Skip to main content

Full text of "Verslag"

See other formats 


N 

7SI0 

5s- 


ß^  Bernulphus-^ilde 


OC  T  R  E  C  H  T. 


VERSLAQ  —  188  8. 


In 


HOUD. 


I.    Naamlijst  der  Leden .  Bl.    3. 

II.    Bestuur -     .    »    13- 

„        COMMISSIE   VAN   HET   VERSLAG ii     I3- 

„     Bestuur  van  het  Aartsbisschoppelijk  Museum  .    „    14. 

III.  Vergaderingen  van  het  St.  Bernulphus-Gilde  .    „    15. 

IV.  KUNSTTOCHT  NAAR  LIMBURG «25. 

V.      SCHILDERIJEN   DER   OUD-KEULSCHE   SCHOOL   IN    HET 

Aartsbisschoppelijk  Museum  te  Utrecht,  door 

W.  Mengelberg    .     ,     .     , »55- 

VI.    De   Katholieke   Kerk   en    de  Middeleeuwsche 
KUNSTSTIjlen  ,  door  J.  J.  Graaft'.     Aanhangsel. 


ß''  ßERNULPHUS-©ILDE 


OC  T  R  E  C  H  T. 


VERSI.AG  -  1888. 


X^AAMLIJST 


DER   LEDEN   VAN 

HET    St.  BERNULPHUS-GILDE    TE    UTRECHT, 
opgemaakt  in  den  Zomer  van  het  jaar  1889. 


BESCHERMHEER. 

Zijne  Doorluchtige  Hoogwaardigheid  Mgr.  P.  M.  SNICKERS, 
Aartsbisschop  van  Utrecht. 

BESCHER  MENDE    LEDEN. 

Z.  D.  H.  Mgr.  C.  J.  M.  Bottemanne,  Bisschop  van  Haarlem 

Z.  D.  H.  Mgr.  A.  Godschalk,  Bisschop  van  "s  Bosch. 

Z.  D.  H.  Mgr.  P.  Leijten,  Bisschop  van  Breda, 

Z.  D.  H.  Mgr.  F.  A.  H.  Boermans,  Bisschop  van  Roermond. 

Mgr.  Dr.   T.  J.  H.  Borret,  rüstend  Pastoor  te  Bergen. 

]\Igr.   F.  F.  van  de  Bürgt,  President  te  Rijsenburg. 

Mgr.  H.  J.  Smidt,  Vic.-Gen.  en  Kan.  te  Utrecht. 

Mo-r    C.  van  der  Veeken.  Proost  te  Hoeven. 

Mgr.  J.  F.  Vregt,  Vic.  Gen.  en  Kan.  te  Haarlem. 

EERELEDEN. 

Bar.  I.  Be'thune-d'Ydewalle ,  Oudheidkundige  te  Gent. 
Dr.  P.  J.  H.  Cuijpers,  Architect  te  Amsterdam 
Ad.  Delvigne,  Pastoor  te  Brüssel. 


Dr.  A.  Essenwein ,  Directeur  van  het  Germ.  Museum  te  Neurenberg. 

Dr.  Aug.  Reichensperger,  Appell.  Gerichtsrath  te  Keulen. 

E.  Reusens.  Kan.  en  Prof.  te  Leuven. 

Dr.  H.  J.  A.  M.  Schaepman,  Lid  van  de  2^  Kamer  te  Rijsenburg. 

A.  Schnütgen,  Domkapitular ,  Keulen. 

Jlir.    Mr.    M.  V.  de  Stuers,  Referendaris  aan  het  Min.  v.  Binnenl.  Zaken. 

Oudheidkundige  te  's  Hage. 
W.  H.  J.  Weale,  Oudheidkundige  te  Londen. 

CORRESPONDEERENDE   LEDEN. 

M.  W.  van  der  Aa ,  te  Amsterdam. 

Mgr.  J.  Bos,  Redacteur  van  de  Maasbodc  te  Rotterdam. 

Dr.  G.  Brom ,  te  Rome. 

J.  B    Dericks,  Notaris  te  Winterswijk. 

Ant.  Fock,  Kunstschilder  te  Bussum. 

J.  Habets,  Archivaris  te  Maastricht. 

Th.  Heerkens,  Oudheidkundige  te  Zwolle. 

A.  Hermans  ,  Oudheidkundige  te  Eindhoven. 

J.  H.  Hezenmans ,  Architect  te   's  Bosch. 

W.  Hillen ,  Pastoor  te  Susteren. 

Thomas  van  Hoogstraten,  O.  P.  Professor  te  Huissen. 

A.  v.  Lommel  S.  J.,  Geschiedkundige  te  's  Gravenhage. 

Dr.  W.  J.  F.  Nuyens,  Geschiedkundige  te  Westwoud. 

J.  A.  de  Rijk,  Professor  te  Voorhout. 

M.  Schenk,  Kunstschilder  te  Amsterdam. 

J.  Schulz,  Pastoor  te  Aken. 

Leo  Tepe,   Letterkundige  te  Oberlahnstein. 

Mr.  A.  J.  Vos  de  Wael,  Lid  van  de  2«  Kamer  te  Zwolle. 

H.  J.   Wennekers,  Architect  te  Amsterdam. 

M.  A    H.  Willemsen,  Pastoor  te  Odilicnberg. 

GEW  ONE   LEDEN. 

A.  Albers,  Pastoor  te  Brummen. 

Dr.  Alf.  Aricns ,  Kapelaan  te  Enschede. 

S.  Asma,  Pastoor  te  Kolmschaten 

A.  J.  Aukes,  Pastoor  te  Cothen. 

N.  van  Baien ,  Pastoor  te  Zwolle. 

T.  J.  J.  Bartels,  Pastoor  te  Vierakker. 

H.  A.  Banning,  Letterkundige  te  Vught. 

G.  G.  Batenburg    Kapelaan  te  Jutfaas. 


J.  Bcckman,  Pastoor  te  Amersfoort. 

J.  Bercndscn,  Rector  te  Amersfoort. 

H    H.  Bergmann,  Pastoor  te  Honten. 

M.  Berk-,  Pastoor  te  Busloo. 

Th.  van  Berkel,  Assistent  te  Winschoten. 

J.  Bcrndes,  Kapelaan  te  Almelo 

G.  J.  Beverborg,  Kapelaan  te  Utrecht. 

G.  Blankvoort,  Pastoor  te  Reutum. 

C.  F.  Le  Blanc,  Pastoor  te  Everdingcn 

A.  B.  van  Blaricum,  Pastoor  te  Oosterbeck. 

J.  Bless  ,  Pastoor  te  Uithoorn. 

J.  G.  tcn  Bokum ,  Pastoor  te  Oosterend. 

L.  J.  van  den  Bosch,  Pastoor  te  Amersfoort. 

P.  E.  L.  Bosman ,  Pastoor  te  Groenlo, 

T.  A.  Bosman,  Pastoor  te  Lobith. 

F,  A.  te  Braake,  Pastoor  te  Arnhem  (H.  Martinus.) 

P.  H.  T.  Braam ,  Pastoor  te  Oldenbroek. 

L.  ten  Brink ,  Pastoor  te  Overveen. 

J.  H.  Brom,  Goudsmid  te  Utrecht. 

A.  Brouwer,  Kunstschilder  te  Hilversum. 

Dr.  H.  J.  T.  Brouwer,  Professor  te  Rijsenburg. 

T.  Brouwer,  Deken  en  Pastoor  te  Sneek. 

M.  Ciaassen,  Pastoor  te  Eiden. 

A.  M.  C.  van  Cooth,  Rector  Pius-gesticht  te  Amsterdam 

Joseph  Cuijpers,  Architect  en  Ingenieur  te  Amsterdam. 

J.  A.  H.  Deriks,  Pastoor  te  Geesteren. 

A.  Derkinderen,  Kunstschilder  te  Amsterdam. 

J.  L.  H.  Dobbelmann,  Pastoor  te  Arnhem.  (H.  Walburgis.) 

A.  W.  Dorrestein,  Kapelaan  te  Herveld. 

F.  A.  van  Dijk,   Plebaan  te  Breda. 

A.  van  Echtelt,  Assistent  te  Oude  Rhijn. 

J.  W.  S.  van  Egeren,   Kan.  en  Prof   te  Rijzenburg. 

L.  H.  van  Egeren,  Pastoor  te  Oud-Zevenaar. 

C.  van  Elmpt,  Kapelaan  te  Utrecht, 

W.  F.  Elsen,  Deken  en  Pastoor  te  Groningen. 

B    Eppink  ,  Pastoor  te  Steggerda. 

F.  Eppink,    Kapelaan  te  Utrecht. 

J.  G.  H.  C.  Essink,  Kan,  Deken  en  Pastoor  te  Maarssen, 
A.  van  Everdingen,  Kunstschilder  te  Utrecht, 

G.  J,  Evers,   Pastoor  te  Sensmeer. 

L,  A.  F,  X.  Fock,  Kapelaan  te  Utrecht. 


G.  Funnekotter,  Rentenier  te  Utrecht. 

E.  Geerdink,  Pastoor  te  Vianen. 

J.  M.  Gerrits,  Kapelaan  te  Utrecht 

H.  I.  J.  Geuer,  Glasschilder  te  Utrecht. 

J.  F.  Gommich,  Kapelaan  te  Vianen. 

J.  Graaff,  Deken  en  Pastoor  te  Ouderkerk  a/d  Amstel. 

J.  R.  van  Groeningen ,  Pastoor  te  Hasselt. 

H.  J.  Hackfoort,  Pastoor  te  VoUenhoven. 

J.  C.  Hamers,  Pastoor  te  Veendam. 

G.  Hartman,   Pastoor  te   Utrecht. 

A.  J.  H.  van  Heck,  Pastoor  te  St.  Oedenrode. 
J.  G.  Heeres  ,  Pastoor  te  Bunnik. 

A.  J.  A.  Hens,  Pastoor  te  Breukelen. 

Dr.  A.  Hensen,  Professor  te  Warmond. 

G.  W.  van  Heukelum,  Pastoor  te  Jutphaas. 

L.  Hezemans,  Pastoor  te  Westvvoud. 

1     T.  Hofman,  Pastoor  te  Hertme-Zenderen. 

J.  Hogeman,  Pastoor  te  Slagharen. 

P.  J.   Hogenboom ,  Pastoor  te  Kabauw. 

F.  A.  P.  Holland,  Pastoor  te  Naarden. 

T.  W.  Holtslag,  Pastoor  te  Gendringen. 

A.  C.  Hoogstraten,  Kapelaan  te  Goes. 

W.  A.  H.  Hoogveld,  Pastoor  te  Goor. 

J.  W.  Hoorneman,   Pastoor  te  Steenwijk 

Mgr.  W.  Hoorneman,  Pastoor  te  Amsterdam. 

M"r.  Dr.  J.   A.  H.  G.  Jansen,  Professor  te  Rijsenburg. 

J.  L.  R.  Jansen,  Deken  en  Pastoor  te  Hilversum. 

L.  E.  Jansen,  Kapelaan  te  Haarlem. 

A.  de  Jong,  Kapelaan  te  Utrecht. 

J.  H.  Joosten,  Pastoor  te  Lemmer. 

A.  H  W.  Kaag,  Pastoor  te  Duivendrecht. 
H.  H.   Kanne,  Pastoor  te  Mijdrecht. 

J.  A.  Kelleneer,  Pastoor  te  Maurik. 

Th.  van  Kent,  Mr.  Timmerman  te  Utrecht. 

G.  J    J.  Kerstens,  Pastoor  te  Workum. 

J.  J.  Keukcn,  Pastoor  te  Ouderijn. 

J.  J.  Keuken,  Pastoor  te  Bekkum. 

T.   de  Klaver,  Pastoor  te  Vleuten. 

H.  J.  Kleve,  Pastoor  te   Langeveen. 

B.  H.  Klönne,  Rector  te  Amsterdam. 
A.  Kniep,  Mr.  Smid  te  Utrecht. 


H.  B.  Kok,  Kan.  Dekcii  en  Pastoor  tc  Utrecht. 

I.  C.  H.  Kok,  Kapclaan  te  Groenlo. 

J.  A.  Koopmans,  Pastoor  te  Wierden  bij  Almelo. 

T.  H    Kortenhorst,  Pastoor  te  Abcoude. 

C.  J.  van  de  Laar,  Pastoor  te  Rijndijk. 

M.  J.  A.  Lans,  Pastoor  te  Schiedam. 

C.  van  de  Lcemkolk,  Pastoor  te  Rhenoij. 

J.  W.  van  I.cuffen,  Kan.  Deken  en  Pastoor  te  IJselsstein. 

J.  F.  A.  Lindsen,  Oudhcidkundige  te  Utrecht. 

Dr.  T.  L.  Lunter,  Kapelaan  te  Utrecht 

M.  van  Maarschalkcrweerd ,  Orgelmaker  te  Utrecht. 

W.  Mengelberg,  Beeldhouwer  te  Utrecht. 

Edm.  Mengelberg,  Bouwkundige  te  Utrecht. 

Otto  Mengelberg  ,  te  Utrecht. 

Ph.  J.  M.  Menger.  Stempelsnijder  aan  's  Rijks  munt  te   Utrecht 

B.  van  Meurs,  S.  J. ,  te  Kuilenburg. 

Nie.  Molenaar,  Architect  te  's  Hage. 

G.  J.  Mol,  Kapelaan  te  Achteveld  bij  Amersfoort. 

B.  C.  H.  Munninghofi",  Pastoor  te  Loenen  op  de  Veluwe. 

J.  H.  Nagels,  Kapelaan  te  Wijhe-Boerhaar. 

B.  T.  Nasz,  Pastoor  te  Zeist. 

C.  W.  Nieuveld,  Kapelaan  te  Zwolle. 

Jhr.  H.  C.  J.  M.  van  Nispen  tot  Sevenaer ,  President  der  Gezellen- 

Vereeniging  te  Amsterdam. 
Dr.  W.  H.  Nolens,  Professor  te  Rolduc. 
G.  T.  H.  van  Ogtrop  Pr.  te  Amsterdam. 
J.  M.  van  Oppenraaij ,  Deken  en  Pastoor  te  Zutphen. 
Dr.  I.  A.  van  Os,  Pastoor  te  Groningen. 
S.  C.   van  Os,  Pastoor  te  Hengelo  (Gelderland.) 
G.  J.  C.  Overwijn,  Kapelaan  te  Arnhem. 
H.  van  Peer,  Pastoor  te  Zoest. 
H.  A.  J.  Peters,  Plebaan  te  Utrecht. 

H.  B.  Poppe,  Rector  te  Noord-Deurningen  bij  Denekamp. 
P.    Post,  Kapelaan  te  Utrecht. 
A.  H.  Potberg,  Kapelaan  te  Schalkwijk. 
J.  W.  Pruijn,  Kapelaan  te  Groningen. 
M.  H.  Rademaker,  Kapelaan  te  Vleuten. 
E.  J.  A.  Reigers,  Pastoor  te  Doesburg. 
W.  A.  J.  Reijgers,  Pastoor  te  Lathum. 
J.  P.  Reijmer,  Pastoor  te  Winschoten. 
T.  S.  Roes,  Pastoor  te  Utrecht. 


J.  H.  Rolfes,  Kapelaan  te  Utrecht. 

F.  L.  van  Romunde   te  Utrecht. 

G.  van  Rooijen,  Assistent  te  Kamerijk. 

A.  A.  J.  van  Rossum,  Pastoor  te  Benschop. 

Th.  G.  J.  van  Rossum,  Boekhandelaar  te  Utrecht. 

J.  F.  T.  van  Rossum  Junior,  te  Utrecht. 

J.  H.  Ruscheblatt,   Deken  en  Pastoor  te  Alkmaar. 

R.  E.  T.  Rutjes,  Pastoor  te  Angeren. 

J.  P.   van  Santen,  Deken  en  Pastoor  te  Liederholthuis. 

Dr.  A.  M  C  Schaepman,  Secretaris  van  het  Aartsbisdom  te  Utrecht. 

A.  van  Schaik,  Pastoor  te  Kamerijk. 

F.  A.  S.  van  Schaik,  Kapelaan  te  Veendam. 

C.   Scheiberling,  Pastoor  te  Vogelzang. 

H.   Schillemans,  Tegelfabrikant  te  Utrecht. 

H.  H.  Sinnige,  Pastoor  te  Gorsei. 

J.  J.  Sletering,  Pastoor  te  Harlingen. 

H.  A.  van  Spanje,  Jur.  Can.  Lic.  Kapelaan  te  Loenersloot. 

Mgr.  O.  A.  Spitzen,  Kan.  en  Pastoor  te  Zwolle. 

H.  L.  Spoorman,  Deken  en  Pastoor  te  Delft. 

F.  L.  Stracke',  Beeldhouwer  te  Haarlem. 

A.  M.  C.  J.  Swinkels ,  Rector  te  Leiderdorp. 
N.  F.  Taverne,  Deken  en  Pastoor  te  Rotterdam. 
Alfred  Tepe,  Architect  te  Utrecht. 
P.  J.  Terhorst,  Pastoor  te  Schalkwijk. 
A.  J.  Thelink,  Pastoor  te  Lonniker. 

G.  J.  Thijert,  Kapelaan  te  Utrecht. 
J.  H.  Vaas ,  Kapelaan  te  Utrecht. 
H.  C.  Verheul,  Pastoor  te  Ankeveen. 
R.  Verhoeven,  Pastoor  te  Kampen. 
J.  A.  Versiege,  Pastoor  te  Nijkerk. 

P.  B.  Vismans,  Pastoor  te  Nederhorst-denBerg. 

Dr.  Th.  Vlaming,  Professor  te  Warmond. 

R.  J.  T.  van  Vree,  Kapelaan  te  Lobith. 

H.  A.  P.  C.  van  der  Waarde,  Pr.  te  Rijsenburg. 

G.  F.  van  Wagenberg ,  Pastoor  te  Sloten. 

W.  Wessels ,  Pastoor  te  Zevenaar. 

J.   Westerman,   Deken  en  Pastoor  te  Duiven. 

H.   van   de  Wetering ,    Secretaris  van  het  Aartsbisdom  te    Utrecht. 

P.  W.  van  de  Weijer,  Boek-  en  Plaatdrukker  te  Utrecht. 

G.  P.  WolfT,  Pastoor  te  Vaassen. 

C.  L.  Zellerhoff.  Bankier  te  Utrecht. 


X^AAMLIJST 

DER  LEDEN  VAX 

HET    St.    BERNÜLPHUS-GILDE    TE    UTRECHT, 

O  \^  E  R  L  E  D  E  N 

Van  den    i^'-en  Zondag  van  den  Advent   1S69  tot  in  den 
Zorn  er  van    1889. 


BESCHERMHEER, 

Z.  D.  H.  Mcjr    A.    I.  Schaepman ,  Aartsbisschop  van  Utrecht. 

BESCHERMENDE    LEDEN. 

Z.  D.  H.  Mgr.  J.  Zwijscn,  Aartsb.-Bisschop  van  's  Bosch. 

Z.  D.  H.   Mgr.  J.  van  Genk,  Bisschop  van  Breda. 

Z.  D.  H.  Mgr.  G.  P.   Wilmer ,  Bisschop  van  Haarlem. 

Z.  D.  H.  Mgr.  H.  van  Beck,  Bisschop  van  Breda. 

Z.  D.  H.  Mgr.  J.  F.  A.  Kistemaker,  Bisschop  van  Uranopolis. 

Z.  D.  H.  Mgr.  H    J.  A.  van  Ewijk.  Apost.  Vic.  van  Curacao. 

Z.  D.  H.  Mgr.  J.  A.  Paredis ,  Bisschop  van  Roermond. 

Mgr.  Th.  Brouwer,  Kan. ,  Deken  en  Pastoor  te  Arnhem. 

Mgr.  W.  A.  H.  van  Bijlevelt,  Vic.-Gen. ,  Deken  en  Pastoor  te  Maarssen. 

Mgr.  J.   A.  Smits,  Prot.  Apost    en  Hoofdredacteur  van  de   Tijd. 

Mgr.  Dr.  W.  Steenhofif,  Pastoor  te  Soest. 

Mgr.  F.  C.  Swagemakers,  Vic.  Gen.  en  Kan.  te  's  Bosch. 


lo 


E  E  R  E  L  E  D  E  N. 

L.   Hendrix  ,  Kunstschilder  te  Antwerpen. 
Ch.  de  Linas,   Oudheidkundige  te  Arras. 
JMgr.  J.  A.   Wensing,  Oud  Prof.  te  Utrecht. 

CORRESPONDEERENDE  -LEDEX. 

W.  Bartels ,  Pastoor  te  Hülst  (Duitschland). 
J.  Geerdink,  Rüstend  Pastoor  te  Ootmarsum. 
Dr.  RI.  Smiets,   Pastoor  te  Oud-Valkenburg. 
C.  Ed.  Taurel,  Kunstgraveur  te  Amsterdam. 
J.  A.  Wollt",  Vicarius  te  Calcar. 

GEWONE    LEDEN. 

Mgr.  J.  A.  van  den  Akker,  Kan.  Deken  en  Plebaan  te  Haarlem. 

H.  Bauer,  Pastoor  te  Monster. 

H.  Blom,  Kan.,  Deken   en  Pastoor  te  Amersfoort. 

A.  L.  van  den  Bosch,  Rüstend  Pastoor  te  Amersfoort. 

H.  D.  Brenninkmeijer,  Pastoor  te  Assen. 

H.  ten  Brink,  Pastoor  te  Hamersveld. 

F.  C.  D.  ten  Brink,  Pastoor  te  Lathum. 

G    B.  Brom,  Goud-  en  Zilversmid  te  Utrecht. 

L.   Clemens,  Kapelaan  te  Saasveld. 

H.  G    van  Coevorden,  Deken  en  Pastoor  te  Enschede. 

G.  J.  Demes,  Pastoor  te  Dokkum. 

G.  J.  F.  Dreuth  ,  Pastoor  te  Workum. 

J.  van  Dijk,  Pastoor  te  Bunnik. 

Dr.  J.   B    Eulenbach ,  Pastoor  te  Oudorp. 

j\lgr.  C.  J.   H.  Franssen,  Rector  te  Grubenvorst. 

A.   G.  van   Grinsven,  Pastoor  te  Älillingen. 

W.  A.  van  Groeningen,   Kapelaan  te  Albergen. 

J.  A.  ten  Hagen,  Pastoor  te  Kabauw. 

P    H.  L.  Hendriksen,  Pastoor  te  Etten. 

G.  Hilhorst,  Deken  en  Pastoor  te  Schalkwijk. 

A.  Hulshof,   Pastoor  te  Didam. 

Mgr.  F.  W.  A.  Jansen,  Deken  en  Pastoor  te  Groningen. 
R.  Janssen,  Kan  ,  Deken  en  Pastoor  te  Arnhem. 
AI.  W.  de  Jong,  Kan.  en  Plebaan  te  Utrecht. 

B.  Kerstens,  Deken  en  Pastoor  te  Delft, 
n.  Klauwers,  Pastoor  te  Rijp  Wetering. 


1 1 


H.  I    B.  L.  Kloppenborg,  Tlcbaan  te  Utrecht. 

J.  A.  Lazaar,  Pastoor  te  Naaldwijk- 

H    Leuriiik,  Pastoor  te  Losser. 

II.  T.  van  Lith,  Dckcn  cn  Pastoor  te  Gouda. 

J.  D,  L.  Muller,  Pastoor  te  Dalfsen. 

C.  P.  M.  Mutsaers,   Professor  te  Rijsenhurg. 

H.  P.  T.  Oosterbaan,  Pastoor  te  Schalkvvijk. 

J.  W.  B    Peelen ,  Pastoor  te  Brcukelen. 

J.  J.  Putman,  Kan    cn  Deken  te  Utrecht. 

J.  Rikmanspoel ,  Pastoor  te  Zevenaar 

G.  Roelofs,  Pastoor  te  Zwollc. 

P.  van  Roggen,  Pastoor  te  Ilarmelen. 

G.  Schoonderbeek ,  Pastoor  te  Overvcen. 

Mgr.  J.  W.  L.  Sinit,  Oud-Professor  te  Warmond. 

H.  J.  Stiphout,  Pastoor  te  Utrecht. 

F.  T.  Terwisscha  van  Scheltinga,  Pastoor  te   Irnsum. 
H.  A.  Theunissen,  Pastoor  te  Laren. 

J.  Vahrenhorst,  Pastoor  te  Bocholt. 

L    C.  Velthuijzen,  Kan.,  Deken  en  Pastoor  te  Wijk  bij  Duurstede. 

C.  R.  Vermolen,  Pastoor  te  Hilversum. 

J.  H.  Verweij ,  Pastoor  te  Rumpt. 

B.  van  de  Werf,  Directeur  te  Rijsenburg. 

J.  M.  Westers,  Pastoor  te  Joure. 

J.  Westerveid,  Pastoor  te  Montfoort 

H    Wienholts  ,  Pastoor  te  Groessen. 

G.  A.  Willemsen  ,  Pastoor  te  Hilversum. 


R.    I.    P. 


BESCHERMHEER. 

Z.  D.  H.  Mgr.  P.  M.  SNICKERS 
Aartsbisschop  van  Utrecht. 


BESTUUR. 

G.  W.  VAN  Heukelum,  Pastoor  te  Jutphaas,  Dckcn. 

J.  F.  A.  LiNDSEN,  üudheidkiindige  te  Utrecht,    Vice-Dckcn. 

Dr.  Tu.    L.  LuNTER,  Kapelaan  te  Utrecht,    i'^e  Secretaris. 

J.   H.  Brom,   Goudsmid  te  Utrecht,  2'le   Sccrclans. 

J.  AI.  Gerrits,  Kapelaan  te  Utrecht,  Pcnninginccster. 

T.  H.  Körten  HORST,  Pastoor  te  Abcoude,     ) 

'  Raadsleden 
VV.  Mengeleerg,  Beeldhouwer  te  Utrecht,     | 


COMMISSIE  VOOR  HET  VERSLAG. 

G.  W.  v.\N  Heukelum,  Pastoor  te  Jutphaas,    Voorzittcr . 

Mgr.  Dr.  Andre.as  J.vnsen,  Professor  te  Rijsenburg ,  Secretaris. 

M.  H.  R.\dem.\ker,  Kapelaan  te  Vleuten. 


Alfred  Tepe  ,  Architect  te  Utrecht. 

W.  Mengelberg,  Beeldhouwer  te  Utrecht. 

J.  H.  Brom  ,  Goudsmid  te  Utrecht. 


BESTUUR  VAN  HET  AARTSBISSCHOPPELIJK  MUSEUM. 

Mgr.  H.  J.  Smidt,  Vicaris-Generaal  van  het  Aartsbisdom ,   Dirccicur. 

G.  W.  VAN  Heukelum  ,  Pastoor  te  Jutphaas ,  Conservator. 

T.  H.  K0RTENIIOR.ST,  Pastoor  te  Abcoude.  j 

!   Sccretarisscn. 
H.  VAN  DE  Wetering,  Secretaris  van  't  Aartsbisdom,   \ 

J.  F.  A.  LiNDSEN,  Oudheidkundige  te  Utrecht,  Biblwiliccaris. 


VERGADERING 


VAN    HET 


jS'.  ;ßERNULPHUS-©ILDE. 

gehouden  den   ig'len  JAXUARI   1888. 


Bij  afwezigheid  van  den  Deken  opent  de  Vice-Deken  de  vergadering.  Een 
flink  aantal  leden  was  aanwezig.  De  notulen  der  vorige  vergadering  door  den 
Secretaris  voorgelezen  zijnde,  werd  de  bespreking  over  kruiswegstatien ,  in  de 
laatste  vergadering  van  het  vorige  jaar  begonnen  voortgezet.  Dr.  A.  C.  M. 
Schaepman  herinnert  aan  een  kerkelijk  voorschrift  ten  opzicbte  van  de  kruiswegen , 
hetwelk  moet  worden  onderhouden ,  zullen  de  geloovigen  de  verleende  aflaten  kun- 
nen  verdienen.  Er  moeten  aanwezig  zijn  veertien  kruisjes  en  deze  dienen  op  be- 
hoorlijken  afstand  van  elkander  te  worden  geplaatst,  opdat  men  zieh  van  het  eene 
naar  het  andere  kunnen  voortbewegen.  Hiermede  valt  naar  's  .sprekers  meening 
moeilijk  het  denkbeeld  te  vereenigen ,  hetwelk  de  Deken  onlangs  uitte,  om  name- 
lijk  de  verschillende  statie's  in  eenige  tryptieken  saam  te  stellen. 

Tegen  statten  geschilderd  op  de  kerkvensters  had  de  Vice-Deken  de  volgende 
bezwaren : 

1°.  Hiervoor  vindt  men  geen  enkel  voorbeeld  (voor  zoover  hem  bekend) 
uit  de  Äliddeleeuwen.  Een  nieuw  voorbeeld  wordt  gevonden  in  de  kerk  te  Oüdeneyk 
(Belgie) ;  maar  de  uitvoering  vond  geene  goedkeuring. 

2°.     De  kruisjes  zouden  (wijl  deze  van  hout  moeten  vvezen)  geheel  afgescheiden 
worden  van  de  voorstellingen. 


i6 

3o.     's  Avonds  zouden  ze  haar  doel  geheel  missen. 

Een  ander  voorstel  was  om  kruisen  van  hout  te  maken ,  in  wier  midden 
op  een  rond,  vierpasvormig  of  ogief  medaillon  de  voorstelling  eene  geschikte 
plaats  zou  vinden.  Aan  den  Vice-Deken  waren  zulke  kruiswegstatien  bekend  met 
in  koper  geemailleerde  medaillons.  (Naar  Dr.  Schaepman  meent,  zoude  hat  dan 
tocli  geraden  zijn,  op  den  bovensten  der  vier  zieh  uit  de  hoekeii  van  het  medaillon 
ontwikkelende  kruisarmen  nog  een  houten  kruisje  te  plaatsen,  daar  anders  de  aflaten 
wellicht  niet  konden  worden  verdiendj.  Op  die  wijze  vcrmijdt  men  den  te  recht 
verafschuwden  vierkantigen  vorm  onzer  salonschilderijen.  En  deze  medaillons 
konden  dan,  naar  het  midden  der  kerk  gekeerd,  tcgen  de  kolommen  worden 
geplaatst,  zonder  in  het  minst  het  lijnenspel  der  architectuur  te  stören:  integen- 
deel  zij  zouden,  als  schoone  sieraden,  aangename  en  weldoende  rustpunten  voor 
het  oog  van  den  beschouwer  wezen.  Ook  de  Heer  A.  Tepe  stemde  zeer 
hiermede  in,  en  betoogde  nog,  dat  er  niets  tegen  zoude  zijn  om  aan  elke  kolom 
twee  dergelijke  staties ,  en  wel  eenigszins  naar  den  vorm  van  den  kolom  gebogen , 
aan  te  brengen. 

De  Vice-Deken  verzocht  allen  voor  de  volgende  vergadering  deze  zaak  te 
bestudeeren:  want  het  is  een  onderwerp  van  gewicht,  waarop  nog  nooit  in  voldoende 
mate  de  aandacht  van  aesthetisch  standpunt  uit  gevestigd  is.  Hij  beloofde  zelf  in 
de  volgende  vergadering  ook  met  eene  collectie  platen  zijne  opmerkingen  te 
illustreeren. 

De  met  een  hartelijken  nieuwjaarwensch  door  den  Vice-Deken  geopende 
vergadering  werd  wegens  het  gevorderde  uur  nu  met  gebed  door  hem  gesloten. 

VERGADERING  VAN  12  APRIL  iSSS. 

De  Deken  opent  de  talrijk  bezochte  vergadering  en  verzoekt  den  Secretaris 
de  notulen  voor  te  lezen. 

Deze  worden  goedgekeurd. 

Namens  het  Bestuur  stelt  de  Deken  voor  te  benoemen 
tot  gewone  leden:  G.  van  Rooijen,  R.  K    Pr.  te  Rijsenburg. 

A.    Derkinderen,  Kunstschilder  te  Amsterdam, 
tot  correspondeerend  lid:    A.  L.  Fock,  Kunstschilder  te  Antwerpen. 

Het  voorstel  wordt  aangenomen. 

De  Deken  zet  de  bespreking  over  den  kruisweg  voort  en  meent  grooten- 
deels  te  moeten  herhalen  en  bevestigen,  hetgeen  hij  in  de  vergadering  van  igOct.  11. 
heeft  gezegd.  Z  Eervv.  vestigt  de  aandacht  der  leden  op  de  14  geschilderde  kruis- 
wegstatien van  de  hand  des  Heeren  Geuer,  dien  avond  in  de  gildezaal  ten  toon  ge- 
steld,  en  meent,  dat  de  opvatting  en  uitvoering  verdienstelijk  mögen  genoemd 
worden,  te  meer  daar  de  stukken  in  de  naaste  omgeving  onzer  oud  keulsche 
schilderijen   toch   hunne   aantrekkelijkheid    behouden.     De   opmerking  door  Dr.  A. 


17 

C.  M.  Schacpman  in  de  vorige  vergadering  geuit,  beantwoordt  de  Dekcn  hiermede , 
dat  de  afstand  tusschcn  de  staticn  onderling  niet  zoo  stril<t  noodig  schijnt.  Bij 
gemeenscliappclijke  kruiswegoefeniiigeii  toch  beweegt  zieh  meestal  slcchts  de  priester 
van  de  ecne  static  naar  de  andere,  tcrwijl  hct  volk  zieh  in  den  gccst  mct  hem 
vereenigt  en  somwijlen  zelfs  niet  al  de  staticn  zict.  De  vraag  op  welke  wijzc  de  staticn  te 
niaken,  wil  niet  zeggen  in  welken  stijl:  want  zooals  alle  meubclen  en  sieraden , 
dienen  ook  de  kruiswegstatien  overeenkomst  te  hebben  met  den  stijl  der  kerk , 
waarin  ze  geplaatst  worden:  en  daar  onze  meeste  kerken  in  14«  of  IS*^  eeuwschen 
stijl  gebouwd  zijn,  moeten  dus  ook  de  staticn  dien  vertegcnwoordigen.  De  vraag  , 
die  de  Dcken  tcr  beantwoording  neemt,  is:  welke  kunsttakkcn  voor  den  kruis- 
weg  dienstbaar  mögen  geniaakt  worden.  En  hierop  antwoordt  de  Dcken:  slcchts 
twee:  namelijk  de  beeldhouw-  en  de  schilderkunst. 

De  kruiswegstatien  mögen  niet  zijn  zelfstandige  schilderijcn  of  groepen;  en 
vooral  dient  vermeden,  dat  de  staties  door  te  groote  afmetingcn  te  sterk  in  het  oog 
springen. 

Men  nioet  ze  aanbrengen  of  als  fries ,  of  in  den  muur  (in  nissen) ,  of  wel 
zooals  men  veelal  memorietafels  in  de  Middeleeuwsche  kerken  vindt  aangebracht 
in  bescheiden  vormen.  Nogmaals  wijst  de  Deken  op  den  in  het  museuni  aanwezigen 
kruisweg;  en  tot  duidelijker  toelichting  teekent  de  Heer  Otto  Mengelberg  in  eenige 
vluchtige  lijnen  een  dergelijke  kruiswegstatie  voor  beeldhouwwerk. 

Wanneer  de  staticn  moeten  geplaatst  worden  in  eene  kerk  met  naar  binnen 
gebouwde  beren ,  (conterforten,  zooals  in  de  Kathedraal  te  Utrecht)  dan  vormen 
deze  een  zeer  gelukkige  onderbreking  in  een  rondloopend  fries.  Geschilderde 
statien  worden  lichtelijk  door  de  schitterende,  heldere  kleuren  der  gebrande  vensters 
geslagen  eu  van  haar  uitwerking  beroofd. 

Nog  wijst  de  Deken  op  een  kruisweg  op  vensters  aangebracht  in  de  Maria- 
kerk  te  Neurenberg.  Dr.  Essenwein,  die  als  architect  dit  werk  leidde,  heeft  de 
kruisjes  op  de  vensterbank  ander  de  voorstellingen  geplaatst.  Met  den  indruk  van 
het  geheel  kan  de  Deken  zieh  wel  verzoenen. 

Nogmaals,  niettegenstaande  de  in  de  vorige  vergadering  daartegen  ingebrachte 
bezwaren,  meende  de  Deken  bij  zijn  voorstel  te  moeten  blijven ;  om  de  kruisweg- 
statien in  tryptieken  ot  dj'ptieken  te  groepeeren. 

Eene  andere  behandeling  der  kruiswegstatien  (in  de  vorige  vergadering  reeds 
besproken  en  aangeraden)  meent  spreker  niet  te  mögen  ontraden;  hij  meent  de  wijze, 
die  te  Parijs  in  een  der  hoofdkerken  is  toegepast,  waar  op  vierpasvormige  medaillons 
van  verguld  koper  in  forsch  gegravcerde  lijnen  met  zwart  email  de  beeiden  krach- 
tig  uitkomen  tegen  den  rooden  of  blau  wen  achtergrond. 

Deze  medaillons  zijn  aan  de  kolommen  geplaatst  en  maken  een  voldoenden 
en  tevens  rüstigen  indruk.  Op  die  wijze  wordt  de  groote  fout  vermeden,  dat 
14  groote,  zeer  in  het  oog  vallende  vlakten  den  schoonen  indruk  der  geheele 
kerk  stören. 


i8 

Ofschoon  in  de  vorige  vergadering  hierover  niet  was  gesproken ,  meent 
spreker  ook  het  denkbeeld,  om  de  kruiswegstatiea  in  metaaldrijfwerk  uit  te  voeren, 
aan  eenige  critiek  te  moeten  onderwerpen. 

Wanneer  de  kunstenaar  zieh  met  bescheiden  afmetingen  tevreden  wilde 
stellen ,  zou  een  b.v.  in  koper  gedreven  kruisweg  nog  genade  in  's  Dekens  oogen 
kunnen  vinden ,  maar  zoo  de  niet  nader  omschreven  grens  dier  afmeting  overschreden 
wordt,  dan  vreest  spreker  voor  de  harmonie  van  het  geheel;  ledere  statie  zoude 
—  om  een  sterk  sprekend  beeld  te  gebruiken  —  zijn  als  de  turksche  trom  in  een 
orkest,  en  veertien  zcodanige  Instrumenten  zijn  ook  in  het  sterkste  otkest  zeker  te  veel. 

Spreker  meent,  dat  de  wijze,  welke  men  in  Jutphaas  zai  volgen,  namelijk 
om  een  gebeeldhouwden  kruisweg  in  nissen  aan  te  brengen,  verrevveg  de  voorkeur 
verdient. 

De  Weleerw.  Heer  H.  van  Spanje  oppert  nu  de  vraag,  of  dan  alle  14 
stallen  denzelfden  vorm  en  dezelfde  afmetingen  moeten  hebben.  ZEW.  meende,  dat 
dit  geheel  onnoodig  was  en  dat  integendeel  eenige  afvvisseling  een  aangenamen 
indruk  zou  te  weeg  brengen. 

De  Heer  J.  Brom  repliceerde  op  de  zinsnede  van  denDeken,  (alsof  slechts 
twee  kunsttakken  kunnen  gebruikt  worden  voor  de  kruiswegstaticn)  dat  z.  i.  de 
drijfkunst  even  goed  hare  diensten  bij  de  uitvoering  van  kruiswegstaticn  kan  ver- 
leenen  als  de  beeldhouwkunst  in  hout  of  steen.  Immers  de  stof,  welke  de  drijf- 
kunst bezigt ,  is  wel  zoo  waardig  tot  versiering  van  Gods  huis ;  de  plastische  kunst 
in  onvergankeüjk  metaal  behoeft  zeker  niet  achter  te  staan  bij  hare  zusters,  die 
bij  voorkeur  andere  ,  minder  duurzame  grondstoffen  gebruiken.  De  schitterende  glans 
van  het  metaal   kan  geen  ernstig  bezvvaar  zijn  :  want  deze  is  gemakkelijk  te  temperen. 

De  Deken  heeft  ons  de  memorietafels  ea  grafplaten  als  voorbeelden 
voor  de  behandeling  van  den  kruisweg  aanbevolen ;  welnu  dit  zijn  veelal  koperen 
platen,  wier  krachtig  gegraveerde  en  veelkleurige  lijnen  van  zelf  de  aandacht  trek- 
ken  en  geboeid  houden ;  en  daarom  meent  spreker  zieh  op  den  Deken  zelven  als 
een  verdediger  te  mögen  beroepen.  Wil  men  deze  wijze  om  den  kruisweg  op 
koperen  platen  in  gekleurd  email  aan  te  brengen  veroordeelen ,  dan  wordt  het 
schilderen  der  kruiswegstaties  op  goudgrond  door  hetzelfde  vonnis  getroffen.  (Mis- 
schien  biedt  zieh  latcr  voor  den  spreker  de  gelegenheid  aan,  om  op  de  zaak  terug 
te  komen.) 

Eenige  door  den  Heer  Joseph  Cuypers  aangeboden  teekeningen  gaven  aan- 
leiding  tot  het  debat  over  een  in  het  begeleidend  schrijven  geopperd  voorstel  „dat 
de  leden  van  het  Gilde  hunne  werken,  hoe   gering  ook,  dienen  te  verzamelen.'' 

Dit  voorstel  wordt  met  ingenomenheid  begroet  en  vcle  aanwezige  kunste- 
naars  beloven  bijdragcn  voor  de  aan  te  leggen  verzameling.  Deze  zal  door  de 
secrctarissen  beheerd  worden  en  alleen  voor  de  Gildebroeders  te  bezichtigen  zijn. 

Daarna  brengt  de  Deken  een  woord  van  hulde  en  gelukwensching  aan 
Professor    Dr.    Andreas    Jansen    voor    de    voltooiing    van  „Neerlandia  Catholica." 


19 

Sprekcr  zegt,  dat  de  schoone  uitvoering  van  den  tekst  en  de  miniaturen,  zoowel 
als  van  den  band  dit  werk  stempelcn  tot  een  „monumentum  acre  perennius"  dat 
ook  aan  latere  geslachten  getuigen  zal  van  den  bloci  der  cliristelijke  kunst  in  Neder- 
land  op  hat  einde  der  iQ'ls  eeuw.  Dr.  Jansen  dankt  voor  deze  woorden,  maar, 
als  lid  van  het  Gilde,  is  het  hcm  cene  groote  voldoening,  te  mögen  verklaren,  dat 
vooral  aan  de  niedewcrking  van  leden  van  het  St.  BernulphusGilde  het  Album 
Ncerlandia  Catholica  zijn  welslagcn  te  danken  hccft  en  dat  hij  van  iederecn  ver- 
nemen  mocht,  hoe  hun  werk  ondcr  het  beste  wat  men  in  het  Album  bewondert, 
mag  gerekend  worden. 

Voor  de  aan  te  leggen  verzameling  van  teekeningen  der  leden  van  het 
Gilde  bicdt  Dr.  Jansen  al  de  teekeningen  en  afdrukken  der  platen  van  het  Album  aan. 

Hierna  wordt  den  Heer  W.  Mengelberg  het  woord  gegeven,  die  deschilde- 
rijen  der  oud  keulsche  school  in  ons  Museum  aanwezig,  bespreekt.  Daar  de 
Heer  Mengelberg,  op  verzoek,  zieh  bereid  verklaarde  zijne  improvisatie  op  schrift 
te  stellen  voor  het  verslag  van  het  volgend  jaar,  meenen  wij  thans  met  deze  körte 
aandniding  te  kunnen  volstaan.  i)  Een  interessante  illustratie  op  Mengelbergs  hooge 
waardering  dezer  schilderijen  was  de  mededeeling  van  den  Dcken,  dat  Dr.  Bode, 
Directeur  van  het  museum  te  Berlijn,  meermalen  pogingen  had  aangewend  om 
deze  voor  rekening  van  den  Pruisischen  Staat  te  koopen.  De  vergadering  wordt 
met  gebed  gesloten. 

VERGADERING  VAX  5  JULI  1S8S. 

Gebed.  Daar  het  exemplaar  van  „Neerlandia  Catholica"  op  tafel  lag,  nam 
Dr.  Jansen,  die  het  aan  de  Gilde  aanbood,  deze  gelegenheid  te  baat,  om  nogmaals 
zijnen  warmen  dank  te  betuigen  aan  de  leden  van  het  Gilde,  wier  talent  en  toe- 
wijding  de  uitgave  van  het  Album  hadden  doen  slagen.  De  Deken  dankt  de  com- 
missie  van  redactie  voor  het  versehenen  „Verslag  van  'S/'"  cn  deelt  mede,  dat 
het  overal  met  zeer  veel  Sympathie  ontvangen  is. 

Tot  leden  worden  benoemd : 

A.  M.  C.  van  Cooth,  Rector,  Amsterdam. 
G.  Hartman,  Pastoor,  Utrecht. 
F.  M.  van  Dijk,  Plebaan  en  kanunnik,  Breda. 
F.  L.  Stracke,  Beeldhouwer,  Haarlem. 
Ontvangen   een   brief  van   Mgr.    A.    Godschalk,   als  dankbetuiging  voor  het 
verslag.     De   Deken    deelt   mede,    dat    hij    eene   dringende  uitnoodiging  heeft  ont- 


I )    Zie  hier  achter. 


20 

vangen  van  Pastoor  Willemsen,  die  voorstelt,  voor  de  kunstreis  van  dit  jaar  Maas- 
tricht en  dan  ook  St.  Odilienberg  te    bezoeken.    Hij  biedt  ons  zijne  gastvrijheid  aan. 

Er  wordt  gestenid ,  of  de  kunstreis  dit  jaar  zal  zijn  naar  Elten  en  Emmerik , 
of  naar  St.  Odilienberg,  Roermond  en  Maastricht.  Het  laatste  wordt  aangenomen 
en  de  reis  bepaald  op   l8  en   19  Juli. 

De  Deken  vertoont  eenige  teekeningen  van  vloeren^  die  hij  van  plan  is  in 
het  koor,  in  de  beuken,  en  in  de  doopkapel  zijner  kerk  te  leggen,  en  die  ont- 
worpen  zijn  in  den  geest  der  vloeren,  gelijk  deze  op  meerdere  schilderijen  der 
I5('een  i6de  eeuw,  ook  in  het  Aartsb.  Museum  aanwezig,  worden  aangetroffen. 

Spreker  meent  dat  zij  de  gewenschte  motieven  bieden ,  die  bij  't  ontwerpen 
eener  bevloering  onzer  laat-Gothische  kerken  kunnen  dienen.  De  voorbeelden  der 
I2<le  en  T3'le  eeuw,  in  Frankrijk  en  ook  ten  onzent  —  o.  a.  de  vloer  gevonden  in 
een  huis  aan  het  Janskerkhof  te  Utrecht,  —  in  groot  getal  voorhanden,  waren 
meestal  te  nionumentaal  en  te  kostbaar.  Vervolgens  wijst  hij  op  het  verschü,  dat, 
zijns  inziens  tusschen  een  vloer  van  tegels  en  een  vloerkleed  of  tapijtheerschen  moet. 
Het  verschillend  materiaal  (=  tegels  of  stof,)  geeft  van  zelf  dit  onderscheid  in  uitvoe- 
ring  aan.  Leeken  meenen ,  dat  als  zij  een  carrelage  zien  ,  de  kunstenaar  er  naar  streefde 
een  vloerkleed  (tapijt)  na  te  bootsen.  En  de  kunstenaars  bevorderen  zelfdikwijls 
de  veroordeelensvvaardige  opvatting,  volgens  welke  de  kunstenaar  dan  het  hoogste  be- 
reikt  heeft  als  hij  een  bevloering  van  tegels  zooveel  mogelijk  op  een  vloerkleed 
(tapijt)  van  stof  heeft  doen  gelijken.  Immers  zij  leggen  in  zulk  eene  bevloering  loopers , 
om<^even  ze  niet  randen  en  bovendien  worden,  door  allerlei  figuurlijke  voorstellingen, 
daarin  nog  versieringen  aangebracht.  (De  Deken  waarschuwt  vooral  tegen  het  aan- 
brengen  van  heiligenbeeiden  of  van  welke  gewijde  voorstellingen  ook  op  een  vloer.) 

De  Heer  Joseph  Cuypers  vroeg  verlof  deze  opmerkingen  van  den  Deken 
eenigszins  nader  te  mögen  toelichten,  Hij  bood  zijne  verontschuldiging  aan , 
dat  hij,  voor  de  eerste  maal  ter  vergadering  aanwezig,  eene  zienswijze  ver- 
dedigde,  die,  hoewel  in  hoofdzaak  met  het  gevoelen  van  den  Deken  overeen- 
stemmend,  toch  in  eenige  onderdeelen  daarvan  afvveek. 

Leeken  gebruiken  voor  eene  bevloering  met  tegels  dikwijls  het  woord  „tapijt," 
en  hij  zelf,  als  vakman,  meent  daartegen  niet  zooveel  bezwaar  te  moeten  hebben, 
wijl,  zijns  inziens,  dit  versieren  der  vloeren  ontleend  is  aan  de  textiele  kunst  van 
het  Oosten,  die  vooral  door  de  kruistochten  in  het  Westen  behend  werd  en  ook 
onze  kunstenaars,  door  hare  juiste  geometrische  figuren  en  schitterende  kleuren , 
geinspireerd  heeft  "hunne  talenten  ook  aan  dit  kunstvak  te  wijden  met  het  materiaal, 
wat  zij  hier  ter  beschikking  hadden.  Zijne  opvatting  van  eene  bevloering  met 
tegels  is  dat  zij  de  ruimte  zoowel  bekleeden  als  versieren  moet.  Als  van  zelf  om- 
geeft  men  de  bevloering  met  een  rand ,  die  tevens  (als  herhalende  lijn)  ook  aan  de 
muren  der  kerk  voor  het  oog  meerdere  vastheid  schenkt.  (Spreker  wijst  ter  ver- 
duidelijking  op  den  ingelegden  rand  van  de  tafel  in  de  gildezaal  aanwezig).  Ver- 
volgens,    wat    men    gewoonlijk    den    looper    bevloering   noemt,    is    feitelijk    geen 


21 

looper,  maar  de  middcUijn  der  composities,  en  wanneer  deze  nu  van  het  altaar, 
uitgaat  ,  of  naar  het  altaar  heenwijst,  ligt  daarin  bovendien  eene  schoone 
symbolische  betcekenis,  wijl  van  het  altaar  alle  genadc  die  in  de  kerk  stroomt, 
haar  oorsprong  neemt. 

Verder  zoekt  het  oog  in  zulke  ruime  vlakten  van  tijd  tot  tijd  eenrustpunt: 
en  wanneer  nu  hieraan  door  matig  aangebrachte  en  gepaste  vcrsieringcn  voldaan 
wordt,  dan  is,  zijns  inziens ,  ook  daartegen  niet  veel  in  te  brengen. 

Hij  gecft  den  Deken  volmaakt  toe,  dat  men  niet  moet  trachten  een  ge- 
weven  vloerkleed  in  tegels  na  te  bootsen. 

De  Deken  dankte  den  Heer  Cuypers  voor  zijne  woorden ;  indien  hij 
soms  in  wat  krasse  woorden  zijne  mcening  mocht  hebben  uitgedrukt,  was 
het  zijne  bedoeling,  om  ook  ovcr  dit  punt  gedachtenwisseling  uit  te  lokken.  Ook 
in  d6tails  moet  men  zuivere  beginselen  huldigen :  's  Heeren  Cuypers  opmerkingen 
schenen  hem  vooral  waarde  te  hebben  waar  het  geldt  een  vloer  te  leggen  in 
Kathedralen  of  andere  groote  kerkcn.  De  Deken  had,  bij  zijne  bespreking , 
vooral  het  oog  op  de  kleinere  ruimten  van  onze  gewone  stads  of  dorpskerken.  Hij 
geeft  het  den  Heer  Cuypers  toe,  dat  onze  kunstenaars  de  textiele  kunst  uit  het 
Oosten  hebben  willen  nabootsen:  maar  wij  moeten  daarbij  ook  niet  vergeten,  dat 
het  materiaal,  wat  wij  voor  deze  nabootsing  gebruiken,  als  ieder  ander,  zijn 
eigenaardige  behandeling  vordert. 

Daarna  werd  deze  druk  bezochte  vergadering,  waar  wij,  tot  ons  genoegen, 
ook  vele  leden  van  buiten  ontmoetten,  met  gebed  gesloten. 

Eenige  leden  bleven  onder  gezelligen  kout  nog  een  uurtje  bij  elkander. 

ALGEMEENE  VERGADERING  VAN  17  JULI   1S8S. 

Daar  de  Deken  reeds  op  reis  is,  om  voor  den  goeden  uitslag  van  den 
kunsttocht  op  morgen  en  overmorgen  te  zorgen,  opent  de  Vice-Deken  met  gebed 
de  vergadering  en  sprak  daarna : 

Mijne  Heeren! 

Het  is  ons  een  vereerende  en  tevens  vreugdevolle  taak  bij  deze  Algemeene 
Vergadering  te  kunnen  mededeelen,  dat  het  St.  BernulphusGilde  sinds  de  laatst 
gehouden  jaarlijksche  algemeene  vergadering  opnieuw  aan  levenskracht  heeft  ge- 
wonnen en  dat  de  gehouden  driemaandelijksche  vergaderingen  over  "t  geheel  ge- 
nomen,  druk  werden  bezocht. 

Van  de  kunstreis  naar  Haarlem  en  de  daarop  gevolgde  vergadering  gaf  het 
den  leden  toegezonden  ge'illustreerd  verslag  de  uitvoerigste  mededeelingen,  welk 
verslag,  het  mag  hier  met  voldoening  en  tot  eer  der  commissie  van  redactie  worden 
gezegd,  dat  van  het  vorig  jaar  aan  belangrijkheid  van  tekst  en  schoone  illustratien 
zeker  heeft  overtroffen. 


22 

In  de  vergaderingen  na  i  Januari  gehouden  werden  de  belangrijke  bespre- 
kingen  over  den  kruisweg  voortgezet,  die  aanleiding  gaven  tot  menige  interessante 
en  leerzame  opmerking.  Ook  andere  gewichtige  onderwerpen  o.a.  over  Neerlandia 
Catholica ;  over  kerkvloeren ,  over  eene  aan  te  leggen  verzameling  van  kunstwerken 
der  Gildebroeders  enz.  enz.  werden  met  succes  behandeld. 

In  dit  jaar  verwierf  het  Gilde  meerdere  nieuwe  leden;  helaas  ook  enkelcn 
werden  ons  door  den  dood  ontnomen.     Zij  rüsten  in  vrede! 

Behalve  onzen  doorluclitigen  Beschermheer  telt  ons  Gilde  thans:  12  be- 
schermende  leden,  12  eereleden,  20  correspondeerende,  en  176  gewone  leden, 
wier  ijver  voor  ons  doel,  de  bevordering  van  het  wäre,  het  goede ,  het  schoone, 
aan  het  Gilde  een  degelijken  waarborg  voor  de  toekomst  verzekert. 

Bij  wettige  afwezigheid  van  den  penningmeester  geeft  de  Heer  Zellerhof 
het  finanticel  verslag. 

Het  blijkt,  dat  wij  ons  in  een  batig  saldo  mögen  Verheugen. 

Tot  gewone  leden  worden  aangenomen : 

R.  J.  J.  ter  Horst,  Kapelaan  te  Duiven. 
Th.  van  Berkel,  R.  K.  Pr.  te  Utrecht. 

De  twee  bestuursleden,  die  volgens  den  rooster  moesten  aftreden,  werden 
herkozen :  J.  F.  L.  Lindsen  en  Dr.  Th.  Lunter. 

Daarna  had  de  Vice-Dcken  de  beleefde  vriendelijkheid,  om  nog  eenige  körte 
aanwijzingen  te  geven  voor  den  morgen  te  houden  kunsttocht. 

VERGADERING  VAN  4  OCTOBER  1888. 

De  Deken  opent  de  vergadering  met  gebed ;  daarna  worden  de  notulen  der 
vorige  vergadering  voorgelezen,  en  goedgekeurd. 
Het  Bestuur  stelt  6  nieuwe  leden  voor: 

Dr.  W.  H.  Nolens,  Professor  te  Rolduc. 
Dr.  Alph.  Ariens,  Kapelaan  te  Enschede'. 
Dr.  Theod.  Vlaming,  Professor  te  Warmond. 
H.  van  Peer,  Pastoor  te  Soest. 
G.  Overwijn ,  Kapelaan  te  Arnhem. 

H.  A.  P.  C.  van  der  Waarden,  R.  C.  Pr.  Seminarie  Rijsenburg 
Zij  worden  allen  aangenomen. 

De  Heer  Geuer  deelt  mede,  dat  hij  met  den  Weleerw.  Pastoor  van  Ooster- 
beek  gesproken  heeft  over  het  raam,  door  het  St.  Bernulphus- Gilde  in  de  kerk  te 
Oosterbeek  te  plaatsen;  daar  er  nog  eenig  verschil  van  zienswijze  is,  stelde  de 
Dcken  voor  hem  te  machtigen  deze  zaak  met  den  Weleerw.  Pastoor  te  bespreken 
en  tot  een   goed  einde  te  brcngen      Hiertoe  werd  besloten. 

De  Deken  besprak  zijne  reis  naar  Frankrijk  en  Noord-Italie.  In  Avignon 
had    vooral    het    „palais    des    Papes,"     met    zijne    karakteristieke    de'tails,  zijne 


23 

cellen  voor   de  pauskeuze  en  de  kapel,  versierd  niet  muurschilderingen  van  Simon 
Memmi  zijne  aandacht  getrokken. 

Marseille  bezit  cen  oude  en  nieuwe  kathedraal.  De  oude,  uit  de  lo«  of 
lie  eeuw,  is  zecv  interessant;  een  sarcophaag  der  5'1«  eeuw  is  tot  altaar  ingericht 
en  de  abside  is  met  zeer  vroegc  mozaicken  versierd.  De  nieuwe  is  een  kind  der  fantaisic, 
maar  van  een  man,  die  eerbied  hecft  voor  traditie  op  hct  gebied  der  kerkelijke 
kunst  en  een  groot  meesterschap  ovcr  de  vormen  bezit.  Hij  had  even  goed 
een  Romaansche  of  Gothische  kerk  können  bouwen :  daar  op  den  grens  van  het 
Oosten  heeft  hij  verschillende  stijlen  gccombinecrd.  Een  gevaarlijk  werk  voor 
mindere  kracht!  Ook  in  ons  Vaderland  is  er  een  voorbeeld  van:  zij  hebben  hct 
beproefd,  „et  ils  sont  tombes." 

Wat  N.  Dame  de  la  Garde  aangaat :  als  men  in  een  bepaalden  stijl  wil  bouwen 
dan  mag  men  ook  eischen  stellen;  en  stelt  men  deze,  dan  is  het :  „un  oeuvre  manquc.'' 
Genua:  fa^ade  van  S  Lorenze:  (omstreeks  12«  of  13«  eeuw)  een  rijkdom  van 
sculptuur,   die  allesovertrcft  en  toch  een  wel  begrepen  soberheid,   die   imponeert. 

De  Deken  was  in  21  jaar  niet  in  dat  gedeelte  van  Italic  geweest,  waar 
men  Middelecuwsche  kunst  vindt.  Want  naar  Rome  (waar  de  Deken  nog  kort 
geleden  was)  gaat  men  niet  bij  voorkeur  om  Middelecuwsche  kunst  te  bestudeeren. 
In  Rome  vindt  men  behoudens  enkele  uitzonderingen  alleen  nog  eenige  debris  van 
oude  kunst  en  dan  de  Renaissance.  Welnu,  nu  hij  in  Noord  Italic  eenigen  tijd  kalm  en 
zonder  vooroordeel  heeft  rondgezien ,  aarzelt  hij  niet  te  verklaren,  dat  het  een  leugen  is, 
als  Lübke  en  consortcn  ons  diets  willen  maken  „dass  die  Italiener  von  der  Gothik 
nichts  verstanden  haben."  In  Pisa,  Siena,  Florcnce,  Ravenna  en  Verona  bewondcrden 
wij  dag  op  dag,  kunststukken  van  de  13  en  14  eeuw:  kerkcn,  kloosters,  muur- 
schilderingen enz.  die  door  onze  Noordsche  Middelecuwsche  meesters  niet  anders 
gedacht  en  uitgevoerd  zouden  zijn,  Indien  het  verschil  van  temperatuur,  intensiteit 
van  licht,  materiaal  hun  in  de  wijze  van  uitvoering  geen  andere  eischen  gesteld 
had.  Om  op  eenige  details  te  wijzen,  die  in  de  verschillende  landen,  naar  hun 
eigenaardigheid ,  ook  cen  verschil  van  uitvoering  van  denzelfden  stijl  noodzakelijk 
meebrengen:  in  Italic,  wijl  minder  regen  en  sneeuw,  vlakke  daken,  hier  juist  omge- 
keerd ;  in  Italic ,  om  het  intensieve  licht  uit  te  sluiten ,  kleine  vensters ,  hier  groote 
vensters,  om  toch  maar  al  het  te  verkrijgen  licht  binnen  te  laten  i);  in  Italic  is 
het  aangewezen  materiaal  het  marmer  in  zijn  verschillende  kleuren,  hier  hebben 
wij  in  den  regel  slechts  baksteen  en  zandsteen  ter  onzer  beschikking. 

Ook  wat  beeldhouwwerk  aangaat,  kan  Italie  ons  tot  voorbeeld  zijn;  hij 
heeft  in  Italiaansche  kerken  een  menigte  kunstwerken  gezien ,  die  wij  kunnen 
navolgen.     Wil   men   zijne  kerk  met  middeleeuwsche  sculpturen  versieren  (Mengel- 


1)  Architect  Tepe  maakte  hier  de  opraerking,  dat  evenals  in  ItaliS  de  groote  muurvlakten  in 
het  Noorden  de  groote  vensters  de  aangewezen  plaatsen  zijn:  daar  voor  muur-  hier  voor  glasschilderin- 
gen.     Hierraede   valt   van   zelf  ook   de  opwerping,  alsof  de  Gothiek  vijandig  zou  zijn  aan  groote  muur- 


24 

berg  heeft  er  vroeger  reeds  op  gewezen)  dan  kan  men  in  Italic  te  keur  en  te  keus 
zijn  modeilen  vinden.  Op  ieder  gebied  der  kunst  wijst  dit  schoone  land  ook  onze 
kunstenaars  de  heerlijkste  voorbeelden  aan. 

Ten  slotte :  men  moet  ook  een  open  oog  hebben  voor  hetgeen  tegenwoordig 
in  Italic  geschiedt;  de  nieuwe  facade  aan  den  Florentijnschen  dorn  was,  met 
't  oog  op  het  reeds  bestaande,  een  zware  taak,  die  uitstekend  vervuld  is.  S.  Maria 
della  Spina  in  Pisa  is  een  juvveeltje  gehcel  in  marmer,  dat  bij  zijn  restaurantie 
niets  hceft  verloren.  Vooral  ook  in  Ravenna  wordt  alles  met  groote  zorg  en  zaak- 
kennis  hersteld. 

Daarna  wijdde  de  Deken  nog  ecnige  gevoelvoUe  woorden  aan  de  dierbare 
nagedachtenis  van  den  Antwerpschen  kunstschilder  Louis  Hendriks,  iS  Sept.  1.1. 
in  den  Heer  overleden.  Hij  was  met  hart  en  ziel  onze  kunstrichting  toegedaan ; 
en  het  is  zijne  onsterfelijke  eer,  dat  een  man  met  zijn  groote  talenten,  de  ver- 
leidingen  van  een  valsch  realisme  overwinnend,  in  zijn  leven  zoowcl  als  in  zijn 
kunst  een  christelijk  meester  was. 


vlakten  en  daardoor  aan  muurschilderingen.  De  Italiaansche  Gothiek  huldigt  de  muurschilderingen  op 
de  ruimste  wijze  (zie  bv.  de  kerk  te  Assisie);  in  het  Noorden,  waar  de  gesteldheid  van  het  licht  kleine 
muurvlakten  en  groote  vensters  vordert,  schildert  men  in  plaats  van  op  den  muur,  op  het  glas.  Van 
daar  dan  ook  heeft  de  glasschilderkunst  in  het  Noorden  veel  grooter  meesterstukken  aan  te  wijzen  dan 
in  Italie. 


■POOHisnaDa  ones  pg  Lanccg"- 


•oosc-cqo€<L- 


s.iiiitTsm.i,-(-rtTr+^.-4-,4-^  '-m-'' 


•poon.si?€iDfi  onan  Dti  SR^«jir.q- 


KUNSTREIS 


VAN   HET 


JSt.  Bernulphus-^ilde 


NAAR 


LIMBURG. 


De  zevenjarige  heiligdomsfeesten  in  dezen  zomer  weder  te  Maastricht  ge- 
vierd,  waren  de  aanleiding,  dat  in  de  Gildevergadering  van  i  Juni  het  besluitwas 
genomen  om  de  voornaaniste  Limburgsche  monumenten  voor  dit  jaar  tot  doel  te 
nemen. 

Talrijk  waren  de  gildebroeders  reeds  des  morgens  vergaderd  aan  't  Station 
te  Utrecht,  en  opgewekt  door  de  vreugde  der  ontmoeting  van  menigen  goeden 
vriend,  stoomde  het  gezelschap,  steeds  in  aantal  toenemende,  naar  Roermond 
door.  Hier  mocht  reeds  onmiddellijk  blijken  met  hoeveel  goeden  wil  men  algemeen 
bezield  was,  daar  het  geduld  der  reizigers  op  de  proef  werd  gesteld  door  de  om- 
standigheid,  dat  bij  't  vallen  van  plasregens  er  aanvankehjk  niet  voldoende  rijtuigen 
waren  om  hen  naar  Sint  Odilienberg  te  brengen. 

Recht  broederlijk  was  de  ontvangst  van  den  ZeerEerw.  Heer  Pastoor  van 
„Berg"  die  ons  de,  door  zijn  vasthoudenden  ijver  voltooide  en  herstelde,  aloude 
kerk  van  de  H.H.  Wiro,  Plechelmus  en  Otgerus  in  al  hare  aanlokkelijkheid  zou 
toonen.  De  schoone,  verheven  ligging  op  den  berg  der  Heilige  Odilia  hadden  wij 
bij  de  aankomst  reeds  bewonderd;  nu  werd  de  rondgang  om  de  kerk  voortgezet 
om,  door  't  westportaal  binnentredende  den  geheelen  m>-stieken  godsdienstigen  en 
rüstigen    indruk    te    ontvangen     die   deze  kleine  kerk  door  de  schoone  en  ernstige 


26 

vormen ,  weet  in  te  boezemen.  Binnentredende  deelde  de  ZeerEerw.  Heer  Pastoor 
de  volgende  geschiedkundige  bijzonderheden  mede,  terwijl  bij  de  bezichtiging  de 
nadere   uiteenzetting  van  elk  deel  der  architectuur  volgde. 

De  kerk  van  St.  Odilienberg .  wegens  hären  prachtigen  romaanschen  bouw- 
trant  zoo  belangrijk  voor  de  oudheidkenners ,  heeft  vooral  voor  de  Geloovigen  van 
het  bisdom  Roermond  eene  hooge  waarde.  Zij  toch,  zooals  Knippsnbergh  op- 
nierkt,  is  de  moederkerk  van  het  Bisdom,  en  omdat  van  hier  uit  het  eerste  licht 
des  Evangelies  gesehenen  heeft  over  de  streken  welke  dit  Bisdom  uitmaken ,  en 
omdat  de  overbrenging  van  Odilicnberg's  Kapittel  naar  Roermond  in  1361 ,  de 
aanleiding  werd  welke  in  1559,  bij  de  keuze  eener  voor  den  op  te  richten  Bis- 
schopszetel  geschikte  stad,   de  balans  ten  gunste  van  Roermond  deed  overslaan. 

Gelukkiger  dan  zoovele  andere  eerbiedwaardige  gestiebten,  mocht  de  kerk 
van  Odilienberg,  ofschoon  zij  tot  twee  keeren  toe  hären  ondergang  nabij  was,  de 
verwoestingen  door  den  tand  des  tijds  aangericht  en  de  rampen  des  oorlogs  over- 
leven,  en  zijn  voor  haar,  naar  wij  hopen,  de  dagen  niet  ver  meer  verwijderd, 
waarin  zij  op  nieuw  met  jeugdigen  luister  zal  prijken ,  als  het  sprekend  beeld  van 
de  H.  Katholieke  Kerk  welke ,  ofschoon  voortdurend  aangevallen ,  nimmer  bezwijkt, 
maar  telkens  uit  de  vervolging,  met  nieuwen  glans  omstraald,  optreedt. 

De  kerk  van  Odilienberg,  gelegen  aan  den  linker  oever  der  Roer  op  een 
berg  die  oudtijds  St.  Pietersberg  heette,  was  oorspronkeiijk  aan  den  H.  Petrus, 
doch  werd  bij  hare  herstelling  in  16S6  aan  de  HH.  Wiro,  Plechelmus  en  Otgerus 
toegewijd;  zij  is  gebouwd  in  een  latijnsch  kruis .  met  3  koren  ten  oosten,  uit  berg- 
en zandsteen ,  waartusschen  hier  en  daar  keisteenen  en  stukken  van  Romeinsche 
pannen  zijn  ingemetseld ;  de  muren  zijn ,  voor  zoover  men  heeft  kunnen  nagaan  ; 
inwendig  met  gietwerk  gevuld ;  in  den  loop  van  dezen  zomer  zijn  in  den  muur  van 
den  noordelijken  kruisarm  en  bij  de  grondslagen  van  den  zuidelijken  toren  zelfs 
stukken  van  zuiltjes  gevonden,  welke  tot  eene  oudere  kerk  of  een  ander  gebouw 
behoord  h ebben. 

Naar  de  nog  bestaande  gedeelten  te  oordeelen,  dagteekent  de  kerk  uit  de 
lOtie  of  iide  eeuw,  ofschoon  het  waarschijnlijk  is  dat  van  de  oudere  kerk  nog 
gedeelten  zijn  blijven  staan,    en  00k  in  de  I2<ie  eeuw  nog  eraan  gebouwd  is. 

Het  middenkoor,  vijfhoekig  uit  den  achtkant  gesneden,  ontvangt  het  licht 
door  3  rondbogige  vensters  in  de  achterste  vakken  aangebracht,  längs  de  vakken 
van  het  koor  verheffen  zieh  zes  ronde  kolommetjes  rüstende  op  den  plintmuur , 
behalve,  van  elken  kant,  de  middelste  welke  op  een  laag  contrefort  steunen.  De 
twee  zijkoren,  met  2  vensters,  een  in  het  midden  en  een  aan  den  buitenkant, 
hebben  eene  ronde  inspringende  absis.  i) 


I)     ^^'j   ge^'en  hier   de   beschrijving,  00k  wat  de  maten  betreit,  van  de  kerk  200  als  zij  geweest 
is  en  wederom  opgebouwd  is. 


27 

Tusschcn  hct  middenkoor  en  de  zijkoreii  verheffcn  zieh  de  twee  torens , 
naar  de  Icngte  in  vijf  vakken  verdeeld  en  veel  gelijkend  op  de  torens  der  voor- 
malige  abdij  van  Knechsteden  bij  Keulen. 

De  stcrk  uitspringende  kruisarmen,  lager  dan  het  middenschip ,  hebben  drie 
langwcrpige  venstcrs  in  den  topgevcl,  welke  met  halfronde  boogjcs  op  kraagstce- 
ncn  rüstend  versierd  is. 

Met  iniddenpand  en  de  zijpanden  ontvangen  clk  van  weerszijden  het  licht 
door  vijf  vcnsters,  waarvan  evenvvel  hct  middcistc  in  het  noordelijk  zijschip  door 
eene  deur  met  puntigcn  timpaansteen  vervangen  is. 

Inwendig  hccfc  de  kerk  van  af  de  absis  tot  den  wcstclijkcn  muur  eene  lengte 
van  32,28m.  Het  langschip  der  kerk,  dat  16,96™.  in  lengte  en  15  17min  breedte 
meet,  is  door  twce  rijcn  van  vicrkante  pilaren  in  drie  schepen  verdeeld,  waarvan 
het  middelste  7,05™  de  zijschepen  3,24m  breed  zijn;  die  pilaren  rüsten  op  een 
Vierkanten  schuins  opgaandcn  voet  en  zijn  bekroond  met  fraai  geprofileerde  kapi- 
teelen,  welke  de  rondbogen  dragen;  ook  de  kapiteelen  in  het  dwarsschip  en  de 
3  koren  zijn  fijn  bewerkt. 

Het  middenkoor  is  8,46'"  lang,  S,47"i  breed;  de  zijkoren  hebben  eene 
lengte  van  5,66'"  en  eene  breedte  van  2,64"!:  deze  3  koren  zijn  met  een  tongewelf 
bedekt.  Uit  het  middenkoor  gaat  men  van  weerszijden  in  de  torens  welke  in  de 
benedenverdieping  van  een  kruisgewelf  voorzien  zijn :  de  verdere  toegang  tot  de 
torens  wordt  verleend  door  twee  deuren,  welke  in  het  dwarsschip  op  eene  hoogte 
van  ongeveer  3.40"'  boven  den  vloer  geopend  zijn.  Voor  het  overige  heeft  de 
kerk  geene  gewelven. 

Vroeger  had  de  kerk  daarenboven  nog  een  rijk  versierd  portaal,  dat  waar- 
schijnlijk  ten  zuiden,  tegenover  den  noordelijken  ingang,  gebouwd  was,  en  waar- 
van nog  een  kapiteel  en  twee  beeiden,  bestemd  om  de  rondbogen  te  dragen, 
bewaard  zijn.  Deze  prachtige  beeiden  uit  de  12^6  eeuw,  stellen  de  H.  H.  Aposte- 
len  Joannes  en  Jacobus  voor  i);  met  het  beeld  van  den  kerkpatroon,  de  H.  Petrus, 
die  zieh  zeker  binnen  de  kerk  bevond,  hebben  wij  hier  derhalve  Apostelen  van 
den  Thabor,  om  ons  te  herinneren  dat  ook  deze  berg  de  Thabor  was,  waar  de 
heerlijkheid  Gods  aan  de  H.H.  Wiro,  Plechelmus  en  Otgerus  versehenen  is. 

Van  de  oude  kerkmeubelen  is  niets  meer  over  dan  een  zeer  oude  steenen 
doopvont ,  2  romaansche  Christusbeeiden  en  drie  gothische  vaatjes  voor  de  H.H.  Olien. 

De  kerk  van  Odilienberg  erkent  en  vereert  als  hare  stichters  de  H.H. 
Wiro  en  Plechelmus,  twee  bisschoppen  uit  Schotland,  en  hun  diaken,  den  H. 
Otgerius,  een  Engelander. 


I)  De  H.  Joannes  wijst  met  den  rechtervinger  op  een  strook,  welke  hij  in  zijne  linkerband  houdt 
met  de  spreuk  uit  zijn  eersten  brief  (IV  :7):  Diligamus  invicem  quin  ta'ilas  e.x  Deo  est  (Hebben  wij  e!- 
kander  lief,  wijl  de  liefde  uit  God  is) ;  de  H.  Jacobus  houdt  voor  zijne  borst  een  geopend  boek,  met  de 
woorden  :  Amiais  stcicli Iiuiiis  iiiimkus  Deicomtiltiitur  (De  vriend  dezer  wereld  wordt  een  vijand  Gods.  IV  :  4). 


2S 

Deze  drie  mannen ,  door  de  liefde  van  Christus  gedreven ,  hadden  omtrent 
het  einde  der  7^^  eeuw  hun  vaderland  verlaten,  oni  00k  eiders  zielen  voor  Chris- 
tus te  winnen. 

Met  dit  doel  begaven  zij  zieh  tot  den  hofmeier  van  Austrasic,  Pipijn  van 
Herstal,  die,  ofschoon  zijn  omgang  met  Alpais  een  tijd  lang  zijn  roem  verduis- 
terde,  met  al  den  ijver,  aan  zijn  vroom  geslacht  eigen,  de  missionarissen  onder- 
steunde.  Terwijl  de  H.  Willibrord  onder  de  Friezen  voor  het  Evangelie  arbeidde, 
predikten  onze  drie  Heiligen  in  de  aan  Friesland  grenzende  streken ,  welke  later 
de  hertogdommen  Gelderland ,  Kleef  en  Gulik  uitmaakten. 

Dankbaar  voor  de  beschaving,  welke  zij  in  zijne  staten  gebracht  hadden, 
cn  vol  eerbied  voor  hun  heiligen  levenswandel,  schonk  Pipijn  hun  een  berg  te 
midden  van  bosschen  op  den  linker  oever  der  Roer  gelegen,  opdat  zij  zieh  hier, 
in  hunne  laatste  levensdagen ,  verwijderd  van  alle  wereldsch  gewoel ,  des  te  vrijer 
aan  hemelsche  betrachtingen  konden  wijden  en  in  stille  afzondering  de  komst  des 
Heeren  afwachten. 

In  het  jaar  706,  volgens  de  overlevering  l),  kwamen  dan  onze  Heiligen 
naar  dezen  berg,  ahvaar,  zegt  de  levensbeschrijver  van  den  H.  Wiro  2)  ,  ,,eene 
kapel  ter  eere  der  H.  Maagd  en  Moeder  Gods  Maria  gebouwd  en  gewijd  werd 
(of  was),  en  tevens  onder  de  aanroeping  van  den  H.  Petrus  eene  sierlijk  bewerkte 
kerk  met  klooster,  uit  steen  werd  opgetrokken ,  welke  thans  nog  (ten  tijde  des 
schrijvers)  bestaan.'' 

Deze  woorden,  welke  in  den  tekst  niet  zeer  duidelijk  zijn,  werden  door  de 
overlevering  (geboekt  in  de  Offida  propria  SS.  et  Festonim  dicee.  Rurcem,  in 
1605  en  1609  door  bisschop  Cuyckius  uitgegeven ,  alsmede  in  eene  Circulaire 
van  den  bisschop  Jacobus  a  Castro,  van  3  Maart  1630,  en  in  het  Mandement 
van  Reginaldus  Cools  dat  vvij  hierachter  laten  volgen)  in  dien  zin  uitgelegd  dat  de 
kapel  der  H.   Maagd  reeds  vöör  de  aankomst   der  drie  Missionarissen  bestond. 

Het  is  voorzeker  zeer  waarschijnlijk,  en  het  Leven  van  den  H.  Plechelmus  3) 
geeft  dit  duidelijk  te  verstaan ,  dat  reeds  vroeger  het  zaad  des  Evangelies  in  deze 
streken,  welke  van  af  de  oudste  tijden  tot  het  bisdom  Maastricht  behoorden,  was 
uitgestrooid  geworden;  want  ofschoon  de  Bisschoppen  van  Maastricht,  die  allen 
als  Heiligen  vereerd  worden,  hun  werkkring  voornamclijk  naar  het  meer  bevolkte 
Zuiden    uitstrekten,    valt    er    niet  aan  te  twijfelen  of  sommigen  van  hen  00k  naar 


1)  Knippenbergh.  Hist.  eccles.  duc.  Geldrice  p.  33  en  Duysnit  jaerig  JnliU  van  de  HH.  Wiro , 
PUchelmus  en  Otgeriis  bl.  20;  alsmede  A.  Wolters,  de  HH.  IViro,  Plechelmus  en  0/gerus  bl.  48  Pagius 
en  na  hem  Gnesq.  t.  VI  p.  19S  geven  het  jaar  700  aan. 

2)  Locum  remotum  a  mundi  negotiis  Dux  ipse  B.  Wironi  concessit  ad  manendum,  qiu  locus  ore 
vulgi  Mons  Petri  dictus,  in  quo  Oratorium  S.  Mario;  semper  Virginis  Deique  Genitricis  honore  construc- 
tum  et  consecratum  est,  nee  non  S,  Petri  raonasterium  decori  operis  artificio  constructum  ex  lapidibus 
quod  perdurat  in  pra:sens."     Bij  Ghesq.  Ada  SS.  Bclgii  t.  V.  p.  361.  n.  7. 

31     Ghesq.  Op  cit,  t.  VI  p.  216  n.   10. 


het  Noordcn  hunne  schreden  gericht  hebben  :  met  namc  wordt  dit  vermeid  van 
den  H.  Servatiusi),  alsmcdc  van  den  H.  Amandus,  die  te  Hcrungcn  achter  Venlo 
de  heidenen  doopte  bij  eenen  put,  welke  nog  in  eere  wordt  gehouden  2).  Wat 
hier  00k  van  zij ,  zeker  is  het,  dat  ccrst  door  de  HH.  Wiro,  Plechelmus  en  Otgerus 
in  onzc  streken  het  heidcndoni  uitgeroeid  en  het  Christendom  is  gevestigd ;  daarom 
worden  zij   sinds  eeuwen  vercerd  als  de  Apostelen  van  het  oude  Gelderland. 

Doch  keeren  wij  naar  onze  kerk  terug.  „Uit  het  aangehaalde  Leven  van 
S.  Wiro  blijkt,  zegt  Knippenbergh  3),  dat  Pipijn  aan  den  H  Wiro  niet  een  klooster 
heeft  geschonken ,  maar  eene  tot  dan  toe  onbewoonde  en  van  alle  wercldsch  ge- 
druisch  verwijderde  plaats,....  dat  het  wel  geloofbaar  maar  niet  zeker  is,  dat 
Wiro  de  kapel  der  H.  Maagd  en  het  S.  Petrus  klooster  gebouwd  heeft,  ofschoon 
hot  geen  twijfel  lijdt  dat  hier  destijds  eene  woning  met  kapel  tot  het  verrichten 
der  H.  Diensten  gestaan  heeft.''  Latere  schrijvers  gaan  hierin  nog  verder,  doch 
geven  voor  hun  gevoelen  geene  reden  aan :  het  klooster  van  den  H.  Petrus  zou 
namelijk  gebouwd  zijn  volgens  Smet4)  „daer  naer,"  volgens  den  schrijver  van  de 
Levens  van  de  voomaamsle  Heißigai  der  Nederlanden  S)  „in  de  volgende  eeuw'', 
volgens  den  WelEerw.  heer  A.  Wolters  6)  „later,  misschien  na  de  invallen  der 
Noormannen  in  de  volgende  eeuw." 

Met  al  den  eerbied,  aan  die  geleerde  geschiedvorschers  verschuldigd ,  mee- 
nen  wij  hier  eene  andere  meening  te  mögen  uitspreken,  te  weten  dat  klooster  met 
kerk  van  den  H.  Petrus  door  Wiro,  of,  op  last  van  Pipijn,  door  Wiro  en  zijne 
Gezellen  gebouwd  is.  Wat  de  kapel  der  H.  Maagd  betreft,  willen  wij  gaarne  de 
aangehaalde  overlevering  omtrent  hare  oudere  stichting  eerbiedigen,  en  alleen  op- 
merken  dat  zij  ten  tijde  onzer  dric  Heiligen  moet  bestaan  hebben ,  daar  in  het 
oude  Leven  van  den  H.  Wiro,  en  ook  in  dat  van  den  H.  Plechelmus  uitdrukke- 
lijk  gezegd  wordt  dat  beide  „binnen  de  muren  van  gemeide  kapel  zijn  begraven 
geworden.''  7) 

Is    het    bestaan    der  O.  L.  V.  kapel  in  het  begin  der  Sste  eeuw  zeker,  dan 


i)  Wichmans.  Brahantia  I\Iariana  p,  49.  In  verband  hiermede  is  het  opmerkenswaardig  dat  de 
II.  Servatius  te  Odilienberg  oudtijds  eene  bijzondere  vereering  genoot,  nog  in  de  ijde  eeuw  kwam  jaar- 
lijks  op  zijn  feestdag  de  parochie  van  Kareken  in  processie  met  hare  Reliquieen  hierheen,  in  14S5 , 
tijdens  het  verblijf  der  Sepulchrijnen ,  wordt  een  Aflaat  verleend  aan  degenen ,  die  op  S.  Servaasdag  de 
kerk  van  Berg  bezoeken,  en  in  de  Constit  Synod.  Tit.  V  n.  15  van  Lindanus  wordt  die  dag  als  feestdag 
voor  het  bisdom  voorgeschreven. 

2)  Keuller,  Geschiedenis  lan    Venlos,  bl.  14. 

3)  L.  c    p.  32. 

4)  Heylige  en  roemvieerdige  persoonen  in    geheel  NederlanJ,  t.  I.  bl.  195. 

5)  T   II.  bl  19s. 

6)  Op  cit.  p.  50. 

7)  Ghesq.  Op  cit.  t,  V  p.  362  en  t.  VI  p.  217.  Deze  kapel  ligt  op  de  Noord-Oostelijke  helling 
van  den  berg,  tegen  een  eveneens  roniaansch  gebouw,  dat  tot  in  den  loop  dezes  jaars  tot  school  diende. 
Zie  A.  Wolters,  1.  c.  bl.  49. 


30 

geldt  deze  zekerheid  ook  voor  hct  klooster  cn  de  kerk  van  den  H.  Petrus :  immers 
deze  woorden  in  een  adem  met  de  kapel  genoemd.  En,  is  het  wel  denkbaar  dat 
Pipijn  niets  anders  dan  een  naakten,  onbebouwden  berg  heeft  geschonken  aan  die 
Heiligen,  welke  hij  zoo  hoog  achtte,  dat  hij  jaarlijks  in  de  Vaste,  barrevoets  en 
van  allen  koninklijken  luister  ontdaan ,  naar  Berg  kwam  om  aan  Wiro ,  en  na  diens 
dood  aan  Plechelmus,  zijne  biecht  te  spreken?  i)  Zoude  hij  jegens  hen  minder 
vrijgevig  zijn  geweest  dan  jegens  zoo  vele  andere  heilige  mannen,  die  hij  met 
zijne  rijkdommen  bijstond  in  het  bouvven  van  kerken  en  kloosters?  Dit  spreekt 
ZOO  duidelijk  dat  Knippenbergh  zelf  het  bestaan  van  een  woning  met  kapel  ten 
tijde  van  Wiro  aanneemt:  waarom  dan  zoude  deze  moeten  onderscheiden  worden 
van  S.  Petrusklooster  ? 

Daarenboven  meldt  de  oude  biograaf  dat  het  klooster  of  munster,  uit  steen 
gebouwd ,  te  zijne  tijde  nog  bestond.  Waartoe  zou  deze  opmerking  moeten  dienen, 
tenzij  om  de  eerbiedwaardigheid  te  doen  uitkomen  van  dat  gebouw ,  door  het  ver- 
blijf  en  het  zalig  afsterven  van  Wiro  en  zijne  Gezellen  geheiligd  ?  Van  alles  toch 
wat  na  de  dood  van  Wiro  op  den  berg  is  voorgevallen,  stipt  de  biograaf  niets 
aan  dan  de  wonderen,  waardoor  God  het  graf  van  zijn  dicnaar  verheerlijkte. 

Er  zoude  over  dit  vraagstuk  een  grooter  licht  schijnen,  indien  men  de  tijd 
w  ist ,  waarin  de  biograaf  schreef.  Mgr.  Greith ,  bisschop  van  St.  Gallen ,  plaatst 
hem  in  de  lO^e  eeuw  2);  Bollandus  3)  zegt  dat  hij  langen  tijd  na  de  dood  van 
Wiro  schijnt  geschreven  te  hebben ,  wijl  hij  verhaalt  dat  het  klooster  te  zijnen  tijde 
nog  bestond,  doch  erkent  tevens  dat  het  Leven  van  Wiro  oud  is  ,  omdat  daarin 
de  overbrenging  van  het  Kapittel  van  Odilicnberg  naar  Roermond,  welkein  1361 
plaats  vond,  niet  vermeld  wordt.  Indien  deze  reden  geldt  om  het  Leven  vöör 
1361  te  plaatsen,  dan  mögen  wij  het  ook  tot  vöör  858  opschuiven,  want  de 
schrijver  meldt  ook  niet  de  schenking  van  het  klooster  aan  het  bisdom  van  Utrecht 
door  koning  Lotharius  II  in  858  gedaan,  evenmin  de  overbrenging  van  de  Reli- 
quieen  onzer  Heiligen  naar  Utrecht,  welke  niet  lang  daarna  moet  hebben  plaats 
gehad.  Hij  geeft  zelfs  te  verstaan  dat  deze  te  zijne  tijde  nog  niet  overgebracht 
waren ,  wijl  hij ,  na  de  begrafenis  van  Wiro  verhaald  te  hebben ,  daarop  onmiddelijk 
laat  volgen,  dat  velen  bij  Wiro's  graf  de  gezondheid  terugbekomen.  Ook  indien 
wij  aannemen,  dat  de  biograaf  vöör  858,  bijv.  omtrent  het  jaar  850,  geschreven 
heeft,  kon  hij  als  iets  mcrkwaardigs  aanteekenen ,  dat  hct  klooster  te  zijnen  tijde 
nog  stond,  daar  sedert  de  dood  van  de  H.  Wiro  ongeveer  150  jaren  verloopen 
waren ,  of  ook  om  de  boven  aangegeven  reden. 

Ik  heb  hiervoor  gezegd,  dat  door  Wiro,  of  te  zijnen  behoeve  door  Pipijn, 
een    klooster    vict    kerk  van  den  H.  Petrus  op  den  berg  alhier  gebouwd  is.     Wel 


>)     Ghesq    Op.  cit.  t.  V.  p.  361    n.  S,  en  t.  VI  p.  217  n.   11. 

2)  Geschichtt  der  altirischen  Kirche,  bl.  153. 

3)  Ghesq.  t.  VI  p.  347  n.  7. 


3" 

gebruikt  de  biograaf  allecn  het  woord  monastcriiim  fklooster  of  munster),  doch 
dit  woord  sluit  het  dcnkbeeld  van  kerk  niet  uit.  Wij  hebben  niet  allcen  thans 
nog  een  voorbeeld  in  de  O.  L.  V.  kerk  of  het  Munster  te  Roermond ,  maar  ook 
in  de  eerste  middclceuvven  vinden  wij  die  uitdrukking  mcnigmaal  gebezigd  om  cene 
kork  te  bcteckenen,  bijv.  in  de  levens  van  den  H.  Bertinus  en  van  de  H.  Oda  i), 
beide  tijdgenooten  van  den  H.  VViro;  Du  Gange  in  zijn  Glossarium  geeft  daarvan 
nicerdere  bewijzen. 

Dat  zulks  ook  liier  het  gcval  is,  meenen  wij  te  mögen  besluiten  uit  de 
volgende  redenen : 

1.  De  kapel  der  H.  Maagd,  welke  nog  bestaat  2),  was  veel  te  klein  voor 
het  verrichten  der  Goddelijke  Diensten,  te  meer  daar,  zooals  wij  verder  zien  zullen, 
bij  onze  Heiligen  zieh  hrocders  en  onderhoorigen  hadden  aangesloten,  en  de  kork 
alhier  als  eene  verzamelplaats  moest  dienen  voor  de  bekeerlingen  der  omstreken. 

2.  De  patroon  van  het  monasteriuni  of  munster  was ,  volgens  den  biograaf, 
den  H.  Petrus:  dit  duidt  ecrder  eene  kerk  dan  een  klooster  aan.  Indien  destijds  alleen 
de  kapel  der  H.  Maagd  bestaan  had,  dan  zoude  het  klooster  den  naam  van 
O.  L.  V.  klooster  gedragen  hebben. 

3.  Waar  zoude  de  H.  Hungerus ,  bisschop  van  Utrecht,  toen  hij ,  in  858, 
met  zijne  aan  het  moordstaal  der  Noormannen  ontsnaptekanunniken  hierheen  kwam, 
de  kerkelijke  Diensten  verricht  hebben ,  zoo  bij  het  hun  geschonken  klooster  geene 
geschikte  kerk  gestaan  had  ? 

4  In  de  oudste  oorkonde  komt  de  stiftskerk  niet  anders  voor  dan  ondcr 
den  naam  van  den  H.  Petrus;  eerst  in  1686,  toen  zij  sedert  meer  dan  "JO  jaren 
woest  en  verlaten  gelegen  had,  werd  die  titel  veranderd. 

5.  Indien  de  kerk  later,  bijv.  eene  eeuw  na  de  dood  van  den  H.  Wiro , 
wäre  gebouwd  geworden,  dan  zoude  zij  hoogst  waarschijnlijk  ook  hem  tot  Patroon 
hebben  gekregen;  de  keuze  van  den  H.  Petrus  stemt  geheel  overeen  met  de  be- 
kende  godsvrucht  van  Wiro  tot  den  Prins  der  Apostelen 

6.  In  de  I4<le  eeuw  (31  Juli  1356),  toen  van  kloosterwoningen  zeker  niets 
meer  bestond ,  wordt  de  kerk  in  eene  verkoop-acte  nog  genocmd  den  moiister  sente 
Peters^  juist  zooals  de  biograaf  zieh  uitdrukt. 

7.  Van  S.  Wiro's  medegezel,  de  H.  Plechelmus,  is  het  behend  3),  dat 
liij  op  vele  plaatsen  kerken  gebouwd  heeft:  zoude  dit  alleen  hier  zijn  verzuimd 
geworden .'' 

Wij  meenen  daarom  het  er  voor  te  mögen  houden,  dat  Pipijn  aan  de  drie 
Heiligen  den  berg  heeft  geschonken ;  opdat  zij  hier  eene  kerk  zouden  bouwen  en 
een  klooster  stichten ,  en  dat  hij  hun  daartoe  de  middelen  verstrekt  heeft;  wij  zijn 


1)  Ghesp.  Op.  clt.  t.  V  p.  607  n.  129,  en  p.  649  n.  13,  t.  VI  p.  626  nota  (in.) 

2)  Of  althons  eene  andere  op  hare  plaats.     Wij  koraen  hierop  nader  terug 

3)  Vita  bij  Ghesq.  t.  VI  p.  217  n.  \o. 


32 

zelfs  geneigd  om  aan  te  nemen ,  dat  vöör  de  aankomst  der  Heiligen  een  romeinsch 
gebouw ,  of  althans  de  overblijfselen  ervan  nog  op  den  berg  gestaan  hebben :  daar- 
op  wijzen  niet  alleen  de  stukken  van  romeinsche  vazen,  welke  soms  nog  in  den 
ointiek  van  den  berg  gevonden  worden ,  maar  ook  de  steenen  of  pannen  welke 
in  de  kerkmuren  op  verschhillende  pjaatsen  zijn  ingemetseld,  misschien  ook  de 
brcede  grondslagen,  welke  zieh  in  de  westelijke  Helling  van  den  berg  bevinden , 
en  de  basementen  of  kapiteelen  van  zuiltjes,  waarvan  wij  reeds  hebben  melding 
gemaakt. 

Die  aloude  St.  Petrus-kerk  is  de  thans  parochiale  kerk  van  St.  Odilicnberg, 
sedert  haar  eerste  ontstaan  zekerlijk  meermalen  verbouwd  of  vergroot;  doch  niets 
is  er  wat  ons  noodzaakt  om  aan  te  nemen,  dat  de  oorspronkelijke  kerk  gansch 
verwoest  of  er  niets  meer  van  is  staande  gebleven  Hebben  ook  al  de  Noorman- 
nen,  wat  nochtans  nergens  gebockt  is  ,  hunne  verwoestingen  tot  hier  toe  uitgestrekt , 
dan  volgt  daaruit  nog  niet,  dat  zij  de  kerk  met  den  grond  hebben  gelijk  gemaakt ; 
veel  aannemelijker  is  het,  in  dat  geval,  dat  bij  de  herbouwing  geschied  is,  wat 
men  na  de  verwoestingen  der  15^6  en  na  de  oorlogsrampen  der  i6tle  eeuw  gedaan 
heeft  en  wat  ook  thans  gebeurt,  namelijk  dat  de  overgebleven  gedeelten  gebruikt 
worden  om  de  kerk  in  hären  ouden  vorm  te  herstellen. 

Wat  het  door  Wiro  gestichte  klooster  betreft,  doet  zieh  de  vraag  op,  of 
dit  voor  eigenüjk  gezegde  monniken  gediend  heeft,  en  of  onze  Heilige  de  abt 
ervan  geweest  is.' 

Trithemius  (f  15 16)  en  nog  andere  schrijvers  uit  de  i/de  eeuw  1},  allen 
Benedictijnen,  antwoorden  hierop  bevestigend  en  beweren  zelfs  dat  het  een  Bene- 
dictijnerklooster  was. 

Knippenbergh  2)  wil  dat  de  bewoners  van  dit  klooster ,  van  den  beginne  af, 
in  gemeenschap  levende  geestelijken  of  kanunniken  geweest  zijn,  en  grondt  zieh 
vooral  op  het  feit,  dat  zij  bij  hunne  verplaatsing  naar  Roermond  (in  1361)  den 
naam  van  kanunniken  dragen.  Deze  reden  is  echter  niet  doorslaande;  er  zijn  meer 
voorbeelden  van  kloosters  ,  die  later  in  Kapittels  van  seculiere  kanunniken  veranderd 
zijn ;  om  bewijzen  behoeven  wij  niet  verder  te  gaan  dan  Susteren  en  Thorn,  welker 
adellijke  Kapittels  oorspronkelijk  kloostervereenigingen  waren  van  de  Orde  des  H. 
Benedictus  3),  zoodat  het  heel  goed  mogelijk  is,  wat  Miraeus  zegt4),  dat  aanvan- 
kelijk  hier  een  klooster  van  monniken  geweest  is,  hetwelk  later  in  een  College 
van  kanunniken  met  een  proost  veranderd  is. 

Er    valt    dan    ook  niet  aan  te  twijfelen ,   dat  vrome  pcrsonen  zieh  onder  de 


1)  Aangehaald  bij  Ghesq.  t.  V.  p.  350  n.  12. 

2)  L.  cit.  p.  32. 

3)  J.  Habets.  Bijdragen  tot  de  geschiedenis  van  de  voormaligen  stad  Susteren  et  van  de  adel- 
lijke vrouwenabdij  aldaar,  bl.  35;  Id.  De  laatate  va'stin-abdis  van  Thorn,  enz.  bl.  33  en  Tablmu  ecclis. 
de  la  ville  et  du  diocise  de  Lüge  pour  Van  17S8,  p.   114. 

4)  Aangehaald  bij  A  Wolters  1,  c.  bl.  50. 


leiding  onzcr  Heiligen  alliier  zijn  komen  stellen  en  met  hen  gewoond  hebben.  In 
het  Leven  van  den  II.  Wiio  i)  lezen  wij,  dat  hij  niet  slechts  liet  voik  door  zijne 
leeringen  en  voorbeelden  voorlichtte,  maar  ook  aan  zijne  ondcrhoor'igen  zw gezcllcii 
niet  ijver  don  weg  des  levens  aanwees.  Indien  wij  onder  die  gezellen  ook  al  allccn 
de  IUI.  Plcchelnius  en  Otgerus  willen  verstaan,  dan  zullen  de  onderhoorigcn  wcl 
degenen  zijn,  die  zijne  leiding  volgden,  niet  de  gewone  geloovigcn,  want  deze 
waren  als  zootlanig  de  onderhoorigen  van  den  bisschop  van  Maastricht ,  destijds 
•den  H.  Lambertus  of  den  H.  Hubertus.  Vcrdcr  wordt  \\'iro"s  dood  betrcurd 
zoowel  door  het  toegevloeide  volk  als  door  een  aantal  godsdknslige  mannen 
{religiosoruni  virorum).  De  H.  Otgerus  zijn  cinde  voelende  nadercn,  doet  zulks 
weten  aan  de  aldaar  (op  den  berg)  xuoncndcn ,  en  zegt,  na  de  H.  Teerspijze 
ontvangen  te  hebben,  zijne  Brocdcrs  vaarwel  ook  hij  wordt  door  eene  groote 
menigte  zoowel  van  gecstelijkcn  als  van  volk  in  de  kerk  op  den  berg  met  de  ver- 
schuldigde  eer  begraven  2).  Eindelijk  wordt  ook  de  H.  Plechclmus  door  de  zaam- 
gestroonide  Broeders  eervol  begraven  3). 

Zoo  ging  dan  met  de  dood  onzer  Heiligen  hunne  stichting  van  kloosterlin- 
gen  of  geestehjke  Broeders  niet  ten  onder,  doch  bleef  zij  voortbestaan  om  het 
werk  der  beschaving,  ten  koste  van  zoovele  moeiten  gegrondve.st,  in  deze  streken 
voort  te  zetten.  Want,  ofschoon  wij  nu  gedurende  meer  dan  eene  eeuw,  niets 
van  hun  leven  en  werken  vindcn  te  boek  gesteld,  zien  wij  toch  dat  ons  stift, 
tusschen  de  jaren  78 1  en  791,  zieh  in  de  bijzondere  zorg  en  wehvillendheid  van 
den  geleerden  Alcuinus,  den  vriend  van  Karel  den  Groote,  mocht  Verheugen.  Men 
weet  dat  de  machtige  keizer  dezeu  Engeischen  geestelijke,  bijgenaamd  „hetheilig- 
doni  der  vrije  kunsten,"  tot  zieh  had  geroepen,  om  in  zijn  uitgebreid  rijk  de 
wetenschappen  en  kunsten  te  doen  herleveu.  Richbodus,  bisschop  van  Trier 
(781—791),  en  vele  anderen  werkten  in  dezelfden  geest  mede  4'.  In  een  schrijven  5) 
nu  herinnert  Alcuinus  Azn  bisschop  Richbod  aan  het  bevel,  dat  hij  hem  reeds 
vroeger  had  gegeven,  van  de  geestelijken  van  Berg,  welke  hij  „de  onzen"  noemt. 
te  onderrichten.  Ook  hier  bestond  derhalve  eene  school,  zooais  er  destijds,  door 
toedoen  van  Karel  den  Groote,  bij  alle  bisschoppelijke  kerken  en  kloosters  werden 
opgericht,  en  waarin  onderwijs  in  de  psalmen,  het  noten-zingen ,  het  rekenen  en  de 
spraakkunst  gegeven  werd. 


1)  Ghesq.  Op  cit.  t.  V.  p.  361   n.  7  en  p.  362  n.  g. 

2)  Vita  bij  Ghesq.  t.  VI.  p.  224  n.  6. 

3)  Vila  ibid  p,  217  n.  12. 

4)  P.  Albevdingk  Thijm,   A'arel  Je  Groote  en  zijn  eeu-i' ,  bl.  316. 

5)  Bij  Migne,  Palrcl  tat.  t.  loi  p.  794: 

Ut  tibi  mandavi,  Bergenses  instiue  nostros, 

Et  tecum  discaf,  qui  tibi  perplaceat. 
Cf.  Mabillon,  Anr.al.  Band.  t.  II  p.  323. 


34 

Het  jaar  S58  oper.de  voor  het  Berger-stift  een  nieuw  tijdperk. 

Sedert  jaren  vielen  de  Noormannen  herhaaldelijk  in  Friesland  en  plecgden 
aloni  de  vreeselijkste  gruwelen.  Ook  te  Utrecht  hadden  zij  de  kerk  van  S.  Maarten 
bijna  geheel  verwoest  en  een  gedeelte  der  kanunniken  vermoord.  In  dezen  hoogen 
nood  wendde  de  H.  Hungerus,  bisschop  van  Utrecht,  zieh  tot  den  koning  van 
Lotharingen,  Lotharius  II,  die  alsdan  in  het  klooster  Pruim  bij  Trier  verbleef,  om 
van  hem  eene  rüstige  en  veilige  schuilplaats  te  verkrijgen.  Bewogen  door  de 
Wachten  van  den  H.  Hungerus,  welke  ondersteund  werden  door  Guntharius,  bis- 
schop van  Keulen  en  hofkapelaan  des  konings,  schonk  Lotharius  aan  het  bisdom 
van  Utrecht  „het  ter  eere  van  S.  Petrus  gebouwde  klooster,  Berg  geheeten,  om 
ten  allen  tijde  tot  troost  en  veiligheid  van  de  bisschoppen  van  Utrecht  en  van  hun 
Kapittel  te  dienen"  i). 

Men  ziet  hieruit,  dat  het  geslacht  der  Pipijns  een  zeker  recht  van  eigendom 
of  van  oppervoogdij  over  het  klooster  van  Odilicnberg  behouden  had. 

Tevens  valt  er  uit  af  te  leiden  in  welk  hoog  aanzien  destijds  het  stift  van 
Berg  stond,  daar  het  voor  den  Bisschop  en  het  Kapittel  van  Utrecht  tot  verblijf 
geschikt  werd  geacht;  dit  blijkt  echter  nog  duidelijker  uit  een  staatsstuk  van  870, 
waarbij  de  kleinzonen  van  Karel  den  Groote,  Lodewijk,  koning  van  Germanie, 
en  Karel  de  Kaie,  koning  van  Frankrijk,  beide  ooms,  van  Lotharius  II,  na  dezes 
dood,  zijn  rijk  onder  elkander  verdeelen.  Onder  Lodewijk's  deel  waren  de  abdijen 
Susteren  en  Berg  begrepen2). 

Hoe  lang  de  H.  Hungerus  en  het  Kapittel  van  Utrecht  hier  verbleven  zijn,  of  de 
Bisschop  (t  866)  hier  overleden  en  begraven  is,  daarvan  is  niets  met  zekerheid  bekend  ; 
alleen  weten  wij  dat  de  H.  Hungerus  niet  te  Utrecht,  maar  van  zijn  zetel yerwijderd  stierf, 
en  dat  het  Kapittel,  bij  zijn  terugkeer  naar  Utrecht,  ook  een  groot  deel  van  de  ReliquieCn 
onzer  Heiligen  met  zieh  voerde  3).  Doch  hoe  lang  of  kort  van  duur  het  verblijf  des 
Kapittels  alhier  ook  möge  geweest  zijn,  de  schenking  van  Koning  Lotharius  had 
tusschen  het  bisdom  van  Utrecht  en  de  kerk  van  Odilicnberg  een  band  gelegd , 
welke  gedurende  ruim  zeven  eeuwen  bleef  voortbestaan. 

Indien  de  eerste  volgelingen  van  den  H.  Wiro  monniken  geweest  zijn,  dan 
ligt    het    vermoeden    voor    de    hand,    dat    zij    ten  gevolge  van  de  overkomst  des 


1)  Sloet ,  Oorkoiidenlioik  tiin   Ctlrt  en  Ziil/eii ,  n.  48. 

2)  Pertz.  Moniim  Genn.  t.  I.  p.  516,  en  J.  L.  Geradts,  Bijdrage  tot  Je  geschiedeiüs  van  den 
siuvereinen  raad  in  het  Overkwartier ,  bl.  6  en   128, 

3)  Molanus.  -Vatales  Sanrtorum  Belgii  1595  p.  £5  en  156.  Deze  overvoering  strekte  ook  de  ver- 
cering  onzer  Heiligen  tot  het  bisdom  Utrecht  uit.  Tot  het  jaar  1846  werden  de  HH.  Wiro  (S  Mei), 
Otgerus  (10  September)  en  Plechelmus  (15  Juli)  te  Utrecht,  de  twee  eerste  ook  te  Deventer  en  Gronin- 
gen in  het  Kerkelijk  officie  herdacht.  Z.  D.  H.  Mgr.  Schaepman  herstelde  de  vereering  van  de  II.  Ple- 
chelmus in  het  aartsbisdom  De  II-  Wiro  is  nog  kerkpatroon  te  Oosterwierum,  de  H.  Plechelmus  te 
Oldenzaal.  Deurningen,  Lutte,  Rossum  en  Saasveld,  in  het  aartsbisdom  Utrecht,  en  de  H.  Otgerus  te 
Stadloon  in  het-bisdom  Munster.     (.\.  Wolters  1.  c.  bl.  6S). 


35 

Utrechtschen  Kapittcls  den  levcnsregcl  der  wercldlijke  kanunniken  hebben  aange- 
nomen.  Althans  nadat  hct  Donikapittel ,  in  rüstiger  tijden,  naar  Utrecht  was 
teruggckecrd,  blecf  op  den  Odilicnberg  een  Kapittel  van  seculiere  kanunniken 
gevestigd. 

Dit  Kapittel  bestaande  uit  zeven  kanunniken ,  was  lld  der  Ulrechtsche  kerk, 
en  werd  besticrd ,  nict  door  een  Deken ,  maar  door  ccn  Proost ,  die  door  den 
Bisschop  van  Utreclit  uit  liet  Donikapittel  benoemd  werd.  De  Proost  was  niet 
verplicht  de  H.  Orde  te  ontvangen  of  hier  pcrsoonlijk  te  resideeren;  hij  resideerde 
gewoonlijk  bij  de  kathedraal  van  Utrecht,  als  zijnde  deze  Jiet  Jioofd  der  Bcrgsche 
kcrk.  Uit  het  Kapittel  van  Berg  stelde  hij  een  vice  proost  aan  ,  vergaf  hier  alle 
kannunikaten,  prebenden  en  kcrkclijke  beneficien,  en  had  over  de  kerk  en  hare 
Personen  het  recht  van  visitatie  cn  correctie,  doch  was  niet  met  zielzorg  belast  en 
mocht  niet  straffen  niet  kcrkelijkcn  ban.  Hij  nioest  jaarlijks  betalen  aan  elken 
kanunnik  tien  niaten  {sa.vtario)  graan,  elf  solidi ,  twee  pulli ,  en  met  Paschen  een 
lani,  en  aan  allen  gezamenlijk ,  uit  zijne  inkomsten  te  Posterholt,  veertien  malder 
haver ,  kleine  maat ;  met  Lichtniis ,  aan  de  tegenwoordig  zijnde  kanunniken  ,  elk 
een  waskaars  van  een  pond;  vcrder  moest  hij  op  de  dubbele  feesten  in  het  koor 
acht  kaarsen  stellen,  op  gewone  dagen  vier,  in  de  jaargetijden  vier  en  eindelijk 
dag  en  nacht  in  het  koor  eene  lanip  doen  branden  i).  De  Statuten  van  het 
Utrechtsche  Kapittel  2)  verplichtten  hem  zieh  deftiger  te  gedragen  dan  de  eenvou- 
dige  kanunniken,  en  de  eer  en  de  rechten  van  het  Domkapittel  voor  te  staan. 
Volgens  latere  bescheiden  3)  was  de  Proost,  wegens  de  groote  tienden,  welke 
hij  in  het  gebucht  Lerop  genoot.  „gehalten  dat  kyrckschip  van  dack  te  halden, 
die  groote  klock  ganckbaar,  te  seven  jaeren  eine  kasel,  ten  dartigh  jaeren  ein  mis- 
boeck  und  den  lioigen  altar  van  kelck ,  ornament  und  puj-len"  4). 

Onder  geestelijk  opzicht  stonden  de  Kerk  en  het  Kapittel  onder  den  bis- 
schop van  Luik.  Men  weet  het  tijdstip  niet ,  waarop  de  kanunniken  de  inkomsten 
des  Kapittels  in  zeven  prebenden  verdeeld  cn  het  gemeenschappelijke  leven  vaar- 
wel  gezegd  hebben.  In  1360  verklaren  zij ,  dat  zij  op  den  berg  geene  klooster- 
woningen  hebben  5)  en  in  het  dorp  in  persoonlijk  aangekochte  of  gehuurde  huizen 
wonen;  wel  hadden  zij  nog  een  Kapittelzaal  (locus  caputularis).  Misschien  was 
het  een  aandenken  van  het  gemeenschappelijke  leven,  dat  ieder  kanunnik,  bij  zijn 


1)  Wij  ontleenen  deze  gegevens  aan  het  Kapittelsarclüef  te  Roermoend  bewaard,  uit  de  jaren 
135Ö1  1360  cn  1362  Cf.  InveiUaris  van  hct  oui  archief  dtr  gemeitilc  Rccrmond,  door  J.  B.  Sivre,  Rijks- 
en   Stadsarchivaris. 

2)  Aangehaald  door  Moll,  K'erigeschiediiiis  van  Xederland  Voor  de  Heruormiiig  D.  I.  bl.  31S. 

3)  Kerkarchief  van  Odilifinberg. 

4)  Als  Proosten  van  Odiliänberg  vinden  wij  vermeld :  Engelbert  de  Isenbroich  (iS^le  eeuw) 
Gerardus  (1297),   Xicolaas  van  Dordrecht  (1356)  en  Hugo  Vustinc  (1361). 

5)  Aan  den  Zuidwestkant  der  kerk  zijn,  onder  den  grond,  nog  gedeelten  van  muren,  even  alä 
die  der  kerk  met  gietwerk  gevuld,  misschien  de  overblijfselen  van  het  oude  klooster. 


3Ö 

eerste  intrede ,  een  maal  moest  geven;  doch  in  de  Statuten  van  2  Maart  1356 
werd  deze  verplichting ,  als  zijnde  te  kostbaar,  in  dien  zin  gewijzigd,  dat  hij  niets 
meer  behoefde  te  betalen  dan  drie  florijnen/rö  cappa ,  twee  florijnen  van  poed 
goud  en  juist  gewicht  aan  de  tegenwoordig  zijnde  kanunnil-w-en  en  aan  de  koster 
een  bovenkleed  cum  caputio.  Om  hct  volle  genot  der  prebenden  te  hebben, 
moesten  de  kanunniken  resideeren ;  de  afvvezigen  genoten  slechs  de  helft  der  in- 
komsten;  de  wederhelft  verviel  deels  aan  de  kerkfabriek,  deels  aan  de  resideerende. 
De  bovenvermelde  inkomsten ,  welke  de  Proost  moest  uitkeeren ,  waren  zoowel 
\'oor  de  afwezige  als  voor  de  resideereede  kanunniken ;  de  degelijksche  distributien 
in  het  koor,  bij  de  jaargetijden  en  meniorien  waren  echter,  volgens  het  gebruik 
der  collegiale  kerken  van  het  bisdom  Luik,  alleen  voor  de  tegenwoordig  zijnde  , 
doch  zij  die  bepaald  ziek,  of  ten  behoeve  der  kerk  werkzaam,  en  zij  die  ader- 
gelaten    (minuti)  waren  ,  golden  als  tegenwoordig. 

In  het  koor  moesten  steeds  tegenwoordig  zijn  ten  minste  vier  kanunniken , 
lietzij  in  persoon,  hetzij  vervangen  door  in  de  muziek  bedrevene  clcrici ,  behalve 
nog  de  plebaan  en  de  tot  de  kerk  behoorende  kapelanen. 

Tweemaal  'sjaars,  op  i  Juni  en  2  October,  werd  gencraal  Kapittel  gehou- 
den.  Wie  als  resideerend  of  als  afwezig  wilde  gelden,  moest  zulks  te  kennen 
geven  tusschen  de  feesten  van  den  H.  Servatius  en  van  de  HH.  Petrus  en  Paulus. 
Na  de  dood  van  een  kanunnik  bleef  zijn  prebende  gedurende  twee  jaren 
vrij ;  de  inkomsten  van  het  eerste  dier  jaren  dienden  om  zijne  schulden  te  betalen, 
een  jaargetij  te  stichten ,  of  ook  hij  kon  er  bij  testament  over  beschikken ;  die  van 
het  tweede  jaar  vervielen  aan  de  fabriek  der  kerk.  De  overtreding  dezer  Statuten 
werd  gestraft  met  drie  oude  grossen,  fransch  geld. 

Dit  is  de  körte  inhoud  der  Statuten,  den  2  Maart  1356  door  het  Kapittel 
vastgesteld,  waarbij  de  vroegere  verklaard,  veranderd  en  vermeerderd  werden. 
Zij  werden  den  21  Maart  door  het  Kapittel  van  Luik,  en  den  8  Juli  door  den 
Proost,  „behoudens  de  rechten  der  Utrechtsche  kerk  en  zijner  Proostdij ,  welke 
bij  dezelve  is  ingelijfd",  goedgekeurd. 

Als  de  oudstc  eigendommen  der  kerk  worden  vermeld  65  dienstplichtige  stukken 
gronds  of  hoeven,  gelegen  in  Roer,  Lerop,  Linne  Saletheim  (Swalmen  of  Schun- 
delen.'),  Vlodorp,  Asselt,  Melik  cn  Corvelo  i),  welke,  met  3S3  lijfeigenen  door 
Balderik,  Bisschop  van  Utrecht,  den  24  Juni  943,  aan  den  zoon  van  graaf  Renier, 
cn,  na  diens  dood,  achtervolgens  aan  zijne  zonen  Balderik  cn  Rudolf  in  leen  (in 
precario)  gcgeven  werden.  Bij  deze  goederen  schijnt  ook  de  kerk  van  Linde  te 
moeten  gerekend  worden,  daar  zij  destijds  aan  het  bisdom  Utrecht  toebehoorde. 
Verder    bezat    de    kerk   als  vrijgoed  (allodium)  het  zesde  gedeelte  van  het  bosch 


1)  Corvelo  is  waarschijnlijk  het  stuk  gronds  bij  Overen,  tlat  in  eene  akte  van  1297  Voslo  of 
Coi-Jgaet  heet  en  thans  nog  den  naam  van  Korvelt  draagt.  Zie  over  deze  plaatsnaraen  Sloet,  I.  c.  p.  79. 
Knippenbergh,  1.  c.  p.  en  de   lilaasgcuw  No.  92 — 95, 


37 

Bakenbuch  bij  Odilienberg  i ) ,  „dat  Vndart  cn  de  Kukarts  beend",  achter  de  kerk 
gelegen ,  alsnicdo  eene  rentc  op  den  hof  tc  Honthuysen  ondcr  Linne.  Eindelijk 
had  het  Kapitel  het  tiendrccht  te  Kareken,  Vlodorp,  Posterholt,  Berg  en  Linne 
cn  was  deswegen  verplicht  ten  opzichte  i"  van  Kareken.  tot  het  houden  van  een 
stier  voor  de  gemeente,  2"  van  Vlodorp,  tot  onderhoud  van  het  kerkschip  en  van 
een  ornanient,  cn  3"  van  Linne.  tot  onderhoud  van  het  kerkschip  en  van  de 
grootc  klok  aldaar. 

Tot  handhaving  hunner  rechten  haddcn  de  kerken  en  kloosters  oudtijds  een 
voogd,  die  echter  niet  zelden  zijn  ambt  tot  eigen  voordeel  misbruikte.  Zooais 
blijkt  uit  een  akte  van  17  October  1254,  behoorde  dit  ambt  aan  de  beeren  van 
Ilcninsberg:  op  genielde  datum  bevestigde  Hendrik  van  Viandcn ,  bisschop  van 
Utrecht,  Hendrik  van  Heinsberg,  diens  echtgenoote  Agnes,  en  hun  zoon  Theo- 
dorik,  in  het  bezit  der  voogdij  van  Odilienberg  en  al  haar  toebehooren ,  zooals 
zij  die  van  zijne  voorgangers  ontvangen  hadden2). 

Van  de  Privilegien  der  kerk  is  ons  niets  bekend,  behalve  dat  Balderik  II, 
bisschop  van  Luik,  in  een  akkoord  met  Adclbold,  bisschop  van  Utrecht,  in  het 
begin  der  ll^e  eeuw,  de  kerken  van  Berg  en  van  Linne  vrij  gaf  van  alle  dienst- 
baarheid  jegens  den  Luikschen  zetel3).  In  1360  klaagt  het  Kapittel  dat  de  privi- 
leeiebrieven  van  de  stichting  der  kerk.  even  als  vele  van  hare  kostbaarhedcn,  reeds 
sedert  lang  gestolen  zijn.  Het  was  wellicht  om  deze  verliezen  te  herstellen ,  dat 
een  Patriarch,  twee  Aartsbisschoppen ,  en  negen  Bisschoppen,  van  Rome  uit, 
in  1299,  een  aflaat  van  40  dagen  verleenen  aan  hen ,  die  de  kerk  van  Odilienberg 
bezoeken  of  haar  eene  aalmoes  geven  4). 

Aanvankelijk  hadden  de  parochiale  diensten  plaats  in  de  stiftskerk  van  den 
H.  Petrus;  daar  deze  echter  somwijlen  stoornis  brachten  in  de  koordiensten  der 
kanunniken,  werd  op  het  einde  der  13^«  of  in  het  begin  der  14^^^  eeuw,  de  O. 
L.  V.  Kapel,  waarvan  wij  reeds  meer  gesproken  hebben,  en  waarin  zieh  een 
gedoteerd  altaar  der  H.  Catharina  bevond,  tot  parochiekerk  ingericht  5).  De 
aanstellinh  des  pastoors  behoorde  aan  den  aartsdiaken  van  Kempeland,  en  de 
parochiekerk  was  eene  quarta  capella  van  het  dekenaat  Susteren.  Den  10  Maart 
1344  werd  de  stad  {opidiP)i)  Montfort  van  de  Parochie  van  Odilienberg  gescheiden, 
en  met  het  Castriiin  en  Subcastrum  van  Montfort,  welke  onder  Linne  behoorden , 
tot  een  zelfstandige  parochie  verheven  door  den  bisschop  van.Luik,  Adolf  van  der^VIarck. 

Dusdanig    was    de    kerkelijke  toestand  van  Odilienberg  tot  omtrent  de  helft 


1)  Notici  hiit.  Vancien  comti  de  Hernes,  p.  271. 

2)  Sloet,  1.  c.  Xo.  765. 

3)  Sloet  1.  c.  No.   l7i.     Dit  akkoord  werd,  in   1057,  in  synode  bevestigd. 

4)  Daris,  Nolices  sur  les  iglises  du  diocise  de  Liege  t.  11.  p,  248. 

5)  Het    scliip    dezer    kerk    was  een,  nog  staand,  zeer  ond  romaansch  gebouw,  de  kapel:  waarin 
onze  Heiligen  begraven  werden,  maakte  er  het  koor  van  uit. 


38 

der  I4''e  eeuvv.  Sedert  meer  dan  600  jaren  stegen  bij  dag  en  bij  nacht  de  lofzan- 
gen  des  Heeren  hemehvaarts ,  waar  vroeger  in  uitgestrekte  bosschen  slechts  het 
gehuil  van  wilde  dieren  weergalmde.  Het  jaar  1361  zoude  daarin  eene  droevige 
verandering  brengen. 

De    oorlog    uitgebroken    tusschen    Reinoud    III,  hertog  van  Gelderland,  en 
zijn    broeder    Eduard,    heer    van    Montfort ,    en    de  daardoor  ontstane  verwildering 
brachten    eene    reeks    van    rampen    over  het  Kapittel  van  Odiliünberg.     De  huizen 
der  kanunniken  werden  geplunderd  of  in  brand  gestoken ,  de  kanunniken  uitgedaagd 
{diffidatie),  met  brandbrieven  bedreigd ,  zelfs  op  hun  weg  naar  de  kerk  met  wapens 
aangevallen  ;  te  vergeefs  werden  de  booswichten  door  den  schont,  Christiaan  Breydel , 
vervolgd    en    een    van    hen ,    dien    de  boeren  gevangen  hadden ,  met  de  dood  ge- 
straft: zijne  ontsnapte  medeplichtigen  maakten  daarvan  gebruik  om  den  kanunniken 
geld  af  te  persen,   en  de  schout  zelf  durfde  sedert  niet  meer  ongewapend  uitgaan. 
Twee    kanunniken ,    Rutgerus    van    Weert  en  Gerardus  van  Venlo ,  die  vooral  aan 
deze    aanvallen    bloot    stonden,    vluchtten  eindelijk  naar  Roermond,  en  nu  wendde 
het  Kapittel  zieh,  in   1360,  tot  den  bisschop  van  Luik,   met  de  bede  om  naar  Roer- 
mond    overgebracht    te     worden.      Bij     hun    klaagschrift ,    elf  punten    bevattend, 
met     de     bevestiging    daarvan    door    verschillende    getuigen,    voegden    zij    tevens 
een  voorstel  om  den  toestand,  welke  door  hun  vertrek  ontstaan  zoude,  te  regelen.  Nadat 
de  hertog  van  Gelderland,  de  heer  van  Montfort,  de  bisschop  van  Utrecht,  de  Proost  van 
Odilienberg,  het  Kapittel  van  Utrecht  enz.  in  de  overbrenging  hadden  toegestemd,  werd 
deze  door  Engelbert  van  der  Marck,  bisschop  van  Luik,  den  12  Mei  1361  uitgevoerd  en 
tevens    de    kapel    van  den  H.   Geest  te  Roermond ,  welke  de  magistraat  dier  stad 
intusschen    aan    het    Kapittel    had    geschonken ,    tot  coUegiale  kerk  verheven,   met 
verlof  om  de  Reliquiecn,  Ornamenten,  boeken,  kelken,  klokken,  altaren,  koorstoe- 
len    en    alle  overige  goederen  naar  Roermond  over  te  brengen  i).  De  rechten  van 
den    bisschop    van    Utrecht   tot  de  coUatie  der  Proostdij,  van  den  Proost  tot  ver- 
geving   aller  prebenden  en  beneficien,  en  alle  voorrechten,  vrijheden,  Statuten,  ge- 
woonten  en  andere  rechten  der  Utrechtschekerkblevenbehouden  2).  In  de  S.  Petrus- 
kerk  bleef  niemand  over  dan  de  rector  van  S,  iVIagdalena's  altaar,  en  in  de  paro- 
chiekerk  de  pastoor ,  de  rector  van  S.  Catharina's  altaar  en  de  koster. 

De    kroon    was    van  Odilienberg's  hoofd  gevallen,  en  niet  lang  meer,   of  de 
gruwel  der  vcrwoesting  zal  in  de  heilige  plaats  heerschen.     Toen  zij  in  1361  door 


1)  Als  kanunniken  van  OdiliSnberg  komen  voor  Theodoricus  en  Rutgerus  (1230)  Joannes  (1282) 
Joannes  de  Endhoven,  Bartoldus  (Pont)  de  Traiecto,  Rutgerus  de  Werf,  Joannes  de  Heynsberch,  Gerar- 
dus de  Venle,  Ilenricus  de  Arewinckel  en  Stephanus  de  Wassenberch  (2  Maart  1356),  In  1362  zijn 
Joannes    de  Endhoven  en  Joannes  de  Heynsberch  vervangen  door  Joannes  Kauwe  en  Thomas  de  Ufeyo. 

2)  Deze  rechten  bleven  voortbestaan  tot  1561,  toen  de  Proostdij  bij  de  bisschjppeUjke  tafel  van 
Roermond  werd  ingelijfd. 


39 

het  Kapittel  verlaten  werd,  had  de  stiftskerk  drie  altaren ,  het  hoofdaltaar  van  S. 
Petrus,  ccn  van  S.  Maria  Magdalena  i),  als  het  wäre  een  aandcnkcn  van 
Pipijns's  boctvaardighcid,  en  een  van  de  IIH.  Wiro,  Plechelmus  en  Otgcrus  dat 
vroeger  als  parochie  altaar  gediend  had.  Reeds  in  1 399  wcrd  de  stichting  van 
het  twccde  altaar,  wegens  violatie  der  kerk,  naar  Roermond  o vergebracht.  Den 
18  Juni  1442  gaf  kcizer  Frederik  II  aan  de  kanonikcssen  van  het  H.  Graf  verlof 
het  Munster  St.  Odilicnberg  wederoni  op  te  bouvvcn;  dit  kvvam  echter  niet  tot 
uitvoering,  want  in  1465,  zoo  meld  een  Kronijka)  uit  dien  tijd,  was  „deze  heilige 
plaats  of  schoonc  kerk  bijna  gehecl  vervallen ,  bij  gebreke  aan  goederen  ...  de 
deuren  waren  weggcdragcn ;  varkens ,  koeicn ,  paarden  en  andere  dieren  liepen  er 
in  en  uit,  dag  en  nacht,  en  ontrcinigden  het  Godshuis  jammerlijk:  vogelen,  duiven 
enz.  woondcn  er  in  alle  hoeken,  zoo  dat  het  daar  ellendig  gesteld  was."  Deze 
droevige  toestand  en  de  heilige  herinneringen  aan  deze  plaats  gehecht,  troffen  het 
hart  van  een  jeugdigen  geestelijke,  met  name  Johan  Abrock,  van  Beck  bij  Bree 
in  de  Kempen.  Hij  verkreeg  van  het  Roermondsche  Kapittel  den  eigendom  van 
den  bcrg  met  de  nog  staande  gebouwen  en  sloeg  onmiddellijk ,  tot  groote  vreugde 
der  gemeente  en  der  bewoners  van  den  omtrek,  de  hand  aan  het  werk  om  de 
kerk  te  herstellen ;  iedereen  kvvam  hem  met  aalmoezen  en  giften  te  hulp. 

In  1467  bouwde  hij  daarbij  een  klooster  voor  reguliere  kanunniken  van  het 
H.  Graf,  dat  weldra  het  middelpunt  werd,  waaruit  zieh  een  nieuvv  leven  aan  die 
Orde  mededeelde  3 ) .  Om  niet  te  uitvoerig  te  worden,  stippen  wij  hier  slechts  aan 
dat  de  prior,  Jan  van  Abroick,  in  1476,  met  de  gemeente  een  akkoord  maakte 
aangaande  de  grenzen  van  den  berg,  en  dat  Paus  Sixtus  IV,  in  1481,  het  vica- 
riaat  der  parochie  van  Odilicnberg  bij  het  klooster  inlijfde  4).  Den  11  Mei  1482 
stemde  het  Kapittel  van  Roermond  in  deze  inlijving  toe. 

De  stiftskerk  schijnt  in  1485  hersteld  en  reeds  op  nieuvv  gewijd  te  zijn  ge- 
weest,  daar  op  7  November  van  dit  jaar  twaalf  Kardinalen  een  aflaat  van  lOO 
dagen  verleenen  aan  allen,  die  op  de  feestdagen  der  Onbevlekte  Ontvangenis  en 
der  Opdracht  van  O.  L.  V.,  van  de  HH.  Apostclen  Philippus  en  Jacobus  van  den 
H.  Servatius,  en  van  de  Kerkwijdi7ig   (welke  op  den  Zondag  Z^/ä^-^  gevierd  wordt) 


1)  Uic  altaar  getloteerd  in  1297  door  Theodorik  de  Lobbroc,  pastoor  van  Wessem ,  en  nog  anderen 
had  als  rectors,  Theodorik  de  Berg,  aangesteld  den  29  Nov.  1297,  Udo  capellanus  (1356),  Jan  van 
Zeelscheden  (1360  en    1400).     Het   bedroeg  jaarUjks  30  fiorijnen. 

2)  Uitgegeven  door  den  WelEervv.  Heer  J.  Habets,  in  de  Public,  de  la  See.  hist.  et  archiol.  t.  VIT, 
1)1.  162  enz. 

3)  De  zuidelijke  gevel  van  dit  klooster  lag  op  eene  lijn  met  dien  der  tegenwoordige  pastorij,  doch 
nog  verder  westwaarts  In  den  loop  van  dit  jaar  werden  er  nog  stukken  van  fijn  bewerkte  steenen 
vensterramen  van  dit  klooster  gevonden,  Z!e  verder  Daris  1.  c.  p,  171  en  volg.  Ds  jifiiasgoiizu  N^.  40, 
en  de  gemeide  Kronijk, 

4)  De  pastorie  was  in  l430  ,  op  last  van  Paus  Martinus  V,  met  die  van  Vlodrop  en  Steinkerken 
bij  het  Kapittel  van  Roermond  ingelijfd,  tot  stichting  eener  Decanie.  Sedert  werd  de  parochiekerk 
alhier  bediend  door  een    V'icarius  ferp:tuus  Wiens  benoeming  aan  Deken   en  Kapittel  toekwam. 


40 

de    kerk    van    S.    Petrus  bezoeken  en  er  toe  bijdragen,  dat  zij  in  eere  gehouden , 
hersteld,  bewaard  en  van  alle  kerkelijke  benoodigdheden  voorzien  worde. 

Nauwelijks    waren    er    sedert    de    herstelling  der  stiftskerk  en  de  oprichting 
van    het   klooster    honderd   jaren    voorbijgegaan ,    of  nieuwe  en  nog  erger  rampen 
kwamen    over    haar    hcen.      Tijdens    de  godsdienstoorlogen  der   l6de   eeuw ,  welke 
te  Roermond  het  bloed  van  vele  martelaren  deden  vloeien,  werden  ook  te  Odilien- 
berg    de    altaren    verwoest,    de    gewijde    Ornamenten,    klokken    enz.  geroofd.     De 
beeiden    der    heiligen    afgevvorpen,  de  kloostergebouwen ,  evenals  de  woningen  der 
ingezetenen,    in  brand  gestoken.     In  den  zuidelijken  toren  vond  man,  in  den  loop 
van  dezen  zomer,  nog  twee  kogels,  van  den  oostkant  inheschoten.     Reeds  in  1587 
had    Maarten    Schenck   van  Nydegen  te  Odilienberg  en  in  andere  dorpen  van  het 
land  Montfort  het  lezen  der  H.   Mis  verboden.     In  dezen  deerniswaardigen  toestand 
wendde    de    prior,    tevens    pastoor    van    St.  Odilienberg,  zieh  tot  den  Stadhouder 
en     de     beeren    der    Ridderschap    van    Gelderland,    ten    einde    door    een    subsidie 
te    worden    in    Staat  gestcld   om  de  kerk,    het  oudste  stift  van  dit  land,  voor  een 
volslagen    ondergang    te    bewaren.      Ofschoon  op  deze  suppliek  den  20  December 
1614    gunstig    werd    geadviseerd ,    schijnen    geene    hulpmiddelen    te    zijn  verstrekt 
geworden.'    De  stiftskerk  even  als  de  parochiekerk  bleef  woest  liggen ,  en  het  was 
niet    mogelijk    er    zonder    gevaar    de  H.  Diensten  in  te  verrichten.     Daar  er  g^zn 
vooruitzicht    bestond    op    middelen  om  de  stiftskerk  te  herstellen ,  wendde  Jacobus 
a    Castro,    bisschip  van  Roermond,  zieh  bij  Circulaire  van  3   Maart    1630  tot  alle 
adellijke,    geestelijken  en  leeken  om  aalmoezen,  ter  herstelling  der  oude  parochie- 
kerk waarbij,  wegens  gebrck  van  kloosterlingen,  wederom  een  wereldlijke    pastoor 
was    aanhesteld.      Den    20    Maart    1632  werd  er  het  eerste  kind,  de  dochter  van 
Sutelandt    en    Maria    van    Velraedt ,    gedoopt.     Van  de  S.  Petrus  kerk  werd  niets 
meer    gebruik    dan    de  noordelijken  toren,  om  met  klokje  de  geloovlgen  bijeen  te 
roepen  i).      Intusschen    viel    de    zuidelijke    toren    in   en  verpletterde  in  zijn  val  de 
daarbijgelegen    kapel,    kruisarm  en  zijbeuk;   ook  de  koorboog,  die  de  beide  torens 
verbond,  brak,  zoo  dat  de  oude  eerbiedwaardige  tempel  dreigde  wcldra  niets  meer 
dan    een    puinhoop    te    worden.      Doch    toen  de  nood  op  het  hoogste  geklommen 
was,    was    ook    de    hulp    nabij.      In  den  zomer  van   1679  kwam  de  bisschop  van 
Roermond  Reginaldus  Cools,   van  de  Orde  der  Preekheeren  ,  met  drie  kanunniken 
naar    Berg    om    den    dreigenden  toestand  der  kerk  te  beoordeelen.     Met  het  her- 
denken   aan  de  oude  dagen  toen  de  drie  Apostelen  van  Gelderland  hier  woonden, 
voor    God    werkten    en    zalig  ontsliepen,  ontwaakten  ook  natuurlijk  het  verlangen, 
om    de    oude    kerk,    het    monument    waaraan    zoovele    voor    het    bisdom    Roer- 


I)     Het  sjotliische  opschrlft  op  dit  klokje,  bij  den  Wel  Eerw.  Iieer   Ilabets,  (Miiidäuirjssche  klok- 
ken enz.  bl.  23)  verkeerd   opgegeven,  luidt: 

t  Maria  heit  ich 

Meister  Joosten  goot  mich. 


41 

mond  zoete  cn  rocmrijke  herinncringen  gchcclit  waren,  te  herstellen.  De  vraag 
was  echter :  van  waar  zuUen  de  noodige  middelen  komen  ?  Onmiddellijk  bieden  de 
BLsschop,  de  drie  kanunniken,  de  Jonkheeren  van  Zouteland  en  van  Baexem  ruime 
bijdragcn  aan.  De  Bisschop,  van  blijdschap  opgetogen,  zet  den  pastoor,  Willem 
Basel,  die  reeds  vroeger  door  de  Paters  Jezuiten  uit  Roermond,  Maen  en  Kintius, 
daartoe  was  opgewekt  geworden  aan ,  om  het  werk  te  ondcrnemcn ,  en  belooft 
hem  met  geld,  aanbevclingen  en  raad  bij  te  staan.  Den  20  September  geeft  hij 
een  Mandement  uit,  dat  wij  hier  in  eenigszins  gewijzigde  taal  laten  volgcn: 

F.  ReginalduS, 

door  de  gratie  Gods  en  van  den  H.  Apostolischen 

Stoel,  Bisschop  van  Roermond,  aan  allen  die 

deze  zullen  zien  of  hooren  lezen ,  vrede 

en  blijdschap  in  den  H.   Geest. 

Wij  gelooven  dat,  in  deze  streken,  aan  velen  bekend  is,  met  wat  begeerte , 

züchten,  tränen,  arbeid  en  vurige  gebeden,  de  H.H.  Bisschoppen  Wiro,  Plechelmus, 

en    de    diaken    Otgerus,    door    cen  onuitbluschbaren  brand  van  liefde  tot  de  glorie 

Gods  en  onzer  zielen  zaligheid ,  zijn  gekomen  uit  Engeland  en  Schotland,  waar  zij 

geboren  waren,  en  gereisd  naar  Rome,  Frankrijk  en  van  daar  gekomen  naar  deze 

gcwesten,    om    het    H.    Geloof  te  prediken  aan  onze  voorouders,  die  toen  ter  tijd, 

voor    het  meeste  deel ,  nog  leefden  in  de  afgoderij ;  en  dat  zij ,  om  hunne  predicatie 

te    doen  slagen,   zieh  eerst  hebben  gewend  tot  de  Moeder  der  barmhartigheid ,   de 

allerheiligste    Maagd    Maria,    tot    welk    einde  zij  zijn  gekomen  op  St.  Petrusberg, 

eene    niijl    van    Roermond,    alwaar   zij  ontdekt  hadden,  dat  tot  hare  eer  gemaakt 

was    een    kapelletje;    aldaar    hebben    zij    zeer    heiliglijk  geleefd ,  en  gehad  grooten 

toeloop  van  alle  soort  van  menschen,  die  hun  troost  en  zaligheid  bij  hen  kwamen 

zoeken,  zoodat  onder  andere  ook  Pipijn,  alsdan  vorst  van  Frankrijk,  jaarlijks  met 

groote    devotie,  barrevoets,  hen  kwam  bezoeken  om  des  te  beter  vergiffenis  zijner 

zonden    te   bekomen  en  hunne  hemelsche  onderwijzingen  en  raad  te  hebben  in  alle 

gewichtige    zaken ;    daarenboven    is    op    den  gezegden  berg,  welke  later  genoemd 

is    St.    Odilienberg,  gebouwd   geworden  eene  schoone  kerk,  waarvan  een  deel  der 

muren  nog  staaude  is. 

Nademaal  nu  den  mensch  is  ingestort  een  natuurlijke  eerbied  en  genegenheid 
voor  het  aandenken  van  zijne  voorouders ,  bijzonderlijk  van  hen,  die  loffelijk  geleefd 
hebben,  om  deze  te  eeren  en  te  verheflen;  en  daar  dit  natuurlijk  leven  niet  kan 
vergeleken  worden  met  dat  van  onze  eeuwige  zaligheid,  zooals  onder  andere  de 
H.  Paus  Leo  zoo  treffend  aantoont,  als  hij  beschrijft  het  geluk,  dat  die  van  Rome 
hadden  verkregen  door  de  komst  van  den  H.  Apostel  Petrus  in  die  vermaarde 
stad,  dezelve  verheffende  (zooals  dit  in  waarheid  was)  boven  alle  geluk,  over- 
winningen  en  roem,  welke  zij  sedert  het  leggen  der  grondslagen  van  die  stad  en 
Republiek  hadden  ontvangen;  zoo  is  het  dat  Wij,  al  dadelijk  bij  het  aanvaarden 
van  0ns  ambt,  met  groote  droeflieid  hebben  gezien  den  vervallen  Staat  van  voorzegde 


42 

kerk,  en  dat  er  zoo  weinig  gedachtenis  is  van  zoo  menige  godvruchtige  voetstappen 
en  gebeden,  welke  de  voormelde  Heiligen  zoo  menigmaal  hebben  gezet  en  gestört 
op  dien  berg,  om  onzen  voorouders  en  nakomelingen  in  te  drukken  de  kennis  van 
den  waarachtigen,  levenden  God ,  en  de  waardigheid  van  het  dierbaar  Bloed  van 
Christus  Jezus  gebenedijd,  zoo  mildelijk  vergüten  voor  ons  aller  zaligheid.  Niettemin 
wat  0ns  in  dit  droevig  verval  hecft  getroost  is,  dat,  zoodra  Wij  die  vriendelijke 
klachten  hebben  gedaan,  er  in  ons  bisdom  niemand  gevonden  is,  die  niet  gevallen 
is  in  ons  gevoelen  en  goed  voornemen ,  om  diezelfde  plaats  eenigszins  te  herstellen : 
ja,  tot  Onze  groote  vreugde  hebben  velen,  bij  wijze  van  een  heiligen  naijver, 
elkander  opgewekt  om  daartoe  dadelijk  eenige  aalmoezen  aan  te  bieden ,  zoo  in 
geld  als  in  materialen.  Zoo  dat  Wij  verhopen  dat  dit  werk  zeer  aangenaam  zal 
wezen  aan  God  almachtig,  aan  de  H.  Maagd  Maria,  zijne  gebenedijde  Moeder , 
tot  glorie  van  onze  heilige  geestelijke  Vaders,  tot  troost,  hulp  en  bijstand  van  alle 
inwoners  dezes  Vorstendoms  en  aangrenzende  buren,  bijzonderlijk  omdat  die  Heiligen 
ons  zullen  verkrijgen  standvastigheid  in  ons  geloof,  bekeering  van  degenen  die  het 
niet  hebben,  de  uitroeiing  van  dronkenschap,  ontucht  en  andere  grove  zonden  en 
ongeregeldheden ,  herstel  van  de  algemeene  welvaart  en  behoud  van  dit  Vaderland, 
hetwelk  ongetvvijfeld  door  deze  heilige  Vaders  en  Patronen  van  Gelderland,  in  de 
jongste  krijgsrampen,  ten  deele  is  gespaard  geworden.  En  daar  Wij  vertrouwen 
dat  dit  werk  eene  algemeene  vreugde  en  troost  zal  bijbrengen  voor  een  ieder,  en 
vermits  de  tenuitvoerbrenging  van  de  algemeene  begeerten ,  ook  vereischt  algemeene 
hulp:  zoo  is  het  dat  Wij  mits  deze  wel  hartelijk  eenieder  verzoeken  en  bidden, 
van  te  willen  bijdragen  tot  het  herstellen  van  de  voornoemde  kerk,  op  den  berg 
van  S.  Peter,  nu  van  S.  Odilia,  gelegen  een  uur  van  de  stad  Roermond,  tot  lof 
van  God,  van  de  Allerheiligste  Maagd  en  Moeder  Gods  Maria,  en  van  onze  HH. 
Patronen ,  Wiro,  Plechelmus  en  Otgerus  ,  om  hunne  Reliquiecn  aldaar  wederom  te 
verheilen,  in  de  hoop  dat,  even  als  die  heilige  Vaders,  door  hunne  bedevaart  naar 
de  heilige  bergen  en  plaatsen  van  Rome,  en  eiders  ook  andere  duizende  Heiligen 
op  hun  voorbeeld,  zoovele  genaden ,  gunsten  en  hemelsche  gaven  van  God  hebben 
verworven,  dergelijke  ook  zullen  bekomen  al  degenen,  die  dezen  heiligen  berg  en 
kerk  vromelijk  zullen  bezoeken  en  voor  de  voornoemde  kerk  bijdragen.  En  opdat 
de  aalmoezen,  zoo  in  geld,  als  in  materialen  van  beut,  ijzer,  leien,  kalk,  steenen 
en  andere  behoeften,  des  te  beter  kunnen  opgehaald  en  verzameld  worden,  zoo 
belasten  Wij  mits  deze  alle  Landdekens  onzes  bisdoms,  om  een  of  twee  getrouwe 
geestelijken  of  wereldlijkc  godvruchtige  personen  aan  te  stellen,  die  in  hun  district 
zullen  rondgaan,  nadat  zij  zelven  en  de  heeren  pastoors  van  elke  parochie  de  voor- 
zegde  oprechte  en  godvruchtige  intentie  aan  hunne  gemeente  zullen  hebben  bekend 
gemaakt,  om  te  ontvangen  of  aan  te  teekenen  de  aalmoezen  oftoezeggingen,  welke 
icder,  naar  zijne  goede  genegenheid,  tot  bijstand  voor  deze  loftelijke  herbouwing 
zal  willen  doen;  Ons  daarvan  met  den  eerste  berichtende,  ten  einde  het  begonnen 
werk  tot  een  goed  einde  te  brengcn ,  zooals  Wij  verhopen  van  de  goedheid  Gods, 


43 

door  de  voorspraak  van  de  Moedcr  des  Heeren,  en  van  onze  voormelde  geestelijke 
Godsvricnden  en  vaderlandsche  Patronen.  Aldus  gcdaan  in  0ns  bisschoppelijk  paleis 
te  Roermond,  den  20  September  1679. 

F.  Reginaldus,  Episc.  Rurcem. 
Ter  ordonnance  van  Zijnc  Doorl.  Hoogw. 

J.   A.  Du  MONT,  Sccr. 

Pastoor  Basel  i)  zette  zieh  nu  aan  hct  werk,  behalve  door  de  vermelde 
personen  ,  en  de  voorgeschreven  collecten ,  ook  nog  gesteund  door  de  pastoors  van 
Lottum,  Montfort,  Wessem  enz.  2).  De  ingevallen  gedeelten  werden  geheel 
afgebroken,  en  de  daardoor  openliggende  bogen  van  kruisarm  en  zijbeuken  toe- 
gemetseld;  de  westelijke  gevel,  welke  het  meest  van  brand,  regen  en  wind  geleden 
had,  werd  twee  bogen  meer  oostwaarts  herbouwd,  terwijl  de  noordelijke  kruisarm 
met  hct  daartegen  aanschietend  gedeelte  der  zijbeuk  tot  pastoreele  woning  werd 
ingericht.  De  muren  van  het  koor  en  van  het  middenschip,  waarvan  de  bovenste 
steenlagen  vergaan  of  afgevallen  waren,  werden  in  brikken  bijgebouwd,  het  koor 
overwelfd,  en  de  kerk  van  plafond,  vloer,  vensters  en  dak  voorzien.  Dat  was, 
oppervlakkig  beschouwd,  weinig,  doch  inderdaad  was  het  veel,  niet  alleen  omdat, 
vvegens  den  oorlogstoestand  van  dien  tijd,  de  aalmoezen  minder  ruim  toevloeiden. 
maar  vooral  wijl  daardoor  dit  eerbiedwaardig  Godshuis ,  de  roem  van  het  oude 
Gelderland,  van  een  gewissen  ondergang  gered  en  voor  het  nage.slacht  bewaard  bleef. 

Den  16  Mei  1680  was  de  eerste  steen  voor  de  herstellinggelegd  geworden, 
den  10  Mei  1686  werd  de  herstelde  kerk  door  den  Bisschop  op  nieuw  gewijd 
onder  de  aanroeping  der  HH.  Wiro,  Plechelmus  et  Otgerus.  Twee  dagen  daarna, 
op  Zondag  12  Mei,  werd  een  gedeelte  van  de  Reliquiecn,  welke  het  Kapittel  in 
1361  met  zieh  naar  Roermond  gevoerd  had,  in  eene  plechtige  processie,  of  hever 
in  een  zegetocht,  waaraan  de  Bisschop,  het  Kapittel,  de  geestelijkheid  en  de 
naburige  parochien   deelnamen,  naar  hunne  aloude  rustplaats  teruggedragen  3). 

Van  af  12  Mei  1686  is  dus  de  oude  stiftskerk  de  parochiekerk  van  St. 
Odilienberg  4).  Ofschoon  zij  veel  van  hare  oorspronkelijke  grootte  verloren  had, 
was  zij  gedurende  een  geruimen  tijd  voor  de  behoefte  der  parochie  voldoende, 
daar  deze  in  de  ij^le  eeuw  slechts  300,  en  ook  nog  in  1750  niet  meer  dan 
336  communicanten  telde.  Allengskens  is  echter  dit  getal  aangegroeid  en  tot 
ongeveer    670    gestegen.      Sedert    lang    deed    zieh    dan    ook   de    noodzakelijkheid 


1)  Hij  was  de  zoon  van  Peter  Basel,  burgemeester  van   Roermond,   en  Gertrudis  Bossman. 

2)  Zie  A.  Wolters  1.  c.  bl.  81.     Bij  eene  andere  gelegenheid  hopen  wij  de  namen  derbijzonderste 
weldoeners  van  de  restauratie  onzer  kerk,  zoo  van  thans  als  vroeger,  te  vermelden. 

3)  Zie  A.  Wolters  1.  c.  bl,  81. 

4)  Als    pastoors    van   Odilienberg   komen  voor,  in  1300  Godefridus,  in  1356  Arnoldus  plebanus. 
in    1360    Winandus,    in    1399  Godart  Levekynt,  in  1430  Joannes  Beulen  of  Boelen.     Van  deze  ging  de 


44 

gevoelen,  om  aan  de  kerk  hare  vroegere  grootte  terug  te  geven,  doch  ook  nu, 
even  als  in  1679,  doet  zieh  de  vraag  op:  Van  vvaar  zuUen  de  middelen 
komen  ? 

De  gemeente  doet  wat  in  hare  macht  is ;  edelmoedige  pcrsonen,  niet  alleen 
uit  de  parochie  maar  ook  daarbuiten  hebben  ruime  bijdragen  aangeboden ;  de 
Provinciale  Staten  van  Limburg  hebben  een  subsidie  van  fl  5000  toegestaan  en 
ZOO  getoond  een  warm  hart  te  hebben  niet  alleen  voor  de  voorziening  in  eene 
dringende  behoefte  der  bevolking,  maar  ook  voor  een  monument,  het  eenige  onder 
de  aloude  kerken  van  Limburg,  dat  in  zijn  zuiveren  bouwtrant  kan  hersteld  worden. 
Möge  ook  de  hooge  Regeering  bij  een  zoo  grooten  nood  niet  ten  achter  blijven, 
en  mögen  deze  bladzijden  er  toe  bijdragen  om  de  belangstelling  nog  verder  uit 
te  breiden  voor  het  Godshuis,  dat  de  wieg  was  van  het  Christendom  in  het  oude 
bisdom  Roermond,  en  het  toevluchtsoord  der  Bisschoppen  van  Utrecht,   i) 

Als  een  uitnemend  gastheer  had  onze  vriendelijke  geleider  ook  gezorgd 
voor  een  goed  voorziene  tafel,  waaraan  de  Gildebroeders  reeds  van  zoo  verre  ge- 
komen,  naar  omstandigheden  eer  deden.  Met  oprechte  harten  werd  het  heil  van 
den  eerwaarden  gastheer  ingesteld  en  door  allen  beklonken  en  medegedronken. 

Toen  nu  de  regenwolken  geweken  waren,  spoedden  de  reizigers  weder  berg  af, 
en  togen  in  een  langen  slinger  van  open  rijtuigen  naar  Roermond.  Van  verre  be- 
groetten  hen  thans  de  torens  van  Limburgs  bisschopstad;  maar  vooral  het  vijftal 
der  Onze  Lieve-Vrouwe-Munsterkerk,  deze  in  Nederland  eenige  verschijning,  wekte 
bij  allen  de  belangstelling  op,  vooral  daar  velen  zieh  in  een  voor  hen  vreemd  ge- 
west  bevonden.  Nog  groeide  die  verrassing  toen  men  "t  Munsterplein  opreed ,  en 
van  nabij  de  trotsche  maar  toch  sierlijke  bouw,  thans  vrij  van  alle  hinderlijke 
ombouwingen ,  vroolijk  in  haar  witgeelen  zandsteen  zoo  boven  "t  groen  van  boomen 
en  struiken  zag  uitsteken. 

De  gildebroeders  werden  hier  ontvangen  door  den  W.  E.  Heer  Rector  der 


pastorij  over  op  de  Sepulchrijnen  in  1482:  Joannes  van  Abrock  {JU  ijog),  Richardus  in  1571,  Gerardits 
Capgea  in  1624.  Na  dezen  volgen  wederora  wereldlijke  priesters:  Willem  Greuter  in  1627  en  162S, 
Melchior  Willeras  in  1638,  Theodoor  Wanlo  in  1640,  Ilenricus  van  Thoor  1646  — 1675  (verplaatst  naar 
Lottum),  Willem  Basel  1676,  gest.  21  Nov.  1720,  was  tevens  Deken  van  Montfort,  en  vroeger  pastoor 
van  Schinveld,  Petrus  Cnops,  ook  Deken  van  Montfort,  1720,  gest.  22  Aug.  1736,  Leon.  Bouten  1737  — 
1757  •  Jo-  Jos.  Janssens  1758  -  1764  (verplaatst  naar  Nedercruchten),  Petrus  Smiets  1764,  gest.  24  Juni 
1780,  Math.  Schoenmaeckers  1781 — 17S6,  Joannes  Schoolmcesters  17S7 — 1790  naar  Roosteren  verplaatst, 
Melchior  Vreen  1790— 1816  gest.  te  Roermond  5  Maart  1842.  .Simon  Wicken  1816 — 1817,  Otto  Aloys. 
Winders  1S17 — 1S25  naar  Swalmen  verplaatst,  Andr.  van  Ilout  1825 — 1848  verplaatst  naar  Mierlo ,  en 
Jo.  Ilenr.  Voss  184S,  gestorven  24  Jan.  1878. 

I)     Wij    ontleenden    het    voorgaande   aan    een    geschrift    van  Pastoor  Willemsen ,  die  ons  bij  ons 
bezoek  het  hier  uitvoerig  verhaalde  op  beknopter  wijze  mededeelde. 


PI.  III. 


^ 


!^. 


MUNSTERKERK  TE  ROERM 


45 

kerk,    die    met    den  Dekcn  van  't  Gilde  de   leiding  van  hct  bczoek   op  zieh   nam  , 
en  de  geschiedkundige  inlichtingcn  vcrstrekte. 

Deze  Lieve-VrouwcMunster-Kerk  werd  gesticht  door  Graaf  Gcrard  III 
van  Gelre  en  Zutphcn,  en  zijne  gemalin  Margarctha  van  Brabant,  cn  zijn  zoon 
Otto.  Zijne  Moeder  Richardis  gaf  hicrtoe  aanleiding,  doordat  zij  hct  verlangen 
had  te  kennen  gegeven  om  rcligieuse  der  Cistercienser-Ordc  te  worden.  Aangczicn 
er  in  die  strekcn  nog  geen  kloostcr  der  Cistercienser-Ordc  bestond,  en  de  graaf 
haar  nict  gaarne  naar  clders  zag  gaan ,  besloot  hij  tot  de  stichting  der  adellijke 
abdij   te  Roermond. 

Richardis  staat  in  1220  reeds  aangeteekend  als  eerste  abdis.  Zij  werd 
begraven  in  de  abdijkcrk,  welke  in   1220  door  Engelbert  van  Keulen  gewijd  was. 

Gerard  III  van  Gelre  cn  zijne  gemalin  Margarctha  hebben  een  schoon 
praalgraf  ondcr  de  koepel  der  Stiftskerk. 

De  pcriode  der  stichting  geeft  een  eigenaardige  waarde  aan  het  gebouw; 
het  overgangstijdperk  van  het  romaansche  stelsel  naar  het  gothische.  Daar  spreekt 
uit  dit  werk  een  duidelijk  streven  naar  het  overwinnen  der  zwaartekracht ,  door 
de  verschillende  deelen  onderling  in  evenwicht  te  stellen.  De  geweif-  en  koepel- 
ontwikkeling  adcmt  reeds  den  vrijen  gothischen  geest,  terwijl  de  massieve  muren 
en  zwarc  pijlers  van  den  onderbouw,  in  overeenstemming  met  toen  bestaande 
voorbeelden  een  veel  minder  slanken  indruk  geven;  die  tegenstellingen  zijn  hier 
echter  meesterlijk  opgelost. 

Om  den  lezer  een  begrip  te  geven  van  den  grootschen  indruk,  teweeg 
gebracht  door  een  bouwwerk  van  nog  geringe  afmetingen ,  moet  hier  in  't  kort  de 
algemeene  samenstelling  worden  verklaard. 

In  den  plattegrond  spreekt  de  rijk  ontwikkelde  latijnsche  kruisvorm.  Niet 
alleen  hebben  00k  de  körte  armen  polygone  afsluitingen  aan  den  Transept ,  maar 
het  half  cirkelvormige  koor  is  nog  door  drie  gelijkvormige  kapellen  omgeven. 
In  de  beide  oostelijke  hoeken  der  kruis-armen  zijn  kwadraten  ingeschoven ,  als 
verlenging  der  zijbeuken,  welke  als  grondslagen  der  twee  oostelijke  torens  optre- 
den.  Het  kruispunt  zelve  is  door  een  achtkantige  koepel  bekroond.  Van  daaraf 
telt  de  middenbeuk  twee  kwadraten  naar  het  westen,  waar  eene  tweede  kruisvorm, 
maar  nu  met  plat  afgesloten  armen  gevormd  is.  In  de  westelijke  inspringende 
hoeken  dier  kruis-armen  zijn  de  groote  torens  geplant.  Daar  het  gansche  weste- 
lijk  gedeelte  hooge  gewelven  heeft,  en  de  torens  op  een  vrijstaande  pijler  rüstend , 
ZOO  is  in  dezen  narthex-bouw  de  gelegenheid  gevonden  voor  een  ruime  verlichting. 
De  eigenlijke  zijbeuken  hebben  slechts  de  lengte  van  twee  gewelfvakken  der  mid- 
denbeuk, maar  zijn  dan  in  vier  kwadraten  verdeeld. 

Uit  de  doorsnede  blijkt,  dat  de  ordonnantie  tot  aan  de  goot  van  het  mid- 
denschip  drie  verdiepingen  telt. 

De  verdieping  gelijkvloers  kenmerkt  zieh  door  den  breeden  en  eenvoudigen 
aanleg.     De    buitenmuren    zijn    zwaar,  en  slechts  door  smalle  vensters  met  vlakke 


46 

eggen  doorbroken.  De  pijlers  vierkant,  met  weinige  Schalken  voor  het  schrägen 
der  hoofdbogen.  Als  kapiteel  treedt  slechts  eene  eenvoudige  impostlijst  op.  De 
graadbogen  der  kruisgewelven  bestaan  uit  een  krachtigen  rondstaf,  die  evenals  de 
gordel  en  muuraalbogen ,  deze  echter  vlak  geprofileerd ,  met  een  enkelen  halve- 
cirkel-slag  zijn  getrokken.     Ook  de  vensters  zijn  half-cirkelvormig  afgesloten. 

Bizonder  eigenaardig  is  de  ecrstc  vcrdicpmg :  de  vloeren  dezer  verdieping 
strekken  zieh  uit  in  het  middenschip  over  drie  westelijke  gewelfvakken  van  den 
Narthex  I  en  van  daaruit  aan  beide  zijden  boven  de  zijbeuken  R,  zijn  dan  verder 
door  smalle  gallerijen  die  in  de  muurdikten  Valien  längs  de  transept-polygonen  en 
rond  de  koor-concha  met  twee  tribunen  of  verhoogde  kapellen  in  de  oostelijke 
torens  verbonden.  Deze  verdieping  telt  vier  altaren;  twee  in  de  oostelijke  torens 
C  en  D ,  en  twee  andere  F  in  de  kleine  kapellen  die  halfrond  van  uit  de  gallerijen 
naar  den  transept  zijn  uitgebouwd.  Deze  tribunen  en  gallerijen  onderscheiden  zieh 
nog  van  de  triforien  in  de  latere  middeleeuwsche  kerken  in  zoover,  dat  de  eersten 
hier  overwelfd  zijn  en  dus  gansch  onder  de  goot  blijven,  terwijl  de  laatsten  juist 
overeenkomen  met  de  zolderverdieping  der  zijbeuken.  Zulke  rondgaande  gangen 
geven  niet  alleen  aanleiding  tot  besparing  van  materiaal  in  de  zware  muren,  die 
den  zijdclingschen  druk  der  gewelven  moeten  weerstaan,  zij  zijn  tevens  van  groot 
oemak  voor  onderhoudswerken  en  versiering  van  het  gebouw,  en  vormen ,  van 
onderop  gezien,  tal  van  sierlijk  schilderachtige  doorzichten.  De  gallerijen  zijn  door 
arcaden  met  gepolijstgranieten  tweelingszuiltjes  van  het  middenschip  gescheiden. 

De  ruime  aanleg  van  deze  tribunen  in  het  westelijk  deel  der  kerk  is  alleen 
te  verklaren  uit  hare  bestemming  als  adelijke-stiftskerk.  Daar  hebben  de  religieuzen 
hare  plaatsen  gehad.  De  voornaamste  kerkbezoekers  waren  niet  de  lieden  van 
het  volk,  die  zooals  thans  de  schepen  der  kerk  beneden  vulden,  maar  de  adelijke 
vrouwen,  die  boven  de  westelijk  aansluitende  kruisgangen  N  binnentraden  uit  het 
klooster,  cn  dan  hier  onder  de  ruime  en  verhoogde  gewelven  van  het  middenschip 
hun  plaatsen  namen.  Het  inwendige  der  kerk  van  hieruit  in  oostwaartsche  richting 
bezien,  maakt  een  grootschen,  harmonischen  indruk,  waarbij  alle  deelen  helder  en 
goed  aan  elkander  sluiten. 

Dat  de  stiftsvrouwen  hicrboven  de  kerk  bezochten  blijkt  ook  nog  uit  de 
volgende  omstandigheid ,  dat  het  oude  dertiende-eeuwsche  kruisbeeld  met  relikwie 
tot  het  begin  van  deze  eeuw  heeft  gehangen  legen  de  dwarsmuur  boven  het  mid- 
denschip ,  tusschen  de  hoogere  en  lagere  gordelboog.  Dit  is  de  plaats  waar  de 
religieusen  het  voortdurend  voor  oogen  moesten  hebben.  In  dejaren  1840  tot  1850 
werd  het  kruisbeeld  van  daar  afgenomen  cn  naar  't  Begijnhof  overgebracht.  De 
architekt  Cuypers ,  na  voltooiing  zijner  Studien  aan  de  Antwerpsche  Akademie  te 
Roermond  terugkeerende,  werd  door  't  edele  karakter  van  het  beeld  aangetrokken, 
en  begreep  dat  dit  houtcn  beeld  niet  op  zijnc  plaats  was  in  den  open  Begijnhof, 
maar  dat  het  uit  de  kerk  afkomstig  nioest  wezen.  Een  der  kerkmeesters,  daarbij 
tegenwoordig  erkende  tot  zijne  verwondering  de  juistheid  van  deze  opmerking.   Het 


47 


kruisbccld  wcrd  naar  de  keik  teruggcbracht.  Bij  het  reinigen  en  herstellen  bleek 
dat  het  corpus  op  den  rüg  als  rclikwie-behouder  dienst  dced.  Op  de  pergamenten 
welke  daaruit  te  voorschijn  kwamen,  stond  te  lezen,  dat  cene  abdis  in  de  vijfticnde 
eeuw  vcrklaart ,  hoe  ten  gevolge  van  den  rotten  toestand  van  het  kruishout  (dat  in 
der  tijd  tegen  de  nieuwe  vochtige  muur  was  opgehangen)  dit  vernieuwd  moest  worden  , 
en  dat  zij  niet  zorg  en  ecrbicd  de  relikwieen  weder  in  het  corpus  had  opgesloten. 
Thans  hangt  dit  kruisbeeld  tegen  de  Zuidmuur  der  kerk,  juist  tegenover 
den  noordelijken  ingang.  Een  getrouwe  nabootsing  van  dit  mcrkwaardige  cnicifix 
is  tentoongesteld  in  de  dertiende-eeuwsche  afdeeling  van  het  Nederlandsch  Museum. 
Daar  is  ook  een  afgietsel  van  't  praalgraf,  waarop  Gerard  en  Margaretha  zijn  voor- 
gesteld,  te  zien:  en  eene  nabootsing  der  halfronde  uitgebouwde  kapellen  is  in  de 
noordelijke  binnenplaats  voor  de  afgietsels  in  's  Rijks  Museum. 

De  onderste  verdieping  moet  over  de  gansche  uitgebreidheid  van  den  platte- 
grond  gelijktijdig  zljn  aangelegd.  Wellicht  is  de  bedekking  van  den  narthex  eerst 
eenige  jaren  na  die  van  het  middenschip  gereed  gekomen.  Maar  tegen  de  moge- 
Hjkheid  van  een  onafhankelijk  bestaan  van  het  schip  der  kerk  zonder  den  weste- 
lijken  voorbouw,  zooals  Dr.  Bock  verondersteld  heeft,  spreekt  de  aanwezigheid 
van  de  beide  trappen,  die  naar  de  tribunen  voeren  in  de  dikte  der  buitenmuren ; 
juist  in  de  aansluitingspunten  van  schip  en  narthex ;  even  als  eene  trap  boven  het 
geweif  der  kerk,  voerende  naar  den  hooger  gelegen  kap  van  den  narthex,  die 
eveneens  in  den  pijler  gebouwd  is.  Zulke  gevaarlijke  samenstellingen  in  de  hoofd- 
deelen  van  den  bouw,  waren  alleen  bestaanbaar  zoo  zij  bij  den  eersten  aanleg 
met  zorg  werden  uitgevoerd.  Maar  later  wordt  het  onmogelijk  om  dergelijke  ver- 
zwakkende  doorgangen  in  muren  en  pijlers  uit  te  kappen.  Ware  de  narthex 
aanvankelijk  achterwege  gebleven,  dan  waren  de  beide  tribunen  aan  haar  westelijk 
eindc  niet  verbonden  geweest;  en  dat  was  strijdig  tegen  het  algemeen  stelsel  van 
rondgaande  doorgangen  niet  alleen  in  de  kerk,  maar  zelfs  boven  in  de  koepel.  De 
Ornamenten  der  kapiteelen  van  alle  deelen  der  kerk  zijn  ook  geheel  overeenkomstig 
behandeld,  en  toonen  eene  gelijktijdige  ontwikkeling  aan. 

Bij  de  plattegrond-teekening  is  met  stippellijnen  aangegeven  op  welke  wijze 
de  kloostergangen  met  de  kerk  in  de  tribunen  aansloten,  aan  de  noordelijke  en 
zuidelijke  muur  van  het  voorportaal.  De  architekt  Cuypers  zag  in  zijne  jeugd  nog 
de  muren  van  den  kloostergang ,  die  met  de  kerk  aansloten;  en  thans  bestaan  nog 
de  muraalbogen  daarvan  in  den  westgevel  der  kerk.  Te  oordeelen  naar  de  groote 
uitgebreidheid  der  binnenplaats,  waarop  de  overblijfselen  der  muren  wezen,  moet 
het  convent  zeer  uitgebreid  zijn  geweest,  en  bevatte  woningen  der  adellijke  vrouwen 
der  Cistercienser  Paters,  der  Broeders,  eene  basse-cour,  magazijnen,  enz.  De 
twcede  of  bovenste  verdieping  van  het  schip  der  kerk  omvat  de  hoogte  der  ge- 
welven,  en  deze  met  spitsbogige  gordels  en  muralen,  in  de  schildmuren  drievoudige 
vensters,  waarvoor  weder  vrijstaande  arcaden  met  granieten  zuiltjes  den  breeden 
muuraanleg    voortzetten.     Als    voorlooper    van    de  open  luchtbogen  zijn  boven  de 


48 

zijbeuken  in  't  verlengde  der  zvvare  gordelbogen  van  het  middenschip,  muren  opge- 
trokken,  onder  eene  helling  afgedekt,  die  den  zijdelingsclien  druk  overnemen. 
Overigens  bezit  de  kerk  geen   eigenlijke  beeren. 

Als  geboorte  der  koepel  overspannen  vier  bogen  aan  „pendentif"  de  hoeken 
van  het  kruis ,  en  dragen  de  onderste  inwendige  galerij  van  het  achtkant ,  met 
rondboog-arkaden  op  zeer  lichte  zuiltjes ;  daaruit  stijgen  de  acht  hoekgraden  van 
het  koepelgewelf  op.  De  buitenmuur  der  koepel  is  slechts  0,30  M.  zwaar,  en 
toch  is  hier  zeer  vernuftig  in  eene  sierlijke  constructie  het  spatten  van  het  geweif 
voorkomen,  door  het  grootste  gewicht  van  "t  geweif  naar  binnen  te  laten  drukken 
op  de  zestien  zuilen ,  die  met  de  muraalbogen  over  de  galerij  elkander  in  be- 
dwang  houden.  Boven  het  geweif  is  weder  eene  uitwendige  arcadengalerij  onder 
het  dak  aangebracht.  Deze  stoute  constructie,  die  met  zulke  eenvoudige  en  ge- 
ringe middelen  zulke  schoone  vormen  voortgebracht  heeft ,  en  nog  na  ruim  vijf  en 
een  halve  eeuw  ongedeerd  Staat,  zou  reeds  alleen  voldoende  moeten  zijn  om  ons 
met  bewondering  voor  de  dertiende  eeuwsche  bouwmeesters  te  vervullen. 

De  Munsterkerk  is  te  beschouwen  als  de  bakermat  der  herleefde'christelijke 
kunst  binnen  Roermonds  wallen  in  het  midden  van  deze  eeuw.  Thans  prijkt  zij  ook 
in  een  vroeger  ongekenden  glans.  Op  de  herstellingswerken  is  nu  de  kroon 
gezet  met  de  voltooing  der  vensters  in  gebrand  glas,  welke  zeker  onder  de  schoonste 
moeten  gerekend  worden,  die  in  Roermonds  ateliers  gemaakt  zijn ;  ook  is  de  gansche 
kerk  thans  inwendig  gepolychromeerd.  Deze  versiering,  die  zij  in  de  middeleeuwen 
niet  kende,  lag  toch  in  't  plan  en  in  den  aard  van  het  bouwwerk.  Wie  haar  ziet, 
zooals  zij  met  Studie  en  toewijding  is  geschied,  zal  ten  volle  overtuigd  zijn,  hoezeer  het 
monument  daardoor  gewonnen  heeft  in  rijkdom,  in  kracht  en  in  klaarheid  van  vormen. 
Na  het  bezoek  aan  dit  monument,  dat  zoo  eenvoudig  in  conceptie  slechts 
van  een  meester  en  eene  gedachte  getuigt,  maakte  de  Kathedrale  kerk  van  Sint 
Christoffel  op  de  Gildebroeders  een  minder  gunstigen  indruk.  Wel  zijn  hare  beuken 
ruim  en  spreken  de  diepe  midden-  en  ncven-koren ,  met  gebrand  glas  en  muur- 
schilderingen  opgeluistcrd,  feestelijk  en  aangenaam  tot  het  gemoed.  Maar  de 
archaeologische  geest  is  hier  te  veel  geprikkeld  en  tot  zoeken  en  vragen  gestemd ; 
om  zieh  rüstig  neer  te  leggen  neven  het  spontane  schoonheidsgevoel.  De  kerk  met 
3  onregelmatige  zijbeuken  en  daarneven  nog  kapeilen  is  in  verschillende  tijdperken 
der  latere  middeleeuwen  gebouwd.  De  massieve  toren  herkent  men  reeds  van  verre 
aan  de  niet  schoone,  barokke  bekroning  met  koepelvormen  en  een  St.  Christoft'el- 
beeld.  Het  sakramentsaltaar  met  hoog  opgebouwden  toren  in  Renaissance-stijl  werd 
bewonderd  om  vcle  details,  vooral  het  rijke  snijwerk  der  deuren;  maar  de  conceptie 
der  tallooze  overccnkomstige  verdiepingen  kon  niemand  boeien. 

Kort  nadat  deze  bezoeken  waren  gebracht  weerklonk  in  het  „hotel  du  Lion  d'Or" 
de  etensklok ,  die  alle  gildebroeders ,  welke  aan  den  tocht  deelnamen  in  een  ruimen 
zaal  onder  voorzitterschap  van  den  ZeerEerw.  Heer  Deken  aan  eene  goed  gediende 
tafel    vereenigde.     Het  is  voorzeker  niet  noodig  van  dezen  maaltijd  hier  een  nader 


49 

vcrslag  te  gcven.  Zij  die  daaraan  declnamcn  zulleii  zieh  nog  levendig  hcrinneren, 
hoe  aangenaam  en  druk  't  gesprel<  werd  gcvoerd,  lioe  opgcwckt  en  vroolijl< 
menige  gezondiieid  werd  ingesteld;  en  hoe  bij  onderscheidenheid  der  genietingen,  die 
van  "t  materiale  naar  "t  intellcctueele  weer  waren  overgegaan ,  de  avonduren  voorbij 
vlogen.  Degenen  die  er  niet  bij  tegenwoordig  zijn  geweest,  ziiUen  gaarne  een 
getuige  oproepcn  om  mct  het  levend-woord  de  beschrijving  tc  vcrnemen ,  die  hier 
niet  geschrevcn  zal  worden. 

Vroeg  in  den  morgen  spoedden  de  Gildebroeders  zieh  naar  't  Station  tcn 
eindc  Maastriclit  tijdig  tc  berciken,  waar  in  de  Sint-Servatiuskerk  de  H.  Mis- 
ofterande  voor  't  gild  zou  opgedragcn  worden.  Te  midden  van  vele  honderden 
bedevaartgangers  in  huiine  landelijke  maar  Zondaagsche  kleederdrachten  ge- 
doscht,  met  wapperende  vaandels  door  de  meisjes  voorop  gedragen,  die  van  alle 
windstreken  het  Station  te  Wijk-Maastricht  bereikt  hadden,  ging  ook  het  Gilde 
vroom  gesticht,  onder  de  eerepoorten  door,  längs  de  bevlagde  huizen  naar  Neer- 
lands  oudste  heiligdoninicn.  In  den  noorder  kruisarm  waren  de  plaatsen  aange- 
wezen;  de  groote  basilika  was  vervuld  van  geloovigen ,  die  door  hunne  geestelijk- 
heid  geleid  de  relikwien  kwamen  vereeren.  Terwijl  de  Heilige  Mis  onder  het  met 
een  koper  ciborium  overhuifd  altaar  werd  opgedrageu  klonk  een  schoone  en  ern- 
stige muziek  door  de  oude  hallen  heen. 

Onder  leiding  van  den  Custos  der  schatkamer  traden  langzaam  en  eerbiedig, 
ttlkens  een  achttal  geestelijken ,  regulieren  of  seculieren,  ook  wel  broeders  enjonge 
ievieten,  in  de  superplie  gekleed  van  uit  het  met  zware  tapijten  afgesloten  hoofd- 
koor  längs  de  koperen  omheining  van  't  verhoogde  middenschip.  De  kleinere  reli- 
quiarium's  droegen  zij  in  de  hand,  de  grootere  stukken  als  borstbeeiden  enz.  werden 
door  twee  of  vier  geestelijken  op  de  schouders  gedragen.  Met  luider  stem ,  en  in 
beknopte  zinnen  gaf  de  eerwaarde  Custos  de  namen  en  geschiedenis  der  verschil- 
lende  kostbare  stukken.  De  harten  klopten  niet  alleen  voor  de  geschiedkundige 
merkwaardigheid  van  zooveel  oude  schatten,  maar  waren  nog  meer  bewogen  door 
de  belangrijkheid.  welke  deze  onderpanden  van  de  allereersten  en  allergrootsten 
onder  de  Heiligen  van  ons  geloof  voor  elken  Christen  moeten  hebben.   i) 

Na  deze  indrukwekkende  plechtigheid  bezochten  de  Gildebroeders  alle  deelen 
der  basiliek  en  konden ,  van  nabij  in  het  hoogkoor  elk  voorwerp  van  den  schat 
beschouweri.  Wat  daar  te  zien  en  te  vereeren  is,  vindt  men  voor  een  groot  deel 
beschreven  en  afgeteekend  in  de  uitgaven  van  Dr.  Bock  en  den  ZeerEerw.  Heer 
Willemsen,   oud  Custos  van  St.  Servatius. 

Aan  de  hand  van  de  plattegrondteekening,  die  hiernevens  op  plaat  III  is  afge- 
drukt  is  de  ontwikkelings  geschiedenis  van  deze  basiliek  gemakkelijk  te  overzien. 
Niettegenstaande    de    bouwmeesters.  die  gedurende   meer  dan   looo  jaren  hier  ge- 


I)    Zie  uitvoerige  beschrijving  in   «Die  Kunst-u.  Reliqienschätze  zu  Maestricht  van  Bock  en  Willemsen, 
en  vorig  jaarverslag  van  het  St.  Bernulphus-gilde"     Het  drijven  in  edel  metaal  door  J.  H.  Brom,  (bladz.  30). 


so 

werkt  hebben,  van  zeer  verschillende  scholen  waren,  zoo  blijkt  bij  't  bezoek  evenwel 
dat  zij  allen  het  hunne  hebben  bijgedragen  om  een  indrukwekkend  en  voornaam 
voorkomen  aan  dit  heiligdom  te  geven ,  als  een  gemis  voor  de  eenvoudige  helder- 
heid,  die  ons  bij  andere  monumenten  boeit.  De  romaansche  en  gothische  vormen 
vertoonen  elk  hare  bijzondere  eigenschappen :  de  zware  muren  en  vierkantige  pijlers 
blijven  rüstig  en  ernstig  de  eeuwen  trotseeren ,  te  midden  der  vele  veranderingen 
die  aan  kapellen  en  zoldering  zijn  geschied.  De  rijkere  lichte  gothische  gewelven, 
en  de  slanke  traceeringen  van  de  kapelvensters  geven  eene  sierlijke  omsluiting. 
Door  de  kleinere  verdeelingen  van  deze  laatsten  kernt  de  hoofdvorni  der  basiliek 
nog  duidelijker  uit 

De  volgende  geschiedkundige  aanteekeningen  stellen  den  bezoeker  in  Staat 
een  archcelogisch  begrip  te  vormen  van  de  ontwikkeling  der  tegenwoordige  Sint- 
Servatiuskerk. 

De  H.  Martcrniis ,  bisschop  van  Keulen  (f  328.)  sticht  de  eerste  kerk  te 
Maastricht ,  welke  stad  later  omgaat  tot  het  bisdoin  van  Tongeren. 

Tegen  het  einde  der  4'le  Eeuw  brengt  Sint  Scrvatius  den  bisschoppelijken 
zetel  van  Tongeren  naar  Maastricht  over,  en  wijdt  de  kerk  tot  zijne  kathedraal. 
Hoogst  vermoedeKjk  stamt  dus  de  diepst  gelegen  oostelijke  crypta  A.  van  die 
basilika  door  den  H.  Maternus  aangelegd;  terwijl  Sint  Servatius  westelijk  daarvan 
eene  tweede  crypta  bouwde  waarin  hij  begraven  werd  in  384. 

De  eenvoudige  vorm  der  pijlers  en  kapiteelen,  de  wijzc  van  overwelving,  de 
aard  van  het  fijne,  gladde,  gekleurde  pleisterwerk,  bevestigen  dien  ouden  datum 
voor  die  Romeinsche  crypta  Zulk  pleisterwerk,  dat  zelfs  de  steenen  kapiteelen 
bedekte,  een  gebruik  dat  in  de  Romaansche  periode  niet  meer  bestond,  wijst 
vooral  op  den  Romeinschen  oorsprong  van  dit  werk;  dat  eerst  na  1880  is  terug 
gevonden  bij  de  herstclling  der  tweede  krocht ;  want  beiden  waren  met  puin 
aangevuld. 

De  plaats  der  kolommen  was  nog  duidelijk  aangegeven  door  hunne  base- 
menten.  Het  rosa-kleurig  pleisterwerk  bedekte  de  wanden,  evenals  de  pilasters 
met  abacusvormige  kapiteelen.  Ook  zijn  er  overblijfselen  van  "t  gelijkkleurige 
cement  der  vloer  terug  gevonden. 

Kort  na  het  jaar  560  werd  op  de  plaats  der  bovengenoemde  kerk  door 
Monidfus  bisschop  van  Tongeren,  eene  andere  opgetrokken,  die  aan  den  heiligen 
Servatius  werd  toegewijd.  De  overblijfselen  van  dezen  heiligen  patroon  werden 
van  de  lagere  crypta  naar  eene  nieuw  aangelegde  krocht  overgebracht  Van 
deze  kerk  zijn  thans  het  middenschip  en  de  zijbeuken  nog  overgebleven ,  in  het 
plan  zwart  geteekend,  terwijl  het  vroeger  vervolg  daarvan,  door  het  tegenwoordige 
kruispand  door  gestipte  muren  is  aangeduid.  Toen  de  oude  crypta  onder  T.  haar 
licht  van  uit  het  oosten  verloor,  toen  de  H.  Monulfus  voor  zijne  basilika  hier  een 
dwarsmuur  T.  doorbracht,  waar  zij  zonder  twijfel  een  half  cirkelvormigen  uitbouw 
moet  gehad  hebben,  zocht  men  in  het  kruis  der  kerk  eene  nieuwe  beter  verlichte 


CO 


CD 


51 

crypta  aan  tc  leggcn      Dit  is  de  Romaansche  crj'pta  B  met  ronde  zuilen ,  en  veel 
hooger  gelegen. 

In  1811  werd  de  vloer  van  hct  priesterkoor  F.  G  verlaagd;  men  lieeft  de 
beide  crypta's  toen  afgebroken.  De  vroegere  oostelijke  sluitmuur  van  den  H.  Monul- 
fus,  die  de  twee  torens  W.  W.  zou  verbinden,  werd  toen  00k  zichtbaar  en  is 
1 .40  M.  breed.  Ook  onder  het  dak  zijn  nog  sporen  van  die  oostelijke  afsluiting  aan  wezig. 

De  oorspronkclijkc  toestand  van  deze  tvvcede  (Romaansche)  crypta  B,  en 
hare  bouwwijze  zijn  voor  de  aniotie  van  't  jaar  181 1  door  Heylerhof  nauwkeurig 
omschreven;  en  de  gevonden  overblijfselen  steniden  daarmede  overeen. 

Twaalf  gewelfvakken  rüsten  op  6  punten  in  14  muraalpijlers  van  geelkleu- 
rigen  steen.  De  voetstukken  zijn  attisch  van  vorm ,  de  kapiteelen  met  Ornamenten 
versierd.  De  gordelbogcn  zijn  in  grijzen  steen  vlakt  bewerkt,  de  gewelfächelpen 
zijn  zonder  ribben  uit  ruwen  breuksteen  gemetseld  Aan  de  sluitsteenen  der  ge- 
welven  zijn  ringen  als  lampenhangers  teruggevonden. 

Hier  zijn,  cvenals  in  andere  bouwwerken  van  omtrent  het  jaar  duizend , 
verschillende  steensoorten  door  elkander  gebruikt,  in  tegenstelling  met  de  regelma- 
tig  uitgevoerde  Karolingische  werken.  Bij  de  hersteliing  is  voor  een  groot  deel 
gebruik  gemaakt  van  goede  brokstukken ,  die  in  het  puin  aanwezig  waren ,  en  verder 
zijn  de  hoeveelheden  zooveel  mogelijk  uit  overeenkomstige  groeven  aangevuld. 

De  tijdsorde  volgende,  werd  omstreeks  het  jaar  800  onder  het  bestuurvan 
Karel  den  Groote  de  breede  westelijke  voorbouw,  met  twee  zijdelingsche 
torens,  in  verscheiden  verdiepingen  voor  de  basilika  aangebouwd.  Het  schoonste 
deel  van  dezen  bouw ,  een  der  meestwaardigste  monumenten  van  ons  land ,  vormt 
de  groote  zaal  op  de  eerste  verdieping.  Hier  is  de  eerste  groote  koepel  in  ons 
Vaderland  opgetrokken,  met  pendentifs  over  vier  groote  haifcirkelbogen  rüstende, 
navolging  in  het  Rijks  Museum  te  Amsterdam.  Alle  steenen  in  zeer  afwisselende 
afmetingen  en  kleur  al  naar  hunne  plaats,  zijn  zuiver  bewerkt.  Door  vierbogen 
had  men  van  uit  dezen  vorstelijken  feestzaal  het  gezicht  in  den  middenbeuk  der  basi- 
lika, die  toen  met  een  vlakke  liouten  zoldering ,  of  enkel  met  de  läge  houten 
kapconstructie  was  afgedekt. 

In  de  dcrtietide  ecuiu  werd  de  basilika  met  het  luisterrijke  zuidportaal ,  waar- 
lijk  dcur  van  het  paradijs,  die  de  geloovigen  uitnoodigt,  gesierd.  De  architek- 
tonische   vormen  en  het  Ornament  hebben  eene  schoone  vroeg  gothische  ontwikkeling. 

De  gewelven,  door  kruisende  ribben  met  rondstaven  verdeeld,  zijnslanken 
rijzig  gebouwd.  De  beeiden,  die  evenals  de  architektonische  vormen  in  een  rijke 
kleurenpracht  gedoscht  zijn.  hebben  ernstige  ascetische  en  indrukwekkende  typen, 
nog  eigen  aan  het  laat  Romaansch  tijdperk.  De  vloer  is  thans  belegd  met  een 
labyrinth  dat  längs  de  heiligdommen  van  Maastricht,  over  Aken,  Keulen,  Rome 
Constantinopel  naar  het  Heilige  Jerusalem  voert.  De  uitvoering  met  geincrusteerde 
tegels  komt  met  romeinsche  mosaiken  in  behandeling  overeen. 

In    de    vijftiende   eetrw  werd  de  basilika  met  steenen  gewelven  gedekt,  die 


rüsten  op  rondzuiltjes,  welke  tegen  de  oude  zvvare  pijlers  in  de  muren  zijn  aan- 
gemetseld.  De  muren  werden  doorbroken  om  toegang  te  verkrijgen  tot  de  kapellen, 
met  groote  veel  kleurige  vensters ,  die  längs  de  beide  zijbeuken  zieh  uitstrekken. 

De  westelijke  torenspitsen  werden  ook  in  de  XV'ls  eeuw  in  laat-gotische 
vormen  omgebouwd  met  een  middentoren;  en  toen  na  1555  het  nieuwe  klokkenspel 
door  Hendrik  van  Trier  gegoten ,  moest  opgehangen  worden ,  was  eene  nieuwe 
verbouwing  noodzakelijk  geworden,  om  de  19  klokken  en  een  uurklok  te  kunnen 
bevatten.  Deze  middentoren,  gansch  in  eikenhout  uitgevoerd,  had  verscheidene 
platvormcn,   die  met  lood  en  koper  waren  afgedekt. 

In  de  tweede  helft  der  achttiende  eeuw  ondergingen  de  torens  andermaal, 
en  nu  eene  zeer  ongunstige  verandering.  Er  werd  een  nieuw  klokkenspel  en  uur- 
werk  vervaardigd  door  De  Beef,  horologiemaker  te  Maastricht,  en  Van  der  Ghein, 
klokkengieter  te  Leuven.  De  vertimmering  werd  in  176S  begonnen  door  aannemers 
uit  Luik ,  volgens  de  vormen  die  het  thans  levende  geslacht  steeds  gezien  heeft. 
De  ruimte  tusschen  de  zijdelingsche  torens  werd  met  mergelsteen  volgemetseld ; 
en  drie  zeer  barokke  gevaarten  met  zware  brecde  krollen,  gansch  in  lood  afgedekt, 
rezen  bovcn  de  vlak  gewerkte  muur  uit.  De  Luiksche  aannemers  voldeden  niet 
aan  hunne  verpliclUingen ,  en  de  vermaarde  broeder  Jan  van  de  erde  der  Minder- 
broeders  werd  door  het  Kapittel  geroepen  uit  Waveren  om  't  groote  werk  te  vol- 
tooien.  Honderd  twintig  jaren  later  werden  deze  torens,  zoo  geheel  strijdig  tegen 
den  aard  van  het  gansche  monument ,  voor  afbraak  verkocht ,  en  thans  hersteld 
naar  den  laat  middeleeuwschen  toestand :  de  zijtorens  hebben  hunne  romaansche 
daken  weergekregen.  Boven  de  koepel  van  Karel  de  Groote  is  in  't  midden  eene 
tienhoekige  slanke  spits  opgetrokken,  ontworpen  naar  oude  prenten.  Hierin  wordt 
niet  alleen  het  gansche  klokkenspel  opgehangen ,  maar  ook  de  drie  luiklokken , 
waaronder  een  van  4000  kilogram  gewicht  geplaatst;  zoodat  aan  de  geschiedkun- 
dige eischen  even  als  aan  de  praktische  hierin  voldaan  is ;  en  men  tevens  door  die  midden- 
toren, hoewel  uit  later  tijd,  uitwendig  de  koepel  aanwijst  als  een  centraal.  punt. 

Even  als  het  Priesterkoor  met  de  oostelijke  torens  en  transepten  vooral 
uitwendig  veel  herstelling  hebben  geeischt  zoo  is  dit  ook  gesteld  met  de  Karolingische 
westelijke  torens,  welke  zeer  ingevreten  zijn  door  den  tand  des  tijds ;  thans  worden 
zij  gedurende  verscheidene  achtereenvolgende  jaren  hersteld.  De  inwendige  restau- 
ratie  werd  voltooid  door  de  beschilderingen  in  het  choor,  de  beide  transsepten  en 
het  ciboriumaltaar  in  genielleerd  koper  uitgevoerd.  Bij  dit  alles  werden  de  Gilde - 
broeders  geleid  en  voorgelicht   door  den  Weleerw,  Heer  Gustos  van  St.  Servatius. 

Een  verder  bezoek,  thans  weder  onder  voortdurcnde  regenbuien,  gold  de 
vroegere  Recolletten-kerk ,  die  na  jaren  lang  in  vier  verdiepingen  tot  kazerne  ge- 
diend  te  hebben.  thans  in  hare  zuivere,  slanke  vormen  hersteld  is,  en  door  de 
Regeering  tot  Rijks-Archief  is  ingericht.  Deze  kerk  gansch  in  ontwikkelde  gothische 
vormen  in  den  licht  te  bewerken  mergelsteen  uitgevoerd,  met  hardsteenen  rond- 
zuilcn,  maakt  een  zeer  harmonischen  indruk  door  hare  schoone  lijnen. 


53 

De  zeer  eerwaarde  Heer  Archivaris  geleidde  de  Gildebroeders  niet  alleen 
in  zijnc  domeinen .  maar  wilde  hcn  ook  nog  voorlichten  bij  lict  bezoek  der  Onze 
LieveVrouwekerk. 

Het  uiterlijk  der  LieveVrouwekerk  is  bizonder  nicrkwaardig  door  den  hoogen 
westelijken  voorbouw,  welke  hoog  boven  het  schip  uitreikt,  en  gansch  het  voor- 
komen  van  een  vestingwerk  heeft. 

Ook  hier  zal  de  plattegrondteekening  een  beter  inzicht  kunnen  gevcn  in  de 
stichtingsperioden  van  de  verschillende  deelen,  dan  de  bezoeker  kan  verkrijgen 
bij  het  binnentreden  der  kcrk,  in  haar  tegenwoordigen  toestand ,  gansch  met  pleis- 
ter  en  kalk  oversmeerd  en  met  barokke  meubels  ontsierd. 

Ook  hier  moet,  evcnals  bij  de  Sint  Servatiuskerk ,  eene  driebeukige  basilika 
uit  de  clfde  eeuw,  zondcr  kruisarmen  aan  de  tegenwoordige  kruiskerk  zijn  vooraf- 
gegaan.  De  beide  armen  van  den  transept  zullen  later  daaraan  zijn  toegevoegd. 
Het  oorspronkelijkc  priesterkoor  heeft  eene  kleinere  abside  gehad,  dan  de  tegen- 
woordige concha,  die  met  eene  dubbele  zuilenrij  boven  elkander,  en  uitwendig 
cveneens  met  rijke  arcaden  gesierd  is.  Dit  verschil  blijkt  bij  de  aansluiting  tegen 
de  oostelijke  torens,  welke  ook  betrekkelijk  laag  schijnen  neven  dit  koor. 

Eigenaardig  is  vooral  in  deze  kerk  het  zoeken  om  door  combinatien  van 
koepel-  en  tongewelven,  den  zijdelingsclien  druk  zooveel  mogelijk  op  te  hefifen.  In 
de  zijbeuken  is  dit  gedeeltelijk  geslaagd ;  daar  de  tongewelven  van  af  het  midden- 
schip  dalen,  en  daarna  met  een  half  koepelgewelf  tegen  de  buitenmuur  sluiten. 
Waarschijnlijk  stelde  de  bouvvmeester  zieh  voor  om  op  de  overhoeks  staande 
pilasters  tegen  de  hoofdpijlers,  ook  koepelvormige  pendentifs  aan  te  leggen ,  om 
de  groote  spanningen  te  verminderen.  Thans  zijn  in  de  middenbeuk  minder  fraaie 
gewelven  in  stervorm  aanwezig. 

De  crypta,  onder  het  choor,  behoort  tot  de  tweede  bouwperiode,  en  is 
niet  ZOO  oud  als  de  beide  oostelijke  torens.  De  talrijke  slanke  zuilen  zijn  door 
romaansche  kruisgewelven  overspannen.  Da  aanleg  van  hoofdingangen  aan  het 
oostelijk  deel  der  kerk,  door  de  twee  torens,  aanleunende  tegen  de  kruisarmen, 
vindt  men  op  geen  andere  plaatsen,  dan  aan  de  Sint  Servatius  en  de  O.  L.  Vrouwe- 
kerk  te  Maastricht;  de  aanleiding  daartoe  moet  wel  gelegen  hebben  in  de  Situatie 
dezer  heiligdomnien  ten  opzichte  der  stad ,  die  vroeger  nog  uitgebreider  en  bevolkter 
moet  zijn  geweest  volgens  de  richting  der  Maas.  Tegenwoordig  bestaan  er  over- 
wegende  bezwaren  voor  de  godsdienst  uitoefening  tegen  het  gebruik  dezer  toegangen. 

Indien  over  eenige  jaren  de  kerk  inwendig  zoowel  als  uitwendig  haar  vroeger 
aanzien  weder  herkregen  zal  hebben,  wanneer  de  laatgothische  en  ook  de  zeven- 
tiende  eeuwsche  vensters  tot  hunne  oorspronkelijkc  beperkte  afmetingen  zullen  zijn 
teruggebracht ,  zal  de  Lieve  Yrouwe  kerk  zeker  een  grootschen,  monumentalen  in- 
druk  maken  in  dien  gehcimzinnigen,  ernstigen  godsdienstigen  toon  zoo  eigen  aan 
de  schoone  laat  Romaansche  bouwwerken. 

In  den  middag  verzamelden  de  Gildebroeders  zieh  rondeengemeenschappelijken 


54 

discli.  Hier  moest  afscheid  gedronken  worden,  want  sommigen  der  reisgenoten 
wilden  de  Heiligdommen  te  Aken  nog  gaan  vereeren,  voordat  zij  huiswaarts 
keerden.  Algemeen  werd  het  betreurd,  dat  men  niet  nog  meerdere  monumenten 
der  provincie  Limburg  had  kunnen  bezoeken;  maar  zeer  zeker  zal  binnen  een  kort 
tijdsverloop  wel  de  lust  ontstaan  oni  inet  een  bezoek  aan  de  kerken  van  Susteren, 
Rolduc  enz.  weder  een  zoo  aangename  als  belangrijke  kunstreis  te  verbinden  als 
deze  zeker  voor  alle  deelnemers  geweest  is. 

Om  vijf  uren  voerde  de  sneltrein  het  grootste  deel  van  't  gezelschap  in  steeds 
vriendschappelijke  stemming  terug  naar  de  zetelplaats  van  't  Gilde;  zeker  droegen 
allen  vele  schoone  herinneringen  met  zieh  van  de  Nederlandsche  Christelijke  kunst 
door  onze  voorouders  gekweekt ,  en  waren  wij  vol  eerbied  en  bewondering  tevens 
voor  den  ijver  en  de  zorgen ,  welke  de  tegenwoordige  Limburgsche  Geestelijkheid 
aan  den  dag  legt  om  niet  alleen  die  oudste  monumenten  van  't  Katholieke  leven  in 
Nederland  te  behouden,  maar  ook  om  deze  onder  leiding  van  hoogst  bekwame 
Meesters  in  hun  vroegeren  luister  te  doen  herstellen. 


Aan  den  kunsttocht  werd  deelgenoraen  door  de  HH.:  G.  G.  Batenburg,  P.  E.  L.  Bosman,  T.  A. 
Bosman,  L.  J.  van  den  Bosch,  J.  H.  Brom,  Jos.  Th.  J.  Ciiypers,  J.  H.  L.  Dobbelman,  F.  Eppink, 
A.  van  Echtelt,  H.  I.  J.  Geuer,  J.  Habets,  W.  Hillen  ,  G.  Hartman,  G.  W.  van  Heukehim ,  P.  ter 
Horst,  A.  Hermans,  J.  F.  Gommich,  Mgr.  Dr.  A.  Jansen,  J.  F.  A.  Lindsen,  Dr.  Th.  L.  Limter,  T.  H. 
Kortenhorst,  E.  Mengelberg,  O.  Mengelberg,  M.  van  Maarschalkerweerd  ,  B.  T.  Nasz,  G.  J.  C.  Overwijn, 
H.  A   J.  Peters,  Dr.  A.  M.  C.  Schaepman ,  A.  Tepe,  M.  A.  H.  Willemsen. 


PI.  VII. 


SCHILD  ERIJ   DER  OÜD-REULSCHE   SCHOOL 
(Aartsbissehoppelyk  Museum.) 


ßCHILDERIJEN 


DER 


OUD-KeULSCHE    jSCHOOL 

IN   HET 

AARTS-BISSCHOPPELIJK  MUSEUiM  te  UTRECHT 
DOOR  W.  MENGELBERG. 


Onder  de  kunstschatten,  waarop  het  AartsBisschoppelijk  Museum  roem 
draagt,  zijn  de  geschilderde  paneelen  van  een  vroeg-gothisch  vleugel-altaar  niet  de 
geringste.  Het  Museum  heeft  deze  schilderstukken  ten  geschenke  ontvangen  van 
zijnen  stichter  den  ZeerEenv.  Heer  G.  W.  van  Heukelum,  Deken  van  het  Sint- 
Bernulphus-gilde.  Zij  zijn  afkomstig  uit  de  verzameling  van  den  Keulschen  Vicaris 
Seidel  en  schijnen  toebehoord  te  hebben  aan  eene  kerk  tusschen  Oberwezel  en 
Mainz.  Men  heeft  grond  tot  de  bewering  dat  zij  voortbrengselen  zijn  der  Keulsche 
schilderschool. 

In  de  tweede  helft  der  XlV^e  eeuw,  waarin  onze  schilderijen  ontstaan  zijn , 
stond  de  Keulsche  school  der  eerste  gothische  periode  op  het  toppunt  harer  eigen- 
aardige  kunstwijze.  Ofschoon  men  bij  de  drapeering  de  algemecne  constructie  van 
den  toenmaligen  tijd  volgde,  welke  zieh  door  hangende,  zacht  nedervallende,  fijn  gemo- 
delleerde  plooien  kenmerkte,  wisten  de  Keulsche  meesters  toch  meermalen  door 
eene  zacht  gebogen  houding  des  lichaams  hunnen  beeiden  iets  ongemeen  Hefelijks 
te  geven ,  waardoor  zij  trots  de  herhaling  derzelfde  motieven  van  het  gewaad  eene 
stijve  eentoonigheid  konden  vermijden.  De  kleuren  zijn  fijn  gevoeld  en  zeer  trans- 
parent geschilderd. 

Een  hoofdkenmerk  der  Keulsche  school  is  de  vorm  der  koppen  en  der 
gelaatstrekken ,  vooral  der  vrouwenkoppen.  Ik  spreek  hier  van  den  tijd  waarin 
de    schilderijen    van    ons   museum  ontstaan  zijn.     Reeds  in  het  midden  der  XlV^le 


56 

ecuw  waren  te  Keulen  paneelschilders ,  die  de  manier,  waarop  men  vroeger  minia- 
turen    schilderde,    vaarvvel  zeiden.      De  zuidelijke  vorm  van  neus  en  oogen   en  ook 
de  bruine  gelaatskleur  verdwijnen.  De  oogen  zijn  niet  meer  langwerpig  maar  meer 
rond.     Neus    en    mond    zijn    natuurlijker  gevormd  en  zeer  fijn  geteekend.     Bij  de 
vrouwenkoppen    kan    men    met  recht  van  een  „neusje''  en  een  „mondje"   spreken; 
ook    de    kleine    ronde  kin  Staat  daarmede  in  verhouding.     De  vorm  der  koppen  is 
een    ovaal    van    de  aangenaamste  afmetingen  en  is  omgeven  door  zedig  geordende 
hären,  gewoonlijk  ter  weerszijden  van  het  voorhoofd  een  kleine  golf  vormend,  die 
achter    het    oor    teruggestreken    wordt.     De    kleur  is  helder  en  frisch;  de  wangen 
zijn    rooskleurig    getint,  de  oogen  blauvv,  de  lippen  frisch  rood.     Alles  draagt  den 
Stempel    eener    zedige    liefelijkheid.     Vooral    in   hunne    Madonnakoppen  hebben  de 
kunstenaars  eenen  schat  van  vroomheid  en  liefelijkheid  neergelegd.  Merlo  zegt  zeer 
juist    in    zijne    „Nachtrichten    über    Kölner  Kunst  und  Künstler"  waar  hij  over  de 
schoone    gelaatstrekken    der    H.  Maagd  van  het  Keulsche  dombeeld  spreekt:   „Bij 
het  ontvverpen  en  schilderen  der  deelen  zweefde  den  kunstenaar  de  schoonheid  van 
de    bruid    uit    het    Hooglied    en    over    't  geheel  de  gansche  innerlijke  hemel  eener 
smettelooze    Moeder    Gods    voor   oogen.     Het  meest  kuische  rozenpurper  van  het 
bloed,    dat    slechts    door    een  aetherisch  zielevoedsel  gekleurd  is  doorschijnt  mond 
en    wangen    en    schittert    op    haar    voorhoofd    met    paarlenglans".     En    als  S.  von 
Schlegel    van    dezen    kop    zegt:    „De    bloem    der    liefelijkheid  is  dezen  gelukkigen 
meester    versehenen,    hij    heeft    het    oog   der  schoonheid  gezien  en  „met  dit  waas 
zijn  al  zijne  voortbrengselen  overgoten'',  zoo  kunnen  wij  dit  ook  met  recht  zeggen 
van  de  beeiden  der  Moeder-Gods  in  den  cyclus  waartoe  bovengenoemde  schilderstukken 
behooren.     Acht    paneelen    op    goudgrond    en  vier  paneelen  op  rooden  grond  met 
goud  dessin  vormen  de  beide  vleugels.     Van  de  paneelen  der  binnenkant  zijn  allen, 
van    die    der    buitenkant    noch    slechts    vier  voorhanden.     Men  heeft  vroeger  deze 
paneelen  gespleten;  wellicht  zijn  eenige  der  buitenste  hierbij  zwaar  beschadigd  ge- 
worden.    De  paneelen,  op  welker  goudgrond. vliegende  engeltjes  aangebracht  zijn, 
bevinden  zieh  nog  in  goeden  Staat  en  zijn  nog  weinig  gerestaureerd.  Zij  stellen  voor; 
Iste  Vleugeldeur.     i.  De  boodschap  van  Maria. 

2.  Maria's  bezoek  aan  Elisabeth. 

3.  De  geboorte  van  Christus. 

4.  De  aanbidding  der  Koningen. 
Ilde  Vleugeldeur.      5.  De  verrijzenis  van  Christus. 

6.  De  hemelvaart  van  Christus. 

7.  De  nederdaling  van  den  H.  Geest. 

8.  Het  sterfbed  van  Maria. 
Op  de  buitenkant     9.  Christus  in  Gethsemane'. 

met  rooden  grond      10.  Christus  voor  Pilatus 

11.  De  Geeseling. 

12.  De  Doornenkrooning. 


PI.  VIII. 


JERIJEN   L.  .,        D-KEULSCHE 
(Aartsbissehoppeiyk  Museum.) 


57 

Op  het  cerste  paneel,  dat  zooals  de  photografic  aantoont  een  bovenstuk 
heeft,  is  Maria  in  zittende  houding  afgebecld;  reclits  ccn  open  venster,  voor  Maria 
cene  rood  geschilderdc  käst  met  fijii  ijzeren  beslag;  links  de  cngcl  zooals  hij  door 
de  geopende  deur  binnengctreden  is  en  Maria  bcgroct  inet  de  woorden  „Ave  gratia 
plcna  etc."  Maria  antwoordt:  Ecce  ancilla  Domini.  Op  den  achtergrond  dragen 
twee  engelen  een  met  rood  en  goud  doorstrcept  tapijt,  waarboven  God  de  Vader 
troont  in  de  wölken.  Van  zijn  borst  gaat  een  goudcn  straal  tot  op  het  hoofd 
der  H.  Maagd.  In  dezen  straal  zweeft  het  Christuskind  dat  tot  Maria  nederdaalt. 
Boven  Maria's  hoofd  zweeft  de  H.  Geest  in  de  gedaante  cener  duif.  Het  geheel 
wordt  gekroond  door  een  baldakijn  in  welks  spits  zieh  engelen  bevinden.  Het  baldakijn 
zet  zieh  gclijk  zoo  even  bemerkt  is  in  het  verlengde  bovenstuk  voort.  Maria  draagt 
een  lichtrood  gewaad  en  eenen  blauwen  mantel  met  groene  voering.  De  plooien 
zijn  met  lichte  en  donkere  kleuren  in  denzelfden  toon  verlicht  en  eenvoudig  ge- 
schaduwd.  Slagschaduwen  komen  nergens  voor.  De  kunstenaar  heeft  zieh  zijnc 
voorstelling  in  hemellicht  gedacht.  De  engel  draagt  eene  witte  met  goud  door- 
werkte  albe  en  een  rooden  mantel  met  donkerblauwe  voering.  De  vleugels  zijn  wit 
en  zeer  luchtig  en  teer  gehouden  De  achtergrond  der  kamer  is  donkergroen  ingelegd ; 
het  schijnen  geglasuurde  tegcls  te  zijn.  De  architectuur  van  het  baldakijn  heeft 
eene  heldere  rosa-kleur.  De  bodem  bestaat  uit  roode  en  gele  steenen.  Alles  is 
goed  gedacht  en  fijn  behandeld. 

De  bloemen  in  hunne  potten  en  schoteis ,  de  met  goud  bestikte  geldbeurs 
op  de  vensterbank,  de  nimbus  van  glänzend  goud  moeten  wel  eenen  diepen  indruk 
gemaakt  hebben  toen  zij  in  frissche  nieuwheid  schitterden, 

Maria's  bezoek  aan  Elisabeth  toont  ons  slechts  de  twee  hoofdfiguren  te 
midden  van  een  bergachtig  landschap  elkander  omhelzend.  Maria  draagt  op  alle 
voorstellingen  hetzelfde  gewaad  en  denzelfden  mantel.  Elisabeth  heeft  een  grauw- 
violet  kleed  en  eenen  rooden  mantel  met  witte  pelsvoering  en  zoom.  Hoofd  en 
hals  zijn  gehuld  in  witte  doeken  met  franje.  Op  het  midden  der  lichamen  dragen 
zij  in  gouden  nimbus  Christus  en  Johannes  beiden  als  kleine  kinderen  voorgesteld, 
Johannes  in  aanbiddende  houding.  Boven  hunne  hoofden  zweeft  de  duif.  Naast 
Maria  is  een  band  met  de  eerste  verzen  van  het  Magnificat  geschilderd ;  naast 
EHsabeth  lezen  we:  „Et  unde  mihi  hoc,"'  enz.  Boven  achter  de  rotsen  zien  we 
kleine  engelen,  die  het  „Gloria  in  excelsis"  zingen.  In  plaats  van  den  H.  Jozef 
als  reisgenoot  Staat  naast  de  H.  Maagd  een  engel  half  achter  de  rots  verborgen. 
Aan  den  rechterkant  staat  het  huis  van  Elisabeth  met  het  Inschrift  „Civitas  Juda." 
De  bodem  is  met  bloemen  begroeid. 

Het  derde  jianeel  stelt  de  geboorte  van  den  Heiland  voor.  Maria  rust  in 
den  stal  op  een  soort  gevlochten  matras.  Het  hoofd  en  de  voeten  zijn  met  hären 
mantel  bedekt.  Het  kindje  Jezus  drukt  zij  vast  en  innig  aan  het  hart  en  kust  het 
vol  eerbied  op  de  wangen.  Het  kindje  legt  de  handjes  op  de  borst  en  den  hals 
zijner    H    Moeder,  en  rieht  den  blik  naar  den  toeschouwer.     Boven  zweeft  de  H. 


58 

Geest.  Op  den  voorgrond  zit  de  H.  Jozef  op  eenen  steen  en  kookt  soep  in  eene 
pan.  Hij  draagt  een  eenvoudig  lichtgrauw  klecd  met  kap  en  eene  bruine  broek 
I  lij  wärmt  zieh  den  eenen  naakten  voet  bij  't  vuur.  Os  en  ezel  staan  voor  eene  met 
rondboo-en  en  lijsten  versierde  ruif.  Boven  aan  den  rechterkant  zien  \ve  de  ster 
en  daarnaast  een  engel  die  met  de  woorden:  „Evangelizo  vobis  magnum  gaudium" 
den  Herders  de  blijde  boodschap  verkondigt.  De  herders  antvvoorden:  Transeamus 
usque  Betlehem.  Naast  de   herders  staan  grazende  schapen. 

Het    vierde    paneel,    de    aanbidding   der  Drie  Koningen,  kan  wel  het  rijkste 
becld   der    verzameling    genoemd  worden.    Onder    eenen  lichtrooden  troonhemel  zit 
Maria    met    een    fijn    gedreven    kroon  op  het  hoofd.     Zij  heeft  het  kind  Jezus  op 
den  schoot.     Voor  hot  kind  knielt  de  oudste  der  Drie  Koningen  en  overreikt  hem 
zijn  geschenk :  goud ,  tegelijk  de  hand  van  het  kind  aan  zijne  lippen  drukkend.  De 
kroon    ligt    naast    hem.     Hij    draagt   eenen    helderblauwen  mantel  met  pelsvoering 
en    een  rood  onderkleed.     De  achter  hem  staande  koning  houdt  zijne  kroon  in  de 
rechterhand    en    een    ciborie    in    de  linker.     Deze  koning  draagt  een  witten   mantel 
met    groene    voering    en  een  rood  onderkleed.     Ook  heeft  hij   eenen  rooden  kraag 
met  fijn  pels   bezet,     Rechts  van  den  toeschouwer  Staat  de  moorenkoning.  De  kroon 
met  wapperende    strikken   rusl  op  zijn  kroeshaar;  in  de  rechterhand  houdt  hij   een 
sierlijk    gouden    vat,  terwijl  hij  met  de  linker  den  langen  geelachtig  witten  mantel 
opbeurt.     Boven    zweeft    een    Engel    op    de    ster  wijzende,  met  de  spreuk  „Ite  in 
Judaeam,    ibi    natus   est    rex  Judaeorum.     Het    was    eene  zeer  naive  gedachte  den 
H.  Josef  te  schilderen  op  het  oogenblik  dat  hij  zijn  hoofd  door  het  eenigszins  op- 
geheven  voorhangsel  steckt.  De  groepeering  is  zeer  gelukkig  ontworpen.    De  koppen 
en    gewaden  zijn  uitstekend  uitgevoerd  en  de  kleurenmengeling  is  zeer  harmonisch. 
Het  eerste  paneel  van  de  andere  deur  stelt  de  opstanding  van  Christus  voor. 
Het    graf   is    van    helder  rood  gevlamd  marmer.     Christus  met  een  rooden  mantel 
bekleed  houdt  in  de  linkerhand  de  zegevaan  met  het  gouden  kruis,  de  rechterhand 
is    zegenend    opgeheven.     De   om   het  graf  gegroepeerde  wachters  dragen  rijk  ge- 
teekende    gouden    en  zilveren  rustingen.     De  bovengewaden  zijn  van  rijke  damast- 
stoffen.     Het  volgende  paneel  heeft  ook  een  bovenstuk,  hetwelk  Christus  ten  hemel 
opstijgend    vertoont.     De    apostelen   liggen    met  Maria  geknield  aan  den  voet  van 
den    ber"-,    waarop    de  voetstappen  des  Heeren  zichtbaar  zijn.     In  deze  eenigszins 
beschadigde    schilderij    heeft    de    kunstenaar  het  bewijs   geleverd,  dat  hij   de  kunst 
verstond    eene    menigte    figuren    naast    elkander  te  ontwerpen,  zonder  in  teekening 
en    kleur    eentonig    te    worden.     Hierop    volgt    de  nederdaling  van  den  H.  Geest. 
De  apostelen  met  Maria  in  hun  midden  zitten  in  een  soort  van  burcht,  mettinnen, 
hoektorentjes  en  eene  met  ijzer  beslagen  poort.     Het  geheel  wordt  gekroond  door 
een  gewelfd  baldakijn.     Onder  den  sluitsteen  zweeft  de  H.  Geest,  zijne  stralen  uit- 
zendend.     Op  den  goudgrond  zijn  met  de  pons  vlammen  geteekend.  De  architcctuur 
is    zooals    op    alle    voorstellingen    meestal    helder    rozakleurig  en  het  geweif  blauw. 
Het  laatste-  stuk  van  dezen  cyclus  stelt  de  dood  der  H.  Maagd  voor.    Maria  ligt  met 


59 

de  teere  banden  over  elkaar  op  een  bed.  Een  dekcn  van  goud-damast  verbergt 
het  grootste  deel  des  lichaams.  Uit  hct  cenigszins  ter  zijdc  genijgde  hoofd  spreekt 
kalme  rust.  Boven  zweeft  Christus,  elf  apostelen  (zooals  bekcnd  is  ontbrak 
Thomas)  omringen  de  legerstedc  met  kruis ,  waslicht  en  biddend  in  een  boek. 
Johannes  op  Maria  nccrziend  met  diepe  smart,  lioudt  in  de  linkcrhand  een 
bloeijendcn  tak  met  witte  rozen.  Deze  schildcrij  is  met  dezclfde  liefde  ontworpen 
en  uitgevoerd  als  de  andere  van  dezen  Cyclus. 

Van  de  paneelen  met  roodcn  grond  zijn  de  twce  eersten  bijzonder  te 
roemen.  Christus  in  den  hof  der  Olijven  kunnen  wij  wat  teekening  betreft  vooral 
de  figuur  van  den  biddcndcn  Christus,  onder  hct  beste  teilen  wat  wij  gezien  hcbben. 
De  gedrukte  smartelijke  houding  van  het  geknielde  lichaam  is  meesterlijk  gedacht, 
evenals  de  teekening  van  den  kop.  Vooral  de  drapeering  der  apostelfiguren  kan 
lederen  kunstenaar  tot  model  dienen.  Op  een  rots  staat  de  lijdenskelk  met  de 
hostie,  waarboven  de  door  wölken  omgeven  band  van  God  den  Vader  een  kruis 
vasthoudend.  Links  komt  Judas  met  de  Soldaten.  Wij  kunnen  niet  nalaten  op 
te  merken,  dat  de  onmiddelijke  nabijheid  dezer  laatsten  aan  den  hoogcn  ernst  der 
voorstelling  schade  doet.  Christus  is  zonder  mantel  in  een  eenvoudig  violet  grauw 
gewaad  geschilderd. 

Christus  voor  Pilatus  is  met  diep  gevoel  ontworpen  en  bijzonder  gelukkig 
van  coloriet.  De  krijgsknechten  maken  een  ernstigen  indruk  wat  men  bij  de  laatste 
schilderijen  „Geeseling"  en  „Doornen  Krooning"  niet  met  recht  beweren  kau. 
Bovendien  schijnt  de  voorstelling  van  alles  wat  gruwzaam  is  de  zwakke  zijde  van 
den  kunstenaar  geweest  te  zijn.  Dit  is  evenwel  zeer  natuurlijk;  want  onze  geest 
eenmaal  doordrongen  van  alles  wat  verhevem  en  liefelijk  is,  heeft  moeite  tot  het 
lagere  af  te  dalen. 

Voor  diegenen,  die  de  vroeg  gotische  schilderstukken  in  het  Keulsche 
museum  kennen,  kan  de  opmerking  dienen,  dal  de  schilderijen  in  ons  museum 
in  ontwerp  en  bijzonderheden  met  de  Keulsche  stukken  van  den  Lijdens-Cyclus 
No-  so — 60  wel  eenige  overeenkomst  hebben. 

Wij  hopen  dat  onze  eenvoudige  beschrijving  van  dezen  zeldzamen  kunst- 
schat  de  vereerders  der  Christelijke  kunst  aanleiding  tot  een  (herhaald)  bezoek 
aan  ons  zoo  interessant  museum  zal  geven. 


De  Katholieke  Kerk 


EN    DE 


MIDDELEEUWSCHE  KUNSTSTIJLEN. 


I.      BOUWKUNST. 


Gelijk  het  den  lezer  allicht  niet  onbekend  is ,  werd  dit  opstel  reeds  eenmaal 
gedrukt  als  „feuilleton"  in  het  Dagblad  De  Tijd  (Nos  van  3,  10  en  20  Dec.  11.) 
Het  was  geschreven  ten  antwoord  op  een  ander  (De  Tijd  van  9  en  26  Nov.  11.) 
waarin  door  den  Heer  S.  verslag  gegeven  werd  van  eene  brochure,  door  den  Eerw. 
Heer  Johann  Graus  te  Gratz  geschreven  {^Die  Kaih.  Kirche  und  die  Renaissance  ^ 
2'e  erweit.  Aufl.  Freiburg  im  Br.  1888)  om  het  goed  recht  der  renaissance  tegen 
hen  te  verdedigen  die,  als  voorstanders  der  gothiek,  alleen  dezen  stijl  als  „den  alleen 
christelijken" ,  den  „absoluut  besten",  den  „absoluut  kerkelijken"  zouden  laten 
gelden,  en  de  renaissance  als  „volstrekt  onkerkelijk"  zouden  veroordeelen  en  ver- 
werpen.  Ook  vroeger  reeds  was  in  De  Katholiek  naar  aanleiding  van  diezelfde 
brochure,  een  artikel  ^^Hct  goed  recht  der  renaissance  '  (Deel  90  en  91)  door 
Pastoor  Poelhekke,  en  een  ander:  „//i?/  voorrecht  der  gothiek"  (Deel  93)  door  mij 
geschreven;  waarop  als  antwoord  gevolgd  was:  ^^Ernstige  bedenkingeti  tegen  het 
voorrecht  der  gothiek''  (Deel  94).  Mijn  opstel  is  daarom  gedeeltelijk  herhaling 
gedeeltelijk  ook  nog  antwoord ,  naar  aanleiding  van  hetgeen  reeds  in  De  Katholiek 
verhandeld  was. 

Tot    mijne    bijzondere    voldoening    nu    heett  de    geachte    commissie  uit  het 
Sint    Bernulphus-gilde    te    Utrecht,    welke    met    de    redactie    van  het  „Jaarlijksch 


Verslag"  belast  is ,  mij  voorgesteld,  dat  mijn  opstel  in  het  Verslag  van  iSSS  zou 
worden  opgenomen ,  aangezien  het  haar  toescheen ,  dat  na  al  hetgeen  er  in  den 
jongsten  tijd  hier  te  lande  en  eiders  geschreven  is ,  het  St.  Bernulphus-gilde  ver. 
plicht  is,  op  nieuw  te  getuigen  van  de  richting  welke  het  steeds  gevolgd  heeft, 
en  dat  juist  door  mijne  stukken  die  richting  naar  den  eisch  aangegeven  en  ver- 
dedigd  is.  Het  behoeft  niet  gezegd ,  dat  ik  zeer  gaarne  aan  dat  vereerend  voorstel 
ga  voldoen,  na  eerst  nog  den  lezer  te  hebben  verwittigd: 

i"  dat  mijne  opstellen  geschreven  waren  zonder  eenige  voorafspraak  of 
overleg  met  de  Utrechtsche  Gildebroeders ; 

2"  dat  mij  van  hunnentwege  geenerlei  wijzigingen  verzocht  zijn,  en 

3"  dat  00k  geenerlei  wijziging  die  van  eenig  belang  is,  bij  dezen  herdruk 
plaats  zal  vinden,    of  het  zal  door  mij  vermeld  worden. 

Ook  heb  ik  eerst  na  het  schrijven  van  mijn  opstel.  het  inmiddels  versehenen 
VIde  deel  van  Janssens  ^^GeschicJite  des  Deutschen  Volkes"  gelezen,  en  daarom  nog 
een  paar  noten  en  eene  recensie  over  Janssens  zesde  deel  aan  dezen  herdruk 
toegevoegd. 

Het  blijkt  noodig  te  zijn,  dat  we  elkander  in  de  strijdvraag,  voor  welke 
thans  ook  De  Tijd  hare  kolommen  beschikbaar  heeft  willen  stellen ,  goed  verstaan ; 
iminers,  de  lezers  vragen  met  recht  naar  gevolgtrekkingen  voor  de  praktijk.  Ik 
maak  dan  vooreerst,  volgens  Lübke  {Grundr.  d.  Ktmstgesch.)oxidiZxsc\\€\A\.wssü\zn 
renaissance  in  hare  opkomst  (1420 — 1500),  in  hären  hoogsten  bloei  (1500— 1580) 
en  in  de  twee  tijdvakken  van  haar  verval :  barokstijl  en  rococostijl  (1600  tot  in  de 
loopende  eeuw).  Ik  vertrouw  verder,  dat  als  waarheid  aangenomen  wordt  wat 
geschreven  is  door  Fra  Weisz  {Apologie  des  Christ.  III,  912),  dat  namelijk  de 
laatste  meester  der  zuivere  renaissance  op  denzelfden  dag  begraven  werd  waarop 
Luther  zijne  thesen  te  Wittenberg  aanplakte  (31  Oct.  1517),  en  dat  hetgeen  nu 
volgde  nog  maar  voor  een  gedeelte  renaissance ,  voor  het  grootere  deel  decadence, 
vveldra  barroque  en  volkomen  pruikenstijl  was.  Wat  de  kerkelijkheid  van  die 
tijdvakken  betreft,  houd  ik  mij  aan  de  bepaling  van  denzelfden  Fra  Weisz:  dat 
de  meesl  kerkelijke  stijl  die  is ,  welke,  naar  den  maatstaf  van  plaatselijke,  tijdelijke 
en  persoonlijke  verhoudingen,  aan  het  doel  der  Kerk  het  best  beantwoordt,  maar 
ik  verlies  daarbij  niet  uit  het  00g ,  dat  er  in  den  loop  der  eeuwen  plaatsen ,  tijden 
en  personen  geweest  zijn,  waar  de  kerkelijkheid,  gemeenzaam  gezegd,  maar 
dunnetjes  opzat. 

Eene  andere  opmerking  is  deze :  dat  ik  eerst  bouwkunst  en  daarna  beeld- 
houw-  en  schilderkunst  behandelen  wil,  opdat  de  beschouwingen  over  en  weer  aan 
duidelijkheid  winnen  en  de  conclusien  gemakkelijker  te  maken  zijn. 

En  nog  eene  derde.  Laten  we  ook  het  begrip  van  kerkelijk  dnidelijk  bepalen. 
„Kerkelijk"  beteekent  bf  wel  wat  officieel  door  de  H.  Kerk  wordt  voorgestaan  en 
bevorderd  ,  bf  wel  wat  voor  het  kerkgebouw  en  d^n  eeredienst  passend  is.  Deze 
twee  begrippen  mögen  niet  worden  dooreengehaspeld. 


Onder  de  drie  kunsten  :  beeldhouw-,  schildcr-  cn  bouwkunst ,  zegt  Fra  Weisz 
(Apologie^  III,  886),  „neemt  de  laatstgenoemde  ontegenzeggelijk  de  hoogste  plaats 
in.  AI  wie  wcct,  iiocveel  berekening,  hoeveel  gedachte,  hoeveel  geestkracht  ver- 
borgen Jigt  in  cenen  bouvv,  die  dczcn  naam  waardig  is ,  zai  op  deze  uitspraak 
niets  af  te  dingen  hebbcn.  Kn  zonder  bedenking  kunnen  wij  zeggen,  dat  de 
gansche  oudheid  zöö  gedacht  hceft.  De  middeleeuvven  dachten  niet  anders.  De 
bouwkunst  is  de  eigenlijke  kunst  des  Christendoms.''  Zccr  natuurlijk,  want  hooger 
en  edeler  doel  werd  aan  eenen  kunstenaar  nooit  gesteld  dan  hier,  waar  het  de 
^^woonstede'  geldt  ,^vafi  God  onder  de  menschen".  En  hoe  hoog  de  Kerkzelve 
de  waardigheid  stelt  van  dat  Huis  des  Heeren,  weet  ieder  die  ooit  mct  aandacht 
de  plechtigheden  eener  kerkwijding  heeft  gadegeslagen. 

Wat  wonder  dan ,  dat  de  Kerk ,  zoodra  zij  vrij  was  geworden ,  „een  eigen, 
bijzonder  beginsel  van  vormen  aan  hare  architectuur  gaf,  en  uit  den  zoogenaamd 
klassieken,  of  liever  romeinschen,  bouwstijl  den  eigenKjk  kerkelijken  bouwstijl 
voortbracht"  (Jakob).  De  vormen,  eerst  eenvoudig  overgenomen,  werden  weldra 
zelfstandig  en  met  groote  oorspronkelijkheid  verwerkt.  De  reeds  bestaande  vorm 
van  „basilica"'  (koningshalle,  zuilenhalle)  ontving  zijne  nieuwe  en  christelijke  be- 
tcekenis.  Die  zuilenhal  zou  ook  voor  de  geheele  volgende  ontwikkeling  van  den 
kerkbouw  de  grondslag  blijven.  En  die  ontwikkeling  was  eene  geleidelijke  ;  zij 
was  een  vooruitgang  van  den  oiid-chrisleüjken  tot  den  romaanschen  en  van  dezen 
tot  den  gotJncken  stijl.  Door  kloosterlingen  en  geestelijken  nam  de  Kerk  veelal 
zelve  werkdadig  deel  aan  bouw  en  inrichting.  AI  mochten  de  vormen  eenen  tijd 
lang  den  invloed  ondergaan  van  de  barbaarschheid ,  waarin  de  wereid  na  den  val 
van  het  Romeinsche  Rijk  vervallen  was,  allengs  kwamen  zij  weder  tot  grootere 
volkomenheid.  Was  de  schoonheid  des  tempels  eerst  meer  van  binnen  dan  van 
buiten  zichtbaar ,  gaandeweg  kwam  er  meer  overeenstemming  tusschen  innerlijk  en 
uiterlijk  aanzien ;  in  de  logge  steenmassa  der  muren  trachtte  men  meer  en  meer 
leven  en  afvvisseling  te  brengen  ;  door  gewelven  en  torenbouw  kwam  er  meer  en 
meer  verheffing  in  de  lijnen.  Ten  laatste  waren  de  volkomene  eenhcid  en  even- 
redigheid  tusschen  het  geheel  en  de  deelen ,  tusschen  inwendigen  en  uitwendigen  bouw 
bereikt,  en  had  zieh  de  romaansche  stijl  gevolgüjk  tot  den  gothieken  ontwikkeld. 
Een  nieuw  systeem,  namelijk  van  overwelving  door  spitsboog,  was  gevonden; 
de  Vierkante  indeeh'ng,  onafscheidelijk  aan  het  tongewelf  verbonden,  was  niet 
langer  verplichtend ;  afstand  tusschen  kolommen  en  hoogte  van  gewelven  waren 
van  elkander  vrij  gemaakt;  het  geheel  van  den  bouw  had  ontzaglijk  gewonnen  in 
lichtheid  en  slankheid ;  de  massa  der  materie  was  als  vergeestelijkt.  Als  een  snel 
ontwikkelde  en  heerlijk  ontplooide  bloesemknop  breidde  de  nieuwe ,  gothieke  bouw- 
stijl zieh  over  Europa  uit  en  werd  door  de  opgetogen  wereid  aangestaard,  zegt 
von  Görres.  Zelfs  kerken  ,  die  in  den  romaanschen  stijl  begonnen  waren  ,  werden 
afgebouwd  in  den  gothieken.  Daarbij  ontwikkelde  zieh  de  nieuwe  stijl  met  eenen 
rijkdom ,    die    voor    elk    land     der   Christenwereld  als  wäre  't  een  nieuw  en  eigen 


werk  wist  voort  te  breiigen;  anders  was  de  fransche ,  anders  de  duitsche  en  anders 
de  engelsche  gothiek.  En  Italic  ?  Door  den  Heer  Graus  c.  s.  wordt  gezegd,  wel 
een  weinig  uit  de  hoogte,  dat  in  Italic  „de  gothiek  nooit  geheerscht  heeft ,  geboren 
en  groot  geworden  is"  ;  dat  daar  „de  gothiek  nooit  te  huis  is  geweest." 
Ik  zal  het  niet  ontkennen.  ')  Doch  heeft  men  wel  bedacht,  dat  men  zieh  met  al 
zulke  uitingen  leelijk  versproken  heeft  ?  Men  zou  beter  doen  met  te  zwijgen  over 
het  historisch  feit,  dat,  terwijl  geheel  Europa  met  jeugdigen  ijver  zieh  eenen  eigen 
kerkstijl  vormde,  en  terwijl  het,  na  de  oude  vormen  van  het  klassiek  zelfstandig 
verwerkt  te  hebben,  ten  laatste  met  onbeschrijflijke  geestdrift  zijn  eigendom  ,  dat 
met  noeste  vlijt  verworven  was,  in  zijn  gothieke  kerken  en  kathedralen  vertoonde 
als  triomf  van  den  christelijken  geest  over  de  logge  materie:  Italic  niet  is  medi- 
gcgaaii  viet  dien  ivaarachtigcn  voorjiitgang.  Ja,  het  möge  „de  reclitmatige 
erfgenaam  geweest  zijn  der  antieke  romeinsche  kunst" ;  maar  zou  men  niet  moeten 
zeggen  dat  het,  gelijk  menig  ander  rijk  erfgenaam,  op  die  erfenis  geteerd  en  niet 
gewerkt  heeft,  zoo'n  weinigje,  zou  ik  haast  zeggen,  naar  den  volksaard  der 
Italianen ")  Zelfs  in  den  romaanschen  stijl  ging  Italie  niet  met  de  algemeene  ont- 
wikkeling  mede,  en  „een  absoluut  bewegingloos  vasthouden  aan  den  oud-christelijken 
basilieken-vorm,  zonder  eenig  nieuw  motief  van  ontwikkeling ,  toont  zieh  tot  diep 
in  de  13'"  eeuw  aan  de  bouwwerken  van  Roma."  ("Lübke,  Grundriss ,  I  332.) 
Uit  dit  historisch  feit  nu  volgt  voor  den  Heer  Graus  eene  dubbele  ongelegenheid . 
Vooreerst,  dat  hij  volstrekt  niets  bewijst,  wanneer  hij  eene  wederlegging 
van  Jakob  beproeft ,  die  gezegd  heeft  dat  „de  geest  der  renaissance  bestaat  in  eenen 
afkeer    van    de    kerkelijke    bouwtraditien".     Zoovvel    de    Heer  S.,  in  De  Tijd  van 


')  Janssen,  zie  ik,  geeft  het  zoo  grif  niet  toe,  dat  de  gothiek  in  Italie  .jnooit  te  huis  geweest 
is  en  niet  geheerscht  heeft."  „De  gothiek,  zegt  liij  (D.  VI  blz.  54)  had  zieh  daar,  al  was  zij  00k  in 
hare  scheppingen  minder  volkomen  en  harmonieus  dan  in  Frankrijk  en  in  Duitschland,  toch  over  het 
geheel  beschouwd  verbazend  ontwikkeld.  Nog  ten  jare  1572  bekende  de  beroemde  bouwmeester  der 
renaissance  Andrea  Palladio,  dat  „de  bouwwerken  van  Duitschen  stijl  de  voornaamste  waren  in  Italie, 
zooals  de  S.  Marcus  van  Venetie,  de  dorn  van  Milaan,  de  karthuiserkerk  van  Pavia,  de  kathedralen  van 
Orvieto,  SiSnna  en  Florence,  alsook  de  talrijke  paleizen  in  dienzelfden  stijl  uitgevoerd,  zoodat  men  zeggen 
kon,  dat  bijna  alle  steden  van  Italie  vol  waren  van  dat  soort  bouwwerken."  Onder  het  eigenlijke  volk . 
ZOO  gaat  Janssen  voort,  waren  er  nog  velen  die  de  gothiek  zelfs  toen  nog  met  geestdrift  aanhingen  toen 
in  Duitschland  zelf  het  verstand  van  de  vaderlandsche  kunst  en  de  lust  er  voor  reeds  verdwenen  waren. 
Janssen  haalt  hier  Sp-inga-  aan  (Bilder  aus  d.  neuern  Kunstgesch.  18S6  I  bl.  383  volg.,)  die  eiders 
zegt  (bl.  224).  „De  Dominikanen  en  Franciskanen  waren  eener  architecteur  genegen  die  het  krachtigst 
wortel  had  jjevat  in  de  burgerkringen  der  steden.  Buitendien  hadden  zieh  in  Italig  de  ambachten  en 
de  gilden  tot  eene  niet  geringe  hoogte  verheven;  en  zöö  had  de  gothieke  kunst  weerklank  gevonden 
in  den  geest  des  volks. 

')  Eene  niet  onaardige  verrassing  was  het  mij ,  bij  Janssen  (D.  I  bl.  145)  uit  Springer  (Bilder 
1857.  bl.  174 — 75)  aangehaald  te  vinden :  „De  Duitschers,  zei  de  Italiaan  Paul  Jovius  [toen  men  ten 
jare  1490  Duitsche  bouwmeesters  uit  Straatsburg  naar  Milaan  ontbood  om  bij  de  voortzetting  van  den 
dombouw  hunnen  raad  in  te  winnen]  brengen  de  hoogste  kunstscheppingen  tot  stand,  en  wij ,  slaperige 
Italianen,  moeten  goede  werkmeesters  uit  Duitschland  ontbieden." 


20  dezer,  als  Pastoor  Poclhckkc  ,  in  De  A'(7//^(7/i>/&,  latcn  met  vccl  nadruk  uitkomen, 
„dat  Graus,  wat  dit  vcruijt  aangaat,  punt  voor  punt  nagaat :  de  orientati'e,  het 
atrium,  de  verhouding  van  het  inwendige  lot  het  uitwendige",  enz.  enz.,  en  „dan 
tot  de  conclusic  komt,  dat  juist  de  gothieke  kerkcn  van  de  oud-cliristelijke  basilica 
het  mcest  afwijken ,  en  dat  de  renaissance-kerken  de  traditie  beter  bewaard  hebben 
dan  de  gothieke  kerken  van  het  Noorden,  dat  bijgevolg  van  ecne  breuk  met  de 
kerkelijke  bouwtraditien  tcn  opzichtc  der  renaissance-kerken  in  het  geheel  geen 
spraak  kan  zijn."  Ik  vertrouw,  dat  de  lezer  al  bemerkt  zal  hebben,  welke  gauvvig- 
heid.  om  het  zog  te  nocmen,  hier  door  den  „wederlegger"  gebruikt  is.  De  „/>oiew- 
traditii'n''  van  Jakob  zijn  heel  iets  anders  dan  de  ,^oud ckristelijke  basilica',  die 
in  de  bcwijsvoering  onderschoven  wordt.  Jakobs  bouwtraditien  zijn  :  de  Icvende  , 
voortwerkende  en  zieh  voltooiende  bouwstijlen  der  christeiijke  niiddeleeuwen.  Maar 
door  de  renaissance  werden  deze  geheel  verworpen  en  werden  inderdaad  willekeurig 
„heidensch-romeinsche  bouwvormen  opgenomen  en  nagevolgd"  (Jakob)  ,  zonder 
dat  men,  gelijk  Fra  Weisz  oordeelt,  „in  Staat  was  om  aan  deze  vormen  der  Oud- 
heid  het  leven  van  den  christelijken  geest  te  schenken." 

Eene  tweede,  nog  lastiger  ongelegenheid  volgt  uit  gemeld  historisch  feit 
voor  den  Heer  Graus,  wiens  betoog  immers  op  het  volgende  nederkomt  :  de 
renaissance  zou  niet  kerkelijk  zijn !  De  renaissance  zou  „niet  ten  minste  even  goed 
als  de  gothiek  bij  machte  zijn  om  den  geest  der  Kerk  uit  te  drukken  I"  terwijl 
toch  „de  renaissance  ontstaan  is  en  gebloeid  heeft  in  Italic,  in  het  brandpunt  van 
het  katholiek  geloof,  het  hart  van  het  kerkelijk  leven,  het  Land  der  Pausen,  het 
Land,  dat  de  meeste  Heiligen  aan  de  Kerk  schonk",  terwijl  toch  „Italic  het  be- 
voorrechte  Land  is ,  waar  sinds  Petrus'  tijden  het  zichtbaar  opperhoofd  der  Kerk 
op  aarde,  de  Paus ,  zijn  zetel  gevestigd  heeft ;  het  land  voor  geen  Katholiek  vreemd, 
dat  voor  een  groot  gedeelte  als  gemeengoed  der  Katholieken  beschouwd 
wordt",  terwijl  toch  „van  daar,  uit  Rome ,  de  wet  uitgaat  en  het  Woord  Gods  en 
de  geest  der  Kerk  over  geheel  de  aarde,  zoodat  het  bedenkelijk  zou  zijn ,  te 
beweren,  dat  dädr  die  geest  der  Kerk  nooit  bij  machte  zou  geweest  zijn,  om  zieh 
in  de  vormen  der  kunst  voor  het  minst  even  kerkelijk  uit  te  drukken  als  in  de 
veel  verder  van  het  beginsel,  het  brandpunt  der  kerkelijkheid  gelegen  Landen."  — 
Ik  vraag  eenvoudig  :  Was  Italic  dat  brandpunt ,  dat  hart ,  die  zetel  van  den  Paus 
ook  niet  in  de  middeleeuwen .'  Maar  :  In  de  middeleeuwen  is  de  invloed  van  Italic 
op  de  ontwikkeling  der  bouwstijlen  gelijk  nul  geweest.  Derhalve  :  hoe  kan  men 
dan  toch  zoo'n  nadruk  leggen  op  het  overwicht  van  Italie  ten  gunste  van  de 
kerkelijkheid  der  renaissance  .•■ 

En  ik  möge  verder  vragen :  Welk  begrip  heeft  hier  bij  Graus  c.  s.  het 
woord  „kerkelijk"  .■•  Ik  zou  haast  zeggen  :  van  hetgeen  door  de  H.  Kerk  officieel 
wordt  voorgestaan  en  bevorderd.  Ik  hoor  toch  spreken  van  „Opperhoofd  der 
Kerk",  van  „den  zetel  des  Pausen",  van  „de  wet  en  het  woord  Gods''.  Maar 
heeft  men  zieh  dan  ook  hier  alweer  niet  versproken.'     Zoo  menigmalen  toch  wordt 


tegen  de  gothiek  aangevoerd:  „een  officieele  kerkelijke  bouw-  en  kunststijl  is  er 
niet  en  is  er  nooit  geweest.  Er  bestaat  eene  kunst  in  de  kerk ,  maar  niet  eene 
kunst  der  Kerk".  (um  niets  te  vergeten  :  het  zal  mij  altijd  nog  aangenaam  zijn, 
te  mögen  vernemen  ,  door  wien  bij  name  de  gothiek  ooit  „de  officieele  kerkelijke 
bouwstijl",    „de  kunst  der  Kerk"  genoemd  is.) 

Intusschen  is  zöö  veel ,  meen  ik,  toch  zeker,  dat  er  wel  degelijk  een  tijd 
geweest  is ,  waarin  de  geest  der  Kerk  hare  volkomenste  uitdrukking  biiiten  Italie 
gevonden  heeft.  Men  handelde  immers  wis  en  zeker  naar  den  geest  der  Kerk, 
toen  men  daar,  buiten  Italic  ,  aan  het  Huis  des  Heeren ,  met  voortgaande  ontvvikkeling 
en  stijgende  volkomenheid ,  en  in  vereeniging  met  een  gansch  stelsel  van  kerkelijke 
symboliek ,  de  eigenschappen  der  wäre  schoonheid  wist  te  geven ;  immers ,  de  heer 
S.  zelf  zegt  het  in  De  Tijd :  „De  katholieke  Kerk  is  geen  doode  massa ,  maar 
een  levend  wezen,  dat  groeit,  zieh  ontvvikkelt  en  daarom  niet  in  denzelfden  toe- 
stand  blijft  staan.  Stilstaan  en  achteruitgaan  op  ethisch  en  esthetisch  gebied  is 
het  karakter''  [nog  wel]  „der  heresie.  Om  ons  daar  van  te  overtuigen,  behoeven 
wij  slechts  den  blik  naar  de  russische  Kerk  te  wenden,  die  sedert  eeuwen  geen 
vooruitgang  meer  op  het  gebied  der  kunst  vertoont."  Wel  gelukkig  en  gerust- 
stellend ,  voorwaar !  dat  er  geen  spraak  kan  wezen  van  officieelen  invloed  der  Kerk, 
waar  het  op  bouwstijlen  aankomt. 

Maar,  zoo  zal  men  aanhouden,  als  de  renaissance  in  Italie  ontstaan  is  en 
daar  gebloeid  heeft,  dan  kan  zij  toch  niet  onkerkelijk  wezen,  in  dien  zin,  dat  zij 
bouvven  zou  wat  voor  een  kerkgebouw  en  den  eeredienst  unpassend  en  ongodsdienstig  is. 

Ik  antwoord :  Neen,  niet  zoo  gemakkelijk  voor  zoo  ver  het  bo!iwk\inst 
betreft  (over  beeldhouw-  en  schilderkunst  spreken  we  later.)  En  daarom  is  de 
renaissance  der  eerste  periode,  waarin  de  oud-christelijke  en  romaansche  stijlen  nog 
allen  invloed  deden  gelden ,  kerkelijk  genoeg.  Doch,  wat  is  de  geschiedenis  geweest .'' 
De  renaissance  is  ( hetzij  dan  geheel  onschuldig  en  toevallig)  in  zeer  siecht  gezelschap 
in  de  wereld  getreden ;  en  even  zeker  is  zij  al  zeer  spoedig  ontaard  en  wereldsch , 
onkerkelijk  geworden.  Omstandigheden  en  ongunst  der  tijden  kunnen  maken,  dat 
de  eenmaal  gecmancipeerde  en  verwereldlijkte  kunst,  zelfs  in  het  „brandpunt",  in 
het  „hart",  in  het  „Land  der  meeste  Heiligen"  niet  zoo  gemakkelijk  door  de  H. 
Kerk  tot  betere  zeden  kan  worden  gebracht,  zelfs  al  geeft  deze  „wetten",  die,  bij 
uitzondering,  den  kunstvorm  zelven  raken,  zooais  op  het  stuk  van  de  kerkmuziek. 
In  de  laatste  eeuw  bijv.,  en  nog  op  den  duur,  gaf  de  H.  Kerk  herhaaldelijk 
waarschuwingen,  verbodsbepalingen  en  bevelen  ,  om  de  onkerkelijkheid  der  toonkunst 
tegen  te  gaan ;  doch  terwijl  reeds  sinds  jaren  de  wäre  geest  der  Kerk  volkomener 
uitdrukking  vindt  in  de  oude  gothieke  of  romaansche  kathedralen  van  het  Noorden , 
Utrecht,  Keulen,  Munster,  Mainz  enz.,  blijft  Italic  werkelijk  alweer  achter,  en  wel 
zöö  ver,  dat  kardinaal  Bartolini,  prefect  der  Propaganda,  aan  den  milaneeschen 
kapelmeester  Amelli  met  droefheid  verklaren  moest,  dat  wanneer  men  den  ernstigen 
en  degelijkcn  palestrijnschcn  stijl  (die   thans  juist  in  genoemde  kathedralen  hoogelijk 


gecerd  en  bcoefcnd  wordt)  met  kracht  zou  willen  invoercn,  de  geloovigcn ,  die, 
zegt  hij ,  „voor  hct  giootsto  gedceite  eenen  bedorven  smaak  hebben  en  niet  weten 
wat  verheven  is",  uit  de  kcrk  zouden  blijven 

En  of  Italic  nu  al  de  meeste  Heiligen  {canonisatos  altijd)  aan  de  Kerk 
schonk,  de  vraag  is:  in  welk  opzicht  die  Heiligen  zieh  met  stijl  in  de  kunst 
benioeid  hebben.  Icder  van  ons  kent  godvruchtige  en ,  zoo  men  wil,  heilige 
Personen  genoeg,  bij  wie  dcvotic  en  kunstsmaak  nu  juist  niet  samengaan,  gelijk 
het  van  den  anderen  kant  overbekend  is,  dat  veel  kunstenaars,  ook  die  voor  de 
kerk  werkten  ,  volstrekt  geen  Heiligen  zijn  geweest ;  ja  zelfs ,  als  dr.  Kuyper  met 
Calvijn  gelijk  had  (maar  dat  heeft  hij  gewis  niet),  dan  zou  „God  de  gave  der 
kunst  veelal   aan  de  vergeters  van  Zijnen  naam  schenken".  (Rede  van  20  Oct.  11.) 

En  de  Heer  Graus  behoeft  het  ook  volstrekt  niet  op  te  nemen  voor  de 
Paters  der  Societeit.  Zij  toch  hebben  altijd,  „bij  hunne  onmiskenbare  Verdiensten 
op  het  gebied  der  kunst,  vier  eeuvven  lang"  terdege  begrepen,  welke  stijl  naar  den 
maatstaf  van  plaatselijke ,  tijdelijke  en  persoonlijke  verhoudingen  aan  het  doel  der 
Kerk  het  best  beantwoordde ;  en  zij  begrijpen  dit  ook  nu  nog  opperbest ,  zoodat 
zij  thans  dapper  mededoen  aan  de  gothiek.  Pater  Jungmann's  „Aesthetik"  is  ook 
al,  o  gruwel!   gothiekgezind. 

Ziedaar  wat  ik  tegen  de  beschouvvingen  van  den  Heer  Graus  vermeen  te 
mögen  aanvoeren,  en  om  hetwelk  het  mij  voorkomt ,  dat  de  Heer  S.  wel  iets 
minder  bout  had  mögen  spreken  over  „voortdurend  napraten  en  naschrijven."  Ik 
voor  mij  meen  daarom,  nog  even  onverdroten  het  ,,z'oor recht  der got Ine t'  o\x^oo% 
te  mögen  houden ,  en  ik  wil  alleen  nog  beknoptelijk  aangeven ,  hoe  ik  dat  „voor- 
recht"  verstaan  wil  hebben. 

Als  het  namelijk  de  keuze  geldt  van  den  stijl  waarin  er  tegenwoordig  ge- 
bouwd  zal  worden,  dan  heeft  de  renaissance  (mits  niet  uit  de  tijdvakken  van  hare 
ontaarding)  gocd  recht ^  en  in  Italie  zelfs  (om  geschiedenis  en  traditie)  een  voor- 
recht,  om  als  kerkstijl  te  worden  aangewend.  In  zeer  veel  landen  echter  van 
Europa ,  en  met  name  in  ons  Vaderland ,  mögen  de  middeleeuwsche  stijlen ,  ro- 
maansch  en  gothiek,  een  voorrecht  doen  gelden,  om  gekozen  te  worden,  en  wel: 
1".  omdat  deze  twee  stijlen  volkomencr  dan  andere  tiitdriikken  ^  wat  wij, 
volgens  den  levenden  gcest  der  Kerk,  door  eenen  Gode  waardigen  tempel  moeten 
verstaan ; 

2".  omdat  zij,  als  ontstaan,  gegroeid ,  ontwikkeld  en  tot  volkomenheid  ge- 
bracht op  onzen  vaderlandsclicn  bodem,  zieh  beter  schikken  en  voegen  kunnen 
naar  ons  klimaat,  ons  landschap,  onze  bouwmaterialen  ;  omdat  zij,  de  eene  stijl 
meer,  de  andere  minder,  spaarzam.er  zijn  in  bouwstoffen,  meer  logisch  in  plan  en 
uitvoering,  rijker  in  verscheidenheid  van  vormen  enz. ; 

3".  omdat  zij  een  nationaal  er f gocd  zijn  door  eigen  vlijt,  vindingrijkheid  en 
denkkracht,  ook  van  önze  voorvaderen,  verworven  en  grootgebracht.  Vuidi- 
caniiis  Jiacreditatcm  patrinn  nostroriun  ; 


4".  omdat  zij  als  de  moedertaal  zijn,  waarin  ons  katholiek  voorgeslacht  tot 
God  en  Zijne  Heiligen  gesproken  en  gebeden  heeft;  eene  taal,  wel  wat  harder  en 
„barbaarscher"  dan  het  vloeiend  en  vleiend  Italiaansch ,  maar  onze  vwederiaal ;  en 
dat  zegt  alles.  Wanneer  men  dan  ook  in  ons  heerlijk  Limburg  (ook  een  land 
van  Heiligen,  zou  ik  denken!)  aan  den  romaansciien  stijl  de  voorkeur  geeft  boven 
den  gothieken:  geen  waar  voorstander  der  gothlek,  die  dat  niet  loven  zal; 

5".  omdat  een  zekere  plicht  van  piiteit  jegens  onze  katholieke  voorouders 
ons  gebiedt,  voor  te  staan  en  te  verheffen  wat  door  anderen  in  ons  Vaderland 
maar  liefst  wordt  doodgezvvegen  en  veracht; 

6".  omdat  het  gebruik  dier  stijlen  eene  wäre  overivmiiing  en  zegepraal  voor 
ons  is,  behaald  op  vroegere  toestanden.  En  al  wordt  dit  door  sommigen  onzer 
landgenooten  met  leede  oogen  gezien :  het  is  er  verre  van  af ,  dat  we  het  daarom 
laten  zouden.      Integendeel ! 

7".  Ten  laatste,  en  niet  minste,  omdat  de  beoefening  der  middeleeuwsche 
kunststijlen  in  allernauwst  verband  Staat  met  de  verlevendigmg  van  geloof ,  van 
ijvtr  en  van  godsdiensizin ,  welke  zieh  in  de  laatste  vijftig  jaren  juist  in  die  landen 
openbaart,  welke  sedert  1500  het  meest  van  Reformatie  en  Revolutie  geleden 
hebben.  De  geest  der  Kerk  zoekt  en  vindt  in  onze  dagen  voor  Kerk ,  Staat  en 
Huisgezin,  voor  Eeredienst,  Kunst  en  Wetenschap  nieuw  en  frisch  leven  in  leer 
en  praktijk  der  middeleeuwen. 

Evenwel,  wie  in  renaissance-stijl  bouwen  wil,  hij  heeft  daartoe  alle  recht; 
maar  in  den  tegenwoordigen  stand  der  kunstbeoefening  mag  van  hem  gevorderd 
worden ,  dat  hij  eerst  Italic  en  Rome  met  hunne  deftige  monumenten  der  eerste 
renaissance  bezoeke  en  bestudeere,  en  dan  pas  toone  wat  hij  vermag.  Neen , 
Indien  iemand  ooit  (zooals  de  Heer  Graus  schrijft)  eenen  jeugdigen  kunstenaar 
tegen  eene  reis  naar  Rome  gewaarschuwd  heeft ,  opdat  hij  niet  door  de  renaissance 
bedorven  zou  worden ,  dan  is  en  blijft  dat  kleingeestig ;  en  allerminst  kunnen  klein- 
geestige  en  bekrompene  opvattingen  en  beschouwingen  aan  de  echt  kerkelijke 
kunst  nut  en  heil  aanbrengen. 


II.    Beeldhouw-  en  Schilderkunst. 

Kan  de  hoiiw'k\xn%'z  der  renaissance  aan  haar  ontstaan  en  hären  bloei  in  Italic 
geen  bijzonder  gezag  ontleenen,  om  buiten  Italic  met  de  kunststijlen  der  middel- 
eeuwen, romaansch  en  gothiek,  te  worden  gelijkgesteld:  nog  minder  kunnen  het 
de  bccldhoHW-  en  de  sclnlderkww^t,  voor  zooveel  den  tijd  betreft  van  den  hoogsten 
bloei  der  renaissance  (Hoch-Renaissance,  1500— 1580),  met  welk  tijdvak,  dit 
houde    mcn    wcl    in    het  oog,  ik  mij  het  eerst  wil  bezighouden.     Men  möge  toch 


niet  den  Heer  Graus  ,  pcrsoonlijke  deugd  en  godsvrucht  van  schildcrs  en  beeld- 
houvveis  uit  dit  tijdvak  nog  zoo  zecr  verheficn:  de  betrekking  waarin  de  II.  Kerk, 
en  nu  nog  wel  officieel ,  tegenover  de  kunstbeoefening  dezer  periode  voor  den  dag 
treedt,  is  toch  eenc  zeer  merkvvaardige  om  reden  van  het  bekende  decreet  des 
Concilies  van  Trcnte  (XXV<--  zitting:  Over  de  aanroeping,  vereering  en  reliquiccn 
der  Heiligen  en  hunne  afbceldingen). 

Het  zij  rnij  veroorloofd,  van  de  beteekenis  en  het  gewicht  van  dit  decreet 
eene  eenigzins  andere  cn  meer  ernstige  opvatting  te  hebben  dan  ons  in  De  Ka- 
ihoUck  is  voorgesteld.  Daar  toch  heet  het:  „En  wat  de  schilderkun.st  betreft,  er 
wordt  niet  vcrboden  de  beeiden  in  hooge  technische  en  ideale  schoonheid  te  schil- 
deren, maar  ^.procaci  vcnustate".  (Welk  echt  klassiek,  anderen  zeggen  „heidensch' 
woord,  dat  venustas).  En  toch,  toen  het  Concilium  Tridentinum  vergaderde,  was 
de  renaissance  in  Frankrijk  en  Duitschland  en  andere  landen  in  vollen  bloei." 

Ja,  waarlijk,  wel  echt  klassiek  Latijn  wat  geschreven  werd  in  die  dagen. 
Maar  daarom  juist  vergunne  men  rnij ,  die  klassieke  woorden  eens  ernstig  in  oogen- 
schouw  te  nemen.  Ziehier  den  tekst:  „C;««/j  dcniqttc  lascivia  vitcUir ,  ita  ut 
procaci  vcmistate  imogmes  non  pwganttir  nee  orneinar.  (Ik  laat  het  ^^nihilinor- 
dinatum  aiU  pracpostere  et  UinmlUtarie  accommodatum ,  nihil  profanum  niJiilqtie 
inhonestinn  apparcat,  qimm  domiim  Dei  deceat  sanciitiido"  maar  liever  weg,  dewijl 
deze  woorden  misschieo  alleen  te  verstaan  zijn  van  de  viering  der  heiligenfeesten  en 
het  bezoek  der  reliquiecn  ) 

Laat  het  rnij,  om  zeker  te  gaan  in  de  vertaling,  vergund  zijn,  Ramshorn's 
Synonymen  te  raadplegen.  Daar  vind  ik:  „Lascivus  (lascivia  komt  er  niet  in  voor) 
petulans,  procax,  protervus,  dissolutus.  —  Lascivus,  uitgelaten  ,  dartel  .speelseh, 
sloeiziek,  brooddronken.  Procax  (van  procare,  onbescheiden  en  dringend  eischen), 
07ibescJiaamd ,  aanmatigend  in  zijne  eisclien  en  woorden''  Tot  zööver  Ramshorn ; 
waarbij  nog  gevoegd  kan  worden  dat  proeaiio:  aanzock  ten  huwclijk  beteekent; 
en  dat  volgens  het  woordenboek  van  Georges,  procax  bij  Cicero  voorkomt  als 
adjectief  bij  meretrix,  in  den  zin  van  uitgelaten.  Eindelijk:  „Venustas,  de  be- 
kooriijke ,  door  aanminniglicid  tot  zieh  lokkende  schoonheid ,  vooral  in  de  trekken 
van  het  gelaat  en  de  bezvegingen  vafi  het  vrouwelijk  ligcliaaui :  Ex  Venere  venustas 
dicta  est.  Cic." 

Zouden  nu  inderdaad  die  „anderen"  het  wel  zoo  ver  mis  hebben  ,  als  zij 
meenen,  dat  de  Vaders  van  het  Trentsche  Concilie  hier  toch  wel  het  „heidendom" 
in  de  renaissance  hebben  willen  brandmerken  en  aan  Venus  hebben  gedacht  ?  Hoe 
het  zij :  ik  vermeen  de  volgende ,  omschrijvende  vertaling  met  alle  recht  te  mögen 
geven :  Eindelijk  inoet  in  beeiden  en  scliilderingen  alle  dartelheid  verniedeii  worden, 
eti  mag  men  alzoo  de  figuren  van  den  menseh  niet  onbescliaanid  zoo  schilderen  en 
siereft ,  dat  zip  door  vorm  en  bewegingen  tot  vonlpsclilieid  aanlokken. 

Aangezien  er  nu  geklaagd  is,  dat  de  „renaissance  met  bittere  verwijten  wordt 
overladen",    waaronder  die  van   „heidendom"  en  van  „zinnelijkheid",   en  aangezien 


lO 

ons  katholiek  publiek ,  nu  eenmaal  het  vraagstuk  opgeworpen  is ,  allernoodigst  een 
goed  en  duidelijk  begrip  moet  hebben  van  de  zaken  waarover  gestreden  wordt. 
acht  ik  het  niet  ondienstig,  het  decreet  van  liet  Concilie  nog  een  weinig  toe  te 
lichten. 

Vooreerst  doe  ik  opmerken,  dat  Algemeene  Concilien  zeker  niet  gewoon 
zijn,  dergelijke  vermaningen  en  waarschuwingen  te  geven ,  tenzij  wanneer  de  mis- 
bruiken  en  zonden  tamelijk  algemeen  zijn.  Als  deze  of  gene  kunstenaar  soms 
de  perken  te  buiten  gaat,  terwijl  overigens  de  kunst  goed  is,  bemoeit  er  zieh  geen 
Algemeen  Concilie  mee. 

Vervolgens  laat  ik  eenen  tijdgenoot  optreden ,  die  in  Italie  leefde  en  zelf 
theoloog  was  van  hetzelfde  Trentsche  Concilie:  Ambrosius  Catharinus,  Dominikaan, 
geboren  in  14S7  te  Siena  en  gestorven  in  1553  als  aartsbisschop  van  Conza ,  in 
het  Napolitaansche.  In  het  bekende  werk  namelijk  van  den  leuvenschen  professor 
Molanus,  mede  een  tijdgenoot  (f  1585).  De  historia  SS.imagimimetpicturariim, 
vind  ik  (Lib.  II  Cap.  42,  getiteld :  In  pictiiris  cavendum  esse  quidquid ad libidinem 
provocat)  eene  plaats  van  Catharinus  aangehaald  uit  diens  werk  :  De  cultii  iniagi- 
man.  Hij  zegt:  „En  wat  het  afschuwelijkst  {teten-iuiinn)  is  van  alles  in  onzen 
tijd:  in  de  deftigste  kerken  en  kapellen  {tu  excelsis  teniplis  sacelhsque)  treft  men 
Schilderingen  aan  van  zoo  groote  dartelheid  (lasciviae),  dat  hetgeen  de  natuur-zelve 
ons  leert  te  bedekken  als  schandelijk,  däär  te  beschouwen  is,  niet  om  de  gods- 
vrucht  op  te  wekken,  maar  zöö  dat  ieder,  die  zijn  vleesch  verstorven  heeft,  op 
nieuw  tot  wulpschheid  wordt  opgewekt  {ad  cujusvis  demortuae  carnis cibidmeni.)" 

Catharinus  stierf  reeds  in  1553;  wij  hooren  hier  dus  eenen  man  spreken,  die 
tijdens  den  hoogsten  bloei  der  renaissance  in  Italic  leefde,  1500 — 1580,  in  welk 
tijdvak  wel  de  bouzvkunst  (men  make  alweder  goed  onderscheid)  nog  kerkelijk 
genoeg  was,  maar  waarin  de  schilder-  en  beeldhouwkunst  reeds  al  te  zeer  ontaard 
waren,  gelijk  deze  ooggetuige  ontegenzeggelijk  bewijst.  Laat  ons  echter  overhet 
Italic  van  die  dagen  nog  eenen  gelecrden  schrijver  van  onzen  tijd  raadplegen, 
Wiens  onpartijdigheid  van  oordeel  over  dit  alles  niet  kan  worden  geloochend,  en 
die  ook  reeds  meermalen  in  De  Katholiek  is  aangehaald.  Ik  bedoel  den  Domi- 
nikaan Fra  Albert  Marie  Weisz,  wiens  werk:  Apologie  des  Cliristenthiims  vom 
Standptmcte  der  Sitte  und  Cultur ,  sinds  de  laatste  tien  jaren  versehenen,  hoog 
gewaardecrd  wordt. 

„Wij  kunnen  niet  inzien,  zegt  hij  (III,  881  volg.),  „dat  de  antieke  kunst 
in  liaar  beeldhouwwerk  kortweg  onovertrefbaar  of  geheel  onbereikbaar  zijn  moet. 
Veeleer  hebben  wij  de  vaste  overtuiging,  dat  de  beeldhouwkunst  (der  renaissance) , 
wanneer  zij,  algemeen  gesproken,  geheel  christelijk  geworden  en  het  ook  voort- 
durend  ernstig  gebleven  was ,  reeds  lang  ook  in  kunstvaardigheid  boven  de  antieke 
kunst  zou  zijn  uitgegaan.  Dezelfde  Michelangelo  (1475  —  1564),  die  anders  in 
zijnc  antikiseerende  beeiden  niet  eenen  van  de  grootste  oude  meesters  evenaart, 
Staat   met   hen  allen  gelijk  op  hetzelfde  oogenblik  dat  hij  nu  eens  van  de  oudheid 


II 

(de  klassieke)  afziet  en  zieh  den  grooten  aanvoerder  van  Israel  (Mozes)  tot  onder- 
werp  kiest.  Hadde  hij  zieh  met  zijne  reusaehtige  kracht  zonder  voorbehoud  geh eel 
in  den  ehristelijken  geest  vcrdiept,  dan  zeker  zoudcn  de  steenen  voor  dit  genie  als 
was  gesmolten  zijn ,  en  geleerd  hebben  —  wat  zij  bij  de  kunstbeoefcning ,  die  tocn 
in  gebruik  was,  nooit  recht  hebben  willen  leeren  — ,  de  wäre  taal  der  christelijke 
kunst  te  spreken.  En  wat  wij  hier  van  Michelangelo  gezegd  hebben ,  dat  mögen 
wij  over  het  algemeen  ook  van  Donatello  (1386  —  146S)  zeggen."  En  nog  meer 
beeldhouwers ,  op  welke  de  christelijke  kunst  roem  mag  dragen:  Verrocchio 
(1432  —  88),  Leopardo  (omstreeks  1479),  Niccolo  dell'  Area,  Alfonso  Lombardo 
(1488 — 1507),  Andrea  Sansovino  (1460 — 1539),  Luca  della  Robbia  (1400— 1481), 
worden  door  Fra  Weisz  genoemd ,  terwijl  hij  zegt :  „Daar  woont  in  de  beeldhouw- 
kunst  der  vroege  rcnaissance  een  zoo  edele ,  zelfs  van  de  klassieke  oudheid  onaf- 
hankelijke  geest  van  vrijheid,  schoonheid  en  blijmoedigheid  ,  dat  men  zonder  moeite 
doorzien  kan,  hoe  deze  kunst,  [de  lezer  geve  hier  acht!  wäre  zij  aan  zich-zelve 
trouw  gebleven ,  het  hoogste  had  kunnen  bereiken.  Zij  viel  echter,  helaas,  spoedig 
geheel  en  al  van  zich-zelve  af  en  op  de  antieke  kunst  terug,  en  groot  was  haar  val." 

Wat  de  schilderkunst  betreft,  noemt  Fra  Weisz  vervolgens  als  dengene  in 
wien  de  religieuze  kunst  tot  nog  toe  het  hoogste  bereikt  heeft,  zoodat  zij  wellicht 
nooit  hooger  bereiken  zal ,  den  Dominikaner  monnik  Fra  Angelico  da  Fiesole 
(1387 — 1455).  „Wat  de  hoofdtaak  aangaat  van  de  christelijke  kunst :  de  bezieling 
van  den  uiterlijken  vorm  door  den  volkomen  ehristelijken  geest,  is  het  wel  niet 
meer  mogelijk  Fiesole  te  overtreften".  Toch  wil  Weisz  wel  toegeven,  dat  ook  aan 
het  uiterlijk  zinnelijke  nog  iets  meer  mag  gedaan  worden  dan  bij  Fiesole  het 
geval  was ;  en  als  schilders ,  die  zulks  zeer  gelukkig  gedaan  hebben ,  noemt  hij 
Francesco  Francia  (1450 — 1517),  Giambellini  (1426  — 1516),  Pinturricchio  (1454 — 
1513).  Perugino  (1446 — 1524),  Luigi  Vivarini  (omstreeks  1450),  Cima  di  Cone- 
gliano  en  vooral  Fra  Bartolommeo  (1469 — 1517),  met  Rafael  (14S3  — 1520).  Nog- 
tans  kan  Weisz  niet  nalaten  aan  te  merken :  „In  Rafael  leven  twee  zielen,  en  men 
kan  niet  zeggen  ,  dat  de  strijd  tussehen  beide  [zielen]  zieh  niet  dikwijls  zeer  smar- 
telijk  laat  gevoelen,  vooral  sedert  den  tijd  waarin  hij  met  Michelangelo  om  den 
prijs  moest  worstelen.  Hij  was  met  zijne  minzame  ziel  juist  ook  een  kind  van 
zijnen  tijd,  het  zij  dan  ook  een  der  edelste.  Wij  bewouderen  de  klimmende 
volmaking  van  den  vorm  en  de  kunstvaardigheid  ;  maar  het  doet  ons  leed ,  dat 
de  reinheid  en  de  innigheid  der  oude  Italianen  en  Duitschers  niet  meer  uit  deze 
heerlijke  gestalten  spreken.  Het  is  gewis  niet  noodzakelijk,  dat  men,  om  aan 
den  geest  de  zege  te  verschaffen,  tot  den  katakombenstijl  en  de  papierstijve  ge- 
waden  en  verwrongere  leden  der  Duitsche  meesters  terugkeere.  Maar,  kort  gezegd: 
als  de  geest  machtig  genoeg  is  om  den  vorm  te  bezielen,  dan  kan  de  christe- 
lijke kunst  tot  stand  brengen  wat   men  redelijkerwijze  van  haar  verwachten  mag." 

Ik  heb  geheel  deze  besehouwing  van  Weisz  hier  opgenomen,  om  met  de 
woorden    van  eenen  bevoegden  beoordeelaar  het  tijdvak  der  nog  niet  te  zeer  ont- 


12 

aarde  renaissance  aan  de  lezers  voor  te  stellen.    Dit  is  het  tijdvak  van  de  eerste  helft 
der    zestiende    eeuvv.     Fra  Weisz  gaat  echter  eenige  bladzijden  verder  voort:   „Z?^ 
wäre    en    echte    renaissance    (en    deze ,    zegt  hij  „gaat  zelfs  ver  boven  de  middel- 
eeuvvsche    beeldhouw-    en    schilderkunst    uif)    is    niet    de  kunst  van  de  zestiende , 
maar    van    de    vijfiiende    eeuw  (1400 — 15  00).     Zij  was  wel  00k  in  dien  tijd  niet 
allerwegen    zonder    schaduwzijden.     Maar    toenmaals  heerschte  nog  de  christelijke 
geest   in  haar.     Reeds  Cimabue  (geb.  omstreeks   1240),  Duccio  (onistreeks    13 11), 
Orcagna   (omstreeks   1357)  en  de  meesters  van  Pisa  hebben  haar  ingeleid."    Haar 
eigenlijke    geboortestond    was    de    dag  waarop  de  Paus  weder  zijn  zetel  te  Ronie 
vestigde    (1378),    na    omstreeks    70   jaren    lang  te  Avignon  te  hebben  verbleven. 
Twintig   jaar  daarna  waren  reeds  de  groote  meesters  der  renaissance  :  Brunellesco 
(1377—1446),    Donatello,    Ghiberti    (1381  — 1455),    Ficsole  (1387— 1455)  en ,  ver 
van    Italic,    de  gebroeders  van  Eyck  (omstr.    1366  — 1426  en  omstr.    1390  — 1440) 
openlijk    opgetreden.     „De    laatste    meester/'    zegt    hij,    „der    zuivere   renaissance 
[Fra    Bartolommeo  ?]    werd   op  denzelfden  dag  ten  grave  gedragen  waarop  Luther 
zijn    thesen    te    Wittenberg    aanplakte ,   en  hetgeen  nu  voigde  was  nog  maar  voor 
een   gedeelte    renaissance ,  voor  het  grootere  gedeelte  decadence  ,  weldra  barroque 
en    volkomen   smakeloosheid.     De  renaissance  duurde  alzoo  precies  honderd  vijftig 
jaren,    van'   1367 — 1517.     Bij  Rafael,    Lionardo  (da  Vinci:    1452 — 1519)   en  Peter 
Visscher    (omstreeks    1489 — 1529)    heeft   over    het  geheel  nog  de  reeds  verloopen 
tijd    de    overhand,    en    ook   bij  Albert  Dürer  (1471  — 1528)  kan  men  althans  nog 
redetwisten    of   hij    tot    den    vroegeren    of   tot  den  volgenden  tijd  moet  gerekend 
worden.  Zelfs  Michelangelo  kon  zieh ,  ondanks  zijn  woest  en  onbevredigd  worstelen 
naar  hooger,  niet  geheel  aan  het  verledene  ontrukken.  Van  Correggio  (1494 — 1534) 
echter    en    Giulio    Romano  (1491  — 1546)  af,  bestaat  geen  mogelijkheid  van  twijfel 
meer,    of   we    hebben    met    volkomen    verval  van  de  kunst  te  doen  "     Terwijl   in 
Duitschland  de  ontaarde  kunst,  gothiek  zoowel  als  renaissance,  tegen  het  Pausdom 
woedde,    „schenen    deze    italiaansche    kunstenaars   bijna    geen  ander  levensdoel  te 
kennen    dan    de    verheerlijking  van  den  heidenschen  Olymp  en  de  voorstelling  van 
de  ontuchtigste  sagen,  welke  de  bevlekte  phantasie  der  ouden  (heidenen)  had  uit- 
gedacht.     Wij    zien    daar    nooit    anders    dan  Leda ,  Danae ,  lo ,  Venus  en  tallooze 
herhalingen,    de    eene    al  bedenkelijker  dan  de  andere.     En  wanneer  zij  bijbelsche 
of  christelijke  onderwerpen  in  behandeling  nemen  ,  dan  is  het  altijd  Eva,  Bethsabe, 
Su?anna,    precies    alsof   zij    werkelijk  schuldig  was,    Magdalena,  niet  de  boetvaar- 
dige,    maar    de   zondares,    of  zelfs  Loth  met  zijne  dochters.     Daar  kwamen  voor- 
stellingen    zelfs    op    gewijde    plaatsen,  welke  een  vader  die  kinderen  te  huis  heeft 
liefst  niet  aan  de  wanden  zijner  woning  zou  laten  hangen  [aangehaald  uit  Marchese, 
Memorie   (4,  II,  9].     Laat  niemand  zulk  eene  kunst  veronstchuldigen   met   de  uit- 
vlucht,  die    voorwaar  zelfs  wanneer  zij  gegrond  wäre,  niets  goed  zou  maken,  dat 
namelijk  de  geest  van   dien  tijd  het  zoo  meebracht.     Ofschoon  de  zuidelijke  volken, 
dit    moet  men  wel  bedenken  om  niet  onrechtvaardig  in  zijn  oordeel  te  worden ,  in 


13 

dcze  dingen  minder  gcvoelig  en  prikkclbaar  zijn  dan  de  noordelijke,  veroordeelde 
toch  het  betere  dccl  des  Italiaanschen  volks  zulk  eene  kunst,  als  eenen  hoon  voor 
het  geloof  en  de  zeden.  Maar  het  was  toen  gclijk  thans.  De  goeden  zuchtten  in 
stilte.  Zij  die  de  macht  zouden  hebben  gehad  om  met  schrift  en  woord  en  daad 
tegen  den  stroom  in  te  gaan,  wilden  den  roep  van  verlichte  geesten  te  zijn  er 
nict  aan  wagen ,  en  zwegen  uit  eigenliefde  cn  mcnschenvrees ,  waar  ze  hadden 
moeten  spreken."  En  nog  strenger  gispend,  gaat  Fra  Weisz  voort  en  eindigt: 
„Met  de  Venetianen  en  Tiziaan  (1477  — 1576)  werd  de  maat  vol."  Ten  slotte, 
na  eene  zeer  kras  uitgesprokene  afkeuring  over  de  Nederlanders  Rubens  en  Van 
Dijck,  besluit  de  schrijver:  „Nu  ja,  wij  wcten  zelven  wel,  dat  het  er  niet  overal 
z6ö  siecht  uitzag.  Wij  hebben  echter  met  opzet  het  bederf  met  de  geheel  en  al 
passende  scherpte  gebrandmerkt,  opdat  niet  ee'ne  ziel  door  onze  schuld  schade 
lijde,  wanneer  wij  eensdeels  aan  de  kunst  der  renaissance  toekennen  wat  haar 
gegeven  moet  worden,  en  anderdeels  te  gemakzuchtig  en  lafhartig  vcrzuimen  zouden 
te  waarschuwen  voor  datgeen  waarvoor  niet  genoeg  gewaarschuwd  kan  worden. 
Maar  ook  toegegeven ,  dat  die  zoogenaamde  groote  meesters  der  renaissance-kunst, 
wij  spreken  van  de  zestiende  eeuw  (1500 — 1600),  hunne  bekwaamheden  juist  niet 
uitsluitend  aan  den  dienst  der  zinnelijkheid  wilden  wijden ,  kunnen  wij  toch  niet 
loochenen,  dat  zij  van  de  hoogte  hunner  taak  afgevallen  zijn  en  het  doel  der 
christelijke  kunst  niet  hebben  bereikt" 

Bij  zulk  een  balans  van  voordeel  en  nadeel,  door  Italic  aan  de  kunst  be- 
zorgd,  blijft  het  aan  het  oordeel  der  lezers  overgelaten ,  of  er  op  den  invloed  van 
dat  Land  ten  gunste  van  de  kerkelijkheid  van  scliilder-  en  beeldhouwkunst ,  wat 
aangaat  het  tijdvak  van   1500 — 15 So,  bijzondere  nadruk  mag  worden  gelegd. 

Eene  waarlijk  schoone  en  edele  periode ,  welke  ongeveer  150  jaren  voort- 
duurde,  heeft  de  italiaansche  renaissance  gehad  van  1367 — 15 17.  In  dat  tijdvak 
reiken  in  Italic  gothiek  en  renaissance  elkander  op  de  verblijdendste  wijze  de  hand 

Ook  bij  beeldhouw-  en  schilderwerk,  even  goed  als  bij  bouwkunst,  pleegt 
men  van  stijl  te  spreken,  dat  is  van  die  bijzondere  manier  van  uitvoering,  welke 
aan  houding ,  beweging ,  gelaatsuitdrukking ,  kleederplooi ,  plaatsing  en  rangschikking 
der  figuren  enz.  te  kennen  is.  Deze  manier  nu  van  uitvoering  is  in  den  loop  der 
eeuwen,  naar  verschil  van  godsdienst,  landaard ,  beschaving ,  en  vooral  van  bouw- 
stijl,  verschillend  geweest.  Wegens  beperktheid  van  ruimte  kan  hier  niet  verder 
in  bijzonderheden  worden  getreden.  Ee'ne  eigenaardigheid  echter  mag  niet  onbe- 
sproken  blijven.  De  voltooiing  namelijk  ,  welke  de  kerkelijke  bouwstijl  in  de 
gothiek  gevonden  heeft,  is  oorzaak ,  dat  in  dezen  stijl,  meer  dan  vroeger  het 
geval  was ,  beeldhouw-  en  schilderkunst  in  ondergeschikte  verhouding  tegenover 
de  bouwkunst-  geraakt  zijn,  eene  verhouding  overigens,  die  geheel  natuurlijk  en 
volkomen  harmonisch  is.  Immers,  het  gebouw  zelf  is  hoofdzaak,  als  offerplaats, 
rustplaats  van  het  H.  Sacrament  en  verzamelplaats  der  ofterende  en  biddende 
geloovigen.     Daarbij    komt   nog,  dat,  terwijl  in  de  oude  klassieke  kunst,  de  god- 


14 

heid,  om  zoo  te  spreken,  nederdaalde  in  het  afgodsbeeld,  en  het  beeld  des 
menschen  daardoor  meer  op  den  voorgrond  trad,  meer  gediend  vverd  van  het 
gebouw  en  minder  als  ornament  voorkwam  :  in  den  christelijken  tempel,  van  go- 
thieken  stijl,  het  menschenbeeld  aan  het  gebouw  dient,  er  meer  in  de  algemeene 
orde  opgaat  en  dikwerf  slechts  ornament  is.  Ik  ontleen  deze  opmerking  aan 
eene  plaats  bij  Broere  {De  Katholick ,  dl.  XXX,  blz.  142 — 43)  waar  hij  schrijft : 
„Wij  vergenoegen  ons  op  een  der  eigenaardigheden  der  Gothiek  te  wijzen :  dat 
„namelijk  het  beeld,  de  itiaiscliclijkc  gedaante,  er  dient  aan  het  gebouw,  er  meer 
„in  de  abstract  gedacht  oneindige  of  algemeene  orde  vergaat,  en  dikwerf  slechts 
„ornament  is.  In  de  Klassiek  integendeel  vergaat  't  oneindige  meer  in  't  eindige, 
„zweeft  niet  als  in  de  Romantiek  de  mensch  naar  boven  maar  daalt  de  godheid 
„neder,  en  ook  daarvan  is  het  bewijs  te  vinden  in  de  combinatie  der  hoofdfiguren 
„der  klassieke  bouwkunst,  waarin  tevens  het  beeld  des  menschen  meer  op  den 
„voorgrond  treedt,  meer  gediend  wordt  van  het  gebouw  en  minder  als  ornament 
„voorkomt."' ^)  Vandaar  nu  dat  in  de  gothiek  de  menschelijkege  daanten  dikwijls , 
wat  houding,  kleederschikking  enz.  betreft,  arcliitcctoyiiscli,  zooals  men  het  noemt, 
behandeld  zijn,  overeenkomstig  de  bijzondere  plaats,  welke  zij  tusschen  de  bouw- 
kunstige  deelen  van  het  monument  innemen;  waaruit  weder  volgt  (dit  zij  in  het 
voorbijgaan  opgemerkt),  dat  men  gothieke  beeiden  en  schilderingen  dan  eerst 
billijk  beoordeelen  kan,  als  men  ze  op  lum  plaats  aanschouwt.  Wegens  die  bij- 
zondere verhouding  nu  tegenover  de  architectuur,  was  menigwerf  de  gothieke 
„beeidende"  kunst  minder  volkomen,  wat  den  natuurlijken  vorm  betreft  van  het 
menschenbeeld.  Daarbij  mag  ook  gewis  niet  vergeten  worden ,  dat  het  in  de 
middeleeuwen  niet  zooals  later  gebruikelijk  was ,  Studien  naar  het  naakt  model  te 
maken.  In  Italic  echter  hadden  schilders  en  beeldhouwers  klassieke  traditiün  en  ook, 
in  de  overgeblevene  werken  der  oudheid ,  modeilen  ,  die  volkomener  waren,  wat  aan- 
gaat  den  uiterlijken  vorm.  En  zoo  kwam  het,  dat  Italic,  hetwelk  in  de  vooruitstre- 
vende  ontwikkeling  der  bou'wknns\.  geen  gelijken  tred  gehouden  had  met  het  overige 
beschaafde  Europa,  daarentegen  in  becldliouiu-  en  scIiilderVwi&X.  vooruit  was. 

Men  zou  zieh  echter  zeer  vergissen,  indien  men  meende  dat  het  tijdvak, 
hetwelk  dat  der  vroege  of  eerste  renaissance  genoemd  wordt  (1400 — iSOO),geheel 
en  onvoorwaardelijk  tot  dezen  stijl  gerekend  moet  worden.  Menig  lezer  van  De  Ka- 


')  Men  heeft  mij  lastig  gevallen  over  de  wijze,  waarop  ik  in  rie  Tijd  deze  plaats  van  Broere 
had  aangehaald.  Ik  heb  daarom  nu  het  citaat  achtereen  gegeven  en  wil  raijne  vroegere  lezing  nu  ook 
nog  eens  herhalen.  Zij  luidde:  „Daarbij  komt  nog,  dat  terwijl  in  de  oude  klassieke  kunst,  naar  de 
opmerking  van  prof.  Broere  {De  KathoUek,  dl.  XXX,  bl.  142  — 43I,  „de  godheid",  om  zoo  te  spreken, 
„nederdaalde"  in  het  afgodsbeeld ,  en  het  beeld  des  menschen  daardoor  meer  op  den  voorgrond  trad , 
meer  gediend  werd  van  het  gebouw  en  minder  als  ornament  voorkwam,  in  den  christelijken  tempel  het 
menschenbeeld  „dient  aan  het  gebouw,  er  meer  in  de  abstract  gedacht  oneindige  of  algemeene  orde 
vergaat  en  dikwerf  slechts  ornament  is".     Wat  was  nu  loch ,  zoo  vraag  ik ,  hierin  miszegd ! 


IS 

tholick  (D.  91,  bl.  22 — 35  en  361  —  94)  n-iOcht  op  die  gedachte  gekomcn  zijn. 
Ik  behoef  daartegen  slcchts  aan  te  merken,  dat  Lübke  [Gnindr.  d.  Ktinslgesch. 
II ,  76—  So)  Fra  Angelico  da  Fiesole  nog  onder  liet  goihieke  tijdvak  behandelt. 
Deze  mcester  ,  Dominikaner  kloosterbroeder  (1378 — 1455),  over  wien  ik  reeds  het 
getuigenis  van  Fra  Wcisz  heb  medcgedecld ,  „dat  het,  wat  de  hoofdzaak  der 
christelijke  kunst  aangaat ,  de  bezieling  van  den  uiterlijken  vorm  door  den  volkomen 
christelijken  gecst,  wcl  niet  mccr  mogelijk  is  hem  te  overtreffen",  hij  behoort  niet 
andere,  hem  onmiddellijk  voorgaande  mecsters  van  Italic  nog  volkomen  tot  de 
middeleeuwcn  ,  wat  opvatting  en  uitdrukking  betreff,  al  heeft  de  uiterlijke  vorm 
reeds  eenen  weldadigen  invloed  van  de  renaissance  ondergaan  „Terwijl" ,  zegt 
Lübke,  de  meeste  schilders  van  dit  tijdvak  zonder  voorbehoud  den  grond  leggen 
voor  eene  nieuwe  richting ,  de  realistische ,  en  daardoor  voor  de  heerschappij  der 
moderne  kunst,  volhardt  een  in  het  kiooster  afgezonderde  meester  trouw  bij  de 
overlevering  en  de  manier  van  opvatting  der  middeleeuwen ,  en  weet  daaraan  door 
de  onvergelijkelijke  innigheid  en  schoonheid  van  zijn  gevoel  een  nieuw  leven  in  te 
störten.  Hij  Staat  daar  met  geheel  zijne  manier  eenig  als  een  laat  ontloken  won- 
derbloesem  van  eenen  bijna  vergeten  tijd.  De  innigheid  van  het  christelijk  gemoed, 
dat  vol  is  van  zijnen  God,  de  engelachtig  reine  zuiverheid  en  schoonheid  der  ziel 
zijn  nooit  zoo  heerlijk  in  de  „beeidende"  kunst  ten  toon  gespreid  als  in  zijne 
werken.  De  liefelijke  ademtocht  van  een  bijna  bovenaardsch  ideaal  leven  omspeelt 
zijne  scheppingen,  lacht  ons  toe  uit  de  frissche  trekken  zijner  jeugdige  figuren,  of 
waait  ons  als  hemelsche  vrede  tegen  uit  de  deftige  gestalten  zijner  vrome  grijzen. 
De  uitdrukking  van  den  ootmoed ,  de  blijheid  des  gemoeds ,  dat  in  God  den  vrede 
gevonden  heeft,  de  stille  feestvreugde  van  hen  die  zieh  in  trouwe  liefde  aan  den 
Allerhoogste  toewijden:  dat  alles  behoort  tot  den  kring  van  zijnen  arbeid.  Menig- 
vuldigheid  in  beweging,  afwisseling  van  het  volle  leven,  veerkracht  der  handeling 
en  van  den  hartstocht  ontbreken  hem.  Zijn  kring  is  nauw  begrensd ,  is  zooveel  als 
eene  voortzetting  van  hetgeen  de  meesters  van  Siena  (Lippo  Memmi ,  Simoni  di 
Martino:  1276 — 1344)  nastreefden,  maar  binnen  zijne  grenzen  bereikt  hij  het 
hoogste." 

Van  dezen  meester  nu,  Fra  Angelico,  van  zijne  onmiddellijke  voorgangers, 
aan  wier  geest  en  stijl  hij  nog  zoo  volhardend  vasthield,  nog  meer  van  hen  die, 
schoon  ouder  nog  ,  volgens  Weisz  de  renaissance  ingeleid  hebben :  Cimabue,  Duccio, 
Orcagna ,  Giovanni  en  Andrea  Pisano ,  moet  gezegd  worden ,  dat  zij  minstens  nog 
voor  een  groot  gedeelte  gothieke  kunstenaars  zijn.  Geen  wonder  dan  ook,  dat 
een  onzer  gelukkigste  beoefenaars  der  middeleeuwsche  kunst  (Verslag  van  het 
St.  B er nulpJms  Gilde ,  1886,  biz.  21)  oordeelt,  dat  er  bij  heu  „ook  voor  den 
gothieken  kunstenaar  zeer  veel  te  leeren  is ,  wat  verhevenheid  van  opvatting ,  adel 
van  vormen  en  fijnheid  van  drapeering  aangaat''.  Over  anderen,  die  öf  tijdgenooten 
bf  onmiddelijke  opvolgers  van  Fra  Angelico  zijn ,  hebben  wij  reeds  het  oordeel  van 
Fra    Weisz    aangehaald:    „dat    er    in  hen  een  zoo  edele  en  zelfs  van  de  klassieke 


i6 

oudheid  onafhankelijke  geest  van  vrijheid ,  schoonheid  en  blijmoedigheid  woont, 
dat  men  zonder  moeite  doorzien  kan,  hoe  deze  kunst,  wäre  zij  aan  zich-zelve 
o-etrouw  gebleven,  het  hoogste  had  kunnen  bereiken." 

Ik  vermeen  dus  met  recht  gezegd  te  hebben,  dat  in  dit  tijdvak  gothiek  en 
renaissance  elkander  op  de  verblijdendste  wijze  de  band  reiken.  Welnu,  wat  de 
renaissance  in  deze  periode,  van  1400  tot  1500,  edels  en  volkomens  en  kerkelijks 
heeft  in  beeld/wuw-  en  sckilderVinnst ,  en  wat  zij  nog  meer  dan  vijftig  jaren  langer, 
van  1400  tot  15 So  dus,  schoons  en  kerkelijks  heeft  in  boiru^unst,  dat  alles  (en 
zij  heeft  er  veel  en  uitstekends  van)  wordt  door  geen  „voorstander  der  gothiek' 
afgekeurd  of  ^^vcr  dämmt" ;  daärover  is ,  voor  zoover  mij  bekend ,  nooit  een  „  Frr- 
dammungsiirtheir  uitgesproken.  Wat  men  echter  wel  veroordeelt,  het  is  die 
beeldhouw-  en  schilderkunst ,  welke  reeds  tijdens  het  Concilie  van  Trente,  op  zijn 
zachtst  gezegd,  wereldsch  en  verzinnelijkt  was;  het  is  die  bouwkunst,  welke  na 
15S0  (niet  minder  dan  de  gothiek  der  I5'-  en  16''  eeuwen)  haar  eenvoud,  ernsten 
waardigheid  hoe  langer  zoo  meer  verloren  heeft  en  daarom  hoe  langer  zoo  minder 
geschikt  moet  geacht   worden  voor  het  Huis  Gods  en  Zijnen  Eeredienst. 

Maar  wanneer  dan  zöö  en  niet  anders  het  oordeel  is  van  lederen  zaakkun- 
kundigen  voorstander  der  middeleeuwsche  stijlen :  hoe  kan  men  zieh  dan  inbeeiden, 
eens  recht  spijkers  met  koppen  te  slaan,  als  men,  juist  na  de  edelste  meesters 
der  eerste  renaissance  en  vooral  Fra  Angelico  aan  de  lezers  te  hebben  voor- 
gesteld,  gaat  doordraven  {De  Kath.  D.  91  blz.  391),  „AUerduidelijkst  blijkt  de 
onhoudbaarheid  der  bewering ,  dat  alleen  de  kunst  uit  het  tijdvak  der  gothiek  de 
wäre  christelijke,  kerkelijke  kunst  zou  wezen.  En  toch  heeft  men  op  betreurens- 
waardige  wijze  dat  denkbeeld  zöö  ver  doorgedreven,  dat  men  niet  alleen  [de  lezer 
geve  acht !]  alles  wat  slechts  op  renaissance  geleek  als  heidensch ,  onkerkelijk , 
zinnelijk  heeft  veroordeeld,  maar  zelfs  de  loffelijke  eigenaardigheden ,  ja,  de  ge- 
breken  der  middeleeuwsche  kunst  (wij  maken  voor  de  architektuur  eene  uitzon- 
dering)  heeft  nagevolgd  en  nagemaakt.  Dit  geldt  voornamelijk  van  de  schilder- 
en beeldhouwkunst.  Men  deed  dat  niet  cm  oude  kunstwerken  uit  dien  tijd  te 
restaureeren  —  wie  zou  zulks  niet  toejuichen?  —  maar  men  liet  deze  kunst  [hoort 
weer!]  als  de  alleen  wäre,  christelijke,  kerkelijke  kunst  gelden,  met  een  medelij- 
denden  glimlach  of  een  stiprcme  dedain  voor  alles  wat  daarop  niet  geleek."  — 
Nu,  het  is  erg  genoeg;  maar  ik  zou  toch  gaarne  vernemen,  wie  persoonlijk  die 
beweringen  hebben  uitgesproken.  In  De  Katholiek  (D.  93  blz.  393  volg.)  vermeen 
ik  te  hebben  aangetoond,  dat  de  regensburgsche  Domvikar  Jakob,  op  wien  de 
Heer  Graus  bijzonder  verstoord  is,  geheel  anders  gesproken  heeft  wat  boitw'!,'i\]\ 
betreft.  En  voor  zijne  meening  aangaande  beeldliouw-  en  scJiilderwzxk  der  renais- 
sance, verwijs  ik  eenvoudig  naar  zijn  Kunst  im  Dienste  der  Kirche  II.  2,  I  §  35 
en  3 ,  I  §  6S  Ook  het  Gildeboek  van  St.  Bernidphus  te  Utrecht  kent  zulke 
theorieen  niet.  Zooeven  en  ook  in  De  Katholiek  t.  a.  p.  heb  ik  andere  uitdruk- 
kingen  daaruit  aangehaald. 


'7 

Maar  vroeger  dan  toch ,  zegt  nien  misschicn ,  i.s  wel  zöö  gesproken.  —  Of  ook 
dat  waar  zou  zijn  ?  Ik  voor  mij  geloof  het  nog  zoo  dadelijk  niet.  Een  vluchtigen 
blik  werpend  in  de  jaargangen  van  het  keulsche  Or^a»  für  Christliche  Kunst  (in 
1851  reeds  begonnen),  ontwaart  men  op  verschillende  plaatsen  groote  waardeering 
van  de  italiaansche  nieesters,  van  Fra  Angelico  tot  Rafael.  Wie  heclt  hier  te 
lande  het  eerst  en  meest  geijverd  voor  de  gothiek?  De  eerstc  lezer  de  beste  noemt 
Professor  Alberdingk  Thijm.  Heeft  hem  dat  ooit  belet,  alle  eer  te  geven  aan  de 
renaissance,  waar  zij  het  verdient?  Levcndig  is  bij  mij  altijd  de  indruk  gebleven 
van  zijn  stukje  vol  geestdrift,  in  zijn  Volksabnanak  van  1853:  Frcderik  Ovcrbeck, 
de  Hersteller  der  Christen  schilderkunst  in  onze  dagcn ,  over  den  Schilder ,  die  met 
andere  jonge  kunstgenooten  in  Italic  „de  heerlijke  italiaansche  schilderkunst  bestudeerde 
van  Cimabue ,  Giotto  cn  van  de  zoogenaamde  Umbrische  school ,  waartoe  een  broeder 
Ficsole ,  de  Engelachtige  [Angelico]  bijgenaamd ,  en  een  Perugino  .  de  leermeester 
van  Rafacl,  behoorden".  Inderdaad,  dat  opstel,  met  het  „plaatjen"  naar  Over- 
beck's  Kroning  der  H.  Maagd,  was  eene  wäre  revelatie  voor  den  jongen  Student, 
die  nog  niet  anders  dan  Murillo's  Maria  Hemelvaart  (anderen  noemen  het  de  On- 
bevlekte  Ontvangenis)  had  können  bewonderen. 

Daar  wordt  geklaagd ,  „dat  de  schoonste  verwachtingen  ,  welke  de  Dussel- 
dorper,  Munchener  en  Weener  school  aanboden,  allen  zijn  te  niet  gegaan;  dat 
Cornelius,  Overbeck,  Deger,  Ittenbach  geen  genade  hebben  kunnen  vinden;  dat 
men  het  tegenwoordig  zelfs  niet  meer  de  moeite  waard  schijnt  te  achten  om  bij 
het  bespreken  van  religieuze  kunst  hun  namen  met  eere  te  gedenken".  Wie  dat 
schreef,  hij  leze  bij  Jungmann:  Aeslhetk  ,  toch  ook  nog  II  blz.  169,  en  hij  kan 
ook  Jacobs  hoopvolle  verwachting  van  de  meesters  dier  scholen  vinden  in  zijn 
Kunst  im  Dienste  der  Kirche,  II,  3,  I  §  69  der  uitgave  van  1S70.  Daar  worden 
maar  even  dertien  namen  genoemd.  Maar  toch,  die  schoone  toekomst  zou  verwoest 
zijn,  haar  bloei  verstoord,  de  religieuze  schilderschool  van  Dusseldorp  zou  ten  onder 
gebracht  zijn  „ter  wille  van  den  stijl'',  (in  het  kort  gezegd):  i"  omdat  de  moderne 
gothiek  haar  geen  plaats  laat ,  en  2"  omdat  de  gothiek  volkomene  stijlovereen- 
komst  noodzakelijk  acht. 

Wat  de  plaatsruimte  betreft :  aangenomen  dat  de  gothiek  geen  groote  en 
breede  muurvlakten  vrij  liet  of  zelfs  geen  kleine  gunde ,  er  zijn  toch  in  Duitschland 
een  aantal  roma ansehe  kerken  gerestaureerd ,  die  blinde  muurvlakten  genoeg  aan- 
boden. Ook  is  het  wel  bevreemdend,  dat  Italic  hun  dan  niet  op  den  duur  werk 
kon  verschaft'en.  Op  het  oogenblik  werkt  toch  nog  Ludwig  Seitz  in  hetVaticaan, 
die  ook  vroeger  met  zijnen  vader  in  den  Dom  van  Djakowar  de  fresco's  geschilderd 
heeft  naar  de  plannen  van  Overbeck.  Mag  ik  mijne  meening  met  alle  beschei- 
denheid  ter  overweging  aanbieden ,  dan  zou  ik  zeggen :  De  schoone  verwachtingen 
zijn  niet  uitgekomen ,  omdat  wel  Overbeck  met  Fra  Angelico  begonnen ,  doch  Carl 
Müller  met  Rafaels  laatste  periode  geeindigd  is. 

In  verband  met  bovengemelde  klachten  is  ook  opgeworpen,  dat  de  gothiek 


i8 

„de  harmonie  der  kunsten  in  Gods  Huis  verbroken  heeft  en  aan  de  schilderkunst 
de  levensaderen  heeft  afgesneden."  Ja,  als  de  schilderkunst  niet  anders  leven  kan 
dan  op  voorwaarde  dat  zij  de  ineesteres  zal  vvezen ;  doch  ik  vermeen  dat  de  ernstige 
kunststudien  van  onzen  tijd  dit  vooral,  zoowel  voor  profanen  als  voor  kerkelijken 
bouw  tot  een  axioom  hebben  gemaakt:  dat  monumentale  schilder-  en  beeldhouw- 
kunst,  bijzonder  de  eerste,  zieh  naar  hetmonument,  het  gebouw  te  schikken  hebben. 
De  meesters  der  gothiek,  zij  vooral,  hebben  begrepen,  dat  de  muren  eener  kerk 
voor  iets  anders  dienen  moeten  dan  om  tot  achtergrond  van  een  tooneel  te  strekken, 
opdat  de  toeschouwers  zieh  verbeeiden  kunnen ,  uit  de  kerk  eene  zaal ,  of  eenen 
tempel,  eene  markt  of  het  vrije  veld  in  te  schouwen. 

Wat  overigens  de  gothiek  voor  de  schilderkunst  aan  muurvlakte  minder 
heeft,  dat  heeft  zij  meer  in  de  gloeiende  kleuren  van  hare  gebrande  glazen,  die 
daarbij  tevens  veiliger  plaats  aanbieden  dan  de  verraderlijke  muren  in  ons  vochtig 
klimaat.  Eindelijk  is  het  toch  vvel  wat  kras  gesproken  van  een  „zoo  goed  als  geheel 
buitensluiten  der  schilderkunst",  voor  welke  „zoo  goed  als  geen  plaats  in  onze 
kerken  zou  zijn''.  Reeds  is  in  De  Maasbode  zeer  juist  en  met  feiten  aangetoond, 
dat  er  nog  vrij  wat  gewijde  tafereelen  ook  in  onze  „modern  gothieke"  kerken  te 
aanschouwen  zijn. 

Ook  aan  stijl ,  in  overeenstemming  met  het  gebouw,  moet  de  monumentale 
schilderkunst  zieh  gelegen  laten  liggen.  Dat  is  nu  eenmaal  een  vereischte,  juist  om 
de  harmonie  tusschen  de  kunsten.  Alle  stijl  heeft  zijne  eigenaardigheden ,  en 
het  kan,  dunkt  mij ,  niet  anders  dan  lofwaardig  zijn,  als  onze  kunstenaars,  in 
afwachting  dat  het  groot  genie  komt,  hetwelk  eene  eigene,  door-en-door  ker- 
kelijke  kunst  der  negentiende  eeuw  schept ,  ootmoedig  in  de  leer  gaan  bij  de  oude 
meesters  en  het  ook  volstrekt  niet  kwalijk  nemen,  dat  iemand  vraagt,  in  welken 
stijl  zij  bedoeld  hebben  te  werken.  Gewis  moeten  zij  zieh  beijveren  om  aan  den 
vorm  geen  geweld  te  plegen ;  zij  weigeren  dan  ook  niet ,  van  de  praerafaelitische 
meesters  uit  Italic  „verhevenheid  van  opvatting,  adel  van  vorm  en  fijnheid  van 
drapeering"  over  te  nemen.  Evenwel  mag  niet  de  kunstsmaak  van  het  grootc 
piibliek  hierin  de  maatstaf  zijn,  Het  is  er  mede  als  met  de  eigenaardig  sobere  , 
kuische ,  maar  niet  minder  verhevene  schoonheid  van  de  diatonie  der  gregoriaansche 
melodieen  en  der  palestrijnsche  kerkmuziek,  van  welke  onze  roemrijk  bekende 
musicus  Daniel  de  Lange  zegt :  „dat  men  zieh  moet  weten  heen  te  zetten  over 
het  voor  ons  min  gewone  in  de  vormen ,  en  den  geest  waarin  hij  dichtte  moet 
weten  te  waardeeren.  Datzelfde",  zoo  gaat  hij  voort,  geldt  in  meerdere  of  min- 
dere mate  van  elken  meester,  bij  wiens  stijl  wij  niet  zijn  opgevoed,  ook  in  de 
poezie  en  beeidende  kunsten'.  En  op  gelijke  wijze  spreekt  dr.  Acquoy  over  de 
middeleeuwsche  liederen.  Personen,  „die  ze  eerst  onaangenaam  achtten  voor  het 
gehoor ,  eindigden  met  ze  zeer  lief  te  vinden.  Het  is  met  deze  liederen  als  met 
de  middeleeuwsche  schilderwerken.  Men  moet  ze  leeren  hooren,  gelijk  men  zulke 
schilderwerken  moet  leeren  zien." 


19 

De  strijdvraag  der  kunststijlen  is  en  blijft,  naar  mijne  bescheidene  opvat- 
ting,  eene  bij  iiitstek  nationale.  Als  de  Heer  Graus  ons  de  pretensie  toedicht, 
„dat  alleen  onze  gothiek  kerkelijk  mag  wezen",  en  daarop  doorslaat,  „dat  we  dan 
maar  de  grootc  cxcommunicatie  moeten  uitsprekcn  ovcr  hct  katholiekc  Italic  en 
zijne  eigene  kunst  en  die  excommunicati-bul  maar  aan  de  dcuren  des  Vaticaans 
moeten  aanslaan",  met  dergelijke  geestigheden  meer,  dan  gaan  we  stil  onzes 
weegs.  Ook  wij  gelooven  en  houden  vast,  dat  de  H.  Kcrk  katholiek  is,  dat  is 
voor  alle  tijden,  alle  landen  en  volken,  maar  dat  zij  juist  d.iärom  de  keuze  der 
bouw-  en  sierstijlen  vrijlaat ,  zoodat  evenmin  noord-  en  noordwestelijk  Europa  zieh 
naar  Italic  behoeft  te  schikken  als  vice  versa.  Ik  heb  dan  ook  open  cor  en  oog 
voor  al  wat  ons  heerlijks  aan  kunstvverken  getoond  wordt  uit  de  verschillende 
eeuwen  van  het  bestaan  dier  katholieke  Kerk;  ja,  ik  wil  zelfs  dat  verschil  van 
stijlen  gereedelijk  beschouwen  als  eene  niet  onbevallige  verscheidenheid  in  de  een- 
heid.  Er  is  trouwens  in  het  ondermaansche  nu  eenmaal  geen  kunstschoon  zonder 
licht-  en  schaduwpartijen.  Maar  als  het  er  op  aankomt,  eene  keuze  te  doen,  voor 
mijn  gebruik  hier,  in  Nederland,  dan  spreek  ik  liever  mijne  moedertaal  dan  Ita- 
liaansch.  Ee'ne  uitzondering  evenwel:  wanneer  Moeder  de  H.  Kerk  de  vrijheid, 
die  zij  mij  gelaten  heeft,  beperken  mocht  door  eenig  voorschrift  of  zelfs  maar 
duidelijk  uitgesproken  verlangen ,  gelijk  met  de  kerkmuziek  het  geval  is :  dan  ben  ik 
Romeinsch  als  de  beste ,  nog  beter  misschien  dan  de  Oostenrijkers  en  de  Italianen 
zelven. 

Laat  mij  nu ,  alvorens  te  eindigen ,  nog  de  samenvatting  mögen  herhalen , 
welke  door  mij ,  om  redenen ,  bij  een  later  ingezonden  stukje  in  De  Tijd  van 
9  Januari  11.  geplaatst  werd. 

De  Heeren  Graus  cum  suis  klagen,  dat  de  gothieke  richting  van  onze  dagen 
„alles  wat  slechts  op  renaissance  geleek  als  heidensch,  onkerkelijk,  zinnelijk  heeft 
veroordeeld" ;  dat  men  de  gothiek  als  „de  alleen  wäre,  christelijke ,  kerkelijke 
kunst''  laat  gelden ;  dat  men  haar  „den  officieelen ,  kerkelijken  bouwstijl"  „de  kunst 
der  Kerk"  noemt.  —  Ik  vraag  eenmaal,  tvveemaal,  en  nu  te  derde  male ,  wie  met 
name  zulke  beweringen  hebben  uitgesproken.  Ik  verdedig  den  domvikar  Jacob, 
die  het  vooral  bij  den  Heer  Graus  verkorven  heeft,  maar  bij  wien  die  beweringnn 
evenmin  te  vinden  zijn;  ik  noem  zelfs  bekende  „voorstanders  der  gothiek",  welke 
van  geheel  andere  meening  zijn. 

Zij  vragen  goed  recht  voor  de  renaissance;  dat  geef  ik  volkornen,  altijd 
naar  den  maatstaf  van  plaatselijke  en  tijdelijke  verhoudingen. 

Zij  vragen  ^.gelijk  recht  met  elken  stijlvorm'.  —  Hier  maak  ik  een  degelijk 
onderscheid ,  en  vraag  voor  zeer  veel  landen  van  Europa  buiten  Italic  ,  en  met  name 
voor  ons  Vaderland,  een  voorrecht  ter  gunste  van  de  middeleeuwsche  stijlen  (ro- 
maansch  en  gothiek);  vooreerst  omdat  de  geest  der  Kerk,  namelijk  die  van 
waarachtig  christelijken  vooruitgang  en  ontwikkeling ,  en  van  symbolischen  zin,  zieh 
gedurende    de    middeleeuwen    in  die    landen  volkomener  door  gezegde  stijlen  heeft 


20 

uitgedrukt  dan  het  geval  was  in  Italic,  hetwelk  achterlijk  bleef  in  die  heerlijke 
bevveging,  vervolgens  ook  omdat  de  middeleeuwsche  stijlen  in  die  landen  nationaal 
zijn.  Ik  dring  deze  beschouwingen  aan  door  een  zevental  redenen.  Immers  ,  wij 
speculeeren  niet  louter  voor  de  aardigheid ,  want  ons  katholiek  publiek  vraagt  toe- 
passing  voor  de  practijk. 

Zij  leggen  ter  gunste  van  de  kerkelijkheid  der  renaissance  grooten  nadruk 
op  het  overwicht  van  Italic  en  Rome,  als  het  „Land  der  Pausen'',  het  „brandpunt 
van  het  katholiek  geloof,  het  hart  van  het  kerkelijk  leven",  met  andere  nog  sterker 
uitgedrukte  titeis.  —  Ik  vraag,  cf  men  met  deze  argumenten  soms  niet  doet  wat 
men  anderen  vervvijt,  de  renaissance  namelijk  tot  een  soort  van  officieel  kerkelijken 
stijl  Stempelen. 

Zij  vragen,  of  „het  niet  bedenkelijk  zou  zijn,  te  beweren  dat  daar  (in  Italic) 
de  geest  der  Kork  nooit  bij  machte  zou  geweest  zijn  oni  zieh  in  de  vormen  der 
kunst  voor  het  minst  even  kerkelijk  uit  te  drukken  als"  verder  van  dat  brandpunt 
weg.'  —  Ik  toon  aan,  dat  zulks  onder  min  gunstige  omstandigheden  zeer  goed 
gebeuren  kan ,  wijl  het  in  de  middeleeuwen  wel  gcbeurd  is ,  en  wijl  het  zelfs  tegen- 
woordig  nog,  wat  de  kerkmuziek  aangaat,  het  geval  is.  En  gelijk  het  Italic  der 
middeleeuwen  geen  overwicht  op  de  ontwikkeling  van  de  stijlen  heeft  laten  gelden, 
ZOO  mögen  ook  andere  tijdvakken  dat  al  niet  veel  meer  ter  gunste  van  de  ker- 
kelijkheid der  renaissance  doen  ;  immers,  na  1580  is  de  renaissance  te  veel  ontaard; 
van  1500 — 1580  is  de  ^oawkunst  kerkelijk  genoeg,  maar  liggen  beclhouw- 
en  scJiilderkvix\s\.  onder  een  geducht  vonnis  van  het  Trentsche  Concilie  en  van 
de  uitspraken  der  tijdgenooten.  Blijft  over  het  tijdvak  van  1367 — 15 17,  eene 
schoone  en  heerlijke  periode,  maar  ongelukkig,  voor  een  zeer  groot  gedeelte 
juist  gothiek. 

Eindelijk  klagen  zij,  dat  door  de  gothiek  „de  harmonie  der  kunsten  in  Gods 
Huis  verbroken"  is,  en  de  schilderkunst  vermoord.  —  Ik  toon  aan,  dat  hier 
sterk  overdreven,  en  het  wäre  begrip  van  harmonie  volkomen  gemist  wordt. 

De  wäre  ai  echte  renaissance  der  kerkelijke  kunst  kan  in  alle  stijlen  voor- 
gestaan  en  bevorderd  worden.  Het  is  de  herleving ,  de  wedergeboorte  van  den 
waren  christelijkcn  geesi  van  levend  en  onwankelbaar  geloof,  van  blijraoedig  ver 
trouwen  en  van  werkzamen  gloed  der  liefde,  welke  de  middeleeuwen  heeft  onder - 
scheiden.  Om  dien  geest  te  vinden  en  weder  op  te  nemen ,  tracht  ik  däär  aan  te 
sluiten  waar  die  geest  het  zuiverst  en  reinst  te  vinden  is ,  dat  is  in  de  iße,  [4'^  en 
iSc  eeuwen;  daar  vinden  wij  Nederlanders  voor  ons  eenen  bouwstijl,  waaraan 
nagenoeg  geheel  Europa  met  voortgaande  ontwikkeling,  klimmende  volkomenheid 
en  symbolischen  zin  de  eigenschappen  der  wäre  schoonheid  gegeven  heeft;  daar 
vinden  wij  eene  „beeidende"  kunst,  die  van  Assisi,  het  graf  van  den  H. 
Franciscus  uitgegaan,  door  Cimabue  en  Giotto  den  echt  middeleeuwschen  stijl 
en  tränt  ontvangen  en  later  in  den  Dominikaner  broeder  Fra  Angelico  het  hoosste 
bereikt  heeft. 


21 

Ell  laat  liet  mij  ten  slottc  vergund  zijn,  aan  allen  die  in  dit  vraagstuk 
belang  stellen,  de  lezing  van  Jansscns  beschouwingen  nadrukkelijk  aan  te  bevelen. 
Mij  dunkt,  dat  de  Heer  Graus  in  hem  juist  een  dier  „katholieke  mannen"  heeft, 
welke  hij  wenscht  (Voorrede  van  zijne  brochurc,  2  dr.)  „dat  door  eigen  onderzoek 
op  het  eigenlijke  terrein  der  renaissance,  eindelijk  eens  het  volle  licht  zuUcn  laten  schijnen 
over  dezc  „Schwebende  Frage".  Ik  durf  daarom  gerustelijk  nog  een  oogenblik 
de  aandacht  des  lezcrs  vragen  voor  cene  recensie,  die  over  Janssens  VI«  deel 
versehenen  is.  Twee  recensicn  kwamen  mij  onder  de  oogen.  De  eene  is  van  den 
beroemden  „Gothiker"  August  Reichcjispcrc/icr  (Litt.  Handw.  1S89.  Sp.  11.)  de 
andere  van  Pater  Supk.  Bcisscl  S  J.  (Zeitschr.  f.  Christi.  K.  188S.  Sp.  407.) 
Men  begrijpt,  en  zal  het,  vertrouw  ik,  waardeeren,  dat  ik  van  de  twee  juist  die 
uitkies,  welke  uit  de  pen  komt  niet  van  den  „Gothiker"  maar  van  een  lid  dierzelfde 
Socicteit  „voor  welker  hoogst  zegenrijken  arbeid  aan  denieuwe  beplanting  van  het  veld 
der  kerkelijke  kunst"  [door  de  renaissance]  de  Heer  Graus  ,.luide  erkenning  vraagt." 
„Voor  dit  tijdschrift ,  zoo  recenseert  Pater  Beissel ,  is  het  boven  aangekondigde  nieuwe 
deel  van  dit  „epochemachenden'  en  wijd  en  zijd  verspreide  werk  van  zeer  groote  betee- 
kenis,  dewijl  Janssen  in  het  eerste  bock  van  dit  deel ,  de  ontwikkeling  van  onze  vader- 
landsche  kunst,  van  de  16«=  eeuw  en  het  begin  der  volgende,  op  eene  wijze  be- 
spreekt  welke  tot  alle  bijzonderheden  afdaalt.  Onder  voortdurende  verwijzing  naar 
de  bronnen  en  met  aanhaling  van  de  nieuwe  literatuur,  wordt  de  treurige  achter- 
uitgang  geschilderd  welke  het  bedoelde  tijdvak  in  bijna  alles  onderscheidt.  Janssen 
vindt  den  grond  van  dit  verval  in  de  geloofsscheuring  en  in  de  renaissance,  welke 
laatste  hij  onder  den  [ouden  en  oorspronkelijken]  naam  van  „  antikisch- walsche 
Kunst"  behandelt.  Aangezien  tegenwoordig  de  schaduwzijden  der  kunst  van  de 
15^  eeuw  maar  al  te  vaak  worden  blootgelegd,  en  daarentegen  de  goede  kiemen 
der  nieuwe  richting  op  eenzijdige  wijze  ter  navolging  aangeprezen:  was  het  niet 
meer  dan  natuurlijk,  nu  eens  goed  den  arbeid  van  die  meesters  te  doen  uitkomen 
die  aan  het  einde  der  middeleeuwen  ons  vaderland  met  kunstwerken  sierden ,  en 
aan  te  toonen,  hoe  aan  de  nationale  kunst  op  jammerlijke  wijze  een  vroegtijdig 
einde  bereid  werd.  ^j     Als  iemand  beproeven  wil,  om,  leunend  op  de  antieke  kunst 


I)  De  nieuwe  „antikisch  —  wälsche"  kunst,  schrijft  Janssen  (D.  VI  bl.  60)  werd  naar  Duitsch- 
land  overgeplant;  de  oude  inheemsche,  welke  door  de  verhevenste  werken  hare  sporen  verdiend  had, 
viel  haar  ten  öfter.  In  Italie  kon  de  voorliefde  voor  het  antieke  zieh  op  oude  nationale  overleverin- 
gen  beroepen  en  bezat  zij  een  zeker  recht  dat  op  geschiedenis  gegrond  was;  in  Duitschland  daarentegen 
miste  zij  elke  nationalen  grondslag ;  de  nieuwe  kunstbeoefening  werd  als  eene  volkoraen  vreemde  op  de 
Duitsche  toestanden  ingeent.  In  Italie  was  zij,  onder  leiding  van  de  aanzienlijkste  kunstenaars,  tijdens 
hären  körten  bloei  rijk  aan  werken  van  onloochenbare  pracht  en  uitstekende  kunstvaardigheid ;  in 
Duitschland  kon  zij  zieh,  tenminste  wat  de  hooge  kunst  aangaat,  op  niet  een  enkel  meester  van  den 
eersten  rang  beroemen ,  en  bracht  zij  ook  geen  enkel  kunstwerk  tot  stand,  het  welk  onder  het  opzicht 
van    wäre    grootheid    en    schoonheid    en    van    onvergankelijke    waarde,    vergeleken  mag  worden  met  de 


22 

en  met  behulp  vaa  hare  meestervverken,  de  kunst  van  het  laatst  der  middeleeuwen 
te  louteren,  dan  is  daartegen  in  beginsel  niets  in  te  brengen.  Janssen  laat  echter 
zien,  dat  de  uitkomsten  die  men  verhoopte,  in  Duitschland  feitelijk  niet  verkregen 
werden.  Zij  toch  die  de  ziel  waren  van  de  renaissance-beweging ,  gaven  zieh  met 
onbeperkte  geestdrift  aan  de  antieke  kunstvverken  over ,  welke  [men  hoore  toch , 
wat  ik  bidden  mag,  kalm  en  bedaard  aan!  Vert.]  deels  van  naturalistische  deels 
van  volkomen  heidensche ,  alzoo  afgodische ,  en  van  onzedelijke  begrippen  door- 
trokken  waren.  Christelijk  geloof  en  reine  zeden  hadden  eenen  dam  moeten  op- 
werpen  tegen  gevaren,  welke  aan  de  Studie  en  de  navolging  der  antieke  kunst 
onafscheidelijk  verbünden  zijn.  Zij  alleen  konden  tegen  overdrijving  behoeden  en 
mogelijk  maken  dat  in  het  gebruik  der  heidensche  modeilen  de  rechte  maat  ge 
houden  werd.  Zij  ontbraken.  AI  te  spoedig  ging  daarom  het  nuttig  gebruik  van 
het  passende  wat  uit  de  modellen  te  verkrijgen  was ,  onder  in  de  navolging  ja 
overdrijving  van  het  onpassende.  Met  recht  heeft  Pastor  onderscheid  gemaakt 
tusschen  eene  goede  en  eene  siechte  renaissance.  En  nog  nader  zou  men  aan  de 
waarheid  komen,  als  men  spreken  zou  van  een  goed  en  een  siecht  tenuitvoer- 
leggen  van  het  ee'ne  „renaissance-idee"  De  hooge  bloei  welke  de  Italiaansche 
kunst,  na  door  de  Studie  der  antieken  gelouterd  te  zijn,  omstreeks  het  jaar  1500 
beleefde ,  verdient  naar  mijn  inzien,  nog  heden  bewondering.  Wie  zou  weigeren 
kunnen ,  de  groote  historische  schilderwerken  van  Rafael,  zijne  Sixtine,  zijne  Ver- 
loving  van  O.  L.  V.  enz.  voor  christelijke  kunstwerken  van  den  eersten  rang  te 
erkennen?  Van  Rome  uit  is  de  nieuwe  kunstrichting,  door  hem  en  vele  anderen 
gevolgd,  niet  alleen  ons  vaderland  maar  alle  landen  der  christenheid  binnengedron- 
gen.  Driehonderd  jaar  lang  heeft  zij,  al  ging  zij  ook  voortdurend  achteruit,  toch 
de  alleenheerschappij  gehad.  De  reactie  naar  die  kunstwerken  van  den  voortijd 
welke  hun  bestaan  danken  aan  de  vaste  geloofsovertuiging  der  middeleeuwen, 
wordt  voor  het  oogenblik,  helaas!  bijna  alleen  maar  in  de  zoogenaamde  „Ger- 
maansche"  landen  en  ook  daar  nog  slechts  ten  deele  beproefd.  Janssen  verdient 
onzen  dank,  dat  hij  de  noodzakelijkheid  van  zulk  eene  reactie  overtuigend  bewezen 


volmaakte  scheppingen  der  oude  vaderlandsche  kunst.  Deze  inheemsche  kunst  was,  toen  de  vreemde 
kunstbeoefening  ingevoerd  werd,  hoegenaamd  niet  ,,uitgeput"  en  ultgeleefd",  evenmin  als  het  Christen- 
dom uitgeleefd  was  toen  de  liumanisten  met  den  heidenschen  godenhemel  begonnen  te  dweepen ;  evenmin 
als  het  Duitsche  volksrecht  uitgeleefd  was  toen  men  het  door  het  vreemde  Romeinsche  recht  verdrong, 
evenmin  als  de  Duitsche  taal  uitgeleefd  was  toen  de  geleerden  haar  voor  „barbaarsch"  uitraaakten ; 
en  hunne  Duitsche  namen  met  gelatiniseerde  en  gegraeciseerde  verwisselden.  Gelijk  de  Duitsche 
volksaard  allerwege  door  den  invloed  van  gezagvoerders  en  woordvoerders  teruggedrongen  werd,  wijken 
moest  voor  het  buitenlandsche  en  allengs  geheel  verviel  tot  voorllefde  voor  al  wat  van  den  vreemde 
kwam :  zoo  ging  ook  de  vaderlandsche  kunst  te  niet. 


23 

liceft.  Ilij  decci  het  door  zieh  op  ccn  eigen  punt  van  waarneming  te  plaatsen; 
cn  hij  bracht  op  die  wijzeallervlijtigsttal  van  belangrijke  berichten  bijeen  uit  vele  bren- 
nen, die  tot  nog  toe  voor  de  geschiedcnis  der  kunst  al  te  zeer  verwaarloosd  waren. 
Möge  dit  nicuwe  dcel  van  zijn  werk  alom  de  h"efde  en  het  beter  begrip  vermeer- 
deren  ten  aanzien  der  groote  kunst,  welke  door  onze  voorouders  bcoefend  werd, 
tocn  zij  nog  cen  waren  in  liet  geloof.  Dat  Iiij  liet  beeld  des  vervals  met  scherpe 
trekken  geteekend  heeft,  en  dat  hij  de  aandacht  er  op  gcvestigd  heeft,  hoe  ook 
heden  nog  bij  ons  gewetenlooze  menschen  burgerrecht  hebben  verschaft  aan  het 
gebruik  om  tallooze  boeken  en  schilderijcn  met  naakte  en  onzedelijke  figuren  te 
vullen:  het  zal,  zoo  hoop  ik,  nict  zonder  uitwerking  blijven." 

OUDERKERK  a/u   AmSTEL.  J     J.   GRAAF. 


N 

Sint  Berniilphus-gilde 

7810 

Verslag 

35 

1888 

PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


/i