికలో వివరించుచున్నారు.
శో జహాతి జాతిం (ద్రవ్యం వా తన్మాన్నా నయ వేస్టితః |
[క్రియాయా స్తు (శుతిర్యస్మా_త్తద్వత్యర్థైఒవతిష్టతే ॥ 495
తస్మాత్‌ = అందువలన, అవయవే = ఏకదేశమునందు, స్థితః = ఉన్న శబ్దము, జొతిం =
జాతిసిగాని, [ద్రవ్యం వాకా దవ్యమును అనగా వ్యక్తినిగాని, నజహాతి = విడిచి పెట్టరు,
యస్మాత్‌ తు,= ఏ కారణమువలన, (కియాయాః = [కియా” అను పదమునకు, [శుతిః =
సూ,తమునందు (శ్రవణము కలదో, తస్మాత్‌ = అందువలన, తద్యతి = ఆ [కియగల, అర్థ
= పదార్థమునందు = కియావిశిష్టము నందును, వర్తతే = నిలుకడగ నుండును.
తాత్పర్య వివరణములు |బాహ్మణ శబ్దము [కి యను మా;తమే బోధించుననిన
దోషములుండుటచేత నది ఏకదేశ వాచకమయినను, |(పవృత్తి నిమి త్రమయిన జాతిని విడు
వదు. ఏకదేశవాచకముగాక సముదాయవాచకమే యగునపుడును జాతియే |పవృత్తి నిమి
త్రము. ఆ విధముగనే అవయవబోధక మగునపుడును [ద్రవ్యము వాచ్యము కాకపోదు.
“తేనతుల్యం” = అను సూ[తమునందు [క్రియ (పకృత్యర్థమున కుపాధిగా నిర్హశింప
బడుటచే, [బాహ్మణ శబ్దము అధ్యయన [కియావిశిష్ట [దవ్యమును బోధించునది |గాహ్యము.
|దవ్య సహచారులగు నితర ధర్మములు విడిచి పెట్టబడినను [ద్రవ్యము విడువబడదు ॥495॥
అవతారిక... ముఖ్య [కియాభిధాయి తృతీయాంతమేదియు సంభవింపదు గనుకి
[కియా భిన్నవాచులు తృతీయా సమర్థములు కావలెను. అందు (దవ్యవాచులును గుణవాచకము
లును ప్రకృతులు కాకుండుటకు సూతమున “|క్రియా' అను పదము (గహింపబడినది. అయ్యది
దాని ముఖ్యార్థమునకు సంభవము లేనందున |కియావత్తును లక్షణచే బోధించునని యుపపా
దించు చున్నారు.
లో అ(కియాణాం నివృ_త్త్యర్థాయ తశ్చాత(కియా (శుతిః
డ్రియోపలక్షితే తస్మాత్‌ (క్రియా శబ్దః (ప్రతీయశే ॥ 496
వాఠ్యపదీయము 054 వృత్తి
[497
యతః చ = మరియు నే కార్యమువలన, ఆ|తకాఇచ్చట అనగా తేనతుల్య మను సూ[తమున,
[కియా[(శుతిః = “క్రియా” అను పదము, అ[కియాణాం = [కియగాని వానియొక్క-, నివృ
శ్ర్యర్థా = తొలగింపుకొర కేర్పడిదో, తస్మాత్‌ = ఆ కార్యమువలన, _|క్రియాశబ్దః = ఆ
“క్రియ అను శబ్దము, (క్రియోపలక్షితే = లక్షణచే |క్రియావిశిష్టమును బోధించునదిగా, (పతీ
యతే = ఊహింపబడుచున్న ది.
తాత్పర్యము. అవతారికా [గంథమునందే స్పష్షీకృతము. 4961
అవతారిక. [కియావాచకములగునవి తృతీయా సమర్ధ ములు సంభవింపనందు
రేమి ? “పోతవ్య” మున్నగునవి యట్టివి కలవుగదా యనిన...
శో హోతవ్యాదిషయస్మాచ్చ క్రియాన్యా (బాహ్మణాదివతీ !
అపేకణీయా శుద్ద తస్మాత్‌ వృత్తి! న కస్యచిత్‌ i 497
కిం చ= మరియు యస్మాత్‌ =ఏ కారణమువలన, హోతవ్యాదిషు = హోతవ్యవత్‌ -
మున్నగు స్థలములందు, [బాహ్మణాదివత్‌ = [బాహ్మణవత్‌ = మొదలగు చోట్టవలె, అన్యా
క్రియా = వేరొక (క్రియ, అపేక్షణీయా అస్తి = సాధారణ ధర్మముగ నపేక్షింపదగినదై
యున్నదో, తస్మాత్‌ = ఆ హేతువువలన, శుద్ధి ఆరే = కేవల |క్రియారూపమగు నర్ధమునందు,
కస్యచిత్‌ = ఏ పదమునకును, వృత్తిః = పవృ త్తి, న ఆస్తి = లేదు.
తాత్పర్య వివరణములు._ “ బాహ్మణవత్‌ ఆరీతే క్షతియః''-అను వాక్యమున
నుపమానోపమేయ భావమునకు నిమిత్తముగ ఆధ్యయనము సాధారణ ధర్మమయినట్టు
'““బావ్మణహోతవ్యేన తుల్యం క్షతియహోతవ్యమ్‌ి* అను స్థలమునందు వేరొక [కియా
సాధారణ ధర్మముగ అపేక్షణీయమగుచున్నది. లేనిచో సమన్వయము కుదురదు. ఆపుడు
స_త్త్యవాచకములగు [బాహ్మణాది శబ్దముల వంటివే హోతవ్యాది శబ్దములును నగును. కాగా
అందలి (కియా శుద్ధమగు కేవల [కియ కానేరదు. ఈ విధముగ, ముఖ్యార్థము సంభవింపదు
గాన, సూ(త్రమునందలి “కియా అనునది లక్షణావృత్తిచే [కియావత్తును బోధించుట
న్యాయ్యమే. 11494
అవతారిక. ఉపమేయగత క్రియయే ఉపమానమునందును సాధారణ ధర్మ
ముగ నాాశయింపబడు నంటిరి. అపుడు [బాహ్మణ శబ్ద మవయవబోధకమని కల్పింపవలసిన
పనియేమి ? సముదాయబోధకమే అయినను సముదాయస్థ మగు కియను ఆకాంక్షింపవచ్చును
గదా యనిన.
శో సర్వం వాపేకచేశో వా యస్మిన్నాశీయతే క్వచిత్‌ ।
విశేషవృ_త్తిం తం సర్వమాహుర్చేదే వ్యవస్టితమ్‌ ॥ 498
క్వచిత్‌ యస్మిన్‌ = ఎచ్చటనైనను ఏ పదమునందై నను, సర్వం వా ఆపి = సముదాయ
సముథ్రేశము 955 పదకాండము
499 ]
మంతయు గూడిగాని, ఏకదేశః వా కాలేదా అవయవ మా్యతముగాని, ఆశ్రీయతే = ఆశ
యింప బడునో, తం సర్వం = ఆ పదము నంతను, భేదే = విశేషమునందు, వ్యవస్థితం =
బోధకమైయున్న దాసిని, విశేష వృత్తిం = విశిష్టార వాచక మునుగా, ఆహుః = చెప్పుదురు.
తాత్పర్య వివరణములు.. అవయవమా [తబోధక శబ్దమును సముదాయవాచక
శబ్దమును గూడ విశిష్టారమును టోధించు శబ్దమే అందురు. ఏ శబమైనను విశషపరమే
యగుట కారణము. విశేషమనగా ఇతర నివర్తకము గదా. అవయవమును బోధించినపుడు
సముదాయమును నివర్తించును గాన నది విశేషపరము. సముదాయమున |బయోగించిన,
అవయము వ్యావ ర్తింపడును గాన నపుడు నవి విశేషపరమే. ఆవయవమొకటి వేరొకటి
యవయవమును నివర్తింపజేసినపుడు విశేషమని వ్యవహరింపబడును. అక్లే సముదాయ
మవయవ వ్యావర్తక మయినపుడును విశేషపరమగును. సముదాయమాతమును బోధించినను
అవయవమా[తమును బోధించినను, సమస్త భేదములచే రూపితమగు నర్భమునే నిరూపించును
శబ్దములకు గుణసముదాయ పర్వత మిట్టు సమర్ధితము.
పర్యవసాన మేమనగా గుణసముదాయమును బోధించినపుడు ఆ సముదాయమే
ప్రధానము. అవయవముల భేదము తెలియని మొ త్రమే అపుడు అభిధేయము. వికల్పముగా
గాని సముచ్చయము గాని అవయవముల (పతీతియె యుండ బోదు. వృక్షమున్న ద నుకొనుడు.
అది, మొదలు, కాండము కొమ్మలు మొదలగు అవయవముల సముదాయము కాని ఆ శబ్దము
వాని మొత్తమునే బోధించును గాన నేకవచనాంత ముగనే (పయోగింపబడుచున్నది. కాగా
సముదాయము చెప్పబడిసపుడు తదంతర్గతముగ నవయవము వాచ్యుమయినను దాని
నిష్కుష్ష రూపముతో వాచ్యము కాలేదు గాన, దానివలన నుపకారము లభింపదు.. సముదా
యము నుండి ఆపోద్ధారము చేయబడిన అవయవము (బాహ్మణ శబ్దమున కర్థమనవలెను,
అనగా వ్యాపార విశిష్టమగు ద్రవ్యము =వ్యకి, అనుటి. వ్యాపారమే క్రియ, కనుక [కియా
ముఖమున నుపమానోపమేయములకు సాదృశ్యమపు డుపపన్న మగును. 14981
అవతారిక. శబ్దము లవయవములను బోధించినను సముదాయమును బోధించి
నను విశేషవచనములే యగునెడల నిక సామాన్యవచనత్య మనగా నేమగును ౩ అనిన-
శో సముచ్చయో వికల్ఫో వా (ప్రకారాః సర్వ ఏవవా |
విశేషా ఇతి వర్ణ ్యంతే సామాన్యం వా వికల్పితమ్‌ ॥ 499
సముచ్చయః వా = అవయవముల సముచ్చయముగాని, ' వికల్సః వా = వాని వికల్పము =
ఇదియే అదియోగాని, సర్వే |పకారాః ఏవవా = లేదా ఆ ఈ [పకారములన్నియుగాని, ఆవి
కల్పితం = [పధానముగ వాచ్యమయిన, సామాన్యం వా= సామాన్యమయిననుగాని, విశేషాః
ఇతి = విశేషములేయని, వర్జ్య నే = చెప్పబడుచున్న వి.
తాత్సర్య వివరణములు._- వేరు వేరు రూపములుగల ఆనేకములగు నర్థ ములు
వాఠ్యవదీయము 956 వృత్తి
[500
సమకక్ష్యుముగ నభిహితములయినపుడది సముచ్చయము. అవి పర్యాయముగ జెప్పబడిన,
వికల్పమగును. [పకారములనగా [ద్రవ్యము (పధానముగా నుండి, దానికి విశేషణములుగా
నున్న ధర్మములు.
కాగా, సమ|పాధాన్యం, పర్యాయము, గుణ[పధాన భావము-. ఈ మూడు |పకార
ములు సంభవములు. ఆవి మూడును విశేషములే యనబడును. విశేషమనగా నితర వ్యావర్త
కము గదా. వీనిలో నొకటి ఆభిధావిషయమయినపుడు రెండవది నివ ర్రితమచుగుండును. ఇక
వికల్పరహితమగు సామాన్య మభిహితమయినపు డా సామాన్యమును విశేష మేయగును,
ఎందువలన ననగా, విశేషము లనేకములు సామాన్య రూపముచే నుపర క్రములయి చెప్పబడి
నపుడు, వాని వాని |పతినియత విశేషమున వ్యావ ర్తించునుగదా. “సామాన్య మపి యధా
విశేష స్తద్యత్‌” = అని మహాభావ్యమున కిదియే భావము. విశేషములన్నియు నేక సామా
న్యానువిద్ధములయియే |క్రియతో నన్వయించును.
అవతారిక. ఉపమితి [క్రియలో అనగా నుపమానోపమేయ భావవర్ణనములో ,
గుణమునకును, క్రియకును నుపయోగము గలదుగదా. ఆపుడు |బాహ్మణాది శబ్దములు
సముదాయ వచనములయిన వాని యుపకార మెట్టు కలుగును - అనిన,
ళో న హి (బాహ్మణ ఇత్యత భేదః కశ్ళ్చిదపాాశితః 1
అపాక్ళతో వా తేనాయం సముదాయీ వ్యవస్థితః ॥ 500
బ్రాహ్మణః ఇత్య(త క “బాహ్మణః' అనునపుడు, కశ్చిత్‌ భేదః = ఏ విశేషమును, న అపా
[తః హి = ఆశయింపబడలేదు గదా, అపాకృ్ళతః వా భవతి = ఇంకొక విశేషము నివా
రింపబడను లేదు, తేన, అయం = అందువలన నీ [బాహ్మణ శబ్దము, సముదాయే వ్యవస్థితః
= సముదాయవాచకముగనే నిశ్చితము.
తాత్పర్య వివరణములు-_.. ఒక నియతభేదము (పతిపాదింపబడినచో నింకొకటి
నివారితమగును. అపుడు సముదాయ వచనత్వము లేకపోవును. ఇచట నట్టు ఒక విశేషమును
పరి[గహించి వేరొక దానిని త్యజించుట లేదాయె. కనుక సముదాయ వచనత్వమునకు భంగ
మేమి ? (వాహ్మణ శబ్దము [పకరణముతో బనిలేకయే సమూహమునే చెప్పుచున్నది. కావున
[కియయును, గుణములును శబ్ద్వార ములయి ఉపమితి (క్రియ కుపకారములు అగును. ॥500॥
అవతారిక... అచట సముదాయవాచకమున కవయవబోధకత్యము యత్న
సాధ్యము
ళో క్రియాత్వా(శీయ తేయస్మిన్‌ న భేదోధ్యవసీయతే ।
తథాన్యధా సర్వధా చేత్యప్రయోగే న విద్యతే ॥ 501
యస్మిన్‌ = ఏ ఉపమితి వ్యాపారమునందు, |క్రియాతు = [కియ అయితే, ఆభ్రీయతే = ఆశ
వాక్యప దీయము 96 ద్రవ్య
[8
అవతారిక పయిరీతిని పర|బహ్మమే ఆయారీతిని భాసించును, కాబట్టి ఆయా
ఉపాధులను ముందుగా నిడికొని బహ్మమే ఎల్ల శబ్బములకు విషయమగునని చెప్పుచున్నాడు.
శో వికల్పరూపం భజతే తత్త్య మెవాఒవికల్సితమ్‌ 1
నచా(త్రకాల భేదోఒ స్తీ, కాలభేదశ్చ గమ్యతే ॥ 8
అవికల్పితమ్‌ = విక ల్పములకు తావులని (అనగా ఆత్మ ఒకటియా, నానాత్వమా, నిత్యమా,
అనిత్యమా మున్నగు వికల్పములకు తావులేని) తత్త్వమ్‌ -- ఏవ = పరత 'శ్వమే, వికల్ప
రూపమ్‌ = విభిన్న ములగు రూపములను, భజ లే = పొండుదున్న ది.
[బహ్మము నిజరూపమున ఒక్కటియి, అది నిత2ము, సతగ॥ము. కాని అనాదిసిద్ద
క
,ంచుచున్నది. అదియే
చ! ~~
మగు మాయనుబట్టి విచితములగు రూపములను దాల్నునట్లు గాని
అవిద్యాదశయ యందు ' జీవభావమును, దిక్ళ క్రి కి మూలమున దేళ భేదమును పొంది అనేక రూపమున
వివ రమగుచున్నది.
ఆ|త = ఈ శుద్ధ్యదవ్యమునందు, కాల భేదః 4-చ = కాలభేదము కూడ, న
అస్తి= లేదు అనివార్యమగు భూత భవిష్యద్వ ర్రమానరూపమగు కాలముకూడ ఈ పరత త్త
మునలేదని భావము.
కాలభేదః -_చ = కాలము యొక్క భేదము కూడ, దృశ్యతే = చూడబడుచున్నది.
నిజరూపమున |బహ్మము కాలమునకు బద్ధముకాదు. కాని అవిద్యా శ_క్రి రూపమగు
కాలము యొక్క (ప్రభావముచే వ్యవహారదశలో కాల భేదము పరత క్తమున భాసించును.
దానిని బట్టియ పుట్టుక మున్నగు ఆరు వివర్తములు _బహ్మము నందు కాన్పించుచున్నవి.
దానివలననే జగము (క మబద్ధమై జరుగు చున్నది,
కాబట్టి (బబ్రహ్మమె అవిద్యావశమున ఉపాధుల దాంరా ఎల్ల శబములకు విషయమగు
0) (ఆత టు
చున్నది. Ter
అవతాదికతో-- ఉపాధులు స్వతః లేనేలేవు. కాని యవి దవ్యమునందు భాసించు
నని చెప్పుట పొసగదు. లేని పదార్థములకు భానమసంభవముకదా ! అను[పశ్నకు సమాధాన
ముగా విజ్ఞాన వాదిమతమునా|కయించి దృష్టాంతము ఎను జూపుచున్నాడు.
క్లో యథా విషయధర్మాణాం జ్ఞానే ఒత్యన్ద మసంభవః ।
తదాల్మేవ చ తత్సిదమత్య న మతదాత్మక మ్‌ 1 9
(టు అడి
యథా = ఏరీతిగా, విషయధర్మాణామ్‌ = కడవమున్నగు వస్తువులకు సంబంధించిన (అనగా
జడపదార్థములకు సంబంధించిన) తెలుపు, నలుపు మున్నగు ధర్మములకు, జ్ఞానే = శుద్ధమగు
క్రానమునందు, అత్య నమ్‌ = మిక్కిలి, అసంభవః = సంభవములేదు. జడములకు అజడము
నకు ఏ యంశముచేతను సామ్యము లేదని భావము.
నముద్దేశము 057 పదకొండము
502]
యింపబడుచున్నదో, సః భేద? = అచ్చట ఆ, [కియ అను విశేషము, ఆధ్యవసీయతే =
శ బ్బవాచ్యముగా నిశ్చయింపబడును, అ|పయోగే = (ఎందువలనన) శబ్దాంతరము [ప మోగింప
బడనపుడు, తథా = ఆ విధముగ, సః = ఆ నియతమగు (ప్రకారము, అన్యథా = వేరొకటిగ
గాని, సర్వధా చ ఇతి = సర్వముగ గాని, న విద్యతే == సంభవింపదు.
తాత్పర్య వివరణములు.- ఉపమించుటయను క్రియలో, అధ్యయనాది |క్రియ
సాధారణ ధర్మముగ నపేక్షింపబడినపుడు, సముదాయ వృత్తమగు (బ్రాహ్మణ శబ్దమునకు,
ఆ [కియయే వాచ్యముగా నిశ్చయింపబడును. “(బాహ్మణవదధీతే క్ష్యతియః'' అను వాక్యము
నందు అధ్యయనము సాధారణ ధర్మముగ న్నాశయింపబడినది. కావున [బాహ్మణ పదమునకు
'అధీతే' - అను పదముయొక్క సన్నిధానమువలన. |బాహ్మణాధ్యయన [కయ యర్థము,
శబ్దాంతరము [పయో గింపబడనిచో, నది వేరొకటి గాని, సర్యధర్య్మములు గాని సామాన్య
ధర్మములగుట సంభవింపదు. ఆపుడు శబ్దాంతరము (ప్రయుక్తమా కాదా యని యాలోచింప
కయే, |పసిద్ద స్వార్థమగు, గుణ సముదాయమును ఆ శబ్దము బోధించును. కావున సముదాయ
శబ్బమున కవయవబోధకత్య ముపమావిషయమున, యత్న సాధ్యము. 1501
అవతారిక... ఆ యత్నమునే చెప్పుచున్నారు
ళ్లో॥ ఉసమానే (కియావృ త్తిముపమేయే (క్రియా (శ్రుతిః |
ప్రక్యాయయస్టీ భేదస్యకరోతీవ పదార్గతామ్‌ ॥ ర్‌02
ఉపమేయే |క్రియా| పతిః = క్షత్రియపదము దగ్గర, అధీతే అను పదము నుచ్భరించుట, ఉప
మానే [కియావృత్తిం = |బాహ్మణ పదమునందు |క్రియావాచకత్యమును, [పత్యాయయ స్తీ =
తెలియచేయుచున్నదై, _భేదస్య = అవయవమునకు = క్రియ కనుట, _పగడార్థతాం = ఉప
మాన పదమున కర్గమగుటను, కరోతీవ = కల్పించునదివలె నుండును.
తాత్పర్య వివరణములు.- (బాహ్మణశ బ ముపవాచకము, క్ష్యతియశబ్ద ముప
మేయ బోధకము. 'అధీతే' అను [కియాపదము, ఉపమేయ సమీపమున వినబడుచున్నది.
దానివలన ఉపమానము గూడ [కియాబోధకమని సూచించుచున్నది. ఉపమానోపమేయ
భావము సాధారణ ధర్మ|పయు క్రముగాన, నుభయ్యత |క్రియయే సాధారణము గావలెను*
కావున |బాహ్మణ శబ్దము తదేకదేశమగు తృత్కియను బొధించునని నిశ్చితమగుచున్నది.
ఉపమేయగతమగు [కియాపద ముపమానగత [కియను జెప్పదు. కాని దానివలన నుపమాన
పదమును [కియావాచకమని నిశ్చయింపవలసి యుండునుగాన, 'కరోతీవి - అని ఇవ శబ్దము
[పయోగింపబడినది. 15021
అవతారిక. [క్రియల కుపమానోపమేయభావము తలంపబడినపుడును, శుద్ధ
[క్రియ కది సంభవింపదు గాన వ్యాపార విశిష్ట (దవ్యవాచకమగు తృతీయా సమర్థముకంటె
పరముగనే “వతి” [పత్యయమగునను చున్నారు. =
నముడ్దేశము 95§ పదకొండ ము
503 |
ళో వ్యాపారేణేవ సాదృశ్యే వ్యాపారస్య వివక్షితే ।
(క్రియా వద్వచనాచ్చృబ్లాత్‌ (ప్రత్యయ (ప్రతిపాద్యశే ॥ 508
వ్యాపారస్య ౫ (క్రియకు, వ్యాపారేణ ఏవ = [కియతోడనే, సాదృశ్ళే = సామ్యము, వివక్షితే
సతి = చెప్పదలంచినపుడు, [కియావద్వచనాత్‌ = (కియావిశిష్ట దవ్యవాచకమగు, థద్దాత్‌ =
శబమునకు బరముగ, (పత్యయః (పతిపాద్యతే = (ప్రత్యయము విధింపబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు._ ““బాహ్మణాధ్యయనే న తుల్యం క్ష|తియాధ కయ
నమ్‌'' = “బాహ్మణుని అధ్యయన క్రియతో క్షతియుని యధ్యయన [క్రియ తుల్యము'
అని చెప్పదలంచినపుడు సుష్టుత్వమను సాధారణ ధర్మమున కాశయమయిన “అధ్యయనము
అను (క్రియ దవ్యమువంటిదే |పాతిపదికార్థము. కనుక ఇపుడును, సూూతమునందలి “క్రియా”
అను పద ముపలకత్షణము గాన తద్విశిష్ట (దవ్యవాచక మునకు బరముగనే వతి [ప్రత్యయ
మగును. 1508
అవతారిక... దవ్యవాచకమునకు బరముగ వతి (ప్రత్యయము [పవర్తించినను
అది [క్రియ _పధానముగా గలదియే యగును. అస_త్త్వ్వభూతమగు భావమె |కియ. ఆసత్య
భూతత్యమనగా లింగసంఖ్యల యన్వయమునకు యోగ్యత లేకుండుట. కనుక వతి [ప్రత్య
యాంత మట్టిదియే యగును గదా యిక దానికి ఆవ్యయత్యము కొరకు స్యరాదులందు పాఠ
మెందులకు? అని (ప్రళ్న కలుగుననిన చెప్పుచున్నారు.
లో [క్రియా వతోఒపిసా దృశ్యే వక్తుమిషే (కియావతా |
అధ్యేతా (వాహ్మణ ఇవ(పత్యయో న నివర్తతే i 504
_కీయావతః= కియావిశిష్టమునకు, |క్రియావతాడా క్రియావిశిష్టముతో, సాద్భశ్యే= సామ్యము,
వక్తుమి మే అపి = వివక్షితమయిన పుడును, అధ్యేతా |బాహ్మణఇవ = '[బాహ్మణునివలె జరుపు
వాడు' అను నర్ధమందు, (ప్రత్యయే = “వాహ్మణవత్‌ అధ్యేతా క్షతియః' అని, న నివ
ర్రతే = వతి (ప్రత్యయము తప్పదు
తాత్పర్య వివరణములు_ “' దాహ్మణవదధీతే క్షతియఃి” అను [ప్రయోగ
మిష్టము. ““బాహ్మణవదధ్యేతా క్షృతియః” అనునది అనిష్ట్రపయోగము, | బాహ్మణ క్షి
యుల సాదృశ్యమధ్యయన [క్రియాద్వారకము గనుక నిపుడా |ప్రయోగమునందును వతి
(ప్రత్యయము (పా ప్పమగుచున్నది. వతి పత్యయాంతము |ద్రవ్యము [ప్రధానముగా గలది
కావున సత్తవచనము. లింగసంఖ్యలు కలది కావలసియుండును. అందువలన స్వరాదులందు
పాఠమును గల్పించి అవ్యయత్యము విధింపబడుచున్న ది. 150 4॥
అవతారిక... క్రియావంతముల కుపమానోపమేయభావము [క్రియాద్వారక మే అయి
నపుడు వతి [ప్రత్యయమేల రారాదు? అనిష్ట మెట్టగుననిన--
సముచ్రేశము 959 .. పదకోండము
506]
శో అధీ తేతుల్య ఇత్యేవం పుంలింగేన విశేషణమ్‌ |
(క్రియావతి, [కియాయాం తు తుల్యశబ్దే నపుంసకమ్‌ ॥ 505
క్రియావతి = |కీయావిశిష్టమునందు, 'అధీతేతుల్యః' = (దాహ్మణతుల్యుడై, ఇత్యేవం = అని
ఇట్ట, _ పుంలింగేన జ పుంలింగ తుల్య ళబ్దముచే, విశేషణం భవతి = విశేషించుట కలదు,
[కెయాయాం తు = [కియయందైన, తుల్యశబ్లే = తుల్య శబ్దమునందు, నపుంసకం == నపుం
సకమను, లింగం = లింగము, భవతి = (అగపడుచు) ఉన్నది.
తాత్పర్య వివరణములు- కియావంతములగు సాద్భళ మును (పతిపాదింప
దలంచి విధింపబడిన వతి (పత్యయము స్త్వ (|దవ్యరూపముగాన నచట తుల్య శబ్దము, -
“బాహ్మణే న తుల్యః అధీ తే క్షతియః'' ఆని యిట్లు పుంలింగముగ వి గహవాక్యమున
[బయోగింపబడుచున్నది. అపుడు సామ్యము కియా నిమిత్రమేయని అనగా అధ్యయన
మూలక మేయని నియతముగ (పతీతము గాదు. ధర్మాంత రముచే (బాహ్మణ క్షతియులకు
సామ్యము అనియు చెప్పనగును. కావున వతి [ప్రత్యయము రాదు సూ[తముచే, |క్రియచే
సాదృశ్యము పతిపాద్యమయినపుడే ఆది విధింపబడినది. కావున తుల్య శబ్దము వాక్యమున
క్రియను బోధించునుగాన, నది అసత్యభూత మగుటవలన, దానికి బరముగ లింగ సర్యనామ
మగు నపుంసకలింగ [పత్యయమె వచ్చును. అపుడు ““బాహ్మతణే న తుల్యమధీతే క్షతియః'"”
అనుటవలన వారికి సామ్యము ఆధ్యయన కియాకృతమేయని నియతముగ దెలియవచ్చును.
ఆ వ్మిగహమున వతి (పత్యయమును వచ్చును. ఈ పక్షమునందు, [కియావిశేషణము సత్త్వ
భూతమయినను విశేష్యమగు [కియయొక్క ధర్మమగు అస్త స్వభావతయును వర్తించును
గాన లింగవిశేషమేదియు లేనేలేదు. కాన వతి |పత్యయమునకు అవ్యయములందు పాఠ
మనావశ్యక మని భావము. 15051
అవతారిక. 'తేనతుల్య'మిత్యాది సూ(త్రమునందు “కియా! అను పదము (పకృ
త్యర్థమునకు విశేషణమని నిర్ణయించి, ఆ పక్షమున నిట్లు దోష ముద్భావింపబడినది. ““యది
తర్చి తృతీయా సమర్థం విశేష్యలే [పత్యయార్థో అవిశేషితో భవతి. త తకోదోషః ? తృతీయా
సమర్థాత్‌ క్రియావాచినో గుణతుల్యత్వేపి (పత్యయః (పాప్పోతి - పుత్రేణ సహతుల్యః స్టూలః
పుత్రేణ సహతుల్యః పింగళః 1 - అని = క్రియ తృతీయా సమర్థమున కర్ణమయినపుడు'
తుల్యమయినది' అను (పత్యయార్థమునకు [కియనుబట్టి కాక, గుణమునుబట్టి సామ్యమున్నపు
డును వతి (ప్రత్యయము, “పుతవత్‌ పీతాః స్థూలః అనియు, పుతవత్‌ పితాపింగళః అని
యును నుండవలసి వచ్చునని భాష్యమున నాక్నేపింపబడినది. అది యెట్టుపపన్నమగును ?
పు[తశబ్దము |క్రియావాచి కాదుగదా యని శంక,
శో॥ (పకృత్యరె విశిషే౬పి (పత్యయార్ల్గా విశేషణాత్‌ ।
౧ థి థి
పు తేణతుల్యః కపిల ఇతివృ త్రిః (ప్రసజ్యశతే i 506
వాక్యపదీయము 960 వృ త్రీ
[507
(పకృత్యర్థే = వతి (ప్రత్యయ (పకృతి యర్థము, విశి మై సత్యపి == “కియా” అను పదముబే
విశేషింపబడినను, (పత్యయార్థా విశేషణాత్‌ = పత్యయముయొక,. ఆర్థము విశేషింపబడ
నందున, 'పు తేణతుల్యః కపిలః' ఇతి = అను నీ వి(గహము వివక్షితమయినపుడు, వృత్తిః,
(పసజ్యతె = “ప్ప [తవత్‌ కపిలః'' = అని తద్ధిత [ప్రత్యయము రావలసి వచ్చుచున్నది.
తాత్పర్య వివరణములు సూూతమున నాక్కటియే క్రియా శబ్దము కలదు. అది
(పకృత్యర్థమునకు విశేషణమనిన, అంతతో నది చరితార్థముగాన నిక |పత్యయార్థమగు
తుల్యత్వము నది విశేషింపజాలదు. కపిలత్వము గుణము. [క్రియ కాదు. ఆ గుణమునుబట్టి
పితకుతౌల్యము వివక్షితమయినపుడును తద్ధిత వృ త్రియగు వతి [ప్రత్యయము రావలసి వచ్చునని
ఆకశ్నేప భాష్య తాత్పర్యము. 15061
అవతారిక. 'ప్వుతశబ్బము |క్రియావాచి కాదుగదా. ఆ యాక్నేప మెట్టుపపన్న
మగును” అను శంకకు సమాధానముగా (కియావాచిత్వ మిట్లు సమర్థితము.
శో యాః ప్పత్రే రూఢసంబంధాః [క్రియా ఃలోకే వివక్షీతాః !
తాభిః (క్రియావతః పు[తాత్‌ గుణతుల్యే వతిర్భవేత్‌ il 507
పులే = పు[త శ బయొక్క_ ఆర్థమునందు, యాః=ఏ, రూఢసంబంధాః = నిరూఢమగు
సంబంధముగల, కియాః = కియలు, లోకే = లోకమునందు, వివక్షితాః = వివక్షింపబడు
చుండునో, తాభిః = వానిచే, |క్రియావతః = [కియా విశిష్టార్థ వాచకమగు, పుతాత్‌ = పుత
శబ్దముక ౦చె బరముగ, గుణతుల్వే = గుణముచే సామ్యమున్నపుడును, వతిః భవేత్‌ = వతి
[ప్రత్యయము రావలసి యుండును.
తాత్పర్య వివరణములు.___ తండి యాజ్ఞను పాలించుట, వేద వేదాంగా ధ్యయనము
చేసియుండుట సంతానమును గలిగియండుట, సదాచారమును పాలించుచుండుట - ఈ
[క్రియలు గలవాడు పుతుడందురు. అవి లేనివాడు పు[తుడే కాడని లోకమున వ్యవహరించుట
కలదు. నియాగకరణము, మున్నగు పెన చెప్పిన [క్రియలు పుత కద్దార్థమున నంతర్భూత
ములు, కనుక నిదియు సముదాయవచనము. అందున్న [క్రియలనుబట్టి [కియావచన మగును.
కొవున వతి[ప్రత్యయాప త్తి కలదు, అని భావము. 15011
అవతారిక “పున్నామ్నో నర కాద్యస్మాత్రాయతే పుత్ర ఇత్యతః'' _ అని మను
స్మృతి. “పుత్‌” అను నరకమున తం|డ్రిని బడకుండ రక్షించువాడు గాన పుత్రుడగును అని
యర్థము. పుత శబ్దమునకు |పవృత్తి నిమిత్తమగు ముఖ్య |క్రియ “పవనము అనగా రక్షణ
మనుట. దానిని గహింపక సహచారులుగా నుండు 'నిదేశ స్థానము _ అనగా తండి యాజ్ఞ
యందుండుట మున్నగు [క్రియల నెందుకు. పరిగహింపవలెను ? ఆనిన సమాధానమును జెప్పు
చున్నారు
సముదేళము 961 సదకొండము
509 ]
శో॥ అంతర్భూతం నిమి త్రం చ రూఢిళబ్లేషు యద్యపి ।
౧౧ — ©
కియాస్తు సహచారిణ్యో రూఢా: సన్తి పదార్ధవత్‌ il 508
రూఢి శబ్దెషు = రూఢి శక్తిచే బోధకములగు వానియందు, నిమిత్తం చ = |పవృత్తి నిమి త్ర
మగు క్రియ గూడ, యన్యపి అంతర్భ్ఫూతమ్‌ = చేరియే యుండుననుకొనుడు, తధాపి = అము
నను, సహచారిణ్యః |క్రియాస్తు = ఆ (పవృత్తి నిమిత్రముతో బాటుగ నుండు [కియలును,
పదార్థవత్‌ = పదవాచ్యమగు |[దవ్యమువలె, రూఢాః సన్తి = (పసిద్ధములయినవి కలవు.
an
తౌత్ఫ్‌ర్భ బివరణములు_ రూడి శ బ్బములను. అందుండు అవయవముల యర్థము
నకు పొందుబాటు లేకున్నను, వ్యుతాదనమునకు మాత మా అవయవార్థ మును (గ హించి
వ్యుత్చాదింతురు. అంతియేగాని అవయవార్థ మునకు అందు అనుగతి ఎంతమా[తము నండదు
పుత శబ్దమునందుగూడ, పవన్మకియ అంతరంగమయినను, దానికి, అర్థ కియాకారిత్వము
లేదు. కావున _పసిద్ధములగు నితర|కియలే శబ్లార్థముగా నట [గహింపబడును, నిదేశ
స్థానము మున్నగు [క్రియ లట్టివి. (క్రియాపదము పకృత్యర్థమునకు విశేషణమయినపుడు
కియావత్తును లక్షణచే బోధి=చునుగాన |బాహ్మణాది శబ్బములకు వతి ప్రత్యయము సమర్థనీయ
మగును. కాని పత్యయార్థమును ,కియయే కావలెనని సిద్ధింపలేదు కాన గుణతౌల్యమున్నపు
డును తదాప త్రి అనివార్యమని భావము. 15081
అవతారిఠక_ అచెన పత్యయార్లమునకే విశేషణమగుగాక యనుచున్నారు.
ల ధే
శో (క్రమంతు యదిబాధిత్వా ('ప్రత్యయార్హ విశేషణమ్‌ |
(పధానానుగ్రహాత్‌ సామ్యాత్‌ విభ_క్తేశ్చావతిష్టతే / 5119
కిం తు == కాని (క్రియా అనునది), |పధానాను[గహాత్‌ = [పధానమగు |పత్యయార్థమునకు
విశేషణమగును గావునను, విభ న్తేః సామ్యాత్‌ చ = [పథమావిభ క్తి సామ్యముండుటవలనను,
[కమం బాధిత్వా = స్థానమను [క్రమమును, ఆదరింపక, పత్యయార్థ విశేషణం = [పత్య
యార్థమునకు విశేషణముగా, _అవతిష్థతే యది = “తుల్యం యత్‌ సా(క్రియా' అని నిలచిన
యెడల.
తాత్భ్రర్భం బివోరోణయులు.- “తేనతుల్య మిత్యాది సూూతములో “తేని ౬ అనునది
మొదటి పదము. అన్వయ బోధక |పమాణములలో స్థానమనునది యొకటి. సానమనగా
కమము. ఆ [ప్రమాణమువలన “కియా అను పదము “తేని అను (పకృత్యర్థ బోధక
తృతీయా సమర్థమునకు విశేషణముగాదగియున్నది. కాని ఆ [ప్రమాణమును బాధించి,
అనగా అది గాదని, “తుల్యమ్‌” అను పదమునకు విశేషణము కావలెను. (పకృత్యర్థ (పత్య
యార్థములలో |ప్రకృత్యర్థముకంచె |ప్రత్యయార్థము (ప్రధానము గదా. మరియు, “తుల్యం”,
“క్రియా” - అను పదములు రెండును సమాన విభ క్యంతములు, కావున విభక్తి సామ్యము
(పకటమ.గ శబ్దబోధ్యము, క్రమము శబ్దబోధభ్యము గాదు. సామానాధికరణ్యము సంబంధము.
[61]
వాత్యపదీయము 962 వృ తీ
[510
ఇట్టుండ, అధ్యాహారముచేసి “యత్‌ తృతీయా సమర్థం సా! క్రియాచేత్‌ * _ అని ఇట్టన్వయమును
కల్పించుట యు క్రముగాదని తాత్పర్యము. 1509
అనతొరిక_ కాని అధ్యాహార కల్పనావశ్యకత (పత్యయార్థమునకు [క్రియ
విశషణమను పక్షమునను తప్పదనుచున్నారు.
A (పకృ తేరవిశిష్టత్వాత్‌ (క్రియా తుల్యే (ప్రసజ్యతే |
పృుత్రాదొ గుణశబ్దేభ్యః పూర్వోక్తస్య విపర్యయే ॥ ర్‌! (
(పకృతేః = వతి పత్యయ పకృతి, అవిశిష్టత్వాత్‌ = “కియా” అను దానిచే విశేషింపబడ
నందున, గుణశద్దభ్యః = గుణవాచకములగు స్థూలమున్నగు శబ్దములకం చె, [కియాతుల్యే =
[కియచే సమానుడగు, పు|తాదౌ వాళ్ళే = పుతుడు మున్నగు వ్యక్తి అర్థమయినపుడు,
పూర్వో కస్య విపర్యయే = “పు తెణతుల్యః స్టూ లః! అను నుదాహరణమునకు విరుద్ధముగ ,
_పసజ్యతే = “సూరన తుల్యః పు'తః' _ అని [పయోగము పస క్రమగుచున్నది.
తాల్ఫ్ర్‌ర్శ్భం వివరణములు___ “కియా' - అనునది యొక్కటియే (పకృత్యర్థమున
కును (పత్యయార్థమునకును గూడ విశేషణమగుట సంభవముగాదు గాన (పత్యయార్థ విశేషణ
పక్షమున, (పకృతి విశేషింపబడదు. అపుడు పకృతి [కియావాచకము కావలెనను నిర్భంధము
లెదు. ''స్థూలమయిన తండితో పుతుడు, ఆజ్ఞావర్తిత్వము మున్నగు [కియచే తుల్యుడు”
అను నర్థమును వివక్షించిన పుడు, (పకృత్యర్థ విశేషణ పక్షమునందరి యుదాహరణమునకు
విరుద్ధ మగ “సూలవత్‌ ప్కుతః” అను [ప్రయోగము (పస క్తము. ఈ విషయము మహా
భాష్యమున నిట్టుపపాదింప బడినది_ ““ఏవమపి తృతీయా సమర్థమవి శేషితం భవతి । త|తకో
దోషః | తృతీయా సమర్హాద కియావాచినః [కియాతుల్యేపి (పతృ్యయః |ప్రాష్నోతి''- అని.
మ్స ॥510॥
అవతారిక... |కియావాచికాని తృతీయా సమర్థముకం టె పరముగా [కియాతొల్య
మున్నపుడు (ప్రత్యయము రావలసియుండునని మాత్రమే మహాభాష్యమున జెప్పబడినది
ఉదాహరణము చూపబడలేరు. ఉదాహరణ మూహ్యమని (పతీపమునందు గలదు. కావున
''స్థూలెన తుల్యోయాతి* ఆనునది = అనగా నచట 'స్థూలవద్యాతి' అనునది యుదాహరణ
మని చెప్పవలెను. అపుడు “యాతి అను నాఖ్యాతమువలన, [కియావిశిష్టమగు నుపమేయము
పతీతమగుట కవకాశముండును అని కొందరందురు. కాని అదియు సరిపడదు. ఎందువల
ననగా.
శ్లో స్టూలనతుల్యోయోా తీతి బహిరంగా (కియా (శుతిః 1
అనిమి_త్తం వతేస్తుల్యం యాతీత్య(తేష్య'తేవతిః 11 511
'స్థూలేనతుల్యః యాతి” ఇతి = 'స్టూలునితో తుల్యుడై నడచుచున్నాడు", బహిరంగా, [క్రియా
(శుతిః = అనిన, |క్రియాపద |శవణము బహిరంగము, వతేః = కావున వతి పత్యయమునకది,
సము ద్రేళము ర్య పదకొండము
511]
అనిమి_త్తమ్‌ = నిమి త్రము కానేరదు, “తుల్యం యాతి' = 'సూలునితో తుల్యముగా పోవు
చున్నారు” ఇతి అత = అనుచొ నపుడా [ప్రయోగమున, వతిః = వతి[పత్యయము, ఇష్యళే
= సమ్మతమగును,
తాత్ధర్వు వివర ణమలు___ 'స్థూలేనతుల్యః యాతి అని యొక వాక్యము -
'స్థ్ఫూలెన తుల్యం యాతి' అని వేరొక వాక్యము. అందు మొదటి వాక్యమున తుల్య శబ్దము
పుంలింగ ముగా నుపయోగింపబడియున్నది. కావున, ధర్మాంతరమునుబట్టి స్థూలునితో తుల్యు
డైన దేవదత్తుడు వెళ్ళుచున్నాడు అనియే అపుడర్థమగును. నియతముగ [కియా తొల్యము
స్ఫురింపదు. “స్థూలేన' “తుల్యః' - అను రెండు పదములకును పరస్పరాన్వ యమును చేయు
సమయమున వతి పత్యయమునకు నిమి తమగు క్రియ ఏదియు సన్ని హితముగ లేదు. స్థూల
శబ్దము గుణనాచకిము, తుల్య శబ్దము పుంలింగమగుటచే [కియా విషయము కాదాయె. ఇక
వానికి సంబంధము నిష్పన్నమయిన వెనుక, “యాతి” అను పదమువలన [కియ [పతీత
మయినను నది బహిరంగమగుటవలన నుపమానోపమేయ సంబంధ మునకు నిమి త్రము కాదు,
కాగా, “స్థూలేన తుల్యః యాతి'' అనునది గూడ '“స్థూలేన తుల్యః పుతః”' జను దాని
" వంటిదే,
“న్టూలేన తుల్యం యాతి” అనిన, “యాతి” అను క్రియావాచకమునకు, నపుంసక
మగు [కియా విశేషణముతో సామానాధికరణ్యము. అపుడు [కియ, అఆదవ్య స్యభావముగాన
దాని విశేషణము నపుంసకమయి యుండుట ఉపపన్నము. నియమముగ [కియనుబట్టియ
ఉపమానోపమేయములకు సామ్యమనియు దెలియవచ్చును. వతిపత్యయమును నచట
సమ్మతమే యగును. ఈ |పయోగమును పరికింపుడు-
““ఘూలవద్యాతి మన్హాయమా నపదవిన్యాస శ్చవితోదర కలశః'' _ లావుగల మను
మ్యడు మెల్లగ నడుగులువేయుచు, పొట్ట శదలించుకొనుచు పోవునట్టు దేవదత్తుడును పోవు
చున్నాడు అని యర్గము స్పష్టము. “బాహ్మణవధధీతే క్షత్రియః’ _ అను స్థలమునందువలెనే
శబ్రవాచ్యమగు [కియ ఉపమానోపమేయ భావనిమి త్తమగును. 151 1॥
అవతారిక... ఏతావతా, (పకృత్యర్థ (పత్యయార్థ పక్షములు రెండింటియందును
దోషము తుల్యమేయని యంగీకరించి, మహాభాష్యమున నీ విధముగ సమాధాన మభిహితము,
“నై షదోషః ] య త్తత్తుల్యం [కియా చేత్సా భవతీత్యుచ్యతే తులయాచ సమ్మితం
తుల్యమ్‌ | యది చ తృతీయా సమర్థమ పి కియా (పత్యయార్థోఒపి [కియాతతస్తుల్యం భవతి”
- అని,
“తుల్యమనగా - తులయా సమ్మితమ్‌' = (తాసుతో సమముగా జేయబడినది
యర్థము, తృతీయా సమర్థమును, _ప్రత్యయార్థమును గూడ |కియయే అయినపు డే గదా
తులాసమ్మితత్వము అని భావము. తద్వివరణ మీ కారిక--
పాఠ్యపదీయము 964 వృత్తీ
[ 512
శో ద్యయం విశేష్యతే తేన యదేకత్ర విశేషణమ్‌ ।
తుల్య శబ్దోహితం ధర్మముభయస్త మ'పేక్షతే ॥ 512
యత్‌ = ఏది, ఏకత = ఓకదానియందు, విశేషణం = విశేషణమో, తేన = దానిచేత,
ద్వయం = రెండవది గూడ, _ విశేష్యతే = విశేషింపబడును, _ తుల్యశబ్దః = “తుల్యం” అను
శబ్దము, తం=ఆ, ధర్శంకా ధర్మమును = క్రియను, ఉభయస్థం = రెండింటియందు
నున్న దానినే, అపేక్షతే హి = ఆపేకించును గదా.
తాత్సర్య్భం విభరణములు_ 'తేనతుల్య మిత్యాది సూ|తమునందు, “కియా” అను
పదము ఒకచోట నుచ్చారితమై వి శేషణముగ నున్నది దానిచేత (పకృతి (పత్యయార్థములు
రండును విశేషింపబడును. ఒక పద ముభయవిశేషణ మెట్టగునందురా ? తుల్య శబ్దమే ఆ
[కియయను ధర్మమునుభయగతమునుగా బోధించుచున్నది. కావున నది యొకచో నుచ్చారిత
మయినను సామర్థ్యమువలన నుభయవిశేషణమయి యుండును - అట్టయిననే తుల్య శబ్దారమున
కుపప త్తి 1512!
అవతారిక ఆ విషయమే |పతిపాదించునది యీ కారిక-_-
శో॥ ఏకస్పమానో ధర్మశ్చేదుపమానోపమేయయోః ।
తులయా సంమితం తుల్య మితి త (తోపపద్యతే [1 గ్ర్‌[8
ఉపమానోపమేయయోః = ఉపమానమునకు నుపమేయమునకును, ఏకః సమానః ధర్మః
చేత్‌ = సమాన ధర్మ మొక్కటియే యగుచో, తత్ర = అట్టియెడ, తులయా సమ్మితం తుల్యం
ఇతి = “తాసుతో సమపరుపబడినది' - అను మాట, ఉపపద్యతే = ఉపపన్నమగును.
తాత్శ్రర్య వివరణము లు తుల్య శబ్దమునకు సదృశమయినది అను నర్థము
_ రూఢ్యర్థము. అందు |తాసును లెదు. సమపరచుటయు లేదు. కాని పదవ్యుత్చాదనమున కట్టు
శాస్త్రమున రచింపబడినది. తరాజుతో రెండు వస్తువులను దూచి సమపరచినట్టు సమాన ధర్మ
సంబంధ మును బట్టి ఉపమానమునకును నుపమెయమునకును సమత్వము (పతిపాదింపబడును,
కావున సమాన ధర్మవాచక మెచ్చటనున్నను రెండింటితోడను దాని కన్వయము తప్పదు.
అదియే తులాసమ్మితత్వము. కనుక (క్రియ (పకృత్యర్థ విశేషణమయినచో, _(పత్యయార్థమును,
నదియే కాక తీరదని భావము. 1151811
అవతారిక... “క్రియాచేత్‌* అనునది [పత్యయార్థమునకు విశేషణమయినను,
తుల్య శబ్దసామర్థ్యమువలన |ప్రకృత్యర్థమును .[క్రియయే యగునుగాన నే పక్షమునను దోషము
లేదు. ఆ |కియారూపమగు సమానధర్మమును వాక్యమున సన్నిహితమయినదే కావలెను -
అని (పతిపాదింపబడుచున్న ది.
సముద్రేశము 965 పదకొండము
515 |
ల్లో సూశ్రే తతశ్చ ద్విహ్టోఒసావభేదేన ప్రతీయశే ।
న చ సామాన్య శబ్దత్వాద్మశుతా గమ్యుతే (క్రియా ॥ 514
అసౌ = ఈ [కియయను ధర్మము, సూలే = తేనతుల్యమను సూతమునందు, [శుతః చ =
““కియాచేత్‌”' అని నిర్జేశింపబడినది, ఆభేదేన = సామ్యతా బలమువలన అభిన్నముగ , ద్విష్టః
[ప్రతీయతే = ఉభయగతమై, పతీతి విషయమగును, సామాన్య శబ్దక్వాత్‌ = ప్వుత శబ్దము
సామాన్య శబ్రమగుట వలన, ఆ|పతా [కియా చ= నిర్దశింపబడని క్రియ యెదియు,
న గమ్యతే = (గహింపబడదు.
తాత్చర్వ వినరణములు_ ఈ |కియయను ధర్మము సూ(తమున నుపమేయోప
మానములలో నొకదానికి సంబంధించినదిగా మా[తమే సిద్దిష్టమయినను నుభయగతమే
కావలెను. కాబట్టి “పుతేణతుల్యః స్థూలః'” _ అనిగాని, “స్థూలేనతుల్యః పుత్రః” = అనిగాని
(పయోగించినపుడు వతి. పత్యయము (పవర్తింపదు. పు[త శబ్దము సామాన్యవాచకము+*
డ్రియావిశిష్టుని, తదవిశిష్టుని గూడ నది బోధించును. కావున నచట సాదృశ్యము [కియా
కృతమే యగునని నియతముగ జెప్పుటకు వీలు కనబడదు. సముదాయబోధక శబ్దములు
కియావత్తగు నవయవమును బోధింపవలెననిన నది యత్నసాధ్యమని చెప్పబడియున్నది అని
తాత్చ్సర్యము. 115141
అవతారిక... ఏమయ్యా ! (పి(తాజ్ఞావర్రిత్వము మున్నగు (క్రియలు నిరూఢముగ
సంబద్ధము లయి పుతశబ్దారమున నంతర్గత ములయి యుండునని పతిపాదిం పబడినది గదా ?
పుతశబ్రమువలన నవి యేల పతీయమా నములు గావు? అనిన జెప్పుచున్నారు,
లో ఆ(శుతాళ్చ(పతీయంశే నిదేశస్థాయితాదయః |
యే ధర్మా నియతా స్తేషాం పృతాదిషు నవిద్యతే il 515
ఆ[శుతాళ్చ = వినబడనివై నను = నిర్దేశింపబడనివయినను, నియతాః = నియతిగలిగినవై న
(తప్పనివై న), నిదెశ స్థాయితాదయః = తం|డిమాటయందు నిలచుట మున్నగు, యేధర్మాః =
ఏ ధర్మములు, |పతీయ న్తే = సామాన్యముగ తెలియబడునో, తేషాం = ఆ సామాన్య ధర్మ
ములకు సంబంధించిన, పు్యుకాదిషు = పు:తుడు మున్నగు నర్ధములు వాచ్యములయినపుడు,
న విద్యతే = వతి పత్యయమను తద్ధితవృ రి ఉండదు.
తొత్సర్భం ఎవరణములు _ ప్వుత శబ్ద్బ్దముయొక్క- అర్థముతో నిరూఢమగు
సంబంధముగల, (పసిద్ధములగు కియలు కొన్ని సామాన్యముగ, వానికి వాచకమగు శబ్ద
మచట [పయోగింపబడకున్నను, |పతీతి గోచరములగుచుండును. అయినను నా ధర్మములు
అనేకములు అందు నియతమగు వాచక మేదియు క్రియకు లేదు. అందువలన నదియే ఉపమా
హేతువని యెట్టు చెప్పగలము. కావున నట్టి సామాన్యధర్మములు గలవిగా పు శబ్ధముచే
పు త్రాద్యర్థములు వాచ్యములయినను వతి (ప్రత్యయము రాదు,
వాక్యపదీయము 966 వృత్తి
[ 516
“'ప్కృతవదయం మాణవకః ” = ఈ బాలుడు గురువునకు కుమారునివంటివాడు
అనుట గలదు. అట వత్మిపత్యయము (ప్రవర్తించినది. దాని బలమువలన యోగ్యమగు [క్రియ
నధ్యాహారము చేయవలెను. కుమారునివంటివాడుగా జూచుకొనదగినవాడు అని దర్శన [కియ
కధ్యాహారము. “స్థానివదాదేశః'' అని పాణిని. అచటను “వర్తతే” అను [కియాపదమున
కధ్యాహారము ఆదేశము స్థానివలె వర్పించుననుట, యాన।క్రియా తౌల్యమున్నపుడు, “స్థూల
వద్యాతి” అను, తద్ధితవృ త్తీయు నుపపన్నము. 1515!
అవతౌరిక._ పై యర్థమును నిగమనరూపమున బోధించుచున్నారు.
శో అనా శిత క్రియ_స్తస్మాన్నతుల్యో స్త్రి (కియావతా ।
క్రియాయాః (శవణే సాఒపి [కియావత్తా (పతీయతే ॥ 516
తస్మాత్‌ = అందువలన, అన్నాశిత |క్రియః = [కియా[శయము లేనిది, |క్రీియావతా = వేరొక
కియావిశిష్టముతో, తుల్యఃకాతుల్యమైనది, న అస్తి = లేదు. [కియాయాః = [కియావాచకము
నకు, [శవణే = పయోమున్నపుడు, సాక ఆ, [కియావత్తాపి = |క్రియావై శిష్ట్యము గూడ,
పతీయతే = !పతీతికి గోచరమగును
తాలళ్ళర్యం వివరణములు... |క్రియాపదము |పయోగింపబడనపుడు, ఉపమానోవ
మేయములకు సాధారణమగు కియారూప ధర్మము తెలియబడదుగాన నట్టి స్థలములందు వతి
[ప్రత్యయము (పవర్తింపదు. అసాధారణమగు [కియయొక్క- నిర్హశము లేని పదార్థమునకు
వేరొక కియా విశిష్టముతో సాదృశ్యము సంభవింపదు. ఈ విషయము కారిక పూర్వార్థముచే
బోధితము. | కియా (శుతియున్న “| బాహ్మణ వదధీతే క్షతియః” _ మున్నగు స్థలములందు,
ఉపమేయగతముగ [క్రియ నిర్దేశింపబడినను ఆ [కియా సంబంధ ముపమానమందును గమ్య
మగును. కావుననే పక్షమునందును దోషము లేదు. 1151 61
అవతారిక
అయినను |ప్రత్యయార్గమునకు “క్రియా అనునది విశేషణమను
పక్షమునే భాష్యమున సిద్ధాంతీకరించిరి. ఆ భాష్యమును వినుడు-- “కిం పునర త జ్యాయః 7
(ప్రత్యయార్థ వినేషణమేవజ్యాయః ! కుత ఏతత్‌ | ఏవం హి కృత్యా ఆచార్యేణ సూత్రం
పఠితమ్‌ వతినా సామానాధికరణ్యం కృతమ్‌ |! అపిచావ్యయేషువతేః పాఠః నకర్తవ్యోభవతి !
కియాయా మయం భవన్‌ లింగ సంఖ్యాభ్యాం న యోక్ష్యతే'' _ఈ రెండు పక్షములలోనేది
శేషము? (పత్యయార్థమునకు విశేషణమను పక్షమే. ఏల? పాణిన్యాచార్యుని సూ తపాఠ
మా విధముగనే యున్నది. “కేన “కియా” ఆను పదములు విభిన్న విభ క్రికములు “తుల్యం”
“కియా' అనునవి సమాన విభ క్రికములు మరియు “కియా!” అను పదమునకు, వతి పత్య
యముతోనే సామానాధికరణ్యమును వ్యాఖ్యానింపవచ్చును. వతిిపత్యయము వచ్చును. అది
కియావాచి, అని యర్థము.
అదియునుగాక [పత్యయార్థ విశేషణ పక్షమున లాఘవమును గలదు. అపుడు
నము దైళము 97 పదకాండము
ఖో 4 ఆదా ల రల ఆ నళ
౦-|-చ = జ్ఞాన నరూపముకాకున్నను, తత్‌ = ఆజడవస్తువు, తదాత్మ -
ఇవ = జ్ఞాన రూపమైనది వలె, సిద్ధ మ్‌ = కాస్పించుచున్న దొ,
చి Sa ఇ ళ్‌ వ్‌. అన ణు సర బో శ్‌ ఇఒ A
ఈ శ్రి కార్ధమునకు పదియవ శ్లోక ను ంయొక ఉత్తరార్ధ ముతొ ననంయము చూప
విజ్ఞానవాదిమతమున జా! నము తప్ప బాహ్యూవస్తువులేనలేదు. కడవ మున్నగు వస్తు
వులు, వానియందు కాన్సించు గుణములు అసత్యములే. ఐనను జడములు జ్ఞానరూపములవలె
కాన్పించును. అట్టుభా సించుటకు ఆనాదియగు అవిద్యమె కారణము. ఆమే, లేని యుపాధులు
ఒడ
అవిద్యా వశమున [బహ్మమున భాసింప;లవు. ; 9||
శో తథా వికారరూపాఠణాం క కంక నము మసంభవః |
తదాల్మేవ చ తత్త త్వమత్య న్త మతదాత్మకఃమ్‌ ॥ 10
(యథా + వా) = ఏరీతిగా, వికారరూపాణామ్‌ = బుద్ది మున్నగు నికారములయొక్క పలు
విధములగు రూపములకు, త తేం=
అత్య నమ్‌ = మిక్కిలి, అసంభవః = సంభవము లేదో, తథా = ఆ రీతిగా, అత్య న్తమ్‌ =
మిక్కిలి, అతదౌత్యకమ్‌ = ఉపాదుల రూపము కానటి, తత్తమ్‌ = [బహ్మత తత్త్వము,
తదాత్మ ఇవ- చ = ఉపాధుల యొక్క రూపముకలదివలె, (భాసతే) = భాసిందును.
'పధానత త్రంమున అనగా మూల (పకృకియందు,
ef
కపిలతం[తమున 2క5 పదార్థములంగికరింపబడినవి వాసికి త త్త్యములని వారి
వ్యవహారము. ఆ త త్తృములలో మూలపకృతి యొకటి, దానివలననే పె వికారములు కలు
గును. దానికి మాాతము కారణము లేదు. అందుచే నది మూల పకృతి యనబడును. దానినే
(ప్రధానము, అవ్యక్తము మున్నగు పదములచే వ్యవహరింతురు. దాని వికారములే బుద్ధిమున్నగు
నవి, బుద్ధికి 'మహత్త క్రం' మని వారి సంకేతము. 'వికారముకలుగుటకు కావలసిన శక్తులు
[ప్రధానమున కలవు. స త్ర్యరజ స్తమోగుణముల సామ్యావస్థయే “మూల పకృతి” యనబడును
ఆగుణముల వె వై షమ్యముచే రాపిడికలిగి ఎన్నియో వికారములు కలుగును. నిజమున ఆవికార
ములు మూల (పకృతికి లేవు. కాని అవిద్యావశమున నానావికారములుగా ఆ (పకృతియే
కాస్పించును.
అర్రే ప పర్మబహ్మము అవిద్యావశ శమున ఉపాథి రూపములతో కాన్సించును. ఎల్రవర్శ
నములలోను అవిద్యా సంబంధము కాన్సించుచునే యున్నది. 1110।॥
(7]
సముద్దేశము 967 పదకాండము
516 )
కియ, సాధ్యమాన స్వభావమగు అసత్వభూతము సంభవించును. అది వాచ్యమగునపుడు
విధియమానమగు వతిిప్రత్యయము గణపాఠమున లేకున్నను ఆవ్యయసంజ్ఞను బొందును
లింగసంథ్యా సంబంధముండదు గదా? అని భాష్య తాత్సర్యము... ఏతదాగ్యఖాాన రూపమే
యీ కారిక. రెండు పక్షములందును దోషము పరిహరింపబడినది గాన రెండును | పశన్యములే
కాని ప్రత్యయార్థ విశేషణ పక్షమున వతిప్రత్యయ మస .త్త్యభూత క్రియను దెలియజేయను
గాన ఆ లింగమును అసంఖ్యమును ఆగును. అవ్యయత్వము స్వత సిద్ధము కావున స్వరాది
పాఠముతో బనిలేదు. అది యిందు లాఘవము,
లో ద్వయోః (పతినిధానాచ్చ జ్యాయ స్వ్వమభిధీయశే |
నిత్యాసత్వాభిధాయిత్వాత్‌ (పత్యయార్హ విశేషణే ॥ 917
ద్యయోః = రెండు పక్షములందును, పతివిధానాత్‌ = దోషము వారింపబడుటవలనను, (ప్రత్య
యార్థ విశేషణే = (పత్యయార్థమునకు విశేషణమను పక్షమున, ని త్యాస త్ర్యాభిధాయిత్వాత్‌ చ
= వతి|పత్యయము నియమముగ అసత్య భూత |కియను జెప్పుటవలనను, జ్యాయస్త్యం =
(పశస్యతరత్యము, అభిధీయతే = చెప్పబడుచున్నది.
తాత్సర్యమవతారికా గంథముచే గ తార్థము. 51/1
అవతారిక ఏమయా, ఈ పక్షమునందై నను, వతిిపత్యయమునకు (క్రియా
విశిష్టము గదా అర్ధము. [కియ అస త్యభూతమయినను తద్విశిష్టము [దవ్యరూపమేగాన లింగ
సంఖ్యా సంబంధమును వత్యంతమునకు వారించుటక్తై స్వరాది గణపాఠ మావళ్యక మే
యగునే ? అనిన_
శో అస త్త్వభూతోవ్యాపారః 'కేవలః (పత్యయే యతః |
విద్యతే లక్షణార్ధత్వం నాస్తి తేన కయా(తతేః [11 0518
(పత్యయే = (ప్రత్యయ విషయమున, యతః = ఏ కారణమువలన, అసత్యభూతః = [దవ
స్వభావము కొని, వ్యాపార: = |కీయా 'రూపమగునది, కేవలః = (దవ్యరహిత ము, విద్యతే
= ఉంటున్నదో, తేన = ఆ కారణముచేత, _|క్రియా[శుతేః = “క్రియా” - అను పదమునకు,
లక్షణార్థ త్వం = లాక్షణికార్థము = విశిష్టము, నాస్తి = లేదు.
తాళ్ళల్ళం వివరణ యులు |ప్రత్యయార్థ విశేషణ పక్షమున, కేవల (క్రియ,
అనగా డ్రవ్యరహితమగు అసత్య భూతవ్యాపారము సంభవము. కాన (క్రియా శబ్ధమునకు
లాక్షణికార్థమగు కియావత్తును [(గహింపనక్కరలేదు. ముథ్యార్థమునకు సంభవము లేనపుడు
గదా లక్షణకు [పసంగము. కాగా వతి పత్యయమపుడు, |క్రియామా|తమును బోధించునుగాన
అవ్యయత్వము సిద్ధమే. స్వరాది పాఠముతో బనిలేదు. 15181
అవతారిక. పకృత్యర్థ విశేషణ పక్షమున కద్ధ క్రియ ఉపమానముగ సంభ
వాక్యపదీయము 968 వృత్తి
| 519, 520
వింప నపుడు |క్రియా విళిష్టము గహింపబడుననిరి. ఆ విధముగనే ఈ పక్షమునను (ప్రత్యయ
వాచ్య కియకు కియతోనే తౌల్యముగాన శుద్ధ [క్రియ సంభవింపన పుడు తద్విశిష్టమున కంటెనే
వతి పత్యయము |పా ప్తము గదా. ఇక పక్షములకు భేదమేమి ? ఆనిన_
శో (క్రియా వతస్తు (గహణాత్‌ (పకృత్యర్హ విశేషణే |
[క్రియా మా కేణ తుల్య లే సిద్దాసత్స్వాభిధాయితా it 519
శ్లో యదా(కియానిమి త్తం తు సాొదృ శరం స్యాత్‌ కియావతోః ]
(క్రియా వతోఒభి ధేయత్వాత్‌ తదా దవ్వ్యాభిధాయితా I 520
(పకృత్యర్థ విశేషణే = “క్రియా” అనునది [ప్రకృత్యర్ధమునకు విశేషణమను పక్షమున, [కియా
వతః = కియావి శిష్టము ((పకృత్యర్థముగ), [గహణాత్‌ = [గహింపబడుటవలన, [కియా
మా|త్రేణ = |కియచేత నే, తుల్యత్వే తు = సామ్యము వివక్షితమయిన, అసత్యాభిధాయితా =
అస త్త్వ భూత్మకియాభిధానము, సిద్ధా భవతి = సిద్ధించినదగును, యదా తు=ఎపుడైతే,
[కియావతోః = |క్రియావిశిష్టములకు, సాదృశ్యం = సామ్యము, |కియానిమి త్రం స్యాత్‌ =
(కియామూలకమగునో, తదా = అపుడు, [కియావతః = |కియావిశిష్టము, అభిధేయత్వాత్‌ =
చెప్పదగినదగును గనుక ఆపుడు, [దవ్యాభిధాయితా భవేత్‌ = !దవ్యవాచిత్యము సిద్ధించును,
తాల్ఫ్రర్ళో ఎఎరఖముల్లు__ [క్రియ ఉపమేయమయిన నది [ద వ్యభిన్న మయిన,
సాధ్యతా స్వభావమగు న నర్థమే గనుక, వత్మిపత్యయాంత మునకు అవ్యయత్వము సిద్ధించును.
శ్రియ [పత్యయార్థము గాదు. క్రియావిశిష్టము |పత్యయమున కర్థమను పక్షమున,
ఆ |కియావంతములగు నుపమానోపమేయములకు సాదృశ్యము [కెయానిమి త్రకమే యగును.
ఆ క్రియ వేరొక క్రియకు, సౌష్టవము మున్నగు సమాన ధర్మమును బుచ్చుకొని యుపమాన
మయిన నదియే |పత్యయార్థ విశేషణత యనబడును. |క్రియావిశిష్ట ముపమేయమయినపుడు,
వ్యాపారానువిద్ధమగు [కియావత్తుకే పాధాన్యము. ఆ వ్యాపారము స త్త్య్వభూతము గాదు గాన
అవ్యయత్వము దానికి సిద్ధమే యగును తిజన్తపదవాచ్యము గదా ఉపమేయమగును,
ఆఖ్యాత మస త్త్యభూతార్థ పధానమే ఆయె. ' 1519, 5201
అదవతౌరిర్‌ (కియావిళిష్టమగు [ద్రవ్య ముపమేయమయినపుడు, వ్యాపారాను
విద్ధమగు దవ్యమునకాని లేక వ్యాపారోపలక్షితమగు [దవ వ్యమునగాని దాని కా [పాధాన్యమని
విచారింపవలసి యుండును. మొదటి పక్షమున వత్యన్త మసత్వభూతమగును గాన అవ్య
యత్వము సిద్ధించునని చెప్పబడినది. |క్రియచేత నుపలక్షితమగు |దవ్యమునకు [పాధాన్య
మయిన, [పకృతి వాచ్యమును (కియావిశిష్ట (దవ్యమె. (పత్యయార్థమును నదియే యగును.
అపుడు సత్వభూతార్థ వాచియగును గాన నవ్యయత్యము సిద్ధింపదు. కావున స్వరాదిపాఠము
వత్యంత మున కావశ్యక మగునని చెప్పుచున్నారు.
సముద్రేశము 969. పదకాండము
521]
ళో అవ్యయేషువతేః పాఠః కార్య సత స్వరాదివత్‌ |
(వాహ్మణేన సమోఒధ్యేతేత్య(త చ (స్రత్యయో భవేత్‌ ॥ 21
త|త = వత్యంతము దవ్యమయినపుడు, వలేః = వతి పత్యయమునకు, అవ్యయేషు = అవ్య
యములలో. స్వరాదివత్‌ == స్వర్‌ మున్న గువానికి వలె, పాఠః = గణపాఠము, కార్యః =
దీయవలసినదై యుండును, |[జాహ్మణేన సమః అధ్యెతా = ఈ వాక్యమునందు, ఇత్య(త చ
= ర్య వ్మిగహ వాక్యమున గూడ, [ప్రత్యయః = వత్మిపత్యయము, భవేత్‌ = రావలసి
యుండును.
తాత్బర్భ్యం వివరములు. స్వర్‌, అంతర్‌, - మున్నగునవియు సిపాతలును అవ్య
యములు. అందు స్యరాదులు [(దవ్యవచనములు. “స్వః రోహావః = స్వర్గము నెక్కు
చున్నాము. “స్వర్యాతః' = స్యర్గమును బొందినాడు, మొదలగు [ప్రయోగ ములు కలవు.
అందు స్వర అను దానికి కర్మత్వ మగపడుచున్నది. అది సత్వభూతమయిననే ఘటించును.
'చి వా మున్నగునవి అస త్త భూతములు. స్వరాదులను చాదులలోనె చెరి "నిపాతముల
వ్యయములు' అని సూ(తమును పాణిని రచింపకుండుట కిదియే కారణము. ఎ స్వరాదులలో
_ వత్యంతమును బరించి, పాఠసామర్థ్యమువ లన నవ్యయత్వ్యమును సంపాదింపవలెను, వ్యాపా
రానువిద్ధకర్తృ (ప్రాధాన్య పక్షమున, అవ్యయపద మన్వర్థమగుటచెతనే అవ్యయత్వము
సిద్ధించును. 'అవ్యయమ్‌” అను పదమునకు “నవ్వ్యేతి* అని విగ్రహము. లింగసంఖ్యలులేని
దవ్యయమని ఫలితార్థము. సూ తకారునకును, గణమున పఠింపబడని వాని కవ్యయత్వ సిద్ధి
కొకు అన్వర్గత్వమే ఆశయణీయము. వార్తికకారుడును_ “ఆలింగాసంఖ్య మవ్యయమ్‌'
అనియే అవ్యయ లక్షణమును జెప్పెను ముని|తయ మత మునను (పత్యయార్థ విశేషణ
పక్షమున, పాఠము = అనగా గణపాఠ 'మక్క-_జలేకయే వత్యంతమున కవ్యయ స సంజ్ఞ సిద్ధిం
చును. ఇదియే ఈ పక్షమునకు గల ఉత్క_ర్షము.
తేనతుల్యం [కియాచెద్వతిః (5-1-115) అను సీ సూతమునకు తరువాత,
“గత తత స్యేవ” (5-1-116), “తదర్హమ్‌'* (5-1-117) అను రెండు సూూతములును
వతి పత్యయ విధాయకములే. ఆ వతి,పత్యయాంతములకును గణపాఠముతో బనిలేకయే అవ్య
యత్యము సిద్ధించును.
“బాహ్మణేన తుల్య అధ్యేతా' - అను నభ్నిపాయముతో, “(బాహ్మణవత్‌ అధ్యతా' -
అను [ప్రయోగమనిష్టము. దానికి |పసంగము కారికో త్రరార్థమున ఆపాదింపబడినది. ఈ
విషయము రవళీ కారికలో వి సృృతముగ నిరూపింపబడినది. 15211
అవతారరో___ “ఏవంచై వ హి కృత్యా ఆచా ర్యేణ సూతం పఠితమ్‌ । వతినా
సామానాధికరణ్యం కృతమ్‌ _ అని మహాభాష్యమున జెప్పబడిన ఆ, వతిసామానాధికరణ్య
సీ కారికలో వివరింపబడుచున్నది.
వాక్యపదీయము 970 వృతి
[ 522
క్లో సామానాధికరణ్యం చ వత్యర్టేనాపదిశ్యతే |
తుల్యమిత్యన్యధా కల్ఫ్స్యో వాక్య శేషో _శుతో భవేత్‌ ॥ ర్ర్22
సామానాధికరణ్యం చ = భాషో క్రమయిన వతిసామానాధికరణ్యమును, 'తుల్యమ్‌' ఇతి =
“తుల్యమ”ని సూత్రమున గల తుల్య శబ్దముతో, వత్యర్థేన = అనగా వతితోగాక వత్యర్థమగు
తుల్యశబ్దముతో, అపదిశ్యతే = వివక్షింపబడుచున్న ది, అన్యధా = అట్టు కానిచో, అశ్రుతః =
ఆధ్యాహారము చేయబడినదై , వాక్య శేషః = య త్రత్‌ తృతీయాసమర్గం సా [కియాచేత్‌” అని
శేషపూరణము, కల్ప్యః భ వెత్‌ = క ల్రింపవలసి యుండును.
తాత్న్రర్యో వివర జణయులు__ భాష్యమునందు “వతిసామానాధికరణ్యం కృతమ్‌”
అనగా వత్క్శిపత్యయముతో |క్రియాశబ్ధమునకు సమానాధికరణ నిర్దేశమని యర్థము గాదు.
వతి పత్యయ మా సూ|తముచే విధంపబడుచున్నది. అంతకు పూర్వము సిద్ధముగాదు. సిద్ద
పూర్యమునకే ఇతర వ్యావ త్తికొరకు విశేషణ సంబంధము కలుగజేయబడును. “క్రియ
అయిన వతిపత్ణయము వచ్చును' అను మాట కర్ణము లేదు. దానికి [కియారూపతగాని
తద్భిన్నరూపముగాని లేదు గదా. అందువలన విశేషణ మర్గవిరహితము.
కావున వత్యర్థవాచకమగు తుల్యశబ్దముతో [కియా అను దానికి సామానాధికరణ్య
మని భాష్య తాత్పర్యము తుల్యశబ్దారము |క్రియయును అ|క్రియయను సంభవముగాన వి శేష
పపన్నమగును. ఇపుడు సామానాధికరణ్యము శబ్ద |పతిపాదితమే. అ[కుత కల్పనతో బని
చు, “క్రియా” అనునది (పకృత్యర్థమునకు విశేషణమను పక్షమున, “తేని “క్రియా” అను
పదములు విరుద్ధ విభ క్రికము లగుటచేత, “'“యత్‌ తత్‌ తృతీయాసమర్ధం |క్రియాబేత్‌ సా
భవతి'' అని వాక్య శేషమునధ్యాహరించి సమన్వయమును గల్పింపవలసి యుండును. అది
గౌరవదోష పరాహతము 15221
టో
Ga},
ఆవతారిక.. ఈ పక్షమున అధ్యెత ఉపమేయుడయినపుడు |పా ప్తమగు అనిష్ట
పత్యయమును వారితమగును__ ఎట్లనగా
శో [క్రియావతోశ్చ సాదృశ్వే (ప్రత్యయా రవి శేషణే |
అధ్యే(తా సదృశోఒధ్యేతేత్య(త్ర నాసి వతే ర్విధిః॥ 588
(పత్యయార్థ విశేషణే = (పత్యయార్థమునకు [కియా అనునది విశేషణమను పక్షమున, [కియా
వతోః = [కియా విశిష్టములకు సామ్యము వివక్షింపబడినను, సాద్భ శే చ= సామ్యవివక్ష
యందై నను, అధ్యేతా నదృశః అద్యేళా = అను నీ పయోగమునందు, ఇత్య|త = అధ్య
నము చేయు వానితో 'నట్టివాడు సమానుడు అను నర్ధమున, వతేః విధిః నాధస్తి కా వతి
[(పత్యయమునకు విధానము లేదు.
తాళ్ళర్భం బివరణములు... ఈ పక్షమున, 'తుల్యమయినది [క్రియ ఆయినచో”
అని |కియయే విశేషింపబడుట వలన, కియబచే ఆవిష్టుడగు కర్తయందే (ప్రత్యయము
నముద్దేశము 971
523)
పవర్తించును అనగా క్రియకే [పాధాన్యము వివక్షితము. (దవ్యమునకు గాదు. కనుకనే
క్రియా [పథానమగు ఆభఖ్యాతముతో నిర్దేశము, “దాహ్మణేన తుల్యం అదీతే' అని =
బాహ్మణునితో సమానముగా చదువుచున్నాడు అనియే ఆగపడు చున్నది. వెనుక అపక్ష
మున క్రియావ త్తగు |పత్యయార్థముతో, అటువంటి (ప్రత్యయార్థముననే సామ్యము. ఉపమా
హేతువగు క్రియ అ్యపధానమగుట వలన ,దవ్యము (పధానమయినపుడు అనిష్టమయిన
[ప్రత్యయము రావలసి వచ్చును.
పదకాండము
“పు తేణతుల్యః స్థూలః' అను స్థలమున, 'త|తత స్యేవ" అను పె సూ|తముచేత
కూడ వతి పత్యయము రాదు. ““మధురావత్‌ సమే ప్రాసాదళ'” “చై |తవత్‌ మైైతస్యగావః'
ఆను స్థలములందు స ప్రమ్యన్త షష్ట్యంతములకంటె పరముగనే ఆ సూతము వతి|పత్యయ
మును విధించును.
'పు[తవత్‌ స్టూలః వర్తతే” అని వర్తన [కియాకృతమగు నుపమానోపమేయ
భావమునందు, వతి|ప్రత్యయము సాధువే యగును, కావున వత్యంతమున కవ్యయములలో
పాఠ్మపసంగమును లేదు. అనిష్ట స్థలమున వతిప్రత్యయాప త్తియును లేదు. అందువలన
_(పత్యయార్థ విశేషణ పక్షమే _పశస్యతరమని సిద్ధాంతము. 15281
అవతారీక__. ఈ వృత్తి సముద్దేశమునందు 4లిలి వ కారిక నుండి 525 వ కారిక
వరకును 91 కారికలలో, ఆతివిపులమగ, సూ॥ “తేనతుల్యం కియాచేద్యతిః'' (5-1-115)
అను సూతవిషయము ఉపమానోపమేయ భావ విచార (ప్రసంగ సంగతమయినది విచారింప
బడినది. ఇక తదనంతర సూత్రమగు “తతత స్యేవ (5-1-116) అను స్యూతముచే
విహితమయిన ఇవార్థవిషయ వతి ప్రత్యయ విషయము, 550 వరకును గల 27 కారికలలో
విమర్శింపబడును.
గా “త తత స్యేవ” అని సూత్రము. “అచ్చటవలె' దానికివలె' అను నర్భములందు
వతి ప్రత్యయము, స ప్తమీరూవ సమర్థ విభ క్త్యంతము కంటెను, “షష్టీరూప సమర్థ విభ క్ష్యం
తము కంటెను బరము గావచ్చును' అని సూ త్రార్థము. ““మధురావత్‌ పాటలీపుతే [పాసాదాః”'
= మధురాపట్టణము నందువలె నుండునవి పాటలిపు్కత నగరమునందలి మేడలు. “చై త స్యేవ
మెతస్యగావః = చై|తవత్‌ మై[తస్యగావః = చై తునివివలె మైతుని గోవులు - అని
యుదాహరణము.
పకృత సూూతమున మహాభాష్యమున నిట్టా షెపింపబడినది. “తేనతుల్యం [కియా
చేద్వతిః అను పూర్వసూ[(తము వలననే. పై లక్ష్యములందును వతి పత్యయము సిద్ధించు
గదా? ఈ సూత్ర మెందుకు రచింపవలె” అని. కాని పూర్వసూ[తములచెత నెట్టు సిద్ధిం
చును? అది తృతీయా సమర్గమునకు [పత్యయ విధాయకము. ఇది, షష్టీ సమర్థమునకును
సప్తమీ సమర్థమునకును వతివిధాయకము గదా ఆని (ప్రశ్న కలుగుచున్నది. కావున నీ కారి
కలో పూర్వపక్షాభఖ్మిపాయమును వ్యాఖ్యానించుచున్నారు.
వాక్యపదీయము 972
వృ త్రి
[ 524
లో తుల్యార్థెరితి యా తస్యా స్పుతీయాయా నభిద్యతే |
అర్జో భేదేఒపి సర్వాభిరితరాఖిర్వి భ కి భిః il 24
తుల్యాగ్ధెః ఇతీ = 'తుల్యార్ధెః' అను సూ|తముచే, యా తృతీయా = ఏ తృతీయ కలదో,
తస్యాః తృతీయాయాః = దానియొక్క, ఆర్థః = అర్థము, భేదే = వ్యాపార భేదము, సత్యపి
= ఉన్నప్పటికిని, ఇతరాభిః = ఇతరములయిన, సర్వాభిః = అన్ని, విభ క్తిభిః = విభక్తుల
చేతను, అభిపితాత్‌ = చెప్పబడిన, అర్ధాత్‌ = అర్ధముకంచటె, న భిద్యతే = వేరుకాదు.
తాత్భర్య వివరజ ములు.“ తుల్యార్థరతులో పమాభ్యాం తృతీయాన్య తరస్యామ్‌' |
(2-8-72) అను సూతము, “సమానమయిన అను నర్భముగల 'సద్భశఃి' సమఃతుల్యః -
మున్నగువానితో సంబంధమున్న పు డుపమానవాచక శబ్దమునకు తృతీయా షష్టీవిభక్తి
[పత్యయములు వచ్చునని చెప్పుచున్నది.
'“కృ శైనతుల్యః *” అనియు కృష్ణస్య తుల్యః అనియు [పయోగము లుదాహరణ
ములు. ఆతృతీయార్థమునకును, ఇవళబ్దయోగమున నగపడు సకల విభక్తుల యర్థమునకు
భేదము లేదు. ళబ్దభేదము మ్మాతమే యుండును. వతి!పత్యయము వచ్చినపు డా విభ క్తి
లోపించును. సదృశార్థపతీతి సమానమే, విగహ వాక్యముననే భేదము. అందువలన పూర్వ
సూ త్రముచేతనే వతి ప్రత్యయము ఇవార్థ విషయమునను సిద్ధింపవచ్చునని పూర్వపక్ష తాత్ప
ర్యము. 52 4॥
అవతారిక. ఇవ శబ్ద్యపయోగమున సకల విభక్తులకును, తుల్య శబ్దయోగమున
తృతీయా విభ క్రికిని అర్ధ్థమున భేదములేదని [ప్రయోగముఖమున నీ కారికలలో జూడబడు
చున్నది.
ళో భోజ్య తేబాహ్మణ ఇవతుల్యం భుక్తం ద్విజాతినా ।
పశ్యతి(బాహ్మాణ మివతుల్యం వి పేణపశ్యతి | ర్‌ం
శో (బాహ్మణేనేవ విజ్ఞాతం తుల్యం జాతం ద్విజాతినా |
(39) రః చ!
దీయతాం (వాహ్మణాయేవ తుల్యం వి|పేణదీయతామ్‌ ॥ ర్‌26
శో (బాహ్మణాదివ వై శ్యాత్త్వమధిష్వాధ్యయనం బహు ।
ఇత్యేవమాదిభిర్భేద _సృృతీయాయా నకశ్ళన ॥ ర్‌27
తాళ్ళర్య వివరణములు_ తుల్యార్థయోగమున _ విపితమగు తృతీయాశేష
విభక్తి, అనగా ఉపపద విభ క్రి. ఇవార్థయోగమున దృశ్యమానములగు విభక్తులు. కారక
విభక్తులు. శేషసంబంధమునకు గూడ అనగా కారక [కియా సంబంధముకంటె వ్యతిరి క్తమగు
పదాంతరయోగమున వచ్చు సంబంధము గూడ [కియాకారక భావ మూలకమే. కర్మ కర
ణాదులు స్వస్వరూపముతో వివక్షింపబడక, సంబంధ సామాన్యరూపమున వివక్షింపబడుటయే
సము థ్రేళము 973 పదకొండము
528 |
శేషముగ వివక్షించుట యనబడును. కావున వ_స్ట్వర్థ మునకు భేదము లేదుగాన పూర్వ
సూ[తముచే సిద్ధింపవచ్చునని తాత్పర్యము. [పథమాది విభ క్రి క మమున నుదాహర ణములు
చూడుడు.
[బాహ్మణః ఇవభోజ్యతే క్షత్రియః |
[బాహ్మణేన తుల్యం భోజ్యతే క్షత్రియః ॥
[బాహ్మ ణమివపశ్యతి క్ష [త్రియమ్‌ |
విపేణతుల్యం పశ్యతి క్ష్యతియమ్‌ ॥
(దాహ్మణేనెవ విజ్ఞాతం క్షతియేణ
ద్విజాతి నాతుల్యం విజ్ఞాతం క్ష్మతియేణ ||
బాహ్మణాయేవ దీయతామ్‌ క్యతియాయ ,
వి పేణతుల్యం దియతామ్‌ క్షతియాయ I
(బాహ్మణాదివ త్వం బహు అధ్యయనమధీష్య క్ష్మత్రియాత్‌ ।
వి పేణతుల్యం వైశ్యాత్త మధీష్వాధ్యయనం బహు ॥
(బాహ్మణ స్యేవ వై ళ్యస్య ధనమేతదుపస్థితమ్‌ ।
వి_పేణతుల్యం వైశ్యస్య ధనమేతదుపస్థితమ్‌ I
[బాహ్మణే ఇవగుణాః బహవః స్థితాః క్షత్రియ |
వి| పేణతుల్యం తిష్టన్తి క్షతియే బహవోగుణాః ॥
1525, 526, 52/1
అవతారిక... ఇచట నొక (ప్రశ్న కలుగును.
శో తుల్యం మథురయా ధీయే మాత్రా తుల్యం స్మరామిళామ్‌ |
మథురాయాశళ్చ మాతుళ్చ కథం సాదృశ్య కల్పనా ॥ గ్‌20ి
మథురయాతుల్య మధీయే = 'మథురతో సమానముగ జదువుచున్నాను”, మా|తా తుల్యం
తాం స్మరామి = “తల్చితో తుల్యముగ నామను తలంతును”, మథురాయాః చకా (అను వి|గహ
వాక్యములందు) మథురకును, మాతూ చ= తల్లికిని (ఆధ్యయన స్మరణములతో ), కథం
సాదృశ్య కల్పనా = సామ్యమును గల్పించుట యెట్టు ఘటించును ?
తొత్పార్భో బీవరణయులు_ “మథురాయామివ పాటలీపు[ తే అధీయే అహమ్‌” =
మథురలోవలె పాటలి పుత్రములో నేకు జదువుకొనుచున్నాను. ఆను నర్థమునందు, 'మధురావ
దధీయే' ఆనియు, “మాతురివ దేవదత్తాయాః స్మరామి” = తల్చినివలె దేవద త్తను స్మరిం
తును _ అను నర్ధమునందు, మాతృవత్‌ దేవదత్తాం స్మరామి, - అనియు వతి పత్యయము
అభీష్టము. ఆయ్యది పూర్వస్తూత్రముచే (_పవర్తించిన నపుడు ““మథురయాతుల్య మధీతే''
వాక్యపదీయము 974 వృ శ్రీ
[ 519
అనియు, 'మ్మాతాతుల్యం స్మరామి' అనియు, విగహ వాక్యము లుండదగినవి అధ్యయనము
నకు మథురతొడను, స్మరణమునకు మాతతోడను సాద్భశ్యమును చెప్పినట్టగును. అది యుప
పన్నము గాదు స్మరణ విషయము మాత. అధ్యయనమునకు అధికరణము మథుర. అధ్యయన
స్మరణ |క్రియలతో తుల్యమగు |క్రియ యేదియును మథురామాతలందును లేనందున, మాతృ
శబ్ద మునకు మాతృ స్మర ణమునందును, మధురా శబ్దమునకు మధథురాధికరణకు ఆధ్యయనము
నందుకు లక్షణ నాశయింపవలెను. ఆ రెండ ధ్యయనములకును, స్మరణములకును ఆశయ
భేదముచే భేదమును గల్పించి, వానికి సాదృశ్యమును కల్పింపవలసి యుండును. కాని, కర్త
యధ్యయనమునకును, మధథురాధికరణకు అధ్యయ నమునకును, కర్త స్మరణమునకును కర్మ
యగు మాత స్మరణమునకును సాదృశ్యము అసంభవము 1528
' అవతారిక కాగా, వెనుక సూ[తముచే నిచట వతిపత్యయ మెట్టు ? ఆనిన_
శో మధురావిషయ 8 పాఠ; స్మరణం మాత్చుకర్మకమ్‌ ।
మథురామాతృ శబ్దాబ్యామభేదేనాభిధీయతే ॥ గ్ర
మధురావిషయః వాఠః = మధురానగరమునందలి అధ్యయనమును, మాతృకర్మకం స్మరణమ్‌
చ క మాతకర్మగాగల స్మరణమును, మధురా మాతృశబ్దాభ్యామ్‌ = యథా కమముగ,
మధురాశబ్దము, మాతృశబ్దములచేత, అభేదేన = అభేదముగ = ఒక్కటిగ, అభిధీయతే = '
చెప్పబడుచున్నది.
తౌాత్స్రర్యూ వనరణములు.. మధురయా తుల్యమదీయే అనగా *మధురితో
తుల్యముగ నేను చదువుచున్నాను అని యర్థము. అధ్యయన [కియ ఉపమేయమునకు =
అనగా తనకు సంబంధించినదిగా శ్రతమగుచున్నది, కావున నది ఆ |కియ నుపమానమున
గూడ నున్నట్లు తెలియజేయును. జాపమ్యము సమాన ధర్మ సంబంధ మూలకము గదా.
కనుక “మధురతో ' అనగా మధురయందలి అధ్యయనముతోనని యర్థము. మధుర, అధ్య
యనమునకు ఆధారము. అధ్యయనము. ఆధేయము. ఆధారాధేయముల కభేదమును మనమున
నిడికొని అట్టి ప్రయోగము చేయబడినది. ఆ విధముగనే స్మరణమునకు విషయము మాత.
విషయిస్మరణను. విషయమునకును విషయికిని అభేదమను నభ్మిపాయముతో నా పయోగము
అనగా మాతతాతుల్యం స్మరామి అను (ప్రయోగము. మధుర యందలి అధ్యయనముతో
పాటలి పుత్రమునందలి యధ్యయనమును, దేవదత్తా స్మరణము, మాతృ విషయక స్మరణ
ముతో తుల్యమనియు నర్థము. కారికలో “స్మరణం మాతృకిర్మకం' అని, ఆది మాతృ
సంబంధియయినను, తత్కర్మక మనుట, ఆ సంబంధము వా స్తవముగ కర్మత్వరూపమె ఆగుట
వలననని యెజుంగునది. ““అభిగర్ధదయేశాం కర్మణి” (2-8-52) అను సూతముచేత,
కర్మ శేషముగా వివక్షితమయినపుడు షష్టి |పతిపద విహితము. ఆ (పతిపద విధానమునకు
ఫలము, “మాతుః స్మరణమ్‌' అనుచో షష్టీ తత్పురుష సమాసము లేకుండుట. 1152911
సముదేశము 975 పదకాండము
531 |
అనతారిక-. వెనుక, సముదాయ శబ్దము లవయవబోధకములును నగునని
యుపపాదింపబడినది. అక్హు 'పకృతమున మధురాశ బ్దము సముదాయ వచనమయినను, నిచ్చట
తదవయవమగు, అనగా నేకదేశమగు గృహములందు వ ర్తించునని నిచర్శన పూర్వకముగ
నుపపాదింపబడుచున్న ది.
శో ఉష్టావయవతు ల్యేమ ము ఫషూష్ట్ర (శుతిర్యథా |
వర్తతే గృహతుల్యే చ (ప్రాసాదే మధుర్నాఖుతిః ॥ 590
ఉష్ట్ర శ్రుతిః = “ఉష్ట్ర ముఖః' అను స్థలమున ఉస్త్రపదము, డఉష్ట్రావయవ తుళ్యేమ = ఒంటె
అవయవములతో తుల్యములయిన, ముఖేషు = ముఖములందు, యథావర్తతే = ఏ (ప్రకార
ముగా వర్తించుచున్నదో, తథా = ఆ (ప్రకారముగా, మధుర్మశుతిః చ= మధురాపదమును
(మధురావత్‌ అనుచోట), గృహతుల్వే = మధురయందలి గృహములతో తుల్యమయిన,
(పాసాదే వర్తతే = పాటలీప్కుతమునందలి [పాసాదములందు వర్తించును.
తాత్పర్యం వినరణమలు___. 'ఉష్ప్రముఖః' అని యొక సమానము. దినిని ఉప
మాన పూర్వపద బహు వీహియందురు. ఉస్ట్ర 8 ముఖం యస్యసః = ఒంటె ముఖము దేనికో
అది అనివ్యుత్స త్రి. ఉస్ట్ర ముఖ మివముఖం యస్యసః అని వ్మిగహమును జెప్పి, ఉపమాన
భూత మగు పూర్వపదమునం దు త్తరపదమునకు లోపమును వార్తికకారుడు చెప్పియుండెను.
కాని భాష్యకారుడు ఆ వార్తికమును (పత్యాఖ్యానము చేసెను. కనుక డఉష్ట్రము ముఖముగా
గలది యసియే విగ్రహము. ఒంకు, ముఖమగుట యసంభవము. కావున ఉస్ట్ర శబ్రమునకు,
దాని అవయమగు ముఖమునందు లక్షణ. అపుడై నను, ఉపష్ప్రము యొక్క ముఖము వేరొక
దానికి ముఖమగుటయు నుపపన్నము గాదు గాన, ఇవార్తము నంతర్భ వింపజేసి సంబంధమును
గల్పింపవలెను.
ఆ విధముగనే మధురాపట్టతై కదేశములగు గృహములను మధురా శబ్దము బోధించు.
టచే, పాటలీపు|త్రమునందలి గృహములు మధురా గృహతుల్యములని యర్థమగును. కాగా
ఇవార్థక వతి పత్యయమునకును, తుల్యార్థక వతిప్రత్యయము చేతనే సంగహమని భావము.
థి థి
| 15801
అవతారిక... లేదా, దవ్యవాచక శబ్దమునకు [కియయందు లక్షణ ఉపచారము,
అనవలదు. [దవ్యములకే సామ్యమందుము. ఆ సామ్యము |క్రియాద్యారక మగును” - అని
నిదర్శన పురస్సరముగ నుపపాదించుచున్నారు.
శ్లో యథాధ్యయనయో స్సామ్యమ ధ్యే(తోరపదిశ్యతే |
తథ్నాకియా గతై ర్ధర్హ్మై రుచ్య న్తై సాధన్నాశయాః ॥ గ్ర 11
అధ్యయనయోః = రెండు అధ్యయన [క్రియలకు గల, సామ్యం = సాదృశ్యము, అధే [తోః
= అధ్యయనము చేయువారల యందు, యథా=వఏ (ప్రకారము, అపదిశ్యతే == ఆరోపింప
వాక్యపదీయము 976 వృ శ్రీ
[ 532
బడుచున్న దో, [కియాగతై:ః ధర్మైః = అధ్యయన స్మరణ (కియణందుగల ధర్మములచే,
సాధనా[శయాః తథా = తదా శ శయములగు కారకము లా విధముగా, ఉచ్యన్తే = చెప్పబడు
చున్నవి.
తాత్సృర్వ బివోరోణయులు.. [బాహ్మణునివలె క్షత్రియుడు చదువుచున్నాడనిన
సామ్యము వారి చదునులకనట కాని ఆ [కియా కర్తలకు తుల్యత్వము అధ్యయన ద్వారమున
వ్యవస్థాపితమగుచున్నది. ఆ విధముగనే “మధురావదధీతే' “మాతృవత్‌ స్మరతి” అను
వాక్యములందు, అధ్యయన స్మరణములను [కియల ధర్మములగు సాదృశ్యములను బుచ్చుకొని
కారక ములగు మధురాదులు చెప్పబడుచున్నవి. ఆ [కియల ద్వారమున, వాని కర్మకును అథి
కరణమునకును, అనగా మాతకును, మధురకును, దెవదత్తా పాటలిపుతములకును నుపమా
నోపమేయ భావము. [కియా ద్వారక సంబంధము కర్తకు మా[త్రమేగాని కారకా న్రరములకు-
లేదనుట యుక్తము 7 గాదు గదా. సకల కారకములతోడను .కియకు అవినాభావము కలదు.
కావున “మధురావత్‌ ' - హాత్యదత్‌ అను స్థలములందును పూర్వసూ[తము చేతనే వతి[పత్య
యము స్థిరమని భావము. 15811
అవతారిక__కాని ఒక విశేషము కలదనవచ్చును. [కియ అను ఉపాధితో గూడిన
సాదృశ్యమున, పూర్వసూ[తముచే వతి పత్యయము విధింపబడుచున్నది. అనగా [కియ, వతి
_పత్యయార్థమునందే అంతర్భూతమయి యున్నదగుటవలన [క్రియావాచకమునకు _పయోగ
మక్క-రలేదు. ఈ సూత్రముచేత వతిిప్రత్యయము సామాన్యముగ సాదృశ్య మ్మాతముననే
విహితము. కాబట్టి ఆ భేదము కలదుగదాయని ఆళంకించి చెప్పుచున్నారు.
శ్లో! ఇవార్థే యచ్చ వచనం పూర్వస్తూశే చ యో విధిః |
(క్రియా శబ్దశుతౌ భేదో న కశ్చిద్విద్యతే తయోః ॥ ్‌ల్రి2ి
ఇవార్థి చ= ఇవార్థ మగు సాదృశ్యమునందు పత్యయమును విధించిన, యద్వచనం అస్తి=ా
యః విధిశ్చ అస్తి = ఏ వత్మిపత్యయవిధి గలదో, తయోః = ఆ రెండింటికిని, [కియాశ బ్ద
_శ్రుతౌ = క్రియాపద (పయోగ విషయమున, కశ్చిత్‌ భేదః = ఏ భేదమును, న విద్యతే =
లేదు. |
తాత్సర్యో బివరణములు_ |కియాపదము |పయు క్రమయినపుడు తేనతుల్యం
(కియాచేద్యతిః'' అను పూర్యసూ త ముచేత, “త తత స్యేవ” అను నీ సూ[తముయొక్క_
విషయము గూడ వా ప్రమగును. కనుక నీ సూతమును రచింపనక్క-రలేదు. పూర్య సూ[తో
దాహరణ విషయమున [కియాపద [పయోగము లేకుండగ నుండదుగదా. 15821
అదన తారి క ఎందువలన నగా.
శో యద్యప్ప్యుపాధిరన్య(తనియతో న [వయుజ్యతే ।
రూపా భేదా త్త్వనిర్షాతా క్రియాత(శూయతేపునః 1] 588
చు
వా క్యోవదీయము 98 [దవ్య
అవతాలితో___ అస్మదాదమిలకు కాన్సించు ఎట్ల ఆకారములు అసత॥్షవ ములనిటు.
పర్మబహ్మయే సత్యమని యు ఎట్టు శెలియనగును ? అన (పళ్నకు సమాధానము చెప్ప
చున్నాడు,
శో సత్యమాకృతిసంహారే యద నే వ్యవతిష్టతే |
తన్నితర్ణం శ బ్రవాచ్యం తచ్చబ్దత త్త్వం నభిద్యతే 1 ll
శబ తత మే = శబముల ని
a) బర గ
జరూపము అనగా పరావాంహాపమగుళబ్దము, న
భిన లే = వేరుకానేరదు, అనగా నిర్గుణ పర | బహ్నవ
సు కంటె వేరుకానేరదు
ర
జాపనిషదులు ఏ తత్వమును స
“ల జ్ఞానానందరూపమున భావింతురో, ఆ తత్త్యమే
వ యాకరణుల ముఖ్యతత్త్యమని భావము.
ఎల్ల వస్తువులను పరికించిన వానికి ఏదో మూలము కానస్పించును. దానికికూడ
మరియొక మూల కారణము కాన్సించును. అట్టు పరిశిలింపగా చివరకు ఏది సియతమై భాసిం
చునో అదియే సత్యము. అంతవరకు కాన్సించునవి వికారములే. అవి అసత్యములే. ఉదా-
మనిష్యుని శరీరమునకు మూలము అన్నము, దానికి ఓషధులు, వానికి భూమి, దానికి ఉద
కము, దానికి తేజము, దానికి వాయువు, దానికి ఆకాశము మూలము. ఆకాశమునకు కారణము
ఏడి అన్నచో పరమాత్మకారణమని చెప్పవలెను. దానికికారణమేమియు లేదు. అదియే చివ
రకు మిగిలినందున అదియే సత్యము.
ఆప్టే ప్రతి పదార్థమునను చూడనగును. పెరీతిని చూచిన ఉపాధు లసత్యములే.
పర|బహ్మమే సత్యమని తెల్లమగును
ప్త లూ
అట్టి పరబ్రహ్మమే జాతి మున్నగు ఉపాధులను ఊతగై కొని గుణరూపమును
జ్ఞానమను? నది పశః సంతి వ వా[గూపము. దానికిమూ లము పరావాక్కు.. అది నిర్గుణా
దయ బహ్మరూపము. దానికంటె వేరుకాదు. nll
అవతారిక... ఉపాది రూపముకాని పరతతృ ము ఉపాధి రూపమున కాస్సించు
మున్నదిని 10వ శ్లోకమున చెప్పబడినది. ఆ పరతత్త్వము ఉపాధి రూపము ఏలకాదో, ఆ
యంశమును వివరించుచున్నాడు.
_ సముద్రేశము 977 పదకొండము
534 ]
యద్యపి = ఆలోచించిన, ఆన్య త్ర = ఇతర స్థలములందు, నియతః = తప్పనిదై, ఉపారిః
= విశేషణము, న పయుజ్యతే = పయోగింపబడలేదు, అ|తపునః = ఇచ్చటమట్టుకు, రూపా
భేదాత్‌ = రూపమున భేద మగపడనందున, అనిర్జాతా = తెలియబడని, |క్రియాతు = (క్రియా
సదము మట్టుకు, శ్రూయతే = వినబడుచుండును.
తొత్త్సర్భ ఎఎవలరణములు. “హరతే;ః దృతినాథయోః పౌ’ (8-2-25) అను
సూతము, దృతినాధ శబ్దములు సమీపోచ్చారితములయి యున్న పుడు, 'హృ' ధాతువునకు,
పశువు కర్తర్థమయిన, “ఇన్‌ ' అను |పత్యయమును విధించుచున్నది. 'దృతిహరిః' “నాథ
హరికి = ఆని యుదాహరణములు. “దృతిం హరతి” “నాథం హరతి” - అని వ్మిగహవాక్య
ములు. ఆట పసవు అను నొక విశిష్ట దవ్య ముపొధి. అది (పత్యయముచేతనె తెలియజేయ
బడుచున్నది. కావున, “పథుః' అని విగ హమున నుచ్చరింపదు. పశువను కర్త బోధ మయి
ననే ఆ (పత్యయమగుటచే నిక నా యంశమున సందేహము కలుగదు. వతి[పత్యయ విషయ
మున నట్లుగాదు. '(కియాచేత్‌' అను దానిచే సామాన్యముగ [క్రియ ఉపాధిగా వచింపబడినది
గాని [కియావిశేషము వచింపబడలేదు. [కియావి శేష మవగతము కావలెననిన విగహవాక్యము
నందు, “అధీతే' అనియు 'స్మరతి అనియు తద్విశేష బోధకము నుచ్చరించి తీరవలెను.
“ బదాహ్మణవత్‌ ' ఇత్యాది వృత్తిపదమువలన (కియా సామాన్య |పతీతి గలిగెనను అధ్యయ
నాది రూప తద్విశేష [కియా ప్రతీతి కలుగదని భావము. దృతి అనగా తోలు సంచి. జల
పూరితమైన యీ సంచిని మోయునది పశువైన 'దృతహరిః” అనబడును. మనుమ్యడై నచో
“దృతహరళి అనబడును, నాథ శబ్దమునకు “ముకు!దాడు' అర్థము. అది కలపకువు “నాథ
హరిః' అనబడును. ముకుదాడు గల వ్యక్తి పకువుకాక మనుష్యుడై నచో (అనగా బానిస
'“నాథహరః అనబడును, 15 581
అవతారిక... ఈ యంశము నిదర్శన పూర్వకముగా సాధింపబడుచున్నది.
శో యథావ్యుత్సరయః పుచ్చా కరజ నే సుదురాదయః |
లం అథి
సత్యతి (పత్యయార్లతే భేదాభావాదుదాహ్మాతాః ॥ 534
(su
యథా = ఏ |పకారముగా, పుచ్చా = “పుచ్చయతి' ఆను ణిజ న ధాతువునందు, వ్యుత్సరయః
జా వి, ఉత్‌, పరి - అనునవియు, క్ళజ నే = క జృత్యయాంతమునందు, సుదడురాదయశ్చ=
ను, దుర్‌, మున్న గునవియు, (ప్రత్యయార్థత్వే సత్యపి = వాని యర్థము (పత్యయబోధ్య
మయినను, బేదాభావాత్‌ = రూపమునందు భేదము లేనందువలన, ఉదాహృతాః = ఉచ్చరింప
బడి యున్నవో, తథా ఆత్ర = ఆ పకారమే వత కంత విషయమున గూడ [కియాపద ముదా
హార్యమ్‌ = క్రియా బోధకమగు ఆధీయతే మున్నగునది ఉచ్చరింపవలసి యున్నది.
తాత్బర్యో వివరణయలు- '“పుచ్చభాండ చీవరాజ్ణిజ్‌"' (8-1-20) ఆని
సూత్రము. ఈ మూడు [పాతిపదిక ముల కంచెను బరముగా “ణిజ్‌' అను [పత్యయమగునని
యర్థము. ఆ ణిజ్‌ (పత్యయము సనాది గణ పరితము. కావున. తదంతము థాతువగును,
[62]
వాక్యపదీయము 978 వృతి
[535
'ఉత్పుచ్చయతే' - విపుచ్చయతీ. పరిపుచ్చయతే ఆని యదాహరణములు. పుచ్చముదస్యతి,
పుచ్చం వ్యుస్యతి, పుచ్చం పర్యస్యతి గౌః = అని వ్మిగహ వాక్యములు. గోవు తన తోకను
పైకి విసరుచున్నది. లేదా వివిధముగ జిమ్ముచున్నది. లేదా అంతటను = చుట్టును విసరు
చున్నది యని అర్ధము. ““పుచ్యాదుదసనే వ్యసనే పర్యసనేచ” _ అని వా వా ర్తికము. ఇట
ణి జృత్యయమే, ఉదసన వ్యసన పర్యసనములను సామాన్యముగ జెప్పును. అయినను విశే
షాభి వ్యక్తికై, వి, ఉత్‌, పరి, - అను నుపసర్గలు ప్రయోగింపబడుచున్న వి
ఆ విధముగనే “భృశాదిభ్యో భువ్యచ్వేర్ణోపళ్చ హలః'” (శ్ర-1-12) అను
సూూతము, భృశాది గణమున పరఠింపబడిన శబ్దములకం టె బరముగా “అభృశ:ః భృశ: భవతి”
= నక్ష[త్రము కానిది నక్షత మగుచున్నది - అను నర్ధమున, “భృశాయతే” మున్నగు రూప
ముల సాధుత్వము కొరకు “క్యజ్‌' అను [ప్రత్యయమును విధించినది.
ఈ గణమునందు కొన్ని _పకృతులు ఉససర్గ సహితములు పఠింపబడి యున్నవి.
అవి అభిమనస్‌, సుమనన్‌, దుర్మనస్‌, మున్నగునవి. అచ్చట ఉపసర్గార్రము [పకృత్యర్థము
నకు విశేషణమని యొక పక్షమును, _పత్యయార్థ విశేషణమని వేరొక 'సేకమును ఉపపాదింప
బడినవి. అందు (పత్యయార్థ విశేషణ పక్షమే సిద్దాంతితము. ఆ పక్షమున సత్యయముచేతనే
ఉపసర్గారము సంగృహీతమయినను, ఉపసర్గరహిత రూపమునందు భేదము లేనందున ఆడి
విశేషార్థము నభివ్య క్ర కము చేయజాలదని, “ట్రభిమనాయతే” సుమనాయతే, దుర్మనాయతే _
అను ఉపసర్గ విశిష్టరూపము లంగీకృతములు.
ఆ విధముగనే [కియా మాాతమున వతి విధింపబడుటచే దానివలన | [కియావి శేష
పతీతి కలుగదు. అందువలన |కియాపద [ప్రయోగము న్యాయ్యము. కావున | కియాశబ్ల
[ప్రయోగ విషయమున భేదము లేదు. కాగా పూర్వసూతముచెతనే సిద్ధమని తేలినది. 15841
అవతారిక... పూర్వపక్ష భాష్యాశయ మీ కారికలో నిట్టు నిగమనము చేయబడినది
లో ఏవం చ సతిపూ ర్వేణసిద్దోఒ(త్రాపివతేర్విధిః |
నియమే వా భిధానే వా 'భిద్యతే న [కియాళుతిః ॥ రైస్‌
ఏవం చ సతి = ఇట్లు పర్యవసింప గా, అ(తాపి = “త తత స్యేవ" అను సూ తమునందు
గూడ, వతేః విధిః = వత్మిపత్యయ విధానము, పూర్వేణ = వెనుక సూ[తమగు “తేనతుల్య”
మను దాని చేతనే, సిద్ధః = సిద్ధించినది, నియమే వా = నియమవిధి అయినపుడును, అభిదానే
వా = అపూర్వవిధి అయినను, ''కియా[షతి = = |కియావాచక పద|పయోగము, న భిద్యతే =ా =
మారదు.
తౌల్ళర్శం బివరోణములు.._ వతి పత్యయాంత ఘటితవాక్యమునందు కియావాచక
పద|పయోగమేపక్షమునను తప్పనిదే. పూర్వసూ తముచే వతిపత్యయను విధింపబడినపుడు
ఎదియో యొక (క్రియ ఆ |పత్యయముచేత చెప్పబడినను, |క్రియావిశేషాభి వ్య క్తికై [కియా
పద్మపయోగము ఆవశ్యకము. అది విశేషాంతరమును నివర్తించునుగాన నియమమగును.
సముద్రేశము 979 పదకొండము
537 ]
“త తత స్యేవ” (51-116) అను నీ సూత్రము, ఇవార్థమగు సాదృశ్యము
నందు, [కియా సంబంధము లేకున్నను వతి ప్రత్యయమును విధించుచున్నచి. [కియా పత్యా
యనమునకు [కియా పద్మపయోగ మపూర్వముగ కర్తవ్యము. కాగా [కియా పద|పయోగ
మెదై నను అపరిహార్యము గనుక మరల ని సూత్రముచే తద్విధాన మనర్ధకమని భావము.
1585
అవతారిక... తరువాత “అ; క్రియార్థోజ౭య మారంభఃి' _ ఆరంభమనగా సూత
రచనము. ఈ *“తతతస్యేవి' అను సూ! [తమ [కియా నిమి త్తమగు తొల్యము లేనపుడు,
దవ్య నిమి త్రకముగాని గుణ నిమి త్రకముగాని అగు సాదృశ్య మున్న పుడు వతి|పత్యయ సిద్ధి
కొరకే చేయబడినదని వ్యాఖ్యానించుచున న్నారు.
శో ఇవే (దవ్యాదివిషయః (పత్యయః పునరుచ్యుతే 1
కియాణామేవ సాదృశ్యే పూర్వసూూశే విధీయతే ॥ ర్‌లికీ
ఇవే = ఇవార్థమునందు, [దవ్యాది విషయః = [(దవ్య గుణ విషయమైన, [పత్యయః = వత్తి
పత్యయము, _ పునః ఉచ్యతే = మరల విధింపబడుచున్నది, [కియాణాం = (క్రియలకు,
సాదృ్భశ్యే ఏవ = సామ్యమున్న పుడే, పూర్వసూ తే = వెనుకటి సూత్రమునందు, విధీయతే
= వత్తి [ప్రత్యయము విధింపబడుచున్నది.
తాత్పర్య బివరోణములు_ పూర్వసూతము |క్రియానిమి త్త సామ్యమున “వతి.
విధాయకము. ఆ సూతమున “|క్రియాచేత్‌' అను విశేషణము గలదు. అందువలననే “గవా
తుల్యః గవయః' = గవయమను మృగము ఎద్దును బోలినది, అను నర్థమునందు, “గోవత్‌
గవయః' _ అను పయోగము సాధువు గాదు.
(పకృత సూత్రము |దవ్య కృతసాదృశ్యమునందును గుణ కృతసాదృశ్యమునను
వతి విధాయకము. కనుక భేదము లేకపోలేదు. 1586
అవతారిక ఉదాహరణములను వరికింపుడు.
శ్రో॥ మధురాయామివగృహాః (బాహ్మణ న్యేవ పాండురాః ।
ఇత్య(త (ద్రవ్యగుణయోః వూర్వేణ న వతిర్భవేత్‌ 587
'“మధురాయామివ గృహా” = 'మధురలోవలె పాటలిపు తమున నిండ్డున్నవి', (బాహ్మణస్య
ఇవ పాండురాః == “బాహ్మణునకువలె క్ష[తియునకును దంత ములు స్వచ్చములు” ఇత్య|త =
ను సీ (పయోగములందు, [(దవ్య గుణయో; = [దవ్యములను గృహములకును, దంతముల
తెలుపులకును, _పూర్వేణ = (సామ్యము వివక్షితమైనపుడు) వెనుక సూ తముచే, వతిఃన
భవేత్‌ = వతి (ప్రత్యయము రాదు, సాదృళ్య మిట [కియా మూలకము గాదు గదా.
తాళ్ళర్య వినరణయులు తాత్సర్యము స్పష్టముగాన వివరణ మపేక్షితము
గాదు. 158Tu
వా క్యపదీయము 980 వృతి
[538
అవతారిక- ఇట నొక యాశేపము.
శో ఆరంభస్యా (క్రియార త్వే నారో యోగేన విద్యతే |
౧౧ ఢా ౧)
బుతే [కియాయా (గహణాత్‌ పూర్వయోగేన సిధ్యతి॥ 588
ఆరంభస్య = “త తతసేవి” అను సూత్రమును చేయుట, ఆ|కియార్థత్యే = క్రియాభిన్న
ములకు తొల్యమున్నప్పటికై న, యోగేన = ఈ సూతముతో, అర్థః న విద్యతే = పయో
జనము లేదు, [కియాయాః = “* క్రియాచేత్‌'' _ అను విశేషణమునకు, [గహణాత్‌ బుతే =
[గహణము, సూతమున, లేకుండ జేసినచో, పూర్వయోగేన = (అపుడు) వెనకటి సూతము
చేతనే, సిధ్యతి = వతి |పత్యయము సిద్ధించును.
తాత్స్రర్య వివరోజములు._. వనుక చెప్పినట్టు ఈ సూతము (దవ్యగుణములకు
సాదృశ్యమున్నపుడు వతి పత్యయము |పవ గ్దించుట కుద్దేశింపబడిన పూర్వ సూ తమున
“కియా” అను పదమును దొలగించిన యడల ఆ [ప్రయోజనము సిద్ధించును. “తేనతుల్యం
వతిః' అను నదియే (దవ్యగుణ |కియావీషయ సాదృశ్యము లందెల్ల వతి పత్యయమును
విధింపవచ్చును. ఈ సూత మపుడు వ్యర్థ మయగును. |1588॥
అవతారిక... ఏమండీ ! పాటలిపుతములోని గృహములు మధురతో దుల్య
ములు కావే? మధురలోని గృహములతో నవి సమానములు.. యజ్ఞదత్తుని దంతములు దేవ
దత్తుని దంతములతో తుల్యములుగాని దేవదత్తునితో గాదు. కావున తేనతుల్యమను పూర్వ
స్తూతముచే నెట్టు సిద్ధించును? కాగా షష్టీ సప్తమీ సమర్థ ,పాతిపదికము కంటె బరముగ
వతివిధానమున కీ సూత మావశ్యక మే గదా యని శంకించిన నందులకు సమాధానము.
శ్లో మధురావయవే వృ త్తిర్వ్యాఖ్యాతా మధుర్మాళుతేః ।
(బాహ్మణావయవాన్‌ దంతాన్‌ వక్ష్యతి _బాహ్మణ్మకుతిః ॥ 599
మధురా(శుతేః = మధురా శబ్దమునకు, మధురావయవే = మధురావయవములగు గృహము
లందు, వృత్తిః వ్యాఖ్యాతాః = పవృ త్తి (తద్బోధకత్యము) చెప్పబడియున్నది, ([బాహ్మణ
(శుతిః = _బాహ్మణస్యేవ అనుచో |బాహ్మణ పదము, |జాహ్యణావయవాన్‌ = |బాహ్మణుని
అవయవములయిన, దనాన్‌ వక్ష్యతి = దంతములను బోధించును.
తాత్స్రర్వ వివరణములు.._ “ఉస్ట్ర ముఖఃి అను స్థలమున ఉష్ట్ర పదమునకు ఊష్ట్రావ
యవమగు ముఖమర్థమని చెప్పినట్టు 'మధురయాి అను పదమునకు మధురావయవ గృహము
లతో నని యర్థమనియు, '““బాహ్మణ స్యేవ దనాః క్ష్యతియస్య' అను స్థలమున, (బాహ్మణ
పదమునకు తదవయవములయిన ఆనియు నర్థ్ధమని పూర్వమె నిర్గీతమయి యున్నది. గృహ
ములును దంతములు నుపమేయములగుటచే వానినే ఆ పదములు బోధించును, 115894
అవతారిర_. ఈ కారికలో ఇవార్థవిషయ వతివిధానము సమర్థింప బడుచున్నది.
నముధ్రేశము 981 పదకొండము
541 |
శో నకాచిదివయోగే తు బొహ్యాత్‌ సంబంధినోవినా ।
షష్టి విధీయతే తత్ర పూర్వేణ (పత్యయో భవేత్‌ ॥ 540
ఇవయోగేతు = “ఇవి అను శబ్దముతో సంబంధమున్న పుడు, బాహ్యాత్‌ = బయటిదగు
సంబంధినః వినా = సంబంధినిబట్టి వచ్చునది తప్ప, _ కాచిత్‌ షష్టీ = షష్టీ విభక్తి ఏదియు,
న విధీయతే = విధింపబడలేదు (పథమయే వచ్చును), తత = అట్టి పథమాంత ముపమాన
మయినపుడును, పూర్వేణ = 'తేనతుల్యమను సూత్రముబే |పత్యయః భవేత్‌ = 'గౌరివ
గదయః" అను స్థలమునను రావలసి వచ్చును,
తాత్సృర్భం వినరణములు పూర్వ నూతమున [క్రియా అను పదమును దీసి
వేసిన అపుడు 'గౌరివ గవయఃి అను స్థలమున (కియానిమి త్ర సాదృశ్యము వివక్షితము
కాకున్నను వత్మిపత్యయము రావలసి వచ్చును. తుల్య శబ్దయోగమునందు తృతీయా షష్టీ
విభక్తులు విధింపబడినట్టు, ఇవ శబ్దముతో సంబంధమున్నపుడే షష్టీ విభక్రియు విహితము
గాదు. బయటి సంబంధి యేడియెని (ప్రయుక్తమయినపుడు తతృంబంధమున శెషషష్టి వచ్చును.
ఇవ శబ్దారమునకు సామానాధికరణ్య సంబంధముచేత సమన్వయమేగాని వై యధికరణ్యాన్వయ
ముండదు. కావున వ్యతి రేక విభ_క్రియగు షస్టికి పస క్తి లేదు. కావున తద్యోగమున [ప్రథమా
విభ క్తికి మాత్రమే |పాప్తి. కాగా “'గౌరివ గవయః” అను నపుడును వతిస్రత్యయము
రావలసి వచ్చును. తద్యారణమునకు ఈ సూ తమును రచింపవలెనని భావము. 5401
అవతారిక సూత్రమున “తేని = అని కలదు గదా. దానివలన, వతి[పత్యయము
నకు ప్రకృతి తృతీయా సమర్థము కావలెను. _పథమా సమర్ధముకం టె పరముగా రాదగిన
(ప్రసక్తి యేమి? అనిన చెప్పుచున్నాడు.
శో ఆధిక్యం తుల్య శబ్దేన సంబంధ ఉసజాయతే |
షషీ తృతీయే తత సనుల్య శళటోపి వాచకః ॥ 541
(©) బి ఆలి యు
తుల్య శబ్దేన సంబంధే = తుల్య అను శబ్దముతో సంబంధమున్నపుడు, ఆధిక్యం = వ్యతి
రేకము, ఉపజాయతే = ఉద్భవించును, త|త = అచ్చట = తుల్య శబ్దయోగము గల
పయోగములందు, షష్టి తృతీయే స్తః = షష్టీ విభ క్రియు తృతీయయు, తుల్యార్థ సూ[తముచే
వచ్చును, తుల్య శబ్దః = తుల్య శబ్దము, వాచకః హి = వాచకము గదా, ద్యోతకముగాదనుట
తాత్సర్పూ వివరణములు--- తుల్య శబ్దము స్వతంత్రముగ నర్భమును బొధింప
గలది. సత్త్యభూతమగు నర్భమును బోధించును. తద్యోగమున తౌల్య _పతియోగియగు నుప
మానమునకు వ్యతి రేకము సంభవము. కావున వ్యధికరణ విభక్తు లగు షష్టియు, తృతీయయు
“తుల్యార్థేరతులోపమాఖ్యాం తృతీయాన్యతరస్యామ్‌” (2-8-72) అను సూ(తముచే పవ
రించును,.
వాక్యపదీయము 982 వృ త్రి
ఇవ శ బ్బమట్టిది గాదు. అది సాదృశ్యమునకు ద్యోతకము మాత్రమే. తదర్ధ ముప
మానమున సమానాధికరణ విశేషణము. అందువలన తన్యోగమున
వీభకికి [ప్రసంగము లేదు. 1154 [11
అవతారిక. తుల్య శబ్దముతో సమానమయిన యర్గముగల ఇవ శబ్ధము పయో
గింపబడి నపుడు
శో ఇవశబ్ల (పయోగేతు బాహ్యాత్‌ సంబంధినోవినా ।
నాధిక్య ముసమానే౭ స్తి ద్య|ోతకః సం[పయుజ్యతే | 542
ఇవ శబ్ద |పయోగేతు = ఇవ శబ్దము వాక్యమున (బయోగించినపుడై తే, బాహ్మాత్‌ = బహిర్‌
భూతమగు, సంబంధినః వినా = సంబంగిని బటి తహ, ఉపమానే = ఉపమానమునందు,
ప్రొ
ఆధిక్యం = ఆధిక్యము = వ్యతిరేకమనుట, న అ_సి = ఉండదు, ద్యోతకః = ఇవ అనునది
ద్యోతకముగా, సంపయుజ్యతే = [పయోగింపబడును.
లౌత్సర్ళం వివరణయులు_ ఇవ శబ్దము, సాద్వశ్యమునకు ద్యోతకము. ద్యోతక్ర
మనగా తనతో సహోచ్చారితమగు పదమునందలి అర్జబోధకత్వ శ క్రి నుద్చోధించునది. సమ
భివ్యాహృత పద గత విశేషార్థమును పకాళశింపచేయుటయే దాని కృత్యము. తాను [ప్రకాశింప
జేయు నర్థము తనది కాదు. పరపదమునకు సంబంధించినదియే కనుక ద్యోతకమగు ఇవ
శబ్రము ఉపమానమునందు వాతిరేకమును బోధింపలేదు
ఫీ
కనుక ఇవ శబ్దము సాదృశ్యమును ఉపదర్శించినపుడు వ్యతిరేక విభ కికి పసం
గము లేదు. అపుడు వెనుక సూతమున '"[కియా' అను పదము తీసివేసిన, దానిచేత వతి
ప్రత్యయము రావలసి వచ్చును దానిని వారించుటకు అందు “క్రియాచేత్‌ ” అనునది ఆవళ్య
కము. కనుక “తతత స్యేవ' _ అను దాని యారంభము [కియా భిన్న నిమి తక సాదృశ్య
మున్నపుడు వచ్చుట కనుట యుక్తమే. ఈ సూతముచ, “గౌరి గవయఃి” అను స్థలమున
[పథమాంతముకంటె పరముగ వతి పత్యయాప త్తియ లేదు. షష్టీ స ప్రముల కంటెనె అని
నియమము గలదు గదా యని భావము. 1542
అవతారిక. “పితృ వదధీతే పుత్రః” = తండ్రివలె కుమారుడు చదువు
చున్నాడు. అనునది “తేనతుల్యం |క్రియాచేద్యతిః'” - అను సూ;తముచే విధింపబడిన వతి
పత్యయమున కుదాహరణము. పిత ఉపమానము. పుతు డుపమేయము. అధ్యయన |క్రియ
సాధారణ ధర్మము. పితాపుతుల సాదృశ్యమును (పదర్శించునది, విగహ వాక్యమునందలి
తుల్య శబ్దము, “పి తాతుల్యం జ పితృవత్‌ '' _ అని వి|గహము.
అప తుల్యార్భయోగ మున తృతీయ. ఇవ శబ్దమును విగహ వాక్యమున [బయో
గించి సాదృశ్య [పదర్శనము చేయట కుదురదు. “మధురావత్‌ పాటలిపు[తే (పాసాదాః”
“దేవదత్త వద్యజ్ఞ ద త్తస్యదనాః ఆను స్థలములందు దంత (పాసాదాది బాహ్యపదార్థ సంబంధ
సముదేశము 983 పదకొండము
544 ] |
ముచే వచ్చినవి షష్టీ సప్తములు. అచట ఇవార్థమునందు “తత్ర తస్యేవ' అను సూత
ముచే వతి[ప్రత్యయము. సాదృశ్య [పదర్శనము వి|గహ వాక్యమున '“'మధురాయాం ఇవి
అనియు, 'దేవదత్తస్య ఇవి = అనియు “ఇవి ళబ్దముచే చేయబడునది. అచట (ప్రకృత్యర్థము
నకు ఇవార్థముతో బాహ్య సంబంధమును బట్టి సమన్వయము.
తుల్య శోబ్బముచే సాదృశ్యముపదర్శింపబ డినపుడు ఇవార్థముతో అన్వయము లేదు
గాన ఇవ శబ్దమునకు [బయోగము లేదు గదా, గౌరివ గవయః అనుచోట వతి పత్యయా
పాదన మెట్టు ? అని ఆశంకించి, ఇవ నిమి త్తకమగు వ్యతిరేకమునకును, తుల్య నిమి త్తక
వ్యతిరేకమునకును భేదము గలదని [పదర్శించి, పూర్వ సూూతమున [క్రియాపదము లేనపుడు,
దానిచేత తుల్య నిమిత్తక వ్యతిరేకమునందు విధింపబడిన వతి ప్రత్యయము, తుల్య శబ్దముచే
సాదృశ్యముపదర్శింప బడినపు డును అతి[పస క్తమగునని చెప్పుచున్నారు.
లో ఇవే యోవ్యతిరేకోజ[త్ర స (పాసాదాది హౌతుక 8 |
తుల్యే తద్విషయా పే ఎక్ష మాధిక్య ముసజాయతే ॥ 548
అృత = ఈ “తతత స్యేవి* అను స్నూతోదాహరణ విషయమున, ఇవే = ఇవ శబ్ద (పయో
గమునందు, యః వ్యతిరేకః = షషీ న ప్తములకు నిమి త్రమయిన ఏ భేదము గలదో (విభ క్త
భేదము), సః (పాసాదాది హేతుకః = అది '[పాసాదాః “దనాః 0) ఆను పదములవలన గలిగి
నది, తుల్యే = వెనుక సూతముచే తుల్యార్థమున విహితమయిన వతి విషయమున, తద్విష
యా శేక్షం = = తుల్యా శద్ద్యార నిమి తకమగు, ఆధిక్యం ఉపజాయతే ఇ వ్యతిరేకము ఏర్పడును.
తాత్ఫర్భాబివరణయులు “'మధురాయామివ' 'దేవద త్తే స్యివ'- అని ఇవ శబ్దము
[పయోగింపబడినపుడు, షష్టీ స ప్రమీ విభక్తులవలన, భేద ముపమేయమునకు అగ పడుచున్నది,
దానికి నిమి త్రము ఇవార్థము గాదు. దంత పాసాదాది పదసంబంధము, కావున వతి|పత్య
యార్థమగు సాదృశ్యముచే గలిగెడు వ్యతిరేక మిచ్చట సంభవింపదు. కాగా బాహ్య సంబంధు
లగు ప్రాసాద చంతములే షష్టీ స ప్రములకు నిమి త్తములు. తదంతములకంటె వతి ప్రత్యయము.
అని స్పష్టము. పూర్వ సూ సూ|త్రముచే తుల్యార్థమున వతి వచ్చినపుడు, బాహ్య పదార్థ సంబంధ
ముతో నిమిత్తము లేదు. తుల్యార్థ నిమి_త్తకమే వ్యతిరేకము. దానినిబట్టి తృతీయాంతము వతి
(పకృతి. ఇట్టు తుల్యార్థక వతి (పత్యయమునకును ఇవార్డ వతి పత్యయమునకును విషయ
భేదము కలదు. 15 4ల॥
అవతారిక... కాగా తుల్య శబ్దార నిమి త్రక మగు శేదమున నతి|పసంగము
నుదాహరించుచున్నారు.
శ్లో॥ గవయేన సమోఒనడ్వానితి వృ_త్తి స్తదా భవేత్‌ ।
నత్వ స్తి గౌరివేత్యత వ్యతిరేక ఇవాశ్రయః ॥ 544
“గవయేన సమః అనడ్వాన్‌ '” = “గవయమృగముతో ఎద్దు తుల్యము', ఇతి తదా = అను
వాక్యపదీయము 984 వృతి
[ 545
నపుడు, [కియా గహ ణము లేనియెడల, వృత్తిః భ ప్రత్‌ =వతి 'పత్యయము రావలసివచ్చును,
“గౌరివి ఇత్యత తుజ “గౌరవ గవయళి = గోవువంటిది గవయమను నపుడు, ఇవా
(శోయః = ఇవార్థ మాశయముగా గల, వ్యతీరక = వ్యతిరేకము, న అస్తి = లేదు
(a
తాత్ఫర్భు బివరణయములు గవయమును, గోవును (దవ్యములె. సాదృశ్యము
వానికే వివక్షితము. వ్మిగహ హాము “గవయెన తుల్యః' అనియే. పూర్వ సూూతమున [కియా అను
పదము లేనిచో, ఆ స్యూతముచేత నిచ్చట గూడ వతి పత్యయము. రావలసి వచ్చును.
సాదృశ్యము తుల్యార్థ సిమి త్తకమె గదా. అందువలన పూర్ణ సూ|తమునందు (కియా [గహ
ణము తప్పదు. [దవ్యములకును గుణములకును సాదృశ్య మున్న పుడు వతి (ప్రత్యయము
సిద్ధించుటకు రెండవ సూత మావశ్యకము కాని దానిచేత నిట వతి పాప్తీంపదు. అది
బాహ్య సంబంధులను బట్టి (పవర్తించునది. ఇచట బాహ్య సంబంధి పస క్రి “మధురా
యామివి అను చోటవలె లెదు గడా.
ఇక 'గౌరివ గవయః' అను స్థలమునను రెండవ సూూతముచే వతి పత్యయము
పాపి పింపదు. ఇవార్థ నిమి తక కమయిన వ? తిరేక విభ క్రి లేదు. పథ మయే గలదు గదా.
రెండవ సూత్రము (పథమా సమర్గమునకు వతి _పత్యయమును విధింపదాయె. “గోరివ గవ
యస్య సంస్థానమ్‌' = అని ఆందుమనుకొనుడు. అపుడు “సంస్రానమ్‌' ఆను బాహ్య సంబం
ధ్యపేక్షమగు షష్టి, వ్యతిరేక విభక్తి కలదుగాన వతి _పత్యయము వచ్చును. “గోవధవయస్య
సంస్థానమ్‌' అని వత్యన్త ఘజిత వ్యవహార ముపపన్నమగును. దశ 4€॥
థి
2K
అవతారిక సూత ద్వయారంభ మిట్టు సమర్థితము. ఇక నా సూతద్య్వయము
నకు విషయ విభాగము |పదర్శింపబడుచున్న ది.
శో ఉపమేయేన సంబం ధాత్‌ (పాక్‌ (పాసాదాది హాతుకే |
వ్యతిరేకే నతేభా౯వోన తుల్యార్థత్వ హేతుకే || 545
ఉపమేయేన = ఉపమేయముతో, సంబంధాత్‌ (పాక్‌ = సంబంధమునకు ముందు, (పాసాదాది
హేతుకే = |పాసాదాదుల వలన గలిగిన, వ్యతిరేకే జ వ్యతిరేకమునందు, వతేః = వతి పత్య
యము యొక్క, భావః =|పవృత్తి కలుగును, తుల్యార్గత్య హేతుకే = తుల్యార్థ నిమి త్తక
వ్యతిరేకమున, న భవతి = కలుగదు.
తౌత్స్రర్యూ బివరోణయములు _ '“మధురాయాం ఇవ |పాసాదాః పాటలిపు[త”' లేదా,
మధురాయాః ఇవ |పాకారాః పాటలిపు తస్య అను వాక్య [పయోగములలో, ఉపమేయ
సంబంధమునకు ముందే ,పాసాదాది పదములతో సంబంధ ముపమానమునకు కలుగజేయ
బడిన, వ్యతిరేక విభక్తులు షష్టీ సప్తము లుత్పన్నములగును. తరువాత ఇవార్థయోగమును,
ఉపమేయ సంబంధమును కలుగును. అపుడు రెండవ సూ తముచే వతి ప్రత్యయము. పూర్వ
సూత విషయమున తుల్య శ ద్దార్ధాన్వయ [ప్రయుక్తము తృతీయ. ఇట్లు విషయ విభాగ
సముద్దేశము 985 పదకొండ ము
546 ]
మున్నను, ధర్మాంతరముచె సాద్యశ్యము వివక్షితమయినపుడు, “|బాహ్మణేన తుల్యః
క్షత్రియః” అనుచో వతి |పత కయమును. వారించుటకు [కియాగహణ మవళ్య క ర్రవ్యము,
కొగా రెండవ 'వకి విధాయకము, అ్మకియార్థ మను విషయము సమర్థితము. 15451
అవతారిక. తెనతుల్యమను సూూతమున, “తేని అని తృతీయ సమర్థ
నిర్దేశింపబడినది. అనంతర సూతమగు “తత్ర త సేవ అను డానిటొ, “త:తి “తస్య
అని స ప్రమీ విభక్తులు సమర్థ విభక్తులుగా చెప్పబడినవి. ప్రకృత విభక్తి వ
విడిచి, వేరు విభక్తులు షష్ట స ప్తము అందుకు వతి (పక్చతులుగా [గహింపబ బడినవి ? అను
శంకకు పరిహారముగ “న కాచి దివశ బ్లేన యోగే తృతీయా విధీయతే" అని మహాభాష్యము
దాని వ్యాఖ్యాన రూప మీ కాడిక
&
(€5 =)
ట్ట
లొ
oN
యూ
ర
ర్‌
శ్లో॥ ఇవశబ్లేన సంబంధే న తృతీయా విధీయతే |
(పకృతాం తామత _స్ట్యక్వా విభ క్ష ంతర మా(శితమ్‌ ౩8 546
ఇవ శబ్దేన, సంబంధే = ఇవ శబ్దముతో యోగమునందు, తృతీయా న విధీయతే = తృతీయా
విభ క్తి విధింపబడలేదు. అతః |పకృతాం = అందువలన పూర్వ సూ[తమున |పస్తుతమైనను,
తాం త్యక్త్వా = ఆ తృతీయను విడచి, విభ క్ష నరం, ఆశితమ్‌ = షష్టీ సప్తమీ రూపము
లగు నితర విభక్తులు [గహింపబడినవి.
తాత్తర్వం బివీర్‌ోణయులు.. “ తుల్యార్థిః” అను సూ[తముచేత, ఇవ శబ్ద సంబంధ
మున్న పుడు తృతీయ ప్రవర్తింపదు. ఇవ శబ్దము ద్యోతకమేగాని తుల్యార్థకము గాదు “తత్ర
త స్యేవ' అను సూతమున, 'తత, తస్య" అను పదములను దొలగించి, 'తేన' అను పదము
నను వర్తించి, తృతీయార్థముచే సకల విభ క్ష్యర్థములును భ్యా ప్రములుగాన, షష్టీ, స ప్రమ్యర్థక
విభ_క్ష్యంతమగు నుపమాన వాళకముకంటె వతి. 'పత్యయము సిద్ధించునుగాన, సప్తమీ నిర్దే
ము వ్యర్థమయి, “శేష విషయముని అనగా [కియా సంబంధము తేనపుడు స ప్రమి వచ్చునని
డాపనము చేసినను తృతీయా జ్ఞాపన మిష్టము గాదు. ఇవ శబ్దము [పయోగింపబడిన పుడు,
కారక విభ క్రియెగాని శేషవిభ క్రి యుండదు. తుల్యార్థయో గమునందు వచ్చిన తృతీయ నర్వ
విభ క్త్యర్థ వ్యాపక మయినట్టు, కారక విభ_క్తియగు తృతీయచే, సకల విభ క్ష్యర్థములును
వ్యాప్తములు గావు, ఈ విషయము సదృష్టాంతముగ నిరూపిత పూర్వము.
కావున సంభవము లేనందున |పకృత తృతీయను వదిలిపెట్టి షష్టీ స ప్రములు
నిర్దేశింపబడినవి. 'మధురాయామివి _ |బాహ్మణ స్యేవ - ఆని ఇవ శబ్దముచే వతి |పత్యయార్థము
చూపబడినది. ఆ సప్తమీ షష్టీ విభక్తుల యర్గముతో తుల్య శబ్దమునకు సమన్వయము
కుదురదు గదా. కాగా, అంతరంగ సంబంధమున, “తేనతుల్య'మను వతి విధియు, బహిరంగ
సంబంధమునందు, “తత్ర త స్యేవ అను వతి [ప్రత్యయవిధియు (ప్రవ ర్తించునని వివేకము.
తరువాతి మహాభాష్య గ్రంథము = “నను చ స ప్రమ్యపి న విధీయతే । ఏవం తరి
వాక్యపదీయము 986 వృత్తి
[ 547
తి యత్‌ ఇవ శబ్బయోగే స ప్తమీం శాసి తత్‌ జ్ఞాసయత్యాచార్యః భవతి ఇవ శబ్దేనయోగే
| ఇతి | కి మేతస్య శ్రాపనే |పయోజనమ్‌ ? దేవేష్వివ నామ. |బాహ్మణేష్యివనామి
ఇత్యేష ప్రయోగ పపపన భవతి” ఆర్థము-- ఇవ శబ్దయోగమున తృ తీయ యేదియు
విధింపబడలేచని అందువేమి ? స ప్రమియు విధింపబడలేదు గదా. జ్ఞాపకమువలన శేష
విషయమున స స్తమి సిద్ధించుననిన తృతీయయు సిద్ధింపనగునే ?- అనిన తృతీయానువృ త్తి
చేత్రనే సిద్ధించుచుండగా ఇవ శబ్ద యోగమునందు సప్తమీ సమర్థముకంటె బరముగ వతి
[ప్రత్యయ శాసనమువలన పాణిన్యా చార్యుడు ఇవ శబ్ద యోగమున సప్తమి వచ్చునని జ్ఞాపన
చేయుచున్నాడు. ఈ జ్ఞాపనమునకు [ప్రయోజన మెమనిన, -- దేవేష్వివనామ = దేవతలకువలె
పేరు. “వాహ్మణులకువలె పేరు” అని షష్ట్యర్థ్హమున సప్తమీ ప యోగములు సిద్ధించుట- శేష
విషయమున తృతీయ లేనట్లే సప్తమియు లేదుగాన నీ జ్ఞాపనమువలననే సప్తమి వచ్చిన
తృతీయయు వచ్చును. కాగా తృతీయానువృ త్తిచేతనే తృతీయాంతముకంటె బరముగా వతి
సిద్ధించుచుండ, త్యత అను సప్తమీ నిర్దేశము, ఇవ శబ్ద యోగమున శేషవిషయమునందు
స ప్తమియే వచ్చును. తృతీయ సమ్మతము గాదు అని భాష్య తాత్పర్యము. 15 ఉ6!1
అవతారిక... [పకృత విషయ మింకను విపులముగ నీ కారికలో వివరింపబడును.
శో! స పమ్యపి న తతా స్తి జ్లాపకార్లా తు సాకృతా |
లం జాని అ స్మా (థి
ఇష్టా సా శేషవిషయే నియతాసు విభక్రిష ॥ 547
తత సప్తమీ అపి నాస్తి = వతి పత్యయవిధిలో సప్తమి కూడ లేదు, సాజ్ఞాపకార్థాతు = ఆది
జ్ఞాపకమగుట కొరకు మట్టుకు, కృతా = ఉచ్చరింపబడినది, నియతాసు = నియతమగు తమ
తమ విషయము గల, విభ క్తిషు = విభక్షుల విషయమున, శేషవిషయే=కారకములు వివక్షింప
బడనపుడు, సా ఇష్టా = ఆ సప్తమి, సమ్మతము.
తాత్ఫ్రర్యం బీవోరోణములు_ బాహ్య పదార్థాన్యయ మూలకమగు వ్యతిరేక మును
షష్టియ బోధించునుగాన, నీ విషయమున తృతీయ యుండన మే స ప్త్రమియు సంభవింపదు.
కాన సూ[త్రమున తత అను సప్రమ్యంత పద [(గహణమును అనావశ్యకము. ఒక పశ్న
ఉద్బుద్ధము కావచ్చును. ఎట్టనగా- షష్ట్యంతముకం టె బరముగా వతి (ప్రత్యయము విధింపబడి
నపుడు స ప్తమ్యర్థమునకు సం|గహ. మెట్టు కలుగును ? అపుడు “మధురావత్‌ పాటలి పుతే
[పాకారాః* అను స్థలమునందు “మధురాయాః ఇవి _ అని విిగహము. ఉపమాన విభ డి
షష్ట, ఉపమెయ విభక్తి సప్తమి. షమ్ష్యర్థము శేషము = కారక వ్యతిరి క్ష సంబంధము. సప
మ్యర్థము ఆధారము, అది అధికరణ కారకము. అనగా ఏకకాలముననే అచట, శేషవివక్షయు,
కారకవివక్షయు చేయబడుచున్నదనుట గదా. అవి పరస్పర విరుద్ధములు గదా. అది యెట్టు
పొసగును? ఇది |పశ్న. నమాధాన మేమనగా-- షష్టీ _సమర్థమునకం టె బరముగ వతి
(పత్యయము వచ్చినను, వృత్తి పదమునందు విభ క్తి యేదియు వినబడలేదు. ఉపమానోప
మేయ కాపము మాత్రమే తెలియవచ్చు చున్నది. సామాన్యమునందు విశేష మంతర్‌ భూతమయి
సముద్దేశము 09 పదకొండము
శ్లో నతద స్తి, నతన్నా ప్తి, నతదేకం, నతత్‌ పృథక్‌ |
నసంసృష్ష్టం, విభ కంవా, వికృతం నచ, నాన్యథా ॥ [2
యు పాం -
తత్‌ = ఆపరత త్త్యము, అసి= ఉన్న దనుటకు, న = వఏలుకాదు. సత ఆనునది
ఒక ఉపాధి, అది ఘటము మున్నగు దానికి సంబంధించును. కాన వానికి
అను వ్యవహారము కలుగును. పర్మబహ్మమునకు సత్త అను ఉపాధిలేనందున నచట “అ
ఏ౧ మహిరము ఆరోపముచే కలుగ నేరదు.
తత్‌ = ఆత తత్త్వము, న__అఆస్తి = లేదనుటయు, న = పొసగదు. పరత తం ము
లా
భావరూసమది 7 కాస్త ము లు నిరూపించుచున్న ందున, నచట అభావమును ఉపాధిగా జూపందు.
ఆ తత్తము, ఏకమ్‌ = ఒక్క-టియే, అని ఇ చెప్పుట యు, న= రగదు.
ము ఆ భిన్నము కనుక ఎకత్వ సంఖ్య అచట ఉపాధి కానేరదు
౮9
ధ్‌
తత్‌ = ఆత తము పృథక్‌ = భీన్నమనుటయు, న=యు కము కాదు పర
టం అటి
మగు వనువు అసత్యమే కాన దానియందు భేదము వాటిల్లదు.
ఫ్‌
కనుకనే తత్‌ = అది, సం సృష్టమ్‌ = ఇతర వస్తువులతో కలసి యున్నదనుట,
న = సరిపడదు. విభక్తమ్‌ = వేరుగా నున్నదనుటయు, న = తగదు. దానికంటె వేరు వస్తువు
దనుటయు న=తగదు. దానికంటె వేరు వస్తువు ఉన్నదనుటలో |పమాణము
నందున ఆ వచ |, బహ్మాము దీనితో * కలిసియున్నది. దీనితో ఏభక్తమైనది అనిచెప్పజాలము.
నాడ అచట ఉపాధులు కానేరవని భావము.
పరత త్ర రూపమగు [దవ్యము, వికృతమ్‌ = వికారమును బొందినదని
యనుటయ, నడాయుక్త ముకాదు, అన్యథా =ావికారమును పొందదు అనుటయు, నెసరికాదు.
[(బహ్మము ము రూపొంతరమున పరిణమించునది కాదు. పరిణామ వాచమును శాస్త్ర
జ్ఞాలు దూషించియున్నారు. కాబట్టి, పరత తము వికారమును బొందునదికాదు. వివర్తవాదమె
శాస్త్ర సమ్మతము పరత త్త్వము అద్భుతమగు మాయా వృత్తిచే అనేకములగు రూపాంతర
ములుగా వివర మగుటవలన అది వికృత మనుటయు పొసగదు.
కాబట్టి అస్తి, నాస్తి, ఏకమ్‌, అనేకమ్‌, సంసృష్టమ్‌, విభ క్షమ్‌, ఏక్ళతమ్‌, అవి
కృతమ్‌ అను విభిన్నములగు వ్యవహారములకు గోచరింపనందున పరత త్రము ఉపాధి
రూపము కాదని విస్పష్టము. 11] 9||
అవతారిత__. ఉపాధిరూపమునలేని [(బహ్మరూపమగు దవ్యమే అవిద్యాదశ
యందు ఉపాధిరూపముననే కాన్పించుచున్నదని చెప్పుచున్నాడు.
సముద్దేశము 987 పదకొండము
548 |
యుండును గాన ఉపమేయమగు పొటలిపు[తము అధికరణ స ప్తమ్యంతము కావచ్చును. దానిని
బట్టి ఉపమానమును అధికరణ విషయమని అవసితమగును. ఉపమేయము ననుసరించి యప
మానమున విశేషావధారమునకు హేతువు, పకృతి కర్థమగు ఉపమానము (ప్రత్యయార్భమగు
నుపమేయమునందు విశేషణమగుటయు, నుపమేయము [పధానమగుటయును నగును. కనుకనే
పెద్దలు '““ఉపమానమునందలి సంశయ. ముపమేయము వలన డొలగును'' _ “ఉపమానే యః
సంశయః స ఉపమేయాత్‌ వ్యావ ర్తతే' _ అందురు.
ఇంకొక |పశ్న, “తత త స్యేవ” అను స్మూతమున, వతి [పతయ [పకృతులు
a ప ప
స పమ్యంతములుగను షష్ట్యంతములుగను నిరిషములు. ఆచట షష్ష్యర్గముచే స పమ?రము
వ్యాప్తముగాన నది వ్యర్థమయి జ్ఞాపక మనుచున్నారు గదా. తుల్య యక్రిచె “తదస్యాస్త్య
స్మిన్నితి మతుప్‌” (5-2-94) అను సూ త్రమున, “అస్య”, 'అస్మిన్‌' - అని షష్టీ స ప్రములు
రెండును “మతుప్‌” |పత్యయ |పకృ్కతులుగా నిర్దేశింప బనిలేదే. వష్షి సమర్థ ముకంటె బరముగా
విధించినను స ప్తమ్యర్థ మవగతమగును గదా? అని పళ్న,
సమాధానము... ఈ రెండును తుల్యములు కావు. మతుప్‌ [ప్రత్యయము నకు షష్టీ
స ప్రముల యర్థము |పధానముగ వాచ్యము. “'వృక్షవాన్‌ పర్వతః" = అందు వృక్షములు
గల పర్వతము" - ఆని పర్వతమున కాధారత్వము స్పష్టముగ (పతీతము. కావున నడి
స ప్రమిచే వేరుగ సిర్దశింపవలసిన దే వతి [ప్రత్యయ విషయమున నట్టుగాదు. అదట (పకృ
త్యర్థ ముపసర్జ నము. అనగా అృపధానము. వత్యంతమువలన జెప్యమాతము [పతీతము. షష్టి
ఆ బొపమ్యమునకు మధురా సంబంధమును తెలియచెయును. అదియే స ప్రమ్యర్థమును గూడ
నంత ర్భ వింప జేసికొనును గాన వ్యర్థమయి జ్ఞాపక మగును. ఆ జ్ఞాప్యాంళ మేమనగా-
“స్వస్వవిషయములందు నియతములగు విభక్తులు పరస్పర విషయములందు (ప్రవేశించుట
ఉపపన్నముగాదు గాన, షష్టీ విషయమున శేషార్థమునందు సప్తమి వచ్చును అనునది
జ్ఞాప్యము. బాహ్య సంబంధి సంబంధమును పురస్క-రించుకొని షష్టి పవ ర్రించినబ్ది స ప్రమియు
వర్తించునని భావము. ॥5డీ/॥
అవతారిక. స ప్రమీతర విభక్తులు కూడ తమ విషయములందే _ప్రవర్షింపవలసి
నవి ఇవయోగమునందు గూడ సంకీర్ణములుగ [ప్రవర్హించునని జ్ఞాప్యము కాదు అనుచున్నారు.
లో యది తు వ్యతిరే కేణ విషయే ఒస్మిన్‌ నిభ క్రయః!
(పన _ర్రేరం స్హృతీయెన వ్యభిచారం వదర్శయేత్‌ | 548
అస్మిన్‌ విషయే = ఈ ఇవార్థము విషయమున, విభ క్ర్షయః = అన్ని విభక్తులును, వ్యతిరే కేణ
= స్వస్వవిషయముల నతి క్రమించుటచే, యదితు [పవ ర్రేరన్‌ = (పవర్తించిన యెడల, తదా
తృతీయెవ = అపుడు, ప్రస్తుత విభ క్రియగు తృతీయయే, వ్యభిచారం ఆ ఆ యా విభక్తులు
తమ విషయమున నతి| కమించుటను, |ప్రదర్శయేత్‌ = జ్ఞాసన చేయును,
హాక్యపదీయము 988 వృత్తి
[ 549
తౌత్సర్భం వినరణములు- ఇవార్గ విషయమున సకల విభక్తులును సంకీర్ణములై
(పవ ర్తించునని జ్ఞాపనము చేయుట ఇష్టమయిన, (పకృత తృతీయయే ఆ అతి[కమమును
జ్ఞాపన చేయవచ్చునుగాన విభ_క్యంతరము నాశ్రయించుట వ్యర్థము. తృతీయేతర విభ క్తిని
(గహించుటచే, శేషవిషయమున నొక స ప్రమియే (ప్రవ ర్తించును. ఇతర విభక్తులు (పవర్తి రిం
పవు అని విశేషజ్ఞాపన మిష్టమని తెలియుచున్నది. కావున “దెవై రివనామి - మున్నగు పయో.
గములు సాధువులు కావు అని తాత్పర్యము, 54081
అవతారిక. “ఏవం తర్‌పా సిద్ధి ఇత్యాదిగా పూర్వోక్తమయిన భాష్య
గంథము యొక్క. భావమును వివరించునది ““వ్యభిచారే తథా ఆను నీ కారిక,
శో వ్యభిచార తథా సిద్దే సప్తమీ (గహణాతి వినా !
స ప్తమ్యే వోచ్యతే. సర్వా న స_న్యన్యా విభ _కృయః 11 549
తధా = ఆ |పకారముగా. అనగా తృతీయానువృత్తిచే, వ్యభిచారే = సంకరము, సిద్దే సతికా
నిశ్చితము కాగా, సప్తమీ [గహణాత్‌ = తేత అను స ప్రమ్యంత పరము లేకున్నను, యత్‌
న _ప్తమ్మెవ ఉచ్యత = స్ప ప్రమియె చెప్పబడుట యనునది, అన్యాః = ఇతరములయిన, సర్వా
విభ_క్రయః = సకల విభక్తులును నసన్తిషా ఇవార్థ విషయమున నుండటోవని తెలియ
చేయును,
తాత్బృర్యు ఎనరణయులు._ "తేని అను తృతీయాంతపదమునను వర్తించి, ఈ
క్లాపకమువలననే తృతీయ ననుమానించి, ఆ తృతీయాంతముకంటె బరముగా వతి |పత్య
యము సిద్ధించినను చేయబడిన “తత్ర అను సప్తమీ నిర్దేశము, శేషవిషయమున ఇవార్థ
యోగమునందు స ప్రమియే వచ్చుననియు నితర విభక్తులు రావనియ నను నియత విషయము
నకు జ్ఞాపక మగునని భావము. 549॥
అబవోతారిశ. అట్టయిన నొక 'త|తి అను సప్తమి మా|తమే [గహింపబడ
రాదా? అది జ్ఞాపకమును గావచ్చును. షష్థ్యంతముక ౦టె బరముగా వతి [ప్రత్యయము విధింప
బడినపుడు, “మధురావత్‌' - అను వత్యంతము నర్ధమే స ప్రమ్యంతము వతికి |పకృతియయి
నపుడును స్ఫురించును. విషయత్వము గదా స ప్రమ్యర్థము. ఆది ష షష్ట్యర్థ మును గూడ సం|గ
హింప గలదు గదాయని యాశంకించి వమాలన్నారు
ట్లో అత్యంతమత విషయే సస్పమ్యా జ్ఞాపకార్థయా ।
బాధితా వినిన _ర్రేత షష్టీ సా గృహ్యతే పునః || 500
అత విషయే = ఈ ఇవార్థ విషయమున, జ్ఞాపకార్థయా = జ్ఞాపకము కొరకయిన, స ప్రమ్యా
= స ప్తమిచేత, అత్యంతం = మిక్కిలి = పూర్తిగ ననుట, బాధితా = బాధింపబడినదై,
షష్టీ = షష్టీ విభ కంతము, ' వినివ_ర్రేత = వతి పత్యయమునకు ప్రకృతిగా తొలగును,
సా పునః = (అందువలన) ఆ షష్టి మరల, గృవ్యాతే = [గహింపబడుచున్నది.
సముద్దేశము 989 పదకొండము
550 ]
తాత్త్రర్యో వివరణము లు ఇవార్థ విషయమున స ప్తమికి సంభవము లేదు. ఆయి
నను, “తతి అని సూ[తమున సప్తమి నిర్దేశింపబడి నది. కావున నా నిర్దేశము. ఇవార్థ విషయ
మున తన యునికి నిత్యమని జ్ఞాపన చేయను. కాగా నిక షమ్షి లేకనే పోవును, అందువ లన
నదియు నుండునని తెలియచేయుటకు “తస్య” అని షష్టి విభ కంతమును [గ్రహింపబడినది.
ఇచట నొక శంక_ షష్ట్యంతమగు 'తస్య' ఆను పదమును సూత్రమున (గహిం
పక, “తతి అను పదమును మాతను నిల్లేశింపబడిన ఆ సప్తమి బాహ్యమగు ఆధేయ
సంబంధ నిమి త్రకమగు అధికరణ స ప్తమియే యగును. అధికరణ విహిత స ప్రమ్యంతమున
కంటె వతి విధానమునకు స పయోజనమయినపు శు విశషవిషయ జ్ఞాపనార్థ మెట్టగును ?
“తస్య* అను షష్ట్య్రంతము సూత మున నుచ్చరింపబడిన నది శేషార్థకమగుటచే దాని సాహ
చర్యమువలన తత” అనునది గూడ, శేషవిషయక స ప్రమియని తెలియును. కాగా షష్టి
నిర్దేశమే లేనియెడల స ప్రమికి జ్ఞాపకత్వమెట్లు ? అది షష్టిని బాధించుటయ నెట్లు?
పె శంక కిది సమాధానము... సత్యమే యనుకొనుడు. కాని, షష్టీ, సప్పములలో
నేదియో యొకటి మాతము నిర్దిష్టమయినను, నయ్యది రెండవదాని యర్థము నంతర్భవింప
జేసికొనునుగాన నుభయోపాదానము వ్యర్థమయి జ్ఞ జ్ఞాపనార్థ మగును. అందు సప్తమి విషయ
ములో షష్టి భావ్యకారునకు సమ్మతము కాదు. కావున స ప్తమియే జ్ఞాపకార్థమని భాష్యమున
చెప్పబడినది. ఇక వతి పత్యయము షష్ట్యంత (పకృ డికి గూడ వచ్చుట ఇష్టము కొబట్టి,
స్వవిషయమున షష్టిని వర్తింపదు. ఈ అనివృ త్రియే ఆబాధ - అనగా దానికి బాధ లేకుండ
యనబడును.
వేరొక శంక-_ పకృత జ్ఞాపకమువలననే, ఈ సప్రమి శేవవిషయమనిన,
“నుధురాయామివ పాటలిపు[లే |పాకారాః'” = “మధురలోవలె పాటలిపుతమునందు [పాకార
ములు” - అనుచో, అధికరణ స ప్రమ్యంతము కంటి బరముగా వతి |1పత్యయము సిద్ధింపదు.
ఇది ఇవార్థమున శేషస ప్తమిగాన అను పయోగి మునందు, “హెటలిపు |తే' అని సప్తమి, ఆధా
రాధేయ భావము వివక్షింపబడినపుడు తప్ప సిద్ధింపకపోవును. ఇవ శబ్ద మున్నపుడుగదా శేష
విషయ సప్తమి జ్ఞా పితము. అనుపయోగమగు పాటలిపు[త శబ్దమువద్ద ఇవ అను శబ్దము
లేదుగదా.
అందువలన ““మధురాయామివ సాటలివు తస్య ప్రాకారాఃి' అని పాటలిపు|త
శబ్దమునకు షష్టియే రావలసియున్నది.
ఈ శంకకు సమానాధానము ౫ “ఆషేపము సమంజసమే. అందుకొరకు 'త!త
అను సూ|తమున కావ త్తి తిచేయబడును. లెదా ఆది తంత నిర్రశమని యయినను జెప్పవచ్చును
సకృదుచ్చరితమయినను ననేకార్థ బోధక మగుట తం; 'తమనబడదు. అందొక దానిచే అధికరణ
సప్తమ్యంతమునకు వతి (పత్యయమును విధించి, కెండవదానిచే శేషవిషయమున సప్తమి
శ్రాపితమగునని భావ్యకారుని యాశయమును” కై యటోపాధ్యాయులు వివరించిరి.
వాఠ్యపదీయము 990 వృత్తి
[551
మరికొందరిట్టును తదాశయ వర్ణనమును జేయుచున్నారు. “షష్టీ సంబంధ
సామాన్య వివక్షలో విధింపబడినది. స ప్తమ్యర్థమగు ఆధారాధేయ భావము గూడ నొక
సంబంధమే. అదియు సంబంధ సామాన్యాంతర్గత మే. కావున అను పయోగము స ప్తమ్యంత
మయినను వతి పత్యయము షష్ట్యంతముకం టె బరముగనే [ప్రవర్తించును. 'శేషవివక్షలో:
ఇవ శబ్బ్దయోగమున్న పుడు సప్తమి యుండును” = ఆసియే జ్ఞాప్యాంశముగాని, “ఆధారాదెయ
భావ వివక్షలో స ప్రమ్యర్థమున వతి ప్రత్యయము రానేరాదు? అని తన్నివారణమే జ్ఞాపకము
చేయబడదు గదా - అని భావము. n560n
అవతారిక... తుల్యార్థమున వతి యొకటి. ఇవార్థమున వతి యొకటి. ఆ రెండును
విచారింపబడినవి. ఇక అర్హార్థవతి విచారము [కమ్మప్రాప్తము. “తదర్హమ్‌” (5 1-117)
అను సూత్రము తద్విధాయకము = అచట, ఆకేపభాష్యమిట్టు గలదు. '“కిమర్రమిద ముచ్యతే
న । తేన తుల్యం [కియాచే ద్వతిరిత్యేవ సిద్ధమ్‌ ” - అని. ఈ సూ[తముతో బనియేమి ౩ తేన
తుల్యమ్‌ అను సూ[త్రముచేతనే వతి సిద్ధింప వచ్చును గదా? అని ఆశ్నేప తాత్పర్యము.
(పకృత కారిక ఆకేప వ్యాఖ్యాన రూపము.
ళో పూర్వాభ్యా మేవ యోగాభ్యాం విగహాంతరకల్చనాత్‌ ';
అరా రే౭పి వతిః సిదః సత్వేకేన నిదర్శ తే ॥ ప్‌]
బాథి లో
పూర్వాఖ్యామ్‌ = వెనుకటి, యోగాఖభ్యామ్‌ ఏవ = రెండు సూ(తములచేతనే, వి గహాంతర
కల్పనాత్‌ = మరియొక దీత్రి విగహ వాక్యకల్పనము వలన, అర్హార్థెపి = = “తదర్గతి క” అ
నర్థమునందును, వతిః సిద్ధః == వతి [పత్యయము, సిద్ధించినది?. సః ఏకేన తు = ఆ వతి
పత్యయము, ఒక సూ[తముచేత మట్టుకు, నిదర్శుతే = ఉపలశింపబడుదున్న ది.
ల
తాత్సృర్భూ వివరణయులు... “తదర్‌హతి” అను సూత్రమునందు పూర్వ
సూత్రమునుండి “క్రియా” అను సదమనువరించును. ద్వితీయా సమర్ధ విభక్యంతముకంటె
పరముగా, |క్రియారూపమగు అర్హణక ర్రను బోధించుచు వతి |పత్యయమగును అని సూతా
రోము. “రాజవత్‌ వృత్తమ్‌” అని యుదాహరణము. ‘రాజాన మర్హతి” అని విగహము.
వృ త్తమనగా వర్తనము. అది |క్రియ.
“రాజవత్‌* అను వత్యంతమునకు, “రాజ్ఞా తుల్యం వర్తతే” _ ఆని వ్యిగహ వాక్య
మును చెప్పినను నీ యర్థమే [ప పతీత మగును, కనుక తృతీయాంతముకం టె 'తేనతుల్యి మను
సూతముచేతనే వతి | పత్యయము సిద్ధింపవచ్చును.
“రాజవత్‌ ధైెర్యమ్‌' 'రాజవత్‌ వేషఃి, “బాహ్మణవత్‌ ఉపశమః'” = రాజువంటి
ధైర్యము. రాజువంటి వేషము [బాహ్మణునివలె శాంతి - అను స్థలములందు అర్హతి కర్రి
[క్రియ కానందున తేనతుల్యమను సూ తముచే సిద్ధింపకున్నను, “త; త్ర తసే స్యెవ' = ఆని సిద్ధింప
వచ్చును. “రాజ్ఞః ఇవధైర్యమ్‌' అని విగహభేదము మా తమేగాని వస్తుభేదము లేదు. కనుక
పూర్వ సూతములచేతనే సిద్ధింపవచ్చును.
నముద్దేశము 991 పదకొండము
553]
అట్టయిన, మహాభాష్యమున, “తేనతుల్య మిత్యేవ సిద్ధమ్‌' అని ఒక సూతము
చేతనే సిద్ధి చెప్పబడినదే యనిన, నది ఉపలక్షణమని [గహింపదగును,. ఆయ్యడి ఉదాహరణ
(ప్రదర్శన మా(త్రము. పూర్వ స్యూతములచే సిద్ధించుననియే హృదయము, ॥15ర్‌ 14
అవతారిక తేనతుల్యమను సూత్రముచేత నెట్లు సిద్ధియనగా-
శో తేన తుల్యమితి (పాపైః (క్రియోపాధిః [పసిధ్యతి ।
రాజవద్య ర్తతే రాజేత్య భేదే వివకితే ॥ ర్ర్2
[కియోపాధీః వతిః = [కియ (ఉపాధి =) విశేషణముగాగల వతి, రాజవక్‌ రాజా ఇత్య|త =
'రాజువంటివాడు రాజు అనునపుడు, ఖేదే వివశితే సతి ఆ ఒకే వ్య క్రికిని భేదమును వివ
శంపగా, '“తేనతుల్యమ్‌” ఇతి = ''లేనతుల్యం |కియాచేద్యతిః'' ఆను సూ|తముచే, (పాపే
(పసిధ్యతి = పా ప్రించుటవలన, సిద్ధించును.
తొల్ళర్ళం బివరణములు “తేనతుల్యం [కియాచేద్వతిః' _ అను వతీ | పతకాయము
నకు [కియ ఉపాధి. అనగా నది _(పత్యయార్థ్ధ మగు నుపమేయమునకు అవచ్చేదకము, కాగా
అర్ధ ద్వారమున |పత్యయమునకు విశేషణము.
'తదర్హం = అను (ప్రకృత సూతోదాహరణము, “రాజవత్‌ వృత్తమ్‌' - అను
మున్నగునది. 'రాజా నమర్గతి' - అని విగహము రాజునకు యోగ్యమైన వర్తనము అని
యర్థము. ఆ అర్థము “రాజుతో తుల్యమైనది = “రాజ్ఞాతుల్యం వృ_త్రమస్య' అని వి!|గహించి
నను లభించును. ఇట్లు విగహభేదముచేత ఆ సూత్రము నుదాహరణములు ఈ సూత్రము
చేతను (ప్రకృత సూ తోదాహరణములా నూ|తముచేతను గతార్థములు కావచ్చును,
సరి. “'రాజవద్య ర్తతే |జాహ్మణః' అనిన, నుపమానము రాజును, నుపమేయము
(వాహ్మణుడును, గాన దానిచే సిద్ధింపవచ్చు ననుకొనుడు, 'రాజవద్య ర్తతే రాజా” = రాజు
రాజువలె వర్తించుచున్నాడు' అనునపుడెట్లు ? తనకు తనతో నుపమానము అసంభవముగదా
యనిన భేదమును వివక్షించినపుడు, అట్టి స్థలమునను వతి [ప్రత్యయము సిద్ధింపవచ్చును.
అని భావము. 1552
అవతొరిక్‌__ అది యెట్టన--
లో రాజ'త్వేన (ప్రసిద్దా యే పృథు పభృత యో నృషపాః |
యుధిష్టిరా న్హా స్థఒన్యేషా ముపమానం మహీక్షితామ్‌ ॥ గ్ర్‌గ్ర్‌ 8
రాజత్వేన (పసిద్ధాః = రాజులుగా (పసిద్ధులయిన, పృధు [పభృతయః = పృధు చ్మకవర్హి
మున్నగు, యుధిష్టిరాంతాః నృపాః = యుధిస్టిరుని వరకునుగల రాజులు, యే సనితే =
ఎవ్వారుండిరో వారు, అన్యేషామ్‌ = ఇతరులగు, మహీేక్షితామ్‌ = రాజులకు, ఊపమానమ్‌ ==
ఉపమాన భూతులగుదురు.
వాక్యపదీయము 992 వృత్తి
[ 534
తాళ్ళర్భో వినరోణములు.._ పృథువు, భరతుడు, యయాతి, దిలీపుడు మొదలగు
ధర్మ తనయుని వరకునుగల, విశుద్ధ చరి|తులును, నిండైన రాజవృ త్తముతో నొప్పువారును
నగు మొదటి కల్పముల రాజులు, ఈ కాలపు ఒక రాజునకు, రాజోచిత వృత్తము పరి
పూర్ణముగ లేనివానికి ఉపమానముగా జెప్పబడినపుడు, 'రాజవదయం వ ర్రతే' = (పసిద్ధుడగు
మహారాజును బోలి ఈతని వృ త్తమున్నది, అందురు, ఈతని సమాచార ముకప్పడు రాజుకు
విరుద్ధమైనదిగా గూడ నుండవచ్చును. కాని యట్టి సంభావన లేదని |పశంసించుటకు, “రాజ
వద్యృ త్తమస్య' అందురు. ఇట్టి వ్యవహారము లుండుటవలన నీ విధముగ భేదమును వివక్షీంచి
ఉపమానోపమేయ భావమును గల్పింపనగునని భావము. 1555 ॥
అవతారిక. ఓయీ ! ఉపమేయుడగు రాజు గూడ [(పజాపాలనమును వేయు
వాడైన నిక ఉపమానోపమేయ భావ (ప్రయోజకమగు భేదమేమి గలదు? అది లేనిచో
సాదృశ్యమే లేదాయె ? అపుడే రాజునకు (పసిద్ధుడగు మహారాజుపమాన మెట్టగును ? అనిన,
శ్లో సిద్ధ్యసిద్ధికృతో భేద ఉసమానోసమేయయోః |
సర్వ శ్రైవయతో సిద్దం (ప్రసిద్దేనోపమీయతే ॥ లి
ఉపమానోపమేయయో౭ః=ఉపమానమునకును, ఉపమేయమునకును, భేదఃడాభేదము, సర్వత
ఏవ = ఆంతటను, సిద్ధిః అసిద్ధికృత = (పసిద్ధి, అ|పసిద్ధి = వీనినిబట్టి యుండునది, యతః
= ఎందువలననగా, 'అసిద్ధం = = అ|ప పసిద్ధమయిన వస్తువు, పసిద్ధేన ఉపమీయతే = (పసిద్ధ
మైన దానితో బోల్పబడును.
తాత్పృర్య వివోరోణములు_._- పరిపూర్ణ గుణ సంపత్తిగల వ్యక్తి (పసిద్ధ వ్యక్తి
యగును, తద్విరుద్ద వ్యక్తికి (పసిద్ధి కలుగదు. అ పసిద్ధమునకు (పసిద్ధ ముప మానముగా
నిర్ధశింపబడును. సర్వాత్మనా భేదమే యున్నపుడుగాని అభేదమే యున్నపుడుగాని ఉపమా
నోపమేయ భావ పసంగమే యుండబోదని నిరూపింపబడి యున్నది. బాహ్మణునివలె
క్షత్రియ డధ్యయనము చేయుచున్నా డనిన నచట కరణ సౌష్టవాదులుండుట వలన |బాహ్మ
ణాధ్యయనము (ప్రసిద్ధము, అ్మపసిద్ధ మగు క్షతియాధ్యయనమున కుపమానము. చతురుదథి
పర్యంత పృథివీపాలకుడగు భరతుడు పసిద్దుడు, పరిపూర్ణ రాజత్యము కలవాడు. అట్టి రాజు,
పృథి వ్యేక దేశమా త పాలకుడును, కోశదండాది సాధనముల గొరత గలవాడును నగు నీనాటి
రాజున కుపమానము ఆతనిని “రాజవద్యృ త్తమస స్య = ఈతని వర్తనము (సిద్ధ రాజతుల్య
మని |పశంసింతురు. ఆ విధముగనే “ బాహ్మణవదయం వ ర్రతే బాహ్మణః'”' = ఈ
(వాహ్మణుడు [బాహ్మణునివంటివాడు ” అని, పసిద్ధులగు వసిష్టాదులతో టోల్పబడుచుండును.
కనుక, ోతెనతుల్యం [కియాచే త్ర త్తను స సూ|త్రముచే సిద్ధినిర్బాధము. | 11554 ॥
__ అవతారిక... “త్యత తస్వేవి” అను సూతముచే నెచ్చట వతి [ప్రత్యయము
సిద్ధించుననిన జెప్పుచున్నాడు.
నముదేశము 993 - పదకొండము
556|
శో రాజవ(దూసమ న్యేతీ రాజన్వేవ వివక్షితే |
అ|క్రియారేన యోగేన ద్వితీయేన భవిష్యతి ॥ గ్‌ ప్‌
య
'రాజవత్‌ రూపమస్య' = “ఈతని రూపము రాజువంటిది', ఇతి, రాజని ఎవ = అని రాజే ఉప
'మానముగ, వివక్షితేసతి = వివక్షింపబడినపుడు, ఆ|క్రియార్టేన = |క్రియాతొల్యము లేనపుడు
పవ.ర్తించుట కేర్పడిన, ద్వితీయేన = రెండవ, యోగేన ఆ సూతమగు “తత్ర త స్యేవో -
అను దానిచే, భవిష్యతి = వతి |పత్యయము సిద్ధించును.
తాత్సర్భో బివోరణయములు- “రాజవత్‌ అస్యరూపం, ధైర్యం: ఉపశమః'*--
అని యందురు = ఈ రాజు రూపమును, దై ర్యమును, (పశాంతియు , భరతాది రాజులను
బోలినది' అని యర్థము. అచ్చట గుణములచే తౌల్యము. |క్రియచే గాదు. అచ్చట రెండవ
సూ|తము (పవ ర్తించును.
'తదర్గ 'మను నీ సూూతమున్నపుడును, ఆరతి కర్ణి క్రియ ఆయిననే, ఆ సూత
పొ ప "ఆ
ముచె వతి [ప్రత్యయము వచ్చునుగాని గుణ తౌల్యమున్న పుడు రాదుగాన నచట పూర్వ
సూ[తము చేతనే వతి [ప్రత్యయమును సాధింపవలెను” అని భావము. 15551
అవతారిక. తరువాత సూశ్రారంభ సమర్ధన (గ్రంథ మిట్టు గలదు. “నసి
ధ్యతి. తృతీయా సమర్థాత్‌, త|త యదా అన్యేన కర్తవ్యాం |క్రియామన్యః కరోతి తదా
[ప్రత్యయ ఉత్సాద్యతే ఇహ పునర్ధి ఇతీయా సమర్ధాదాత్మార్హాయాం కియాయాం అర్హతి కరరి
నిశ్చిత బలాధానే (ప్రత్యయ ఉత్పాద్యతే' = “ తేనతుల్యమను పూర్ణ సూ[తముచే నిట వతి
(ప్రత్యయము సిద్ధింపదు. తృతీయా సమర్థముకం టె నట, వేరొకడు చేయదగిన పని నింకొకడు
చేసినపుడు. [పత్యయము విధింపబడినది. ఇట నట్టుగాదు. ద్వితీయా సమర్థ మిచ్చట (పకృతి.
ద్వితీయాంత వాచ్యమగు నర్థమున కర్ష్యమగు [కియా రూపమయిన, అర్హ ధాత్వర్హ కర్తకు నిశ్చిత
్ట థై వా హి వఠి ౫
విషయమునకు బలము కూర్చుటకు సైర్యోత్సాదనము వివక్షితమయినపుడు వతి _సత్యయము
విహితమగుచున్నది. యీ స్కూతమువలని' - అని భాష్యార్థము. ఆ విషయ మీ కారికలో
వ్యాఖ్యానింపబడుచున్నది.
ల్లో! ఉపమానా వివకెయాం నియమార్జోయముచ్యతే ।
ధరోోర్హతి [క్రియాకర్తా తదర్హం వచనం పునః ॥ 556
ఉపమానా వివక్షాయాం = ఉపమానోపమేయ భావమును వివక్షింపనపుడు, అయం అర్హతి
[కియా కరా = ఈ అర్హ్హణ క్రర్తయగు, ధర్మః = ధర్మము, నియమార్థః ఉచ్యలే = నియ
మము కొరకు చెప్పబడుచున్నది, తదర్థం = అందుకొరకే, పునః వచనమ్‌ = మరల చెప్పుట.
తాత్సర్య్‌ ఎవరోణయులు.-- రాజ శబ్దము రాజ సామాన్య వాచకమయినపుడు,
. శేదము వివక్షింపబడదు భేదము లేనిచో నుపమానోపమేయ భావ ముండదు. అవధారణము
మా[తము “రాజవదస్య వృత్తం” అనుచో వివక్షితము. ఈ వృత్త మీతనిది, రాజునశే తగి,
[63]
వోక్యపదీయము 994 వృ త్రీ
[557
యున్నది. ఇతరుల కర్ణము గాదు అని యర్థము. నియమ మనగా అవధారణము. ఈతని"
యాచారము క్ష్మతియాచారమే యని నిశ్చితమయినను, ఇతరాచార మెంత మ్మాతమును గాదు"
అని స్థిరపరచుటకే, “రాజవదిదం వృత్తం వర్తతే యనుట. ఈ ఆచారము రాజునకె తగినది
యని యర్థము. అవధారిత పూర్వమయిన విషయమును మరల జెప్పుటకు [ప్రయోజనము
స్థెర్యాపాదనము అని భావము. 15561
అవతారిక. పృథు భరత యయాతి దిలీపాది |పసిద్ద రాజులలో నొకని నుద్దే
శీంచి ““రాజవద్వ ర్లతేయమ్‌”' = 'చతడు గాజువలె నున్నాడు!” - అని యందురనుకొనుడు.
అపుడును ఉపమానోపమెయ భావము వివక్షితము గాదు. చూడ డు--
శో కృతహ_స్త వది త్యెతత్‌ ప్రసిద్దషె ౧వ దృశ్యతే |
రాజత్వేన (పసి సిదేచ రాజ్ఞి రాజవదిత్యపి ॥ ర్‌
త్‌
కృతహ స్తవత్‌ = కృతహస్తునివలె = నేర్పరివలె, ఇత్యేతత్‌ =అను నీ మాట, పసిద్దే ష్వేవ=
(ప్రసిద్ధ పురుషుల విషయముననే, దృశ్యతే = ఆగపడుచున్నది రాజవత్‌ = రాజువలె, ఇత్యే
తదపి చ= అను సీ మాటయు, రాజత్వేన = రాజుగా, (పసిద్దె రాజి దృశ్యతే = = (పసిద్దుడగు
ధ “ఇ ధ్‌
రాజునందే కనబడుచున్నది.
తాళ్ళర్యం విభరణములు_ “చిచ్చేద కృతహ స్తవత్‌'' = కృతహస్తుని మాదిరిగ
ఛేదించినాడు అని యందురు. కృతః = అభ్యాసమువలన నివేశితమయిన, హస్తః = చేయి,
యస్మసః = కలవాడు”, అని యర్థము, చేయి నలిగినవాడు. 9111166 hand, అర్జునాదుల
లోని వాడు". ఆతని నుద్దేశించియే ఇట్టందురు వేరొక కృతహస్తునితో నీతనికి పోలిక గాదచట
పృడలంచినది. ఈతే కృతహస్తుడు. తనవంటి వానికి తగిన ఛేదనమును చేసినాడనియే
వివక్షితము. కృతహస్త మర్హతి కృతహస్తవత్‌ = ఈతని కృత్యము కృతహస్తునికి యోగ్య
మైనది అన్యునకు యోగ్యము గాదని భావము. జొపమ్యమెమియు నుద్దిష్టము గాదు. జ్ఞాతాంశ
మునే మరల చెప్పుటకు [పయో జనము అవధారణము. అనగా సీతడు కృతహస్తుడే. ఈతడే
కత హస్తుడు' ఆని బోధించుట.
el
/
పాండురాజు _పసిద్ధ్దుడగు రాజే కదా. ““పాండోర్విదుర ! సర్వాణి _పెతకార్యాణి
కారయ రాజవ దాజసింహస్య'' ఆనుదో, విదురా, పాండురాజు రాజసింహుడు. ఆతనికి (పేత
కార్యములను రాజునకువలె జరిపింపుము' అని విదురునకు చేసిన యుపదేశములో, “రాజునే
ఆర్హములయిన పెత కృత్యము లను చేయుము అను నభి|పాయము వ్యక్తము. అచట నింకొ
కని యుపమానము పాండురాజునకు చెప్పుట వివక్షేత్రము గాదు. 15571
అవకళారిర__ కాబట్టి యీ సూతమునకు విషయమిది యని నిరూపించుచున్నారు.
లో అరాజ్ఞి యేషాం ధర్మాణాం దృష్టోత్యంత మసంభవః।
శేరాబిని నియమ్య న నే త్యజ్య నే న్‌ వ్యభిచారిణః ॥ 558
స ము దేశము 995 పదకొండము
5్‌59 ]
యేషాం ధర్మాణాం = ఏ ధర్మములకు (రాజునందు గలవానికి), అరాబ్లీ = రాజు కొనివాని
యందు, ఆత్యంతమ సంభవః = సర్వధా స భవము లేకపోవుట, దృష్టః నబడుచున్నదో,
తే, రాజని, నిరోమ్య న్తే = ఆ ధర్మములు రాజునందు నిర్ధారింపబడు చున్నవి, వ్యభిచారిణః
= తడ్యిరుద ధర్మములు, త్యజ్య నే= విడువబడుచున్న వి,
ద్ద ్‌
తాత్సర్భు వేవరణములు_ కొన్ని ధర్మములు నియతముగ క్ష్మతియనందే
యుండునవి. వానికట సైర్యమును తెలియజేయుటకు, మరల మరల నవి వచింపబడుటయు
గలదు. అదియే బలాధానము. దానికి ఫలము నియమము. అనగా నియమ ఫలమయిన అన్య
నివృత్తి తిని బోధించుట. ఈ ధర్మములు రాజుకే యోగ్యములు. ఇవియే 'రాజార్డ ములు అని
రెండు విధముల నియమనమును ఫలితమగును. కారికలో, తద్విరుద్ధ ములు త్యజీంపబడుననుట
కిదియే యాశయము.
ఆత్మార్హాయాం [కియాయా: అర్హతి కర్తరి నిశ్చిత బలాదానే'” అని భాష్యమున
గలదు ఆత్మయనగా ద్వితీయా సమర్థ మునకు | పకృతి. “రాజవత్‌' అనుచోట రాజ పదార్థము
క్రియ అనగా అర్హ్హణ కర్త యొక్క వ్యాపారమగు వర్తనము అది రాజార్హము, రాజతరుల
కర్షృము గాదు. ఇట్టి ఆర్థవివక్షలో నీ సూత్రముచే వతి |పత్యయమగును.
“రాజవ్యదూపమ్‌, రాజవద్ధిర్యమ్‌'” అనుచో, “తత్ర త స్యేవ” అను సూత్రము
చేతనే వతి _పత్యయము. అట రూష పదార్థమును దై ర్యపదార్థమును [కియలు కావు. పర్యవసిత
మేమనగా భధమ వివక్షితమగు నెడల పూర్వసూ| తము చేతను, ఆభేద వివక్షయం దుపమా
నోపమేయ భావము సంభవింపదు గాన (పకృత సూతముచేతను వతి |పత్యయ విధానము”
అని-__ 155511
అవతారిక ““తదర్హ్మమను సూత్రములోనికి “కియా' ఆను పదమును వ ర్తించుట
వలన, రాజానమర ర త్యేతత్‌ వాసః = ఈ వస్త్రము రాజునకు యోగ్యమయినది. “వాహ్మణ
మర్ష త్యెష కమండలుళి అనుచోట్ట [క్రియ కర్త గాదు గాన “వతి” రాదనుచున్నారు.
శో అర ర్ల తేళ్చ క్రియాక శ్రీ యా తస్యాం వతిరిష్యకతే |
రాజానమర్హ తి చృ(తమితి నత్వేవ మాదిషు ॥ ర్‌ర్‌లి
అర్మ్శతేః = అర్ర ధాతువుయొక్క-, కర్రి == వ్యాపారా[శ్రయమగు, యా[కియా = |కియ యేది
లా యా “ఆ
గలదో, తస్యాం = ఆ | కియయందు, వతిః ఇష్యలే = వతి ప్రత్యయము (పవర్తించుట ఇష్టము
“రాజానమర్థ్యతి చత్రమ్‌'' = గొడుగు రాజున కర్ష్మమైనది యను నర్భమున, ఇతి ఏవం
ఆదిషు తు = అట్టి పయోగములందు “రాజవత్‌ తమ్‌”, న ఇష్యతే = అని [పయోగిం
చుట సమ్మతము గాదు.
తాత్సర్ఫ్భం వివరజములు- “తదర్హమ్‌ అని సూ[తము. “అర్హమ్‌' అను పదము,
“అర తీత్యర్త మ్‌ _ అను వి|గముచే “పచాద్యజన్తము. అర్హణక రయని అరము. ఆది
లే యె — Ch ఆశీ థి
వోఠక్యపదీయము 996 వృశ్తీ
[560
వృత్తము వర్తనము. సూతమునందు ఆ కర్త |క్రియయే కావలెనని లేదు. కాని. |క్రియా అను
పదము పూర్వసూ[తము నుండి యనువ ర్హించునని భావము. కాగా ఛ్యతము |క్రియకాదు గాన
రాజవత్‌ ఛ|త్రమను |పయోగము సాధువు కానేరదు” అని తాత్పర్యము. 15591
అవతౌరిక___ రాజవత్‌ ఛ|తమ్‌ = రాజాన మర్ష త్రి, | బాహ్మణవత్‌ కమండలుః
= (బాహ్మణమర్హృతి, ఇత్యాదులందు వతి |పత్యయ వే మెల యసాధువు కావలెను. వానిని గూడ
సాధించునట్టు ఆ సూత్రము నర్థము చేయవచ్చునుగదా యనిన జెప్పుచున్నారు.
శో (పయుకానాం హి శబానాం శాసేణానుగమః సతామ్‌ |
na) ల ఇ =)
ఛత్రాద్యర్థే తు వచనే (ప్రత్యాఖ్యానం న సంభవేత్‌ ॥ . 580
[పయుకానాం = శిష్ట వ్యవహారమున ందు [ప్రయుక్త క్రములై, సతాం శబ్దానాం = = విద్యమానము
అగు శబ్దములకు, శాసేణ = శాస్త్రముచేత, అనుగమ;ః కియతే హి = అన్వాథ్యాన నము చేయ
\
ఏను గదా, వచనే = 'తదర్హమ్‌ ఆ అను సూతము, ఛతాద్యర్థే సతి తు =ఛ|తము
మన్నగునది ఆర ణ ఏ కర్త యయినపుడును వచ్చుటకైన, పత్యాఖ్యానం = ఆ సూ[తమును
(పత్యాఖ్యానము "చేయట న సంభవేత్‌ = సంభవింపదు.
తాత్త్రర్భ వివరణములు-_- శబ్దములును, అర్థములును వాని సంబంధమును
నిత్యములు అవి కార్యములు గావు. ఆ స్థితిలోనే శాస్త్ర మవతరించినది. ఆ శాస్త్రము శబ్దము
లను ఉత్పాదింపదు. పయోగములందు [పయుక్తములగు వానికి (పకృతి |పత్యయ విభాగ
పురస్సరముగ నన్వాఖ్యాన మా్యతమునే దాని కృత్యము. అన్వాఖ్యాన మనగా సాధువులివి
యని (పతిపాదించట, ఈ విషయము నిర్ణతచరము. “రాజవచ్చ (తమ్‌), “బాహ్మణవత్‌
కమండలుః' మున్నగునవి, ఉపమానోపమేయ భావ తాత్పర్యముతోగాని అర్హమను నర్థమున
గాని లోకమున నెచ్చటను (బయోగింపబడి యుండలేదు. కావున అసాధువులు. అసాధు శబ్దా
న్యాఖ్యాన మనుస పన్న ఘు.
మరియు, తేనతుల్యమను సూ తముచే సిద్ధి నాశయించి “తదర్హ్మ 'మను నీ
సూూతము _ప్రత్యాఖ్యానము చేయబడియున్నది. రాజవచ్చత మిత్యాదులందు వతి (ప్రత్యయ
సాధనమున కావశ్యకమగు నెడల | పత్యాఖ్యానము సంభవింపదు. [కియోపాధికమగు తుల్య
త్యమునందే 'తెనతుల్య' మను సూ తముచే వతి [ప్రత్యయము విహితము. ఛతాదులు కర్త
లయినపుడు ఆ సూతము (పవ ర్రింపదు గాన నట వతి [ప్రత్యయ సాధనమునకు తదర్హ్శమను
సూత మావశ్యకము కావలసి వచ్చును. దాని (పత్యాఖ్యానము నంగీకరించి, 'రాజవద్వ్రు త్తమ్‌'
అను [పయోగ మన్యసాధిత మగుటచే, ఛతము కర్త అయినపుడు వతి [పత్యయాభావమును
భాష్యకారుడు సమ్మతించెనని స్పష్టము. సూ తారంభ' _(పత్యాఖ్యానములు తుల్య ఫలములు
కావలెను. కానిచో ప్రత్యాఖ్యానమే ఘటింపదు. దానివలన స్తూ తారంభ పక్షమునందును
క్రయయే అర్హ ణ కర్ణి యని అవశ్యవ క్రవ్యము. n560n
నమువేశము 989 పదకొండము
550 ]
తాత్సర్భూ వివరణములు- ఇవార్థ విషయమున సప్తమికి సంభవము లేదు. అయి
నను, *“త[తి అని సూూతమున సప్తమి నిర్దేశింపబడి నది. కావున నా నిరేశము. ఇవార్థ విషయ
మున తన యునికి నిత్యమని జ్ఞాపన చేయును. కాగా నిక షష్టి లేకనే పోవును. అందువలన
నదియు నుండునని తెలియచేయుటకు “తస్య” అని షష్టీ విభ క్యంతమును గహింపబడినది.
ఇచట నొక శంక_ షష్ట్యంతమగు 'తస్య' ఆను పదమును సూ తమున |గహిం
పక, “త|తీ అను పదమును మాతసే నిర్టేశింపబడిన ఆ సప్తమి బాహ్యమగు ఆధేయ
సంబంధ నిమి త్రకమగు ఆధికరణ స ప్తమియే యగును. అధికరణ విహిత స ప్రమ్యంతమున
కంటె వతి విధానమునకు స| పయోజనమయినపు శు విశేషవిషయ జ్ఞాపనార్థ మెట్టగును?
“తస్య అను షష్ట్యంతము సూత మున నుచ్చరింపబడిన నది శేషార్థక మగుటచే దాని సాహ
చర్యమువలన “తతి అనునది గూడ, శేషవిషయక స ప్రమియని తెలియును. కాగా షష్టి
నిర్దేశమే లేనియెడల స పమికి జ్ఞాపక త్వమెట్టు ౩ అది షష్టిని బాధించుటయు నెట్లు ?
పె శంక కిది సమాధానము- సత్యమే యనుకొనుడు. కాని, షష్టీ, స ప్తములలో
నేదియో యొకటి మా|తము నిర్జిష్టమయినను, నయ్యిది రెండవదాని యర్థము నంతర్భువింప
జేసికొనునుగాన నుభయోపాదానము వ్యర్థ మయి జ్ఞాపనార్థమగును. అందు సప్తమి విషయ
ములో షష్టి భాష్యకారునకు సమ్మతము కాదు. కావున స ప్తమియే జ్ఞాపకార్థమని భాష్యమున
చెప్పబడినది. ఇక వతి _పత్యయము షష్ట్యంత ప్రకృతికి గూడ వచ్చుట ఇష్టము కాబట్టి,
స్వవిషయమున షష్టిని వర్తింపదు. ఈ అనివృ త్తియమే ఆబాధ - అనగా దానికి బాధ లెకుండ
యనబడును.
వేరొక శంక-- ౫పక్ళత జ్ఞాపకమువలననే, ఈ సప్రమి శేషవిషయమనిన,
“ముధురాయామివ పాటలిపుతే (ప్రాకారాః = “మధురలోవలె పాటలిపు|తమునందు [ప్రాకార
ములు” - అనుచో, అధికరణ స ప్రమ్యంతము కంటె బరముగా వతి (ప్రత్యయము సిద్ధింపదు.
ఇది ఇవార్థమున శేషస ప్రమిగాన ఆను| పయోగి మునందు, 'పాబలిపు|తే' అని సప్తమి, ఆధా
రాధేయ భావము వివక్షింపబడినపుడు తప్ప సిద్ధింపకపోవును. ఇవ ళజ్ది మున్నపుడుగదా శేష
విషయ సప్తమి జ్ఞాపితము. అన్నుపయోగమగు పాటలిపు[త శబ్దమువద్ద ఇవ అను శబ్ధము
లేదుగదా.
అందువలన “మధురాయామివ పాటలిపుత్ర స్య (ప్రాకారాణి' అని పాటలిప్పుత
శబ్దమునకు వష్టియే రావలసియున్నది. -
ఈ శంకకు సమానాధానము ౫ ““ఆవషేపము సమంజసమే. అందుకొరకు 'తత'
అను సూ[తమున కావృ త్తిచేయబడును. లెదా అది తంత నిర్దేశమని యయినను జెప్పవచ్చును
సకృదుచ్చరితమయినను ననేకార్థ బోధక మగుట తం తమనబడదు. అందొక దానిచే అధికరణ
స ప్రమ్యంతమునకు వతి [పత్యయమును విధించి, రెండవదానిచే శేషవిషయమున సప్తమి
శ్రాపితమగునని భాష్యకారుని యాశయమును” కై యటోపాధ్యాయులు వివరించిరి.
వాక్యపదీయము 990 వృత్తి
[551
మరికొందరిట్లును తదాశయ వర్ణనమును జేయుచున్నారు. “షష్టి సంబంధ
సామాన్య వివక్షలో విధింపబడినది. సప్తమ్యర్థమగు ఆధారాధేయ భావము గూడ నొక
సంబంధమే. అదియు సంబంధ సామాన్యాంతర్గత మే. కావున అను[పయోగము స ప్రమ్యంత
మయినను వతి ప్రత్యయము షష్ట్యంతముకం టె బరముగనే [ప్రవ ర్తించును. 'శేషవివక్షలో,
ఇవ శబ్బ్దయోగమున్న పుడు సప్తమి యుండును” = అనియే జ్ఞాప్యాంశముగాని, 'ఆధారాదెయ
భావ వివక్షలో స ప్రమ్యర్థమున వతి (పత్యయము రానేరాదు' అని తన్నివారణమే జ్ఞాపకము
చేయబడదు గదా - అని భావము, 1550॥
అవతారిక... తుల్యార్థమున వతి యొకటి. ఇవార్థమున వతి యొకటి. ఆ రెండును
విచారింపబడినవి. ఇక ఆర్హార్థవతి విచారము [కమృప్తాప్తము. “తదర్హమ్‌” (ర 1-117)
అను సూత్రము తద్విధాయకము - అచట, ఆకేపభావ్యమిట్టు గలదు. ““కిమర్రమిద ముచ్యతే ।
న।తేన తుల్యం |క్రియాచే ద్వతిరిత్యేవ సిద్ధమ్‌'' - అని. ఈ సూతముతో బనియేమి ౩. తేన
తుల్యమ్‌ అను సూ[తముచేతనే వతి సిద్ధింప వచ్చును గదా? అని ఆశేప తాత్పర్యము.
[ప్రకృత కారిక ఆక్నేప వ్యాఖ్యాన రూపము.
శో పూర్వాభ్యా మేవ యోగాభ్యాం విగహోంతరకల్చనాత్‌ '।
అర్హారే౭పి వతిః సిదః సత్వేకేన నిదర్శ తే ii గీరి]
హాథ్‌ థి
పూ ర్వాభ్యామ్‌ = వెనుకటి, యోగాభ్యామ్‌ ఏవ = రెండు సూతములచేతనే, విగహాంతర
కల్పనాత్‌ = మరియొక రీతి విగహ వాక్యకల్పనము వలన, అర్హార్థేపి = = “తదర్గ తి” అను
నర్ధమునందును, వతి; సిద్ధః = వతి [పత్యయము, సిద్ధించినది, సః ఏకేన తు = ఆ వతి
ప్రత్యయము, ఒక సూతముచేత మట్టుకు, నిదర్శుతే = ఉపలక్షింపబడుచున్నది.
తాత్పర్య వివరోణములు... “తదర్‌హతి” అను సూత్రమునందు పూర్వ
_ సూతమునుండి “కియా” అను పదమనువ ర్హించును. ద్వితీయా సమర్థ విభ _క్ష్యంతముకంచే
పరముగా, [కియారూపమగు అర్హ్హణక ర్రను బోధించుచు వతి [పత్యయమగును అని సూతా
లము. “రాజవత్‌ వృత్తమ్‌” అని యుదాహరణము. రాజాన మర్లతి' అని వ్మిగహము.
వృ త్తమనగా వర్తనము. ఆది క్రియ.
'రాజవత్‌' అను వత్యంతమునకు, ' “రాజ్ఞా తుల్యం వర్తతే” _ అని విిగహ వాక్య
మును చెప్పినను నీ యర్థమే |పతీత మగును, కనుక తృతీయాంతముకం టె 'తేనతుల్య' మను
సూూతముచేతనే వతి పల్యేయము సిద్ధింపవచ్చును.
'రాజవత్‌ ధైర్యమ్‌' 'రాజవత్‌ వేషఃి, “(బాహ్మ 1ణవత్‌ ఉపశమః'* = రాజువంటి
ధి ధై ర్యము. రాజువంటి వేషము బాహ్మణునివలె శాంతి - అను స్థలములందు అర్హ తి కరి
[కియ కానందున తేనతుల్యమను సూ తముచే సిద్ధింపకున్నను, “త; త త స్యేవ - ఆని సిద్ధింప
వచ్చును. “రాజ్ఞః ఇవధైర్యమ్‌' అని విగహభేదము మా తమేగాని వస్తుభఖేదము లేదు. కనుక
పూర్వ సూ తములచేతనే సిద్ధింపవచ్చును.
నముద్దేశము 991 పదకాండము
553]
అట్టయిన, మహాభాష్యమున, “తేనతుల్య మిత్యేవ సిద్ధమ్‌' అని ఒక సూత్రము
చేతనే సిద్ధి చెప్పబడినదే యనిన, నది ఉపలక్షణమని [గహింపదగును, అయ్యడి ఉదాహరణ
(ప్రదర్శన మాతము. పూర్వ సూూతములచే సిద్ధించుననియే హృదయము. 1155 lu
అవతారిక. తేనతుల్యమను సూత్రముచేత నెట్టు సిద్ధియనగా-
శో తేన తుల్యమితి (ప్రా లు$ (క్రియోవాధిః (పసిధ్యతి ।
రాజనద్వ ర్త రే రాజేత్య శ్ర భేదే వివకితే ॥ ర్ర్2
[కియోపాధిః వతిః = [కియ (ఉపాధి =) విశేషణముగాగల వతి, రాజవత్‌ రాజా ఇత్య|త =
“రాజువంటివాడు రాజు” అనునపుడు, ఛేదే వివక్నేతే సతి ఆ ఒకే వ్య క్తికిని భేదమును వివ
శంపగా, 'తేనతుల్యమ్‌' ఇతి = ' “తేనతుల్యం |కియాచేద్యతిః'' ఆను సూ|తముచే, | పాప్తేః
(పసిధ్యతి = ప్రా ప్రించుటవలన, సిద్ధించును.
తాత్సర్భ బినరణయులు_ “తేనతుల్యం |క్రియాచేద్యతిః' - అను వతి | పత్యయము
నకు [కియ ఉపాధి. అనగా నది పత్యయార్థమగు నుపమేయమునకు ఆవచ్చేదకము. కాగా
అర్ధ ద్వారమున (పత్యయమునకు విశేషణము.
'తదర్హం' = అను (పకృత స్ఫూత్రోదాహరణము, 'రాజవత్‌ వృత్తమ్‌' - అను
మున్నగునది. “రాజానమర్హ తిి_ అని విగహము రాజునకు యోగ్యమైన వర్తనము అని
యర్థము. ఆ అర్థము రాజాతో తుల్యమెనది” = “రాజ్ఞాతుల్యం వృత్త స్య అని విగహించి
నను లభించును ఇట్లు వ్మిగహభేదముచేత ఆ సూత్రము నుదాహరణములు ఈ సూత్రము
చేతను (పకృత సూ|తోదాహరణములా సూత్రముచేతను గతార్థములు కావచ్చును.
సరి, “'రాజవద్య ర్త రతే (వాహ్మణః” అనిన, నుపమానము రాజును, నుపమేయము
(బాహ్మణుడును, గాన దానిచే సిద్ధింపవచ్చు ననుకొనుడు, 'రాజవద్య ర్తతే రాజా” = రాజు
రాజువలె వ ర్లించుచున్నాడు' అనునపుడెట్టు ? తనకు తనతో నుపమానము అసంభవముగదా
యనిన భేదమును వివక్షించినపుడు, అట్టి స్థలమునను వతి [ప్రత్యయము సిద్ధింపవచ్చును.
అని భావము. 1552
అవతారిక. అది యెట్టన--
శ్లో॥ రాజత్వేన (ప్రసిద్దా యే పృథ్నుపభృతయో నృపాః ।
యుధిష్టిరా న్హా “ఫఒ న్యేషా ముసమానం మహీక్షితామ్‌ 1 558
రాజత్వెన పసిద్ధాః = రాజులుగా ద్రసిర్ధులయిన, పృరు |పభృతయః = పృధు చ|కవర్తి
మున్నగు, యుధిష్టిరాంతాః నృపాః = యుధిస్టిరుని వరకునుగల రాజులు, యే సనితే =
ఎవ్వారుండిరో వారు, అన్యేషామ్‌ = ఇతరులగు, మహీక్షితామ్‌ = రాజులకు, _ఊపమానమ్‌ =
ఉపమాన భూతులగుదురు.
వాక్యపదీయము 992 వృత్తి
[ 534
తాళ్ళర్భో వినరోణములు.._ పృథువు, భరతుడు, యయాతి, దిలీపుడు మొదలగు
ధర్మ తనయుని వరకునుగల, విశుద్ధ చరి|తులును, నిండైన రాజవృ త్తముతో నొప్పువారును
నగు మొదటి కల్పముల రాజులు, ఈ కాలపు ఒక రాజునకు, రాజోచిత వృత్తము పరి
పూర్ణముగ లేనివానికి ఉపమానముగా జెప్పబడినపుడు, “రాజవదయం వ ర్రతే' = పసిద్ధుడగు
మహారాజును బోలి ఈతని వృ త్తమున్నది, అందురు, ఈతని సమాచార ముకప్పడు రాజుకు
విరుద్ధమైనదిగా గూడ నుండవచ్చును. కాని యట్టి సంభావన లేదని |పశంసించుటకు, “రాజ
వద్యృ త్తమస్య' అందురు. ఇట్టి వ్యవహారము లుండుటవలన నీ విధముగ భేదమును వివక్షీంచి
ఉపమానోపమేయ భావమును గల్పింపనగునని భావము. 1555 ॥
అవతారిక. ఓయీ ! ఉపమేయుడగు రాజు గూడ [(పజాపాలనమును వేయు
వాడైన నిక ఉపమానోపమేయ భావ (ప్రయోజకమగు భేదమేమి గలదు? అది లేనిచో
సాదృశ్యమే లేదాయె ? అపుడే రాజునకు (పసిద్ధుడగు మహారాజుపమాన మెట్టగును ? అనిన,
శ్లో సిద్ధ్యసిద్ధికృతో భేద ఉసమానోసమేయయోః |
సర్వ శ్రైవయతో సిద్దం (ప్రసిద్దేనోపమీయతే ॥ లి
ఉపమానోపమేయయో:ఃజ=ఉపమానమునకును, ఉపమేయమునకును, భేదఃడా భేదము, సర్వత
ఏవ = ఆంతటను, సిద్ధిః అసిద్ధికృతః : = (సిద్ధి, అ పసిద్ధి = వీనినిబట్టి యుండునది, యతః
= ఎందువలననగా, 'అసిద్ధం = అ(పసిద్ధమయిన వస్తువు, పసిద్ధేన ఉపమీయతే = (ప్రసిద్ధ
మైన దానితో బోల్చబడును.
తాత్పర్య వివరణములు..- పరిపూర్ణ గుణ సంప త్తిగల వ్యక్తి (పపసిద్ధ వ్యక్తి
యగును, తద్విరుద్ర వ్యక్తికి (పసిద్ధి కలుగదు. అ పసిద్ధమునకు (పసిద్ధ ముప మానముగా
నిర్ధశింపబడును. సర్వాత్మనా ఖభేదమే యున్నపుడుగాని అభేదమే యున్నపుడుగాని ఉపమా
నోపమేయ భావ పసంగమే యుండబోదని నిరూపింపబడి యున్నది. బాహ్మణునివలె
క్షత్రియ డధ్యయనము చేయుచున్నా డనిన నచట కరణ సౌష్టవాదులుండుట వలన |బాహ్మ
ణాధ్యయనము (ప్రసిద్ధము, అ్మపసిద్ధ మగు క్షతియాధ్యయనమున కుపమానము. చతురుదథి
పర్యంత పృథివీపాలకుడగు భరతుడు పసిద్దుడు, పరిపూర్ణ రాజత్యము కలవాడు. అట్టి రాజు,
పృథి వ్యేక దేశమా త పాలకుడును, కోశదండాది సాధనముల గొరత గలవాడును నగు నీనాటి
రాజున కుపమా నము ఆతనిని “రాజవద్యృ త్తమస స్య = ఈతని వర్తనము (పసిద్ధ రాజతుల్య
మని |పశంసింతురు. ఆ విధముగనే “ బాహ్మణవదయం వ ర్రతే బాహ్మణః'”' = ఈ
(వాహ్మణుడు [బాహ్మణునివంటివాడు ” అని, (పసిద్ధులగు వసిష్టాదులతో టోల్పబడుచుండును.
కనుక, ోతెనతుల్యం [కియాచే త్ర త్తను స సూ|త్రముచే సిద్ధినిర్బాధము. - 1155 4ఉ॥
__ అవతారిక... “త్యత తస్వేవి” అను సూతముచే నెచ్చట వతి [ప్రత్యయము
సిద్ధించుననిన జెప్పుచున్నాడు.
నముదేశము 993 - పదకొండము
556|
శో రాజవ(దూసమ న్యేతీ రాజన్వేవ వివక్షితే |
అ|క్రియారేన యోగేన ద్వితీయేన భవిష్యతి ॥ గ్‌ ప్‌
య
'రాజవత్‌ రూపమస్య' = “ఈతని రూపము రాజువంటిది', ఇతి, రాజని ఎవ = అని రాజే ఉప
'మానముగ, వివక్షితేసతి = వివక్షింపబడినపుడు, ఆ|క్రియార్టేన = |క్రియాతొల్యము లేనపుడు
పవ.ర్తించుట కేర్పడిన, ద్వితీయేన = రెండవ, యోగేన ఆ సూతమగు “తత్ర త స్యేవో -
అను దానిచే, భవిష్యతి = వతి |పత్యయము సిద్ధించును.
తాత్సర్భో బివోరణయములు- “రాజవత్‌ అస్యరూపం, ధైర్యం: ఉపశమః'*--
అని యందురు = ఈ రాజు రూపమును, దై ర్యమును, (పశాంతియు , భరతాది రాజులను
బోలినది' అని యర్థము. అచ్చట గుణములచే తౌల్యము. |క్రియచే గాదు. అచ్చట రెండవ
సూ|తము (పవ ర్తించును.
'తదర్గ 'మను నీ సూూతమున్నపుడును, ఆరతి కర్ణి క్రియ ఆయిననే, ఆ సూత
పొ ప "ఆ
ముచె వతి [ప్రత్యయము వచ్చునుగాని గుణ తౌల్యమున్న పుడు రాదుగాన నచట పూర్వ
సూ[తము చేతనే వతి [ప్రత్యయమును సాధింపవలెను” అని భావము. 15551
అవతారిక. తరువాత సూశ్రారంభ సమర్ధన (గ్రంథ మిట్టు గలదు. “నసి
ధ్యతి. తృతీయా సమర్థాత్‌, త|త యదా అన్యేన కర్తవ్యాం |క్రియామన్యః కరోతి తదా
[ప్రత్యయ ఉత్సాద్యతే ఇహ పునర్ధి ఇతీయా సమర్ధాదాత్మార్హాయాం [కియాయాం అర్హతి కర్తరి
నిశ్చిత బలాధానే (ప్రత్యయ ఉత్పాద్యతే' = “ తేనతుల్యమను పూర్ణ సూ[తముచే నిట వతి
(ప్రత్యయము సిద్ధింపదు. తృతీయా సమర్థముకం టె నట, వేరొకడు చేయదగిన పని నింకొకడు
చేసినపుడు. [పత్యయము విధింపబడినది. ఇట నట్టుగాదు. ద్వితీయా సమర్థ మిచ్చట (పకృతి.
ద్వితీయాంత వాచ్యమగు నర్థమున కర్ష్యమగు [కియా రూపమయిన, అర్హ ధాత్వర్హ కర్తకు నిశ్చిత
్ట థై వా హి వఠి ౫
విషయమునకు బలము కూర్చుటకు సైర్యోత్సాదనము వివక్షితమయినపుడు వతి _సత్యయము
విహితమగుచున్నది. యీ స్కూతమువలని' - అని భాష్యార్థము. ఆ విషయ మీ కారికలో
వ్యాఖ్యానింపబడుచున్నది.
ల్లో! ఉపమానా వివకెయాం నియమార్జోయముచ్యతే ।
ధరోోర్హతి [క్రియాకర్తా తదర్హం వచనం పునః ॥ 556
ఉపమానా వివక్షాయాం = ఉపమానోపమేయ భావమును వివక్షింపనపుడు, అయం అర్హతి
[కియా కరా = ఈ అర్హ్హణ క్రర్తయగు, ధర్మః = ధర్మము, నియమార్థః ఉచ్యలే = నియ
మము కొరకు చెప్పబడుచున్నది, తదర్థం = అందుకొరకే, పునః వచనమ్‌ = మరల చెప్పుట.
తాత్సర్య్‌ ఎవరోణయులు.-- రాజ శబ్దము రాజ సామాన్య వాచకమయినపుడు,
. భేదము వివకింపబడదు భేదము లేనిచో నుపమానోపమేయ భావ ముండదు. అవధారణము
మాత్రము ““రాజవదస్య వృత్తం” అనుచో వివక్షితము. ఈ వృత్త మీతనిది, రాజునశే తగి,
[63]
వోక్యపదీయము 994 వృ శ్రీ
| [557
యున్నది. ఇతరుల కరము గాదు అని యర్థము. నియమ మనగా అవధారణము. ఈతని -
యాచారము క్షతియాచారమే యని నిక్చితమయినను, ఇతరాచార మెంత మా(తమును గాదు"
అని స్థిరపరచుటకే, “రాజవదిదం వృత్తం వర్తతే యనుట. ఈ ఆచారము రాజునకే తగినది
యని యర్థము. అవధారిత పూర్వమయిన విషయమును మరల జెప్పుటకు [ప్రయోజనము
స్థెర్యాపాదనము అని భావము. 16561
అవతారిక. పృథు భరత యయాతి దిలీపాది |పసిద్ద రాజులలో నొకనీ నుద్దే
నించి * 'రాజవద్య ర్త రలేయమ్‌' = 'శుతడు గాజువలె నున్నాడు” _ అని యందురనుకొనుడు.
అపుడును ఉపమానోపమేయ భావము వివక్షితము గాదు. చూడ డు-
శో కృత హస్త స వదితేతత్‌ ధ్రసిద్దెేఈ బసవ దృశ్యతే |
రాజత్వేన (1 పసిదే చ రాజి రాజవదిత్యపి ॥ ర్ర
0 జః
కృతహ స్ప్వవత్‌ = కృత హస్తునివలె = నేర్చరివలె, ఇత్యేతత్‌ =అను నీ మాట, (పసిద్దేష్వేవ=
(పసిద్ధ పురుషుల విషయముననే, దృశ్యతే = ఆగ పడుచున్నది రాజవత్‌ = రాజువఠె, ఇత్యే
తదపి చ= అను నీ మాటయు, రాజత్వేన = రాజుగా, (పసిద్దే రాజ్జి దృశ్యతే = |ప్రసిద్దుడగు
థి ణో ©.
రాజునంద కనబడుచున్నది.
తాత్మృర్భ వివరణములు___ ““చిచ్చేద కృతహ స్తవత్‌'' = కృతహస్తుని మాదిరిగ
ఛేదించినాడు అని యందురు. కృతః = అభ్యాసమువలన నివేశితమయిన, హస్తః = చేయి,
యస్యసః = కలవాడు”, అని యర్థము, చేయి నలిగినవాడు. 3111166 hand, అర్జునాదుల
లోని వాడు". ఆతని నుద్దేశించియే ఇట్టందురు వేరొక కృతహస్తునితో నీతనికి పోలిక గాదచట
చెప్పదలంచినది. ఈతే కృతహస్తుడు. తనవంటి వానికి తగిన ఛేదనమును చేసినాడనియే
వివక్షితము. కృతహస్త మర్హతి కృతహస్తవత్‌ = ఈతని కృత్యము కృతహస్తునికి యోగ్య
మైనది అన్యునకు యోగ్యము "దని భావము. జౌపమ్యమేమియు నుద్దిష్షము గాదు. జ్ఞాతాంశ
మునే మర ల చెప్పుటకు పయో జనము అవధారణము. అనగా సితడు కృతహస్తుడే. తే
కృతహ హస్తుడు డు' ఆని బోధించుట.
పాండురాజు (పసిద్ధుడగు రాజే కదా. “పాండోర్విదుర ! సర్వాణి | పేతకార్యాణి
కారయ రాజవ; దాజసింహస్య ** అనుదో, విదురా, పాండురాజు రాజసింహుడు. ఆతనికి (పేత
కార్యములను రాజునకువలె జరిపింపుము' అని విదురునకు చేసిన యుపదేశములో, రాజునే
అర్హములయిన [పేత కృత్యములను చేయము” ఆను నభి|పాయము వ్యక్తము. అచట నింకొ
కనీ. యుపమా నము పాండురాజునకు చెప్పుట వివక్షీత్రము గాదు. 157i
అవతారిక. కాబట్టి యీ సూ[త్రమునకు విషయమిది యని నిరూపించుచున్నారు.
లో అరా జ్ఞ యేషాం ధర్మాణాం దృష్టోత్యంత మసంథభవః ।
శేరాజిని నియమ్య నె నే త్యజ్య నె నే వ్యభి చారిణః [| గ్‌ 8
నము దేఠము 993 పదకొండము
559 1
యేషాం ధర్మాణాం = ఏ ధర్మములకు (రాజునందు గలవానికి), _అరాజ్ఞి = రాజు కానివాని
యందు, అత్యంతమసంభవః = సర్వధా సంభవము లేకపోవుట, దృష్టః జకనబడుచున్నదో,
తే, రాజని, నిరోమ్య నే = ఆ ధర్మములు రాజునందు నిర్ధారింపబడు చున్నవి, వ్యభిచారిణః
= తడ్విరుద్ధ ధర్మములు, త్యజ్య గ్ర నే= విడువబడుచున్న వి,
తాత్సృర్యో బివభరణము లు కొన్ని ధర్మములు నియత ముగ క్షతియనందే
యుండునవి. వానికట స్రైర్యమును తెలియజేయుటకు, మరల మరల నవి వచింపబడుటయు
గలదు. అదియె బలాధానము. దానికి ఫలము నియమము. ఆనగా నియమ ఫలమయిన అన్య
నివృత్తిని బోధించుట. ఈ ధర్మములు రాజుకే యోగ్యములు. ఇవియే 'రాజార్హ్యములు' అని
రెండు విధముల నియమనమును ఫలితమగును,. కారికలో, తద్విరుద్ధ ములు త్యజీంపబడుననుట
కిదియే యాశయము.,.
ఆత్మార్హాయాం క్‌యాయాం అర్హ తీ కర్తరి నిక్చిత బలాదానే'' అని భాష్యమున
గలదు. ఆత్మయనగా ద్వితీయా సమర్థమునకు (పకృతి. “రాజవత్‌' అనుచోట రాజ పదార్థము
క్రియ అనగా అర్హ్హణ కర్త యొక్క “వ్యాపారమగు వర్తనము అది రాజార్హ్మము. రాజేతరుల
కర్ణము గాదు, వల అర్థవివక్షలో సీ సూ[తముచే వతి 'పత్యయమగును.
““రాజవ్యదూపమ్‌, రాజవద్ధిర్యమ్‌' ' అనుచో, “తత త స్యేవ అను సూూతము
చేతనే వతి | పత్యయము. అట రూఫపదార్థమును a దై ర్యపదార్థమును క్రియలు కావు. పర్యవసిత
మేమనగా భధమ వివక్షితమగు నెడల పూర్వసూ[తము చేతను, అభేద వివక్షయం దుపమా
నోపమేయ. భావము సంభవింపదు గాన |పకృత సూ|త్రముచేతను వతి న్‌ ప్రత్యయ విధానము
అని. 15561
అవతారిక - “'తదర్హమను సూూతములోనికి “| కియా ఆను పదమును వ ర్తించుట
వలన, రాజానమర ర్ల ల్యేతత్‌ వాసః = ఈ వస్త్రము రాజునకు యోగ్యమయినది. బ్రాహ్మణ
మర ర్ల త్యేష కమండలు?' అనుచోట్ట [క్రియ కర్త గాదు గాన 'వతి' రాదనుచున్నారు.
క్డో॥ అర ర్ల తే (కియాక ర్తి రీ యా తస్యాం వతిరిష్యతే 1
రాజానమర్హ తి చృత్రమితి నత్వేవ మాదిషు ॥ 559
అర్హ తేః = అర్హ ధాతువుయొక్క-, క కర్తీ: == వ్యాపారా శయమగు, యా|క్రియా = |కియ యేది
గలదో, తస్యాం = ఆ కియయందు, వేతిః ఇష్యలే = వతి |పత్యయము (పవ ర్తించుట ఇష్టము
““రాజానమర్హతి చతమ్‌'' = గొడుగు రాజున కర్ణ మెనది యను నర్భమున, ఇతి నవం
ఆదిష తు = అట్టి పయోగములందు “రాజవత్‌ ఛతమ్‌”, న ఇష్యతే = = అని పయాోగిం
చుట సమ్మతము. గాదు.
తాత్సల్భ్ర వివర జముల్లు-- “తదర్హ మ్‌” అని సూ|తము. “అర్హ మ్‌' అను పదము,
“అర తీత్యర్హ మ్‌ - అను విగముచే ' పచాద్యజ న్త న్తము. అర్హణక ర్రయోని అర్థము. ఆది
టౌ
వొక్యపదీయము 996. వృశ్తీ
[560
వృత్తము వర్తనము. సూతమునందు ఆ కర్త |క్రియయే కావలెనని లేదు. కాని, క్రియా అను
పదము పూర్ణనూ!తము నుండి యనువ ర్రించునని భావము. కాగా ఛ[|తము [కియకాదు గాన
రాజవత్‌ ఛ|తమను [ప్రయోగము సాధువు కానేరదు” అని తాత్పర్యము. " 1559
అవోతారిక్‌-_ రాజవత్‌ ఛ|తమ్‌ = రాజాన మర్హతి, [బాహ్మణవత్‌ కమండలుః
= (వాహ్మణమర్హృతి, ఇత్యాదులందు వతి |పత్యయ మేల యసాధువు కావలెను, వానిని గూడ
సాధించునట్టు ఆ సూత్రము నర్థము చేయవచ్చునుగదా యనిన జెప్పుచున్నారు.
లో (పయుక్తానాం హ్‌ శబ్దానాం శాస్త్ర ణానుగమః సతామ్‌ !
ఛత్రాద్యర్థ తు వచసనే (ప్రత్యాభ్యానం న సంభవేత్‌ ॥ _ 560
శి
పయుకానాం = శిష్ణ వ్యవహారమునందు |వపయు క్రములై , సతాం శద్దానాం = విద్యమానము
అగు శబములకు, శాసేణ = శాస్త్రముచేత, అనుగమ; [క్రియతే హి = అన్వాఖ్యానము చేయ
(a) es
బడును గదా, వచనే ర్లమ్‌' అను సూ[తము, ఛ తాద్యర్థ సతి తు = ఛ|తము
మున్న గునది అర్హణ కర్త యయినపుడును వచ్చుటక్రైన, [(పత్యాథ్యానం = ఆ సూ|తమును
(పత్యాఖ్యానము చేయుట, న సంభవేత్‌ = సంభవింపదు.
తాత్స్రర్భం వివరణములు__ శబ్దములును, అర్థములును వాని సంబంధమును
సిత్యములు అవి కార్యములు గావు. ఆ స్థితిలోనే శాస్త్ర మవతరించినది. ఆ శాస్త్రము శబ్దము
లను ఉత్సాదింపదు. |పయోగములందు (పయు కములగు వానికి (పకృతి (పత్యయ విభాగ
పురసృరముగ నన్వాఖ్యాన మా[తమునే దాని కృత్యము. ఆన్వాఖ్యాన మనగా సాధువులివి
యని '(పతిపాదించుట. ఈ విషయము నిర్గీతచరము. 'రాజవచ్చ|తమ్‌', “(బాహ్మణవత్‌
కమండలుః' మున్నగునవి, ఉపమానోపమేయ భావ తాత్పర్యముతోగాని అర్హ్హమను నర్థమున
గాని లోకమున నెచ్చటను (సయోగింపబడి యుండలేదు. కావున అసాధువులు. అసాధు శద్దా
న్యాఖ్యాన మనుపపన్న ము.
మరియు, తేనతుల్యమను సూ తముచే సిద్ధి నా్నాశయించి “తదర్హ్మ 'మను సీ
సూూతము _పత్యాఖ్యానము చేయబడియున్నది. రాజవచ్చత మిత్యాదులందు వతి (ప్రత్యయ
సాధనమున కావశ్యకమగు నెడల _పత్యా థ్యానము సంభవింపదు. [కియోపాధిక మగు తుల్య
త్యమునందే 'తేనతుల్య' మను సూూతముచే వతి (ప్రత్యయము విపితము. ఛతాదులు కర్త
అయినపుడు ఆ సూూతము (పవ ర్రింపదు గాన నట వతి (ప్రత్యయ సాధనమునకు తదర్హమను
సూత మావళ్యకము కావలసి వచ్చును. దాని (పత్యాఖ్యానము నంగీకరించి, “రాజవద్వ్భ త్తమ్‌”
ఆను [పయోగ మన్యసాధిత మగుటచే, ఛ|తము కర్త అయినపుడు వతి [పత్యయాభావమును
భాష్యకారుడు సమ్మతించెనని స్పష్టము. సూ తారంభ' _పత్యాఖ్యానములు తుల్య ఫలములు
కావలెను, కానిచో _(పత్యాఖ్యానమే ఘటింపదు. దానివలన స్తూూతారంభ పక్షమునందును
క్రయయే అర ణ కర్తి యని అవశ వ క్ర వ్యము. n560n
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11