Full text of "المصحف الشريف المنسوب إلى عثمان بن عفان"

See other formats

Islam Konferansi Te§kilati
am Tarih, Sanat ve Kultur Araslirma Merkezi RCICA

C ^

Hz, Osman'a Izafe Edilen

MUSHAF-I §ERIF

(Topkapi Sarayi Muzesi Nushasi)

Yayma hazirlayan

Dr. Tayyar Altikula?

Takdim
Prof. Dr. Ekmeleddin Ihsanoglu

Istanbul 1428/2007

Incelemeli metin serisi; no, 1
ISBN 978-92-9063-166-8

Islam Konferansi Te§ktlati
islam Tarih, Sanat ve Kultur Ara§tirma Merkezi (IRCICA)

Barbaros Bulvan, Yildiz Sarayi, Seyir K6§kii

34349 Besjkta§, Istanbul, Turkiye

Tel: 4-90 212 259 17 42

Faks: +90 212 258 43 65

ircica@ircica.org

www.ircica.org

Birinci Baski 2007

Sanat Yonetmeni
Muhammed Nur Anbarh

Uygulama
Dort Mevsim Yayin Qoziimleri - Murat Tunoglu

Baski ve Cilt

Numune Matbaacilik
www. nuinune.com.tr

IRCICA Kiitiiphanesi Katalog Bilgileri

Kur an. Arap^a

Hz. Osman'a (r.a.) izafe edilen Mushaf-i §erif: Topkapi Sarayi Miizesi nushasi / yayina hazirlayan
Tayyar Alnkulaq; takdim Ekmeleddin Ihsanoglu; swiu§ Halit Eren; Arapc^ya tercume eden Salih Sadawi.--
incelemeli bs.- Istanbul; islam Tarih, Sanat ve Kiiltiir Ara^tirma Merkezi, 2007.

[6], 109, 820, 119, [6] s.; 29 cm.-- (incelemeli metin serisi; no. 1)
Dipnot var.

Bibliyografya: s. 107-109.
Metin Arap<^a, inceleme Tiirkge ve Arap^a.
ISBN 978-92-9063-166-8

1. Kurtn. Arapqa. 2. Kur'Sn-Tarih. 3. Kur'an-Inceleme ve ogretim. L Alnkula^, Tayyar. II . Ihsanoglu,
Ekmeleddin. in. Eren, Halit, IV. Sadawi, Salih. V. k.a. VI. Sen.

297,1224

IRCICA; BU KJTABIN BASJMI igiN GEREKLI MADDI DESTEGI SAGLAYAN

Birle§ik Arap Emirlikleri Yiiksek Konseyi iiyesi ve
§arja Emiri §eyh Dr. Sultan bin Muhammed el-KasimVye

derin §ukranlanm sunar.

• •

igiNDEKILER

KISALTMALAR

SUNU§ Dr. Halit Eren
TAKDIM E. Ihsanoglu-

-***■■■ J

1NCELEME Dr. Tayyar Altikulag

Olivia '■■■■■■•'■•■■■•■■■■'■■•'■' ■'-■ ..,.,...,..,.,. --.--i--— : r--i- r-i-.-rrr mTT-'iri-.-r'rit'-tittT-i-rr'tiT--\ r-i;— r-r-ir- ri-iT--rT-i"i-'- m — i— r'— -ttt'itjt-i ./. J

BIRINCiBOLUM ARAP YAZISI

I. Arap^a Yazinin Men§ei ve Gelisjmi Hakkinda Kisa Bilgi 25

II. islam'in Gelisjnden Sonra Arap Yazisi ■ 27

HI.Arap Yazismin ve Mushaf imlastnin Tevkifi Oldugu iddiasi - 29

IKINCt SOLUM MUSHAF ve RESM-I OSMAN1 33

I. Hz. Osman'in Mushaflan • — ................ ,.. 34

II. Mushaf Yaziminda Resm-i OsmSnfye Uymanin Hukmii - -36

1. Resm-i Osm§ni'ye Uymayi Gerekli Gorenler 36

2. Resm-i Osmanfye Uymayi Gerekli Gormeyenler— - — ■■ > - 39

3. "ihtiyath YoI"u Tercih Edenler » ■ -- ■ 39

IILH2. Osman'in Mushaflannda Lahin ve imla Hatalan Bulundugu Iddiasi 41

IV. Resm-i Osmani Tarti§malan Uzerinde Degerlendirmelerimiz -....— . 44

OgUNCU BOLUM MUSHAF YAZIM VE BASIMINDA IMLA TERCiHlMtZ NE OLMAL1DIR?

I, Resm-i Osmanfnin Tarn Olarak Tesbiti Mumkiin mil? ■ •■• •• - ■•■« • 53

II. iki ayn Imla ile Mushaf Yazma ve Basma Onerisi ■ ■ 58

ULTiirkiye'de Mushaflan inceleme Kurulu'nun Yaptigi Uygulama ve Bizim Tercihimiz 58

a) Once Resm-i Osmanfye Uygun olan ve korunan ornekler 60

b) Resm-i Osmanfye Uyulmadigmi gosceren birkac, ornek 60

DORDUNCU BOLUM JNCELEMEMiZE KONU OLAN MUSHAF NUSHALAR1

1. I a§Kent iviusnati ►■«••« ■■■■ ■« — ■•« ......... q5

II. Topkapi Mushah ....... , ■. ...... .............. 72

m.Fehd Mushafi ■ ■ ■ ^ 83

Metin ^alismaimz Sirastnda Takip Edilen Metod « - — 84

Hz. Osman Mushaflanyla Topkapi ve Ta^kent Mushaflan Arasindaki Farklara Dair gizelge 87

SOREFiHRiSTf. . *- 91

BAZI MUSHAFLARDAN GORUNTULER — ■ 93

BiBUYOGRAFYA ■ ....... -107

MUSHAF METNI — - .. ............................ „„,„ ( ^ i-t >

ARAPQA METINLER ■ - <nv-i>

KISALTMALAR

; Varakin birinci ytizu

a.e.

: Aym eser

a.g.e.

: Adi geqen eser

a.mlf.

: Aym mtiellif

a§. bk.

: A§agiya bakiniz

: Varakin ikinci yiizii

bibl.

: Bibliyografya

: Bakiniz

DiA

; Turkiye Diyanet Vakfi Isldm Ansiklopedisi

Hz.

: Hazreti

: Islam Ansiklopedisi

kr§.

: Kar§ila§tinmz

Ktp.

: Kutiiphane

nr. :

: Numara

n§r, :

: Ne§re hazirlayan, tahkik eden

6, :

: Olumii

s. :

: Sayfa

str. ;

: Satir

sy. :

Sayi

TDV

: Turkiye Diyanet Vakf 1

TIEM ;

i Turk ve IslSm Eserleri Miizesi

trc. ;

Terctime

ts. :

Tarihsiz

vd. ;

Ve devami

vr. :

Varak

y.y. :

Yayin yen yok

— I —

SUNU§

DR. HALIT EREN

IRC1CA Genel Direktoru

IRCICA, Islam medeniyetini tarihteki ve guniimuzdeki geli§mesi iginde iyi ve dogru bir §ekilde
anlatmak ve tanitmak amaciyla gah§maktadir. IRCICA'nin benimsedigi ba§hca hedeflerden biri, islam
medeniyetinin temel kaynaklanni olu§turan eserler iizerindeki ara§tirmalan ilerletmek, yaymlar ve
diger ilmi gah§malar yoluyla bunlarm turn insanhgm bilgisine ve istifadesine sunulmasma katkida
bulunmaktin Elinizdeki gah§ma, IRCICA'nin 1980'de kuruiu§undan beri bu amagla yaptigi hizmetler
zincirine yeni bir altin halka ekliyor: Islam dininin temel diregi, Hz. Muhammed'in peygamberlik
vesikasi, inananlarin hidayet rehberi ve insanligi dogru yola iletmek uzere g6nderilmi§, lafzi ve ma
nasiyla e§siz bir mucize olan kainat kitabi Kur'an-i Kerim'in Topkapi Sarayi Miizesf ndeki Hz* Osman
Mushafi adiyla bilinen niishasinm edisyon kritikli tipkibasimini sunuyoruz.

Bu Mushaf in ilmi tahkikini ve yayina hazirlanmasmi Tiirkiye'nin yeti§tirdigi onde gelen Kur'an
ilimleri uzmanlarmdan, eski Diyanet I§leri Ba§kanlarmdan, Milletvekiii Sayin Dr. Tayyar Altikulag
gergekle§tirmi§tir. Kendilerinin engin bilgileri ve tecriibeleriyle en mukemmel metodla yaptiklan
incelemenin semeresi olan bu yaym, eminiz ki ilgili akademik gevrelerde Ugi uyandiracak ve bu sa
hadaki araftirmalara onemli bir katki saglayacaktir.

IRCICA'nin islam'in temel kaynaklanyla ilgili gak§malan gergevesinde "Kur'an-i Kerim gah§malan"
oncelikli bir yer almi§tir. ilk projemiz "Kur'an- 1 Kerim'in mSnasinin terciimelerinin bibliyografyalan"
konusunda olmu§tur. Bu konuda World Bibliography of Translations of the Meanings of the Holy Qu
ran: Printed Translations 1515-1980 (Kur'an-i Kerimln manalannm terciimeleri diinya bibliyograf
yasi: basib terciimeler 1515-1980) adli kapsamh bibliyografyamiz 1986 yilmda yayimlanmi§ur. Bu
kitabin geni§letilmi§ bir edisyonu yayina hazirlanmaktadir. Elyazmasi halindeki terciimelerle ilgili
olarak, en fazla sayidaki tercumelerin bulundugu Farsga, Urduca ve Tiirkge di§indaki elli sekiz dilde
yazilmi§ terciimeleri kapsayan World Bibliography of Translations of the Holy Quran in Manuscript
Form (Kur'an-i Kerim'in elyazmasi terciimeleri diinya bibliyografyasi) adli bibliyografya 2000 yilin
da ne§redilmi§tir. Urduca yazmalan konu alan bibliyografya da yakin bir zamanda yayinlanacaktir.
Turkge ve Farsga elyazmasi terciimeler konusunda ara§tirmalanmiz devam etmektedir. IRCICA'nin
duzenledigi ilk millederarasi toplantilardan biri de, 1986 yilmda Istanbul'da diizenlenen "Kur'an-i
Kerim'in Terciimesi" konulu sempozyumdur.

Ayni gergevede, iki ayn tarihi mushafin basimi da IRCICA tarafindan gergekJe§tirilmistir. Bun
lardan ilki, Saraybosna'da Gazi Htisrev Bey Kutiiphanesi'nde muhafaza edilen, 582/1 186'da Selguklu

— 3 —

HZ QSMAN'A IZAFE EOlLEN MUSHAF-I $ERlF ITopkapi Sarayt Miiiesl Niishasil

Sultani Tugrul Bey adina yazilmi§ ve Fazil Pa§a Mushafi adi ile bilinen mushafin duzeltilmi§ tipkibasi
midir. Digeri ise, islam cografyasinda ilk basilan mushaf olma ozelligini ta?iyan, Tataristan, Kazan'da
1803'de basilmi§ mushafin, yine diizeltmeden sonra 2005'te yapiian tipkibasimidir.

Islam medeniyetinin kaynaklannin kiymetli bir tarihi belgesi ve mirasi olarak kabul ettigimiz Hz.
Osman MushafVmn Topkapi Sarayi Miizesi nushasi yayin yoluyla kiiltur diinyasma takdimi vesilesiyle
IRCICA, onemli bir gorevi yerine getirmenin bahtiyarhgini ya§amaktadir. Soz konusu eser, halen Top
kapi Sarayi Miizesi'nde H.S. 44/32 numarada kayitli "Hz. Osman Mushafi" veya "Topkapi Mushafi"
olarak bilinen eserdir ve bildigimiz kadariyla guniimiize ula§an en eski mushaf- 1 §eriflerdendir.

Saym Dr, Altikulag Mushaf tarihini ve bu eserin yayma hazirlam§inda takip ettigi metodu,
her bilgi derecesindeki okuyucuyu tatmin edecek §ekilde a£iklami§tir. Kendilerinin mushaf kitabeti,
Kur'an-i Kerim kiraati ba§ta olmak iizere konuyu degi§ik agilardan ele alan 50k degerli incelemeleri
ileriki sayfalarda okuyucuya sunulmu§tur.

§uphesiz Topkapi Mushafi'mn diger eski mushaf niishalari arasmda ozel ve onemli bir yeri vardir.
Sadece iki varak eksigiyle (23 ayet-i Kerime) bu niisha, tarihi Mushaflar arasinda tamama en yakin
durumdadir. Saym Altikula^'in incelemesinde detaylan ve ornekleriyle belirtildigi iizere bu niishada
yer yer, zamanm tesiriyle okunmasi iyice zorla§mi§ boliimler de bulunmaktadir. Bunlar da dikkat,
ihtimam ve §iiphesiz biiyiik bir sabirla ge§idi karineler ve emarelerden faydalamlarak okunabilmi§
ve ilk yazih§a uygun olarak metin tesis edilmi§tir.

Bu onemli <;ah§manin IRCICA yaymlan arasmda yer almasi bizlere btiyuk memnuniyet vermi§tir,
Bu vesileyle, Saym Dr, Tayyar Altikulag'a en derin §ukranlanmi ifade etmek isterim. Eserin yayirm
igin izin veren T.C Kiiltiir ve Turizm Bakanhgi, Topkapi Sarayi Miizesi Mudurlugu'ne bu onemli
eserin ortaya gikmasini saglayan destekleri i^in te^ekkiirlerimi sunuyorum, Ayrica, Topkapi Sarayi
Hz. Osman Mushafi'nin baski masraflarmi kar§ilayan, Birle§ik Arap Emirlikleri Yiiksek Konseyi Uyesi
ve §arja Emiri, hayir ehJi §eyh Dr. Sultan bin Mu hammed el-Kasimfye §ukranlarmii ifade etmek
isterim. Bu meyanda merkezimizin ilk yillannda Hz. Osman MushaJVm yayimlamayi da bir hedef
olarak benimseyen ve yillar sonra, Saym Altikulag'm bu Mushafi yayina hazirladigini gordiigumiiz
de, buntin bir IRCICA yayim olarak basilmasi i^in, yuJcanda belirtilen mall destegin elde edilmesini
saglayan, Islam Konferansi Te§kilati Genel Sekreteri Saym Prof. Dr, Ekmeleddin ihsanoglu'na da en
derin §ukranlanmi sunarim.

TAKDIM

Topkapi Sarayi Miizesi'iide Hz* Osman'a Nisbet Edilen
Mushaf Uzerine Tarihi ve Kodokolojik Miilahazalar

E. IHSANOGLU

islam, Tarih, Sanat ve Ktiltur Ara§tirma Merkezi (IRCICA); uzun miiddet Osraanli sultanlannin
oturdugu ve Cumhuriyet devrinde de Islam sanatmi sevenlerin hizmetine muze olarak agilan Topkapi
Sarayi'nda mahfuz olup Hz. Osman Mushafi olarak bilinen, par§6men uzerine yazilmi? bu Mushafi
ne§retmekle geref duyar.

1980 yilinda, Hicri on be§inci asnn giri§i miinasebetiyle diinya ^apindaki kutlamalar sirasinda
faaliyete ba§ladigindan beri IRCICA, 9ah§malarinin raerkezine Kur'an-i Kerim'i koymu§tur. islam
kiiltiiru ile ilgili 90k sayida gah§ma ve ne$riyat yapnu§, bunlarin ba§ina islam Medeniyeti'nin kuru
mayan, tukenmeyen kaynagi olan Kur'Sn-i Kerim'le ilgili <;ali§malari almi§tir. IRCICA §imdiye kadar
tarihi ve sanat degeri olan muteaddit mushaflarin ne§rini saglami? 1 , Kur'an~i Kerim'in diinyadaki
ge§itli diliere terciimesi ve Kur'an'in yayilmasi konulannda £ah§malar yapmi§tir. 2 Hz. Osman'a nisbet
edilen bu Mushaf, Merkez'in yayin projesinin onemli hedeflerinden biriydi. Bu proje ile ilgimiz ilk
giinden beri devam ettL Nihayet, uzun hazirhklardan, ?ali§ma metodunun tayininden ve imkanlarin
elvermesinden sonra bu gun ne§rine muvaffak olabildik.

Merkezimiz ayni zamanda, bundan once Topkapi Sarayi Muzesi koleksiyonlanndaki eserlerden
bir kismi hakkinda bazi gali§malar yayinladi. Bunlar islam kiiltiiriinun onemli kaynaklan arasma

[RCICA kurucu gene! direkroru (1980-2004) ve islam Konferansi Orgutu Genel Sekreteri.

Tarihi ve yiiksek sanat degeri olan hadariyla temayuz eden bazi Mushaf yazmalanndan omek olarak aknan bazi

sayfalan Merkezimiz. yonetimimizde haztrlanan Islam Ktiltiir Mirasinda Hat Sanati kitabinda yayinlamisor. Bu kitabin

1990 yilinda Arapca, 1992 yihnda Turkce, 1996 yihnda ArnavudcA 1998'de ingilizce, 2000 yihnda Behasa (Malayu)

dilinde baskilan yapilmi$tir,

Merkezimiz ayrica $u Mushaflan da yaymlami§nr:

— Merhum E§ref Kovacevic/in yazdigi Mushaf (Kufan-i Kerim, Istanbul 1997),

— Bosna, Saraybosna'daki Gazi Hiisrev Bey Kiituphanesfnde bulunan H. 1265 tarihli Mushaf (2002).

— Tataristan Cumhuriyeti baskenti Kazan'da 1803 yihnda Islim diinyasmda basilan ilk raushafm tipki basimi (1992-
2005).

Merkezimiz Kur'dn-i Kerim mealleri cerciimeleriyle ilgili editorlugurnuzde bazi bibliyografya gali$malan yapti. Ilk
cildin nesri 1986 yilmda yapildi. Bu cilt World Bibliography of Translations of the Meanings of the Holy Qur'an Printed
Translations 1515-1980 (Istanbul 1986).

— Yazmalan konu alan ikind cildin Turkce, Farsca ve Urduca terciimeler dismdaki kismi World Bibliography of Translations
of the Holy Qur'an in Manusctipt Form 1 adiyla basilmistir (Istanbul 2000). Bu yil Urduca tercumeleri basilacaktir.

— 5 —

HZ. DSMAN"A IZAFE ED I LEW MUSHAF- I SiRfF ITopkapi Sarayi MiJzesi Nushasil

girdi. Once, 1993 yilinda Kdbe Anahtadan ve Kilitleri, 1996 yihnda Kobe Ortiileri kitaplanm yayin
ladi. 3 Arap<;a, Ingilizce olarak 2000, 2002 yillarinda Islam Kihglan 4 adli eseri ne§retti Bu «jali§malan
yaparken Topkapi Sarayi Miizesi uzmanlanndan, Islam sanatinm onemli iistadlanndan faydalandi.

Hz, Osman Mushafi diye taninan bu Mushafm projesi 1991 yilinda miize idaresine ve muzenin
tabi oldugu Kultiir Bakanhgi'na miiracaatimizla ba§ladi. Memnuniyede ifade edebilirim ki, Bakanlik
miiracaatinuza mtisbet cevap verdi. Nihayet, 1999 yilinda Merkezimiz ile Topkapi Sarayi Muzesi
arasinda i§birligi ve ne§ir haklanni diizenleyen bir anla§ma imzalandi. 5

Hedefimiz, §imdiye kadar ancak bazi sayfalanmn fotograft yaymlanan bu linlii Mushafi ne§
retmekti Fakat mesele kolay degildi. Zira, iizerinde yapilacak gah§manm mushaflar tarihinde bu
Mushafm yerini ve degerini ortaya koymasi da gerekiyordu. Bu hedefin gergekle§mesi, zamanimizda
kiraat ilminin en yetkili ki§ilerinden bin olan sabik Diyanet I§leri Ba§kam Prof. Dr. Tayyar Altikulatfin
2002 yilinda, Mushafin incelemesini ve kar§ila?tirmasuu iizerine almasiyla ba$ladi. 6 T. Altikula^ bu
Mushafi ne§re hazirlamak igtn, ba§tan sona metnini okudu, Medine'deki Mushaf Matbaasi'nda basilan
Kur'an-i Kerim nushasmin metniyle kar§ila§tirdi, Ba§ma Mushaf imlasmin tevkifl olup olmadigi hak
kinda geni§ ve derin bir inceleme yazdi. Bu miinasebetle bu gun Mushafin nasi! yazilmasi gerektigi
hakkindaki dii§uncelerini mukaddimede serdetti. Vine Hz. Osman'a nisbet edilen Ta§kent Mushafi'yla
kar§ila§tirdi. Mukaddimenin sonuna, eski kaynaklara ve bahsedilen iki Mushafa dayanarak Hz. Os
rnan'a izafe edilen mushaflar arasmdaki varyantlan gosteren bir cetvel Have etti.

§una da i§aret etmek gerekir ki, bu onemli hedefin gergekle;mesi, Birle§ik Arap Emirlikleri
§arca emiri §eyh Dr. Sultan b. Muhammed al-Kasimi'nin comert destekleriyle tamamlannu§tir. §eyh
Sultan b. Muhammed al-Kasimi IRClGVya daha once de ge§itli onemli kultiir faaliyetlerinin gergek

Kitab Mefdtih el-Ka'heti'l-Muferrefe ve Akfdliha: Dirase Eseriye U Mecmua AkfdHhd ve Mefdrthihd el-Mahfiiza fi Methafi
Topkapi Sarayi bi Istanbul, Istanbul, 1993; Kitab Astdr d-Ka'betil-Muserrefe, Istanbul, 1996.
Kitab al-Suy&f el4stdmiye t Istanbul, 2000, 2002.

5 IRCICA ile T.C. Kultiir Bakanligi arasmdaki resmi yaztsmalar 20 Eylul 1991 tarihinde IRGICA idaresi ve Topkapi Sarayi
Muzesi uzmanlantun konuyu goriismesinden sonra ba$ladi. Burada, o zamanki Topkapi Sarayi Muzesi Mudurii merhum
Ahmed Mentes'e tesekkiiru bir manevi bore biJirim. Projenin resmi olarak bastamasinda onun miisbet tutumu onemli
rol oynadi. Yine o sirada miize yazmalar ktsmi baskani, sonra miize mudurii olan Dr. Filiz (Jagman'a da tesekkur ede
rim. Savin gagman projenin ikinci merhalesinde, dzellikle fotograflama yolu ile kopya almamizda kolayliklar gosterdi.
Burada aynca, projenin gerceklesmesi devresinde bize her tiirlii koJayligi gosteren Kultiir Bakanligi mensuplanna,
bilhassa zamanin Bakam Sayin [stem man Talay*a (1997-2002) da tesekktirlerimi sunanm.

* Prof. Dr. Tayyar Akikulac. Kastamonu nun Devrekani ileesinin Bmgildayik koyiindel938 yilinda dogdu. Dokuz yasm
da hafiz oldu. DM ilimlere dair ilk dersleri Devrekani'de aldi. Sonra istanbuTa geldi. Orta ve lise egitimini Istanbul
imam Hatip Okulu'nda tamamladi. 1963 yilinda istanbul Yuksek islam EnstitusiiYiu bitirdi. Mezuniyetinden sonra
dint okullarda, ortaokullarda ogrermenlik yapti. Ardmdan, Irak'a gitti. 1967-1968 yillannda Bagdad Umversitesi'nde
Arapc.a ve Arap edebiyad ihiisasi yapti. Tefsir dalmda doktor payesini aldi. 1971-1976 yillannda Diyanet i§leri baskan
yardimciligmda, 1976-1977 yillannda Milii Egitim Bakanligi'nda Din Egitimi genel miidurlugunde bulundu. Ardmdan
Diyanet isleri Ba$kam oldu. 1978-1986 yillarinda bu gorevde kaldi. Turkiye'de ve Avrupa'daki Tiirkler arasmdaki dint
faaliyederin ve muesseselerin yerle^mesinde ve gelismesinde biiytik hizmetleri oldu, Tiirkiye Diyanet Vakn'nm Islam
Arasttrmalari Merkezi ISAM'm kurulmasinda, ISAM tarafindan simdiye kadar 32 cildi yaymlanan "Diyanet Vakfi Islam
Ansiklopedisrnin ne^rinde biiyiik emekleri gecti. Kendisi de ansiklopediye maddeler yazdh Halen T.B.M.M. uyelerinden
olup hizmetlerine devam etmektedir. Meclis'teki Egitim ve Kultiir tsjeri komisyonuna ba§kanlik yapmakradir,
Tayyar Akikulac Turkiye'de ilk defa Kur'an-i KerimM tertil iizere ses bandlarma kaydetmi$, kiraata dair kitaplar nesret
mistir. Bunlar arasinda Ebu §ame el-Makdisi'nin el-Mitrsid el-Vech ild Ulum Tataallak biVKitdb el-Aziz (Beyrut 1975)
ve el-Zehebi'nin Ma'rifet el-Kurrd el-Kibdr aLe'l-Tabakat ve't-Asdr ( Istanbul 1995) vardirJsiam alemine hizmetlerinden
biri Hicri Takvim iizerinde birlik saglamak iein 1978 yihnda istanbul'da tertib ettigi toplantidir,

— 6-

TAKDIM

le§tirilmesinde yardim etmi§, bizden yardimlanni esirgememi§tir. Onun destekleri olmasa bu i§lerin
ger^eklejmesi imkansizdi.

* * *

Topkapi Sarayi Muzesfnde bulunan bu Mushaf-i §erif i Misir valisi Kavalali M. All Pa§a 1226/181 1
yihnda Sultan II . Mahmud'a hediye olarak gondermi§tir. 7 Mushafin ba§ tarafina (yap. 3b'ye) 20
Cemaziyelewel 1226 [12 Haziran 1811] tarihinde, a^agida ozetini verdigimiz Osmanlica kayit dii
§ulmu§tiir. Bu kayit, bu Mushafin Topkapi Sarayi'na nasil intikal ettigtni, L Sultan Selim devrinde
in§a edilen ve Hz. Peygamber ile Ashabinin hatiralannm saklandigi Hirka-i Saadet Odasi denilen
Mukaddes Emanetler Dairesfnde nasil korundugunu bize aqik §ekilde gosteriyor, Osmanlica edebi
bir uslubla sanatkarane rika 1 (icazet) hattiyla yazilan bu kayit ozet olarak §6yledir:

"Zahir ve celi" kufi hat ile yazilan bu Mushafin Halife Hz. Osman'ui eliyle yazilan mushafiardan
biri oldugu anla§iliyor. Bu Mushaf biiyiik-ku^uk herkes tarafindan bilinir. Kahire'de bir kutiipha
nede muhafaza edilmi;, uzun zaman "yiimn u bereket" kaynagi sayilmis, ileri gelen erkan ve ayan,
Kahire'de oturanlar ve Kahire 1 yi ziyaret edenler tarafindan saygiyla ziyaret edilmi§ ve okunmustur.
Misir Valisi Mehmed Ali Pasa bu onerali, degerli ve hiirmet gerektiren Mushafi 1226 (181 1) yihnda
Sultan n. Mahmud'a hediye etmeye karar verdi. Osmanli sultanlan Islam din ve devletinin en biiyiik
varisleri oldukian igin bu degerli eseri asil sahiplerine hediye etmeyi du$iindu. Boylece, istanbuPa
gonderilen Mushaf "aslina irca edilmis/' oldu. Mukaddes Emanetler Dairesi ndeki yerine kondu.
Bunun gelmesi "hayir, ugur, feyz ve bereket" kaynagi oldu. Mushaf bu daireye konulmasiyla "ta'zim
ve tekrim" konusu oldu.

Bu nadir Mushaf nushasi 1811 yilmdan bu gxine kadar Topkapi Sarayi'nda korundu. Ifade
edildigi gibi, [I. Mahmud'dan sonra gelen Osmanli halifelerinin, devlet ve din adamlanmn da saygi
gosterdigi bir emanet oldu. Saray 1928'de ziyaret^ilere agik miizeye gevrildikten sonra da miize ida
resi ve ziyaretgiler nezdinde ayni onemini korumaya devam etti. Muslumanlar ve Islam kiiltiirii ve
sanati ile ilgiienen diger ziyaretgiler tarafindan en 90k ilgilenilen eserlerden biri oldu. Bu sebeplerden
dolayi bu kufi hatla yazilmi; Mushaf, Hz. Osman'in emriyle gogaltihp degi§ik vilayetlere gonderilen
mushafiardan biri olarak §6hret buldu.

Erken devirde par§6men uzerine kuf! hatla yazilan ve camilerde muhafaza edilen biiyiik hacimli
mushaftar, halk arasinda Hz. Osman Mushafi diye me§hur oldular. Her ne kadar giintimuze tamami
ula§masa da bu mushafiardan bazi eski merkezlerde ornekler vardi. Makrizi, el-Httat adh eserinde bu
mushafiardan iig tanesinden soz eder. Bunlardan ikisi Misir'da Amr b, el-As Camifnde, biri Fadiliyye
Medresesi'ndeydi. 8 Ahmed Teymur Pa§a'nm anlaragma gore, Fadiliyye Medresesi'ndeki mushaf so
nunda Kahire'deki el-Mescid ehHusayni'ye intikal etti. 9 Belki de, M. Ali Pa§a'mn Osmanli Halifesfne
hediye ettigi Mushaf Makrizf nin zikrettigi diger iki mushaftan biridir. Makrizi'nin rivayetine gore,
karde§i Abdiilmelik b. Mervan tarafindan Misir valisi tayin edilen Abdiilaziz b. Mervan, Haccac ta
rafindan gonderilen Mushafla yetinmedi. Kendisi yeni bir mushaf yazilmasim emretti. Bu mushaf
okunmak i?in Amr b. el-As Camii'ne kondu, Esma bnt. Ebi Bekr b. Abdiilaziz b. Mervan'a nisbeten

8
9

Bu Mushaf Topkapi Sarayi Miizesi Kiituphanesi H.S. 194 numarada kayitlidir. Fehmi Ethern Karatay tarafindan yapilan
katalogda boyle gosterilmektedir. Bazi cahsmalarda, btlhassa iistad Salahaddin el-Miineccid*in Diros&tftT&rih al-Hatt
al-Arabi f (s.55) adh eserinde boyle kaydedilmi§tir. Sonra numara H.S. 22 olarak degi§tirilmi$, en sonra nr. 44/32'de
gosterilmistir.

el-Httat, ed. Ayman Fuad Sayyid, Dar al-Furkan tabi, Londra, 1424/2003, IV/I, 30-33, IV/II, 462.

el-Asdr d-Nebeviyye, Kahire 1951, s. 38-42. Bu mushaf su anda Misir Evkaf Bakanligi'na tab! Kahire islaim' Yazmalar
Merkez Kiituphanesi'nde bulunmaktadir.

— 7 —

HZ. OSMAN'A fZAFE EDlLEN MUSHAF-I $ER«F ITopkapr SarayrMuzesi Niishas.l

Esma Mushafi diye me§hur oldu. Bu rivayete gore Irak halkindan bir ki§i Misir'a bir Mushaf getirdi.
Bu Mushaf in, Hz. Osman Mushafi oldugu, Hz. Osman'in §ehadeti su-asinda bu Mushafi okumakta
oldugunu soyledi, Mushaftn ustiinde onun kamnin lekesi vardi. Bundan sonra, Amr Camii imami, bir
gun Hz. Osman MushafVndan bir gun Esma Mushaff ndan okuyordu. 5 Muharrem 378/26 Nisan 988
tarihinden itibaren ise sadece Esma MushafVndan okunmaya ba§Iandi. Hz. Osman Mushafi veya Imam
Mushafi denen Irak'tan getirilen Mushaf sonralan Fadiliyye Medresesi'ne nakledildi. Sonra oradan
c;e§ itli yerlere ta$indi. Nihayet 1305/1888 senesinde zikrettigimiz Me§hed-i Huseyni'ye ula§u.

Hz. Gsman'a nisbeti dogru olsun veya incelememizde gortilecegi gibi dogru olmasin, § uphesiz
bu onemli Mushahn ne§ri <je§itli yonlerden ilmi degeri olan bir c;ali§madir. Bu Mushaftn ne§ri, islam
edebiyatinda koklii geleneklere sahip olan Kur'an-i Kerim gali§malarinm akin zineirinin onemli bir
halkasmi te§kil edecek, Kur'an-i Kerim gali§malannda yeni ufuklar a<jacaktir.. Bu Mushaftan once ve
sonra istinsah edilen mushaflarin metinlerinin kar§ila§tinlmasinda bir kaynak olarak kullamlacaktir.
Kendisinden once ve sonra yazilan mushaflarin yazi ozelliklerinin agiklanmasina, zamanlannin tayi
nine ve degi§ik mushaflarin kronolojik perspektif iginde siralanmasma vesile olacaktir. Bu Mushaftn
en biiyiik ozelliklerinden biri, iki yaprak di§inda tarn bir niisha olmasidir. Bu husus, en eskisi Hicri
III/Miladi IX, asirda istinsah edilen ve istinsah kaydi ta§iyan diger tarn niishalara gore, ne§re konu
olan niishaya ayn bir onem saglamaktadir. Kur*an-i Kerim'in nassi (metni) ve mushaflarin tarihinin
kronolojik etiidiinii kolayla§tirir. Yazmalar (Codicologie) ilminin maddi unsurlanyla ve Arap yazismin
tarihi (paleografya) ile ugra§an ara§tirmacilara yeni imkanlar saglar.

Bu Mushaf 41x46 (32x40) cm ebadinda 408 par§6men varaktan meydana geiir. Kaknligi 11
cm'dir. Genellikle Mushaf incelendiginde yazilannin bir kisnumn farkli kalinlik ve stil ile yazildigi
goriilecektir. Bu husus iyi inceleme yapiimasi gereken bir konudur. Bu konuda sadece bir misal olarak,
yap. la-6b ve 7a- 10b arasindaki kisimlan verebiliriz. Umumiyetie Mushafm sayfalannda 18'er satir
bulunur. Bunun yamnda 16'§ar veya 17'§er satir bulunan sayfalar da vardir. Bu arada, Mushaftn ilk ve
son sayfalannda ise 14'er satir oldugu goruliir. Birinci sayfada Fatiha ve Bakara surelerinin ba§inda
kirmizi murekkeple miiteahhir ilaveler yer ahr. Oyle anla§ihyor ki, §u veya bu sebepten dolayi zarar
gordiigii veya kayboldugu i?in bazi sayfalar sonradan yazilip Mushafa ilave edilmi^tir. Eger boyle
olduysa bu ilaveler birbirine yakin zamanlarda ger£ekle§mi§ olmalidir.

Ara§tirmacilarm hizmetine takdim etmekte oldugumuz bu Topkapi Sarayi Mushafi incelendigi
zaman, geli§mi§ bir kufi hat ile yazildigi, harflerinin §eklinin Hz. Osman (hilafeti 23-35/644-656)'a
nisbet edilen ve onun devrinde par§6men uzerine yazildigi i^in Hz, Osman Mushafi diye §6hret bulmu?
ilk devirdeki mushaflarm yazi stilinden oldukga uzaklajtigi gorulecektir, Zira, ilk devirdeki mushafla
nn yazilan dtk a^ili, noktasiz ve harekesizdir. Ayetler arasinda fasila, a'§ar, ahmas ve sfireleri ayiran
ijaretler yoktur. 10 Mushaf incelendigi zaman, niisha metninde Ebii'l-Esved el-Du'eli (61m. 69/689)
metoduyla harflere nokta §eklinde harekeler kondugu goruliir. Bu metod Hz. Osman'in vefatmdan
sonra icad edilmi§tir. Bu Mushaf, harflerinin §eklinin orantisiyla ve irab alametlerinin (hareke) konmu§
olmasiyla, ilk devir kufi yazisiyla yazilan mushaflara gore farklihk arzeder. Zira, Ebu'l-Esved el-Du'elf riin
metodu, irab alametlerinin (harekelerin) metin i<jin kullamlandan ayn renkte murekkeple noktalar

10 Arap yazismin geli$mesi konusunda biiyiik alim rahmetli Prof. Dr. Nihad (Jetin'in zikrettigimiz hat kkabimiza yazdigi
Hat Sanatimn Dogu$u ve Gdi$mesi (Yakut Devrinin Sonuna Kadar) adii tarihi onemdeki mukaddimesi ile (s. 14-30)
Dr. SalahaddJn ei-Muneccid"in Dirasat fi T&rih el-Hatt el-Arabt min Bidayetiht ilal-Asr el-Vmevi adli kitabma balarnz.
Aynea bkz. Ibrahim $ebbuh: Ba'i Mulahazat alal-Berdiyydt el-Arabiyye el-Misriyye el-Miibekkire ve Afedd Taliassuruha
bi Harekdt Islah el-Kitdbe el-Arabiyye, Ebhds eWedve el-Devriyye li Tarih el-Kahire (1. baski, Misir, Dartilkiitub, 1970),
L 15-30.

TAKDIM

§eklinde konmasiyla dikkat qeker. Du'eli'nin metodu onun §u ifadesiyle ozetlenir: "Mushafi eline al.
Yazi murekkebinin renginden ayn bir miirekkep al. Dudagimi agtigim zaman harfin iizerine bir nokta
koy. Dudagimi biizdugiim zaman noktayi harfin yamna, dudagimi a$agiya dogru hareket ettirirsem
(kirarsam) noktayi harfin altina koy, Bu hareketleri tekrarlarsam (gunne) iki nokta koy." 11

Topkapi Sarayi nushasmda irab alametlerinin konmasmda Ebu'l-Esved el-Direlfnin bu meto
dunun dikkatlice uygulandigini goriiyoruz. Harflerin ustiine, yamna, altma kirmizi murekkeple tek
noktalar konmu§. Tenvin (gunne) yerine ise iki nokta konmu§tur,

Birbirine benzeyen harfleri ayiran i?aretlerin (<jizgilerin) konmasi (i'cfim) ise Ebul-Esved ed-Dii
elfnin koydugu irab noktalanmn konmasmdan sonra ikinci merhaleyi te§kil eder. Bu i§aretler, Ku
r'an-i Kerim'in hatah okunmasinin yaygm hale gelmesinden sonra Abdiilmelik b. Mervan devrinde
(26-86/646-705) Irak valisi Haccac b. Yusuf eI-Sakafi(41-95/661-714) , nin emriyle Ebul-Esved el-Du
elf nin talebeleri tarafindan konmu§tur. Bu i§ birbirine benzeyen harflerden bazilanmn iizerine veya
altina meyilli kisa gizgiler konarak gergekle?tirilmi§tir. Ne§rettigimiz bu Mushafta, devamh olmasa
da bunun orneklerini gorecegiz. Bu konu uzerinde ayrica duracagiz.

"§iir §ekilleri" diye tanman Halil b. Ahmed el-Ferahidi (61m. 175/797)'nin ortaya koydugu sekiz
§ekile ise fetha, zamme, kesre, siikun, §edde< meddc, $da, hemze adlan verilir. Bu §ekiller bu Mushafta
ve bundan once yazilan kufl mushaflarda goriilmez. Belki de el-Danfnin "Noktalama yapan Tabiine
ve eski imamlara uyularak, el-Halil'in eserlerinde icadettigi §ur jekillerinin tarn ve ana mushaflarda
terk edilmesi dogru ve evla bir harekettir" 12 demesi, bazi mushaflarda el-Halil'in metodunun kul
lanilmayip dorduncii asra, hatta behind asrm ilk yansina kadar hareke yerine nokta i§aretlerinin
kullanilmasi problemini izah eder.

Benzer harflerin birbirinden aynlmasini saglayan i§aretler (i'cam) nokta ile kisa gizgi arasinda
degi§ik §ekiller alnu$tir. Nokta] ama dalia me?hur olup irab noktalamasina benzer §ekil olup tarih
Ieri belli olan 50k sayida ornegi vardir. 13 Meyilli kisa ?izgiler halindeki (i<cam)i§arederi daha 90k
buyiik ebadh mushaflarda kullamlmi§tir. San'a'daki erken devir mushaflarmda bunun gok sayida
ornegi vardir. Bu gizgiler harflerin list ve altlannda 90k goruiiir: Ayni ?ekilde yazilan ( v ), (o), (o)
harflerinden Ba ( v ) harfinin altinda bir meyilli $izgi, ta (c#) harfinin ustunde iki, sa («£ij harfinin
ustiinde (*g meyilli gizgi bulunur. Birbirine benzeyen diger harflerde de durum aymdir. Bu ?izgiler
metnin murekkebiyle ince qizgi halinde konur. Boylece ayn bir murekkeple konan yuvarlak hareke
(irab) noktalanndan aynlir. 14

Bu Mushafta kullanilan i'cam i§aretleri gozden geprildiginde diyebiliriz Id, devamh olmasa
da, buyuk ebadh mushaflarda kullanilan ve siyah murekkeple yukanda kisaca i§aret ettigimiz <;izgi
halinde konulan ijaretlerin kullanildigi gorulmektedir.

Ba, ta, sa harflerini birbirinden ayirmak i^in ba harfinin altina bir, ta harfinin ustiine iki, sa
harfinin ustiine ug egik ince gizgi konmu§tur. Nun (J) ve ya (^) harfleri de zikredilen 6$ harf gibi
yaziimi§tir. Yalniz, nun harfinin ustiine bir gizgi, ya harfinin altma iki gizgi konmu§tur. Bu benzer
grup i$inde sa'nin uq gizgi ile noktalanmasi en az tatbik edilenidir.

12
13

Ebu Amr el-Dani el-Muhkem fi Nakt d-Mas&hif. ed, izzec Hasan, Dima$k 1960, s.4-7; ayni miiel., Kkab el-Nakt vel-§ekL
ed. Ahmed Dehman, Dima$k 1940, s.124-125.

el-Dani, el-Muhkem ft Nakt el-Masdhif t s. 22.

Erken devirde papiriis ve sikkeler uzerindeki yazilar ve Kudus'teki Kubbet el-Sahra CamH'ndeki kitabeler onemli omek
lerdir (Abdullah b. Muhammed b. Abdullah el-Miini£ Dirase Fenniye li Mushaf Mubekkir, Riyad 1998, s. 134-144.).
Ayni eser, s. 147-148.

9 —

HZ OSMAN"A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $£RIF ITopkapi Sarayi Muzesi Nushasil

Cim (jr), ha (^), ha {>), harflerine gelince, cim harfi altinda bir ?izgi ile, ha harfi iistiinde bir

gizgi ile noktalanir, ha ise noktasizdir. A§agidaki harflerin [^t^vi* 4-b ij» t^ tj fij *5 fcd] benzer
lerinde ise i'cam ijaretleri yani qizgi yoktur. Bunlar i t cam i§aretlerinin kullamlmasindan onceki gibi

kalmi§tir. Sad QyO ve zad Q^) harfleri ise birincisinin ^izgisiz, ikincisinin tistiine bir tjizgi konarak
birbirinden aynlmi§tir. Fa (J® ile kaf (J) harflerinden birincisinin list line bir gizgi, ikincisinin altina
bir <pzgi konrnu§tur.

Umum! bir degerlendirme yaparsak, bahsedilen i'cam ^izgilerinin Mushafm ba§indan sonuna
duzenlibir §ekilde tatbik edilmedigi gorulur. Hatta, ayni sayfada bunlann muntazaman kondugunu
gormuyoruz. Aksine, kirmizi miirekkeple konan irab (hareke) i?aretleri (kirmizi noktalar) diizenli
bir §ekilde konmu§tur.

§imdi, bu mushafin kodokolojik agdan onemii bir yoniinu yani ebadi ve siislemesini ele aldi
gimizda goruriiz ki, Topkapi Sarayi'ndaki bu Mushaf Hz. Osman mushaflan ve onlar ornek almarak
yazilan mushaflann devrinden sonraki doneme aittir. Zira erken devir mushaflan Hz. Osman mus
haflan ornek alinarak yazildigi igin onlar gibi susleme unsurlanna sahip degildir. Bu da ilk devir
mushaflannin ozelligini te§kil etmektedir. Bundan sonraki merhalede ise geometrik ve nebati susleme
unsurlari siireler ve ayetleri ayiran fasilalarda kullamlmaya ba§lar. Sureler arasindaki fasilalarda §e
ritler (bandlar) bulunur. Ayetler arasindaki fasilalar ise kuQtik siislu daireler §ekiindedir. Her birinde
ge§itli renklerle siislenmi§ motifler bulunur.

Son yillarda San'a Biiyuk Camirnin tavan arasinda ke§fedilen 50k sayida mushaf bakiyeleri ve pe
rakende evraklann uzerinde yapilan gah§malar, ilk donein ve ozellikie Emevi donemi (41-132/661-750)
mushaflan konusunda aqik bilgiye sahip olmamizi saglamigtir. Qok sayidaki varaktan an!a§ihyor ki
Emevi devri mushaflan dikey (vertical) §ekil ahrken Abbasi devri mushaflan daha gok yacay (hori
zontal) §ekil almaktadir. Emevi mushafianndan siislu olanlann gorkemli bir §ekilde suslenmi? oldugu
goriilmektedir. Bu siislemeler, Kudus'teki Kubbetussahra'mn, §am'daki Emeviye Camirnin ve diger
Emevi abidelerinin suslemelerine benzemektedir 15 . Topkapi mushaftmn ebad ve susleme uslubuna
baktigimizda onun birinci gruba yani Emevi donemi mushaflanna ait oldugu gorulur ve bu Mushaf taki
susleme iislubu levha l f de gosterilen San'a Mushafi ile buyuk benzerlik gostermektedir.

Bu Topkapi Sarayi Mushafrndaki sureler ve ayetler arasindaki fasilalar incelendiginde bu fasilalarda
islam susleme sanatinin ortaya giktigi ilk devreye ait bazi ornekler gorulur. Bu ornekler incelenince
islam susleme sanatmda, onceki Bizans sanatinin bazi etkileri sezilir. Bunlar kesi§en qizgiler ve eski
susleme unsurlari olup bir sonraki merhalede yerlerini saf Islami susleme unsurlanna birakmi$tir. Bu
ilk devir susleme unsurlan; Islam sanat tarihini, geli?mesini, islamin <;e§itli ulkelere yayilmasindan
sonraki devirde Miislumanlann Islamiyerten onceki eski milletlerin sanatlanndan, kulturlerinden
nasil etkilendiklerini gosteren kiymetli tarihi malzemelerdendir. Muslumanlar bu unsurlardan etki
lenmi§ler } onlan hazmetmi§ler f kendi muhte§em kiilturlermi meydana getirmi§lerdir.

Soyledigimiz gibi, bu Topkapi Sarayi MushafTnda ayetler arasindaki fasilalar ise her ayet, ahmas,
a'?ardan sonra farkli hacimli kiitfik daireler §eklindedir. Bu dairelerin iglerinde degi§ik geometrik,
nebati siislemeler bulunur. Bu dairelerin gogunun sadece siyah miirekkeple yapildigi, bir kisminm
ise ge?itli renklerle gizildigi gorulur. Hepsi ayni hacimde (biiyiikliikte) degildir. Bazisi kii^uk bazisi
buyiiktiir (2a-6b) (L grup, levha 2'ye bakimz). Ayetler arasindaki bo§iuklar aym derecede degildir.

1S R. Ettinghausen. Oleg Grabar, Marilyn Jenkins-Madina, Islamic Art and Architecture (650-1250), Yak University Press,
2001, s. 74. San f a Camii'nde bulunan Emevi mus ha find a ki siislemeler ile Topkapi Sarayi mushafinin suslemelermdeki
benzerligi gosteren omek Levha l f de goriilmektedir.

TAKDIM

Bu sebeple, daireler ve stisler bazen ku<;uk bazen buyiik resmedilmi§tir. Ancak ayetler arasmdaki
fasilalann umumiyetle kiigiik daireler §eklinde gizildigini goruruz. Daireleri gevreleyen gemberlerin
diizenii olmasindan bu fasilalann sabit bir kalip ile yapildigi, sonra i^lerine geometrik (II. grup,
levha 2'ye bakiniz) veya yonca (dorder ku^iik yaprak) §eklinde (III. grup, levha 2'ye bakiniz) <;e§itli
siislemeler yapildigi goruliir. A^ik bir §ekilde bu geometrik §ekillerin Bizans sanatindan etkilendigi,
sonraki donemde kesi§en dogru gizgilerde ha? etkisinden kurtulmaya qali§ildigi (IIL grup, levha 2'ye
bakiniz), bazi yerlerde kesi§menin ve Islam oncesi devre ait diger tesirlerin ornekleri gorulur, Yine
bazi yapraklarda (2a-6b, lla-b) bir grup farkli ayet fasilalan vardir. Bu fasila gruplarmin siyah mii
rekkep yamnda kirmizi miirekkeple elle qizildigi birbirine girmi? veya birbiri uzerine binmi§ daireler,
yanm daireler §ekli aldigi gorulur (I. grup, levha 2 ? ye bakiniz). Bu daireler sadece igaret ettigimiz
yapraklarda vardir. Mushafin bu kismmda daha once aqikladigimiz uzere yazinin degi§ildigini gozo
nune alirsak diyebiliriz Id; kaybolan veya harap olan yaprakiar yerine bazi yeni yapraklar sonradan
nushaya konmu§tur.

Bu Mushafin ozelliklerinden biri her 5 ayet, her 10 ayet sonunda buyiik daire §eklinde, her
100 ayet sonunda dikdortgen, Bakara, §udr&, At-i imran 1 * sflrelerinde her iki yiiz ayet sonunda
gene dikdortgen §eklinde fasilalann konmu§ olmasidir. Bu fasilalar diger fasilalardan ayn renklerle
suslenmi§tir. Dikdortgen fasilalann gogunun iginde yiiz ( Xl* )kelimesi, bahsedilen iiq surede her iki

yiiz ayetten sonra iki yiiz ( j^u ) kelimesi bulunur. Sure sonu oldugu \gh Alt Imrarim sonundaki
iki yiizimcii ayette fasila yoktur.

Surelerin fasilalan uzun ufki geni§ bir dikdortgen (basit-band) §eklinde ?izilmi§tir, Bazen bu
dikdortgenlerin u^lan yanm i§in genberiyle biter. I^nde kirmizi, mavi, sari, siyah renkle boyanrm?
birbirinden farkli kiigiik iiqgenler ve dortgenler yer ahr (levha 4'e bakiniz) ve surelerin fasilalarmin
tarn bir §ekil almadigi gorulur. A<;ik olarak anla§ihyor lei siislemeyi yapan ki§i sureler arasmdaki
bogluklan kendi ho§una giden §ekilde doldurmu?tur. gogu defa tezyinat^imn harfleri kapatmak
tan (jekindigi i^in suslerin hatlanni egrilttigi anlagihyor. Mushafin sonundaki Muawizeteyn sureleri
(yap. 408a) ise siislenmi§ ve iki tarafi kirmizi miirekkeple paralel iki hatla kapatilmi§ daireler igine
yazilmi§. Bu dairelerin diginda da susleme izleri var. Anla§iliyor ki, bu siislemeler zaman a§imindan
etkilenmi§tir.

Topkapi Sarayi Mushafi'm, Tunus'un Kayravan §ehrinde bulunan par§6men uzerine yazilan Mus
haflarla kar§ila§tinnca aralarmda benzerlikler oldugunu goruruz. Bu nushalan hat ve sus bakimindan
kar§ila§tinrsak bu sirada Mushaf yazma sanatimn belli bir merhale katettigini, ortak ana unsurlarin
olu§tugunu goruruz. 17 Profesor Ibrahim §ebbuh'un yardimiyla Kayravan Muzesfndeki mushaflardan
uqiinii [nr. 9, 22, 33] gozden ge^irmek miimkun oldu. Hz. Osman Mushafi diye bilinen 9 nolu niis
hanm aksine, Topkapi Sarayi niishasina en gok benzeyenin 22 nolu nusha oldugunu gordiik 16 . 22
nolu Kayravan niishasmda da, Topkapi nushasinda oldugu gibi, irab alametleri EbiH-Esved el-DiTeli
metoduyla kirmizi renkte noktalar, benzer harfleri ayiran noktalar ise siyah renkte ince meyilli kisa
gizgiler §eklinde konmu§tur, Yalniz, 9 nolu nushada ise irab alametleri kirmizi miirekkeple ince me

Topkapi Mushan nda Bakara suresinin iki yiiziincu §yeti olarak ge<;en ayet Medine Matbaasinda basilan Mushaf ta

ikiyiiz ikinci ayettir, Topkapi Mushaff mn baska yerierinde de buna benzer bazi farklihklar gorulur,

Bu Mushaflardan ornekJer gonderen, bu raevzuda ve bilhassa Kayravan Ktiruphanesi'ndeki Mushaflar hakkindaki

duslinceierini bize bildireh yazmalar miitehassisi buyiik alim Ibrahim ?ebbuh'a tesekkiirii borg bilirim. Aynca bkz.

ibrahim §ebbuh f rt el-SiciIl el-Kadim li Mektebet el^Ka>Tavan" t RIMA, cik Il t Kahire 1957,

Ekteki 5 nolu omege bkz.

— u —

HZ. GSMAN A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ER!F [Topkapi Sarayi Muzesi Nust..

yilli gizgilerledir 19 . Bu 22 nolu niishada sureler, ayetler arasindaki fasilalar mevcuttur. Bu fasilalann
tezyinat iislubu bu niishayi goriinii? bakimindan bahsedilen ii^ nushanin Topkapi Sarayi niishasina
en yakin olani yapar.

Yukanda da zikrettigimiz miilahazalar i$iginda yani, kisaca bahsedilen hat ve siisleme unsurlan,
ne§rettigimiz bu Mushafin Hz. Osman tarafindan gogaltilmasi emredilip Emsara (nierkezlere) gon
derilen ve "imam (ornek) Mushaflar" denen mushaflar devrinde yazilmadigini gosterir. Ibn Haldun
(732-808/1332-1406) Mukaddime' sinde "islam tarihinin ba§larmda, Araplar bedevi, geli§memi§,
sanatlardan uzak oldugu icjin, Arap yazisi saglamlik, giizellik bakimindan ileri, hatta orta seviyeye
ula§mami§tT der. Yine Ibn Haldun "Sanatlarda mukemmellik izafidir. Mutlak kemal yoktur. Sanat
taki eksiklik dinin kendisinden veya insanlarm ahlakindan ileri gelmez, insanlann i^ dunyalanni
aksettirdigi icjin hayat §artlanndan, medeniyet, umran seviyesinden, yardimla§madan ileri gelir."
sozuyle bunu dogrular. Ibn Haldun bundan sonra "Araplar devlet sahibi olup emsan fethedince,
<;e§itli ulkeleri ele gecjirip Basra ve Kufe'de yerle§ince devlet yazi§malar yapmaya ihtiya^ duydu. Ya
ziyi kullanmaya, sanatiru ogrenmeye bagladilar, Bunun sonucu yazi guzelle§ti f saglamla§ti. Kufe ve
Basra'da bir dereceye kadar geli§ti. Yalmz, heniiz son miikemmelligini almamijti. Kufi hattmin §ekli
guniimiizde de malumdur." der. 20

Bugiin ne§riyle §eref duydugumuz bu Mushaf, goriildugu gibi, sahip oldugu tezyinat unsurla
nndan ba§ka, bir dereceye kadar Arap yazisinin geli§tigini gostermesi, kelimelerinin dogru saarlar
halinde dizilmesi, harfler arasmdaki orantmin buyxik olqiide saglanmasi, kirmizi miirekkeple nokta
halinde konan harekelere, metnin yazildigi siyah miirekkeple konan meyilli ince <jizgi halinde konan
ve benzer harfleri biribirinden ayiran (i'cfim) i§aretlere sahip olmasi dolayisiyla mushaflann yazili§in
da ilk devreyi temsil etmez. Bu Mushafm ebadini ve siisleme uslubunu da gozoniinde bulunduracak
olursak onun, biiyiik ihtimal ile Emevi devrine ait oldugu anla§ilmaktadir. §uphesiz bu vasiflanyla,
bugiin yayinladigimiz bu Mushaf, tarihin bize ula§tirdigi ve ne§ri yapilan en eski tarn mushaflardan
(uzun tarihi boyunca kaybolan iki varak harig) biridir, Jslam'in ba§mdan guniimuze Kur*an-i Kerim
gaii§malannin altin zincirinin en nadir halkalalanndan birini temsil eder. "Kur'an-i Kerim'i biz indirdik
O'nu biz koruyacagiz 21 " ayet-i kerimesfndeki mesajm nefis bir tecellisidir.

19 Ekteki 6 nolu ornege bkz.

20 ibn Haldun, Fast el-Hatt ve'l-Kitabe fil-Mukaddime, tahkik Abdiilbak* Harif, Tunus 2006, s. 630,

21 Kur'an-i Kerim, Hicr: 15/9.

— 12 —

TAKDIM

LEVHA 1

San'a niishasinda sQslemeler

13 —

HZ OSMANA IzAFE EDlLEN MUSHAF-I SERIF [Topkapi Saray. MGzest NQshasi]

I: 2a 6b, lla-llb

Duraklar

U: 7a-10b, 12a-115a, 376b-383b, 394a-4Q8a

Duraklar

>:\

Ahmas

HI: 1 15b-376a, 384a-393b

Duraklar

SSs

Ahmas

A*§ar

LEVHA 2

— 14

T A K D I M

100. ayet duraklan

200. ayet duraklan

LEVHA 3

— 15 —

HZ. OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-i SERIF iTopkapt Sarayi Milzesi Nushasil

Sure Aralan

LEVHA 4

— 16 —

TAKDIM

It r— if - i *L * — *rs L

;

if j, «,M t I

W Jilt* Jtf t

£=*. L» U. I

<*>:*

*:v*d^A»<F &>&

W a 'OWVaVm»

M^M^M^^Xg?-

LEVHA 5

Kayravan 9 niishasindan bir sayfa

— i7 —

HZ. OSMAN'A IZAFE EOILEN MUSHAF-I SERIF [Topkapi Sarayi Muzesi Nushasil

LEVHA 6

Kayravan 22 niishasindan bir sayfa

TAKDlM

-ill Lvt^iJiL^i a

~er

^ J *J L , J L 3 -JJ. * » *4r<-^

LEVHA 7

Kayravan 33 niishasindan bir sayfa

— 19 —

INCELEME

DR. TAYYAR ALTlKULAg

GIRI§

Arapc;a yazilan ve giiniimiize ula§an en eski kitap, §uphe yok kj insanliga hidayet rehberi olsun
diye gonderilen Kur'an-i Kerimdir,

Onun Arap kavminin diliyle gelmesi, kendisini tebligle gorevlendirilen Hz. Muhammed'in Arap^a
konu§an bir topluma mensubiyetiyle ilgilidir ve her peygamberin, muhataplannin dilini konu§anlardan
segildigini ifade eden ilahi beyanla da uyum igindedir 1 ,

"Kufan'i kesinlikle biz indirdtk ve onu elbette yine biz koruyacagiz" 2 §eklindeki mesajla, bu mu
kaddes metnin diger semavi kitaplarm maruz kaldigi tahriften daima uzak tutulacagi ifade edilmi§tir.
Nitekim bu <;ali§mamizin incelenmesinden de anla§ilacagi uzere Kur'an metni vahiy katiplerinin yazdigi
§ekliyle okunup muhafaza edilmi§, herhangi bir tahrife ugramadan giiniimiize kadar gelmi§tir.

IslSm*in ilk asnndan itibaren once yiizlerce, asirlar ilerledikcje hemen her donemde binlerce, hatta
on binlerce insan onu ezberlemi§; dili, iislubu, imlasi (resm-i hatti), tarihi ve taklit edilememe iistiinlugfj
(i'cazi) gibi konularda sayisiz eserler kaleme alinmi§; kiituphaneleri dolduran tefsirler yazilmi§tir.

Kur'an'm bu gah§mamizla arajtirmacilann incelemesine sundugumuz ve yakla§ik on uq asir once
yazilmij olan niishasi §uphe yok ki onun korunmu§lugunu ortaya koyan en eski ve en onemli birkaq
yazih belgeden biridir; bugiin dunyamn her ko§esinde musliimanlar tarafindan okunmakra olan ve
modern teknigin imkanlariyla basilmi§ bulunan mushaflarla arasmda tarn bir tutarlilik mevcuttur. Bu
tutarhlik, asirlarca kiitiiphane raflannda kaldiktan sonra ilk defa bu <;ali§ma ile herkesin istifadesine
sundugumuz bu orijinal metnin incelenmesi sonunda hepimize heyeean verecek §ekilde ortaya gikmi$
olmaktadir. En eski birkag mushaftan biri olup bu gah§mamiz vesilesiyle inceleme ftrsati buldugumuz
Ta§kent Mushafi'mn yillar once 50 niisha olarak tipkibasimi yapilmi§ ve bu Mushaf aynca merhum
Prof Dr. Muhammed Hamidullah tarafindan kisa bir onsoz ile ne§redilmi§ ise de, yakla§ik uqte ikisi
noksan olmasi sebebiyle, mukaddes metnin korunmu§lugunu ortaya koyacak yeterlikte bir yazili
beige olarak kabul edilemeyecegi tabiidir 3 ,

Bir ba§ka onemli gergek de yer yiiziinde Kur'an-i Kerim kadar yazma niishasi bulunan, baskisi
yapiian, okunan ve iizerinde $ali§malar yapilan ba§ka bir kitabin bulunmamasidir. Evinde Kur'an-i

1 Ibrahim 14/4,

2 el-Hicrl5/9.

Ta§kent Mushafi ign bk. s. 65-72.

— 21 —

HZ. QSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I SERIF ITopkapi Sarayi Muzesi Nushast

Kerim niishasi bulundurmayan ve onu evinin en mutena ko§esine yerleftirmeyen miisliiman bir aile
yok gibidir. Manasini anlamadigi halde onu okumayi ogrenebilmek i<;in tarihin her doneminde yiiz
binlerle ifade edilebilecek sayida insan bir ogretici oniinde diz gokmii§, giizel sesli ve usuliine uygun
§ekilde onu tilavet eden hafizlan vecd iginde dinleyerek huzur bulmu§tun

Kur'an tarihinin en onemli konusu hiq §uphesiz onun vahiy kaynagindan (^ktigi berraklik ve duru
lugu ile giiniimuze ula§tp ula§madigim inceleyen boliimudiir. Bir ba§ka ifade ile onun korunmu§lugu
veya korunmami§hgi meselesidir. §ayet gergekten bir korunmu§luk soz konusu ise bu, musliiman
olmanm en onemli huzur kaynagini olu§turacak; aksi bir durum ise miisluman Ian da, gayr-i miislim
topluluklann dii§iinen ve irdeleyen beyinlerinde oldugu gibi tatminsizlige suriikieyecek; kendini
bo§lukta hisseden, arayi§lar i^inde bocalayan kitleler durumuna dii§iirecektir.

Yakla§ik on uq asir once yazilmi? olup "Hz. Osman Mushafi" ve "Topkapi Mushafi" adlanyla
taninan niishayi ara§tirmacilann ve okuyuculanmizin incelemesine sunarken amacimiz, Kur'an tari
hinin bu onemli konusunu biitun aynntilanyla ele almak degil, bu nadide niishanin Kur'an tarihinin
bu bolumune saglayacagi onemli katkiya okuyuculanmizin dikkatini ^ekmek, kutiiphane raflannda
muhafaza edilen ve halen Topkapi Sarayi Miizesi'nde ancak ramazan aylannda ziyarete aqilan bu
degerli ktilttir varligimizla ozelde aragtirmacilari, geneide merakhlarim bulu§turmaktir.

Bunu yaparken, giiniimuze ula§an en eski mushaflardan biri olan ve Hz. Osman'm §ehadeti
sirasmda okudugu niisha oldugu iddiasiyla giiniimiize ula§an Ta§kent MushafVmn bu niisha ile kar
§ila§tinlmasinm faydali olacagim dii§iinduk ve mevcut varaklarmdaki sure ve ayetler genjevesinde
bunu yaptik. Ancak ba§tan sona kadar inceledikten ve ge§itli kitap ve makalelerde verilen bilgileri
degerlendirdikten sonra gordiik ki bu Mushaf ashmn Cigte birinden ibaret oldugu gibi -ileride tanittmi
sirasinda agiklanacagi iizere- 1905'te tipki basimmdan once Rus oryantalist S. Pissareff tarafindan
orijinal niishada net okunmayan yerler iizerinden miirekkeple gegili§i sirasmda -kasit olmasa da- bazi
tahrifler meydana gelmi§tir, Bu itibarla tarn niisha kabul etmemiz gereken (sadece iki varaki noksan
olan) ve iizerinde herhangi bir miidahalenin bulunmadigi Topkapi Mushafi'm, iizerinde oynanmi§
ve iigte ikisi noksan bir metinle kar§ila§urmanm (edisyon kritik yapmamn) saglikli bir sonug verme
yecegini du^iindiik, Ta§kent Mushaf ina ait inila farkhhklarmi dip notlanndan ayikladik. Ancak bu
niishayi tamamen inceleme alammiz di§inda tutmak yerine onu yeterince tamtmaya, Hz. Osman'in
mushaflarindan biri olup olmadigi ile ilgili tarti$malara ve degerlendirmelerimize yer vermeye ?ai!§tik.
Aynca Hz. Osman'in mushaflannin kendi aralannda, keza bu mushaflarla Topkapi Mushafi arasmda
telaffuzla ve bir harf veya kelime fazlahgi ya da eksikligiyle ilgili olarak hazirlayip bu <;ali§mamizin
sonuna ekledigimiz gizelgede, mevcut varaklan gergevesinde Ta§kent Mushafi'na da yer verdik.

Topkapi Mushafi'nm Resm-i Osmanfye ne kadar uygun oldugu hususunda bir kanaate ula§a
bilmek ve bu konuda ara§tirmacilara yardima olmak maksadiyla bu Mushafi, imlasi Hz. Osman'in
mushaflarindaki imlaya uygun oldugu kabul edilen ve bugiin belli ba§h islam iilkelerinde basimi
yapilmakta olan mushaflan temsilen 1405 (1984-85) yihndan itibaren Medine'de Mushafifl-Medi
neti'n-Nebeviyye adiyla ve Krai Fehd b. Abdiilaziz'in himmetiyle basimi surdiiriilerek her yil hacilara
meccanen dagitilan Mushaf la kar§ila§tirmanm ve aralanndaki imla farkliliklanni gostermenin faydali
olacagim du§iindiik ve gali§mamiz sirasmda bu Mushafi kisaca u Fehd Mushafi" diye zikrettik.

istanbufda Tiirk ve islam Eserleri Muzesfnde 457 numarada kayitli olan ve son varakinda 30
(650-51) yihnda Hz. Osman tarafindan yazildigina dair bir ibareye yer verilen Mushafi bu kar§ila§
tirma sirasmda goz oniinde bulundurmayi du§iindiik ise de, mezkur niishanin ozel bir gali§ma ile
ne§redilmeye deger onemde bulundugunu gorerek bu dii^unceden vazge^tik. Topkapi Mushaffna

— 22 —

GIRtS

gore biraz daha eski bir niisha olmasina ragmen 4 muhtelif yerlerinden bazi varaklannin eksik olmasi
sebebiyle uzerinde Qak§ma onceligini tarn oldugunu bildigimiz, ancak gali§malanmiz ilerledikten sonra
iki yapragmm noksan oldugunu tesbit ettigimiz Topkapi Mushaffna vermeyi tercih ettik. Temennimiz,
Turk ve islam Eserleri Miizesfndeki bu niishamn da miimkiin olan en kisa zamanda ne$redilmesi ve
ara§tirmacilann istifadesine sunulmasidir 5 .

Gerek bu gali§mamizin konusu olan elinizdeki Topkapi Mushafi'iun, gerekse Medine baskisi
mushaf niishaJannin ve digerlerinin imlalanni dogru degerlendirebilmek ir^in Kur'an tarihinin ozeltikle
resm-i hatla ilgili meselelerine de kisaca deginilecek, bazi islam ulkelerinde mushafiarm imlasiyla
ilgili uygulamalara genel bir baki§ yapilacaktir*

Olduk^a dikkat isteyen me§akkatli metin gali§masi ve niisha kar§ila§tirmalan sirasinda bazi
sehivlerin ve gozden ka^an hususlann bulunmasi mumkiindur, Ozellikle butim ayrintilanna kadar
orijinal metniti harf harf dogru te§his edilmesi ve okunmasi koiay olmami§nr, inamyoruz ki ara§tir
macilar, istifadelerine sundugumuz bu mukaddes metin uzerinde par^a parga da oka daha dikkatli
ve titiz gali§malar yapacaklardir. Bu gali§malar sirasmda tesbit edilecek sehivlerin bize ulajtinlmasi
halinde sonraki basktlarda bunlarm diizeltilmesi miimkun olacaktir.

Elinizdeki bu mukaddes metni Hz. Osman Mushafi adiyla istifadeye sunmayi qok isterdik. Ancak
incelemelerimiz sonunda onun Hz. Osman'm ozel mushafi olmadigi gibi £e§itli merkezlere gonderdigi
mushaflardan biri de olmadigi sonucuna ula§tik. Bu yiizdendir ki Hz. Osman'a Izafe Edilen MUS
HAF-I §ERIF (Topkapi Sarayi Muzesi Ntishasi) adiyla ne§retmeyi uygun gordiik. Hz. Osman'a daha
yakin bir tarihte kaleme ahndigim tahmin ettigimiz Tiirk ve Islam Eserleri Miizesfndeki niishaya ise
aym gerekge ile Hz. Osman'a Izafe Edilen MUSHAF-I §ERJF (Tiirk ve Islam Eserleri Muzesi Nushasi)
ad mi vermeyi dii§unuyoruz. Zira bu niishamn da, basimi vesilesiyle a<;iklanacagi iizere Hz. Osman'm
mushaflanndan biri olmadigi sonucuna ne yazik ki §imdiden ula§mi§ bulunuyoruz.

Bu vesile ile Topkapi Mushafi uzerinde cah§mamLza izin veren zamamn Kiiltiir bakaru Saym

■

Istemihan Talay'a, bu inceleme metnimizi ba§tan sona okuyarak onerileriyle katki saglayan Prof, Dr.
Bekir Topaloglu ile Dog. Dr. Mustafa Altundag'a, Topkapi Mushafi uzerinde hat incelemesi yaparak
bu konudaki uzmanligini okuyuculanmizla payla§an Prof. Dr. Muhittin Serin'e, bu gah§mamiz sure
since araliksiz ilgi ve te§vikleriyle bizi takip altmda tutan ve yazdigi "Takdim" yazisi tie bu Mushaf-i
§erif uzerinde onemli degerlendirmeler yapan diiniin islam Tarih, Sanat ve Kiiltiir Ara§tirma Merkezi
(IRCICA) Genel Direktorii ve halen islam Konferansi Tejkilati Genel Sekreteri Prof, Dr. Ekmeleddin

Ihsanoglu'na ve nihayet bu mukaddes metnin ara§tirmaalarla ve meraklilariyla bulu§masi igin gerekli
gabayi sarfeden aym Merkez'in Genel Direktorii Dr. Halit Eren'le onun degerli mesai arkada§larma
igten te§ekkiirlerimi sunuyorum.

ALTUNIZADE-USKUDAR / 05.02.2006

Muneccid bu Mushaf icm "Gdrdiigumuz mushafiarm en eskisi" ifadesini kullanmis ve hicri I. yiizyilm sonlanna ait
oldugunu soyiemi^tir (Dir&stit fi Tarthil-hattil-Arabi, s. 55).

Bu Mushaf uzerindeki qahsmalanmiza, Kiiltiir ve Turizm Bakani Savin Atilla Koc/un ozel izniyle ba§lami§ bulunuyoruz.
Mushaf in dijital kamera ile cekimi gercekle§tirilnii$, bu saurlann yazildigi tarih iribariyle (05.02.2006) ayru imM ve ayni
sayfa ve satir duzenlemesiyle bilgisayar ortaminda yazimi tamamlaiimistir. Pek <;ok varakimn eksik oldugu endi$esiyle
ele aldigimiz* ancak muhtelif yerlerinden sadece 16 yapragimn eksik oldugunu, eksik olan bu varaklarin 841 (1437-38)
yihnda Mekke'de bir ba§ka kalem tarahndan tamamlandigim ve bazi yapraklannm da yer degistirdigini tesbit ettigimiz
bu Mushaf uzerindeki ^alismalanmiz araliksiz olarak surdurulmektedir.

— 23 —

BiRINCI BOLUM

ARAP YAZISI

L Arap^a Yazinin Men§ei ve Geli§imi Hakkinda Kisa Bilgi

Arap^a yazinin men§ei hakkinda degi§ik g6rii§ler ileri suriilmii§tur. Bunlardan birine gore bu
giinku Arap yazisi Siiryani alfabesine dayanmaktadir. Diger bir gorii§e gore sozii edilen yazinin ash
Enbar'a dayanmakta olup oradan Hire'ye (Necef), buradan da Hicaz bolgesine intikal etmi§tir. Bir
ii^uncu goru§e gore ise Araplar once Giiney Arabistan'da geli§tirilen ve "miisned" diye adlandinian
bir yaziyi kullanmi§lardir ve bugunku Arap yazisi bu yazidan etkilenerek oIu§mu§tur.

Yapilan en son arastirma ve degerlendirmeler, Arap yazismin Suryani yazisindan herhangi bir
?ekilde etkilenmedigini gostermi?tir. Hire'nin bir medeniyet merkezi olmasi sebebiyle bu yazinin
temellerinin Kuzeyde Enbar oldugu §eklindeki goru§ ilk baki§ta makul gibi gorunuyorsa da burada
halkin Suryani alfabesi kullamyor olmasi, Arap yazismin men?einin bu bolge ile ili§kilendirileme
yeeegini gostermektedir. Aynca bu goru§u dogrulamak ve gerekli kar§i]a§tirmalan yapabilmek i?in
guniimuze ula§mi§ Enbar ve Hire'ye ait metinler de yoktur, Musned diye adlandinian yaziya gelince,
bununla Arapga yazi arasmda gerek harflerin §ekli gerekse kelimelerin yapisi arasmda bir benzerlik
bulunmamaktadir.

£agda§ ara§tirmalar agisindan bakildiginda yukanda sozii edilen g6rii§lere itibar edilmesinin
mumkiin olmadigi anla^ilmaktadir 1 . Aym ara§tirmaiar gostermektedir ki bugunkii Arap yazismin
men§ei Nebac (Nabat) yazisidir. Nitekim gerek islam oncesine gerekse islamiyetin ilk donemine ait
bazi kitabelerin incelenmesi bu gorii§u desteklemekte; Arap yazismin, Nebati yazmin geli§mi$ §ekli
oldugunu ortaya koymaktadir 2 . Bilindigi gibi Nebatiler Orta gag'da §am bolgesinin giineyinde ve Fills
tin'de ya§ayan bir Arap kavmi olup 3 milattan once rv. yiizyilda Akdeniz-Giiney Arabistan ve §am-Misir
hatlarmda siirdiirulen ticari faaliyetleri kontrolleri altinda bulunduruyor ve ticaret kervanlan Nebati
yonetimine vergi odiiyordu. Bu ticari hareketlilik sebebiyle yazi ogrenmek zorunda kalan Nebatiler
once Arami yaziyi kullandilar, zamanla geli§tirdikleri bu yazidan Nebati yazi dogdu. Sonralan Ar^mi
yazidan yava§ yava§ uzakla§an bu yazi Cahiliye donemi Arap yazisma d6nii?tu. Aym ticari hareketli

Miineccid, Dirdsdtfi tanki'l-hatti'l-Arabi, s. 12-13.

Nihad M, qetin, "Arap", DL4, HI, 276.

E, Honigmann, "Nabatiler", M, IX, 1; Muneccid, a.e., 13.

25 —

HZ. OSMAN A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ERir ir.jpkapiSarayi Mii2esi Nushasil

ligin bir sonueu olarak Hicazli Araplarla Nebati Araplar arasinda temaslar ya?andi. Hicazli Araplar,
kiiltiir seviyeleri daha yiiksek olan Nebatilerden etkilendiler. Bu etkilegimin tabii sonueu olarak ortak
degerler ve liana inam§lar olu$tu. Islam oncesi ve sonrasma ait en eski kitabelerin incelenmesi ve
kaynaklarda Nebat yazisimn ozellikleri hakkinda verilen bilgiler de bugiinkii Arap yazisinm Nebat
yazisindan dogdugunu, hatta onun geli§mi§ §ekli oldugunu ortaya koymaktadir 4 .

Yaziyi Mekke'ye ilk defa getiren ki§inin onu Enbarhlardan ogrenen Bi§r b. Abdiilmelik oldugu
belirtilmi§tir. Bi§r Mekke'ye gelip Harb b. Umeyye 1 nin kizi Sahba' lie evlenmif, onun yazi yazdigini
goren SQfyan b. Umeyye (Siifan b. Harb b. Umeyye olmali) ile Ebu Kays b. Abdumenaf bunu kendi
lerine ogretmesini istemi?, o da bu istegi yerine getirmi§tir. Sonra sozii edilen uq ki§i ticaret amaciyla
Taif e gittiklerinde Gaylan b. Seleme es-Sekafi kendilerinden yazi 6grenmi§, daha sonra arkada§lann
dan aynlan Bi§r, Mudar diyarma ve oradan §am'a ge<;mi§ ve buralarda bazi ki§ilere yazi ogretmeyi
surdurmu^ur 6 . ibn Ebfl Davud'un (6.316/929) naklettigi rivayette ise Bi§r yaziyi Siifyan b. Harb'e
6gretmi§, aym rivayette yer alan bilgiye gore Omer b. Hattab; "Mekke'de bulunan Kureysliler yaziyi
Siifyan b. Harb'in babasi Harb b. Umeyye'den ogrendi" demi§tir. Ibn Ebu Davud, Harb'in torunu olan
Muaviye b. Ebu Siifyan'm da yaziyi amcasi Siifyan b. Harb'den ogrendigine dair bir aynntiya yer
vernii§tir 7 . Ibn Kesir'in (6.774/1373) verdigi bilgiye gore de Bi?r yaziyi kayin pederi Harb b. Umeyye
ile kayin biraderi Siifyan b. Harb'e 6gretmi§, Omer b. el-Hattab da Harb'den 6grenmi§tir. Muaviye b,
Ebu Stifyan'in yaziyi ameasi Siifyan b. Harb'den ogrendigine dair bilgi ibn Kesir'in de notlan arasin
dadir 8 . Ebu Amr ed-Danfnin (6.444/1053) zikrettigi bir rivayette ise Harb b. Umeyye yaziyi Abdullah
b. Cud'an'dan, Abdullah Enbarhlardan, Enbarhlar Yemen'den gelen birinden, o da Hz. Hud'un vahiy
katibi Culcan b. Muhim'den 6grenmi§tir 9 .

Bu rivayetlerden anla§ildigma gore, Mekke'ye yazinin kirn tarafindan getirildigi hususunda
rivayetlerde yer alan farkh isimler bir yana, Arap yazisimn bu §ehre giri§inde ve yayih§inda Harb b.
Umeyye ailesi merkez olmu§ ve onemli hizmetler ifa etmi§tir.

Cahiliyye devrini islam! doneme baglayan tarihi siiregten giiniimuze intikal etmi? bir beige bu
lunmamakla birlikte, yazmin Mekke'ye giri§iyle ilgili olarak verilen bilgilerden de anla§ilacagi iizere,
bu donemde ya?ami§ bazi §ahsiyetlerin okuma yazma bildiginde §uphe yoktur. ibnii'n-Nedim'in
zikrettigine gore Halife Me'mun'un Kutuphanesinde Hz. Peygamber'in dedesi Abdiilmuttalib b. Ha
§im'in hattiyla yazilmi$ bir beige bulunuyordu 10 . Bon; senedi niteliginde oldugu anla§ilan soz konusu
beige, sayilan az da olsa bu donemde Arap toplumu icinde okuma yazma bilen bazi §ahsiyetlerin
bulundugimu ve insanlann ozellikle ticari faaliyetlerinde yazi kullandigim kanitlamaktadir. Belazun
bunlardan on yedi kijinin ismini vermekte, ayrica okumayi 6grenmi§, bazilaii ayni zamanda yazabilen
yedi kadindan da soz etmektedir 11 . Ancak o donemde Arap toplumunun geneline baktigimiz zaman
onun okuma-ya^ma btlmeyen (iimmi) bir toplum oldugunda §uphe yoktur. Hatta islam T m ilk donemi

Nihad M Qerin, "Arap", DiA, III, 276; Muneccid, cue., s. 19-22; Ebul-Furuh, ibn Haldun ve resmul-Mushafi'l-Osmam,
$. 13-15; Mustafa Altundag, Hata tddialan $er$evesinde Kur'dn'in Dil ve Yazim Ozdlikleri, s. 28-29.
tbn Ebu Davud, Kitdbu'l-Mesahif, s. 4.

6 Belazun, FutiihuWuldan, s. 457.

7 ibn Ebu Davud, a.e.,s. 4-5.

8 ibn Kesir, Feddilii'l-Kiir'an, s. 26. Muhammed Hamiduilah T m ayni kaynaklari kuilandigi halde Mekke'ye yaziyi ilk getirenin
Harb oldugunu soylemesi ve Bidden hig soz etmemesi, bir sehiv eseri olmabdir (bk. Kur f dm Kerim Tarihi, s. 51).

D3nL cl-Muhkem, s. 26.
10 bk. ibnii'n-Nedim, el-Fihrist, s. 1 3-14.
1 ' BelAzun, FiitfthiiWddan, s. 457-458; Miineccid, Dirdsatfi tnrlhit-hattil-Arabt, s. 23.

— 26 —

ARAP YAZISI

diyebilecegimiz sahabiler devri igin de bu nitelemenin dogrulugunu belirtmek gerekir. Nitekim Hz.
Peygamber orug ibadetinin farz kilinmasmdan sonra 12 ramazan ayinin ba§Iangi; ve biriminin tesbit
§eklini basit bir yontemle ashabina anlatirken "Riz iimmi bir toplumuz, okuma yazma bilmeyiz,.." 13
buyurmu? ve bu beyam ile Resul-i Ekrem, Islam'in geli§inden yakla§ik on be§ yil sonra toplumun
genelindeki ummilik vasfinm devam etmekte oldugunu hatirlatmi§tir.

II. Islam'in Geli§inden Sonra Arap Yazisi

Islam'm geli§iyle yazimn ogrenilmesi konusunda hi^ §uphesiz hizli bir stireg ya§anmi§tir, giinku
Kur'an ilahi mesajini "Oku!" diye ba§latmi§ } okumamn bilgiyi, bilginin aydinlanmayi getirecegine i§aret
etmi§tir H . Bunun tarti§masiz geregi ise bilgiyi giinkii §artlarda en giivenilir §ekilde edinme ve tesbit
etme vasitasi olan yaziyi ogrenmektir. §unu da belirtmek gerekir ki o donemde inen vahiylerin yazil
masi ve ogrenilmesi bir zorunluluktu. Bunun i?in bir taraftan okuma ve yazmada becerisi olan simrlt
sayidaki sahabilerden yararlanikrken diger taraftan bunlarm sayilanmn artinlmasi ve aydinlanmanin
yayginla§tinlmasi igin gereken her §ey yapiliyordu, Okuma yazma ogretimi konusunda sava§ esirlerin
den yararlanmaya da ba§vurulmu§; Bedir Gazvesi'nde alinan esirlerden yazi bilenlerin on musluman
cocuguna okuma yazma ogretmeleri kar§ihginda serbest bjrakilacaklan kararla§tinlmi§ti 15 ,

Hz. Peygamber kendisine gelen vahiyleri, ozel olaiuk se?ip gorevlendirdigi vahiy katiplerine yaz
dirtyordu. Bunu yaparken onlann yazdiklanni kendilerine okutarak kontrol ediyor, bir eksiklik veya
yanh§lik varsa hemen diizeltilmesini sagliyordu 16 , Ali b. Ebu Talib, Osman b. Affan, Omer b. Hattab,
Ebu Bekir, Halid b. Said b. As, Hanzala b. Rebi\ Yezid b, Ebu Siifyan, Muaviye b. Ebu Siifyan, Obey
b. Ka'b ve Zeyd b. Sabit biiyiik sorumlulugu olan bu i§te gorevlendirilen isimlerdendi 17 . Ayrica diger
sahabilerden okuma yazma bilenler gelen ayetleri yazip ezberliyor, kendileri ipn ozel koleksiyonlar
meydana getiriyorlardi. Aym §eyi vahiy katipleri de yapiyor, ozel nushalar olu§turuyorlardL Nitekim
bunlardan bir kisminin ve diger bazi sahabilerin ozel mushaflanyla ilgili bilgilere kaynaklarda yer
verilmi§tir 18 .

Gelen vahiyleri sahabiler arasinda ozel olarak yazma i§i bir olqiide de olsa yayginla§mi§ olmali
ki, Resfll-i Ekrem Kur'an ayetleriniri ba§ka metinlerle kan§tirilmamasi igin "Benden Kur'an di$mda
higbir §ey yazmayin. Kim benden Kur'an di§inda bir §ey yazmi§sa onu imha etsin" 19 §eklinde bir uya

16
17

Oruc. Hz. Peygamberin Mekke'den Medine'ye hicretinden bir bucuk yd sonra §aban ayinda Medine'de farz kilmmistir.
Buhari, es-Saluh f II, 230 (Savm, 13); Muslim, es-Sahih, U, 761 (Siyam, 15).

14 el-Alak 96/1-5.

15 Ibn Sa'd, et-Tabakat, 0, 20; Ahmed b. Hanbel, el-Musned, 1 247; Ebu Ubeyd Kasim b. Sdlam KitabiiVEmml, s. 1 16.
Suit, Edebii'l-kiittab, s. 165.

Miinectid, Dirdsdtfi tdrfhi'l-hattil-Arabi s. 23. Hz. Peygarnberfn vahiy yazimmda ve qesjtli konularda k^tip olarak gorev
lendirdigi 61 saMbinin listesi ve biyografileri ign bk, A'zaml, KuttahiVn-Nebi, s. 30-112.

Ornek olarak !>k, Ibn Ebu Davud, Kitabu'I-Mesahif, s. 50-88, ibn Ebu DavMun zikrettigi rivayederde ^ogunlukla bazi
sahabilerin kiraaderinden s6z edOiyor ve bunlarm bazilannda "mushaf* kelimesi aqik(;a zikredilmiyorsa da ozellikle
bu rivayederde adlan ge^enlerin hepsinin ozel mushaflan bulundugunda ^iiphe yokrur. Bazilanyla ilgili rivayederde
ise bu sozciik a^ik^a zikredilmektedir (bk. s. 53, 74, 83). Diger taraftan yazt yazmayi bilmedigi veya bildigi halde
muhtemelen giizel yazamadigj i^in baskalarma mushaf yazdiranJann da bulundugu anlasilmaktadir. Nitekim ibn
Ebu Davud'un ayru eserinde zikrettigi rivSyetlerde (s. 85-88) Hz. Peygamber'in e§lerinden Ummti Seleme ve Aise'nin,
kendileri iqin birer mushaf yazdirdiklan belirtilmi§tir.
Muslim, es-Sahih, N, 2298-2299 (Ziihd. 72).

— 27 —

HZ 05 MAN "A IZAFE EDILEN MUSHAF-1 SERIF ITopkapi Sarayi Miizesi Nushasil

nda bulunmak geregini duymu§, bu vesile ile sanki herkesin Kur'an ayetlerinin ezberlenmesi yaninda
yazi ile tesbiti iizerinde yogunla§masini istemi§tir, Hz. Omer'in miislumanligi kabultiyle ilgili olarak
anlatilan ve birbirinden farkli olan iki kissadan birinin burada hatirlanmasinda yarar vardir. Bilindigi
gibi kiz karde§inin ve eni§tesinin miislumanligi se<;tigini ogrenen Gmer, ofke ile o alarm evine gitti
guide yazili bir sahifeden Taha suresi'ni okumakta olduklanni tesbit etmigti 20 .

Butiin bu bilgiler yaygm §ekilde bize ula§tinhrken Brockelmann'in "Kur'an ayetlerinin (jogunun
sadece ezberden yapilmi? rivayetlere dayandigi, belki bir kisrmnm tesbitinde yazih metinlerden yarar
lanildigi" §eklindeki anlayi§ini tarihi gergeklerle bagda§tirmak miimkiin gorunmemektedir. Nitekim
Brockelmann bu degerlendirmesinden hemen sonra bazi sahabilerin ozel nushalar olti§turduklanndan
soz etmi§, bunu yapanlar arasinda Obey b. Ka'b, Mikdad b. Amr, Abdullah b. Mes'ud ve Ebu Musa
el-E§'aif nin adlanni zikretmi§tir 21 .

Vahiy katiplerinin kullandiklan imla, o giin i^in Arap toplumunda bilinen ve kullanilan imladan

ba§ka bir §ey degildi. Nitekim Ibn Kuteybe ij^JH rfjfjl ajL*l\ kelimelerindeki elifin vav olarak
yazilmi§ olmasindan soz ederken ilk mushaflann yazildigi donemde yazi bilenlerin bu kelimeleri
vavla yazmak §eklinde bir ali?kanliklan olmasaydi bunlann elifte yazilmasmm daha iyi olacagim
belirtmi^tir 22 . Elde yeterli miktar ve nitelikte yazi malzemesinin bulunmadigi ve hemen hi? kimse
nin okuyacak yazili metne sahip olmadigi bir toplumda yazi ve imlada oturmu§ bir disiplinden soz
edilemeyecegi a^iktir. Aneak inen vahiylerin korunmasi agisindan sadece vahiy katiplerinin o giinkii
Arap toplumunda kullanilan yazi ve imla ile ayetleri tescilleriyle yetinilmemi§, bir taraftan titizlikle
bu yapilirken diger taraftan hizli §ekilde ve biiyiik bir istekle ezberlenmi§, Kur'an ogreniminde yazi
ve ezber birbirlerini destekleyen iki ayri metot olarak birlikte kullamlrru§tir.

Medine doneminde okuma yazma i§i kummsalla§ti. Mesela Abdullah b. Said b. As, Hz. Peygamber
tarafindan Medine'de yazi ogretimiyle gorevlendirilen isirnlerden biriydi 23 . Ayrica Kur'an okumasim
bilenlerin bunu kom§ularma ogretmelerine, kom§uluk sorumluluklan arasinda yer verilmi§ti 24 . Abdul
lah b, Ummii Mektum'un Medine'ye hicret ettiginde Darul-kurra'ya yerle§tirildigine dair verilen bilgi
ise 25 , artik bu donemde Kur'an okuma ve okutma konusunda uzman §ahsiyetlerin yeti§mi§ oldugunu
gosteriyordu. Medine di§indaki bazi yerle§im merkezlerine ayni maksatla muallimler gonderilmesi,
sur'atle aydinlanma programinin bir ba§ka boyutunu olu§turuyordu 26 .

Bu qaii§ma ve $abalar dikkate alindiginda Resul-i Ekrem heniiz hayatta iken vahiy katiplerinin
yazdigi resmi metinler di§mda yazdi vahiy malzemesinin toplu olarak veya dagimk vaziyette saha
bilerin elinde bol miktarda bulundugunu soylemek gerekir. Yine Hz. Peygamber vefat etmeden bazi
sahabilerin Kur'an'in tamamini ezberlemelerinin ve pek gogunun da farkli siireleri ezberlemi? olma
si nin Kur*an T in korunmu§luguyla ilgili olarak ayri bir onemi oldugunda §iiphe yoktur. Sozii edilen
hareketlilikten agikga anla§ilacagi uzere manevi bir co§ku ile musliiman Arap toplumunda okuma
yazma i§i olabildigince yayginla§mi§ ve bu siiregte Arap yazisi hi? §iiphesiz degi§im ve geli§imini de
surdurmii§tur.

22
23

20 Ibn Sa'd, et-Tabakdt, 111, 248; tbn Hi$am. es-Sire, I 366-371,

21 Brockelmann, Tarihu f ledebil-Arabi t 1, 196-197.
Ibn Kuteybe, Edebu'l-katib> s, 177.
ibnu'l-Esir, ikitiV-gabe, III, 262.

24 Kettant, et-Terddbul-iddriyye, I 40-41.

25 bk. tbn Abdiilber, el-istMb, 11, 259-260.

26 Konu ile ilgili diger bazi rivayetler icin bk. Kettani, et-Terdttbu'l-idariyye, I, 41-47,

— 28 —

ARAP YAZ1SI

Hz, Qsman belli ba§li yerle§im merkezlerine gonderilmek uzere mushaf nushalanni t^ogalttirdiktan
sonra bu mushaflarda onun katiplerinin kullandigi imla hig §iiphesiz musliimanlar i<;in bir ornek olu§
turuyordu. Ashabin buyiik gogunlugu herhalde mushaf yaziminda oldugu gibi diger yazilannda da bu
imlaya uymaya <jali$ti. Onlan takip eden tabiin nesli ve daha sonrakiler uzun sure bu imlayi kullandi.

Sonraki donemlerde dilcilerin ge!i§tirdikleri sarf ve nahiv kaidelerine paralei olarak yazi i<;in de
bazi kurallar ortaya gikti; mushaf yazisi di§mdaki yazilarda resm-i kiyasi (er-resmu'1-kiyasi, el-hat
tu'I-kiyasi) veya resm-i istilahi (er-resmu'1-istilahf, el-hattiTl-istilahi) denen imla, Resm-i Osmanrnin
yerini aldi 27 . Mushaflarda Resm-i Osmani korunmakla birlikte erken donemlerden itibaren resm-i
kiyasi ile mushaf yazmanin caiz olup olmadigina dair tarti§malar gundeme gelmi§ olmah lei imam
Malik'e (6. 179/795) konu ile ilgili gorii§u sorulmu§, mushaf yaziminda Resm-i Osmanfye muhalefeti
caiz gormedigini belirtmi§tir (a§. bk.).

Miifessir ve tarihg Ibn Kesir (6. 774/1373), Selef doneminde KM yaziya benzer bir yazi kul
lanildigim belirttikten sonra bu yaziyi Abbasi vezirlerinden hattadigiyla me§hur ibn Mukle'nin (6.
328/940) yeniden diizenledigini kaydetmi? ve daha sonra Ibnul-Bewab Ali b. Hilal (6. 413/1022)
tarafindan daha da geli§tirildigini belirtmi§tir 28 . ibn Kesife gore Ibniil-Bewab'in yazidaki metodu ve
diizenlemesi gayet agik ve iyidir, bu yiizden de kabul gormu§ ve benimsenmi§tir. Adi gegen isimler
bu qah§mayi Arap yazisinin saglam bir yapiya sahip olmamasi sebebiyle yapmi§lardir. Bu yetersizlik
nedeniyledir ki mushaflarda bazi kelimelerin yazih§mda -manayi etkilemese de- farklihklar meydana
gelmi§tir 29 .

ibn Kesir'in bu aqiklamasindan anla§ildigina gore, Ibn Mukle'ye ve hatta Ibnu'l-Bewab'a kadar
olan donemde yetersizliginden soz edilen Arap yazisi ashab doneminde yani yazimn Mekke'ye henuz
geldigi zaman diliminde elbette geli§imini tamamlamamigti. Ama vahiy degerlerinin yaziya ge?irilmesi
ve bu yazili metinlerin yayginla§masinm saglanmasi amaciyla olabildigince kullanimmi siirdiirdu,
hiiiz metodu ile desteklenerek kendisinden beklenen fonksiyonu yerine getirdi.

HI. Arap Yazisinin ve Mushaf Imlasinin Tevklfi Oldugu Iddiasi

Arap yazisinin ortaya giki§i ve geli§imiyle ilgili olarak yukarida verilen ozet bilgilerin di§inda
degi§ik rivayet ve g6rti§ler de mevcuttur. Bunlar icjinde en aykiri ve ilgin$ olam onun tevkifl olduguna,
yani ilahi bir temele dayandigina dair ileri suriilen iddiadir.

1. Ebii'l-Huseyin Ahmed b. Fans b. Zekeriyya el-Kazvinfye (6. 395/1005) gore Arap yazisindan da
once Arap dili tevkifidir. Zira "Allah Adem'e biitun isimleri ogretti" 30 buyurulmu§tun Ayetin tefsirine
dair degi§ik yorumlar bulunmakla birlikte ibn Faris'in tercih ettigi anlayi§a gore Allah Adem'e diger
insanlarla anla§mak igin ihtiyacjlan kadar isimleri 6gretmi§tir. Ayni §ekilde Arap kavminden gelen
diger peygamberlere de diledigi olQude bu ogretiyi surdurmii? ve nihayet bu talim, en miikemmel
§ekliyle Hz. Peygamber'de son bulmu§tur. Tevkifi olmasi sebebiyledir ki Hz. Peygamber'le kemal
mertebesine ula§an Arap dili diger biittin dillerin de en faziledisi ve en zengin olanidir".

27 bk Hamed, Resmii'l-Mushaf, s, 198.

28 Ibn Mukle ve ibnifl-Bewab'in biyografileri ve Arap yazisi uzerinde yaptiklan cak§malar ign bk. Abdulkerlm Ozaydin,
"tbn Mukle 1 '. DIA, XX, 21 1-212; Muhittin Serin, "ibnul-Bewab", DIA, XX, 534-535.

29 Ibn Kesir, FedailM-Kur'an, s. 27.
3a el-Bakara2/31.

Ibn Fans, es-Sahibi fi fikhi'l-luga, S. 31-33, 40

-29 —

HZ. OSMAN'A I7AFE EDILEN MUSHAF-I $ERlF ftopkapi Sarayi Muzes» NushasO

ibn Faris'e gore Arap dili tevklfi oldugu gibi Arap yazisi da tevkifidir, Arapga, Suryanice ve diger
turn yazi ge§itleri Hz. Adem'e dayanmaktadir. Nitekim bu konudaki rivayetlerden birinde Adem'in
turn yazi orneklerini olumiinden 300 yil kadar once camur iizerine yazdigindan ve bunlan pi§irdigin
den soz edilmi§; ancak yeryuziinu sulann kaplamasi iizerine her kavmin, dagilan yazi orneklerinden
eline ge^irdigini sahiplendigi, bu sirada Hz, IsmaiTe de Arap yazisinm isabet ettigi belirtilmi§tir. Bu
rivayete gore Arap yazisi Ismail tarikiyle Hz, Adem'e dayanmaktadir, Aynca Abdullah b, Abbas'in da
"Arapcja yaziyi ilk ortaya koyan Hz, ismaiTdir" dedigi zikredilmijtir 32 ,

Bu ve benzeri rivayetierle temellendirilmek istenen §ey beilidir: Arap yazisi tevkifidir, yani insan
icadi olmayip vahiy iirunudiir. "Oku! Insana bilmediklerini belleten, kalemle yazmayi ogreten Rabbin
en btiyiik kerem sahibidir" 33 ; "Nun. Resulum, kaleme ve kalem tutanlarm yazdiklanna andolsun ki sen
Rabbimn nimeti sayesinde (iddia edildigi gibi) mecnun degilsin" 34 mealindeki ayetler dikkate alindi
ginda Mushaflardaki yazimn da tevklfi oldugu anla§ilacaktir. O halde gerek Hz. Ebu Bekir'in Zeyd b.
Sabit'e yazdirdigi ilk Mushaf m, gerekse Hz, Osman'in daha sonra qogalttirdigi mushaf nushalannin
imlasi vahiy Ue belirlenmi§tir; herhangi bir unsuruna muhalefet etmek caiz degildir.

Ebu Amr ed-Danfnin (6. 444/1053) Muhammed b, Sahnun'dan naklettigi bir rivayete gore ise
Araplar Cahiliyye doneminde de ayni yaziyi kullaniyorlardi ve bu yazi Enbar'a dayaniyordu; yaziyi
Enbarlilar'a ta§iyan zincir ise Hz. Hud'un vahiy katibi Culclin b. Muhim'de son buluyordu 35 . Ibn Faris'e
gore bu zincirin Hz. Adem'e kadar biitiin peygamberleri igine aJacak §ekilde devam ettirilmesi uzak
bir ihtimal degildir 36 .

2. Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b, Osman ibnii'I-Benna el-Merraku§i de (6, 721/1321)
mushaf yazisinda "tevkIP anlayi§ini savunan miielliflerden biridir. Daha <;ok matematik ve astrono
miye dair eserleriyle tamnan ve dint konularda da te'lifleri bulunan Merraktifi 37 , Unvanii'd-delil min
mersumi hatti't-tenzil adh eserinde ilk Mushaflann imlasindaki her bir ozel durum ve farklihgm mana
ile ilgisi bulundugunu ileri siirmu§; buna dair ornekleri ele alarak ilginq gerekgeler ve a^iklamalar
ortaya koymu§tur. Ona gore ilk mushaflann imlasinda hi<;bir §ey tesadufi olmadigi gibi bunda katip
lerin herhangi bir takdiri de soz konu degildir 38 .

Merrakii§i'nin bu ilgin; acjiklamalanndan birkag §6yledir:

a) *i>*j3IVji \juj^ UJlp -ljjlpV (Ya onun canini iyice yakacagim veya onu bogazlayacagun) 39

kavl-i kerimindeki ^j^ilV'da fazla birelif vardir. Bunun sebebi, kesmenin can yakmaktan daha agir
bir ceza olmasidir ve fazla olarak yazilan elif buna i§aret etmektedir 40 .

b) . . . \isj\ Ji y^ ^iJlj (Ayetlerimizi hukumsuz birakmak icin yan§ircasina ugra§anlara en ko
tiisiinden elem verici bir azap vardir) 41 kavl-i kerimindeki )*— kelimesinde, benzeri fiillerin aksine

3a a.e. f s. 34; aynca bk. Zerke§i, el-Burhan, 1, 377,

33 ei-Alak 96/3-5.

34 el-Kalem 68/1-2.
Dani, el-Mukkem, s, 26.
Ibn FSris, es-SdhibififikhiUuga., s, 34-35.
Ihsan Fazlioglu, "Ibmi'l-Benna el-Merrakii$r\ DIA t XX, 530-534.

38 Merrfiku$J, Unvanu'd-delih s, 30 vd.; Zerke§i, el-Burhan, 1, 380 vd,

39 en-Neml 27/21.
Merrdkii$1, a.g.e., s, 56,

36
37

41 Sebe' 34/5.

— 30 —

arap ya;

vav'dan sonra elif yazilmami§tu\ Bunun sebebi buradaki yan§ircasina ko§up ugra§manin batil olmasidir
ve elifin du$mesinde bu ko?usun ve bu yari?in batil olduguna i§aret vardir 42 .

Merrakii§i burada kelimenin elifsiz yaziimasina bir gerek^e yaki§nrabihni$ ise de aym mesa
jm verildigi Hac suresfnde (22/51) ayni kelimenin elifli yaziimasi miiellifin dikkatinden kagmi§
olmahdir. Zira batilin ardindan ko§mak burada da soz konusudur ama, bu ko§u§ elifin dii§mesini
saglayamami§tir.

c) JJI kelimesinde ta'rif harfi olan lam du§mu§tur. Bunun sebebi bu kelimenin gece anlamma
gelmesidir. Gece karanlik oldugundan her §eyi gizler. Burada ta'rif harfi oian lam'i da gizlemijtir 43 .

d) ^JJl ve iS ii\ kelimeleriyle bunlann tesniye ve cemilerinde de taVif harfi olan lam dii§mu§tur.
Qiinkii bu kelimelerin anlammda da belirsizlik vardir. Bu belirsizlik sebebiyle, bir onceki ornekte
oldugu gibi lam gizlenmi^tir 44 .

3. Ayni tercihi benimseyen Ahmed b. el-Miibarek (6. 1 156/1743) ise hocasi ve tasawufta §eyhi
olan Abdiilaziz b, Mes'ud ed-Debbag'dan (6. 1132/1720) dinlediklerinin birkismim bir araya getirdigi
el-Ihriz min keldmi seyyidi Abdilaziz adh eserinde tevkifllik anlayi§mi batini bir yakla§imla ele almaya
gah§rni§tir. Muellif, Bakillani'nin (6.403/1013) "degi§en ve geli§en imla ile de mushaf yazmanin caiz
olduguna" dair gorii§unii ve konu ile ilgili delil ve degerlendirmelerini naklettikten sonra ne saha
biler ne de daha sonra gelen nesiller icjin bu konuda herhangi bir tasarruf yetkisinin bulunmadigim
soylemi§; mushaf yaziminda "tevklFin soz konusu oldugunu, her §eyin Hz. Peygamber'in talimatina,
dolayisiyla vahye dayandigim, bu imladaki fazla veya noksan gibi goriinen bazi harflerin her biri
igin akilla kavranmasi miimkiin olmayan sirlann bulundugunu, bu durumun diger semavi kitaplar
dismda sadece Kur'an-i Kerim'e ozel bir husus oldugunu belirtmi§tir. ibnu'l-Mub&rek'e gore mesela

l}£p kelimesi Kur'an-i Kerim'de ge^en dort ayettn iiqiinde elifle, Furkan suresFnde (25/21) elifsiz
yazilmi§sa bunda insanlardan gizlenmi? ilahi bir takim sirlar ve nebevi bazi gerekgeler vardir; Kur'an-i
Kerim'de bunun pek £ok ornegi mevcuttur, Bazi surelerin ba§inda yer alan ve huruf-i mukattaa diye
adlandinlan harfler iqin de durum aynidir 45 .

4. Qagda§ miielliflerden Muhammed Adil Abdiisselam da tevklf anlayi§i iizerinde duranlardan
biridir. Bu zatm meseleye yakla§irmni, "Bu mushaflar sahabiler tarafindan yazikhgina ve imlasi dahil
her §eyi ile Hz. Peygamber tarafindan onaylandigma gore onlardaki imlanin tevkifi olmasi gerekir.
Hatta bu mushaflardaki yazim kurallanni bizzat Resul-i Elcrem ortaya koymustur" §eklinde ozetlemek
rnumkiindur, Muhammed Adil'in ileri surdugii bir gerekge de Hz. Peygamber'in 12.000 sahabisi ile
tabiin neslinin ve muctehidlerin bu imla iizerinde icmainin bulunmasidir. §u da unutulmamahdir ki
Hz. Peygamber bir §eyi emretmi§ veya onaylami§sa ona uymak vaciptir. Qiinkii "De ki: Eger Allah 1 !
seviyorsaniz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve gimahlannizi bagijlasm,.." 46 buyurulmu§, Hz.
Peygamberden de "... Benim siinnetime ve hidSyete mazhar kilinmi§ Hulefa-i Ra§idm s in sunnetine
sanlimz, . ." dedigi rivayet edilmi§tir. Muellif bu tercihini agikga ortaya koyarken cumhurun goriijunun
de bu dogrultuda oldugunu iddia etmektedir 47 .

42
43

Merraku§l. a.g.e., s. 58; Zerke^i, a.g.e., 1, 382.
Merr^ku^i, a.g.e., s. 136; Zerke^i, a.g.e, t t 428.

44 a.e. ve verier.

45 ibntil-Mubarek, et-ibriz, s. 101 vd,

46 AJ-iimran3/3L

Muhammed Adil Abdussei^m, Kitdb filfarki beyne resmil-Mushafi'^erif ve beyne resmi'l-kav&idiUmlaiyye, s. z-z/2.
Hadis icin fak Ebu Davud, es-Sunen* IV, 201 (Siinen, 6); ibn Mace, es-Stmen, I. 16 (Mukaddime. 6).

— 31 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDlLEN MUSHAF-1 SERlF ITopkapi Sarayi Miizesi Niishasij

Ilk mushaflann imlasinm tevkifi oldugu g6ru§unii savunanlarm genel olarak ve ortakla§a kullan
diklan delillerden biri Deylemfnin (6.509/1115) naklettigi bir rivayettir. Buna gore Resul-i Ekrem
kendisine gelen bir vahyi yazdirmak Cizere vahiy katiplerinden Muaviye b. Ebu Sufyan'i qagirarak

ondan hokka ve kalem hazirlamasini tstemi§; » i^* cv harfleriyle +~*-J\ lj****-^ 4<uto kelimelerini
yazarken nelere dikkat etmesi gerektigi hususunda uyanda bulunmustur 48 , "Tevklf" taraftarlanna
gore bu uyan ve benzeri hususlar, vahiylerin yaziminda katiplerin serbest birakilmadigini, yazimin
vahiy temeline dayah olarak yonlendirildigini kamtlamaktadir.

Mushaf yazisimn tevkifi oldugu iddiasi ile ilgili g6rii§lerimize, Ikinci Bolunriin sonunda yer
verilecektir.

48 Deylemi, el-Firdevs bi me'sunl-hit&b, V, 394; Kurtubi, el-Cami\ XJI1, 353 (Kurtubt, bu rivayetin sahih olmadigina dair
Kadi Iyaz'in gorii§iine de yer vermektedir); Siiyuti, ed-Diirru'l-mensur, I, 28. Deylemfnin bu eserinde 10.000 hadisi
senedsiz olarak bir araya getirdigi, ancak bunlann ^ogunun zayif ve mevzu oldugu belirrilmi§tir (bk. MiictebS Ugur,
"Deylemi, $iruye b. §ehredar", DM, IX, 266).

— 32 —

IKINCI BOLUM

MUSHAF VE RESM-I OSMANI

Kur'an sahifelerinin kitap haline getirilmi§ §ekline "mushaf" denmi§tir fcogulu: mesahif). ibn
Manzur da mushaft "Yazih sayfalan iki kapak arasinda toplayan §ey" diye tarif etmigtir 1 . Bilindigi gibi
Kur'an sahifeleri ilk defa I, Halife Hz, Ebu Bekir zamanmda iki kapak arasina ahnmi§, mushaf haline
getirilmi§tir. Kur'an ayetlerinin tamamim bir araya getiren bu Kitab icjin sahabiler doneminden itiba
ren mushaf teriminin kullamldiginda §iiphe yoktur. Zira sahabi Seleme b. Amr b. Ekva'in hizmetiisi
Yezid b, Ebu Ubeyd, efendisinin Mescid'de namaz kildigi yeri tanunlarken "Mushaf in oldugu yerdeki
diregin yaninda namaz kilar" ifadesini kullanmi§tir 2 .

Siiyutfnm munkati* bir isnadla naklettigi bir rivayete gore ise Kur'an-i Kerim ayetleri iki kapak
arasina alindiktan sonra bu Kitab'a ne ad verilecegi ashab arasinda isti§are ediimi§, "sifr" denmesi
teklif edilmi?, bunu yahudiler kullandigi i<;in teklif kabul gormemi?, Habe§istan'da -mushaf kelime
sinin kullanildigt hatirlatilarak bu kelime 6nerilmi§ ve benimsenmi^tir 3 ,

Yaygin bilgi boyle olmakla birlikte Taberani'nin ve Beyhakrnin naldettikleri bir rivayete gore
"mushaf kelimesini bizzat Resfil-i Ekrem de kuilanmi?, Kur'an-t Kenm'i ezberden okumak yerine
Mushafa bakarak okumanm daha faziletli olduguna i§aret buyurmu§tur*. Aneak, bu rivayeti Hz.
Peygamber'den bize ula§tiran senette yer alan ravllerden Ebu Said b. Avz (Avn, Avd) el-Muktib i<;in
cerh ve ta'dil alimlerinden Yahya b. Main'in bir vesile ile "zaran yok" dedigi, aym alimden gelen
ba§ka bir bilgiye gore onu "zayif bir ravi olarak degerlendirdigi be]irtiimi§tir. Zehebi de Ebu Said'in
biyografisini verirken aym rivayete de yer vererek Ebu Said igin "zayif nitelemesi yapmi§, ibn Haeer
ise bu degerlendirmeyi kabullenerek tekrarlamiftir 5 . Bu duruma gore Hz. Peygamber'e isnad edilen
bu rivayet sahih degildir ve onu zayif bir haber olarak nitelememiz gerekecektir.

Resm-i Osmani (er-Resmul-Qsmani) tabiri ile ifade edilmek istenen §eye gelince, Kur'an metni
iizerinde ?ikacak ihtilaflarin hallinde kaynak te§kil etmesi ve belli merkezlere gonderilmesi amaciy

2
3

4
5

Lisanu'l-Arab, "shf ' maddesi.

Buhari, es-Sahih, 1, 127 (Sal^t, 95); Muslim, es-Sahih, I, 364-365 (Salat, 264).

Suyuti, el-hkdn, I 149, 166; Lebib es-Sald, el-Cem'u's-savti, s. 83. Aynca bk. Ebfl §ame, el-Mur§idu'l-veclz, s. 64.

bk. Taberanf, et-Mu'cemul-kebir, 1, 221, nr. 601; BeyhakI, $uabu'l-iman, U, 407, nr, 2217.

bk. Zehebi, MizdniiWtidal, IV, 530; Ibn Hacer, Usdnul-Mfean, VII, 664-665, nr. 10023.

— 33 —

HZ. OSMAN'A \ZAFE EDILEN MUSHAF-1 $ERiF [Topkapi Sarayi Miizesi NushasO

la Hz. Osman'in yazdirdigi mushaflarda kullanilan imlaya Resm-i OsmSni denmi§tir. Sozii edilen
mushaflar Halife Osman'in emriyle ve onun bizzat olu§turdugu bir heyet tarafmdan yazildigi i?in bu
tabirle me§hur olmu§tur.

L Hz. Osman'in Mushaflari

Mushaflarin imlasiyla ilgili tarti§ma!arin hemen her safhasinda hareket noktasi olan IIL Halife
Hz. Osman'in mushaflari hakkinda kisa da olsa bilgi vermekte yarar vardir. Gerek Kur'an tarihine ve
kiraate dair eski kaynaklarda gerekse gagda§ ara§tirmalarda sozii edilen mushaflar ele alindigmdan
biz bu <;ali§mamizla sadece istifadeye sundugumuz Topkapi Mushafi aqsmdan gerekli gordugiimiiz
olgiide konuya deginmekle yetinecegiz.

ilk mushaflar meselesme ilgi duyan herkesin bildigi gibi Topkapi Mushafi'nin Hz. Osman'nin
mushaflardan bin, hatta Halife'nin §ehadeti sirasmda okudugu niisha oldugu yakin zamana kadar
iddia edilmi§; hatta bu Mushaf in Vhsir'dan Istanbul'a naklini anlatan ve Fatiha suresi'nden once yer
alan tamtim yazisinda bu niishamn Hz. Osman'in "...mubarek hame-i fesahat cameleriyle nika§te-i
sahife-i imla buyurulan keiam-i kadim. .." oldugu, yani bizzat Halife'nin kaleminden gktigi ileri suriil
mu§tun Bu iddia ve yaygm kanaat sebebiyledir ki her yil ramazan ayinda Topkapi Sarayi Muzesi'nde
halkin ziyaretine sunulmasi vesilesiyle imkan bulan herkes onu bu inang ve duygu ile ziyaret etmi§tir.
Ta§kent'te bulunan gok eski bir Mushaf in da Hz. Osman'a ait olduguna inanilmi§, bunu isbat etmek
amaciyla Orta Asya ve Kazakistan Musi u man Ian Dini idaresi Balkan Yardimcisi Ismail Mahdum Ta
rihiil-Mushafil-Osm&ni fi Ta$kand adiyla bir kitap kaleme almi§tir (bk. bibh). Aym iddia, yine istan
bul'da Tiirk ve Islam Eserleri Muzesi'nde 457 numarada kayith Mushaf igin de soz konusudur ve bu
Mushaf in sonunda, 30 (650-51) yilinda onu Osman b. Affan'in istinsah ettigi yazihdir. Bu nushalann
Hz. Osman'in mushaflanndan olup olmadigi hususu, a§agida Council Boluin'de incelenecektir.

En eski kaynaklann ortakla§a verdikleri bilgiye gore Azerbaycan ve Ernie nistan'm fethi sira
smda §arn (Suriye) ve Irak'li musluman askerlerin Kurgan okuyu§larmdaki farkliliklar yuziinden
ihtilaf <jikmi§ti. Bu durumun bir fitneye yol agacagmdan endi§e eden Huzeyfe b. Yeman'in Halife'ye
gelerek endi§elerini ifade etmesi uzerine Hz. Osman, daha once L Halife Hz, Ebu Bekir zamaninda
iki kapak arasma alman ve o tarihlerde Resul-i Ekrem'in e$lerinden Hz, Hafsa'da bulunan niishayi
getirterek ve bu niisha esas alinmak suretiyle yeni mushaf niishalan yazdirmaya karar verdi; Zeyd
b. Sabit, Abdullah b. Ziibeyr, Said b. As ve Abdurrahman b. HSris b. Hi^m'dan olu§an heyeti bu i§le
gorevlendirdi 6 . Heyet, uzerine aldigi gorevi ba§ari ile tamamladi, Hz. Ebu Bekir'in iki kapak arasma
aldirdigi ayetlerden olu§an ilk Mushaf in niishalan bu resm! ?ah§ma ile gogaltilmij oldu.

Sozii edilen nushalann sayisi hakkinda kaynaklarda doit ile sekiz arasinda degi§en farkli rivayedere
yer verilmi§, bu rivayederi degerlendiren gagda§ ara§tirmacilar farkli gorii§ler ortaya koymu§lardir 7 .
Konumuz bu saymin ne oldugunu tam§mak olmamakla birlikte en az alti oldugunu soylemeliyiz.
Zira Mekke, Kufe, Basra ve §am'a gonderilen niishalar biitun kaynaklarda ortakJa§a zikredildigi gibi
kiraatlerinin dayanaklanndan biri de hocalari kadar bu mushaflar olan me§hur yedi kiraat imami da
bu merkezlerde ve bu mushaflari okuyarak yeti§mi§ §ahsiyetlerdir. Kiraat limine dair kaynaklarda

6 Buharf, es-Sahfh, VI, 172 (Fedailu'UKur'an, 3); Mekki b. EbQ Talib, el-tb&ne, s, 28-29: Suytki, el-hkan, 1, 169.

7 Eski kaynakiardaki farkh rivayeder i^in bk. ibn Ebu Davud, Kkabit'l-Mesahif, s. 43; Mekk? b. Ebu Talib, el-lb&ne, s. 29;
ibnii'l-Cezen, en-Ne§r, h 7.

— 34 —

MUSHAF VE RESM-I 05MANI

ve bazi tefsir kkaplannda onlarin okuyu§lanndaki bazi farkliliklardan soz edilirken bu farkliliklann
kendi merkezlerine gonderilen mushafla ilgisine i§aret edilmi^tir 8 .

Ntishalar bu merkezlere gonderilirken bir niishanin da Medine'de ahkonuldugu yine hemen
biitiin kaynaklarda zikredilmekte, Medine kurrasimn okuyu§lan da bu Mushafla ili§kilendirilerek
nakledilmektedir. Tabii olan da budun Zira ba§ka merkezlere mushaf niishalan gonderilirken hilfifet
merkezi olan Medine'nin ihmal edilmi§ olmasi du§unulemez. Buhan ve Muslim'in naklettikleri bir
rivayette, Medine Mescidi'nde sahfibilerden Seleme b, Amr b. Ekva'in namaz kildigi yerle ilgili bilgi
verilirken "Mushaf in oldugu yerdeki direk"ten soz edildigine gore sahabiler doneminde Medine Mes
cidfnde genjekten bir Mushaf bulunuyordu ve bu Mushaf in Mescid'de belli bir yeri vardi 9 . Buna gore
nushalann sayisi en az be§tir. Medine Mushafi dahil olmak iizere bu be§ mushaftan her birinin imla
ve yazim farkhliklarina dair bilgiler ilgili kaynaklarda yer almi§, istisnasiz be§inin imli farkhliklan
me§hur kiraat imamlannin okuyu§lanna yansimi§tir. Yani ilgili kaynaklarin hemen hepsinde Mekke,
Medine, Kufe, Basra ve §am mushaflan arasmdaki farklihklardan soz edilmektedir 10 .

Bu nushalann her bin gonderildikleri merkez ve gevre i<;in "imam niisha" olarak bilinmeWe bir
likte bunlann hepsinin imami kabul edilen ve "Imam Niisha" denildiginde kastedilen bir ba§ka ve asil
imam niishadan soz edilmektedir ki bu da Halife Osman'in kendisi i<;in yazilmi§ olan mushaftir. Bu
nushayi da digerlerinden ayiran imla farkhliklarina yine kaynaklarda yer verilmi§tir ! '. Bu nushayi da
ekledigimizde Hz. Osman'in yazdirdigi mushaflarm sayisi altiyi bulmaktadir. Bu aid niishanin di§inda
Bahreyn ve Yemen'e gonderilen niishalardan soz edUerek Hz, Osman'in yazdirdigi mushaflarm sekiz
adet oldugunu ileri surenler var ise de 12 , kaynaklarda bu iki niishaya ait her hangi bir ize ve bunlann
imla ozellikleriyle ilgili bilgilere rastlanmamakta, kiraat imamlanndan herhangi birinin okuyu§u ile
ili§kilendirildiklerine dair bilgi bulunmamaktadir.

Hz, Osman'in mushaflanmn bugiin nerede olduklan, hie olmazsa bazilarimn guniimiize ula§ip
ula§madigi hususu, kanaatimizce Kur'an Tarihfnin en onemli sorularmdan biridir ve ne yazik Id bunun
olumlu bir cevabi yoktur. Her birinin zaman iginde nerelerde bulunduguna dair eski kaynaklarda bazi
bilgiler mevcut ise de bugiin "bunlardan filan niisha §u kiitiiphanede korunmaktadir" deme imkamna
sahip degiliz. £agda§ bazi muellifler eski kaynaklarda iz siirerek soz konusu nushalann tarihine 151k
tutmaya gah§mi§larsa da giktiklan yolcuiugun her birinde en gok yedi-sekiz asir ilerledikten sonra takip
ettikleri izler bir yerlerde belirsiz hale gelmi§, bir siire sonra da kaybolmu§tur 13 . Sava§lar, yanginlar
vb. afet ve olaylann ardindan zayi olduklan veya kaybolduklan sanilan bu mushaflar hakkinda net
bir §ey soyleme imkani ne yazik ki yoktur, Kanaatimizce bu durum, islam diinyasmin tarih igindeki
en buyiik zaaflarmdan biridir. Ancak Kur'an'm korunmu§lugu agisindan, bu sonucun elbette onemi
yoktur, Zira Kur'an, tarihinin her doneminde ve biitun islam toplumlannda binlerce ki§i tarafindan
ezberlenmi^ donemine ve toplumuna gore onlarca, yiizlerce ve binlerce niishalan yazilmi§tir.

11
12
13

Misal olarak bk. ibnu'l-Cezeri, en-Nefr, I, 303; II, 220, 222-223, 242, 245, 250, 254, 255, 257, 259, 263-265, 267, 269,

270, 271, 280, 281, 309, 310-311, 315, 329, 334, 336, 337, 341, 353, 363, 365, 367, 370, 373, 380, 382, 384. 401.

Buharf, es-Sahih, I, 127 (Saldt, 95); Muslim, es-Sahth, I, 364-365 (Salat, 264).

Bu be§ mushafla Istanbul Topkapi ve Taskent mushaflan arasinda telaffuzla, keJimelerin yapisiyla veya had" fazlaligi

ya da eksikligi ile ilgili farkhliklar icm bu inceleme metnimizin sonundaki ^izelgeye bakiniz,

Misal olarak bk. Ibn Ebu Davtid, Kitabu'l~Me$ahif, s. 37-39.

bk. Ibntn-Cezeri, en-Ne§r t I, 7.

ibn Keslr Fedailiil-Kur'dn adh eserinde (s. 26) §am niishasmt Dimask Camii^nde gordugiinti soylemekte olup gerek bu
niishanin, gerekse digerlerinin akibetiyle ilgili bilgiler ve degerlendirmeler i<;in bk. Muneccid, Dirasai ft tarihi'l-hat
tn-Arabu $. 45 v±; Hamed, Resmii'l-Mushaf, s. 188-195; Ismail Mahdum, Tanhill-Mushafil-Osmdm fi To$kand, s. 19
vd.; Mustafa Mrundag, "Istanbul Topkapi Mushah Hz. Osman'a mi aittir?", Marife, 2002/1, s, 58-66.

— 35 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I SERlF |Tcpkap« Sarayi Mu2esi Nijshasi)

Bugiin kiitiiphanelerde muhafaza edilmekte olan en eski mushaflardan bazilan muhtemelen
bu ilk niishalardan veya en azindan onlardan yazilanlardan istinsah edilmi^tir. Bazi muste§riklerin
gogu defa on yargili degerlendirmeleri bir yana, Kur'an'in korunmu§lugu konusunda miislumanlann
en kiiquk bir §iiphesi bulunmamaktadir. Ancak Hz, Osman'in muslumanlara en degerli emaneti olan
ilk mushaf niishalanna sahip olmak, hiq §uphesiz islam iimmeti igin her hatirlandiginda son derece
heyecan verici bir §ey olurdu. Ne yazik ki bugiin bu heyecanin yerini bu niishalara duyulan tahassiir
almi§tir. Asil mushafiann akibetiyle ilgili olarak gerqek bu olmakla birlikte bazi ulkelerde bulunan
KM hatla yazilmi? bazi eski mushaflarin, Hz. Osman'in mushaflandan biri, hatta §ehit edildigi sirada
okudugu mushaflar oldugu iddia edilmi$tir.

Biz bu gali§mamizda soz konusu mushaflardan ikisi iizerinde durarak bunlan tamtmaya ve
Hz. Osman'in mushaflan olmadiklanni izah etmeye <;ah§acagiz, Bunlardan biri Ta§kent Eski Eserler
Mtizesinde, digeri istanbul Topkapi Sarayi Miizesi Kutuphanesf nde bulunan niishadir 14 . Zira mevcut
en eski mushaf niishalan arasinda Hz, Osman'in mushaflan olarak en 90k §6hret bulan mushaflar
bunlardir.

II. Mushaf Yaziminda Resm-i Osmani'ye Uymamn Hiikmii

Mushaf yaziminda Hz. Osman'in mushaflannda kullanilan imlaya aynen uymamn gerekliligi,
bir ba§ka ifade ile bu imlaya muhalefetin caiz olup olmadigi meselesinin, ilk donemlerden itibaren
ilim adamlannin giindeminde yer aldigi anla§ilmaktadn\ Bazi Slimier mezkiir mushaflarin imlasma
aynen uymamn gerekli hatta zorunlu oldugunu soylerken, bazilan gerekli olmadigim ileri surmii§,
hatta bunun yanh§ olacagini soyleyenler bulunmu§tur. Iki gorii§ arasinda "ihtiyatli yoI"u tercih eden
ler de vardir.

1* Resra-i Osmani'ye Uymayi Gerekli Gorenler

Tevkifilik anlayi§lanyla ilgili goru§lerine bir onceki boliimde yer verdigimiz alimlere ve onlann
iddialanni benimseyenlere gore geli§en Arap yazisi ile mushaf yazmak caiz degildir, Zira bu imlanm
kaynagi vahiydir. Bir §ey vahiy ile belirlenmi§se ona muhalefet edilemeyecektir. §uphe yok ki bu
belirlemede izah edilebilecek veya edilemeyecek bir takim hikmetier ileri suriilecektir. Nitekim bu

14 Bu <;ahsmamizin inceleme konusu olmarnakla birlikte Kahire'de el-Meshedul-Huseyni'de bulunan ve Hz. Osman'in
mushaflarmdan biri oldugu iddia edilen niisha ile istanbuTda Turk ve Islam Eserleri Miizesi Kuril phanesinde 457 nu
marada kayitli olan ve sonunda ^^Jj i^ ^ JU* & £U** <jS (Onu 30 yihnda Osman b. Affan yazdi) ibaresi yer alan
Mushaf hakkinda buraya bir not diismemizde yarar vardir, Bunlardan Kahire nushasinin sozii edilen nushalardan biri
olmadigi ve Misir valisi Abdulaziz b. Mervan (6.85/704) tarafmdan yazdinlmis olabilecegi soylenmis. (bk. Miineccid,
Dirdsdt fl larihiVhattii-Amhl s, 53), ancak bu kanaate nasil ulasildigindan soz edilmemistir. Biz bu nushanin Hz.
Osman'in mushaflarmdan biri olmadigi seklindeki bu gdriisu paylasirken bu goriisun sahibi tarafmdan kitabinda yer
verdigi halde degerlendirilmedigi anla§dan bir fotografta bunun delillerinden birinin de mevcut oldugunu belirtmek
istiyoruz. Zira bu nushadan alman Bakara suresi'nin son ayederiyle Al-i imran suresi'mn ilk ayederinin yer aldigi fotogran
inceledigimizde goruyoruz ki, Bakara suresfntn 286. ayetinin sonu *** U^li seklinde yazilmistir (bk, Resim: 6). Yani
ya ile yazilmasi gereken J* cer harfl elif le imla edilmi§rir. Halbuki bu kelime, Hz. Osman'in mushaflanntn hepsinde
ya ile yazilmistir (bk. Mehdevi, Hicaii mesdlufil-emsar, $. 89; Dant, el-Mukni', s. 65; Ebu Davud, Muhtasam't-Tehyth* II T
75-76; ibn Vesik, el-Cdmi\ s. 58). istanbul'da Turk ve islam Eserleri Muzesi'ndeki niishaya gelince: bu MushaPin da Hz.
Osman r a ait olmadigim soylemeliyiz. Zira Mushaf siyah miirekkeple harekelenmis (hareke yerine noktalar konmu§),
tahmls ve ta f slr i§aretleriyle sure ba^Iannda sQre adlanna yer verilmi§tir. Hz. Osman'in mushaflannda boyle seylerin
bulunmadigim biliyoruz.

— 36 —

MUSHAF VE RESM-I OSMAN?

alimlerden bir kisiru soz konusu imlada fazla veya eksik goriilen hususlara bazi gerekgeler bulmak
iqin ugra§mi§lar } diger bir kismi da bu tur omeklerde bizim aklimizin ermeyecegi sirlann ve ilahi
hikmetierin bulundugunu ileri surmii§Ierdir.

a) Imam Malik b. Enes (6. 179/795) geli§tirilmi§ imla ile mushaf yazmanm dogru olup olmadigina
dair sorulan bir soru uzerine Hz. Osman'in mushaflarmdaki imlaya muhalefeti dogru bulmadiguu ve
bu mushaflara uymanin gerekli oldugunu belirtmi§tir. Malik yalniz imla konusuna degil, mushaflann
harekelenmesi i§ine de olumsuz yakla§nu$, ancak Kur'an ogretiminde kolaylik olsun diye tjocuklar
igin yazilacak mushaflarda Resm-i Osm&nt'ye muhalefet edilebileeegini belirtmi§tir ls . Onun gocuklar
igin ortaya koydugu bu yakla§un, imla ile ilgili tutumunun tevklfilik anlayi§i ile ilgisi bulunmadigim
gostermektedir.

b) Ahmed b. Hanbel (6, 241/855) ise daha olumsuz bir iislup kullanarak "Osman'in mushafinin hat
tma herhangi bir ya veya vav, ya da elif ve diger hususlarda muhalefet etmek haramdir" demi§tir 16 .

c) BeyhakI (6. 458/1066), mushaf yazanlann ilk mushaflann imlasina aynen uymalari ve onda
herhangi bir degi§iklik yapmamalan gerektigini belirtmi§, gerekqe olarak da katip sahabilerin kendi
lerinden daha bilgili ve her bakimdan daha giivenilir kimseler olduklari uzerinde durmu§tur 17 ,

d) Zemah§eri (6. 538/1144) ise J^Jt tJu JU l^lij kavl-i keriminde 18 yer alan LLJ mn lam'inm

mushaflarda \1* dan ayn yazilmasmdan soz ederken bunun Arapga yazi kurallarina uymadigim soy
lemi§, ancak mushaf hattimn "degi§tirilemez bir uygulama" oldugunu belirtmi§tir 19 .

e) Kur'an ilimlerinde ve ozellikle resm-i hatla yakin ili§kisi bulunan kiraat ilmi alaninda pek
gok eser vermi§ olan ibniil-Cezeri (6, 833/1429), once Hz. Osman'in yazdirdigi mushaflann imlasi
uzerinde ashabin ittifaki oldugunu hatirlatmis, sonra Arap yazisimn bilinmesi gereken bazi kurallan
bulundugunu, mushaflardaki imla bu kurallara genellikle uygun olmakla birlikte onun di§ma <;ikan
unsurlan da ihtiva ettigini belirtmi§tir. ibniil-Cezeri, bu farkhliklarin her bin igin -daha once goru§une
yer verdigimiz Merraku§fnin yaptigi gibi- zorlamah gerek<;eler arama yerine "Bu farkhhgin sebeple
rinden bir kismini biliyorsak da digerlerini bilmiyoruz" diyerek kendince ihtiyath bir yakla§im ortaya
koymu§, sonuc olarak mushaf yazismda bu imlaya uymanm gerekliligi uzerinde durmu§tur 20 .

f) "Tevklf" anlayi§ma bir onceki bolumde kisaca yer verdigimiz Muhammed Adil Abdiisselam'a
gore mushaf yaziminda Resm-i Osmani'ye uymak, farz derecesinde vaciptir. Onunla amel edenler
sevap kazamrlar, muhalefet edenler giinaha girecekleri gibi kendilerine lanet edilir. Nitekim Hz.
Peygamber alti ki§iye lanet etmi$, bunlara Allah'in da lanet ettigini s6ylemi§tir. Bu alti ki§iden biri
Allah'in kitabina ilavede bulunan, digeri ise onun siinnetini terk edendir. Anla§ilan o ki muellif, me

sela Fatiha sOresindeki diU kelimesi Hz. Osman'in mushaflannda elifsiz yazildigi halde onun ^UU
jeklinde elif h yazilmasmi Allah'in kitabina ilave ve Hz. Peygamber'in siinnetine muhalefet olarak
degerlendirmekte, bunu yapanlarm lanedendigini iddia etmektedir. §u halde kimin elinde Resm-i

15
16

17
18
19
20

D&ni, el'Muhkem, s, 11.

Dant, et-Mukni', s. 9-10; Zerke$i, el-Burhan, I, 379. Dani imam Malik'in yukanda zikredilen gdrii§unu naklettikten

sonra islam alimleri arasinda bundan farkli du$iinen bulunmadigim belirtmi^tir.

BeyhakI, $uabii'l-iman, II, 548.

el-Furkan 25/7.

Zemah^eri, elKe§§af y HI, 265;

ibnu'l-Cezeri, en-Ne$r, 11, 128.

— 37 —

Z OSMAN'A tZAFE EDlLEN MUSHAF-I $ERiF (Topkapi Sarayi Muzest Nushasil

Osmanfye uymayan bir mushaf varsa, ozellikle hattat Hafiz Osman'in 21 yazdigi mushaflar bulunuyorsa
bunlar derhal temiz bir yerde yakilmahdir 22 .

g) Qagimiz yazarlarmdan Muhammed Tahir el-Kurdi, mushaflardaki imla konusunu, bilmemiz
miimkiin olmayan bir "hikmet"e dayah "sir" olarak ele almi§, mushaf yaziminda ona uymanin vacip
hiikmunde oldugunu soylemijtir. Ona gore Resm-i Osmanfnin ozelliklerini agklamak iizere ileri siirii
len fikirlerin hi^bir dayanagi yoktur ve biitun bunlar sahabilerden sonra ortaya konmu§ yorumlardir.
Onlar herhangi bir yazi veya imla kaidesini dikkate almaksizm ve bizim bilmedigimiz bir hikmete
dayah olarak bu imlayi ortaya koymu§lardir. Gergek §udur ki» sozii edilen imla bize sahabe neslinden
bu §ekliyle ula§mi§, bundaki sirlar hig ldmseye bildirilmemi§tir. Burada bir "tevklf f de soz konusu
degildir. Bu imlada yer alan ve geli§kili olan §eyleri a^iklayabilecek olanlar sadece sahabilerdir. Bu
da ancak onlar kabirlerinden kalktikJan zaman miimkiin olacaktir 23 .

h) Son olarak Misir el-Camiul-Ezher Fetva Heyeti'mn g6ru§iine yer vermekte fayda vardir, 1355'de
(1936) bir soru iizerine verilen ve Mecelletii't-Ezher'de yayimlanan bir fetvaya gore mushaf yaziminda
orijinal imlaya uyulmahdir. Qiinkii Kur'an-i Kerim ayetleri Hz. Peygamber'e inzal edildiginde yaziya
ge^irihyor ve onun zamanmda hep bu iml§ kullaniliyordu. Bunda herhangi bir degi§iklik de olmadi.
Hz. Osman'in mushaflan bu imla ile yazilip qe§itli merkezlere gonderildi. Ashab Hz. Osman'in bu
tasarrufunu onayladi, buna kar§i gikan da olmadi. Mushaflar daha sonra tabiiler, onlardan sonra gelen
nesiller ve miictehid imamlar donemlerinde hep bu imla ile yazilmaya devam etti. Onlann i^inden
hig kimse qtkip mushaflann geli§en imla ile yazilmasi fikrini ileri siirmedi 24 .

Mushaf yazisinda Resm-i Osmanfye uymanin gerekliiigi iizerinde duran ve bunu tevklf anlayi§iyla
ili§kilendirmeksizin ileri suren alimlerden bazilan gorii§lerinin gerekgelerine de deginirken bazilan
gerekqeden soz etmemi§lerdir. Onlann bu g6rii§lerinin gergekten tevklfilik anlayi§indan mi, yoksa
ba§ka miilahazalardan mi kaynaklandigi hususu agik olmamakla birlikte tercihlerinin bazi gerekgeleri
oldugunda §uphe yoktur. Ozellikle orijinal metnin aynen korunmasi hususundaki duyarhliklanmn
burada oncelikle zikredilmesi gerekir. Ayrica sahabi katiplerin bilgi ve becerilerine, tecriibelerine,
dikkatlerine, dolayisiyla yaptiklan i§e giivenmenin yam sira onlara kar§i duyulan sayginin da bu ter
cihte etkisi oldugu kabul edilmelidir. Diger taraftan geli?en imlaya paralel olarak mushaf yazisinda
yapilacak degi§ikligin hatira gelmeyen bazi tahrif ve sapmalara yol acabilecegi endi?esinin ve mushaf
yazisi konusunda islam iimmetinin birliginin ancak bu imla ile saglanabilecegi inancimn bu duyarhhk
uzerinde etkili oldugunu soylemek, bunun ozellikle o donem i?in yerinde ve gerekli bir duyarhhk
oldugu nu kabul etmek gerekir.

21 Hafiz Osman (5. 1110/1698), Osmanlilann meshur hattatlarindan oiup 1069'dan (1659) olumline kadar yirmi be§
mushaf yazmisur, Bunlardan 1097 (1686) tarihli mushaf 1298'de (1881) Padi^ah II. Abdulhamid'in emriyle bastmJ
mis. ve butun islam dimyasina dagmlmisur. Aynca birkac. mushafiiun daha bastmldigi beiirtilmektedir (bk. M. Ugur
Derman, "Hafiz Osman", DM, XV, 98-99). Muhammed Adil Abdusselam'in ozellikle H£ftz Osman'a §iddeUe kar§i cdus.
sebebinin, kismen gelismis. imla ile yazilan bu mushaflann islam dunyasmda devlet guciiyle yayginlik kazanmasi oldugu
anla§ilmaktadir.

22 Muhammed Adil Abdusselam, Kitah fi'l-farki beyne resmil-Mushafi's-fertf ve heyne resmi'l-kavaidiUmlaiyye, s, 54-55.
Miiellifin sozunii ettigi hadis igin bk, Tirmizi, eLC&miu's-sahih, N, 457 (Kader, 17).

23 Muhammed Tahir el-Kurdi, Tanhul-Kurftn, s. 7 y 98-99, 103 t 153, 154 r 156.

24 Mecelktiil-Ezher, VIl/1, s. 730. Mistfin kadlm miiesseselerinden Ezher'in goru§u bu olmakla birlikte Kahire'de Amire
matbaasmda bu fetvadan 24 yil once (1330/1912) Resm-i Osmani'ye hie uymayan bir mushafin basildigini biliyoruz.
Kitapcilarda bulamayacagimiz bu baskuun bir nushasmi Siileymaniye Kutuphanesi'nde (Diigumlu Baba, nr. 1/m. 7)
gormek ve Incelemek miimkundiir.

— 38 —

MUSHAF VE RESM-'I OSMANl

Hz. Osman'in mushaflarmdaki imlaya uyulmasinin geregi uzerinde durulurken bazi kaynaklar
da bu mushaflardaki yazimn <;e§itli kiraatleri icraya elveri§li oldugu gerekgesinden de soz edilmi§,
bu gerek^eyi daha gercekg bir ifade kullanarak "mumkiin oldugu kadar" kaydiyla ifade edenler
olmu? 25 , geli§en imla ile yazilaeak Musha
ileri suriilmujtur.

2. Resm-i OsmanTye Uymayi Gerekli Gormeyenler

Bazi alimler ilk mushaflardaki iralanm tevklfi oldugunu kabul etmedikleri gibi mushaf yazarken
bunlann imlasina uymamn da gerekli olmadigini s6ylemi§ierdir.

a) Bu goru?iin onciilerinden biri Ebu Bekir ei-Bakillani'dir (6. 403/1013). Bakillanfye gore Kur*
an'in nassinda mushaflarm belli bir imla ile yazilacagma dair bir i§aret olmadigi gibi Resul-i EkrenVin
siinnetinde de bunu belirleyici bir husus bulunmamaktadir. Bu meselede icma-i iimmetten ve §er1
bir kiyastan da soz edilemez. Hz. Peygamber ayetler indikge katiplerine onlari yazmalarmi emretmij,
onlann online herhangi bir yazi kurah koymami§tir, Bu yiizdendir ki mushaflarm yazilan arasinda
imla farkhliklan meydana gelmi§tir. (Jiinkii katibin biri kelimeyi lafzin agizdan giki§ina uygun olarak
yazarken digeri aym kelimeyi dil bilgisi ve halkin onun yapisim tanimasi sebebiyle bir harfi hazfederek
veya bir harf ekleyerek yazmi§ olabiliyordu. Mushaf yazimi i^in ozel bir imlanin soz konusu oldugunu
iddia edenlerin, bu g6rii§lerini isbat igtn onaya koyduklan herhangi bir delilleri de yoktur 26 .

b) Izzuddin b. Abdiisselam'a (6. 660/1262) gore artik ilk mushaflardaki imlS ile mushaf yazmak
caiz degildir. Bu konuda geli§mi§ hattm tercih edilmesi gerekir. Aksi takdirde orijinal imla ile yaziyo
rum derken bazi cahillerin hatalar yapmasma zemin hazirlamak kaginilmaz olur 27 .

c) £agda§ Turk alimlerinden Ismail Hakki Izmirli de ilk mushaflarm imlasinda tevkifiligin soz
konusu olmadigini belirttikten sonra asil amacin yazi degil, Kur'an*in hifzi oldugunu s6ylemi§tir.
Hz. Osman'm Kur'an-i Kerim'in niishalanni gogaltmak tizere gorevlendirdigi katiplere: "Aramzda
ihtilaf ?iktiginda Kurey§ liigati uzere yazin" demesi de sure ve ayetler veya kelimelerle degil, iml§ ile
ilgilidir. Nitekim Zeyd b. Sabit ile Said b. As arasmda "tabtit" kelimesinin imlasinda ihtilaf gikmi$,

Said aqik u ta" ile o^LJl, Zeyd ise yuvarlak "ta" ile s^hil yazilmasim istemi§ti. Halife Hz. Osman'in
goru§une muracaat ettiklerinde o agik "ta" ile yazilmasim emretti. Izmirlfye gore mushaf yaziminda
ilk mushaflann imlasina uymak giizel olsa da vacip degildir. Zamammizda ali$ilan imlayi kullanmak,
halkin ihtiyaei a^ismdan daha uygun olur 2 *.

3. "Ihtiyath YoPu Tercih Edenler

a) Zerke§i (6. 794/1392), Imam Malikle Ahmed b. Hanbel'in ve Ibn Abdiisselam'm yukanda
yer verdigimiz goru§lerini aktanrken ilk mushaflara uyma konusunda bu iki mezhep imamini kendi
donemleri igin hakh bulmakla birlikte, bugiin ilmin canh ve duyarh oldugu bir donemine gelindi
ginden soz ederek artik aym imla uzerinde durmamn kan§ikliga yol agacagina dair endi§esini dile
getirmi§ 3 izziiddin b. Abdusselam'm goru§iinun de aym gerekcjeye dayandigini belirtmi§tir. Ancak
Zerke§i bir taraftan bu tesbiti yaparken diger taraftan bunun kesin bir kural olarak algilanmamasi

25 Ziirkan! , Mendh ilii Urfan, I, 366.

26 Bakillani, el-Intisdr lil-Kur'an, s. 375.

27 Zerke?!, d-Burhan. I, 379.

Ismail Hakki izmirli, TarilU Kur'&n, s. 19.

— 39 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I SERIF [Topkapr Sarayi Muzesi Nushasr)

gerektigine i§aret etmi§, cahillerin cehli sebebiyle eskilerin dogru yaptiklan bir §eyi terk etmenin de
gerekli olmadigim sozlerine eklemi§tir.

Anla§ilan Zerkegi, ihtiyatb bir yol izlemekten yana olup bir taraftan halk i<jin geli§tirilmi? imla
ile mushaf yazimi hususunda izziiddin b. Abdiisselam'a katilirken diger taraftan bunun mutlak bir
uygulama olmak yerine ozellikle uzman ki§iler tarafindan kullanilmak tizere Resm-i Osmani ile de
mushaf yazirninm surduruimesi ve bu orijinal imlanm korunmasi gerektigini dii§unmektedir. Zerke§i
ayrica el-Burhan fi ulumVl-Kur'an adli eserinde ibnu'l-Benna el-Merraku§rnin zorlamali atjikJama
lanna geni;<;e yer vermi§, buna ge^meden once de ilk mushaflann imlasinda fazla, eksik yahut da
telaffuz esas ahnarak yaziimi§ harflerin mevcudiyetinden soz ederek bunda gizli hikmetler ve onemli
sirlarm bulundugunu ileri surmu§tiir. Merraku§i'nin agiklamalanna geni§ olarak yer vermesinden de
anla§ilacagi iizere Zerke§i ? orijinal imlanm tevklft olduguna kesin olarak inanmasa da bunun ihtimal
dahilinde bulundugunu dii§unmekte, buna bagli olarak bu imlanm korunmasmdan yana oldugunu
gostermekte, ote yandan halka kolaylik saglamak ve muhtemel yanh§liklara meydan vermemek
amaayla mushaflarda geli§mi§ yazinin kullanilmasinda sakinca bulmamaktadir 29 .

b) Qagdas muelliflerden Muhammed Abdulazim ez-Zurkan? konu ile ilgili tara§malan naldettikten
sonra Zerke§fnin biraz once yer verdigimiz g6rii§unii zikretmi?, bu gorii§un iki agidan ihtiyadi bir
yakla§im oldugunu soylemi§tin Bunlardan biri her asirda Kur'an'in herkesin bildigi yazi ile yazilarak
halki yanli§ okumaktan ve kan§ikliga meydan vermekten uzak tutmak, digeri uzman ki§ilerin oku
yacagi orijinal imlayi muhafaza etmektir. Zurkani'ye gore bu, ihtiyadi bir yoldur ve ihtiyat, ozellikle
yiice Kitab'in korunmasi soz konusu ise, dinin de istedigi bir §eydir™. Ancak Zurkani bir taraftan
bunu soylerken diger taraftan Resm-i Osmanfnin ozelliklerini ve faydalanm anlatmasi sirasinda bu

imlanin gizli ve ince bir takim manalara delfileti bulundugunu zikretmi§; oJl UU^ *L— JU ayetinde 31

yer alan oJL kelimesindeki fazla ya'nin, Allah'in semayi yaratan gucunu yuceltmeye i§aret etrigini
soylemistir 32 . Zurkani'nin bu ifadesi kar§isinda yukanda zikredilen ihtiyattan soz etmege gerek olup
olmadigi, zira buradaki ya, gerqekten Zurkani'nin dedigi gibi bir manaya i§aret ediyorsa bu takdirde
onun korunmasinin ihtiyatin da otesinde zorunlu olup olraayacagi sorulan hatu*a gelmektedir.

c) Yine gagda? muelliflerden Subhi Salih, ibn Abdusselam m gorii§une anfta bulunarak bu gorii
§iin (aslinda muellifin Ibn Abdiisselam'm gorujuyle kan§tirdigi Zerke§fye ait gdrii§un) daha isabetli
oldugunu belirtmi?; herkesin "biiyiik bir dini sembol" oldugunda birle§tigi Resm-i Osmani'nin ilga
edilemeyecegini, ancak bu orijinal metni avam tabakasmm okuyamayacagi hususu dikkate alinarak
yaygin §ekilde kullanilan hatla onlar tqin mushaf basmanin dogru, hatta gerekli oldugunu soylemi?
tir 33 .

29 Zerke?i, el-Burhan, I, 379-380. ibn Abdusselam'm ve Zerke^nin gdru§Ierini degerlendiren bazi miiellifler (mesela
Muhammed Abdulazim ez-Zurkini Mcnahilu'l-irfan'da [I, 378] ve Subhi Salih Mebahisfl ulumVl-KurWda [s. 280])
kanaatimizce -merindeki teknik diizenlerae ve noktalama yetersizligi sebebiyle- bu iki zata ait ibarelen birbiriyle ka
n§tirmi§lar, oj^JL . . . t Juij ^' ^Ssij diye ba§layip son bulan ve Zerke§i'ye ait oian ifadeyi, ibn AbdiisselanVm sdzuniin
devami gibi du§tinmu§lerdir. Bu cumlenin Zerke^rye ait oldugu, KastallanTnin Letdifil l-i§&r&£da 0, 279) ve Ibnu'l-Benna
el-BagdMVnm khdfii fudaldil-be^efde (I, 81) ayni ibareyi nakilleri sirasindaki ifadelerinden ve ayinmlanndan a^ikqa
anla§ilmaktadir (aynca bk. Hamed, Resmu'l+Mushaf, s. 200-201).

30 Zurkani, MendhMUrfan, I 378-379.

31 ez-Zariyat 51/47.

32 Zurkani, o.e., I, 367.

33 Subhi Salih, Mebahisfi ulumil-Kur'an, s. 280.

— 40 —

MUSHAF VE RE5M-! OSMA

HI. Hz. Osman'in Mushaflarmda Lahin ve Imla Hatalan Bulundugu iddiasi

Kur'stn-i Kerim'in bazi yerlerinde lahin (lahn, gramer kaidelerine aykinlik) bulundugu ve Hz.
Osman'in mushaflannda imla yanli§larinin yer aldigi ileri suriilmii§ ve tarti§ilmi§tn\ Lahin iddiasiyla
ilgili olarak ce§itli rivayetler varsa da bu iddia daha gok sahih hadis kaynaklannda yer almayan ve
Hz. Osman'a ula§tinlan bir rivayede Hz. Ai§e'den nakledilen bir ba§ka rivayete dayanmaktadir.

Bunlardan ilkine gore mushaflar yazildigi zaman Hz, Osnian'a sunulmu§, incelemesi sonunda
onlarda bazi lahinler bulmu§, ama bunlan 6nemsememi§ olmali ki degi§tirilmemesini emretmi?,
"Araplar (okurken) onlan degi§tirir (dogru okur)" dem^tir 34 .

Diger rivayete gore ise Hz. Ai§e'ye Nisa (4/162), Maide (5/73) ve TShfi (20/63) surelerindeki
ayederde lahinler bulundugu soylenerek bu konudaki fikri sorulmu§, o da "bunun bir katip i§i ol
dugunu, mushaf yaziminda katiplerin hatalar yaptigini" soylemi^tir 35 . Bu rivayetier pek <;ok eski ve
yeni kaynakta ele alinip degerlendirilmi? 36 , sabit olup olmadiklan yonunden incelenip elegtirilmi^
Ibn Kuteybe gibi bazi eski muellifler rivayetlerin dogrulugunu kabulden hareketle Kur'Sn'da gramere
aykinliklan ileri suriilen ornekleri katiplerin yazi konusundaki yetersizlikleri ile a^iklamig 37 , buna
kar§ihk rivayetleri sened acjisindan zayif bulanlar olmu§, diger bazilan da bu haberleri teVil etme
yoluna gitmi§lerdir.

Konumuz resm-i mushaf oldugu ndan biz burada kelimelerin yapisi ve telaffuzla ilgili lahin id
dialan uzerinde durmak ve aynntilara girmek yerine, bu tarti$maya katilan miielliflerden Siiyuti'nin
meseleye yakla§immi sunmakla yerinmeyi ve Mushaflarda sadece imla hatalan bulundugu yolundaki
iddialar iizerinde bir degerlendirme yapmayi uygun goriiyoruz. Siiyuti, telaffuzla ve kelimenin yapi
siyla ilgili lahin iddialarma bakijini §u sorulan sorarak ortaya koymu§tur:

— Arapgayi dogru, a?ik ve net konu§an ashab irin dilde lahin nasil diifuniilebilir 38 ?

— Kur'an-i Kerim'i nazil oldugu gibi bizzat Hz. Peygamber'den ogrenip ezberleyen ve titizlikle
yaziya gegiren insanlann onda lahin yapmalan nasi! mtimkiin olabilir?

— Onlann hata uzerinde birle§meleri ve bu ha tali metni kabullenmeleri nasil tasawur edile
bilir?

— Hz, Osman'in, haberdar oldugu hatalarin duzeltilmesini engellemesi nasil du§uniilebilir?

— Tevaturen nakledilen kiraaderin bu hatali yapi iizerine bina edilmesi ve ku§aktan ku§aga bu
§ekilde aktanimasi nasil kabul edilebilir?

Siiyuti bu sorulan siraladiktan sonra cevabini §u §ekilde vermi§tir: "Bu aklen, §er*an ve adeten
imkansiz olan bir §eydir" 39 ,

Hz. Osman'in mushaflarmda imla hatalan bulundugu iddialarma gelince; konuyu on yargili ve
savunmaci bir yakla§imla ele alanlar gogunlukta olmakla birlikte sahabi katiplerin imla disiplininde

34
35
36

37
38

Ebu Ubeyd Kasim b. Sellam, Fedailii'l-Kur'an, s. 160 ; Suyuti, el-hkan y II, 270.

Ebu Ubeyd Kasim b. SeMm, a,e., s. 161 ; ibn Ebfi Davud, Kitabii'l-Mesahif, s. 34,

Misal olarak bk Mustafa Altundag, Ham Iddialan gercevesinde Kur'dn'm Dit ve Yazim dselUkkri, s, 37-58.

ibn Kuteybe, Te'vtlu mu$kili'lKur'an t s. 40-41.

Siiyuti burada herhalde tiim asMbi degll, onlann ileri gelenlerini ve kendilerine vahiy katipligi ve mushaf yazma
sorumlulugu verilen seekin sahabileri kastetmektedir.

SuyM. el-khan, II, 270. Kur'an'da Lahin bulundugunadairrivayet ve iddialann tartismalan i$in bk. Hamed, Resmti%miis
haf, s. 212-223.

— 41

HZ GSMANA IZAFE EDlLEN MUSHAF-1 SERlF iTopkap. 5aray» Muzesi NUifcastl

yetersizlikleriyle izah eden veya asil yetersizligin o giinku yazida oldugunu soyleyen, yahut da her
iki yetersizlige birlikte dikkat geken mueilifier de vardir.

1. Yahya b. Ziyad Ferra (6. 207/822), Kur ? an-i Kerim kiraatinde Resm-i Osmani'ye aykin okuyu§
lara kar§i olmakla birlikte mushaf yaziminda ashabin imla disiplininin bulunmadigma inanmaktadir.
Ona gore ilk mushaflan yazanlar devamli yazi yazan kimseler degildi. Bu yiizden mesela Kamer

suresfnde (54/5) ^Ul ^« Li kavl-i kerimindeki jJ6 kelimesini y&'siz yazdiklan halde Yunus sure

sindeki (10/101) jJlJW c^Vl ^ L/de ayni kelimeyi ya ile yazm]§lardir. Bunun sebebi onlann yazi
konusundaki tecrubeierinin ve pratiklerinin yetersizligidir 40 ,

2. Bu konuda dikkat geken ve onemli isimlerden biri olan Ibn Kuteybe (6. 276/889), "Benden
Kur'an di§inda higbir §ey yazmayiniz. Kim boyle bir §ey yapmi§sa onu imha etsin" 41 anlamindaki hadisle
Abdullah b. Amr b. As'ui "Ya resulallah, ogrendiklerimi (senden duydugum hadisleri) kaydedeyim
mi?" sorusuna Resiil-i Ekrem'in "Evet" cevabi vermesine dair rivayet 42 arasvnda geli§ki bulunmadigim
agiklarken iki ayn gerekqeden soz etmi§tir. Bunlardan biri sunnetin sunneti neshetmi? (gajersiz kilmi§)
olabileeegi, digeri ise Abdullah'm okuma ve yazma konusundaki bilgi ve becerisine Hz. Peygamber'in
guvenmesidir, ibn Kuteybe'ye gore Abdullah eski metinleri okuyabilen, Siiryanke ve Arap^a yazabilen
biriydi. "Bir iki ki§i" istisna edilecek olursa diger sahabiler iimmi olup yazi yazmasmi iyi bilmiyorlardi.
Bu yiizdendir ki Resfil-i Ekrem onlara yasak koymu? t Abdullah'a ise ozel izin vermi^tir 43 . Ayni miiellif
bir ba§ka vesile ile meseleyi ele alirken ilk raushaflarm imlasinda hatalar bulundugunu ileri siirmii§,
bu hatalann katiplere ait oldugu §eklindeki goru$unu tekrarlami^nr 44 .

Biraz once zikrettigimiz iki hadis arasmda geli§kili gibi goriinen hususla ilgili degerlendirmesinin
ne kadar isabetli olup olmadigi konumuz di§mda olan ibn Kuteybe'nin, ashabm yazi tecriibesi hakkin
daki du§iincesi son derece dikkat gekicidir. Ona gore ashab iqinde okuma yazma bilenler bir iki kl§i ile
simrhdir. Digerleri urami olup iglerinde giivenilecek olgude yazi bilen, harfleri birbirinden ayirabilen
yok gibidir, Bu durumda onlann yazdigi mushaflarin imlasi esas ahnamaz. Nitekim ibn Kuteybe'nin
verdigi orneklere bakilacak olursa onlann yazdigi mushaflarda pek gok imla yanh§lari vardir.

3. Ibn Kesir (6. 774/1373) mushaflardaki imla konusunu, ashabin yazi yazmadaki yetersizlikleri
agismdan ele almak yerine, o donemde kullanilmakta olan yazidaki yetersizlik agisindan degerlen
dirmektedir. Ona gore Abbasi vezirlerinden hattatligiyla me§hur Ibn MukleVe (6. 328/940) kadar
Arap yazisi saglam bir yapiya sahip degildi. Bu durum Ashab donemi iqin daha da gegerlidir. §iiphe
yok ki ashab, vahiyleri o donemde toplumda kullamlan yazi ile yazmi§lar ve mushaflan ayni yazi ile
istinsah etmi§lerdir. Yazidaki bu yetersizlik sebebiyiedir ki mushaflarda telaffuzu ve manayi etkilemese
de bazi farkh yazihglar tabit olarak meydana gelmi^tir 45 ,

4. Ilk mushaflarm imlasi konusunda Ibn Haldun'un da (6. 808/1406) Ibn Kesir'inkine benzer
kanaatler ta§idigim biliyoruz. ibn Haldun islam'm ilk doneminde Arap yazisinm yeteri kadar geli§mi§
olmadigini hatirlatmakta, vahiy katiplerinin ve Hz. Osman'm mushaf yazmak tizere gorevlendirdigi
heyetin ortaya koydugu metinlerin buna gore degerlendirilmesi gerektigi iizerinde durmaktadir. Ibn

40 Ferra, MadnilKuran, I, 439.

41 Muslim, es-Sahih, IV, 2298-2299 CZtibd, 72).

42 Ahmed b. Hanbel, el-Musmd. II. 207,

43 ibn Kuteybe, TeWit muhtetifi'l-hadts, s. 286-287.
a. ml£, TeVilti mu$kili*l-Kurun, s. 40-41.

45 Ibn Kesir, Fedailu 'l-Kuv'&n, s. 27.

— 42 —

MUSHAF VE RESM-I OSMANl

Haldun'a gore donemin yazismdaki bu yetersizligi sahabilerin yazdigi mushaflarda gormek miimkundur.
Daha sonra tabiin nesli, onlann imlasina teberriiken uymu§tur. Bu konuda sahabilerin yazi sanatini

iyi bildiklerine dair bazi gafillerin iddialan kimseyi yaniltmamahdir. Mesela .u^Sl V'deki (27/21) fazla

yazilmi? elif in veya .u/i/deki (51/47) iki ya'dan birinin tenbih 19111 yazilmi§ olduguna dair gerekge
lerin ve benzerlerinin higbir anlami yoktur. Bu insanlara bu tiir a^iklamalan yaptiran §ey, sahabileri
eksik veya hatali i§ yapmaktan tenzih etme §eklindeki anlayi§Ian ve onlarla ilgili duygusalkklandir.
Halbuki yazi bir sanat i§idir. Bu konudaki yetersizligin sahabiler ign bir kusur sayilmasi soz konusu
degildir. Hz. Peygamber de okuma yazma bilmiyordu. Bu kendisi i?in bir eksiklik mi sayilacaktir?
Bilindigi gibi daha sonra fetihler geli§mi§, devlet katinda yazi onem kazanmi?, bunun sonucu olarak
yazi ogretimi uzerinde ozellikle durulmu?, Kufe ve Basra'da yazi saglam bir yapiya ula^m^tir 46 .

Ibn Haldun'un bu gorii§leri Muhammed Huseyin Ebu'l-Futuh tarafindan mustakil bir te'lif konusu
yapilmi§, miiellif Ibn Haldun ve resmii'l-Mushaf adli eserinde Ibn Haldun'u ele§tirmi§tir (bk, bibk).
Ebu'l-Fiituh'un bu ele§tirileri sirasmda dayandigi deliller ve bunlar uzerindeki goru§Ierimiz biraz
sonra kisaca ifade edilecektir.

5. Ali Abdiilvahid Vafi de Ilk mushaflann yazildigi donemde Arap yazisimn geli§imini heniiz
tamamlamadigi goru§tinde olan muelliflerden biridir. Arapga yazinin be§ merhale ge^irdigini belirten
muellife gore bu konuda en onemli geli§meler hicretin ilk asnnda ger?ekle§mi§tir. Goriinen odur ki,
ilk mushaflann yazildigi donemde bu isiah siireci henuz tamamlanmi§ degildi veya geli§mi§ §ekliyle
Arapqa yazi o donemde henuz yaygmlik kazanmami|U. Ayrica mushaf yazan sahabilerin bu geli§me
hakkinda yeterli bilgiye sahip olmadiklanni veya meydana gelen islahati mushaf yazismda tatbik et
meyi uygun bulmadiklarim soylemek gerekir. Bu yiizdendir ki mushaflar pek <;ok imla bozukluklanyla

kaleme ahnmi§ur, jJL kelimesindeki fazla ya, uJ4hfi deki fazla elif, t ^So^bLL t *_5silv t jL^Jt

l v V>-Uj gibi kelimelerin elifsiz yazilmasi, ...^ «, ^*j t l^j gibi kelimelerin bazi yerlerde uzun ta
Ue kaydedilmesi... bu tiir yanh§ yazim orneklerinden bazilandir 47 .

6. Denebilir ki ilk mushaflann imla si konusunu en radikal iislupla ele alan miiellif, bildigi
miz kadanyla ?agda§ kalemlerden ibnu'l-Hatib Muhammed Muhammed AbdiillatiPdir. tbnul-Hatib
el-Furkan adh eserinde Kur'an ilimleri ve taraate dair bazi meseleleri ele alirken ilk mushaflardaki
imla konusuna da geni§ yer vermi§tir. Ona gore islam'in ilk asnnda musliimanlar ilim ve teknikten
uzak, ummi ve bedevi olduklan i^in yazi ve imla konusunda yetersizdilen Bu yiizden onlann yazdigi
ilk mushaflann imlasi bozuktur ve bu mushaflarda fahi§ hatalar vardir. §iiphe yok ki bu mushaflan
yazanlar da insandi, diger insanlar igin soz konusu olan §eyler onlar icin de soz konusuydu. Yanil
ma, gaflet, unutma gibi §eyler onlar igin de ge^erli idi. Zira hatadan munezzeh olmak sadece Allah'a
mahsustur.

ibnu-1-Hatib bu g6ru§lerini agiklarken kullandigt uslubun sahabileri a?agilamak ve onlann fazi
letlerini ku^iimsemek gibi algilanmamasi hususunda okuyucularmi uyarmi§» ancak onlann genjekten
ve her ?eyden once iimmi olduklanna onemle vurgu yapmi§tir. Ummilik insanlar i?in bir eksiklik ifade
etse de sahabiler igin bir iftihar konusu oldugunu soylemi?, onlann yazdigi mushaflann imlasindan

ornekler vererek g6rii§iinu isbatlamaya ?ah§mi5tir. Mesela bu mushaflarda ?Jig kelimesi \ 3 j^ , ^JJ

kelimesi ^LLS, <u^^^ kelimesi ^^iiV, ^>J± kelimesi ^ ... §eklinde yazilmi? olup imla kurallanna

Mukaddimetii ibni Halduih s. 388-389.
47 Ali AbdulvShid Vafi, Ftkh u l-luga f s. 254-255.

— 43 —

HZ QSMAN A IZ&FE ED1LEN MUSHAF- 1 StRfF ITopkapi Sarayi Muies asi|

uymayan bu tur ornekler oldukqa (joktur 48 . Muellif in sozu edilen mushaflarda hata bulundugu iddiasi
imla ile sinirli degildir. Hz. Osman'dan ve Hz. Ai§e'den naklediten ve mushaflarda lahin bulundugu
nun delili olarak zikredilen rivayetlerin dogrulugunu kabulden hareketle o, bazi kelimelerin yazili
§inin gramer kaidelerine uymadigma inanmakta, bu itibarla ilk mushaflann imlasinda israr etmenin
anlamsiz oldugunu ileri surniektedir. Ibnu'l-Hatib bu goriigleri ve herhalde daha c;ok meseleleri ele
ali§indaki ustQbu sebebiyle agir bir dille ele§tirilmi$, zamanin Ezher §eyhi tarafindan olu§turulan uq
ki§ilik heyet, Temmuz 1948'de hazirladigi 41 sayfalik reddiye ile onun fikirlerini guriitmeye ?ah§mi§
tir, Ezher'in ortaya koydugu bu tepki uzerine Ibnii'l-Hatib'in kitabi piyasadan toplatilmi?, ancak bir
61<;ude de olsa yayilma imkam bulmu§tur. Ganim Kadduri Hamed de Ibnu'l-Hatibln konu ile ilgiii
gorii^lerini "Resm-i hat ve kiraatler konusunda tarn bir cehalet ornegi" olarak deger]endirmi§, Ezhe
fin bu konudaki tutumunu savunmustur, Hamed'e gore Ezher'in yaptigi miidahale, dogru olan hiir
dii$iinceye kar§i sava§ aqmak degil, hakka ve hakikate yardimci olmak, cehaleti ve batili susturmak
^eklinde degerlendirilmelidir 49 .

IV. Resm-i Osmani Tarti;malan Uzerinde Degerlendirmelerimiz

Hz, Osman'in mushaflanndaki imia gergekten vahiy ile belirlenmi§se mushaf yaziminda buna
aynen uyulmasi elbette zorunlu olacaktir, Degilse konu, zorunluluk anlayi§i di§inda tarti§ilacak, bu
takdirde farkli gorii§ler ve tercihler ileri surulebilecektir,

1, Konuyu tevklfilik anlayi§iyla ele alanlardan ibn Faris'in goru§une, mushaf yaziminda Resm-i
Osmanfye uyulmasini savunanlann da ilgi gostermedigi, ileri siirdiigu delilleri yeterli ve ge?erli bul
madigi anla§ilmaktadir, Bilindigi gibi harfler ve onlardan oIu§an yazi, insan dusuneesini ifade eden
i§aretler ve sembollerdir. Tabii olan onun insan eseri ve ieadi olmasidir. Aksi soz konusu ise bunun
saglam delillere dayanmasi gerekir. Bu delilleri ortaya koyma ve tezlerini isbat etme sorumlulugu
da iddia sahiplerine aittir.

ibn Faris "Allah Adem'e biitiin isimleri ogretti" 50 mealindeki ayeti, "Aralannda anlajabBmeleri
i^in e?yaya ait gerekli olan isimleri ogretti ve bunlar da Arap<;a isimlerdi" §eklinde antayarak hem

Arap dilinin ve hem ona ait yazimn tevldfi oldugunu iddia ediyorsa da, ayetin metninde ge^en -J

yj "^ ifadesindeki w* zamirinin bu anlayi§a imkan vermedigini dii§unen miifessirlere gore bura
daki isimlerden maksat e$yaya ait isimler degil, meleklere veya Hz. Adem'in ziirriyetinden olanlara
ait isimlerdir. halde bu ayet Arapganin, dolayisiyla mushaf yazismdaki imlanin tevkifi oldugunun
delili olamaz. Ibn Faris'in "Rivayet olunmu§tur ki..." diye soze ba§layarak zikrettigi haberlerin de
Arap yazisinm ve dolayisiyla mushaflardaki imlanin tevldfi olmasi gibi onemli bir meselede delil olma

niteligi bulunmamaktadir, Ummi olan Hz. Peygamber'in vahiy katiplerinden mesela ^^1 kelimesini

Bakara suresi'nde hep ya'siz (^yl §eklinde), diger surelerdekilerin tamamini ya ile yazmasmi iste
mesi, sayilamayaeak kadar ^ok bu ttir ornekler uzerinde durarak u §unu elifie, bunu vav'la yaziniz",
demesi du§unulemez,

Diger taraftan hemen her ayette Idtiplerin uyanlmasmi gerektiren aynntib bir uygulamamn gizli
kalmasi miimkun olmayacagi gibi, buna dair pek gok bilginin ve bu bilgileri bize ta§iyan rivayetlerin

48 ibnu'l-Hatib, el^Furkdn, s. 45-46, 57 vd., 90-91 .

49 Hamed, Resmul-mushaf, s, 212.

50 d-Bakara 2/31.

MUSHAF VE RE5M-I OSMAN

en azindan Kur'an ilimleri alamndaki eserleri doldurmasi ve bize ula§masi gerekmez miydi? Halbuki
boyle bir §ey yoktur. Deylemi'nin naklettigi zayif veya muhtemelen uydurma rivayetin sahih kabul
edilmesi durumunda bile bu rivayetle tevkif anlayi§ini temeUendirmek mumkiin gorunmemektedir ^

Aslinda Hz* Osman'in katiplerinin mushaflan yazarken o^Adi kelimesinin uzun veya yuvarlak ta
ile yazilmasi konusunda aralannda meydana gelen ihtilaf ve Hz. Osman'in onlara "Aramzda ihtilaf
gknginda Kurey§ lehgesine gore yazin..." diye verdigi emir, mushaf imlasinda tevkif anlayi§ina yer
olmadigini agik^a ortaya koyan ve hemen ilgili biitiin muteber kaynakJarda yer alan bilgiler arasindadir.
Malik b. Enes ve Ahmed b. Hanbel gibi erken donem alim ve miictehidlerinin ilk mushaflann imlasina
uyulmasi gerektigine dair g6ru§lerini ortaya koyarken tevkif gerek<;esinden hie soz etmemi§ olmalan
da bu konuda onemlidir, (Jagda§ muelliflerden Subhi Salih ilk mushaflardaki imla hakkinda tevklfilik
iddiasinda bulunmayi, Hz, Osman'in eserini kutsalla§tirma olarak degerlendirmi§, bunun mantikla
ilgisi olmayan bir a$inlik oldugunu soylemi§tir. Subhi Salih'e gore bu imlamn tevkifi olduguna dair
Hz, Peygamber'den gelen sahih bir bilgi mevcut olmadigi gibi Halife Osman'in olujturdugu heyetin
yaptigi i§ de, onun verdigi talimata uygun §ekilde bu mushaflan yazmaktan ibarettir. Hz. Osman'm
eserine saygi duymak ve mushaf yaziminda ona uymayi tercih etmekle bu eserin tevkifi oldugunu
iddia etmek ayri §eylerdir 52 ,

§uphe yok ki Kur'an'in engin manalan onun ozii ve esasi, lafizlan ve bu ozii goruntiileyen ve
resmeden §eyler, yani yazi da onu bize ta§iyan ve ula§uran kahplar ve ara^lardir. Kur'an'a mesajlan
a^isindan baki§ yapikhginda, uzerlerinde akil sahiplerinin iyiden iyiye dii§unmeleri i<£n gonderildigi,
asri amacmin bu oldugu anla§ilir. "Sana bu miibarek Kitab'i, ayetleri iizerinde du§unstinler ve akli
olanlar ogiit alsmlar diye gonderdik" 53 anlammdaki ayetten anla§ilacagi iizere miislumanlar iqn esas
olan, giigleri nisbetinde Kur'an'in ozune ntifuz etmek, onu dogru anlamaya gah§mak ve getirdigi
mesajlara uygun olarak hayatlanna yon vermektir. Insan elinin becerebildigi kadanyla bu mesajlarm
miikelleflere ula§tinimasinda yardimci bir arac olan yazi geklini -sahabenin kaleminden ?ikmi§ ol
masina verdigimiz ozel degerin ve sahabe'nin mirasma ve hatirasina duydugumuz (jok farkli saygmm
tarti§ilmazligi bir yana- kutsallagtirmak i<;in hiqbir sebep yoktur.

2. Ibnii'l-Benna el-Merraku§f nin, Hz. Osman'in mushaflanndaki imlamn tevkifi oldugunu isbat
etmek iizere bu mushaflardaki her bir farkli yazim iq'm bir gerek<;e ileri siirme §eklindeki cjabasma
gelince, bu gah§mamizin ba§indan buraya kadar verdigimiz bilgiler i§iginda iddiayi inceledigimizde
mtiellifin zikrettigi gerek^elerden bazilan ilk baki§ta tutarh ve makul gibi goriinse de, geneline yonelik
ve objektif bir degerlendirme yaptigimizda ortada gereksiz bir zorlama oldugu agikga anla§ilmaktadir.
Mu'tiz olan ilahi kelfimm bu tiir zorlama ve temelsiz yakj§tirmalarla tamtilmaya ve savunulmaya
ihtiyaci bulunmamaktadm

•u^il V jHoj jJ^ U «U ^ up V (Ya onun canini iyice yakacagim veya bogazlayacagim), ifadesindeki 54

<u^iiV'da Hz. Osman'in mushaflannda fazla bir elif vardir. Muellife gore bunun sebebi, kesmenin
can yakmaktan daha agir bir ceza olmasidtr ve fazla olarak yazilan elifle bu anlatilmak istenmi§tir 55 .
Bogazlayip kesmenin can yakmaktan daha agir bir ceza olugunu anlayabilmek i?in boyle bir elife

akli olan hig kimsenin ihtiya<j duymayacagi aqiktir. . . .L^l ^J y^ u^^j (Ayetlerimizi hiikiimsuz

Bu rivayer ve iizerinde yapilan degerlendirme igin bk. s. 32.

52 Subhi Salih, Mebahisfi ulumri-Kur'an, s, 275-280.

53 SSd 38/29.

54 en-Neml 27/21.

55 MerraJcii§i, Unvanii'd-deUL s. 56; Zerke?!, el-Burhan f h 381.

— 45 —

HZ. OSMAN A IZAFE EDILEN MUSHAF-I £ERfF ITopkapi Sarayj MGzesi Niishasi)

birakmak igin yan§ircasina ugra§anlar igin en kotusiinden elem verici bir azap vardir) ayetindeki 56

y^ kelimesinde, benzeri fiillerin aksine vav'dan sonra elif yazilmami§tir. Miiellife gore bunun se
bebi burada sozii edilen "yan§ircasma ko§up ugra§ma"nm bauJ olmasidir ve elifin dii§uriilmesiyle
bu ko§u§un ve bu yan§in batil oldugu anlatilmak istenmi§tir 57 . Burada sozii edilen elif dii§meseydi
acaba ayetleri hukiimsiiz kilmak gayesiyle ortaya konacak <;abalarin batil oldugunu anlamak mum
kiin olmayacak miydi? Bir ba§ka husus da Ibnul-Benn&'nin, burada kelimenin elifsiz yazilmasina bir
gerekge yaki§tinrken sozii edilen mushaflarda Hac suresfnde (22/51) aym kelimenin elifle yazil
masinin dikkatinden ka<;mi§ olmasidir. Zira mesaj aym mesajdir, batihn ardindan ko§mak burada
da soz konusudur, ama bu ko§usun batil oldugunu anlamamiza yardimci olmak iizere burada eLif
du§memi§, kelime elifle yazilmi§tir.

, . . JJpUI iil y^j (Allah batih yok eder...) ayetindeki 58 ^^ kelimesi vavla yazilmasi gerekirken
vav'siz yazilmi? olup burada batihn yok edilmesinin siir'arii olacagina i§aret bulundugu ileri siiriilmu?

tiir 59 . Aym kelime bir ba§ka yerde ... ft Uj.U^ l^*^ (Allah diledigini siler, yok eder) 60 §eklinde vavla
yazikhgina gore, muellifin mantigi dikkate ahnarak meseleye bakrigimizda Allah'in sadece batih sufatle
yok edecegi, ama yok etmek istedigi diger §eyleri acele etmeyip yava? yava§ yok edecegi anla§iiaeaktir.
Kisaca soylemek gerekirse sozii edilen mushaflardaki farkh yazimlar igin IbmA-BennS el-Merraku§f nin
getirdigi a<;iklamalarin anlamsiz bir zorlama urunii oldugu agiktir. Agik olmayan ve anla§ilmasi zor olan
ise Zerke§i gibi bir Mimin, eserinde bu tiir yorumlara sayfalarca yer vermesidir.

3. ibnu'l-Mubarek'in batmi bir yakla§imla meseleyi ele alan ve ancak §eyhini ve kendisini bagladi
gun du§undiigumiiz goru?leri iizerinde soyleyecek fazla bir §ey yoktur. Zira miiellif, Resm-i Osmanfde
gorulen ve yazi kurallanna aykin olan imla orneklerinin her birinde ilahi sirlar bulundugunu iddia
etmekte, bizim bunlan anlayamayacagimizi soylemektedir. O halde bize dii§en, bu miiellife gore 6g
renme ve anlamaya <;ah§ma yetkimizin bulunmadigi bir konuda susmaktan ba§ka bir §ey olmayacaktir,
Ancak burada en azindan bazi sorularla bu iddiaya yakla§maya gah§mak faydali olacaktir:

— Acaba miiellif bu sirlardan en azindan baztlanna muttali oknuf mudur ki varliklanni ileri
surebilmektedir? Zira hicbir §ey birinin <jikip "sirdir" demesiyle sir olmayacaktir.

— §ayet bunlar soylendigi gibi ilahi sirlar ise ve bir kismi Allah'in bazi sevgili kullanna -mesela
ibnu'l-Mubarek'in §eyhine~ bildirilmi§se bu sirlann hiq olmazsa bazilannin miiridlerle payla§ilmasi
gerekmez miydi?

— Yoksa bu konuda bizim bilmedigimiz sahih bir nakil, Hz. Peygamber'den gelen bir rivayet mi
vardir? Varsa nedir? Goriildiigii gibi bu sorular ortadadir ve cevapsizdir.

Hz. Peygamber'in vahiy katiplerine zaman zaman yaptigi uyanlara dair bazi kaynaklarda yer alan
rivSyedere bakarak mushaf yazismin tevkifi oldugu sonucuna gidilemeyecegi gibi bu rivayederden
yazi kurallannm sinirlandinkhgi geklinde bir sonuq cjikarmaya da imkan yoktur. Resul-i Ekrem igin
esas olan Kur'an'm dogru okunup dogru anla§ilmasi ve getirdigi mesajlarm hayata geqirilmesidir. Ni
tekim bunu temin etmek iizere vahiy katiplerine yazdikiarini okutarak kontrol ettigi, Zeyd b. Sabit'in
daha once naklettigimiz rivayetinden anla§ilmaktadir. Gelen ayeti katip dogru yazmi§ midir? Yazdigi

56 Sebe ? 34/5.

57 Merraku§i, Unvdnir&detil s. 58-59; Zerke$1. el-Burhan, 1, 382,
5B e§-§ura 42/24.

59 Merrakii$i, Unvanu'd-delU, s. 89.

60 er-Ra'd 13/39.

— 46 —

iSHAF VE RESM-I USMANI

dogru okunup anla§ilmakta midir? Bu sorulara "Evet" cevabi verilebildiginde maksat hasil olmu§tur.
Hz. Peygamber'in Qzerinde durdugu budur, Bir kelimenin bir yerde fazladan yazilmt$ bir elif le, bir
ba§ka yerde elifsiz kaydedilmi§ olmasi, Kur'an'in dogru anla§ilmasi agisindan onemli degildir. Bu
giine kadar bu tiir orneklerin bir sakincasmdan soz eden de olmami§tir.

4. Sahabilerin yaptigi i§e kar§i duyulan guvenin sebebi onlann Hz. Peygamber'in terbiyesinde
yeti§mi§ olmalannin biiyiik onem ta§imasi, sahabi olma §erefinin ustiinliigu... ise bu, elbette tarti
§ilmaz bir husustur. islam ummetinin bu ornek nesle karsi miistesna bir sevgi ve saygi duydugunda
kimsenin §iiphesi yoktur. Ashabin iginde elbette dini sonraki nesillerden daha iyi ve dogru bilenler
mevcuttu. Onlardan bazilannm Kur'an-i Kerim'l daha giizel ve ilahi maksada daha uygun okudukla
nnda, Kur'an ve sunneti sonraki nesillere gore daha iyi bildiklerinde ve daha dogru anladiklannda da
?iiphe yoktur. Qunku onlar butun bunlan ikinci, iigiincii, be§inci, ., elden degil, asil kaynagindan almi?
mutlu ve kudu bir neslin mensuplanydi. Ancak tarogilan konu bu degildir. Konu, Hz. Peygamber'in
nitelemesiyle "ummi" olan bu neslin 61 , men ayetleri ezberlemeleri yanmda yazi ile de tesbit etmeleri
gibi bir sorumlulukla kar§i kar§iya kalmi§ olmalandir. Burada soz konusu olan da din degil, insan
becerisi ve eseri olan, uzmamndan ogrenmeyi gerektiren yazidir. Sahabilerin tanmi, hayvancihgi,
astronomiyi, hesap ve hendeseyi, insan saghgiyla ilgili meseleleri... kendilerinden sonraki ku§aklar
dan daha iyi bildiklerini iddia etmek ne anlama geliyorsa, onlann yazi yazmayi sonraki nesillerden
daha iyi bildiklerini soylemenin bundan farki yoktur, Sahabiler yazi yazmayi Hz. Peygamberden
de 6grenmemi§lerdir. Zira Resul-i Ekrem de iimmi idi, okuma ve yazma bilmiyordu. Nitekim "Sen
bundan once ne kitap okur, ne de elinle onu yazardin. Oyle olsaydi batila uyanlar ku§ku duyarlardi" 62
buyurulmu|tur. Katipleriyle sik sik beraber bulunmasi sebebiyie yazi yazmasini az da olsa ogrenmi?
oldugu hususu da tarti§mahdir t buna dair dogru ve kesin bir bilgi yoktur.

§u halde sahabilerin, Hz. Peygamber'in ornek nesli olmak gibi 90k ustun bir nitelige sahip ol
malanmn, yazi yazmayi da kusursuz derecede iyi bilmelerini gerektirmedigi agiktir. Kaldi ki onlarm
kullandiklan imlanin, asgari disiplinine ula§mi§ bir iml& olmadigi da konu ile ilgili bilim adamlannin
ara§tirmalarindan anla§ilmaktadir. Ancak su husus a^itaja belirtilmelidir ki mushaflan yazan sahabi
ler Arapga yaziyi o neslin en iyi bilenleriydi. Zira gerek Resul-i Ekrem'in, gerekse Hz, Osman'nin bu
konuda segci davranmadiklarini du§unmek miimkun degildir. Nitekim mushaflan yazacak heyeti
olu§tururken Hz. Osman'in gerekli ara§urmayi yapip en giizel yazi yazanm Zeyd b. Sabit ve en fasih
ki§inin de Said b. As oldugunu ogrendikten sonradir ki "Zeyd yazsin, Said de dikte etsin" talimatini
verdigi bilinmektedir 63 .

5. Ibn Kuteybe'nin, yazi bilgileri a<jisindan sahabiler hakkinda kullandigi "Abdullah b. Amr b,
As'in di§indaki sahabiler -bir iki ki§i miistesna- iimmi idiler, yazi bilmiyorlardi" §eklindeki ifadesine
katilmak miimkiin degildir. Kaynaklarda yer alan bunca rivayet ve sayilan 40'i a§an vahiy katipieri,
ozel mushaflan bulunan ve ki§isel koleksiyonlar olu§turan ashab gergegi kar§isinda Ibn Kuteybe'nin
bu kanaate nasil ula§tigim anlamak giigtiir. Sahabiler iginde yazi ve imla konusunda uzman ki§ilerin
sayilannin, ozellikle IsIanVin ilk yillannda <;ok oldugunu soyleyen zaten yoktur. Ama problem yazi
sanati ve uzmanhgi konusu degil, lafzi ve anlammi ta§iyabilecek yeterlikte yazi yazabilmek mesele
sidir. Hedef bu olunca bunu ba§an ile yapabilen ve genjekten yapmi§ olan sahabi sayisinm onlarla
ifade edilmesine bir engel yoktur.

61 Buhari, es-Sahih, U t 230 (Savm, 13); Muslim, es-Sahih, II, 761 (Siyam, 15).

62 el-Ankebut 29/48.

63 bk. ibn Ebu Davud, KitabiiVMesahif, s. I, 24; Ibn Kesir, Feddilul-Kur'dn, s, 24 (Ibn Kesir haberin isnadnun sahih oldu
gunu belirtmi^tir).

— 47 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-! 5ER1F (Topkapi Sarayi Muzesi Nushasil

6. Bakillani'nin "Mushaf yazimmda belli bir imla iizerinde israr etmenin herhangi bir mesnedi
bulunmadigi, katiplerden kimi kelimenin telaffuzunu esas ahrken, kiminin dil bilgisi ve halkin onun
yapisim tanimasi ve bu sayede bir harfi hazfederek veya bir harf ekleyerek yazmasi sebebiyle ilk
mushaflarin imlasi arasinda farklihkiann bulundugu..." §eklinde ozetlenebilecek gorii§une katilmak
mumkiindur. Ancak bunun anlami, mushaf basiminda "belli imla" ile kastedilen disiplinin terk edilmesi
ve tamamen geli§en imlaya uyulmasi ise, burada farkli bir tercihimizin bulundugunu belirtmeliyiz.
Bu tercihimize ve gerekgelerine Ugiincu Boliim'de yer verilecektir.

7. Ibn Haldun'un imla disiplini a^isindan ashabi yetersiz bulmasim ve o giinkii §artlarda Arap
yazisimn gerekli disiplinine heniiz ula§mami§ oldugunu soylemesini anlamak da zor degildir. Zira bu
yazimn Mekke'ye ne zaman geldigi bellidir ve gegirdigi tekamiil stireci ortadadir. Bunu anlamamiz
i^in Birinci Boliim'de verdigimiz kisa bilginin yeterli olacagim dii§iinuyoruz.

Ibn Haldun'un goru§Ierinin reddi maksadiyla ve ashabm yazi konusunda gerekli beceriye sahip
olduklanni isbat etmek uzere ileri siiriilen §eyler, Kur'an-i Kerim'in nazil olmaya ba§ladigi donemde
Mekke'de sayilan az da olsa bazi kimselerin yazi yazmayi veya yazili metinleri okumayi bildiklerini
gosteriyorsa da, o gun ic;in Arap^a yazimn gerekli disipline ula§tiginm, sahabilerin ve ozellikle ilk
miisliimanlann bu disipline vakif olduklanmn delili olma niteligi yoktur, Mesela ibn Haldfin'u ele§
tiren muelliflerden Muhammed Huseyin Ebiil-Futuh, gerek Arapga yazimn geli§mi§ligini ve ashabm
yazi konusunda yeterli tecriibelerinin bulundugunu, gerekse ibn Haldun'un yukanda i§aret edilen
goru§uniin dogru olmadigim isbat etmek uzere iki belgeden soz etmi§tir. Ancak mueliif bu belgeleri
zikretmeden once ele§tirmek istedigi gorii§u, "Ilk mushaflardaki farkhliklann sebebi, o donemde
Araplann yazi yazmayi bilmemesi ve ummf olmalandir" §eklinde ortaya koymu§, tez bu §ekilde ifade
edilince onu qiirutmek de kolayla§mi§tir. Halbuki genel bir ifade ile o donem igin Araplann iimmi
olduklan dogru ise de bu, iqlerinde yazi yazmayi bilen hi^ kirnse yoktu anlamina elbette gelmemek
tedir. Tamilian konu, onlar iginde okuma yazma bilenlerin bulunup bulunmamasi degil, bu konuda
sahabi katiplerin yeterli tecriibelerinin olup olmadigi ve yazdiklan yazimn o donem itibariyle ne
61<jude geli§ip geli§medigidir.

Ever, miiellifin zikrettigi belgelerden bin Halife Me'mun'un kutiiphanesinde bulunan ve Hz.
Peygamber 'in dedesi Abdulmuttalib tarafmdan yazildigi belixtilen bore; senedi niteligindeki beige,
digeri Hz. Omer'in tslam'i kabulti oncesinde kiz karde§inin ve eni§tesinin okumakta olduklan Taha
sflresfne ait metin. Anla§ilan o ki, Abdulmuttalib borq senedi duzenleyebildigine ve Hz, Omer'in kiz
karde§i ve e§i yazili bir metni okuyabildiklerine gore Ebu'l-Futuh mushaf yazan sahabilerin de imla
yanh§i yapmayacagina inanmaktadir 64 . Ebii'l-Futuh'un iddia ettigi gibi bu belgeler genjekten Islam'in
ilk yillarmda Arap toplumu iginde yazi bilenlerin bulundugunu ortaya koymaktadir, Ancak sozti edilen
belgelere dayanarak sahabilerin kaleminden gikan metinlerde bazi iml& qeli§kilerinin bulunmadigini
veya o giin kullamlmakta olan yazimn saglam bir yapiya sahip oldugunu iddia etmek kanaatimizce
miimkiin degildir. Biz bu her iki belgenin de soz konusu iddia iqin delil olamayacagina inaniyoruz.
gtinku Abdiilmuttaiib'in kaleminden qktigi belirtilen bor^senedindeki yazimn imla agisindan yeterliligi
hakkmda kimsenin bir fikri yoktur, bu metnin giiniimuze ula§tigma dair bir bilgi de mevcut degildir.
Aynca belgedeki yazimn imlasi miikemmel de olsa bu durum, katip sahabilerin tiim yazdiklanmn
miikemmel olmasim gerektirmez. Hz. Omer'in islam'! kabulii oncesinde kiz karde§inin ve eni5tesinin
okumakta olduklan Taha suresi'ne ait metin i^in de soylenecek §ey aymdir.

64 Ebu'l-Fiituh, ibn Haldun ve resmul-Mushafi'l-OsmanK S. 33-34. Ibn HaldOn'un gori^leri iizerinde yapilan ele^tiriier igin
ayrica bk. Hamed, Resmu'l-tnwhaf, s. 210-211

M1JSHAF VE RESM-I OSMANI

8. Sahabilerin imlasinda gorulen ve en azindan bazi orneklerine bakildiginda yazi kaideleri
a^isindan izah edilemeyen farkhhklarm tevklf, sir, hikmet ve benzeri kavramlarla a<;iklanmasindaki
veya bu ornekler i^in zorlamali izahlara gidilmesindeki asil sebep agiktir: §ayet boyle yapilmaz, bu
ornekler sahabilerin yazi tecriibelerinin yetersizligi gibi sebeplerle a^iklanirsa, bu yakla§im sahabeye
olan giiveni sarsar; Kur'an-i Kerim'de tahrif, eksiklik, fazlalik ve benzeri hususlann bulundugu §eklinde
bir iddiayi giindeme getirir. Bu da dii§imulemez. Zira "Kufan'in Allah taraiindan korunacagma" dair
beyanina ters dii^er 65 . Evet, bu yakla§imm temelinde yatan endi§e budur. Nitekim konuyu "bilrnedi
gimiz hikmetler" anlayi§iyla agiklayan Muhammed Tahir el-Kurdi ? nin satirlannda bu endi§eyi aqikga
gormek miimkundur 6 *. Biz boyle bir yakla^ima, daha agik bir ifade ile ortme, sirlar ve hikmetlerle
iistuiiu kapatma metoduna yiice Kitab'in kesinlikle ihtiyaci olmadigim du§uniiyoruz. Qiinku ortada
tahrif, eksiklik, fazlahk ve benzeri orneklerin bulunmadigini goruyoruz. Bir elif in fazla veya eksik

yazilmasimn, bir yerde telaffuz esas alinarak mesela } JjJi ^a Li kavl-i kenmindeki 67 L ^ kelimesinde
bir ya'nin yaztlmamasimn 68 , bir ba$ka yerde aym kelimenin asil yapisi korunarak sonundald ya'nin

yazilmasi suretiyle ayetin c*J$\ i jau Uj §eklinde &9 imla edilmi§ olmasinin onun korunmu§Iuguna
higbir halel getirmedigine inaniyoruz.

Diger bazi ornekler:

— <u^Sl/ (onu muhakkak bogazlayacagim) ifadesi™ Hz Osman'in katiplerinin imlasinda bir elif

Have edilerek <u^ol c :/ §eklinde yazilmi§tir. Ancak kimse bu kahbi "onu kesinlikle bogazlamayacagim"
anlammi ifade edecek §ekilde lam'i uzataraJc ve lamelif ten sonraki elif e hareke vererek okumami§,
kiraatte ve manada bir degi§iklik meydana gelmemi§tir.

— i^US* kelimesi Kur'an-i Kerim'de ge^tigi her yerde elifle yazildigi halde dort yerde 71 wj^T
§eklinde elif siz yazilmi§tir 72 . Ama butun kiraatlerde kelime -bu yerler de dahil- elifle okunmu?, trig

kimse onu mesela gogul haliyle ^J< §eklinde okumayi du§unmemi§tir, (^iinku onu ResuM Ekrem'in ne
§ekilde okudugu hususunda kimsenin tereddiidii bulunmadigi gibi, ilk mushaflarin imlasi konusunda
"tevklf' anlayi§i uzerinde duran ve bu tur farkliliklar igin gerekgeler bulmaya <;ali§an birkag ismin
di$mda cumhur, bu tiir farklihklan insan elinden c;ikan kitabetin tabii sonucu olarak gormii? olmah
Id mesele yapmami§, yine bu alimlerin gogunlugu bunlann geli§en Arapcja imlaya uydurulmasina
gerek gormemi§, mushaf yazimmda ve basiminda aynen korunmalanm tercih etmi§tir.

— I)ip kelimesi Kur'an-i Kerim'de dort defa gegmekte olup 73 bunlardan u^iinde elifle, sadece
Furkan sflresinde elif siz yazilmi§tir 74 , Aynca bu kelime Furkan suresinde elif siz yazihrken aym sure

65 el-Hicr 15/9.

Muhammed Tahir el-Kurdt, T&rihu%Kur>an, s. 64.

el-Kamer54/5.

bk. Dam, el-Mukm\ s. 33, 101.

Yunus 10/101-

en-Neml 27/21.

71 er-Ra'd 13/38; el-Hicr 15/4; el-Kehf 18/27; en-Neml 27/1.

72 DM t eL-Mtikni\ s. 20.

73 el-AYaf 7/77 t 1 66; el-Furkan 25/2 1 ; ez-Zariyat 5 1/44.

74 Dant, el-Mukni\ s. 87.

HZ OSMAN'A IZAFE EDiLEN MUSHAF-1 $ERlF ITopkapi Sarayi Muzesi Niisbasi

de Ijlt ve Ijpi kelimelerinin (ayet: 13, 40) normal olarak elif le yazilmi§ oldugu bir ba§ka genjektir.
Butun bunlann, insan eliyle yazilmi§ olmalannin di§inda bir izahi yoktur.

— Bir onceki ornekte kurala gore elif le yazilmasi gereken cemi 1 kalibinda bir kelime, emsalin
den farkli olarak elifsiz yazihrken Kur'an-i Kerim'de sekiz yerde gegen 75 ve her biri elifsiz yazilmasi

gereken miifred (tekil) sigasmdaki ly^u kelimesi hep elif le yazilmi§tir.

— ^ ve ^Li kelimeleri gegtikleri her yerde bu jekilde elifsiz olarak yazilmi§nr. Ancak lam'in
kesriyle iki yerde ge^en J-Li kahbi bir yerde yine bu §ekilde elifsiz yazildigi halde diger yerde ^lij
§eklinde elifle yazilmi§tir 76 . Abdullah b. Mes'ud'un ozel mushafinda ise ^ kelimesinin her yerde
^U* §eklinde elifle yazildigi zikredilmi^tir 77 .

— A'raf suresinde (7/150) J ^1 JU kavl-i keriminde ^1 ve fl kelimeleri ayri yazildigi halde

Taha suresinde (20/94) ayni iki kelime *j^ Jli $eklinde biti§ik yazilmi§ttr (hemzenin, vav iizerinde
mevcudiyeti farz edilerek) 78 .

— %£} - N ^J iLUT - L. JT (Im*! - U ^1 *UJ -U^^U-U^ 1*31 - V at ... gibi kelimeler
bazi yerlerde ayri yazihrken diger yerlerde biti§ik olarak yazilmi$tir TO .

Bu ornekleri yuzlercesi ile <;ogaltmak mumkiindur.

Bir ba§ka husus da Hz. Osman'mn mushaflan arasmda birqok kelimenin yazimmda imla birligi
bulunmasma kar§ilik diger bazilannda imla farkliliklannin mevcut olmasidir, Bunlann bir kismi
kelimenin yapisiyla veya telaffuzda bir harf ya da kelimenin fazla veya eksikligi ile ilgili farklikklar
dir ki bunlara ait bilgiler, birbirini destekleyen rivayetlere dayamlarak ilgili kaynaklarda bir araya
getirilmi^ 80 , kiraat imamlanmn sahabilere ve dolayisiyla Hz, Peygambefe dayali okuyuglanyla da

te'yid edilmi§tir. Mesela Hz. Osman'ui Basra ve Kufe'ye gonderdigi mushaflarda LLLl- l^> \ 7 J^ §ek
linde yer alan kavl-i kerim 81 , §am'a ve Mekke'ye gonderilenlerle Medine'de ahkonulan niishalarda

Lli^ U.|;a |^i- §eklinde zamirin tesniye kahbiyla yazilmi§; Mekke, Medine ve §arn kurrasi kelimeyi

U^- okurken, digerieri L^jj. diye kiraat etmi^lerdir 82 , Ne var ki imla agisindan bu ttir farkhhklar icin
bir belirsizlik soz konusu degildir.

Bu riir farkliliklann aciklanmasinda bunlann;

— Hz, Peygamber'in "Ahruf-i Seb'a" (el-Ahrufu's-seb'a) 83 ruhsati ic^nde yer aldigi;

75 Muhammed Fuad Abdiilbaki, el-Mu'cemu'i-mufehres, s. 258.

76 en-Nahl 16/40; el-Kehf 18/23.

77 Dam, et-Mukni\ s. 42.

78 Mehdevi, HicM mesahifi'l-emsar, s. 85; Dani, el-Mukni\ s. 76. Hz. Osman'in mushaflannda hareke. nokta vb. i§aretler
bulunmadigi gibi hemzelere de U) yer verilmemi$tir. Bu mushaflann imlasina uygun oldugu g6rii§uyle Medine'de
basurilmakta olan ve raetin qali^manuz sirasinda J rumuzuyla i§aret ettigimiz Mushafdaki -hemze dahil- bu tin
i§aretlerin de ona sonradan i§lendigi bilinmelidir.

79 Dani, a.e., s. 68-77.

80 Misal olarak bk. Ibn Ebu Davud. Kitabii'l-Mesahif, s. 39-49; Danl, a.e. f s. 102-113.

81 el-Kehf 18/36.

82 Dani, et-Teysir, s. 143,

83 Ahruf-i Seb'a ipn bk. Ebu §ame el-Makdisi. el-Mur§idii 'l-vecte, s. 77445; Suat Yildinm. tt el-Ahruffi*s-seb*a B , DM, 0,
175-177.

— 50 —

MUSHAF VE RESM-I 05MANi

— Ilk mushaflar yazilirken bu ruhsat kapsami i<;inde olup mushaflarin yazisinin harekesiz ve
noktasiz olmasi sebebiyle okunmalanna imkan verdigi farkli okuyu§lann ipka edildigi;

— Hz, Osman mushaflanni Kurey? leh^esini esas alarak yazdirmayi tercih etmesi yaninda te
laffuzla ilgili bu farkli kahplann da aym kapsam iginde bulunduguna dair kesin bilgisi sebebiyle
korunmalannin geregine inandigi;

— Ancak aym imla ile ifade edilmesi miimkun olmayan az sayidaki bu farkli okuyu§lann aym
nushada ve mesela satir aralannda miikerrer olarak yazilmasi yerine bir kisminin bu ilk mushaf
lardan bazilanna, bir kisminin da diger niishalara yazilmasmm tercih edildigi.,. §eklindeki yorum
yaygindir 84 .

Hz. Osman'm mushaflanni n her birinin kendi icinde imla farkliliklan oldugu gibi
(^Uf- ^^5"), birbirleri arasinda da bu tur farklihklar mevcuttur. Birka? drnek:

— <&\ 1 jjji j^> kavl-i kerimindeki 85 I jjJ kelimesi bu mushaflardan bazilarmda ft Lil §eklinde elifle,

bazilannda vavla; tjh L^' jl'deki s^b kelimesi 86 bazilarmda bu §ekilde elifle, bazilarmda elif siz
yazilmi§tir.

— lj*j»^j kelimesi 87 mushaflann bir kisminda bu gekilde yazilirken digerlerinde elif ilavesiyle
ljjw»y Vj olarak imla edilmLjtir 88 ,

— jUw* kelimesi Kur'an~i Kerim'de geqrigi her yerde j^^> §eklinde elif siz yazildigi halde sadece
bir yerde 89 ve mushaflann bazi niishalannda elifle, bazilannda elif siz yazilmi§tir 90 ,

— Ob«l£j l<S^j *Nl ^Li ayet-i kerimesindeki 91 &LJ&3 kelimesi bazi mushaflarda bu §ekilde elifle
yazildigi halde bazilannda jjiSL' olarak elif siz yazilmi§tir 92

Verilen bu orneklerde goriildiigu gibi fazla veya eksik yazilmi? elifler veya diger yazim farkhlik
Ian ign gerek^eler aramaya, sir ve hikmet hesaplan yapmaya gerek yoktur. Gerekge ortadadir: Soz
konusu farkhliklar en azmdan o giinku yazidaki kural yetersizliginden ve buna bagh olarak giinumiize
kiyasla daha serbest imla anlayi§mdan kaynaklanan §eylerdir. Bu durumun sebep oldugu bir sakmca
da soz konusu olmami§tir. Bundan dolayi ne yiice Kitab'a bir golge du§mii§, ne de onun anla§ilmasi
etkilenmi§tir. Kur'an nazil oldugu safiyetiyle elimizdedir. Onu Resul-i Ekrem'in ogrettigi gibi ve izin
verdigi kiraat farkliliklan ger?evesinde on don asir once okundugu niianslanyla okuyabiliyor, oku
nanlan anlayabiliyor, niibiiwet kaynagmdan ciktigi berrakhk ve duruluguyla ya§ayabiliyoruz.

9. Yer kuresi Qzerinde bugiin dahi iml&si yiizde yiiz oturmu§ ka<; dilden veya yazarlarimn or
takla§a kabullendikleri yazi disiplinini genjekle$tirmi§ ka<; milletten soz etmek miimkundur? Konuya
mesela Tiirk<;e imla a^sindan bakacak olursak Turk Dil Kurumu'nun belirledigi imla kurallan bilim

84 Dam, el-Mukni', s. 1 15; Merc&nl, el-Fev&idu f l-muhimme t s. 13.

85 el-Maide 5/18,

86 el-Maide 5/52.

87 et-Tevbe 9/47.

88 Dani, el-Mukni\ s. 94.

89 el-bra 17/93.

90 D&nh el~Mitkni\ s. 17.

91 er-Rahman 55/13 ve digerleri.
Bu ornekJer ve digerleri icin blc Dani f el-MuknV, s. 92-99.

— 51

HZ DSMAN A IZAFE EOlLEN MUSHAF-! $ER!F Uopkapi Sarsyi Mijzesi Nushasil

adamlanni ve yazarlan ayni noktada bulu§turabiimi§ midir? Kimimiz "kitap" yaziyoruz, kimimiz
"kitab". Kimimize gore "Ahmet, Mehmet", kimimize gore "Ahmed, Mehmed", Sir kismimiz "defterle
kalem", bir kismimiz "defter ile kalem" diye yaznnyor mu? Kimimiz "bazen", kimimiz "bazan" demiyor
mu? "Tath ise yerim, aci ise yemem" yerine "Tathysa yerim, aaysa yemem" §eklinde yazammiz, hem
de ayni yazisi iginde iki tiirlii imlaya yer verenimiz yok mu? TDV Islam Ansiklopedisi yazarlarindan
onemli bir ismin bir maddesini incelerken ayni metinde ve hatta biraz uzunca olan aym cQmle i^inde
bir kelimeyi iki tiirlii kullandigini, ctimlenin ba;inda "kendini" dedigini ve iki satir sonra "kendisini"
§eklinde yazdigini gordugumiku burada belirtmeliyiz.

Evet, hangi yazann kateminden qikan bir metinde imla sehivlerinin veya farkliliklanmn bulun
madigindan soz edilebilir? Bugtinun Arap dunyasmda da yiizde yiiz bir imla birliginden soz etmek
miimkun mudiir? Zira siirekli bir degi§imin ve geli§imin soz konusu oldugu yerde bu geli§im ve
degi§imleri kabullenenlerin ve kabullenmeyenlerin bulunmasi tabiidir. Yakin zamana kadar mesela

^ r *j^ J Jl kelimesini besmele'de ge^tigi gibi elifsiz yazan Arap muellifleri i<;inde son zamanlarda ayni

kelimeyi jU^Jl §eklinde elifle yazamaya ba§Iayanlar var. 5JU kelimesini asirlardir elif le yazdiklan

halde son yillarda elifsiz yazilmi§ ijulerle kar§ila;iyoruz. Aynt makale ya da kitap iginde ayni kelimeyi
farkli yazanlara rasdamak her zaman mumkundiir.

Bu tiir ornekier guniimuzde de ya§anip dururken iimmi bir toplum iqinde, ayni gevreye heniiz
girmi§ ve geli§memi§ bir yaziyi kullanan sahabilerin yazdiklannda, lafza uygunluklan ve onu ifade

etmeleri agisindan Hz. Peygamber'in kontrolunden gegni§ de olsa, mesela ^bS kelimesinin bir yerde
elifle, bir ba§ka yerde elifsiz yazilmi? olmasim anlamak zor degildir. Tabii olan da budur, Tabii ol
mayan ise soz konusu mushaflarda bu tur farkliliklarm bulunmamasi, insan elinden gikan metinlerde
kirSati etkilemeyecek olgiide dahi bazi kuralsizlik orneklerinin yer almamasidir. Kazanli alim §iha
biiddin Mercanfnin (6. 1889), sahabilerden yakla§ik 1250 yil sonra Resm-i Osmanfye uygunlugunu
saglamak iizere yaptigi mushaf ham tashihi Qah§masi sonunda yazdigi notta, bu i§ i^in biiriin giicuyle
gereken titizligi ve dikkati gosterdigini belirttikten sonra "kul igin kaqimlmasi miimkun olmayan bazi
§eylerden hali degildir" 93 ifadesini kullanmasinin anlami da budur.

§ayet ilk mushaflardaki imla tevkifi depse -ki cumhura gore degildir ve tevkif iddiasmda bu
lunanlann saglam higbir delili yoktur- normal olan bu mushaflarda da bazi yazim farkliliklanmn ve
kendi iqinde okumayi etkilemeyen bazi imla tutarsizliklannin bulunmasidir. Kanaatimizce Kur'an-i
Kerlm, bu ozelligiyle de orijinal ve miikemmeldir. Aksi takdirde, akla hitap eden bu ilaht metnin
imlasi tizerinde akilla <;eli§en degerlendirmeler yapmak, onun akla verdigi onemi goz ardi etmek
anlamtna geleeektir.

93 MereJini, d-Fevaidul-miihimme, s. 3.

— 52 —

QgUNCU BOLUM

MUSHAF YAZIM VE BASIMINDA
tfIA TERCIHIMIZ NE OLMALIDIR?

L Resm-i Osmani'nin Tarn Olarak Tesbiti Miimkiin mii?

h Kur'an-i KerinVle ilgili turn hizmet ve faaliyetlerde esas olan onun kolayca herkese ulastinlmast,
okunmasina ve anla§rimasma yardimci olunmasidir. Ama? bu olunca mushaf yazimmda ve basiminda
-bizim tercihiraiz olmasa da- Arap^a metinlerde kullamlmakta olan geli§rni§ imlanin kullanilmasinda
herhangi bir sakinca olmadigim du§uniiyoruz. Boyle bir tercihin, Kur'an'in korunmasi ilkesiyle ve ilk
mushaflardaki imlanin muhafaza ediknest diigiincesiyle geli§en bir yam da yoktun Zira ilk mushaf
lardaki imlanin muhafazasi olabildigince gen;ekle§mi§tin Hz. Osman'in mushaflarinm giiniimuze
ula|mami§ olmasi miisliimanlar igin gok onemli bir iiziintu kaynagi ise de, asirlarca once sahalarmda
otorite kabul edilen alimler tarafmdan kaleme ahnan ve bugiin elimizde bulunan bazi eserlerde bu
mushaflardaki imla ile ilgili genel kurallar ve kural difi ozel yazim ornekleri, bu alimlerin naklettikleri
?e§itli rivayetlere dayali olarak yer almi§tir.

2. Ibn Ebu Davud es-Sicistanfnin (6. 316/929) KitabiiVMesahifi, EMi'l-Abbas Ahmed b. Ammar
el-Mehdevf nin (6. 440/1048/49 [?]) Hicdii mesahifiVemsar\ Ebti Amr ed-Dani'nin (6. 444/1053)
el-Mukni'fima'rifeti mersumi mesahifi'l-emsar'i, Ebu Davud Suleyman b, Necah'm (6. 496/1103) et-Teb
yin li-hicai't-tenzin ve Muhtasaru't-Tebyin li-hicai't-tenzil% Ibn Vesik el-Endelusfnin (6. 654/1256)
el-Cami f li-ma yuhtacil Ueyhi min resmi'l-Mushaf adli kitabi, bu mushaflardaki imla ozelliklerini bize
ula§tiran eserlerden bazilandir 1 . Bugiin bu eserlerden yararlanilarak yazilmi? olan mushaf nusha
lanmn milyonlarcasi muslumanlarm elindedir. Ancak Resm-i Osmaniye uygun olduklan gorii§u ile
muhtelif iilkelerde basilmi? mushaflann imlalannin ilk mushaflardan herhangi birindeki ornegine
bire bir uygun olarak yazildigim kabul etmek miimkun degildir. En eski matbu mushaf orneklerinden
tesbit edebildigimiz kadanyla Meclis-i Teftf§-i Mesahif-i §ertfe tarafmdan tashih edilerek 1312'de
(1894-95) IstanbuFda Ma^rif Matbaasi'nda ve Tedkfk-i Mesahif ve Miiellefat-i §er'iyye Meclisi
tarafmdan tashih edilerek 1340'da (1921-22) yine IstanbuFda Ha§im Efendi Matbaasi'nda basilip
son yapraklanna eklenen kisa tamtim yazilannda Resm-i Osmanfye uygun olduklan belirtilen mus

Ebu Davud'un et-Tebym'i di§tnda hepsi matbu olan bu eserlerden yine Ebu Davud'un Muhtasaru't-Tebyin li-hicai't-tensil
adli eseri TDV Islam AnsikJopedisfnde et-Tenzilfi hicdil-mesahif adiyla kaydedilmj§ ve Ansiklopedinin ilgili cildinin
ne§redildigi 1994 yilinda eser heniiz ne$redilmemi§ oldugundan yazma niishalanna i§aret edilmi§tir (bk, Abdurrahman
getin, "Ebu Davud Suleyman b. Necah", DIA t X, 119; Bibliyografya).

— 53 —

HZ. OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ERlF ITopkapi Sarayi Muzesi Nushasil

haflan incelememiz mumkundur 2 . Keza gerek 1337, 1342, 1354 ve 1357 (1918-19, 1923-24, 1935,
1938) yillarinda Misir'da, gerekse hicretin XV, asnnin giri§i munasebetiyle 1982 yilinda Amman'da
ve 1405 (1984-85) yilindan itibaren Suudi Arabistan kirali Fehd b. Abdulaziz'in himmetiyle Musha
fiil-Medineti'n-Neheviyye adiyla Medine'de basihp inceleme hrsati buldugumuz mushaflann sonlanna
eklenmi§ hemen hemen birbirinin ayni olan aqiklamalar okundugunda, kullamlan imlanin her bir
unsurunun, ilk mushaflardan herhangi birinin imlasina tamamen uygun oldugunu soylemenin miimkiin
olmadigi, ba§ka bir ifade ile ilk mushaflara tam olarak uygunluklan konusunda bazi belirsizliklerin
ve ihtilafli unsurlann bulundugu a<;ikga anla§ilmaktadir, MeselS bunlardan ilk defa 1337'de basihp
et-TenziliiY-Rahbani bi'r-resmi'l-Osmani (bk. bibl.) 3 adiyla 1357 J de (1938) baskisi tekrarlanan Mus
hafm sonuna eklenmi§ tanitim yazisinda §6yle denilmektedir:

"Bu Mushaf in imlasi, resm-i mushaf alimlerinin Hz. Osman'in Basra, Kufe, §am ve Mekke'ye gon
derdigi mushaflarla Medineliler igin tahsis ettigi ve aynca kendisi i^in ayirdigt Mushaf tan yaptiklari
rivayederden ve sozii edilen bu mushaflardan tstinsah edilmi§ diger niishalardan yapttklan nakillerden
alinmi§tu\ Ancak bu mushaflar arasinda farklibk arzeden az sayidaki orneklerde daha cok kullamlan
yazim tercih edilmi^ 4 ; bu yapihrken Mushaf in imlasmm, kiraati goz oniinde bulundurulan kiraat
imammm okuyu§una uygunlugu dikkate ahnmi§, aynca ihtilafli yerlerde resm-i hat alimlerinin ortaya
koydugu kaideler de nazarda tutulmu§tur ki bu konuda Ebu Amr ed-Dani s ile Ebu Davud Suley
man b. Necah'in 6 rivayetlerine dayamlmi^tir. Bu iki imamin rivayeti arasinda ihdlaf bulundugunda
ikincisinin rivayed tercih edilmi?tir. Ozetle belirtmek gerekirse, bu Mushaf taki her bir harf (imla),
yukanda zikredilen aid mushaftan birindeki nazirine (benzerine) uygundur",

Bu ifade, biraz once belirttigimiz goriigii dogrulamakla birlikte iginde bir qeligkinin bulundugunu
da du§undurmektedir. Zira bu Mushaf in imlasmda goz oniinde bulundurulan kriterlerde ve rivayet
lerde bazi ihtilaflarm ve belirsizliklerin mevcut oldugu, bu ihtilafli yerlerde resm-i hat alimlerinin de

2 Kitap^ilarda mevcudu biilunmayan bu mushaflann niishalan iqin bk. Siiieymaniye Ktp. (Haci Mahmud Efendi, nr. 4;
Diigumlii Baba, nr. l/m. 6).

3 Piyasada bulunabilecegini tahmin etmedigimiz bu Mushaf in bir niishasi icin bk. Bekir Topaloglu Ktp. nr. 154L
H gok kullamlan yazim (el-hicaii'l-galib) M ifadesi Qe herhalde Asra b. Behdele'nin kiraatinin Hafs rivayetinin dayanagi
olan Kufe Mushaffmn imlasi kastedilraektedir. Zira bugiin yer yuztuide bulurtan muslumanlann yakla§ik %90'imn Hafs
rivayetini tercih ettigi bilinmekte, yaptigimiz meelemeye gore Hz, Osman'in mushallan arasmdaki ihtilafli yerlerde gerek
soz konusu Kahire baskismda gerekse Medine'de basilan Mushaf ta Hz. Osman'in Kufe'ye gonderdigi nushadaki iml&nin
tercih edildigi gorulmektedir. Ancak Hafs iki yerde (Yasfn 36/35Me: oJL*p Uj ; ez-Ziihmf 43/71 :^lu u ) bu Mushaftan
ayrtimis, bunlardan ilkini diger mushaflann ittifak ettigi imlaya gore ^U^ U, §eklinde okumu§, digerinde ise Medine ve
§am mushaflannin birlestikleri imlaya gore * jS t.^7 u diye kiraat etmistir (bk. ibnul-Cezeri, en-Ne§r t H, 353, 370). Mezkur
baskilarda da Hafs'in okuyusu esas alinarak bu kelimelerin <d**. t*j ve «^e^ ^ §eklinde yazildigi gorulmektedir.

5 Biyografisi icjn bk. Abdurrahman Qetin, "Danf, DIA, VUU 459-460.

6 Biyografisi iqin bk. Abdurrahman getin f "Ebu Davud Suleyman b. Necah". DM, X, 119.

— 54 —

MUSHAF YA21M VE BASiMlNDA IMLA TERCIHIMIZ NE OLMAUDIR?

ortaya koydugu kaidelerden yararlanildigi ve bu yiizden bazi tercihler yapildigi belirtildigi halde son
ciimlede bu Mushaf in her bir harfmin Hz. Osman'in mushaflarindan birindeki nazirine (benzerine)
uygun oldugu ileri suriiimu§tur. Bir yerde rivayetler arasinda ihtilaflar varsa orada bu rivayetlerin
hangisinin dogru oldugu konusunda ihtimaller soz konusudur. Bu ihtimallerden birini tercih etmek
ise, diger ihtimallerin ge^ersiz oldugunu ortaya koymaz. §u halde ihtilaflann ve tercihlerin bulun
dugu yerde mushaflann her bir unsurunun Hz. Osman'in mushaflarindan birindeki benzerine aynen
uydugunu ileri surmek de miimkun olmaz. Buradaki nazir (benzer) kelimesi ile, ayni kelimenin bire
bir misli degil de ayni kalip ve yapidaki bir ba§ka kelime veya kelimeler kastediliyorsa burnt anla
mak miimkundur ve bu takdirde bu konuda ifade etmeye gali§tigimiz gorii§ie bu tesbit arasinda bir
aykinhktan ve ^eli?kiden elbette soz edilemeyecektir.

1982 yihnda Amman'da basilan Mushaf ta sonucu etkilemeyen bir iki kelime degi§ikligi di§inda
biraz once kaydedilen ibareye aynen yer verilmi?, elimizde bulunan ve 1413/1992'de Kuveyt'te Va
kiflar ve Din I§leri Bakanhgi tarafindan bastinlmi§ olan Mushaf ta da ayni metin tekrarlanmi§tir.

Suudi Arabistan'da basimi surdurulen Mushaf ta ise Misir baskisi mushaflann tanitim yazisindaJd
ibare,

(Ancak bu mushaflar arasinda ihtilaf bulunan az sayidaki orneklerde daha <;ok kullamlan yazim
tercih edilmi§, bu yapilirken Mushaf in imlasmin, kiraati goz onunde bulundurulan kir^at imammin
okuyu§una uygunJugu dikkate almmi§, ayrica ihtilafli yerlerde resm-i hat alimlerinin ortaya koydugu
kaideler de nazarda tutulmu§mr)

ciimlesi gikanlmak suretiyle yazilmi§, bunun yerine "Bu yapilirken iki §eyhin naklettiklerine uyul

mujtur" anlammdaki jt^jji *iii L. JLli ^ ^ 3J Ji> ciimlesiyle yetinilmi§th\ Resm-i Osmani'nin
tesbitiyle ilgili olarak tarihi bir ger^egin kabuliive itirafi anlamma gelen bu ibarenin Suudi Arabistan
yetkilileri tarafindan metinden ?ikanlmasma bir anlam vermek guqtiir.

Bu ihtilafli yerlerde hem Kahire'de ve hem Amman, Medine ve Kuveyfte basilan mushaflarm
tanitim yazilannda Ebu DavokTun rivayetlerinin tercih edildigi belirtilmi§, ancak Ebu Amr'in talebesi
olan Ebu Davud'un rivayetlerinin, hocasinin rivayetlerine nigin tercih edildigi asiklanmami§tir. Ka
naatimize gore bu tercihin sebebi, Ebu Davfid'un eserinin, hocasinin ?ah§masina gore daha metodik
ve kapsamli olmasi, aynca bu eserinde Danfnin tesbitlerini de degerlendirmi? bulunmasidir.

3. Burada uzerinde durulmasi gereken onemli bir husus da, Resm-i Osmanfyi belirlerken bu
iki zatin imlanin her bir unsuru igin Hz. Osman'in mushaflarmin imlasi ile ilgili rivayetlere degil,
onlann di§indaki mushaflara ve bu mushaflar arasinda gordukleri farkli yazimlarda ise yapuklan
tercihlere dayanmi? olmalandir. Evet, bu muelliflerin Resm-i Osmani'in tesbitine medar olacak ri
vfiyedere eserlerinde yer verdikleri ve pek gok kelimenin Hz. Osman'in mushaflannda nasil yazildi
giru ogrenmemize yardimci olduklan dogrudur. Ancak bunu Kur'an-i Kerimin butun kelimeleri i^in
soylemek miimkun degildir. Zira onlar bir taraftan mushaflar arasindaki imla farkliliklarmdan soz
ederken ve orijinaline en uygun olam belirlemeye gah§irken bazi kelimelerin imlasinda Hz, Osman'in
mushaflanndaki imla ile ilgili rivayetleri degil, muhtemelen Hz. Osman'in mushaflarindan istinsah
edilmi§ mushaflardaki ornekleri ve bu ornekler arasinda farklihklann bulundugu durtimlarda kendi
tercihlerini ortaya koymu§lardir. Nitekim;

-55 —

HZ- OSMAN'A IZAFE EDlLEN MUSHAF-I £ERIF ITopkapi Sarayi Mijzesi NUshasi]

a) Ebu Amr ed-Dani mushaflar arasinda mevcut imla ihtilaflanni ozel bir ba§hk altinda toplamaya
ve incelemeye <jali§rni§tir 7 . Mesela;

— Nebe' suresi'nde (78/35) LiT ^j kavl-i keriminin elif siz yazildigim zikrettigi halde bir ba§ka
vesile ile Muhammed b. Isa et-lsbahanrnin (6, 253/867) HUMl-mesdhif adh eserinde kelimenin elif le

(\JjS Vj) yazildigina dair bir bilginin mevcut oldugunu belirtmijtir 8 .

— J^Uju ^JlS Ja^} kavl-i kerimindeki (10/14) Jk^l kelimesinin bir nun'la jT kJ §eklinde ya
zildigi, hatta Hz. Osman'in bizzat Imam Mushaf mda da boyle imla edilmi? oldugu rivSyet edilmi?,
ancak eski ve yeni mushaflarda iki nunla yazili olduguna dair ba§ka bir rivayet, mushaf yaziminda
esas alinmi§tir 9 .

b) Ebu Davud'un eserini inceledigimizde de bunun ornekleriyle sikga kar§ilasmamiz miimkun
diir. Mesela;

— Ebu Davud Fatiha suresindeki (1/6, 7) i>^» kelimesinin bazi mushaflarda elifle (i^) >
bazilarmda elif siz ( J*^ ) yazildigim ve her iki yazimin giizel oldugunu belirtmi$, elif siz yazmayi
tercih ettigini ifade etmi§tir 10 .

— Bakara suresindeki (2/102) j^U> kelimesinin imlasindan soz ederken mushaflarda onun
j^-Ui ve JLJl^ §eklinde elifle ve elif siz olarak iki tiirlii yazildigim belirtildikten sonra elifle yazmayi
tercih ettigini s6ylemi§tir u .

— Taha suresindeki (20/112) J*U^ ^ kavl-i keriminin de nasil yazilacagma dair bir rivayet

bulunmamaktadir ve buradaki Jte^ kelimesi, Mekke kiraat imami Abdullah b. Kesir tarafmdan fa'mn

cezmiyle ve elif siz olarak okundugu, yani Fatiha suresindeki ^LU'de oldugu gibi elif siz yazilmasi hem
Ibn Kesirln ve hem diger kiraat imamlanmn okuyu§lanna daha elverif li oldugu halde kelime elifle
yazilmi$tir, Ebu Davfld'un bu konudaki degerlendirme ve tercihi §6yledir: "Ibn Kesir'in okuyu§una gore
bu kelimenin elif siz yazilmasi gerekir. Medine, Irak ve Sam'lilann kiraatine gore ise elifle yazilmi§
olmasi muhtemeldir. . . Bu kelimenin mushaflarda nasil yazildigina dair elimizde higbir rivayet yoktur.
Ancak, kiyas yapildtgmda kelimenin Mekke mushaflannda elif siz yazilmi? olmasi gerekir..." 12 ,

— En'am suresindeki (6/96) toL- JJl J** 3 kavl-i keriminde J**- kelimesi fiU olarak okundugu

gibi J*W §eklinde ism-i fail olarak da kiraat edilmijtir 1 ^ Ancak Hz. Osman'in mushaflannda kelime
nin elif siz veya elifle yazildigi konusuna agiklik getiren bir rivayet yoktur ve burada bir belirsizlik
soz konusudun Bu belirsizlik kar§isinda Ebu Davud, bu kelimenin elifsiz yazilmasmi tercih ettigini
belirtmi§, elifle yazilmasinin da giizel olacagim zikretmi§lir 14 .

7 Dani, el-Mukni\ s. 92-99.

8 A.C., s. 14, 23,

9 a.e., s. 90,

10 bk. Muhtasaru't'tebytn, II, 55-56.

11 bk. a.c. II, 188.

12 bk. Dam, et-Teysir, s. 153; Ebu Davud, Muhtasarut-Tebyin, IV, 853. Resm-i Osmanfye uygun oldugu gdru$iiyte basilan
mushaflarda kelimenin elifle yazildigi goriilmektedir.

13 bk. Dani t et-Teysir % s. 105.

14 Ebu Davud , Muhtasaru 't-Tebym , HI, 506.

-56 —

MUSHAF YAZIM VE BAStMINDA IMLA TERCIHIMIZ NE OLMALIDIR?

— Nahl suresindeki (16/121) -u-u>-l kelimesinin ba'dan sonra elifle mi, yoksa ya ile mi yazilaca
gma dair herhangi bir kaynakta bilgi bulunraadigini soyleyen Ebu Davud, "Eski mushaflan inceledim
ve gordum ki kelime hem elif siz, hem de daha qok oimak uzere elifle yazilmi§. Bir katip onu elifle
yazarsa bu dogrudur. Elif siz yazarsa da dogrudur. Ya ile yazilirsa yine dogrudur" demi§tir ,s .

— Rum suresindeki (30/45) ^uj\ kelimesinin elifle veya elif siz yazilacagi hususunda da belir
sizlik vardir. Ebu Davud'a gore bu konuda k&tipler muhayyerdir, tercihlerine gore hareket etmeleri
muinkundur 16 .

c) Mushaf yazim ve basimmda Resm-i Osmanfyi savunan Kazan'h alim §ihabuddin Mercairi de
mushaf tashihi £ak§masmda imla konusunda hangi kaynaklardan yararlandigim zikrettikten sonra

J*i~J ti-HLr*^ ^/ iv^/ t^Ja— I gibi elifin hazfi ile ilgili olan ve bu kaynaklarda zikredilmeyen
yerlerde 17 yine aym kaynaklann, tarn giivenmedigi ba§kalan tarafindan desteklenen genel yakla§im
larmi dikkate aldigim ifade etmi§tir ia .

O halde mushaflann imlasmda kaynak olarak istifade edilen Ebu Amr ed-DM ve Ebu Davud
Siileyman b. Necah'm rivayetleriyle Resm-i Osmanfyi buyiik ol^iide ortaya koymak mumkiin olmu?
ise de bazi belirsizliklerin bulundugu kesindir. Kurgan lafizlannm telaffuzunda ve biitun farkldiklanyla
kiraatinde soz konusu olan netlik yerine, bu lafizlarin en azmdan bir kisminm imlasmda belirsizlik
vardir. Zira bu mushaflann higbiri bugun elimizde yoktur. Gerek Hz. Osman'a ait oldugu iddiasi ile
Topkapi Sarayi Miizesi'nde muhafaza edilmekte olan ve bu gali§mamizla ara§tirmacilann istifade
sine sundugumuz, gerekse aym iddia ile halen Ta§kent Eski Eserler Miizesinde korunan mushaflar
da, daha sonra a^iklanacagi uzere Hz. Osman'm Musha

sayilmayan imla konusunda, geli§en yazi ile mushaf yazim ve basimma -bizim tercihimiz oimasa
da~ "caiz degildir" anlayi§iyia kar§i gikmamn dogru olmadigi a^iktir. Kanaatimizee burada konu ce
vaz veya adem-i cevaz konusu degil, en uygun olan uygulamayi tarti§ip bulma ve tercihimizi ortaya
koyma meselesidir.

4. Hz. Osman'in mushaflan arasinda kelimenin yapisiyia veya telaffuz edilen bir harfin veya
kelimenin fazla ya da eksik olmasiyla ilgili farkhliklann bu soylediklerimizle bir ilgisi yoktur, Bu tiir
farkhliklara ait bilgiler, birbirini destekleyen rivayetlere dayanilarak kaynaklarda zikredilmi§, kiraat
imamlarmin okuyu$lanyla da te'yid edilmi§tir. Daha once de belirtildigi iizere mesela Hz. Osman'in

Basra ve KCife'ye gonderdigi mushaflarda L^ \^ §eklinde yer alan kavl-i kertm 19 , §am'a ve Mekke'ye

gonderilenlerle Medine'de ahkonulan niishada U^. 1^ §eklinde zamirin tesniye kahbiyla yazilmi§;

Mekke, Medine ve §am kurrasi kelimeyi L^ okurken, digerleri lp* diye kiraat etmi§lerdir 20 . Imla
agismdan bu tiir farkhhklar iqin bir belirsizlik de soz konusu degildir,

15 ez.e., HI, 781-782.

16 a.e., IV, 988.

17 Buradaki orneklerden mesela ^^ ve Jjus kelimelerinin elif siz yazilacagimn Ebu Davud'un Muhtasaru 'r-Tefryfri'inde
(IV, 1010) zikredilmis. olmasi, Mereanfnin dikkatinden ka<^ms, olmalidir.
Mercani, el-Fevaidii'l-milhimme, s. 14.

19 el-Kehf 18/36.

20 bk, Dknl et-Teysir, s. 143.

— 57 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF- 1 $ERIF [Topkapi Sarayi Muzesi Nushasii

II. Iki Ayn imla ile Mushaf Yazma ve Basma Onerisi

Bazi ilim adamlanmn "Bundan boyle halkin okuyacagi mushaflar geli§mi§ imla ile, uzmanlann
okuyacaklan mushaflar da orijinal imla ile yazilip basiisin; boylece hem halkin kolay okumasi saglanir,
hem de orijinal imla korunmu? olur" §eklinde ozedenebilecek onerisine gelince; burada tekrar ifade
edelim ki, olabildigince orijinal kabul ettigimiz bu imlanm korunmaya ihtiyaci kalmami$tir. ^tinkii
orijinal niishalar korunamami§tir ama o niishalara ait imla korunabildigi kadar korunmu§, temel
kaynaklarda bize aktanlmi?, bu bilgiler ve rivayetlerden yararlanarak meydana getirilen niishalann
milyonlarcasi musliimanlann istifadesine sunulmu?tur. Geli§mi§ imla ile mushaf yazma ve basma
tezi ileri siiriilurken "halkin kolay okuyabilmesi" du§iincesinin gerekcje olarak ileri suriilmestnin de
gok onemli olmadigim du§uniiyoruz. (Junkii mushaflar harekeli olarak basilmakta, Arap^a okuyup
yazmayi bilenler bu harekelerin baglayicihgi ile onu dogru olarak ve kolayca okuyabilmektedir,
Arapga bilmeyenler ise onu okumayi ogrenebilmek i^in ozel bir egitime tabi olarak ve ama yine bu
yiik 61<;ude harekelerin yardimi ve baglayicihgi ile nasil 6grenmi§lerse oyle okumaktadirlar. Orijinal
irnlS ile basilmi? mushaflarda kar§ila§ilan okuma zorlugunun sebebi onlann imlalan degil, ah$ilan
harekelemeye gore farkh §ekilde harekelenmi; otmalan, aynca tecvid kurallanna gore okumayi sag
lamak iizere -kanaatimizce gereksiz- bazi i§arerierle kafalarm kari§tinlmasidir. Ah§ilan harekelerden
ibaret bir i§leme gore basilacak mushaflann imlasi ne olursa olsun bir zorluk (jekilmeden okumamn
mumkiin oldugu kanaatindeyiz.

Bir ba§ka vesile ile zikrettigimiz bir ornegi burada hatirlamakta yarar vardir: ilk mushaflarda

ft j$\ Jli kavl-i kerimi 21 , ^1 ve fl kelimeleri bitistirilmeden, ama bir ba?ka yerde 22 ayni iki kelime

> jX Jli olarak degil, ljp& Jll §eklinde biti§ik yazilmiftir. Her iki ayette kullanilan bu farkh yazim,

halen orijinal imlaya uygun olarak mushaf basan iilkelerde ve Turkiye'de basilmakta olup Diyanet
I§leri Ba§kanhgi Mushaflan inceleme Kurulu tarafindan onaylanan mushaflarda korunduguna gore
acaba hangimiz bunun farkinda olduk? Kabul etmeliyiz ki Kur'an-i Kerim'i yiizlerce defa hatmeden
lerimizin pek (jogu bunun farkinda olmami§, ama her iki imlayi da harekelerin baglayicihgi sayesinde
farkhhklannin farkina varmadan dogru ogrenip dogru okuyabilmi§tir. Bu satu-lann yazan da bu iki
kelimenin iki yerde farkh yazildigim bu vesile ile fark etmi§tir. $u halde mushaflar geli§mi§ imla ile
basilmak isteniyorsa, yard tercihimiz bu ise -ki bizim tercihimiz bu degildir- buna diyecek yoktur ve
buna gore gereken yapilacaktm

III* Turkiye'de Mushaflan Inceleme Kurulu'nun
Yaptigi Uygulama ve Bizim Tercihimiz

Mushaf yaziminda ve basiminda ilk mushaflarda kullanilan imlanin tesbit edilebildigi kadanyla
aynen kullanilmasinm bugiin iqin diinden daha onemli oldugunu du§iinuyoruz. Kabul edilmelidir
ki artik bu giiniin diinyasi kuqiik bir koy haline gelmi§tir. Bu koyiin herhangi bir yerinde meydana
gelen olaylar, her sokaginda ve hatta her evinde aninda duyuimakta, milletler milletlerden, kurum
lar kurumlardan, insanlar diger toplumlarda ya§ayan insanlardan etkilenmektedir. Kur'an-i Kerim
biitiin muslumanlann ortak degeridir. Bu kiiquk koyiin ancak bir sokagim i§gal eden miislumanlann
mukaddes Kitab'larimn imlasmda birlik saglamalan, her zamankinden daha gok onem kazanmi§tu\
Islam dlinyasmm yakla§ik %90'i me§hur yedi kiraat imamindan biri olan Asim b. Behdele'nin kiraa

21 ei-A'rSf 7/150.

22 TIM 20/94.

— 58-

MUSHAF YAZIM VE BASIMINDA IMLA TERCIHIMIZ NE OLMAUDIR?

tinin Hafs rivayetini 23 ve bu dunyanm belli ba§h ulkeleri mushaf basimmda ilk mushafiardaki imlayi
(Resm-i Osmanfyi) tercih etmekte, Turkiye'nin de iqinde bulundugu bazi iilkelerde ise bu imll kismen
korunmak suretiyle karma bir uygulama yapildigi goriilmektedir 24 . Tamamen geli§en imJa Oe mus
haf basan bir iilkenin bulunduguna dair bir bilgimiz mevcut degildir. Bu farkli uygulama yiiziinden
mesela Turkiye'de basilan mushaflar, ba§ta Suudi Arabistan olmak uzere bazi isl&m iilkelerine so
kulmamakta, bu iilkelerde basilanlann da Turkiye'ye sokulmasma izin verilmemektedir, istanbul'da
faaliyet gosteren bir yayinevinin (Islami Kitabevi) 1980*11 yillarda Kuveyt T te bir firmadan ya da resmi
bir makamdan aldigi siparif iizerine Turkiye'de uygulanmakta olart imlaya uygun olarak bastirdigi
100.000 adet mushafin, "imlasi hatah" gerek<;esiyle bu iilkenin gumriigiinden geri <;evrildigini, iade
edilen kolilerin Bursa gumrugunde aylarca bekledigini, bir kismmin depolarda rutubetten ^uriidu
giinu bu giinkii gibi hatirliyoruz.

Mushaflan inceleme Kurulu herhangi bir dayanagi olmayan bu karma imla uygulamasim titizlikle
surdiirmektedir. Yiice Kitab t§m gosterilen bu titizlik aleyhine soyleyecegimiz bir §ey elbette olamaz.
Aksine, bu bir takdir konusudur. Ancak burada sorgulanmasi gereken bir hususu artik goz ardi etmek
miimkun degildir, Bu da sozimii ettigimiz titizlik degil, gosterilen bu titizligin dayanagi olan anlayi§tir.
Bu anlayi§, bazi islam iilkelerinde uygulanan Resm-i Osmanfnin korunmasi igin ise bunu anlamak
mumktindur. Yurt di§mdan gelen mushaflarda herhangi bir tahrif ve yanlijin olup olmadigim kont
rol maksadiyla gosteriliyorsa bunu da anlamak zor olmaz, Ancak bu titizlik, Ali el-Kari hatti olarak

adlandinlan ve miiteahhir Hanefi alimlerinden aym zamanda hattat Ali el-Karfnin (o. 1014/1605),
Resm-i OsmanTye ait bazi ozel yazimlan koruyarak 25 , ama herhalde okuyucuya kolaylik olsun diye

pek gok unsurlanm da degi§tirerek (mesela wr ~JdaJl i^^JI t^JUll gibi kelimeleri elif ilavesiyle

^-JLlaJi t^iji^li t j-^JLiJI §eklinde; L^U t -^ tC-^l* gibi kelimelerde nida yS'smdan sonra elif ilave

ederek L^iL ^y b iCJ-l U §eklinde) yazdigi mushafin imlasi igin ise ve yine mesela me§hur Osmanli

hattati Hasan Riza Efendi'nin (6. 1338/1920) Ali el-Kari imlasim esas alarak ne geli§en imlaya ne
de Resm-i Osmam'ye uyan karma bir imlS Oe kaleme aldigi mushaf hatti iqin gosteriliyorsa bunun
savunulabilir bir yam yoktur ve burada bir tutarsizlik oldugu a^iktir.

Mushaflan Inceleme Kurulu'nun iizerinde durdugu imlanin karma bir imla oldugunu ve tutar
sizligini gosteren bazi drnekleri burada zikretmekte fayda vardir.

Ebu Bekir Asim b, Behdele el-Kufi tabiin nesli kurrasindan olup me§hur yedi kiraat imamindan biridir. Gorme ozuriudur
ve 127'de (745) vefat emiistir (Biyografisi icin bk, Zehebi, Ma'rifem-kurrdi'l-kibar, I, 204-210; ibnii'i-Cezeri, en-Nefr, I.
146-158), Ebu Omer Hafs b, SiiJeyman el-Kufi ise AsmVm iivey oglu ve kiraatinin me§hur iki ravisinden biri olup 180'de
(796) vefot etmisnr (Biyografisi iclu bk. Zehebi, Ma'rifetu'l-kurraiLkibar, I 287-290; ibnii'i-Cezeri, en-Ne§r, I, 156).
1395'de (1975) Karaci'de basilan Tikkmence meal ve tefsirli bir Mushafin birkac sayfasi iizerinde yapngimiz simrh
incelemeye gore, TQrkiye*de basilan mushafiardaki imla kurabtzligmin Pakiskan'da da ge<;erli oldugu anlasilmaktadm
§oyle ki: Resm-i Osmaniye gore mesela ^LL. ve ±>^ seklinde elifsiz yazilmasi gereken kelimeler (el-FSdha 1/6-7)
okundugu gibi ii^ t ^JJU olarak elif le, aym sekilde c*j^j ^^ (el-Bakara 2/102) yerine &}jUj cgjm yaziimis, diger
taraftan okuyu?a uygunluk ilkesi terk edilerek mesela j^i-jJt i^«S« (el-Bakara 2/19, 24, 99) gibi kelimeler elifsiz
yazilarak Resm-i Osmanl muhafaza edilmistir.

Ali e-Karfnin Resm-i Osm^ni'ye ait imlalardan korudugu yerler igin bk. Damadzade Suleyman, el-Ketimalit'l-mersumc
el-mustahrece min mushafi Ali et-Kdri (Mushaflan inceleme Kurulu iiyesi Turhan Baycan, konu ile Ugili olarak birlikte
yaptigimiz bir muzakere sonrasmda, Kurufun incelemesinde esas kabul edilen Ali el-Kari hattma gore basdmis bir
mushaf niishast iizerinde gerc;ekten sabir ve dikkat isteyen bir cahsma yapmis, bu hattin Resm-i Osm^nfye uygun
oldugu kabul edilen mushaf nushalarmdan 4704 kelimede aynldigim, buna karsiak onlarla 2370 kelimede birlestigini
tesbit etmi§rir, Turan Baycan'm ciizler itibariyie hazirladigi bu liste elimizdedir).

— 59 —

HZ OSMAN A IZAFE EDlLEN MUSHAF-! SERIF (Topkapi Sarayi Muzesl Nushasil

a) Once Resm-i Osmanfye uygun olan ve korunan ornekler

— Bir ba§ka vesile ile de zikredildigi gibi Resm-i Osmanf de fl ^J J IS kavl-i kerimi 26 , ^1 ve ^ I keli

meleri biti§tirilmeden, ama bir ba§ka yerde 27 ayni iki kelime fl jj\1 JU olarak degil, fji^ J Li §eklinde

biti§ik yazilmi§tir. Her iki ayetteki bu farkh yazim, halen orijinal imlaya uygun olarak mushaf basan
iilkelerde korundugu gibi Diyanet I§leri Ba§kanligi Mushaflan inceleme Kurulu tarafindan onaylanan
mushaflarda da aynen korunmaktadir ve buna uymayan mushaf baskilan miihurienmemektedir.

— Resm-i Osmanfde L^ I kelimesi genel olarak elif le yazildigi halde ilq yerde 28 -ui §eklinde elif siz

yazilmi§dr 29 . Mushaflan inceleme Kurulu bu ornekleri de korumaktadir. Kururun uzmanlarma bu

konu soruldugunda bu kelime uzerinde hd'nin zammiyle o! §eklinde kiraat bulundugunu, bu sebeple
Ali el-Karl'nin bunu korumu§ olabilecegini soylemi§lerdir, Bu uq yerde me§hur yedi kiraat imamin

dan Abdullah b. Amir el-Yahsubfnin (6. 118/736) ha'lan otreli olarak okudugu dogrudur 30 . Ancak
Ibn Amir'in bu kiraatini icra edebilmek igin ha'yi elifsiz yazmak mecburiyeti yoktur. Nitekim pek qok
yerde imlaya ragmen farkh okuyu§lar icra edilebilmektedir. Mesela me§hur yedi kiraat imamindan

Abdullah b. Kesir, Jl^ yt kavl-i kerimindeki (20/112) J\s+ kelimesini, ffi'mn eezmiyle ve elifsiz

olarak Jd^; §eklinde okudugu 31 , yani Fatiha suresindeki ^JUU'de oldugu gibi elifsiz yazilmasi hem

Ibn Kesir'in ve hem diger kiraat imamlarmin okuyu§lanna daha elveri§li oldugu halde kelime elif le
yazilmi§tir. Ve Kurul'un onayim alabilmek i^in de bu §ekilde yazilmasi gerekmektedir. Diger taraftan

bir onceki ornekte fr jj^ Jtf) ve diger pek gok yerde kiraat farklihgi bulunmadigi halde Resm-i Osmani

korunduguna gore kiraat faktoriinun gerekge olarak ileri suriilmesinin makul bir tarafi yoktur.

— Resm-i Osmanfye gore "er-riba" diye okunan ve Kur*an-i Kerim'de yedi yerde ge<;en 32 yj\
kelimesi vav ve elif le yazilmi§ olup Mushaflan inceleme Kurulu bu imlayi da aynen korumu^tur.
Geli§mi§ Arapga imlaya uymayan, ancak mushaflann Resm-i Osmanfye uygun olmasi gerektigi an
layi|iyla muhafaza edilen bu tiir kelimelerin Tiirkiye'de basilan mushaflarda aynen korunduguna
dair pek gok ornek mevcumir.

b) Resm-i Osmanfye uyulmadigim gosteren birkaq ornek

— Resm-i Osmanfde jljL UL~l, *U~JU kavl-i kerimindeki 33 -u/u kelimesi ile j^^UJi ^i^L
kavl-i kerimindeki 34 t Ji^L terkibi iki ya ile yazildigi halde 35 Mushaflan inceleme Kurulu'nun mii
hiirledigi mushaflarda bu kelimeler bir yk ile yazilmi§tir. Kaldi ki bu iki yerde de me§hur yedi kiraat
imamindan Hamza b. Habib ez-Zeyyat'm (6. 156/773) hemze'yi ya'ya ibdal ederek okuyu§u soz

26 cl-A'raT 7/150.

27 Taha 20/94.

28 en-Nur 24/31; ez-Ziihruf 43/49: er-Rahman 55/31.

29 bk. DM, elMuknC, s. 20.

30 bL Dani, et-Teysir t s. 161-162.

31 ttc, s. 153.

32 bk. Muhammed Fuad Abdiilb^ki, el-Mu'cemii'l-miifehres , s. 300.

33 ez-ZMyat 51/47.

34 el-Kalem 68/6.

35 bk. Dani, el-Mukni', s. 47.

— 6o —

MUSHAF YAZlM VE BASiMlNDA IMLA TERCiHIMlZ NE GLMALIDIR?

konusudur 36 . Kiraat faktoru orijinal iml&nin korunmasi iq'm bir gerekge ise burada bu hususun goz
ardi edilemeyecegi agiktir.

— Resm-i Gsmanfye gore nida ya'sindan sonra gelen elif, ihtisar olsun diye hicjbir yerde yazilmadigi
ve pek gok Islam ulkesinde buna uyuldugu halde (. . . ^*h\ jtju t »^b t ^LJI L^jL gibi) bu mushaflarda
bu kura! terkedilmi?, nida harfinin elifi izhar edilmijtir: ^L\ j>/\ I tf oi L ^UJ \+/\ L .

— Resm-i Osmanf deki ^^iL^jL- yerine bu mushaflarda p^jU yazilmi§, vav terk edilmigtir.

— Resm-i OsmSni'de elifsiz yazilmi? otan diU kelimesi 38 ^UU §eklinde elifle ve J^i3 c Jl*j

kelimeleri gectigi her yerde elifsiz yazildigi halde 39 ^JUsi t JbJ ?eklinde yine elifle yazibnigtir, Bu

tiir orneklerde genel olarak "okuyu§u kolayla§tirmak" gerekqesinden soz edilirken mesela DjJb \/de 4Q

koIayla§tirmaya riayet edilmemi?, Resm-i Osmanfye uygun olarak vav'dan sonra onu uzatmak iizere
-okuyu§ta uzatikhgi halde- ikinci bir vav yazilmamijtir. Bu ornekleri de yiizlercesi ile gogaltmak
mumkiindur.

— Daha once bir ba§ka vesile ile zikrettigimiz bir ornegi burada hatirlamakta yarar goriiyoruz;

•j^AjVj kelimesi 41 Hz, Osman'm mushaflanndan bazilannda bu §ekilde yazilirken bazilannda elif

ilavesiyle \y^j\^j olarak imia edilmi§tir. Yani her iki imlS da Resm-i Osmani'ye uygundur. Bunlar

dan hangisinin Hz. Osman tarafindan hangi §ehre gonderilen mushahn imlasi olduguna dair bilgimiz
yoktur. Ancak Hz, Osman'in "imam Mushaf ' olarak adlandmlan niishasmda kelimenin elif ilavesiyle
yazildigma dair bir rivayet mevcuttur 42 . Bu sebeple Resm-i Osmanfye uygunluk anlayi§mdan hareketle
gerek Misir'da 1935'te ve 1990Ti yillarda Medine'de Asim b. Behdele kiraatinin Hafs rivayeti dikkate
almarak basilan ve daha sonraki yillarda baskilan tekrarJanan mushaflarda, gerekse ayni ilkeden
hareketle Naff b. Abdurrahman'in (6.169/785) Ver? rivayeti 43 goz onunde bulundurularak Misir,
Suriye, Suudi Arabistan ve Urdun yetkili makamlannca onaylanip 1999'da §am*da basilan mushafta

bu kelkne elifsiz olarak (\y^^ 3 ) yazilmijtir. Ancak Mushaflan inceleme Kurulu'nun okuyanlara

kolayhk saglamak amaciyla kismen ta'dil edilmi§ imlasmda bu kelime elif ilavesiyle lj*j> «IVj ?eklinde

yazihdir. Nigin? Bu elif in sagladigi bir kolayliktan soz etmek mumkiin miidur? Kisaca soylenecek
olan §udur ki Mushaflan inceleme Kurulu tarafindan muhurlenen mushaflardaki imia, kanaatimizce
savunulabilir bir kurala dayanmamaktadir. Diyanet Ijleri Ba§kanhgi Din Ijleri Yuksek Kurulu bu ko
nuyu daha fazla gecikmeden ilmi bir zeminde tartijmah, iki yoldan birini tercih etmelidir. Bunlardan
biri, bazi islam iilkelerinde oldugu gibi Resm-i Osmanrnin esas alinmasidir. Digeri ise bugun Arap^a

Ibnul-Benna. Ithdfu fiidaldi'l-be^r, 11, 493, 553.
37 el-A'raf 7/145; el-Enbiya 21/37; bk. DM, el~Mukni\ s. 53.
el~Fatiha 1/4; Al-i imran 3/26; bk. Dam, el-Mukni', s. 83.
bit. Dtonl, el-Mukni\ s. 18.

40 Al-i imran 3/153.

41 et-Tevbe 9/47.

42 bk. Dani, el-Mukni\ s. 45.

Ebu Ruveym Nan"' b. Abdurrahman b, EM Nuaym me§hur yedi kiraat imamindan biridir. Kiraat ilmini tabim neslin
den tahsil etmi^tir. Medine'de 70 yildan fazla kiraat okutmu§, 169'da (785) vefat etmi^tir (Biyograftsi icin bk, Zehebi,
Ma'rifetittkurrari-kibar, 1, 241-247: ibnii'l-Cezert, en-Ne$r t 1, 99-115). Ver§ lakabiyia tamnan Ebil Said Osman b. Said
el-Kibti ise N^fl'in talebesi ve onim kiraatinin me^hur iki ravisinden bin olup aslen Afrika'lidir. Medine'ye giderek
155 J de (772) Nafi'den dort hatim indirmi? ve kiraat 6grenmi§tir. 197'de (813) Misir'da vefat etmi§tir (Biyografisi \qm
bk. Zehebf, MaYifetiVl-kurrdiVkibdr, I, 323-326; ibnii'l-Cezeri, en~Ne§r t I 113).

— 6i —

HZ. OSMAN A IZAFE EDILEN MUSHAFI £ER?F (Topkapi Sarayi Miizesi Nushasi]

metinlerde kullanilan geli§mi§ imlanin -bazi &limlerin goru§une de uygun olarak- mushaf yaziminda
aynen kullamlmasidir. Bu konuda bizim tercihimiz, belli ba§h Islam uikelerinde oldugu gibi Resm-i
OsmaniYiin esas alinmasi ve aym kiraatin tercih edildigi Islam diinyasinda birligin saglanmasidir. Bu
nun di§inda ortaya konacak ba§ka bir tercihle bu birligin saglanmasi miimkun goriinmemektedir.

Diger kiraaderin okundugu ulkeler iqin yine Resm-i Osmani esas olmak uzere ayri mushaflann
basilacagi tabildir. Ancak daha gok harekeleme ve noktalama acismdan farkliliklann onaya ^lkacagi
bu mushaflarda imla agismdan onemli miktarda fark goriilmeyecektir. Nitekim bugiin Kufe'li olan
Hafs'm okuyu?undan sonra en <;ok tercih edilen kiraatin, me§hur yedi kiraat imammdan Medineli
Nafi 1 b. Abdurrahman'in Ver§ rivayett ? kismen de aym imamin Kalun rivayeti oldugunu ve ozelltkle
bazi Kuzey Afrika uikelerinde bu rivayetlerin okunmasi sebebiyle mushaf basiminda Hz. Osman'in
Medine Mushafi'na ait imlanin dikkate alindigini, noktalama ve harekelemenin Vermin ve Kalfln*un
okuyu§lanna gore yapildigini biliyoruz.

Vermin ve Kalun'un okuyu§Ianmn yazih dayanagi olan Medine Mushafi ile Hafs'in okuyu§unun
yazili dayanagini olu§turan Kufe Mushafi arasmda imla agismdan -bizim tesbit edebildigimiz kadany
la- yirmi yerde farklilik vardir. Bu yerlerden dordunde Hafsin okuyu§u Kufe Mushafrndan aynlmakta 44 ,
bunlann da ilki diger mushaflann hepsinde yazih ?ekle, ikincisi Medine ve §am niishalanna, iigiincu
ve dorduncusii ise yine diger turn niishalara uygun oldugundan, bir ba§ka ifade ile bu dort yerde de
Vermin okuyu§unun temelini olu§turan Medine Mushaffna uydugundan, Hafsla Vermin okuyu§lan
arasindaki imla ile ilgili fark on altiya inmektedir 45 . Bu duruma gore noktalama ve harekelemeler
dikkate alinmadigmda okunduklan iilkelerin ihtiyaci igin Hafs ve Ver?'in okuyu§lanna gore basilacak
mushaflar arasmda yiizlerce degil, sadece on alti yerde farkli imladan soz edilebilecektir. Kaidi ki bu
farklihgin da dayandigi temeiler vardir ve bu temeller Hz. Osman'in orijinal mushaf niishalaridir.

Bugiin Islam diinyasinda uciincu derecede okunan kiraatin, me§hur yedi kiraat imammdan
Basra!] Ebii Amr b. Alfi'mn 46 kiraati oldugu, Sudan ve Nijerya gibi bazi Afrika uikelerinde bu kiraatin
tercih edildigi bilinmektedir. Bu kiraatin dayandigi Basra Mushafi ile Hafs'in okuyu$unun dayandigi
Kufe Mushafi arasmda bizim tesbitimize gore imla a^isindan sadece dokuz yerde farkhhk mevcuttur.
Bunlardan dordunde Hafs'm okuyu§u Kufe Mushafi'ndan aynhp Medine Mushafi'na uydugundan ve

44 Yasin 36/35*de Kufe MushafVnda J^. U_» seklinde yazilan kavl-i kerim, Mekke, Medina, Basra ve §am niishalannda
^1*p Uj yazib olup Hafs'in okuyu$u bu niishalara uygundur, Hafs'in Kufe nushasindan aynldigi ikind yer ez-Zuhruf
43/71'deki r ' ' u 'dir. Hafs burada da Medine ve §am niushaflarmm hattina uygun olarak <^lj u okumusuir. Onun
Kufe hattindan aynlip diger mushaflara gore okudugu ucuncu ve dordiincu yerler el-Mu'minfin 23/1 12 ve 1 14'teki Jti
pjjj pS" ve p^iJ ji JU 'diir. Buradaki JU kelimeleri Kufe MushafVnda ji §eklinde yazilnu$ olmasina ragmen Hafs diger
nushalardaki iml^ya uygun olarak kelimeyi elif le okumu^mr (bk. DanL d-Mukni\ s. 105-107; ibnu'l-Cezeri, en-Ne§r
n,330 t 353, 370).

45 Bu on alti yer sAinlarehr; 1) el-Bakara 2/132: ^^jlj - ^^; 2) A]-i imran 3/233: lyjUj - \jfijW, 3) el-M£ide 5/53:
^JJ! Jo, ; - a*iil Jjl^ 4) eUMaide 5/54: *£*& - *£jt $> \ 5) el-En'Am 6/63: h^J . L^^i; 6) et-Tevbe 9/107: ^U
ijj^i ^JJ pjfcsj.; 7) el-Kehf 18/36: U+l. \^ - \+, l>- ; 8) el-Enbiya 21/4: ^ Ji - ^j JU ; 9) e^uarS 26/217:
Jf^ ^Jjf^j ; 10) Gaflr 40/26:^ j^ -rffe J! jl ; 11) es.^uri 42/30: ^~S uL. ^~S UJ ; 12) ez-Zuhruf 43/68:
^U^U; 13) el-Ahkaf 46/15:L-^_UL^' : 14) el-Hadld 57/24: ^ ^ - ^ ; 15) el-Cin 72/20: ji - JV* ; 16)
e§-5ems 91/15: <J^ % -%JA»h U* (Bu yerler icin bk. ibn Ebu Davud, Kittibiil-Mes&hif, $. 39-49; Danl el-Mukni\ s.
102-113).

46 EbQ Amr Zebbin b. Al^ eJ-Basri kiraat ilmini Hica2 kurrasmdan ogrendi ve hayaumn biiyiik boiumunu Basra'da gecjrdi,
Meshuryedi kiraat imammdan bin olup 154 (771) yilmda Knfe'de vefatetti (Biyografisi i(;in bk. Tayyar Altikulaq, "Ebu
Amr b. Ala", DM, X f 94-96.

— 62 —

MUSHAF YAZIM VE BASIMINDA IMLA TEkcihIMIZ N£ OLMAUDi

bu yerlerde Basra Mushafi da Medine Mushafi ile paralellik arzettiginden Hafs'in okuyu§u Lie Ebu
Amr'in okuyu§u arasinda imlayi ilgilendiren fark sadece be§ yerde goriilmektedir 47 ,

Yapilan bu a^iklamalann i§iginda denilebilir ki Hz. Osman'm mushaflanndan herhangi birinin
imlasma uygun olarak ve meghur kiraat imamJarmdan birinin aym niishayi temel alan okuyu;u goz
oniinde bulundurularak yazilan ve basilan mushaflar iizerinde bir tarti§ma ve ihtilaf soz konusu
olmayacak, diger taraftan Islam diinyasinin yakla§ik %90'mda tercih edilen Kufe Mushafi'na dayali
Asim b. Behdele kiraatinin Hafs rivayetine gore yazilip basilacak mushaflar belli ba§li islSm ulkeleri
arasinda birligi de saglami? olacaktir, Kaldi ki diger kiraatlerden herhangi birine gore harekelenip
noktalanarak yazilan ve basilan mushaflann -Resm-i Gsmanfdeki imla korunmu§ olmak §artiyla- her
hangi bir Islam iilkesine sokulmamasi da soz konusu olmayacaktir.

Mushaf basiminda ilkeli hareket edildigi, yani Hafs'in, Vermin veya bir ba§ka kiraat imamimn
okuyu§unun esas ahndigi harekeleme ve noktalama goz oniinde bulundurularak ve aym zamanda
onlann okuyu§lannda temel olan imlaya gore basim ger?ekle§tirildigi takdirde gumriiklerden koliler
geri gonderilmeyeeektir. Nitekim elimizde bulunan ve Hz. Osman'm Medine Mushafi'mn imlasinin
ve Verg'in okuyu§unun esas ahndigi §am baskisi bir mushaf i?in Suriye, Suiidi Arabistan, Misir ve
UrdiiiTiin -bu iilkelerin hi^birinde Vermin okuyu§u yaygin olmadigi halde-yetkili dini idareleri tara
findan onay verildigi goriilmektedir,

Herhangi bir temele dayanmayan ve Ukesi olmayan mushaf baskilan i(jin Islam ulkelerinin dini
idarelerinin bazi tedbirler almalan ve bu tiir baskilari onlemek igin gayret sarf etmeleri tabiidir 4 *.
Ancak, bugiin baskismi yapttgi mushaflar diger bazi islam iilkelerine sokulmayan iilkeler vardir,
Butiin bu iilkelerdeki yetkililerin konuyu bir an once ele almalannda yarar vardir. Bunu umuyor ve
temenni ediyoruz 49 .

Bu be§ yer sunlardir: 1 ) el-En T am 6/63: U-*J| - L^t; 2) el-Enbiya 21/4: ^ Ji - ^ Jtf ; 3) Gafir 4Q/26: ^ j). -^ ji y
; 4) el-Ahkaf 46/15:- b^> Ul^ ; 5) el-Cin 72/20: Ji - Jtf (Bu yerler 'wpn bk. ibn Ebu Davud, Kitdhm-Mesahif. s. 39-49;
Dani eMukni\ s. 102-113),

HerhaJde Islam Tarihfnin her safhasmda butiin miisluman topluluklarda mushaflann imlasi iizerinde ve onu tahriften
korumak maksadiyla yonetimler tarahndan bazi tedbirlerin alindiginda stiphe yoktur. Bunun muhtemelen ilk somut
omegini Ernev! valilerinden Hacdic b. Yusuf es-Sekafi (6. 95/714) onaya koymu§; Asim el-Cahderi, Naciye b, Rnmh
ve Ali b. Asma'dan olu§an heyeti mushaflar] incelemekle gore vl end iraiistir. Onlara verdigi talimat ac.ik ve nettir:
Bulduklan mushaflan inceleyecekler, Hz. Osman'm Mushaf ma uymayanlan imha edeceklerdir. Ancak imha edilen
mushaflann sahiplerinm magdur olmamalan i<;in kendilerine 60 dirhem odeme yapilacaktir (bk. ibn Kuteybe, TeMUi
miiskili'l-Kur'an, s. 37).

Diyanet tsleri Ba§kam olarak gorev yaptigtm donemde mesai arkadasjanmia bu konuyu muzakere ederek bir Turk hat
cata orijinal imlayi ve HafVm okuyusunu esas alan bir mushaf yazdirm is,, 1985'te deneme olarak bu niishadan 30.000
adat basnnp halkin istifadesine sunmustuk. Ancak uygulamayi kurumsal anlayi§ ve karar konusu haline getirmeyi
hizmet suremiz icjne sigdirmak miimkun olmami^ti.

^-63 —

.. .. ».

BOLUM

INCELEMEMiZE KONU OLAN
MUSHAF NUSHALARI

L Ta§kent Mushafi

Ta§kent'te halen Eski Eserler MiizesFnde metal bir sandik i^inde muhafaza edilmekte olan Mus
haf in, genellikle Hz. Osman'm mushaflanndan biri olduguna inamlmi§tir. Hatta §ehit edildigi sirada
bu nushayi okudugu kanaati yaygindir. Biz burada Mushaf in tarihini ara§tirmak ve aidiyetini tesbit
etmek uzere geli§kili tarihi verilerin pek de aydinlatici olmayan i§igma ba§ vurup belirli belirsiz §eyler
soylemek yerine, imlasina ait ornekler iizerinde durarak onun bu niishalardan biri olmadigini, Hz.
Osman'm ozel Mushafi da olamayacagini aciklamaya ^ali^acagiz.

Hemen belirtmeliyiz kibu Mushaf la ilgilenmemiz 1980*U yillara uzamr. Mikrofilmini elde edebil
mek igin Ozbekistan'a gidip gelenlere yaptigimiz miikerrer miiracaatlardan sonuc; almamami§ olmakla
birlikte Ekim 1985'te zamanin Orta Asya ve Kazakistan Miiftusii merhum Ziyaeddin Babahanov'un
resmi davetlisi olarak Ta§kent'e gittigimizde soz konusu Mushaf m bir fotograf niishasina nail olduk.
Bir mtiddet Diyanet I§leri Ba§kanligi makam odasmda muhafaza edilen bu niisha, daha sonra Istan
buFda Suleymaniye Kiituphanesfne hediye edilmi§ olup halen burada ziyarete a^ik tutulmaktadir.

itiraf etmeliyim ki bazi imla tarti§malan vesilesiyle zaman zaman bajvurmamn di§inda Ta§kent
Mushafi uzerinde (jal^mamiz, ancak Topkapi niishasinin ne§ri vesilesiyle miimkiin olmu§; bugiine
kadar onun, gergekten Hz. Osman'm mushaflanndan biri olabilecegi de taraftmizdan muhtemel
g6riilmu§tur, Bazi miielliflerin aksine g6rii§leri olrnasina ragmen bu ihtimali giicjlu kilan en onemli
sebep de ara§tirmalanndan her vesile ile onemseyerek yararlandigimiz ustat Prof, Dr, Muhammed
Hamidullah'in §u sanrlandir:

"Hz. Osman tarafmdan il merkezlerine gonderilmi§ olan Kur'an nushalan, sonraki yuzyillarda birbiri
ardinca kayboldu. Fakat giiniimuzde bunlardan biri IstanbuTdaki Topkapi Sarayfnda tarn olarak;
ikincisi, ingiltere'deki Hind Dairesi Kitaphgi'nda muhafaza edilmektedir. Eser, Delhfdeki Hindistan
imparatoru Mogol'un kiitiiphanesinden almmi^tir. Bir u^iincusii de birkag sayfa eksigiyle Ta§kent'te
bulunmaktadir. <^!ar donemi Rus hiikiimeti bu niishanin bir tipki basunini yaparmi§tn\ Onu ince
ledigimizde, bu metin ile diger yerlerde halen kullamlmakta olan Kur'an metinleri arasinda hi^bir
farkhlik olmadigini gdriiyoruz. Ilk ve daha sonraki yiizyillardan kalma tarn veya par^alar hSlindeki
diger el yazmasi Kur'&n metinleri iqin de ayni sahihlik soz konusudur." 1

1 Muhammed Hamidullah, islam'Q Girif, s. 36-37.

-65-

HZ. OSMAN A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ER?F iTopkapi Sarayi Mtizesi NOsha&l

• *

ML Hamidullah'ui Ingilterede mevcudiyetinden soz ettigi niisha* ricamiz iizerine TDV Islam
Ara§tirmalan Merkezi doktora ogrencilerinden olan ve bir siire Londra'da bulunan Semih Ceyhan
tarafindan ara§tinlmi§; Kutuphane gorevlileri, boyle bir mushafin bulunmadigini ifade etmi§lerdir.
Ancak British Library'de (nr. 2165) hicri I. asirda yazilmi§ oldugu tahmin edilen eksik bir mushaf
niishasi mevcut olup korunabilmi? sure ve ayet numaralan §6yledir:

— A'raf 7/42 - Tevbe 9/95 (1-14. varaklar);

— Yunus 10/9 - Ziimer 39/47 (15-113. varaklar);

— Gafir 40/61 - Zuhruf 43/71 (1 14-121. varaklar).

Mevcut haliyle 121 varak olan Mushafin, British Library tarafuidan 2001 yilinda Londra'da
1-61, varaklannm faksimile baskisi yapilmi?, 62-121, varaklannm da bastlacagi belirtilmi§tir 2 . Mevcut
varaklannin elimizdeki matbu mushaf sayfalany la olan oran ili§kisi dikkace ahnarak yaptigimiz hesap
lamalara gore bu Mushafin yakla§ik dortte birinin eksik oldugunu tahmin etmemiz miimkundur.

Paris'te Biblioetheque Nationale'de bulunan (nr. Arabe 328/a) ve hicri L asra ait oldugu tali
min edilen eksik eski bir mushaf nushasimn da F. Deroche ve S. N, Noseda tarafindan ne§redildigini
biliyoruz (bk, bibL). Giinumuze sadece 56 varaki ula§an bu Mushafin tamaminin da yine elimizdeki
matbu mushaf sayfalanyla olan oran t!i§kisi dikkate aknarak yaptigimiz hesaplamalara gore takriben
225 varak oldugunu, bir ba§ka ifade ile dortte ii^unun eksik bulundugunu tahmin edebiliyoruz. M.
Hamidullah'in "birkaq sayfa" eksigi oldugunu soyledigi Ta§kent Mushafi'nin ise -biraz sonra agkla
nacagi iizere- ii^te ikisi noksandir.

Muhammed Hamidullah daha sonra Ta§kent Mushafi'ni kisa bir Ingilizce mukaddime ile ve
joS^w is* — \ j*^* v* ^ l ^? j OUi* Ua~- j^^. -u^Ji dTjiil adiyla ne§retmi§ olup (bk, bibL)

bu Mushafin Hz. Osman'a ait olduguna dair Ismail Mahdfim'un bir risale yazdigini da daha once
belirtmi§tik (bk. bibL).

Biz ara§txrmamiz ve bizzat Mushaf iizerinde ba§tan sona kadar yaptigimiz inceleme sonunda
kisaca §u sonuijlara ula§rm§ bulunmaktayiz:

1. a) Halen Ta§kent Eski Eserler Muzesi'nde bulunan Mushaf, Semerkanfta Hoca Ubeydullah
b. Mahmud b. §ihab el-Ahrar'in (6. 895/1490) adiyla anilan mescidin (Hoca Ahrar es-Semerkandi
Mescidi) biti§igindeki Ak Medrese'de muhafaza edilmekte iken 3 1285'te (1868) Ruslann Semerkanf l
i§gallerinden sonra zamanin buradaki dini idaresi yetkililerinin de muvafakatiyle 24 Ekim 1869'da
Petersburg Genel KutuphanesFne nakledildi. Rus oryantalist A. Shebunin, 1891'de yazdigi bir makale
tie onu bilim diinyasina tamtti; Petersburg'da Arkeoloji Enstitiisii tarafmdan ne§redilecegini a<jikladi.
Bir ba§ka Rus oryantalist S. Pissareff, 1905'te tipki basimmdan once orijinal niishada net okunmayan
yerler iizerinden miirekkeple geqerek onu okunur hale getirmeye <;ali§ti. Ancak bunu yaparken, kasten
olmasa da binjok hatalar meydana geldi 4 .

Ismail Mahdum'un naklettigi bilgiye gore once 1895 yilmda A'raf suresfnden bir sayfa 2000
niisha olarak ne§redildi ve Islam ulkelerinde sati§i yapildi. Ardnidan Kinmli Ilyas Mirza'nm tashi

2 Durron, "Some Notes on the British Library's "Oldest Qur'an Manuscript' (Or. 2165)", s. 43-44, 65-66.

Ta§kent Mushafi'nin Ak Medrese oncesi tarihi hakkindaki rivayetler icjn bk. Ismail Mahdum, T&rfhul-Mushafil-Osmam
ftTafkand, s. 22-41 ; Muneceid, Dirds&t fi t&rihil-hatti'l-Arabii s. 50-51 ; Mustafa Altundag, "Istanbul Topkapi ftiushafi
Hz. Osman'a mi aitttr?", Marife, s. 68-70.

A. Jeffery - L Mendelsohn, "The Orthography of The Samarqand Codex", s. 177.

— 66 —

INCELEMEMlZE. KONU OLAN MUSHAF NUSHALARl

hiyle 1905'te Yasin suresi basildi 5 . Ayni yil S« Pissareffun biraz once sozti edilen ^ali^masi sonunda
niishamn tamaminin 50 niisha olarak tipki basimi gergekle§tirildi. Bunlardan 25 niisha 500'er ruble
kar§iliginda satildi 6 .

1917 komiinist ihtilalinden sonra Ufa'da toplanan Islam! §ura'da alinan karar geregince Leni
n'e yazilan bir mektupla bu Mushaf in Miisluman topluma iade edilmesi talep edildi ve komiinist
liderin talimauyla talep yerine getirildi. Mushaf bir miiddet Ufa'da kaldtktan sonra Tiirkmenlerin ve
Ta§kent'lilerin israrli istekleri kar§isinda 1924'te Ta§kent Dini Idaresfne teslim edildi. 1926'da ise
Tajkent Eski Eserler Miizesfne nakledildi.

b) Mushaf ta ilk baki?ta katip sehvi gibi degerlendirilebilecek hatalar mevcuttur. Anla§ilan bu
hatalann epeyce bir kisnu faximile baski oncesinde S, Pissareff tarafindan yapilan qab§ma sirasinda
meydana gelmi§ ve orijinal imla bu miidahale ile boztilmu§tur, Ancak bazi hatalann katip sehvi ol
dugunu, yarn" Mushaf in orijinalinde de bulundugunu soylemek gerekir. Ta§kent MushafVnm aslmda
bulundugunu tahmin ettigimiz birka<; sehvi okuyucuya fikir vermek agsindan zikretmekte fayda
oldugunu du§unuyoruz:

— Al-i imran 3/37: ^L*s>. jju Uuj j* Jj^ «&! j\ iyetinde Jh\ o\ yoktur.

— Al-i Imran 3/51: p -JLL ^ J?^ \1* ayetinde \X* yazilmami§tir,

— Al-i Imran 3/78: ^ j-lp ja y* Uj Jit jus ja y& J^ji^j ayetinde d& -up j* ^ Uj kismmin
yazilmasi unutulmu§tur.

— En'am 6/116: J^~*>*-: Ni ^ jlj ayetinde *j* yazilmamistir.

Bu orneklerdeki hatalann, S. Pissareff a nisbet edilmesi kanaatimizce dogru degildir. Anla§ilan
bu niisha, yazildiktan sonra dikkatii bir kontrol ve tashihten gegirilmemig, herhangi bir kiraat alimi
de bu niisha iizerinde bir <;ali§ma yapmami§tir Bu da normal bir §eydn\ Ayrica bu durum onun, as
habin inceleme ve onayindan ge^tikten sonra Hz. Osman tarafindan belli ba§h merkezlere gonderilen
mushaflardan biri olmadiginin da delillerinden biridir.

c) Bu niisha 53x68 cm. ebadmdadir. 353 varaktan olu§makta, her sayfasinda 12 satir bulun
maktadir 7 ,

d) Muhtelif yerlerinden pek gok yapragi eksik olup bizim takribi hesaplamalanmiza gore 420
varak zayi olmu§tur. Ayrica Ziihruf suresfnin 11. ayetinden itibaren Kur'an-i Kerim'in sonuna kadar
olan sureier de (yakla§ik 170 varak) noksandir. Buna gore bu Mushaf in camammin 950 varak civa
nnda (353+420+170= 943) oldugunu tahmin etmek mirmkiindur. A§agidaki liste incelendiginde
goriilecegi iizere sadece iki surenin (En'am, Taha) tarn olarak yer almasma kar§ilik ba§ta Fatiha
ve gogu da kisa sureier olmak iizere 89 surenin higbir ayeti mevcut degildir. Yani bazilannda gok,

A§agidaki listenin inceienmesinden anlasiiacagi iizere Yasin suresfnin bastan i 1 ayeti noksan olduguna ve bu sure, 12.
iiyeti olan j^\ ^ j^ ui ... kavl-i kerimi He bastedigma gore surenin baskisi bu eksik haliyle yapilmis olmalidir.
Ismail Mahdum, T&rfhai-Mushafil-Osm&ni ft Tcujkand, s. 24.

a.e. ve yen Ekim 1985'te Ta§kent'ten getirip Suleymaniye Kutiiphanesfne hedlye ettigimiz fotograf niisha iizerinde
yapngimiz ol^ume gore Mushaf 45x56.5 cm. ebadmda olup kapak varakmda

(Hz. Osman J a ait bu Kufi Mushaf, Ta§kent Eski Eserler Muzesinde mahfuz bulunan aslindan cekilmis bir fotograf nus
hadir. (^kim, 1394'te Orta Asya ve Kazakistan Muslumanlan Dini idaresi'nin denetiminde ger^ekle§rlrilmis,tjr. Ta^kent
1974) ibaresi yazilidir.

-67-

HZ OSMAN'A IZAFE EDiLEN MUSHAF-! SERIF iTopkapi Sarayi Muzes. Nushast

digerlerinde az olmak uzere sadece 25 sureden ayetler vardir. Yaptigumz bir ba§ka hesaplamaya
gore Tagkent Mushafi'nin 4.172 ayeti, yani yakla§ik u?te ikisi zayf olmu§tur. Bu oran, varak sayisi
itibariyle de hemen hemen aymdir. Ekim 1985'te Ta§kent'i ziyareiimiz sirasinda ilgililerin verdigi
bilgiye gore Mushaf 1869'da Petersburg^ naklinden once, Musliimanlann dini idarelerinin korumasi
altinda bulundugu donemlerde ziyarete agk tutulmu§, ziyaret^iler tarafmdan varaklan birer iki§er
kopanlarak bu tizucii sonuq meydana gelmigtir 8 .

Taha el-Velfnin bu konuda anlattxklan da olduk<ja ilgimjrir: Sovyerier Birligi Avrupa Bolumii ve
Sibirya Muslumanlan muftusu Abdiilbari Isayev, Taha el-VelTyi Ufa'da bulundugu sirada Dini Ida
re'de muhafaza ettikleri bir mushaf varakini gostermek uzere davet etmi§. Bu varak, iizeri yegil bir
ortii ile 6rtulmu§ degerli bir kasa iqinde muhafaza ediliyor, ancak belli ba§b dini gun ve gecelerde
ve Dini idare'yi onemli §ahsiyetierin ziyaretleri vesilesiyle kasadan ?ikanhp ziyarete agiliyormu§.
Ufa'daki Musltimanlar, yajadikian §ehrin boyle bir degerden yoksun kalmasi durumunda biiyiik
musibet ve zorluklarla kar§ila§acaklanna inandiklanndan Ta§kent Mushaf i olarak tanimladigimiz
Mushaf m Ufa'dan Ta§kent'e nakli oncesinde bu varak gizlice kopanlmi$ ve Dini Idare'de korunmasi
kararia§tinlmi§ 9 .

Biitiin bunlardan sonra denebilir ki: Ta§kent Mushafi diye bir Mushaf yoktur, Ta§kent MushafVndan
varaklar vardir*

Ta§kent Mushafi'nin mevcut sure ve ayetierine ait liste joyledir:

Sure Adi:

Fatiha

Bakara

-i Imran
Nisa
Maide
En'ftm
A'raf
Enfal
Tevbe
Yunus
Hud
Yfisuf
Ra f d
[brahim
Hicr
Nahl
isra
Kehf

Sure Numarasi ve Mevcut Ayetleri:

(1) Yok (-7 ayet)

(2) 5-177; 179-186; 213-217; 231-233; 256-273; 282-286
(-74 ayet) 10

(3) 36-92; 97-102; 105-148; 154-200 (-46 ayet)

(4) 1-29; 33-43; 72-77; 81-90; 92-145 (-66 ayet)

(5) 85-120 (-84 ayet)

(6) 1-165 (Tarn)

(7) 1-106 (-100 ayet)

(8) Yok (-75 ayet)

(9) Yok (-129 ayet)

(10) Yok (-109 ayet)
(11)47-121 (-48 ayet)

(12) 19-23 (-106 ayet)

(13) Yok (-43 ^yet)

(14) 39-44 (-46 ayet)

(15) 7-86 (-19 ayet)

(16) 7-101; 114-118 (-28 ayet)

(17) 1-48; 56-111 (-7 ayet)

(18) 1-77; 82-105 (-9 ayet)

9
10

Ismail MahdunVun verdigi bilgi de bu soylenenlert dogrulamaktadir (bk. a.e., s. 24, 29, 31).

Taha el-Velt, "el-Kur'aniil-Kerim fi bUadrr-Rfisiya", el~Mevrid t IX/4, s. 35.

Parantez icjndeki (-) i§aretiyle verilen rakamlar surede eksik olan ayet sayismi gosrermektedir. Buna gore mesels

Bakara suresinden 74, Al-i imran'dan 46 ayetin zayi oldugu anla^dacaktir.

68 —

•NCELEMEMlZE KONU QLAN MUSHAF NUSHALARI

Meryem

(19) 3-44; 52-98 (-9 ayet)

Taha

(20) 1-135 (Tarn)

Enbiya

(21) Yok (-112 ayet)

Hac

(22) Yok (-78 ayet)

Mii'minfin

(23) Yok (-118 ayet)

Nur

(24) Yok (-64 ayet)

Furkan

(25) Yok (-77 Ayet)

§uard'

(26) 63-117; 130-142; 155-201 (-112 ayet)

Neml

(27) 1-22; 28-34; 44-80 (-27 ayet)

Kasas

(28) Yok (-88 ayet)

Ankebut

(29) Yok (-69 ayet)

Rum

(30) Yok (-60 ayet)

Lokman

(31) Yok (-34 ayet)

Secde

(32) Yok (-30 ayet)

Ahz^b

(33) Yok (-73 ayet)

Sebe*

(34) Yok (-54 ayet)

Fatir

(35) Yok (-45 ayet)

Yasin

(36) 12-83 (-11 ayet)

Saffat

(37) 1-75; 91-182 (-15 ayet)

Sad

(38) 1-29 (-59 ayet)

Ziimer

(39) 6-8 (-72 ayet)

Gafir

(40) 4-7; 51-57; 67-83 (-57 ayet)

Fussiiet

(41) 5-39 (-19 ayet)

§&&

(42) 21-53 (-20 ayet)

Ziihruf

(43) 1-11 (-78 iyet)

Diihan-Nas

(44-114) Yok (-1795 ayet)

Bu liste degerlendirilirken, surelerde halen mevcut oldugunu belirttigimiz Syetiere ait baglanguj
ve biti§ rakamlannin i§aret ettigi ayederin gogunda eksikler bulundugu bilinmelidir. Mesela Bakara
suresi'nin 5-177. ayetlerinin mevcut oldugu zikredilmi? ise, 5. ayetin ba§ tarafinin ve belki de bu aye
tin biiyxik kisminm, ayni §ekilde 177. ayetin de onemli bir bolumiiniin eksik olabilecegi goz onunde
bulundurulmahdir.

e) Deri uzerine Kufi hatla yazilmi? olan niishada hareke bulunmamakla birlikte benzer harfleri
birbirinden ayirmak iizere nadir olarak noktalar kullanildigi anla§ilmaktadir n .

f) Sato- sonlanna rastiayan kelimeler pek gok yerde boliinerek bir ya da birden fazla harfi daha

sonraki satirin ba§ina yazilmi§tir. Mesela A'raf suresf ndeki (7/64) Ui&e kelimesi satinn sonuna

rasdami§, ancak lip ve v birbirinden aynlarak birinci ciiz'ii satinn sonunda yer alirken ikinci ciiz'u

yani ^ harfi bir sonraki satinn ba§ina yazilmi§tir 12 . Bazan bir kelimenin yalniz ilk harfinin satinn
sonuna, diger kisminm bir sonraki satinn ba§ina yazikhgi da olmu§tur. Bu soylediklerimizin ornek

1 1 Bazi varaklan uzeiinde sadece nun (o) harfi i^in tesbit edebildigimiz omekler iyn bk, el-Kur'anu'l-Mecid Mushafu Seyyi
dind Osman, s. 242, str. 3, 15; 253, str. 24; 394, str, 5, 13 (Bu <;ahsmamizin sonundaki "Resim: 1" de incelencbilir).

12 bk. a.e., s. 341, str. L

~6 9 -

HZ OSMAN A IZAFE EOlLEN MUSHAF- 1 SERIF ITopkapi Sarey> Miizesl Nushasil

lerine hemen her sayfada mukerrer olarak rastlamak murnkiindur. Hz. Osman'm mushaflannda da
benzer orneklerin bulundugu anlajJinaktadir. Nitekim Ebu Ubeyd Kasim b. Sellam (6. 224/838)

Hz. Osman'in Imam MushaPim gordugxinu s6ylemi§, Sad suresfnin 3. &yetindeki ^>L* ^^ cfij
kavl-i keriminde oYdeki Yum sanr sonuna, o'nin ise diger satinn ba?ina ve ^^'ye biti§ik olarak
yazildigini zikretmi§tir 13 .

g) Ta§kent Mushafi'm inceleyerek ilk defa bilim diinyasina tamtan Rus oryantalist A. Shebunin'e
gore niisha Hz. Osman'in Mushaft degildir; hicri I. yiizyihn sonlarmda veya II. yiizyihn baglannda
yazilmt§ olmasi mumkiindur, A. Jeffery ve L Mendelsohn ise A. Shebunin'in bu g6rii§unii naklettikten
soma metnin imlasmdaki bazi ozelliklerden harekede Mushafin hicri III. asnn ba§lannda muhte
melen Kufe'de yazilmi§ olabilecegini ileri surmii§lerdir H (Mushafin Kxife tie ili§kisi konusimda bizim
tesbitimiz icjin a?, bk,}.

2. Biraz sonra ornekleriyle a^iklanacagi uzere soz konusu niisha Hz. Osman'in mushaflanndan
biri olmamakla birlikte onlardan hangisinden yazildigi veya hangisinden yazilan bir nushadan istinsah
edilmi| olabilecegi sorusuna cevap aramak da kanaatimizce faydah olacakrir. Mushaf niishalan arasmda
imla aqisindan pek ?ok farkhliklarm bulunmasi tabii olmakla birlikte kelimenin yapismi ve telaffuzu
nu ilgilendiren farklilildar ign bunu soylemek mumkiin degildir ve ba§ka vesilelerle de belirttigimiz
gibi bu farklihklarin sayisi simrli olup 40'm biraz iizerindedir. Hz. Osman'm mushaflan arasmdaki bu
farkhhklardan harekede Ta§kent MushafVmn §eceresi hakkmda takribi bir ?ey soylemek mumkiindur.
Hz. Osman'in mushaflan arasmda gerek kelimelerin yapisi gerekse harf ya da kelime faziaiigi veya
noksanligi gibi farklihklar a^isindan yaptigimiz incelemeye gore Ta§kent Mushafi'nm Hz. Osman'mn
Kufe'ye gonderdigi niishaya yakm oldugu, hatta ondan ya da onu esas alan bir nushadan istinsah
edildigi soylenebilir. Bu Mushaf tarn olmamakla birlikte soz konusu farklihklar a^ismdan ineeledigimiz
44 yerden 16'sini onun bugiin elimizde mevcut varaklannda bulmak mumkiindur. Bu 16 yerden biri
hariq, Ta§kent Mushafi soz konusu farkli 15 yerde Kufe Mushaft ile tam Mr paralellik i<;indedir 1S .

13 Kazan'h alim §ih^biiddin Mercani (6, 1306/1889) bu Mushafi Ta§kenf te bulundugu donemde inceledigini soyleyerek
tesbit ettigi bir ornekten harekede onun Hz. Osman'in imam nushasi olamayacagim sdylemi§tfr, Miiellif in verdigi bilgiye
gore Ebti Ubeyd Kasim b. Sellam imam nushayi gdrdugiinden bahisle ^twi &*■ £*$$ (Sid 38/3) ayetinde Ymn, satmn
sonunda, ^^nin ise c* biti^ik olmak tizere sonraki satinn basmda oldugunu zikretmistir. Halbuki Talent Mushaf mda
durum boyle degildir. Ne "i satinn sonundadir, ne de j> bitisjk yazilip Cr ~~ olarak sonraki satinn basmdadir. §u halde
bu Mushaf, Hz. Osman'in imam Mushafi olamaz (bk. el-Fevaidul-miihimme, s. 21-22; ayrica bk Dani\ el-Mukm\ s, 76;
Ismail Mahdum, TMhul-MmhafiVOsmdmfiTaskand, s. 34). Mercanfnin bu tesbitinin dogru olmadigim belirtmeliyiz,
§oyle ki. gerek Muhammed Hamidullah tarafmdan nesjediien matbu nushada gerekse Taskenf ten getirip Suleymaniye
Kutuphanesi'ne hediye etrigimiz fotograf nushada ^ kelimesinin gercekten Ebti Ubeyd'in dedigi gibi satinn sonunda
bulundugunu goriiyoruz. ^,-^ o ise bu sekilde sonraki satinn ba^nda, ama o biti^tirilmeden yazilmi^tir (bk. el-Kur'
dnifl-Meeid Mushafu Seyyidina Osman radiyaMhu anh ukusu nushati Semerkand* s. 666; bu eahsmamizm sonundaki
Resim: 2), Danrnin verdigi bilgiye gore & harfi zaten ana mushaflann hicbirinde j-9-Ve bitisikyazilninni^tir. Merca
nvnin bu tddiasi kar^ismda, S. PissarefPun 19Q5'te faximile yoiuyla nushamn apki basimim gerqeklestinneden once
onda net okunmayan yerler iizerinden miirekkeple ge^erken bu ayetteki orijinal imlayi da bozmasi ve mesela satuin
ba§indaki Yyi bir onceki satinn sonuna, ayrica aslinda j^ kelimesine biti^ik olan o'yi ayirarak yazmi^ olmasi haora
geliyorsada, Mercani Mushafi Petersburg^ naklinden once incelemi^ S. Pissareffun Mushaf a mudahalesinden yillar
once de vefat etmi^tir.

14 A. Jeffery - L Mendelsohn, "The Orthography of The Samarqand Codex", s. 195. Ayrica bk. Tana el-Vell, "el-Kur'anu
l^Kerim fi bilSdiY-Rusiya", eMevrid, DC/4, s. 29.

15 Bu farkli yer A'r&f stiresi 1 nin 3. ayetinde olup gerek KQfe Mushafi'nda gerekse Jam niishasi di^mdaki mushaflarda
jj/Ju $eklinde yazili olan kelime (bk. Dani, eUMukni', s. 103; IbmTl-Cezerf t en-Nep t D, 267), Taskent Mushafi'nda
jj/iu. olarak yazilmi§ ve burada §am Mushafi ile birle§mis.tir. Ktife Mushafi ile sadece bu yerde aynlik goriilmesine

— 70 —

INCELEMEMIZE KQNU DLAN MUSHAF NUSHALARl

3, Ta§kent Mushaft'nin Hz, Osman'nin mushaflanndan biri, hatta §ehit edildigi sirada okudugu
Mushaf oldugunu ileri siirenler olmu§tur. Bu konuda Orta Asya ve Kazakistan Miislumanlan Dini
Idaresi Balkan Yardimcisi Ismail Mahdum Tarihul-Mushafi'l-Osmani fi Ta§kand adiyla bir risale kaleme
almi§ (bk. bibl), Muhammed Hamidullah bu Mushaf 1 -u* jb ^j jUi* Uj_- ^>^> ju*wJI JT^DI
adiyla ve Ingilizce kisa bir mukaddime ile yayimlami§tir. §ihabiiddin Mercani (6. 1889) ve Miisa C3
rullah (6. 1952) gibi bazi alimler aksi gorii§Ier ileri siirmu§lerse de Muslumanlann duygusal olarak bu
nushanin Hz. Osman'a ait oldugu §eklindeki on yargilan kar§isinda ileri siirdiikleri gerekgeler sonucu
degi§tirmek i^in yeterli olmami§, genel kanaat olarak ondan Hz. Osman'ui Mushafi diye soz edilmeye
devam edilmi§tir. Bizim burada imla ozellikleri a^isindan konuyu ele ali§imizm ve zikredecegimiz
orneklerin bu yanli§ kanaatin tashihine yardiraci olacagini umanz. §6yle ki; Ta§kent MushafVnda:

a) Cer harfi olan ^U- kelimesi genet olarak ya ile yazildigi halde yer yer ^U §eklinde elifle de
yazilmi§tir 16 . Bu durum, onda bir imla disiplini bulunmadigmi gosterdigi gibi Hz. Osman'in mushafla
nndan biri olmadigini da ortaya koymaktadir. Zira cer harfi olarak kelime bu mushaflarda istisnasiz
ya ile yazilmi§tir 17 ,

b) ^ kelimesi genel olarak bu §ekilde yazildigi halde bizim tesbiderimize gore bu Mushaf in

bugun elimizde mevcut sure ve Syetlerinde 11 yerde 18 ^U §eklinde yazilmi?tir. Bu ornek de Mus
haf ta imla disiplini bulunmadigmi gosterdigi gibi Hz. Osman'in mushaflanndan biri olmadigini da
gosterir. Zira bu kelime Resm-i Osmani'de sadece bir yerde (el-Kehf 18/23) elif ilavesiyle, diger
yerlerde elif siz yazilmigtir 1 *.

O j^ kelimesi Hz. Osman'in mushaflannda ya ile yazildigi halde 20 bu Mushaf ta yer yer U^
?eklinde elifle kaydedilmi§dr 21 .

d) Yukanda katip sehivlerinden soz ederken belirttigimiz gibi Mushaf m yazildiktan sonra dik
katli bir kontrolden ge^irilmedigi ve kiraat alimlerinin onu kullanmadigi anla?ilmaktadir. Biiindigi
gibi me§hur kiraat imamlannm okuyu§ian biiyiik ol^ude Hz. Osman'nin mushaflanndan birine da
yanmaktadir. Sozii edilen sehiv eseri ornekler aqisindan baktigimizda kiraat imamlanndan herhangi
birinin onun imlasina dayandigim soylemek de mumkiin degildir.

e) imla disiplini yok gibidir ve yazi tecriibesi olmayan bir katip tarafindan yazildigi anla§ilmakta
din Bir ayette bir tiirlu yazilan bir kelimenin bir sonraki ayette farkli §ekilde yazildigma dair ornekler

goktur. Yukanda zikrettigimiz la*-_ ^ t ^li _ ^ ^ - JU kelimelerinin farkli yazimlarma sik

sik rastlandigi gibi ba§ka kelimelerin imlasmda da benzer durumlar gorulmektedir.

16
17

19
20
21

karsjlik bu inceleme metnimizin sonundaki tfzelgenin tetkikinden de anla$ilacagi iizere Ta§kent MusharVnin mevcm
varaklanyla Medine Mushafi arasinda 9, Mekke Mushafi arasinda 7, Basra Mushafi arasinda 3, §am Mushafi arasinda
14 yerde farklilik bulunmaktadir.

Misal olarak bk. Al-i Imran 2/160, 179; en~Nisa 4/17, 85; el-Kehf 18/15.

bk. Mehdevi, HkM mesahifi'l-emsar, s. 89; DM, el~Mukni\ s. 65; Ebu Davud, Muhtasani't-Tebyin, U, 75; ibn Vesik,
el-Cdmi\ 57-58.

Bu verier sunlardir: en-MisS 4/4; el-En'am 6/38, 91, 93; Hud 11/57, 101; el-Hier 15/21; en-Nahl 16/35, 89; el-Kehf
18/23; Tah2 20/50.

bk. Mehdevi, Hicdii mesahifi'Umm^ s. 97; Dant, el-Mukni', s. 42; Ibn Vesik, el-C&mV, s. 54.

bk. DM, el~Mukm\ $. 65; Ebfl D§vud, Muhtasaru't-Tebyin, 0, 77; Ibn Vesik, el-Cami\ s. 58.

Bu yerler *?unlardir: en-Nisfi 4/15, 18; el-AYaf 7/38, 40; e!-Isra 17/34; el-Kehf 18/60, 70, 93, 96; e$-§uaia 26/201;
en-Neml 27/18, 32; Yasin 36/39; Fussilet 41/20,

— 71^

HZ OSM-AN'A IZAFE EOILEN MUSHAF-l SERIF (Topkapi Sarayt Muzesi NushasJ

f) Ayetlerin sonlannda durak i§aretleri ile her on ayetin sonunda ta'fir i§aretlerine yer verilmi§,
sure aralan ise tarn veya yanm satir boyunda dikdortgen §ekillerle aynlmi§m\ Bu i§aret ve §ekillerin
sonradan konmadigi ve Mushafin yazik$i sirasinda i§lendigi, bunlar igin ayrilan bogluklardan an
la$ilmaktadir. Hz, Osman'in mushaflarinda bu riir ijaretlerin bulunmadigi, flgili biitun kaynaklarda
verilen bilgiler arasindadir.

Sonu<; olarak Ta§kent Mushafi Hz. Osman'in §ehit edildigi strada okudugu Imam Mushaf olmadigi
gibi onun ge§idi merkezlere (Mekke, Kufe, Basra, §am ve muhtemelen Bahreyn ve Yemen'e) gonder
digi ve Medinelilerin istifadesi i^in bu §ehirde biraktigi mushaflardan herhangi biri de degildir.

II. Topkapi Mushafi

Topkapi Mushafi hakkinda bildiklerimiz, Ta§kent Mushafi hakkmda bildiklerimizden 90k daha
azdir. Muellifler Ta§kent Mushafi uzerine kitap ve makaleler yazarak onun Hz. Osman'm mushafla
nndan biri olup olmadigmi tarti§mi§, bu tam§maiarda Mushafm Ta§kent'e nereden ve ne zaman
geldigine dair ge§itli rivayetlerden soz edilebilmi?, iki ayn bilim adami (S. Pissareff ve M. Hamidullah),
ugte ikisinin zayi olmasma ragmen onu ne§retmi§, kisacasi bu Mushaf 150 yila yakin bir siireden beri
bilim diinyasinin giindeminde o!mu§tur. Topkapi MushafYna ise kitap ve makalelerinde deginenlerin
verdilderi bilgi btefcag satin gegmemi$, 90k kisa bir gegmi§te yazilan bir makale istisna edilecek olur
sa 22 onun Hz. Osman'in ozel Mushafi veya mushaflarmdan biri oldugu yolundaki iddialar uzerinde
incelemeye dayah ciddi bir gorii§ ortaya konmami§tir,

Oteden beri ilgi duydugumuz bu Mushafm once Siileymaniye Kiituphanesfndeki mikrofilminden
yapurdigimiz fotokopi niisha uzerinde $ah§mayi denedik. Ancak bunun yeterli ve saghkh bir gali§ma
olmayacagim gordiik. qunkii niisha asirlar i<;inde ?e§idi iklim ve hava §art!anndan etkilenip zarar
gormu§, epeyce sayfalan okunmasi zor hale gelmigtir. Hatta bazi sayfalannda hi? okunamayan yerler
vardir. Bu durum, daha ileri bir fotogiaf teknigine ihtiyaq bulundugunu ortaya koymu§, bu mumkun
oldugu takdirde Mushafm tipki basimmm da yapilabilecegi du§uniilmu§tiir.

Zamanin Riiltur Bakam Sayin Istemihan Talay'in ozel izni qer^evesinde Topkapi Sarayi Miizesi
Mudiresi Sayin Filiz Qagman'la 11.03.2002 tarihinde tmzaladigimiz protokol uyarmca ba§latilan
galisma ile once nushanm dijital kamera gekimi gergekle§tirilmi§tir. Ardindan Mushaf ba§tan sona
kadar tarafimizdan orijinal imlasma uygun olarak bilgisayarda yazilmi§, teknik imkanlann yardimiyla
sayfalann biiyutiilmesine ve aydmlatilmasma ragmen okunamayan keiime ve ayetierde her bir harf
yerine bir nokta konulmu§tur.

Niisha uzerinde yaptigirmz <jah§ma sonunda goriilmu§tur ki:

1. a) Mushafm ilk varakindan once onun hakkinda yazilmi§ Osmanhca bir tanitim yazisi mev
cuttur. 20 Cemaziyelewei 1226 r da (12 Haziran 1811) kaleme aknmi§ bu metinde verilen bilgilere
gore Mushaf:

22 Istisna ettigimiz bu makalenin yazan, IstanbuJ Marmara Universitesi ilahiyat Fakultesi ogretim iiyelerinden Do<;. Dr.
Mustafa Altundag'dir. Biz dijital kamera ile daha okunabilir bir metne ulasmaya ve ozellikle ayru tarihlerden itibaren
deruhre ettigimiz yogun sorumluluklanmiz yiizunden yavas bir seyir icmde Mushafin tamamtni okuyup ayru imla ile
bilgisayar ortammda yazmaya cah§irken, bu gent; bilim adamimiz, Tiirkiye Diyaner Vakfi islam Axasttrmalan Merkezi
Kiituphanesfne emanet olarak biraktigimiz fotokopi niisha uzerinde hizli bir ^ali^ma yaparak kaleme aldigi bir makale
ile bu konuda ilk ve ciddi degerlendirmeleri ortaya koymustur (bk. bibL).

— 72 —

NCELEMEMI2E KONU OLAN MUSHAF NUSHALARl

— Bizzat Hz. Osman tarafmdan yazilmi§tir.

— Uzun zamandan beri Kahire'de mahfaza edilmi§tii\

— 1226 (1811) yilinda Kahire Valisi Mehmed AH Pa§a tarafindan Osmanli Padi§ahi II. Mahmu

d'a (6. 1255/1839) hediye olarak gonderilmi§ ve Topkapi Sarayi'nda Hirka-i Fahr-i Cihan Odasi'nda
(Hirka-i Saadet Dairesi, Has Oda) muhafaza edilmesi 6nerilmi§tir.

Sozii edilen tanitim yaztsinda Mushafin Kahire'ye ne zaman ve nereden geldigi hakkinda bir
bilgi yoktur. IstanbuTa Mehmed All Pa§a tarafindan gonderildigine dair bilginin dogrulugunu kabul
etmemize bir engel bulunmuyor ise de, onun Hz. Osman tarafindan yazilmi§ bir niisha oldugunu
kabul etmemiz miimkiin degildir. Hz. Osman'mn herhangi bir mushaf yazmadigina dair kaynaklarda
verilen bilgilerin dogru olup olmamasi bir yana, a§agida a^klanacagi iizere bu niisha Hz. Osman'in

Imam Mushaf i olmadigi gibi onun ^e§itli merkezlere gonderdigi mushaflardan bin de degildir.

Topkapi Sarayi Muzesi Hirka-i Saadet DairesFnde muhafaza edilen ve ramazan aylannda ziya
rete aqik tutulan Mushaf, 19.04.1984 tarihinde bakim ve onanm igin Siileymaniye Kiitiiphanesfne
gonderilmi?, onanmi tamamlandiktan sonra 09.10 1987Me Topkapi Sarayi Muzesi Mudurliigu'ne
iade edilmi§ ve o giinden bu yana amlan Mudiirlugiin KCituphanesinde (nr. 44/32) muhafaza altina
alinmi§ttr.

Mushafin bakim ve onanmimn 3 yil 5 ay 20 giinde tamamiandigmi ilgili tutanakta okuduktan
sonra bu i§ ni^in bu kadar uzun stirdii gibi bir soru aklimiza geldiyse de, bu konuda ilgililerin hazir
ladiklan raporu okuduktan sonra soru cevabim bulmu§ f ona gosterilen ihtimamin ve verilen emegin
her tiirlu takdirin iistunde oldugu goriilmugtiir. Tarihi degeri ve onemi olan bu tutanak ve raporun
dosyalarda kalmasi yerine -niishayi tamtici ozelligini de dikkate alarak- okuyucularimizin bilgi ve
incelemelerine sunmakta yarar gordugumiizden burada aynen yer veriyoruz:

"TUTANAK

19.4.1984 tarihinde onanlmak uzere leslim alinan, Topkapi Sarayi Muzesi 44/32 envanter no'da kayitli, Hz.
Osman'a atfedilen ceylan derisi Kur'an-i Kerim ve sonuna Have edilmis olan <;esitli ebatta lie, adet Kur'an sayfasi, Su
leymaniye Ktituphanesi cilt ve patoloji boliimiinde onanlnu? ve restorasyonu yapilrm§tu\ Sonundaki, bu Kur'an'a ait
oimayan u$ yaprak cikanlarak onanlmi$ ve ayn muhafaza edilmesi icin tilde baglanmamisnr. 19,4.1984 tarihli tutanakta
belirtilen eksik ayetlerin yerlerine bos yaprak konulmustur. Envanterinde 410 varak olarak gosterilen Kur'an'm dogru
numaraiandirma sonucunda 408 varak oldugu belirlenmis ve yanh? dltlenmis olan yapraklar siralamaya konuiarak
yeniden numaraJanmis, daha soma sirazesi oriilmiistur. Eser, cildi takildiktan sonra Topkapi Sarayi Muzesi Mudurlugu
personeline teslim edilmis ve bu tutanak tarafimizdan tanzim ve imza edUmistir. 9.10.1987".

TEStiM EDEN TESLIM ALAN

islam SEQEN Filiz QAGMAN

Kiituphaneci-Ba$ Uzman TSM Kutiiphane Sorumlusu

imza) (imza)

Saadet GAZ1 Kami! AYYILDIZ

Kunya Muhendisi-Cilt ve TSM Ayniyai SorumJusu

Patoloji Bolumti Somralusu (imza)
(imza)

— 73

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ER?F (Topkapi Sarayi Muzesi Nushasi!

"RAPOR

Topkapi Sarayi Miizesi 44/32 envanter nolu Kur'an-i Kerim, bakim ve onanmi yapilmak iizere 19.4,1984 tari
hixide teslim aknmisti, Uzman bir grup tarafindan yapilan kontrolimde, ba$ka bir Kur'an niishasryla karsilastinlarak
gereken diizeltmeler yapilrmsur (Tutanak ektedir). Bakim ve onanm oncesi Kur'an iizerinde yapilan incelemelerde
tesbit edilen durum sudur: 1) Bas ve son ktsimlannda sayfalann biiyiik bir bblumunun eksik oldugu ve bu kisimlann
genis ve bazj yerlere zarar verecek sekilde kagitla onanldigi goriitmiis, 2) tlk ve son sayfanin cok kalm ve islenmernis
deri uzerine yapistinfdigi gorulrnustur. Bu istem yonii diisiiniilmeden yapildigmdan zamanla nem alarak buzubne ve
kivnmlar meydana getirmi$. 3) Eserin hemen hemen tiimuniin kenarlanna kagit Have edilmis; yonleri sayfalaria ayni
yonde oimadigmdan zamanla voianlanmalar meydana getirmi§, 4) Okumak amaciyla acilmaktan (parmak temasi)
veya teshir icin uzun miiddet a^ik kalan sayfalarda biriken toz, havanin nemiyle birleserek tabaka olu§turmu§. 5)
Dikkatsizce acriip kapatilmaktan bazi sayfalar burusmus. ve kivnlmis. 6) Miirekkebin uzerinde yapilan incelemede
biiyiik bir kismimn asidi oldugu tesbit edilmistlr. Asit nedeniyle yazilann uzerinde renk koyulasmasi, ^atlaklar, kirilma
ve delinmeler meydana gelmis, bu kisimlar eesitli genisjikte kagit yamalarla kapanlmi§; fakat buradan dusen artiklar
sirta yakm kisimlarda siyah birikintiler meydana getirerek kirli bir tabaka oiusturmus. 7) Bazi sayfalarda ve kirmizi
noktalarda miirekkep akici olup suda cozulebilen ozelliktedir. 8) Bordo renkte akin suslemeli semse deri riltli olup
niiklep ve sertabi kopuk, uzeri yesil ipek bezle kaphdir.

Onanm oncesi durum tesbit edildikten sonra uygulanaeak bakim ve onanm islemlerine geeildi: 1) Once say
falar uzerindeki eski yamalann yapiminda ne riir kagit ve kola kullamlmis oldugu tesbit edildi. Bunlarm esere zarar
vermedeo nasd gkanlabilecegi ara$tinldi. Eserin deri olmast sebebiyle su kullanilamadi. Bunun uzerine onanmda
kullandigimiz, daha once kimyasal ve biyolojik inceiemesi yapilan, hicbir yan etkisi olmayan kola yardimiyla -sadece
eski yamalann uzerine tatbik edilerek- yamalann ve aldannda kalan eski kola arnklarinin rek tek cikamima islemine
geeildi, Bu islem bazi sayfalarda 15 gune yakm bir zamanda yapilabildi. 2) Kagit ve koladan temizlenen bu sayfalar
bakima alinarak, sayfalar uzerinde* sma yakin kisimlarda ve kenarlarda bulunan kir, leke ve birikintiler kola ve falcata
tie tek tek lemizlendi. 3) Bunlardan sonra mikroplardan anndmlma islemi uygulandi. Burusuk, volanli ve kivnlmis
kisimlar Etil Alkol kullanilarak parca parca mermer yardimiyla diizeltilerek temiz ve duzgiin hale getirildi. 4) Temiz
leme ve bakimi yapdan sayfalar onanm bolumiine almdi. OnceHkle asitli miirekkep nedeniyle yazilann tamamen
yok olan kisimlan kink, kopuk ve tek tek parealar, %100 seliiloz olan ayni renk ve kalinhkta Japon kagidi uzerine
yerlestirilerek, kenarlara ta$mayacak sekilde kola suruliip ikinci bir kat Japon kagidi ile kapatildi. Preste kuruyan bu
sayfalann kola siiriilen yerleri etrafmdaki fazlaliklar temizlenerek bosluklar tamamlandi. Japon kagidi cok dayamkli
olup, lirlerinin uzun olmasi nedeniyle esere intibaki cok rahat olmaktadir. 5) Bundan sonra deriyi deriyle restore etme
islemine geeildi. Once saglam, orijinal buyukliikre bir forma alinarak distan ice dogru mukawa uzerine olctileri alindi
ve numaralandi. Sirasiyla yazinin baslangic. ve bitiminin kenarlar ve sirttan uzakligi tesbit edildi. Boylelikle eksik olan
kisimlann yerle^tirilmesi ve kar^ilikli iki sayfanin yazilanmn ayni hizada, kcnnrlannm da bos kisunlannm ayni 6lc.ude
bulunmasi saglandi. Daha onceden yiizii, tersi ve yonii belirlenen yeni denier, orijinal sayfanin alrma yerlestirilerek
eksik olan kisimlar kursun kalernle <;izilip tesbit edildi. Kenarlan inceltilerek pozitif negatifler vassale teknigiyle Listuste
getirilerek yapi^unldt. 6) Bu sekilde tamamlanan sayfalar formalandi. Son olarak sayfalarda bulunan kii^iik delikler,
kagit ve kola ile hamur yapilarak dolduruldu. 7) Eser formalandiktan sonra agirligini cekebilecek nitelikte iplik kulla
ntlarak dikisi dikildi, sirazesi oriildu. Orijinal kapagi, agirligi kaldiracak giicte kalmlastirildh Ayni kalinhkta ve renkte
deri kullanilarak cildi restore edildi, miklebi ve sertabi onanlarak dldi tamamlandi.

Kullanilan malzeme: 20 adet ceylan derisi. 250 adet 3AJ adh Japon kagidi, 50 adet 25502 nolu Japon kagidi. 4
kutu Giutolin Kloster (Metil seliiloz), 5 litre Etil Alkol".

Bakim ve onanmi yapanlar:

Kimya Miihendisi Patolog Patolog

Saadet GAZI Bilgi GUNGOR Giilhan DANK1

(imza) (imza) (imza)

Dikis, siraze ve cilt: Cilt Boliimii Bas Uzmam Islam SECJEN

(imza)

— 74 —

INCELEMEMIZE KONU OLAN MUSHAF NUSHAl_.

b) Mushaf ta kStip sehvi olarak degerlendirilebileeek az miktarda hatalar mevcuttur.

— Bakara suresFnde (2/57) \ji< kelimesi varak 5a'mn son keliraesi olarak yazildigi halde Sb'nin
ilk kelimesi olarak tekrar edilmi§tir,

— En'am suresi'ndeki (6/152) lil kelimesi, il olarak yazilmi§tir.

— A'raf suresi'nde (7/192) ^ yerine ^ yazilrm§tir.

— Enfal suresi'nde (8/48) wiU-l ^1 yerine iki el i fie «3U-H J>\ yazilmijtir.

— Ibrahim suresi'nde (14/16) -b .u* kelimesi ;>~u* olmu§tur.

— Zumer suresi'nde (39/18) w^JVl ^ji ibaresinde ikinci N du§mu§tiir.

— Fussilet suresfnde (41/19) l^pi kelimesinin sonundaki elif unutulmu§tur.

— Ha§r suresi'nde (59/2, 13) JjL ibaresi J^k olarak, psfi ibaresi de *xil N §eklinde yaztl
mi§tir.

c) Mushaf 41x46 (32x40) cm. ebadinda, 11 cm. kalinhgindadir. 408 varaktan olu§makta ve genel
olarak her sayfada 18 satir bulunmaktadir. Ancak sonradan yazildigi anla§ilan ilk varaklardaki satir
sayismm 16 ile 19 (bk. lb, 2ab, 4ab, 6b, lib varaklar), kisa surelere ula§ildigmda 13 ile 17 arasinda
degi§tigi goriilmektedir. Ayrica sure aralanndaki dikdortken §ekiller sebebiyle bu sayfalardaki satir
sayilan da genel olarak 17 olmaktadir (misal olarak bk. 128a, 137a, 146b, 159b). Ancak sonradan
tamanlanmi? mezkur varaklara rastlayan ilk iki sure bunun istisnasi olup bunlardan Fatiha suresi
nin ba§inda -okunabildigi kadanyla- surenin Medine'de nazil oldugu, ikincisinde ise ayet sayisi ve
yine Medine'de indirildigi bilgisi kirmizi miirekkeple yazilmi§tir. Yukanda yer verdigimiz tutanak
ve raporda da belirtildigi iizere niishamn iki varakj noksan olup bunlardan birinde Maide suresfnin

3-8. ayetleri ( ^1 J \y£ ... ^i^U iZ^Jlj ^j^ ^ ), digerinde ise isra suresfnin 17-33. ayetleri

( *& (V* ^ o^ 1 l ^ JLLiJ X> •* - b±*N [&**- ) Y er almaktadir. Bu eksikligin, Mushaf in ?e?itli donemlerde
bakim ve onariminm yapilmasi, cildinin yenilenmesi gibi <;ali§malar sirasinda meydana gelmi§ ola
bilecegini tahmin etmek miimkundiir 23 . Bu tesbitimizden anla§ilacagi iizere Topkapi Mushafi'm, pek
<;ok varaklan eksik bazi mushaflara kiyasla tarn niisha olarak degerlendirmek mumkiindur. Ancak
hemen belirtilmelidir ki en son bakim ve onanmi yakla§ik 18 yil once yapilmi§ olsa da epeyce va
raklan asirlar i^indeki iklim ve benzeri etkiler sebebiyle zor okunur veya hig okunamaz hale gelmi§,
rutubetlenme yiiziinden bazi sayfalarm miirekkebinin kar§i sayfadaki yaziyi bozdugu yerler olmu§,
delinmeler meydana gelmi§tir 24 .

d) Niisha deri iizerine Kufi hada yazilmif olup 1-6. varaklanyla 11. varaki ayn bir katip carafmdan
kaleme alinmi§tir. Muhtemelen zarar gormii? veya zayi olmu§ bu varaklann, Prof. Dr. Muhittin Serin ta
rafmdan yapilan inceleme sonunda takriben yanm asir iqinde ikmal edildigi tahmin priilmistir (a?, bk.).

e) Ta§kent Mushafi'nda oldugu gibi bu Mushaf ta da satir sonlanna rastlayan kelimeler pek ?ok
yerde bolunerek bir ya da birden fazla harfi sonraki satirm ba§ina yazilmi§, pek <;ok yerde bir kelime

Karatay Mushaf in 410+3 varak oldugunu, sondaki 3 yaprakta Necm, EnbiyS ve Enfal surelerinden ayetler bulundugunu
soyliiyorsa da (Topkapi Sarayi Milzesi Kutuphanesi Arapga Yazmalar Katologu, I, nr. 1), bu bilgi 19,04,1984 rarihinde
Mushaf m bakim ve onarim icin Suleymaniye Kiitiiphanesfne gonderilmesinden dnceye aittir. Zira niishamn bakim
ve onanmi ile ilgili rapordan da anlasjldigi iizere bu varaklar sozu edilen <^ali§ma sirasinda cikartlmistir* Aym raporda
410 rakamimn hatab bir tesbit oldugundan bahisle niishamn varaklarmm yeniden numaralandinldigma da dikkat
qekilmi?, eksik olan varaklar yerine konan bos. yapraklar, numaralama sirasinda dikkate ahnmamistu. Bu durum a gore
Mushaf 410 degil, 408 varak olarak gozukmektedir.
Misal olarak bk. vr. lb, 2a, 8a, 17a, 25a.

— 75 —

HZ OSMAN'A IZAFE EnlLEN MUSHAF-I $ERfF iTopkapi Sarayi Muzesi Niishasil

nin yalniz ilk harfinin satinn sonuna, diger kismimn bir sonraki satinn ba§ina yazildigi g6rulmu§tiir.
Mesela Bakara suresfnde (2/26; vr. 3a, str. 7-8) ^j kelimesindeki j harfi 7. satinn sonunda, terkibin
diger kismi ^ olarak 8. satinn ba§inda yer almi§tir. Bunun orneklerine hemen her sayfada miikerrer
olarak rastlamak miimkundur.

f) oodL. t^iLJU diiLJl kelimesi geqtigi yerlerde bu §ekilde elifsiz yazilmakla birlikte satinn

sonuna rastlayip ikiye boliindugiinde U-Ji kismi sannn sonuna ve oJ kismi diger satinn ba§ina gel
mek suretiyle elifle yaziimi§tir. Elifsiz yazildigi halde satinn sonunda boliindiigu zaman elifle yazilan

ba§ka ornekler de vardir (j--J U2J 1 - j~*JiM gibi).

2. Biraz sonra ornekleriyle aciklanaeagi iizere bu niisha Hz. Osman'in mushafianndan biri olma
makla birlikte onlardan hangisinden yazildigi veya hangisinden yazilan bir nushadan istinsah edildigi
sorusuna Ta§kent MushafVnda oldugu gibi burada da cevap aramamiz faydali olacaktir,

a) Mushaf nushalan arasinda imla a^isindan farklihklarm bulunmasi tabii ise de kelimenin yapisi,
okuyu§ta degi§iklik meydana getiren fazla veya eksik harf gibi farkliliklann oldugu yerler agisindan
konuyu inceledigimiz takdirde Topkapi Mushafi'mn §eceresi hakkinda da takribi bir §ey soylememiz
mumkun olacaktir. Topkapi Mushafi'nin Hz, Osman'mn Medine'de alikoydugu niishaya yakin oldugunu,
hatta ondan veya onu esas alan bir nushadan istinsah edildigini soylemek mumkundiir. Hz. Osman'in
mushaflan arasinda telaffuzu ve kelimenin yapisini ilgilendiren farldardan 44'iinde yaptigimiz kar§ila§
tirma sonunda bu yerlerin 39'unda Tokapi Mushafi'nm, Medine Mushafi ile tarn bir beraberlik iginde
oldugu goriilmustur 25 . Geriye kalan be§ yerden ikisine, farkh bir kalemle sonradan yapilan miidahale
ile birer "vav" harfi eklenmi§tir 26 . Yani nushamn aslinda bu iki yerde de Topkapi MushafVnin Hz. Os
man in Medine Mushafi ile paralellik gosterdigini soylemek mumkundiir. Diger u<; yerden birinde ise
Medine Mushafi'na olmasa da Medine kurrasmdan ve me§hur on kiraat imamindan Ebu Ca'fer Yezid
b. el-Ka'ka'in kiraatine uygunluk soz konusudur. Bir ba§ka ifade ile bu ornegin imlasinda da Medine 1
de can bir okuyu§un etkisi vardir, ya da bu imlanin sozii edilen okuyu§a yansimasi ve onu etkilemesi
soz konusudur. Zikredilen be? yerden son ikisine gelince 27 ; bu konuda bir yorum yapmanin miimkiin
olmadigim du§iinuyoruz; bu iki yerdeki imlaya gore okuyan Medineli herhangi bir kiraat imamim da
bilmiyoruz. Biitun bunlara ragmen, Topkapi Mushafi, Hz. Osman'in Medine Mushafi ile yakin irtibatkdir
ve imlasinda gerek bu Mushaf in gerekse kismen de olsa Medine kurrasinin etkisi vardir.

Topkapi Mushafi'mn Medine Mushafi'na yakin oldugunu soylerken Hz. Osman'mn diger mushaf
lanyla ili§kisini de goz onunde bulundurmakta fayda vardir. Konuyu, Ta§kent Mushafi'mn $eceresi
iizerinde degerlendirme yaparken goz oniinde bulundurdugumuz 44 farkh kelimeden hareketle in
celedigimizde bu Mushaf in Mekke MushafTndan 15 yerde aynldigmi goruyoruz. Bu sayiya, Topkapi
Mushafi'na 'Vav" harfinin sonradan ayn bir kalemle ilave edilen iki yeri de ekledigimizde bu farklar
17 ? yi bulmaktadir. Aym kar§ila$tirmayi diger mushaflarla yaptigimizda ayrildiklan yer sayisinin Kufe
Mushafi ile 21, Basra Mushafi ile 15, §am Mushafi ile 18 oldugu goriilmektedir 28 .

25 Bu farklar ve kar§ilastirmalar iqin bu inceleme rnetnimizin sonundaki cizelgeye bakmiz.

26 Bu yerler sunlardir: Al-i Imran suresi 3/133; vr. 46a, str. 7 (\jpju, - ^>- ; Maide suresi 5/53; vr. 72a, srr. 15 Qjfej

27 Bu yerler sunlardir: Kehf surest 18/95, vr. 190b, str. 11 ^ U -^£L- U )); §ems suresi 91/15, vr. 402a, str. 11 N ;
vJLk, *i - 1JU3 > }. Bu orneklerden ilkinde Topkapi Mushafi Mekke Mushafi ite birle?erek kelimeyi iki nunla yazmis,
ikinci ornekte ise y6 yerine ^ _. yazarak Mekke, Kufe ve Basra mushaflanna uymu§tur (bk. ibnii'l-Cezeri, en-Ne§r f 1, 301 ;
11315,401).

2g Bu farklar ve karsilastirmalar icjn bu calismamizin sonundaki eizelgeye bakiruz.

-76-

NCELEMEMiZE KONU OI.AN MUSHAF NUSHALAR

b) A§agida acjiklanacagi iizere Topkapi MushafVnda noktalama ve harekeleme i§aretleri mev
cuttur. Bu i§aretlerin me§hur kiraatlerden hangisine gore i§lendigi sorusuna cevap aramak iizere
yapaeagirmz inceleme, onun hem donemi ve hem de hangi bolgenin Mushaf \ oldugu hakkinda gorii§
beiirlememize de yardimci olacaktir.

— Bakara suresfndeki (2/58; vr. 5b, str. 6) Jjl; kelimesini me§hur on kiraat imammdan Mekke'li
kiraat imami Abdullah b. Kesir, Kufe'li kir&at imamlan Asim b. Behdele, Hamza b. Habib ez-Zeyyat,
Halef b. Hi§am ve Basra'h Ebu Amr b. el-Ala* bu §ekilde okurken, Medine'li Naff b. Abdurrahman

ve Ebu Ca'fer Yezid b. el-Ka'ka' jl^J okumu§, §am kiraat imami Abdullah b. Amir ise kelimeyi jUtf

§eklinde kiraat etmi§tir 2 *. Bu ornegi Topkapi Mushaffnda inceledigimizde Jt harfinin aitma kesre
ijareti kondugunu goriiyoruz ki, bu harake Mekke, Kufe ve Basra kiraat imamlannin okuyu§una
uygun olmakta, Medine ve §am kiraatinin icrasma izin vermemektedir.

— A'raf suresi'ndeki (7/193; vr. 108a 3 str. 12) ^Sj*Jj> Si kavl-i kerfmini me§hur on imamdan
Medine'li Nafi' b. Abdurrahman di§indakiler bu §ekilde iftial babindan kiraat ederken sadece Naff

pfynli ^ okumu§tur. Kiraat imamlan apsindan §uara suresi'ndeki (26/224; vr. 240a, str, 10) ^Li'de

de durum aynidir, Yani burada da sadece Naff ^'y 1 fetha ile, digerleri o'nin te§didi ve ^/nin kesri
ile okumujlardir 30 , Topkapi Mushafimn yukanda i§aret edilen varaklanm inceledigimizde soz konusu

drneklerden ilkinde ^ harfi fetha ile harekelendigi igin Medine'li NSfi'in okuyu§una uygun olurken,

ikinci ornekte diger imamlarin okuyu§lanna gore ^ harfi kesre ile harekelenmi§tir.

— Tevbe suresi'ndeki (9/66; vr. 121b, str. 12) Silt u*JUi 1&L. iiilt •> Jul: U kavl-i kerimini
sozii edilen imamlardan Kufeli Asim b. Behdele burada harekeledigimiz gibi okumu§, diger dokuz

imam a^JLU 4>i& ^L iM\k ^ JwJ j| §eklinde kiraat etmistir 31 . Topkapi Mushafi'ndaki harekele
me ve noktalama i§aretlerini (hareke yerine konmu§ noktaian ve nokta yerine konmu§ hafif egimli
kisa tjizgileri) inceledigimizde goriiyoruz kt bunlar dokuz imamin okuyu§uyla 6rtu§mekte, Asim b.
Behdele'nin okuyu§uyla uyu§mamaktadir.

— Ra'd suresi'ndeki (13/42; vr. 159b, str. l)J&\ kelimesi, Hz. Osman'm mushaflannda hem tekil

ve hem cogul olarak okumaya elveri§li yazildigi halde 32 Topkapi Mushafi'nda ^UkJI §eklinde (elif le)
imla edilmi§tir, Bu yazili? Medine, Mekke ve Basra'h imamlarm okuyu§lanna uygun du§iiyorsa da
Kufe ve §am kurrasmin okudugu gibi $ogul olarak kiraat etme imkam vermemektedir 33 ,

— Meryem suresi'ndeki (19/23; vr, 192b, str. 13) liij kelimesinde Asim'm bir okuyu§una (Hafs

b. Siileyman'in rivayetine) ve Hamza b. Habib ez-Zeyyat'in kiraatine gore j harfi fetha ile hareke

lenirken, diger imamlar burada j'nu kesre ile okumu^lardir 34 . Topkapi Mushafi'nda ise sozu edilen
harfi n altma kesre kondugu, yani buradaki harekelemenin Medine, Mekke, Basra ve §am kiraatlerine
uygun oldugu gorulmektedir.

— Furkan suresfndeki (25/67; vr. 233a, str. 1) \*JJu ^ kavl-i kerimini Kufeli imamlar bura
da harekelendigi §ekilde okurken, Medine ve Sam'hlar \jj&£ pj, Mekke ve Basralilar ise \ 3 ^Ju p$

29 D&ni, et-Teystr, s. 73; Ibnul-Cezeri, en-Ne$r, II, 215.
Dlni, a.$.e. t s. 115; lbnu'1-Cezeri, a.g.e. t H, 273-274.
Dani, a^.e., s. 118*119; ibniTI-Cezerf, cLg.e.> II, 280.
D$ml el-Mukni\ s. 12, 15, 16.
Dant, et-Teystr, s. 134; ibnu'l-Cezerl, a.g.e, t U, 298.
DM, a.g.e„ s. 148; IbnuM-Cezen, a.g,e., n, 318.

— 77

HZ. OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF I $ERlF [Topkap. Saray* Miizesi Nushasil

§eklinde okumujlardir 35 . Topkapi Mushafi'nda ise burada ya'nm iizerine fetha, ta'nin altma kesre
konduguna gore bu harekeleme Mekke ve Basra okuyu§una uygun dii§mektedir.

— Ziihruf suresi'ndeki (43/18; vr. 320b, str. 12) \iLS kelhnesini Kflfe'li kurra bu §ekilde tefil

babindan me^hul sigasiyla okurken Mekke, Medine, Basra ve §am kurrasi IjlJi olarak kiraat etmi§

lerdir 36 . Topkapi MushafVnda bu kelimedeki j vej> harflerinin iizerine fetha konduguna gore onu
ancak Kufe kurrasimn tercihi dikkate ahnarak okumak miimkiin olmaktadir.

Sondaj usulii ile segip yukandaki yedi frkrada inceledigimiz sekiz ornegin me§hur kiraatlerden
hangisine uygun olarak harekelendigine baktigimizda goriiyoruz ki; bu harekeleme Mekke kiraatine
bu sekiz yerden altisinda, Medine kiraatine dordunde, Basra Kiraatine altisinda ve §am kiraatine
iigiinde uygun goriinrnektedir. Kufe kiraatine ise ucjunde uygun dii§erken ayrica iki yerde KOfeli
imamlardan bazilannin okuyu§una uyan yerler vardir, Bu ornekler gosteriyor ki, Topkapi Mushafi
'ndaki harekeleme ve noktalama i§aretleri, biitunuyle me§hur yedi veya on kiraatten herhangi biriyle
hire bir 6rtu§memektedir. Bu ornekler di§inda incelenen sinirli sayidaki yerlerde de durumun bundan
farkk olmadigi g6riilmu§tur. Buna gore bu Mushaf uzerindeki harekeleme ve noktalama <;ali§malan,
literatiirde sahih olarak tavsif edilen kiraatlerin di;mda olmamakla birlikte bu i§lemin ) me§hur kiraat
imamlanndan junun ya da bunun okuyu§una gore yapildigini soylemeye imkan bulunmamaktadu\

Bu orneklerin ve benzerlerinin incelenmesinden <;ikan bir ba?ka sonnq da §udur: Bilindigi gibi
me§hur kiraat imamlarinm ^ogu hicri I. asnn ikinci yarisi ile II, asnn ilk yansinda ya§ami§tir 37 - Ancak
onlardan yedisinin kiraatiyle ilgili kurallari ve hangi kelimeyi nasil okuduklarma dair bilgileri, ilk
defa Ebu Bekir b. Mucahid (6, 324/936) Kitdbu's-Seb'a (n$r. §evki Dayf, Kahire 1972) adli eserinde
bir araya getirmi§, ge§itli miisliiman toplumlarda mushaf yazimi ve kiraatiyle me§gul olanlar bu yedi
imamin okuyu§lan iizerinde yogunla§maya ve mushaflarm harekelenmesi ve noktalanmasmda da
buna paralel bir uygulama yaygmhk kazanmaya ba§lami§tir.

Oyle anla§iliyor ki Topkapi Mushafi, sahih kiriaderdeki farkhhklann sistematik hale getirilme
sinden ve me§hur kiraat imamlarinm okuyu§Iannm yayginla§masmdan 90k once kaleme ahnmi?,
noktalanmasi ve harekelenmesi de yazim sirasinda yapihm§tn\ Bu nokta ve harekeler me§hur imam
lardan herhangi birinin kiraati tie bire bir 6rtti§mese de -inceledigimiz simrh sayidaki orneklerde
goruldiigii tizere- sahih kiraatler geneli icjinde yer almaktadir. Ayrica bu noktalama ve harekeleme
i§inin sahih okuyu§lar iqinde tercihler yapabilen ehil bir kalem tarafindan yapildigini veya me§hur
on imamin di§inda bir kiraat iistadinm belli bir gevrede yaygmhk kazanmi§ okuyu§u dikkate ahnarak
gergekle§tirildigini soylemek gerekir.

3, Topkapi Mushafi, Hz. Osmanin §ehadeti sirasinda okudugu veya bizzat kendi yazdigi bir Mushaf
olmadigi gibi onun <;e§itli merkezlere gonderdigi mushaflardan biri de degildir, Bunun delillerinden
bazilarim §6ylece siralamak mumkiindur:

a) Bilindigi uzere Hz. Osman'in mushaflannda noktalama ve harekeleme ijarederi bulunmadigi
gibi tahmis ve ta'§ir i§arederi, siireleri ayiran degi§ik tiirde jekiller vb. §eyler de yoktu. Biitiin kay
naklann ortakla§a verdigi bilgiler bu dogrultudadir, Soz konusu unsurlar, duyulan ihtiyaglara paralel

Dam, cLg.e., s. 164; Ibnii'l-Cezeri, a.g.c, 11, 334.
36 DM, a.g.e., s. 196; ibnii'l-Cezeri, a.g.e., 11, 368.

37 Abdullah b. Amir hicri 21- 118, Abdullah b. Kesir 45-120 t Asim b. Behdele ?-127, Ebu Ca'fer Yezid b. el-Ka'ka' ?-130,
Ebu Amr b. el-Ald' 68-154, Nafi* b. Abdurrahmaji 70-169, Hamza b. Habib 80-156, Ali b. Hamza el-Kisdt 120-189, Yakub
ei-Hadram! 117-205, Halef b. Hi§lm 150-229 yillan arasinda ya§ami§tir (Biyografileri icin sirasiyla bk. Zehebi, Ma'ri
fetu'l-kurra, I, 186-197, 197-203, 204-210, 172-178, 223-237, 241-247, 250-265, 296-305, 328-332, 419-422).

-78^

NCELEMEMiZE KONU OLAN MUSHAF NUSHALARI

olarak giindeme geldi ve yeni yazilan mushaflara girmeye ba§iadi. Bu imsurlar once Ebii'l-Esved
ed-Diielfnin (6. 69/688) irablan belirlemek iizere noktalar kullanarak yaptigi hareke <;ali§malartyla
gorulmeye ba§ladi. Ardindan benzer harfleri birbirinden ayiran noktalarin i§lenmesiyle devam ettL
Daha sonra her be§ ve on ayet sonuna konan i§aretler (tahmis, ta'§ir) ve digerleri bunlan izledP. Top
kapi Mushafi'nda ise nokta yerine kisa hafif egimli qizgiler kullanilrm§tir. Bu i§aretleri biitun harflerde
goremiyorsak da ozellikle okunakli varaklarm bazi harflerinde net olarak gormek miimkiindiir ve bu
i§aretlerde, yazida kullanilan siyah miirekkep kullanilmignr. Biitun harflerde bulunmasa da, hareke
yerine konan noktalarda ise brmizi miirekkep tercih edilmi§tir. Bu kirmizi noktalarin, Ebii'l-Esved
ed-Diielfnin (6.69/688) metoduna da uygun oldugu gorialmektedir. Diieli, emrine verilen bir kStibe
bu harekeleri koydururken degi§ik renkte miirekkep kullanmasim emretmi§, dudaklanni agtigmda
harfin iistiine, kapadiginda yanina (oniine), dudaklanyla kesreye i§aret ettiginde altina birer nokta
koymasini soylemi?, gunneye i§aret ettiginde (tenvinli okudugunda) ise iki nokta koymasmi istemi§ ve
ilk harekeleme ^ali^masi bu §ekilde (hareke yerine farkli renkte nokta koyarak) ger^ekle^tirilmi^ir 39 .
Topkapi Mushafi'ndaki noktalamanm bu tarife uygun oldugunu soylemek miimkundiir.

Diger bir husus da ayetier arasinda renkli miirekkebin kullanildigi dairevi fasila (durak) i§a
rederiyle her be§ ayetin sonunda bu i§aretin biraz biiyiigiinun ve her on ayetin sonunda ise daha
buyiigiinun (tahmis ve ta*§ir i§aretlerinin) bulunmasi; aynca her 100 ayetin sonunda yatay bir dik

dortgen igine ii* (mie) ve 200'iincu ayetin sonuna j*j±a (mieteyn) kelimelerinin yazilmasidir 40 . Az
da olsa sonradan konmu§ oldugu anla§ilan bazi i§aretlere rastlanmakla birlikte 41 , gerek harekeleme
ve noktalamanm gerekse bu tiir i$arederin bu Mushaf a sonradan konmu§ olabilecegini dii§iinmek de
miimkun goriinmemektedir, Ozellikle bu i§aretler ve degi$ik tiirdeki sureler arasi siislemeli cjizimler
incelendiginde bunlar igin yeterli bo§luklara yazim sirasmda yer verildigi 42 , bir ba§ka ifade ile bu
i§aret ve (jizimlerin Mushaf a yazim sirasinda i§lendigi anla§ilmaktadir.

b) Cer harfi olan ^Js- kelimesi 24 yerde bu §ekilde ya ile, diger yerlerde ise *>U- §ekiinde elif le
yazilmi§tir. Bu durum MushaPta imla disiplini olmadigmi gosterdigi gibi yazim §eklinin Hz. Osman'in
mushaflarmdan hig birine uymadigini, bir ba§ka ifade ile bu Mushaf in Hz. Osman'in mushaflanndan
bin olmadigmi da ortaya koymaktadir. Zira bu kelimenin, Hz. Osman'in mushaflannda istisnasiz ya
ile yazih oldugu belirtilmiftir 43 .

c) ^ kelimesi sadece Nisa siiresinde (4/43, vr. 52b, str. 17) ya ile, diger biitun yerlerde elif le (U^)
yazilmi§tir, Hz. Osman'in mushaflannda kelimenin her yerde ya ile yazili oldugu kaydedilmi§tir 44 .

d) Hz. Osman'in mushaflannda yan yana bulunan iki ya harfinden bin cemi (gogul) alameti ise

-Mutaffifin suresfndeki (83/18) j-Jj^ kelimesi miistesna- /^j i/^/tfl ^jl^^J! t^~il orneklerinde
goriildiigii gibi 45 bunlardan bin ihtisar olsun diye yazilmami|tir. Topkapi Mushafi'nda bu orneklerden

kelimesi Bakara suresi'nde (2/61, vr. 6a, str. 5) ^,—Ji §eklinde iki ya ile imla edilmi§tir.

38
39
40
41
42
43

-15

bk. Dani, elMuhkem, s. 2-9; ibniVI-Cezert, en-Nejr, I, 7.

bk, Ebu Bekir ei-Enbari, IdahuU'akfi veUbtida', I, 40-41; Dani, el-Muhkem f s. 4.

Misal olarak bk. vr. 9b, 19b, 125a,

MisaJ olarak bk. vr. 210a, str. 6.

bk. ayni vr., str. 16 (ta'sir isareti).

bk. Mehdevi, Hicdu mesahifi'l-emsar, s. 89; Dani, el-Mukni\ s. 65; Ebu Davud, Muhtasaru't-Tebyin, D, 75; ibn Vestk,
el-Cami\ 57-58.

Dani, elMuknV, s. 65; Ebu Davfid, Muhtasaru't-Tebyin, II, 77; Ibn Vesik, el-Cdmi\ s. 58,
bk. Dani, a.g.e., s. 49;

— 79 —

HZ OSMAN'A IZAFE ED"LEN MUSHAF-I $ERIF llopkapi Sarayi Muzesi Mush

e) Ta§kent Mushaft'nda oldugu gibi Topkapi MushatVnin da yazildiktan sonra dikkatli bir kont
rolden ge^medigini ve me§hur kiraat imamlarmdan herhangi birinin bu Mushaf i kullanmadigini soy
lemek mumkundiir. Zira az sayida da olsa yukanda zikredilen katip sehivlerinin boyle bir kontrolden
veya bir kiraat ustadinin kullammindan sonra bu §ekilde kalmasi du§unulemez. Bu da gosteriyor ki,
bu Mushaf in Hz. Osman'in §ahsi niishasi olmadigi gibi yazdinp ge§itli merkezlere gonderdigi mus
haflarmdari bin olmasi da ihtimal di§idir.

f) Bu Mushaf ta da imla disiplininin bulunmadigim soylemek mumkundur. Yukanda zikredilen
ornekler bunu kamtladigi gibi ba§ka pek 50k ornekle bu gergegi ortaya koymak mumkiindur. Mesela

1 Jj! kelimesi hemen hemen yan yanya V«l §eklinde yazilmi^tir 46 . Benzer durum J^^^tll - J*^ kelimesi

igin de soz konusudur. Tesbitimize gore bu kelime 21 yerde elifsiz ( ^^jaiS tJ*^ ), 23 yerde elifle

( ^>\ r Mi\ ^\j^ ) yazilmi§tir. Kur'an-i Kerim'de J*\j-* idJi^ ilWp* i-W^i t J*^ olarak 45 yerde
gegen 47 keiime, bu Mushaf ta bir yerde de (el-Fatiha 1/7) okunamadigindan ne §ekilde yazildigi belli
degildir. Mushaf ta bir kelimenin aym ayet icinde iki tiirlii yazildigina dair orneklere de rastlamak

mumkiindur. Mesela Nisa sfiresi'nin 43. ayetinde j&- ve Ll>- 48 , 79. ayetinde jJ^Lsi ve dXw*l feklin

deki yazimlar 49 , aym §ekilde En'am suresi'nin 138. ayetindeki fL-ul ve ^\ 50 bunun orneklerinden
bazilandir 51 .

Topkapi MushatYnin Hz. Osman'in mushaflanndan bin olmadigini isbat etmek uzere daha pek
<;ok §ey zikretmek miimkun ise de bu kadanmn yeterli oldugunda §uphe yoktur.

4. Topkapi Mushafi'nin hangi doneme ait bir Mushaf oldugu konusunda ileri siirulen gorii§lere
gelinee;

a) Fatiha suresi'nden once yer alan ve 20 Cemaziyelewel 1226'da (12 Haziran 1811) kaleme
alinan Osmanlica tamtim yazisinda onun bizzat Hz. Osman tarafindan yazildigi iddia edilmi§tir. Biraz
sonra izah edilecegi gibi bu a^iklamanm isabetli goriilmesi miimkiin degildir.

b) Fehmi Edhem Karata^a gore bu niisha hicri L veya II. yiizyilda yazilmi? olabilir 52 . Miineccid'in
degerlendirmesine gore gerek bu Mushaf, gerekse Ta§kent, Kahire el-Me§hedii'l-Hiiseyn! ve Istanbul
Turk ve islam Eserleri Miizesfnde bulunan mushaflar yazilarimn, asirlannm ve olgulerinin farkli
oldugu dikkate ahndiginda Hz. Osman'in mushaflan degil, Hz. Osman'in mushaflanndan istinsah

46 VJ diye yazildigi yerler icin bk 28a, 31a, 157b, 163b, 223b, 294a, 297b, 298a f 332b.

47 Muhammed Fuad Abdiilbaki, et-Mu'cemii'l-mufehres, s. 407.

48 vr. 52b, str. 16, 17.

49 vr. 56b, str. 1, 2.

50 vr. 90a, str. 6, 8.

Hz. Osman'm mushaflannda n tdS ya'sini uzatan elif, ihtisar olsun diye hiqbir yerde yazilmadigi halde (bk. Dani, et-Muk
ni\ s. 16) bu Mushaf ta Bakara suresinin 33. ve 35. ayetlerinde p\ L seklinde elifle yazildigi gorulmekte ise de; bu
ayetler. zayi oldugu anlasUan varaklardan biri olan ve ba§ka bir katip tarafindan ikmal maksadiyla daha sonra yazilan
3/b varakinda yer aldigmdan burada bu Mushaf in Hz. Osman'in mushaflanndan biri olmadigimn delili olma niteligi
bulunmamaktadir. Keza, Hz. Osman'in mushaflannda yan yana bulunan iki ya harfinden biri cemi (cogul) alameti ise
-Mutaffifm suresrndeki (83/18) ^J* kelimesi mustesna-^j ■. wVi t£otj*fi ' w ^ orneklerinde goruldiigu iizere
bunlardan biri ihtisar olsun diye yazilmamisor (bk Dan! t el~Mukni\ s. 49). Topkapi Mushaft'nda bu orneklerden g#A
kelimesi Bakara suresi'nde (2/61, vr. 6a, str. 5) ^„Ji §eklinde iki ya ile imla edilmi§tir. Ancak bu ornek de yine ikmal
maksadiyla sonradan kaleme alinan 6/a varakinda yer aldigmdan yukanda ortaya koydugumuz goru^umuz icin delil
olma niteligi yoktur,
Karatay, Topkapi Sarayi Miizesi Kiitiiphanesi Arapga Yazmalar Katotogu f 1, nr, 1.

— 80 —

INCELEMEMlZE KONU OlAN MUSHAF NUSHALAR

edilmi? mushaflardir. Bu sebeple de her birine u Mushaf-i Osman" denilmi§tir S3 . Marmara Universitesi
ogretim iiyelerinden hat konusunda uzman Prof, Dr. Muhittin Serin'in, ricamiz iizerine varak foto
kopileri Qzerinde yaptigi inceleme sonunda belirttigi §ifahi kanaate gore ise "Satir nizami, harf §ekil
ve karakterleri agisindan Mushaf in hicri II. yiizyilin ba§iannda yazilmi? olmasi muhtemeldin Ancak
sonradan kaleme ahndigi goriilen 1-6. varaklanyla 1 1. varakin ise ayni asnn ortalanna ait ozellikleri
yansittigim soylemek mumkundiir". Prof. Dr. Ekmeleddin ihsanoglu'nun degerlendirmesine gore
Emevi devrinde (41-132/661-749) yazilmi§tir. (bk. "Takdim" metnj).

c) Biraz once harekelenmesi ve noktalanmasi ile ilgili olarak verdigimiz bilgi ve degerlendirme
lerden de anla§ilacagi uzere bu Mushaf, mushaflann harekelenmesi ve noktalanmasi sah§malannin
yapildigi doneme yakin tarihlerde yazilmi? olmahdir. Mushaflara noktalar halinde hareke koyma
i§inin ilk defa EbiTl-Esved ed-Duel!, benzer harfleri birbirinden ayirmak uzere noktalama i?inin de

Nasr b. Asim (6. 89/708) ile Yahya b. Yammer (6. 100/718'den once) tarafindan yapildigi dikkate
alindiginda Topkapi MushafVnin hicri I. asnn ikinci yansmda veya II. asnn ilk yansinda yazildigma

dair ilerisuriilen tahminlere katilmak miimkun goriinmektedir. Aynca yukanda (s. 70-72) bu i§aret
lerin hangi kiraat imaminin okuyu§una gore i§lendigi sorusuna cevap ararken yaptigimiz tesbitlerin
de bu tahminleri te'yid ettigi soylenebilir.

5. Topkapi Mushaft ile Fehd Mushaft arasmda -buyiik bir kismi kelimenin elif le veya elifsiz yazil
masiyla ilgili olmak uzere- 2270 kadar yerde farklilik vardir. Rakamin bu kadar yiiksek gorunmesinin se
bebi, farkli imla ile yazilan kelimelerden pek qogunun Kur'an-i Kerim'de mukerrer olarak gegmesidir,

Birkag omek vermek gerekirse;

— Topkapi Mushaffnda J& ve j^ kelimeleri toplam olarak 780'den fazla yerde *>Uveb>
§eklinde elif le yazilmi§tir.

— Ba§Iannda ba harfi bulunan L^L i-uljL t ^L tc^L kelimeleri Fehd Mushafi'nda bu §ekilde

tekyS ile yazildigi halde, Topkapi MushafVnda ayni kelimeler, Li^b ns^L t^if tc^li §eklinde iki
ya ile imla edilmi§tir ve bu kelimeler toplam olarak 90'dan fazla yerde gegmektedir 54 .

— ^>-J t^y^J t^ t^A l^z v^-^i i^+i 4^^— i *.^j>c~~i t^^^-u kelimeleri Fehd Mushaft
'nda tek ya ile yazildigi halde Topkapi Mushaffinda t ^>^ s^^s^ ^^^ ^^>^-^ c - a- ^ j i.-****
up-**-*- 1 ^^ ^u^ i u>^ ] §eklinde iki ya ile imla edilmi? olup toplam sayilan 34'diir 55 ,

3-5 defa tekerriir eden ve iki mushaf arasindaki fark sayisini artiran ba§ka kelimeler bulun
dugu gibi, bir defa gegen ve soz konusu mushaflarda farkk olarak yazilan kelimeler de mevcuttur;

kelimeleri bir defa gegen orneklerden birka^idir ve farklilik, bunlarm sadece elif le veya elifsiz ya
zilmalanyla ilgilidir.

6. Topkapi MushafVnin kanaatimizce en onemli ozeiligi, bugiin tilavet edilmekte olan Kur'an-i
Kerim'in orijinalligi ve bu niteliginin korunmu?lugu konusunda biitun insanhga verdigi mesajdir.

53 Muneccid, Dir&sdtfi tarihtt-hattil-Arahl s. 55.

Konu ile ilgili olarak Dan! §u tesbirini tiade etmi§tir: "Bazi mushaflarda U^L t c^L t^L kelimelerini ge^tikleri her
yerde -ozellikle ba^Iarinda ba bulundugunda- aslma itibaren iki yi ile yazilmi? olarak gordiim. Bazi mushaflarda
ise telaffuza gore tek ya He yazilmi§ur ki daha yaygin yazim sekli b^yIedir ,, (el-Mukni', s. 50; aynca bk. Ebu Davud,
Muhtasarut-Tebyin, 0, 122-123).

- DM, a.e,, s, 49-50; Ebu Davud, (Le. t II, 108, 163.

— 8i

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I §ER?F ITopkapi Sarayi Miizesi Nushasi]

Kur'an-i Kerim'in herhangi bir tahrife ugramaksizm me§hur ve sahih kiraatlerle giiniimuze ula§tigi
daima tekrar edilen bir gorii§ ve kanaattir. qiinku inananlar ign "Kur'an'i kesinlikle biz indirdik; elbette
onu yine biz koruyacagiz" 5 * mealindeki ayet-i kerime i!e verilen giivence yamnda, kutiiphanelerimiz
konu ile ilgili olarak Islam'in ilk asirlanndan itibaren telif edilen eserlerle doludur, Onun kiraatine
dair kurallann ve aynnuiann ilk asirlardan itibaren gerek §ifahi rivayet, gerekse yazili kaynaklar
yoluyla nesillerden nesillere intikal ettigi gergegi ortadadir. "Kurallanna uygun okuyu§" geleneginin
ve fem-i muhsin (Kur'an'i usuliine uygun olarak okuyup ogreten muallim) ger^eginin bu konuda ne
kadar onemli oldugu da bilinmektedir.

Topkapi Mushafi uzerinde $ah§maya ba§ladigimizda, asirlar boyunca bir "fem-i muhsin"den
digerine intikal ederek sadasi, yazili kaynaklarla da bu sadaya dair kurallan XXI. yuzyihn insanma
kadar ula§an yiice Kitab'in metninin yazili olarak da ayni safiyetiyle giiniimuze ula§tigma dair ashab
nesline gok yakin bir donemden gelen bir belgeye bilim diinyasinin ilk defa bu Mushaf la ula$acagmi
du§uniirken bir taraftan heyecan, bir taraftan merak ve endi§e ya§adik. Zira Hz. Osman'in yazdirdigi ve
belli ba§h merkezlere gonderdigi mushaflardan higbiri gun yuziine ve inceleme alanina qikanlabilmi?,
bir ba§ka ifade ile bugiin okumakta oidugumuz mushaflarla ilk asirlarda yazilmi§ olanlar arasinda
ger?ekten bir beraberligin bulundugu, bu kadar kadim bir nusha ile ortaya konabilmi§ degildi. Once
Ruslann, daha soma Prof. Dr. Muhammed Hamidullah'm tipki basimim gergekle§tirdigi Ta§kent
niishasina da, tarn bir mushaf demek imkansizdi. giinku bu niisha gerek ayet, gerekse varak sayisi
itibariyle aslinm ancak ii^te biriydi. 1998'de Paris'te mevcut varaklannin tamami, 2001 'de Londra'da
mevcut varaklannin yansi ne§redilen mushaflar da tarn nushalar degildi. Hz. Osman'in bizzat yazdigt
ileri siiriilen ve IstanbuTda Turk ve islam Eserleri Muzesf nde 457 numarada kayitli bulunan Mushaf
da bazi varaklan eksik de olsa ara§tirmacilarm istifadesine heniiz sunulamadigi gibi bu Mushafi
ba§indan sonuna kadar okuyup inceleyen, ka§ varak eksiginin bulundugunu dahi bilen yoktu 57 .

Topkapi Mushafi ise Hz. Osman'a aidiyeti iddiasi ile daha gok tamnmi§ bir Mushaf olarak asirlar
dir kutiiphanelerde korunmu§, son duragi ise Topkapi Sarayi Miizesi Kiitiiphanesi olmu§tu. Onu da
bu gali§mamiza kadar ba§indan sonuna kadar okuyan ve inceleyen olmami§ti. Bu niishanin metniyle
bugiin dunyanm ?e§itli ulkelerinde okunmakta olan mushaflar arasinda ger^ekten bir paralellik var
miydi? Bunu bilen yoktu. Ya da asirlar boyunca agizdan agiza intikal eden tilavet kurallannm icrasiyla
onun imlasi ne olgude uyum iqinde bulunuyordu? Bu konuda da soylenmi? bir soz mevcut degildi.
Belirtmek isteriz ki onu inceleme ve ne§retme karan verirken biitiin bu sorular hep gimdemimizde
oldu, metnin incelenmesi ve bilgisayarda yazimi tamamlamncaya kadar hep bu giindemin heyecani

ni ya§adik. Yazim i§i bittigi zaman gordiik ki: ^UJl ^j ^ x^}\ ^J\ ^jJI & ^ cumleleriyie
ba?iayip ^LJij l^}\ j* diye biten ve yakla§ik on u<j asir once istinsah edilrni? bulunan bu Mushaf,
bugiin yer kuresi uzerinde Kur'an-i Kerim okuyan herkesin okumakta oldugu mushaflarla tarn bir
birliktelik i<;indedir. Daha dogrusu bugiin okunmakta olan mushaf niishalan, takriben on ug asir once
istinsah edilmi§ bu Mushaf la aymdir. Iki varakimn zayi olmasi ve ge§itli donemlerde veya ulkelerde
mushaflann imlasi uzerinde goriilen ve esasi ilgilendirmeyen imla farkliiiklarinm bu Mushafta da
bulunmasi gibi hususlarin bu sonuna geli§en bir yanimn bulunmadigi a^iktir. Insan elinden £ikan
her metinde bu tiir farkliliklann bulunmasi da tabiidir.

Goruldiigu uzere Kur'an-i Kerim, sadece hafizlann okuyu§lan ile degil, gerqekten yazisi ve imlasi
ile de korunmu§tur. On dort asir once nazil oldugu ve yazildigi gibi elimizdedir. Bu yazili belgeler,

56 el-Hiar 15/9.

57 Bu nusha uzerinde gah§maya ba§ladigimizi ve kisa zaman icinde bu <;ok degerli kultur variigimizla da ara§tu*maalari
bulusturmak istedigimizi daha once belirtmi^dk (bk. s. 23, 5 nolu dipnot).

— 82 —

1NCELEMEMIZE KONU OLAN MUSHAF NUSHALARI

aym zamanda "Kur'arfi kesinlikle biz indirdik, elbette onu yine biz koruyacagiz" se mealindeki ilahi
beyanin fiili ve somut tecellileridir 59 .

in. Fehd Mushafi 60

Metin gali§mamiz sirasmda; bazi Islam iilkelerinde Hz. Osman'm Mushaflarindaki imlaya uygun
oldugu goru§iiyle basilan mushaflan temsilen Medine'de 1984 yilindan bu yana basimi siirdiirulen
Mushafla Topkapi Mushafi arasindaki imla farkliliklarina dipnotlarda i§aret ettik. Bunu yaparken
Medine baskisi Mushaf in, Suudi Arabistan Krali Fehd b. Abdiilaziz'in himmetiyle basihp meccanen
dagidldigiiu goz onunde bulundurdugumuzdan bu Mushafi burada kisaca Fehd Mushafi diye zik
redebiliriz.

Fehd Mushafinm ilk defa 1405 (1984-85) yihnda basinundan once Krai Fehd b. Abdiilaziz'in
emriyle olu§turulan bir heyet tarafindan incelendigi ve bu sirada Resm-i Osm&nfye gore yazilmi? bazi
mushaflardan yararlamldigi belirtilmekle birlikte bu Mushaf in imlasimn, Hadd&d lakabi ile me§hur
Misir §eyhu1-kurr&'si Muhammed Ali Halef el-Hiiseyni (6. 1357/1939} 61 tarafindan Resm-i Osmanfye
uygun olarak hazirlanan ve ilk defa 1337 (1918) yilmda ne§redilip daha sonra baskilan tekrarlanan
hattin esas almdigi anla§ilmaktadir. Hatta sonundaki tamtim yazisimn da hemen hemen Haddad'in
mushafmdaki metnin aym oldugu goriilmektedir* 2 , Bir niishasi Marmara Universitesi ilahiyat Fakiiltesi
Kiitiiphanesinde (§i$li, nr. 1323) bulunan ve 1354 (1935) yihnda el-Kufanii'l-kerim bVr-resmil-Osmam
e§-§ehir bi Mushafi Mustafa el-Hakbi adiyla Kahire'de basilmi§ olan Mushaf in imlasi ve sonundaki
tamtim yazisi ipn de soylenecek soz aym oldugu gibi, halen Resm-i Osmani iizerinde hassasiyet
gosteren ulkelerde basilan mushaflann sonlanndaki tamtim metni de, esasi ilgilendirmeyen birka<;
kelimelik farklarla onun metnidir. Fehd Mushafi'nin ne§rinden once faydalanilan mushaf niishalan
arasinda Misirh Haddad'in mushafinm zikredilmemi? olmasi dikkat qekicidir 63 .

Bu ?ah§mamizda Fehd Mushaft'm tercihimizin sebebi, ondaki imlanm Resm-i Osmanfye uygun
oldugu gorii§u yamnda milyonlarca niisha olarak basilmi§ olmasi sebebiyle islam diinyasinda yaygin
olarak bulunmasi, Topkapi Mushafi ile Resm-i Osmanfyi kar§ila§tirmak isteyenlerin bu imla ile ba
silmi? bir mushaf niishasuia kolayca ula§abilmelerinin goz onunde bulundurulmasidir.

Ancak daha once de belirttigimiz gibi sozii edilen Mushaf ve benzerlerindeld imlanm genel
olarak Resm-i Osmanfye uygun oldugunu soylemek dogru ise de, bu imla ile bire bir drtu§tugumi,

58 el-Hicr 15/9.

59 Topkapi Mushaffnin yazi karekteri, durak yerieri, harekeleme ve noktalama siscemi, tahmis ve ta'sfr isaretleri, sure
aralannda cesjtli renklerdeki geometrik cjzimleri, meshur kiraatlarla iliskisi vb, konularda detayli cali§malarin ve
degerlendirmelerin yapilmast gerektigi aciktm Biz daha fazla geeikmeden merakhlanm bu mukaddes metinle bulus,
turmak i<;in bu aynnulara girmiyoruz; akademisyenierin ve konunun uzmanlannin biitiin bu ^ali§malan yapacaklanru
umuyor ve bekliyoruz.

''Fehd Mushafi" ile, Medine'de "Mucemmau Hadimi'l-Haremeyni^-^erifeyn el-MelikFehd li-tMatfl-Mushafi^eiiTdc
(Krai Fehd Mushaf-] §erif Basrni Kurumunda) Suildi Arabistan Hac ve Evkaf Bakanligi tarafindan Mushafii%Medineti
f n~Nebeviyye adiyla bastinlan Mushaf kastedilmektedir.

Haddad, Ezher'de yetismi§ Misir kurasmdandir ve aym zamanda M&liki fakihidir. 1323 (1905) yilinda $eyhu'l-kurra
ve'I-makari' oimu§tur. Resm-i Osmani konusunda kaleme aldigi d-Kevakibu'd-diirriyye fima yetealleku hVl-mesahifi
'l-Osmdniyye ve ir§ddii1-hayran p resmil-Kur'&n adli eserlerinin matbu oldugu anlasilmaktadir (bk. Zirikli, el-Alam,
VII. 196-197).

kr§. et-TenziluY'Rabbdmbir-resmil-Osmdm (Mushafin sonuna ekJenen tarutim metni); Mushafiii-Medmeti'n'Nebeviyye
(Mushaf in sonuna eklenen tamtim metni).

bk. §eddi, CiiMdii Hadimi'l-Haremeyni'$-§erifeyn fi nbdati'l-Mushafi^erif ve ne$rih f s. 10-15.

— 83-

HZ OSMAN A IZAFE EDlLEN MUSHAF-f $ERIF ITopkapi Sarayi Miizesj Nushastl

bir ba§ka ifade bu Mushaftaki her bir kelimenin Hz. Osman'in mushaflarmdan herhangi birindeki
misliyle imla beraberligi gosterdigini soylemek miimkun degildir 64 .

Diger taraftan gerek Fehd Mushafi'nin, gerekse diger bazi Islam tilkelermde basilan mushaflarm
sonlanna eklenen tanitim yazilarinda imlfi hususunda iki alimin (Dani ile onun talebesi Ebu Davud'un)
rivayetlerine dayamldigmdan soz edildigi, bu iki zatin rivayetleri arastnda ihtilaf bulundugunda Ebu
Davud'un rivayetinin tercih edildigi belirrildigi halde, bu matbu mushaflarda ild miiellifin ihtilaf ettigi
bazi yerlerde Ebu Davud'a uyulmadigi goriilmektedir. Gerek Dani'nin el-MuknV adh eseri gerekse EbQ
Davud'un Muhta$aru%Tebyin li*hic&rt~tenzir\ matbu olduguna gore konuya ilgi duyan ara§tirmacilann,
Resm-i OsmanTye uygun oldugu g6ru§iiyle Islam diinyasmda basilmakta olan mushaflan temsOen
mesela Medine baskisi Fehd MushafVm bu kaynaklardaki tesbitlere uyup uymadigi veya Dani ile Ebu
DavtkTun ihtilaf ettikleri yerlerde gergekten Ebu Davud'un tesbitlerinin tercih edilip edilmedigi agi
sindan incelemeleri mumkundiir. Bizyaptigimiz smirli kar$ila§tirma ve incelemelerimiz sirasmda -iki
kaynak arasinda ihtilaf edilen yerlerde Ebu Davud'un tesbitlerine uyuldugunun beiirtilmi§ olmasina
ragmen- bu kuralin terk edildigi bazi omeklere rastladigimizi belirtmeliyiz. Mesela;

— Ebu Davud, YGsiif suresindeki (12/23) <s£+ kelimesinde vav ile ya arasmda elif yazilmayacagini

zikrettigi halde kelime bu Mushafta DSnTnin tesbitine uygun olarak ^^ §eklinde elif le yazilmi§,
Mushaf in sonundaki tanitim yazismda belirtilen kurala aykin hareket edilmistir 65 .

— Dani, Ahkaf suresindeki (46/20) «JoL>- kelimesinin daha gok bu gekilde elif le yazildigmi

soylerken Ebu Davud onun elif siz ( *i^~- ) yazilacagini belirttigi halde sozii edilen Mushafta yine
Ebu Davud'un tesbitine aykin olarak kelime elif le yazilmi?tn 66 .

— Fecr sQresindeki (89/23) ^ kelimesi Ebu Davud'un tercihine gore elif siz yazilmasi gerekir
ken Medine baskisi Mushafta elif le (l$W) imHk edttmigtir 67 .

Ornekleri ^ogaltmak miimkun oldugu gibi mezkur Mushafta, sozu edilen kaynaklann her iki
sindeki rivayet ve tercihlere aykin olarak yazilmi§ orneklerin bulunmasi da ihtimal dahilindedir ve
bu husus ayn bir inceleme konusudur. Bu durum, kanaatimizce ?u oneriyi gundeme getirmektedir:
Resm-i Osmani'ye uygun oldugu gorii§u ile yillardan bu yana Misir, Suudi Arabistan, Suriye, Kuveyt
gibi ulkelerde basilmakta olan mushaflardaki imlanin Resm-i Osmani'ye olabildigince daha uygun
hale getirilmesi amaciyla uzmanlardan o!u§an bir heyet "mushaflarda imla" konusunu yeniden eie
almakdir. Mushaf yaziminda ve basiminda Resm-i Osmani uzerinde hassasiyet gosteren ve bu imlaya
uymayan mushaf baskiiarmi iilkelerine sokmayan yetkililer -yillarca once yapilmi? hayirli bir <;ali§
manin eseri de olsa- neyin uzerinde israr ettiklerini en azmdan kontrol ettirmelidirler. inamyoruz ki
bu takdirde mushaf basiminda Resm-i Osmani'ye uyma tezi daha da giig kazanacaktir.

Metin gah§raamiz Sirasmda Takip Edilen Metod

Topkapi Mushafi'mn pek gok sayfalarmda rutubet ve benzeri faktorler sebebiyle bozulmalar ol
dugunu daha once belirtmi§tik. Aym olumsuz etkiler sebebiyle bazi sayfalann miirekkeplerinin kar§i
sayfalara ge<;mi§ olmasi, okumayi ve harflerin te§hisini zorla§tiran ba§ka bir faktor olarak kar§imiza

64 Bu konudaki degerlcndirmelerimiz i(pn bk. s. 53 vd.

65 bk. Dani, el-Mukni\ s, 64; Ebu Davud, Muhtasaru't-Tehytn, til/712.

66 bk. Dani, et-Mukni\ s. 54; Ebu Davud, Muhtasarut-Tebyin, IV/1 120.

67 bk. Ebu Davud, Muhtasaru't-Tebyin, n, 93; V, 1295.

-84-

incelememize konu olan mushaf nushalari

^ikmi§tir. Bu yiizden bilgisayar ortaminda ayni imla ile yazimi kolay olmami§tir. Yer yer keLimeler
buyiitulmek ve i§iklandinlmak suretiyle harfler te§his ve tesbit edilmeye <;ali§ilrni§tir.

Bu cjai^ma sirasmda goz onunde bulundurulan ve yapilan i$leri §u §ekilde ozetlemek miimkundur:

1. Mushafin metni, imlasina sadik kahnarak aynen yazilmaya (jali§Llmi§, zor okunan yerlerde
teknik imkanlara ba§ vurulmasina ragmen kelimenin veya harfin ne olduguna dair bir karineye de

ula§ilamami§sa bu gibi durumlarda harf ve kelimeler yerine, harf sayilan kadar (•••) i§aretleri
konmu§tur.

2. Mushaf ta turn harflerde hareke ve nokta bulunmamasi, mevcut nokta ve harekelerm de pek
gok yerde bozulmaya maruz bulunmasi ve belirli belirsiz hale gelmesi sebebiyle buniann yazim si

rasmda metne i§lenmesinde yarar gorulmemi§, Fehd Mushafi'ndaki (^>) noktalara itibar edilmi§tir.
Orijinal metindeki mevcut hareke ve noktalan incelemek isteyenler igin bu imkan zaten vardir.

3. Mushafin hiqbir yerinde hemzelere (*) yer verilmeyerek mesel& iL**Lj dt'j,".- < jj>^w

L^l degil, [jJ\ tUUj tdU ^jx^ t j^j^w olarak yazilmi§nr. Bu orneklerde goruldiigu gibi hemzele
rinin yazilmamasimn mumkiin oidugu durumlarda aynen orijinal nushaya uyulmu§ f ancak hemze
kelimenin ortasinda bulunup ya §eklinde yazilacaginin belirtildigi yerlerde 68 -bilgisayar yaziminda
noktastz ya ve hemzesiz hemze kursusu yazmak mtimkun olmadigindan- bu tur kelimelerde mesela

* • - (t-frw*l tC^J-J t^i^>- §eklinde degil, Asim b. BehdeleYiin Hafs rivayetinde okundugu gibi 4 c~i>-

j^sjt tC-iLJ diye hemze ile imla edilmesi tercih edilmi§tir. Bu gibi yerlerde orijinal metinde ya iqin
nokta yerine hafif egimli iki gizgi konan ornekler var ise de turn orneklerde bu igaretler bulunmadi
gindan veya zamanla belirsiz hale gelmi§ oldugundan gerek matbu Fehd Mushafi'na, gerekse okuyu§a
paralellik saglanmak uzere ya yerine hemze yazilmasi uygun g6riilmu§tur.

4. Saorlar aynen korunmu§, gerek satir sonlarmdaki kelimelerin bir sonraki satinn ba§ma akta
nlan, gerekse satir ba§lanndaki kelimelerin bir onceki satinn sonuna yazilan harflerine kadar hatira
gelebilecek aynntilar goz oniinde bulundurularak orijinal niishadaki duzen aynen bilgisayar metnine
aktanlmaya <;ah§ilmi§tn\

5. Topkapi Mushafi bilgisayarda yazilirken Resm-i Osmanfye uygunlugu goru§uyle Medine-i
Miinewere'de "Mikemmau Hadimi'l-Haremeyni^-^erifeyn el-Melik Fehd li-Tibflatil-Mushafi Vserif ■
muessesesinde (Krai Fehd Mushaf-i §erif Basim Kurumu) basimi siirdiiriilen ve Fehd Mushafi dive
andigimiz Mushaf la kar§ila§unlarak aradaki imla farklihklanna dip nodarmda i§aret edilmi?tir. (Fehd

Mushaffnm imlasi degerlendirilirken onda goriilen hemze (*) ve diger i§aretlerin, harflerdeki nokta
ve harekeler gibi bu Mushaf a sonradan Have edildigi goz onunde bulundurulmahdir).

6. Ayet sonlan genellikle matbu Fehd Mushafi ile paralellik gostermekle birlikte az da olsa
aynldigi yerler mevcuttur. Mushafin yazimi sirasmda ara§tirmacilara kolayhk saglamak amaciyla
ayet numaralannda, genel olarak diger matbu mushaflardaki numaralama ile de uyumlu olan Fehd
Mushafi esas ahnmi? ve bu numaralar ko§eli parantez i^inde gosterilmi§tir. Bu tercih yapihrken, bazi
varaklardaki bozulmalar nedeniyle tiim ayet sonlanm tarn ve dogru olarak tesbit etmenin mumkiin
olmamasi da goz onunde bulundurulmu§, aym gerekse, tahmis ve ta 7 §ir i§aretlerine yer vermemi?
olmamiz iqn de gegerli olmu§tur.

1. Js> ve i jj>- kelimeleri Topkapi Mushafi* nda buyiik gogunlukla y& ve \^ §eklinde elifle, Fehd
Mushaffnda ise hep ya ile yazildigmdan, bu kelimeler aym sayfada miikerrer olarak ge^tiklerinde

bk. Daiii, el-Mukni\ s. 59.

HZ. OSMANA IZAFE EDILEN MUSHAF-I SERIF (Topkapi Sarayi Mtizesi Niishasi]

dip notlarmda sadece birine i§aret etmekle yetinilmi§, sayfada bulunan benzerlerinin aym §ekilde
yazildigma dikkat <jekilmi$th\

8. Iki mushaf arasindaki farkliliklara i§aret edilirken Topkapi Mushafi igin J*, Fehd Mushafi i^in
bJ harfi kullamlmi§tir.

9. Metin gah§masi sirasmda 2307 dip notu yazilmi? olup bunlarm yakla?ik 2270 kadari iki
mushaf arasindaki imla farkhliklariyla ilgilidir. Bu rakamin kabank olmasinin nedeni -daha once
ornekleriyle a^iklandigi iizere- aralannda imla farkhhgi bulunan kelimelerin pek gogunun Kur'an-i
Kerim'de miikerrer olarak ge^mesidir. Soz konusu iki mushafta farkli §ekUde imla edilen kelimelerle
ilgili olarak kaynaklara ba§ vurulmu§; ozellikle Ebu Amr ed-DSnTnin el-Mukni'fi ma'rifeti mersumi
mesahifil-emsafi ile Ebu Davud Suleyman b. Necah'in Mutuasaru't-Tebyin li hicaVt-tenzil adh eseri
ba§tan sona gozden geqirilerek, buralarda zikredilen orneklerin cilt ve sayfa numaralanna i§aret edil
mi§, bu suretle Topkapi Mushafi'inm Fehd Mushafi'ndan aynldigi noktaiarda ara§tirmacilann yapacagi
degerlendirmelere yardimci olunmaya gali§ilmi§tir. Ancak bazi kelimelerin miikerrer olarak ge^tigi
238 yerde imlamn nasil yazilacagina dair mezkur kaynaldarda herhangi bir i§arete rastlanmami?,
dip notlarda bu kelimeler iqin herhangi bir kaynak zikri de miimkun olmami§tir, Fehd Mushafi'nda
genellikle elif le, Topkapi Mushafi'nda elif siz yazilan ve aralanndaki fark bundan ibaret olan bu
kelimelerin muhtemelen okundugu gibi elif le yazilacagi on kabulunden hareketle her iki muellif
bu kelimelerle ilgili bir i§arette bulunmami?, bu yuzden Fehd Mushafi'nda soz konusu kelimelerin

genellikle elif le yazilmasi tercih edilmi§tir. Mesela iki yerde gegen i*3LT kelimesi bu Mushafta Vakia
suresinde (56/2) bu §ekilde elif le yazilmi$, ancak Alak suresinde (96/16) elif siz yazilacagi belirtildigi

i<jin hJS olarak imla edilmi^tir 69 ,

10. Topkapi Mushafi'nda -sonradan yazilan varaklara rastlayan Fatiha ve Bakara surelerinin
ba§lan istisna edilecek olursa- surelerin ba§lannda sure adlari, ayet sayilan ve onlarm Mekki veya
Medeni olduklarina dair bilgi bulunmamakta olup sure ba§lannda bu bilgilerden sure adlanna, sure
numaralarma ve ayet sayilanna ko§eli parantez i^inde yer verilmi§tir.

11. Zayi oldugu anla§Uan ve 66. varak ile 177. varaktan sonra olmasi gereken iki varak (el-Maide
5/3-8; el-isra 17/17-33) yerine bo§ varaklar konmu$,ancak bu bo? varaklara numara verilmemi§tir.

Yiice Yaratan'dan bu $ali5mamizi halisane niyederle yapilmif mesailer arasina kabul buyurmasini
niyaz ediyorum.

DR. TAYYAR ALTIKULA^

69 bk. Ebu Davud, Muhtasaru't-Tebytn, V, 1309.

— 86 —

NCELEMEM1ZE KONU OLAN MUSHAF NDSHALARI

r-»

•I

CO
CO

3
3

■*5

J
X

in
in

-a
3

-*
J

•i

*>
^

•it

■t

LO
IN

•v

)

-3

■1

"3
1

1
1

87-

HZ GSMAN A IzAFE EOlLEN MU5HAF-I 5ERIF ITopkapi Saray» Muzesi Nushasil

-
St

T3
g

co-
il

a
o

H
03

C/3

1
.3'

f-i cm

-A

CO
CM

■1

•^

■^

^
%

•O

■i

■I

.•3,

CO
CM

-"5

CM
CM

— i

13
-1

CM
CM

•^
^

•^

CM
CM

?■

•^
*,

CO
CM

13
^0

— 88 —

NGELEMEMlZE KONU OLAN MUSHAF NU5HALAR

J2P
■ffl

I
I

E
to

'J
1

: i

3
\

■4
i

*>
o

00
CO

•J

- 1

in
to

-a

'J
ID

•a

!•

■3

•1

•4

{

■1

— 89 —

SURE FIHRISTI

tfjjU

lf*ij j Sjj — H

ifyJl

LJ/I

U\J6\

->/30 w>/l

IjUi

(2)

1/47 «_V30

ti\j+Sr JT

(3)

1/66 1/47

*UJ1

(4)

^/78 1/66

euJUt

(5)

1/93 v /78

r uvi

(6)

1/109 1/93

jm^vi

(7)

.-VI 15 1/109

JUsVl

(8)

1/128 v/115

M l

C9)

1/137 1/128

•

(10)

w/146 1/137

*>*

(\ 1 .

^/155 ^/146

■ •

Jfi^yi

(12)

V/159 v/155

J»J\

(13)

v^/163 ^/159

r**U

(14)

1/167 ^/163

j>t>-i

(15)

«-//176 1/167

(16)

V/183 w/176

*i^)'i

(17)

V/191 i^/183

_JL*£ll

(18)

t/196 s^/191

(19)

1/203 1/196

<i>

(20)

V/209 1/203

«L^V!

(21)

1/216 w-»/209

(22'

^/221 1/216

a^jii

(23)

^/228 w/221

(24)

Lj-Jjj 3jj-J!

w»/233 v /228

jUyLil

(25)

1/240 ^/233

*1>2J!

(26)

1/246 1/240

>Jl

(27)

i^/253 1/246

.-> . & 2\\

(28)

1/259 W-/253

■

(29)

1/283 1/259

(30)

1/266 1/283

0LOJ

(31)

1/268 1/266

S.\j>wJl

(32)

1/275 1/268

.J^VI

(33)

V/279 1/275

L-

(34)

V/283 v/279

(35)

V/287 W-/283

art

(36)

w>/292 «^/287

£>\*Lai\

(37)

^/296 wi/292

(38)

V/302 ^/296

J*j»

(39)

1/310 ^/302 <

I ^J 11 ) J&

(40)

V/314 1/310

cJLai

(41)

w/319 ^/314

^j_«-iJl

(42)

V/324 ^>/319

*>>j«

(43)

V/326 «_V324

jU-jJI

(44)

1/329 l^/326

(45)

^/322 1/329

*JUxVl

(46)

1/336 ^>/322

X*J>e^

(47)

1/339 1/336

(48)

— 91 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I SERIF Hopkapi Sarayi Muzesi Nushasil

tfjjM

^jj hj-^ 1

ajjii

Lfr*f)j b^

^/34l 1/339
s^/343 ^/341
^/345 s-^/343

V/347 v/ 3 ^ 5
^/349 v/347
^/351 <-V349
1/354 ^/351
^/356 1/354
^/359 ^/356

r •

*_V362 ^/359

* r

1/365 ^/362
1/367 1/365

w»/368 1/367
w»/369 ^/368
w^/370 w»/369

1/372 w/370

■

v /373 1/372

1/375 ^/373

1/377 1/375

1/379 1/377

^/380 1/379

1/382 w^/380

1/384 1/382

v /385 1/384

^/386 ^/385

i/388 ^/386

1/389 1/388

^/390 1/389

/391 ^/390

1/393 ^/391

1/394 1/393

I 395 1/394

^/395 1/395

^j*J»\ (49)

J (50)

fitgjUfl (51)

jjkll (52)

^i\ (53)

S*J\\ (54)

j**-Jb (55)

kjd\^\ (56)

OjuJ-1 (57)

IW^JJ (58)

>J~1 (59)

<i**ul! (60)

ul^\ (61)

^^-1 (62)

OjiiLLl (63)

j^UiJl (64)

JbUaJl (65)

fC^r^l (66)

dUU (67)

pJOJl (68)

*SbU (69)

g^UU (70)

£> < 71)

<>£1 ( 72 >

y£\ (73)

y-dl (74)

A^UJl (75)

glfej^l (76)

0*>L^U (77)

LJl (78)

oUjUl (79)

l/ ~p (80)

^^Jl (81)

1/396 v/395

jlWtf! (82)

w>/397 1/396

,^U)ftU (83)

1/398 w/397

jLL^J^l (84)

1/399 t/398

£Ar Jl (85)

1/399

JjlkJ! (86)

W-/399 1/399

JLpV» (87)

1/400 v/399

V^UJl (68)

1/401 w/400

/5*$1 (89)

^/401 1/401

•

jJLil (90)

1/402 ^/AOl

^•JJI (91)

^/402 1/402

JJJt (92)

1/403 ^/402

^^^JaJl (93)

1/403

^^iJ! (94)

v-^/403 1/403

j3 (95)

1/404 w/403

jUJI (96)

1/404

^*Uil (97)

v /404 1/404

a^Jl (98)

1/405 *^/404

Jl^jJl (99)

1/405

oLoUJI (100)

^/405

i*Ji2i\ (101)

w-/405

jJIS^JI (102)

1/406

^^Jl (103)

1/406

S>«^J! (104)

w>/407 1/406

J**il (105)

c-»/406

J-lJ (106)

^/406

Ojpll^ (107)

1/407

y^l (108)

1/407

Ojyl&l (109)

1/407

j~ad\ (110)

w>/407

JL-il (Ill)

w>/407

^*^> r l (112)

1/408

jUJl (113)

1/408

,-Ul (114)

92 —

• ■ " * •

BAZI MUSHAFLARDAN GORUNTULER

— 93 —

HZ, QSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ERlF ITopkapi Sarayt Muzesi Nushasil

Tt*

35t

L j* Aft) L *o LI md

bUb

352

L.s **- CTy ^J"t

RESIM 1

Ta§kent Mushafi'ndan iki sayfa (el-Kur'anu'l-Mecid, s. 242)

BAZI MU5HAFLARDAN GORUNTOLER

nin

655

L.3 *

656

s 1 V .~u» W

REStM 2
Ta§kent Mushafi'ndan tki sayfa (el-Kur'ami'l-Mlecid, s. 666)

— 95 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDILEN MUSHAF-I $ER?F (Topkapi Sarayi Muzesi Niisii

„•*•

- » ■-

RESIM 3

Istanbul TIEM Mushafi'ndan bir sayfa (vr. 31a)

-96

BAZI MUSHAFLAHOAN GOrOnTULER

*Li

££¥ii#w t

RESEM4

Istanbul TIEM Mushafi'ndan bir sayfa (vr. 429a)

97 —

HZ. OS MAN A IZAFE EDlLEN MUSHAF-i JEftfF [Topkapi Sarayi Muzesi Nusbas*

REStM 5

Kahire Mushafi'ndan bir sayfa (vr. 6b)

98-

BAZI MUSHAFLARDAN GORUNTULER

sJl)L-

l4alL_ id*

J I J I

'Jf^'^ "j*^**

»• "j v^t 9 r&j*

\Jjf-

RE SIM 6

Kahire Mushafi'ndan bir sayfa (vr. 59a)

— 99 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDIIEN MUSHAF-I $ER?F |Topkap< Sarayi Muzesi Nushas«

'Mim-

9.1 9& <s§8*

W^fi -?3f* mi l*

raowz

«? * /

RESIM 7

Londra Mushafi'ndan bir sayfa (vr. 3a)

— IOO —

BAZI MUSHAFLARDAN GORUNTULER

• *

/»•

-*»

L J «i«Jfcl«/

<aJj U L^Afc fo cim^jpAli L

_^, 4* jJUlbtflZjAa III

Z3&

>Z'£i

•

»a*

<£

.*?-

v^-

J m *'

W /jftf .

<%#*k

S M I

•

'Mh .-

., **>** «$,

V i'/*,

RESIM 8
Londra Mushafi'ndan bir sayfa (vr. 27b)

— ioi —

HI. QSMAN'A IZAFE E ri i l E N MUSHAF-I SERIF ITopkapi Sarayi Muzesi Nushasil

r I* ■

^Jl

/a^j

*7 ^ / ^A^»

'•/#1.

RESIM 9

Paris Mushaff ndan bir sayfa (vr. 4b)

— 102 —

BAZI MUSHAFLAROAN G0RUNTULER

X//J

%y £j>, / ^//><rv p'jr • • » ^

^•i

►

*t_

j*/~?

RESIM 10

Paris MushafVndan bir sayfa (vr. 50a)

— 103 —

HZ OSMAN'A IZAFE EDUEN MUSHAF-i SERlF ITopkapt Sarayi Muzesi Nushasil

L U * ** J J_L ,U L I feii kL jU

i Ji I ft. I J**» J

^ 9

Cjv* L

(

RESIM 11

St. Petersburg Mushafi'ndan bir sayfa (2, sure, 17-29, ayetler)

— 104 —

BAZI MUSHAFLARDAN GtiRUNTULER

7< -

■1^14 * 3

_ H< -1 \ataL

•$

j ^'^Fjr^U^ty 4/-'

RESIM 12

St. Petersburg Mushafi'ndan bir sayfa (57. sure, 27-29; 58, sure, 1-4. ayetler)

— T05 —

BIBLIYOGRAFYA

AbduMkI, Muhammed Fuad, el-Mu'cemul-nwfehres Li-etfazi'l-Kur'am'l-Kerim, Istanbul 1982.

Abdusselam, Muhanimed Adil, Kitdb fiVfark beyne resmil-Mu$hafi's-§erif ve beyne resmil-kavdidn-imldiyye, Amman
1406/1986.

Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah, el-Milsned, Beyrut 1389/1969,

Aldkulac, Tayyar, "Ebu Amr b. Ala", DL\, Istanbul 1994, X, 94-96.

Altundag, Mustafa, Hata iddialan C^ergevesinde Kur'dn'm Dil ve Yazim dzellikleri, Baki 2004.

j "Istanbul Topkapi Mushaft Hz, Osman'a mi aictir?'% JVfanfe, yil:2, sy. i, Konya 2002.

A'zami, Muhammed Mustafa, Kihtdbit'n-Ncbi, Riyad 1401/1981.

Bakillani, Ebu Bekir Muhammed b. et-Tayyib, el-intisdr U'l-Kur'an {nsr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1407/1986 (Beyazit
Devlet Kutiiphanesi [Kara Mustafa Pa§a], nr. 6'da kayith yazma nushadan tipki basim).

Belazuri, Ebu'1-Hasan Ahmed b. Yahya, Fiituhu'l-buldan (nsr. Ridvan Muhammed Ridvan}, Beyrut 1398/1978.

Beyhaki, Ebu Bekir Ahmed b. Huseyin, §uabu1-lm&n (nsr. Ebu Hicer Muhammed Said Besyuni Zaglul), Beyrut
1410/1990.

Buhan, Ebu Abdullah Muhammed b, Ismail, es-Sahth (Sahihu'l-Buharf), Istanbul 1315,
Brockelmann, Tarihu'l-edehVl-Arabi (uc, Mahmud Fehmi Hkaz?}, Kahire 1993;
getin, Abdurrahman, "Ebu D&vud Suleyman b. Necab", DM, Istanbul 1994, X, 1 19;

P "Dam", DM, Istanbul 1993, VIII, 459-460,

Qetin, Nihad M. r "Arap(Yazj)". DM, Istanbul 1991, HI, 276-282.

Damadzade, Suleyman, el-Kelimdtii'l-mersume el-mmtahrece min MwhafiAliet-Kdri, Suleymaniye Kutiiphanesi (ibra
him Efendi), nr. 26, vr. 54-62.

Dam, Ebfi Amr Osman b. Said, el-Muhkem fi naktil-mesdhif (nsr. IzzetHasan), Dimask 1379/1960.

* el'Mukni'fi ma'rifeti mersumi mesahifil-emsdr (nsr. Muhammed Ahmed Dehman), Duna§k 1359/1940,

, et-Teysfr ffl-kiraatis-seb' (nsr Otto Pretzl), Istanbul 1930.

Derman, Ugur, "Hafiz Osman", DM, Istanbul 1997, XV, 98-99.

Deroche, F. - Noseda, S. N. (nsr.), Sources de la transmission manuscrite du texte Coranique: Les mamtsaits de style
Higazi (Volume 1), Lesa 1998,

Deylemi, Ebu §uca* §ireveyh (§iruye) b. §ehred&r, el-Firdevs bi me'suril-hitdb, Beyrut 1406/1986.

Dutton, Yasin, "Some Notes on the British Library's 'Oldest Quran Manuscript' (Or. 2165)", Journal o/Qur'anic Studies,
vol. 6, issue 1, (Centre for Islamic Studies, SOAS. London 2004} s, 43-72.

— 107 —

HZ. OSMAN A IZAFE EDILEN MIJSHAF-I $ERIF ITopkapi Sarayi Muzesi Nushasi

EbO Davud, Suleyman b. el-Es>s es-Sicistani, Sunertu Ebi Ddvud (nsn Muhammed Muhyiddin Abdulhamid). y.y. ts.
(Daru ihyaTs-Simneti'n-Nebeviyye) ■

Ebu Davud, Siileyman b. Necah, Muhtasaru't'Tebyin li hicaiUenzU {nsr. Ahmed b. Ahmed b. Muammer §irsai), Medine
1423/2002.

Ebu §&me, Muhammed b. Ismail el-Makdisl eMursidu'l-vedz M ulumin tetealkktt bi'l-Kitdbil-aziz (nsr. Tayyar Aid
kulacj, Ankara 1406/1986.

Ebu Ubeyd Kasim b. Sellam, Kitdbil't-Emval (nsr. Muhammed Halll Herras), Kahire 1401/1981.

, Fedailul-Kur'dn ( nsr Vehbi Suleyman Gaved), Beyrut 1411/1991.

Ebtri-Futuh, Muhammed Hiiseyin, Ibn Haldun ve resmu'l-Mushafi'l-OsmdnU Beyrut 1992.

E. Honigmann, "Nabattler", £*, Istanbul 1964, DC, 1.

Enbari, Ebu Bekir Muhammed b. Kasim, el-id&h fll-vakfi ve't-ihtida (nsr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan), Dtmask
1391/1971.

Fazlioglu, Ihsan, "ibnii'l-Benna ei-Merrakusi", DM, Istanbul 1999, XX, 530-534.

Ferra, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad, Madni'l-Kur'dn, Beyrut 1980.

Hamed, Ganim Kaddud Resmiil-Mushaf, Beyrut 1402/1982.

Hamidullah, Muhammed, Kur'ani Kerim Tarihi (trc. Salih Tug), Istanbul 1993.
, isldm'a Giris (trc. Cemal Aydin), Ankara 1999.

Ibn Abdulber, Omer b. Yustif en-Nemen, el-lstidbfi marifetil-ashtib (Ibn Hacefin el-fsabe'sl iginde), Kahire 1328.

tbn Ebu Davud, Abdullah b. Suleyman b. el-E§'as es-Sidstanl, Kitdbu'l-Mesdhif (n§r. Arthur Jeffery), Kahire
1355/1936.

tbn Fans, Ebul-Huseyn Ahmed b. Paris b. Zekeriyya el-Kazvini, es-S&hibtfifikhiUuga ve siineni'l-Arabfi keldmiha (n?r.
Mustafa es^uveymi), Beyrut 1382/1963,

ibn Hacer, EbiTl-Fadl Ahmed b. All ei-Askalam, Lisanu'l-MMn (nsj. Muhammed Abdurrahman ei-Mer'astf) Beyrut
1416/1996.

ibn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetu ibn Haldun (nsr. Dervis el-Cuveydt), Beyrut 1416/1996.

ibn Hisam, Ebu Muhammed Abdiilmelik, es-Siretu'n-Nebeviyye (n$r. Mustafa es-Seka-ibrahim el-Ebyari-Abdulhafiz
$elebi), Beyrut 1391/1971.

ibn Kesir, Ebul-Fida Ismail b. Kesir, Feddiiu'l-Kur'&n, Beyrut 1385/1966.

ibn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim b. Kuteybe, TeWii muhtelifl'l-hadis (n§r. Muhammed Zuhri en -Nee
car), Kahire 1386/1966.

, TeVf/ti mu^kilil'Kur'dn (nsr. Ahmed Sakr), Kahire 1373/1954.

, Edebii'l-k&tib (nsr. Ali Faur), Beyrut 1408/1988.

ibn Mace. Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvini, Siinenil ibn Mace (nsr. Muhammed Fuad Abdulbaki), Kahire
1372/1952.

Ibn Manzur, EbiTl-Fadl Muhammed b. Mukerrem, Lis&nu'l-Arab, Beyrut ts..

ibn Sa'd, Muhammed b, Sa'd ez-Ziihri, et-Tabakdtu'l-kubrd (nsr. Ali Muhammed Omer), Medine 1421/2001.

tbn Vesik, Ebu ishak Ibrahim b. Muhammed el-Endeltisi, e/-Cdmi" li-mdyuhtdcu ileyhi mm resmi'/- Mushaf (n$r. Ganim
Kadduri Hamed), Bagdad 1408/1988.

ibnul-Benna\ Ahmed b. Muhammed el-Bagdadi, khdfu fudaldH-be^er (n§r. §aban Muhammed Ismail), Beyrut
1407/1987.

ibnu'l-Cezeri, EbuU-Hayr Muhammed b. Muhammed, en-Nesr fi'l-kir&&til~a$r (nsr. Ali Muhammed ed-Dabba'), Kahire
ts. (Matbaatu Mustafa Muhammed).

lbnu'1-Esfr, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed el-CezM, UsdM-gabe fi matffcti's-sahabe, Kahire 1393/1973.

ibnu'l-Hatib, Muhammed Muhammed AbduIJarff, cl-Furkdn, Kahire 1367/1948;

ibnul-Miibarek, Ahmed b. el-Mubarak, el-ibrlz min keldmi Seyyidi Abdilaziz, yy. ts. (el-Mektebetu>§a'biyye).

ibnti'n-Nedim, el-Fihri$t t Kahire ts. (Matbaaru'Mstikame),

izmirli, Ismail Hakki, Tarih-i Kur'&n, istanbul 1956.

Jeffery, A. - Mendelsohn, L, "The Orthography of The Samarkand Codex**, Journal of American Oriental Society, LXIII
(1943), s. 175-195.

Karatay, Fehmi Edhem, Topkapi Sarayi Muzesi Kutiiphanesi Arapca Yazmalar Katologu, istanbul 1962.

— 108 —

BIBLIYOGRAFYA

Kastallam, Ebu'I-Abbas Ahmed, LetaifM-isdrdt Wfiinuni'l-kirddt (n§r. Amir Seyyid Osman-Abdussabur §Shfn) t Kahire
1972.

Kettani, Abdulhay, et-Ter&ttbiiUddriyye, Beyrut ts. (Daru IhyaiVturasil-Arabt),

el-Kur f dnu f l-kenm bi'r-resmi'l-Osmdni, Dimask 1420 (Daru'i-MaYife).

el-Kur'dnul-kenm biY-resmil-Osmant e$-sehtr bi Mushafi Mustafa el-Halehi, Kahire 1354/1935.

el-Kuranu'l-rnecid Mushafu Seyyidind Osmdn radiyalldhii anh ttkmu nushati Semerkand (n§r. Muhammed Hamidullah).
Philadelphia 1401/1981.

Kurtubt, el-Cdmi' U-ahkdmVl-Kur'dii, Beyrut 1405/1985.

Kurd!, Muhammed Tahir b. Abdulkadir, Tdrihiil-Kur'an vegaraihil resmihive hukmiihu, Kahire 1372/1953.

Lebib es-Said, et-Cem'u's-savtiyyul-ewel M-Kur'dni'l-Kerim evil-MushafiTl-murettei Kahire 1387/1967,

Mahdum, Ismail Tdrihu f l-Mushafi%Osmdnt fi Taskand, Taskent 1391/1971.

Mecetktul-Ezher, V1I/1, Kahire 1355/1936.

Mehdevi. Ebu'I-Abbas Ahmed b. Ammar, Hic&ii mesahlfi'l-emsdr (nsr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan), Mecdletu
Ma'hedi'l-mahtut&ti'l-Arabiyye tcmde, Rebtulahir 1393/Mayis 1973, XIX/1, s. 54-141.

Mekki b. Ebu Talib, et-Ibdne an madml-hrdat (n$r. Abdulfettah ismaiJ §elebi), Kahire 1379/1960.

Mercani, Sihabuddin, el-Fevaidiil-muhimme. Kazan 1297.

Merrakiisj, Ebu'l-Abb^s Ibniri-Benna Ahmed b. Muhammed b. Osman, Unvanu'd-deltl min mersumi hatti't-tenzil (nsr.
Hind §elebi), Beyrut 1990.

Mtineccid, Salahuddin, Dirds&t fi tdrw\Vhatti'l'Arahi t Beyrut 1972.

Muslim, Ebul-Huseyn Muslim b. el-Haceac, es-Sahih (Sahihu Muslim) (n$r. Muhammed Fuad Abdiilbaki) Kahire
1374/1955.

Ozaydin, Abdulkerim, "tbn Mukle", DIA, Istanbul 1999, XX, 211-212.

dztiirk, Hayrettin, "Osman Mushaflan Uzerine Bir Degerlendirme: Semerkand Mushaff, isldmi Arastirmatar, Ankara
2002, C, XV, Sy. 4, s. 584-594

Sayrafi, Ebu Abdullah, NilketiiUntisdr li-naklfl-Kur'an , Iskenderiye 1971.

Serin, Muhkrin, "Ibntil-Bewab", DM, Istanbul 1999, XX, 534-535.

Subhi Saiih, Mebdhisfi ulftmi'l-Kur'an, Beyrut 1968.

Sull, Ebti Bekir Muhammed b. Yahya, Edebu'l-kiittdh tnsr. Muhammed Behce el-Eseri), Kahire 1341.

Siiyuti, Celaluddin Abdurrahman b. Kemal, el-ltkan fi ulumi'l-Kuran (nsj*. Muhammed Ebii'1-Fadl Ibrahim), Kahire
1387/1967.

, , ed-Durru'l-mensurfi't-tefsiri bil-me'sur, Beyrut 1403/1983.

$eddi, Adil b. Ali b, Ahmed, Cuhudil Hddimil-Haremeyni f $-$erifeyn fi tibaatn~Mushafi's-$erif ve nesrih (wwww.ksu.
edu.sa/kfs-website/source/58.htm-572k).

Taberanl, el-Mu'cemuVkebir (nsr Hamdi Abdulmecid Selefi), Beyrut ts.

T£ha el-Vel?, "el-Kur'anul-Kertm ft biladiVRusiya", el-Mevrid, IX/4, Bagdad 1401/1981.

et-Tetmlii'r-Rabbdm bir-resmil-Osmdm (Mushaf, n§r. Abdurrahman Muhammed), Kahire 1357 (1337 baskisimn tipki
basimi). Bekir Topaloglu Ktp,, nr. 1541.

Tirmizi, EbQ is3 Muhammed b. !sa, el-Cdmiu's-sahih (n§r. Ibrahim Atve Avad), Kahire 1382/1962.

Ugur, Miicreba, "Deylemi, §iruye b. §ehredar'\ DIA, Istanbul 1994, DC, 266.

vafi, Ali Abdiilvahid, FikhuUuga, Kahire 1393/1973.

Yddirim, Suat, "el-Ahrufii's-sebV, DM, Istanbul 1989, 11, 175-177.

Zehebi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ma'rifetii'l-kurrdiVkibdrale'Mabakdti ve'l-a'sar (n$r. Tayyar Altikulac),
Istanbul 1416/1995,

, Mizanul-i'tid&l (nsx. Ali Muhammed el-Bicav?), Kahire 1382/1963.

Zemah^ed, CaruUah Mahmud b. Omer, el-Kessdfan hakdiki gavdmidi't-tenzU ve uytim'Ukavil fi vikuhi'i-tevii Beyrut
1366/1947.

Zerkesj, Bedriiddin Muhammed b. Abdullah, d-Burhdn fr ulumfl-Kur'&n (nsr. Muhammed Ebiil-Fadl Ibrahim), Kahire
1376/1957.

Zirikli, Hayreddin, el-A'tam, Beyrut 1389/1969.

Zurkani, Muhammed Abdulazim, Mend nihil- irfdn fi ulumil-Kur f an, Kahire 1372.

— 109 —

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "المصحف الشريف المنسوب إلى عثمان بن عفان"

See other formats